strategjia e industrisë së kosovës - · pdf fileswot analiza – analiza e...

Republika e KosovësRepublika Kosova-Republic of Kosovo

Qeveria-Vlada-GovernmentMinistria e Tregtisë dhe Industrisë

Ministarstvo Trgovine i Industrije-Ministry of Trade and Industry

STRATEGJIA E INDUSTRISË SË

KOSOVËS 2009 – 2013

Dhjetor 2009

1

STRATEGJIA E INDUSTRISË SË KOSOVËS 2009 – 2013

Dhjetor 2009

2

Përmbajtja:

Përmbajtja: .......................................................................................................................... 2

SHKURTESAT................................................................................................................... 3 1. HYRJE ........................................................................................................................ 4

1.1 QËLLIMET E STRATEGJISË DHE ASPEKTET METODOLOGJIKE ................ 4 1.2. METODOLOGJIA .................................................................................................. 5

2. ANALIZA E GJENDJES ............................................................................................... 7

2.1. Historiku i industrisë se Kosovës ............................................................................. 7 Deindustrializimi i Kosovës ........................................................................................ 9 Trepça dhe de-industrializimi ................................................................................... 11

2.2. VENDI DHE ROLI I INDUSTRISË NË KORNIZËN AKTUALE

MAKROEKONOMIKE TË KOSOVËS ...................................................................... 12

2.3. INDUSTRIA DHE SITUATA AKTUALE MAKROEKONOMIKE ................... 16

2.4. PASQYRA SEKTORIALE DHE AFTËSIA KONKURRUESE .......................... 19

Struktura aktuale e industrisë së Kosovës .......................................................... 19

Performanca dhe dinamika e zhvillimit të sektorëve industrialë ....................... 20 2.5. POLTIKAT AKTUALE INDUSTRIALE DHE MJEDISI BIZNESOR .............. 24

Politikat Fiskale .................................................................................................. 25

Politikat Tregtare ................................................................................................ 25

Te Drejtat Pronësore Industriale ........................................................................ 26

Privatizimi i Ndërmarrjeve Shoqërore (pjese e industrisë se Kosovës) ............. 26

Aspekti Institucional .......................................................................................... 27

Analizë e mjedisit biznesor ne Kosovë .............................................................. 27 3. ANALIZA SWOT E INDUSTRISË SË KOSOVËS................................................ 30

4. VIZIONI DHE OBJEKTIVAT STRATEGJIKE MBI ZHVILLIMIN E

INDUSTRISË ................................................................................................................... 31

4.1 VIZIONI ................................................................................................................. 31 4.2 OBJEKTIVAT STRATEGJIKE TË ZHVILLIMIT TË INDUSTRISË 2010 – 2013

DHE MASAT PËR ARRITJEN E KËTYRE OBJEKTIVAVE................................... 32 4.2.1 Nxitja e zhvillimit të prodhimit industrial dhe ngritja e rolit të industrisë në

krijimin e BPV-së ..................................................................................................... 32

4.2.2 Rritja e aftësisë konkurruese dhe pjesëmarrjes së eksportit në rreth 35% të

vlerës së shitjes ......................................................................................................... 33 4.2.3 Nxitja e aktivitetit investues ne industri duke absorbuar rreth 35-40% të

investimeve private; ................................................................................................. 34 4.2.4. Ngritja e kapaciteteve institucionale për të disenjuar dhe zbatuar një program

integral të politikave dhe masave për konsolidimin dhe rritjen e sektorëve prodhues

dhe eksportit .............................................................................................................. 34 SHTOJCAT....................................................................................................................... 36

