studiedag historische houtconstructies presentatie 2 lezing vincent debonne
TRANSCRIPT
Betekenis, herkenning en interpretatie van historische dakkappen
Vincent Debonne – Erfgoedonderzoeker I Bouwhistoricus
Betekenis van dakkappen
Bepalend deel van een gebouw, in functioneel opzicht:
- Drager van de dakbedekking die de binnenzijde van het gebouw beschermt tegen weer en wind
- Bepaalt hellend verloop van het dak (afwatering)
Bepalend deel van een gebouw, in visueel opzicht:
- Bepaalt de vorm van het dak (lessenaarsdak, zadeldak, mansardedak, …)
- Bepaalt mee het silhouet en het voorkomen van het gebouw
Dakkap als bepalend deel van het interieur
Ziende kap (Oudenaarde, lakenhalle)
Kap met houten tongewelf (Gent, zuidvleugel van de Bijlokeabdij)
- Meer archeologische (bouwhistorische) benadering van gebouwen
- Via dendrochronologie: gedateerde dakkap
- Gedateerde dakkap staat niet op zichzelf: chronologisch ankerpunt in bouwgeschiedenis van een gebouw
- Gedateerde dakkappen > opbouw van een chrono-typologie van dakconstructies
- Timmermansambacht door de eeuwen heen
- Bosbouw en houthandel door de eeuwen heen
De dakkap als een historische bron
Dakkappen en decretale erfgoedwaarden
Architecturale waardeDakkap is beeldbepalend onderdeel van het gebouw
Technische waardeDakkap illustreert de ontwikkeling van techniek in het verleden
Wetenschappelijke waardeDakkap heeft potentie voor kennisontwikkeling en kenniswinst
De familie Bouwhout
Balklagen
Probleem van zichtbaarheid (vb. afwerkingslagen), wat evaluatie voor dendrochronologisch onderzoek bemoeilijkt.
Vaak in huizen > probleem van toegankelijkheid.
Beperkte secties van de balken.
Wel reeds geslaagde dendrochronologische dateringen op kopschotten en spreidselBv: Antwerpen, huis De Groote SchalienLoove (zie: Berichten en Rapporten over het Antwerps Bodemonderzoek en Monumentenzorg 4, 2000)
Lateien en dekbalken
Slechts één datering. Hoe past die in de bouwgeschiedenis van een gebouw?
(gevaar van extrapolatie)
Eén datering is geen datering
Vakwerkbouw
Dendrochronologie toegepast op vakwerkbouw in Vlaanderen: onderzoeks- en kennishiaat
HOUBRECHTS David 2008: Le logis en pan-de-bois dans les villes du bassin de la Meuse moyenne, Dossier de la Commission royale des monuments, sites et fouilles, Luik.
GLAUDEMANS Ronald 2001: Verborgen vakwerk. 59 bouwhistorische verkenningen in de binnenstad van Maaseik, Maaseik.
Tijdelijk bouwhout: stelwiggen
Tongeren, OLV-basiliek. Stelwiggen in het triforium (eik en populier)
Niet geschikt voor dendrochro-nologische datering (onvoldoende jaarringen)
Dakkap
Het hout is open en bloot zichtbaar: gemakkelijke evaluatie voor dendrochronologisch onderzoek.
Ruime keuze aan hout voor dendrochronologisch onderzoekMeerdere houten onderdelen > meerdere dateringen mogelijkKeuze uit onderdelen met verschillende secties
Er is vaak een verband tussen de dakkap en de constructie eronder > de dendrochronologische datering van een dakkap kan worden verbonden aan de onderliggende constructie
Herkenning van dakkappen
Literatuur
Archivalia
Bezoek ter plaatse
Kan. R. LEMAIRE (1878-1954) 1906: Les origines du style gothiqueen Brabant, Brussel – Parijs.
R.M. LEMAIRE (1921-1997) 1954: De romaanse bouwkunst in de Nederlanden, Keurreeks van het Davidsfonds 54, Leuven.
Trekbalk
Muurplaat
Spoor
Schoor, stijl
Hanenbalk
In: Bulletin van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen 13 (1962)
Patrick HOFFSUMMER 2009: Roof Frames from the 11th to the 19th Century. Typology and Development in Northern France and in Belgium, Architectura Medii Aevi 3, Turnhout (Brepols).
Kunstpatrimonium van West-Vlaanderen (huizen in Brugge, Sint-Salvators-kathedraal in Brugge, Damme, OLVkerk in Kortrijk)
Inventaris van het kunstpatrimonium van Oost-Vlaanderen (Gent, Oudenaarde, Aalst, …)
Dirk VAN EENHOOGE 2009:De middeleeuwse sporenkappen van de O.L.V.-kerk in Brugge,M&L 28.2.
Dieter NUYTTEN 2005: Middeleeuwse dakkappen in het voormalige hertogdom Brabant, M&L 24.4.
Dirk VAN EENHOOGE:
Middeleeuwse Brugse huizen: bouwhistorisch onderzoek in de Florentijnse loge en het huis Hertsberghe in de Academiestraat, M&L 21.2 (2002)
Middeleeuwse Brugse huizen: bouwhistorisch onderzoek in de huizen in Sint-Jacobs en Den Ancker, M&L 21.5 (2002)
Middeleeuwse Brugse huizen: het Heylig Graf, het Pijndershuisje, de Grote Tol en het Wezelkin aan het Jan Van Eyckplein, M&L 25.1 (2006)
Middeleeuwse Brugse huizen en hofsteden langs de Spiegelrei, M&L 26.5 (2007)
Brugge, huis Kraanplein 4
Sprokkelen uit diverse publicaties
Kennishiaat: dakconstructies in rurale architectuur
Clemens TREFOIS 1950: Ontwikkelingsgeschiedenis van onze landelijke architectuur, Sint-Niklaas.
Enkele jongere publicaties van Marc Laenen en Johan Vansteenkiste
E. DHANENS 1960: De Sint-Niklaaskerk in Gent, Gent.
Pierre LANGEROCK & Alphonse VAN HOUCKE, Anciennes constructions en Flandre/Oude Bouwwerken in Vlaanderen, 1881-1888
Archivalia en oude publicaties
Oude Bouwwerken in Vlaanderen, 1882Plaat XXVI
Mariakerke (Gent)O.L.V.-Geboortekerk
Restauratieontwerp van Auguste Van Assche, 1881Brussel, Onroerend Erfgoed, Archief KCML
Dakkap van het middenschip1278-1288d
Bezoek ter plaatse
Enkelvoudige sporenkap (“romaanse kap”)
- Herhaling van identieke gespannen
- Gespannen verstevigd met hanenbalken en
schoren
- Gespannen echter niet onderling verbonden
(geen langsverbindingen)
- Flauwe dakhelling (30 à 40°)
Luik, Saint-Denis – 1012-1019d
Nijvel, Sint-GertrudisEerste helft 11de eeuw
Doornik, kathedraalDakkap van het transept (1142-1150d)
In de loop van de 12de eeuw:
- Afwisseling tussen ‘sterke’ gespannen op trekbalken en ‘zwakke’ gespannen
zonder trekbalk (indeling in traveeën)
- Op de trekbalken rusten raveelbalken die fungeren als steun voor de
standzonen van de gespannen
- Dakhelling wordt scherper (+ 40°)
Soignies, collégiale Saint-VincentMiddenschip, 1185-1200d
Ename, Sint-Laurentiuskerk
1175-1185d
42°
50°
Vossem (Tervuren)Sint-Pauluskerk (geen dendro)
Innovatie in de late middeleeuwen (13de – 15de eeuw)
HanenbalkflieringenBelsele (Sint-Niklaas)
Parochiekerk, 1266-1271dKortrijk, O.L.V.-kerkEinde 13de eeuw
Innovatie in de late middeleeuwen (13de – 15de eeuw)
Flieringen op schaargebinten
Brugge, Sint-JanshospitaalMiddelste ziekenzaal, 1226-1241d
Innovatie in de late middeleeuwen (13de – 15de eeuw)
Flieringen op schaargebinten
Oudenaarde, huis Hoogstraat 71240-1300d
Leuven, stadhuisZgn. Achterste huis, ca. 1439-1445
Flieringen op schaargebinten
Oudenaarde, huis Hoogstraat 15Kortrijk, huis Rijselsestraat 6
Innovatie en traditie
Mespelare (Dendermonde)Parochiekerk, schip, 13de eeuw
Brugge, Sint-JacobskerkNoordbeuk, 1492-1498d
Veurne, Sint-WalburgakerkKoor, 1265-1275d
Gordingenkappen
Poperinge, Sint-Bertinuskerk15de eeuw?
Gordingen op schaargebinten+
Geschoorde nokgording op stijlen
N-Z vleugel, 1545-1548
W-O vleugel, 1626-1627 >
Oudenaarde, poortgebouw van de vml. abdij Maagdendale
Bornem, Sint-Bernardusabdij, 1769-1790
Gordingen op schaargebinten
Jaarmerk 1794 op latei van voordeur woonhuis
Kieldrecht (Beveren), Oud Arenberg 73 (Hof ter Walle)
Kieldrecht
Oud Arenberg 73
Niet op Ferraris (1771-1778), wel op primitief kadaster (ca. 1817)
Veldatum mogelijk rond 1805d
Schuur is ruim een eeuw jonger dan de aanleg van de Oud Arenbergpolder (1677-1688)
Kap met schaargebinten en flieringen
Gordingen zijn latere toevoeging(niet ingelaten op de dekbalkenvan de schaargebinten)
Kieldrecht, Oud Arenberg 71
Kadastrale intekening in 1845
- Systematisch gebruik van gordingen- Geen schaargebinten maar kepers
verstevigd met hanenbalken- Schoren tussen de inteugels en de
trekbalken
Nieuwkerke (Heuvelland)Hoeve Groenestraat 3 (19de eeuw)
Nieuwkerke (Heuvelland)Hoeve Mitoyenstraat 5 (vroege jaren 1920)
Dakkappen in de lange 19de eeuw
Innovatie en traditie?
Dakkappen in rurale architectuur (hoevebouw)?
Regionale verschillen? Overeenkomsten?
19de eeuw: diverse mogelijke bronnen voor dateringModelboeken, catalogi?KadasterarchiefBouwaanvragen en –vergunningenDendro?
Borgloon
Graethemkapel
Enkelvoudige sporenkap met schoren (45°)Veldatum na 1122d
Oudenaarde, vml. abdijkerk van Maagdendale
Sporenkap met houten tongewelf (met beplanking)
Veldatum: 1292-1309d
Damme, O.L.V.-kerkMiddenkoor
= hout geveld in 1241-1242d, maar hergebruikt= hout geveld in 1312-1315d, de eigenlijke bouwdatum
Brugge, Jonghof
Grote, gesneden telmerkenop de sporen
Kleine, gebeitelde telmerkenop de schaargebinten
Veldatum van het hout van deschaargebinten: 1246-1273d
Damme, O.L.V.-kerk
Houten tongewelf en trekbalken zijn deel van de bouwfase uit 1312-1315d
Bijgestelde (jongere) datering van de apostelbeelden en gewelfsleutels