3

SHKURTESAT

AKB - Aleanca Kosovare e Biznesit

BE - Bashkimi Evropian

BPV – Bruto Produkti Vendor

IJD - Investimet e Jashtme Direkte

MTL - Marrëveshjet e Tregtisë së Lirë

KBS - Kosovo Business Support

SHEK - Shoqata e Eksportuesve të Kosovës

MEF - Ministria e Ekonomisë dhe Financave

MOU - Memorandumi për Mirëkuptim

MTI - Ministria e Tregtisë dhe Industrisë

EJL - Evropa Juglindore

NVM - Ndërmarrjet e Vogla dhe të Mesme

NSH - Ndërmarrjet në Pronësi Shoqërore

ESK - Enti i Statistikave te Kosovës

OEK – Oda Ekonomike e Kosovës

UNMIK - United Nation Mission in Kosova

USAID - United States Agency for International Development

TVSH - Tatimi në Vlerën e Shtuar

WB - Banka Botërore

EBRD – Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim

ECLO – European Commision Liasion Office in Kosovo

GTZ - German Technical Cooperation

USD – Dollarë Amerikan

BQK – Banka Qendrore e Kosovës

CEFTA – Central European Free Trade Agreement

OBT – Organizata Botërore e Tregtisë

UNCTAD – United Nations Conference on Trade and Development

http://south-africa.german-development-cooperation.org/organisation/german-technical-co-operation-gtz

4

1. HYRJE

Ky dokument është përgatitur në bazë të detyrës projektuese dhe marrëveshjes midis

Institutit Riinvest dhe Ministrisë së Tregtisë dhe Industrisë, për të përgatitur strategjinë e

industrisë dhe politikat përkatëse industriale, për nxitjen e zhvillimit të industrisë dhe

rritjen e rolit të saj në zhvillimin shoqëror dhe ekonomik. Ky dokument vlerëson shkallën

e arritur në zhvillimin e sektorëve të industrisë, identifikon mungesat serioze të

konkurrueshmërisë dhe propozon intervenimet në politikat kyçe, në mënyrë që Ministria

e Tregtisë dhe Industrisë (MTI) të reagojë dhe përmirësojë pozitën konkurruese të

sektorëve të industrisë në tregun vendor dhe atë ndërkombëtar. Analizat e prezantuara në

këtë dokument sigurojnë informata të cilat përmirësojnë dukshëm nivelin e informimit

për sektorët industrial, të cilat do të ndihmojnë në zhvillimin e strategjisë Kosovare të

sektorëve të industrisë për periudhën afat-mesme 2009-2013. Strategjia do të kontribuojë

në ngritjen e njohurive lidhur me situatën e tanishme të sektorit të industrisë në Kosovë.

Studimi i gjendjes së industrisë dhe analizat e tregut dhe konkurrueshmërisë të sektorëve

do t‟i ndihmojnë palëve me interes që të ndërmarrin aksionet e nevojshme për

përmirësimin e gjendjes në këta sektorë dhe do t‟i ndihmojnë sektorëve që të përfitojnë

nga mundësitë e krijimit të bizneseve nëpërmjet krijimit të ambientit të përshtatshëm për

zhvillim të biznesit në mënyrë që ndryshimet të ndodhin në industrinë e Kosovës.

Gjendja reale rreth sektorit të industrisë në Kosovë deri më tani ka qenë e paekzaminuar,

në mungesë të te dhënave statistikore dhe analizave të vazhdueshme nëpër vite. Ky

dokument për herë të parë do të paraqesë një pasqyrë më të përafërt të sektorit të

industrisë në Kosovë.

1.1 QËLLIMET E STRATEGJISË DHE ASPEKTET METODOLOGJIKE

Qëllimi kryesor i këtij dokumenti është që të ofrojë një bazë për ngritjen e cilësisë së

politikave industriale dhe të përforcojë kapacitetin institucional të MTI-së, lidhur me

planifikimin dhe implementimin e politikave industriale.

Në anën tjetër, qëllimet specifike të dokumentit janë: përforcimi i shënimeve statistikore

rreth industrisë së Kosovës dhe azhurnimi me shënime të reja; Përgatitja e Analizave

Sektoriale të Industrisë së Kosovës, që të kemi një pasqyrë të gjendjes së tanishme të

industrive sektoriale në kushtet e reja ekonomike; Përgatitja e një dokumenti të detajuar

për zhvillimin e Industrisë në Kosovë, i drejtuar nga promovimi i sektorit të industrisë

dhe i bazuar në parimet e zhvillimit të qëndrueshëm që gjeneron vende pune, zhvillim të

bizneseve dhe merr parasysh mbrojtjen e mjedisit.

Deri më tani, Kosova nuk ka pasur një strategji të qartë të Industrisë dhe kanë munguar

gjithashtu analizat sektoriale të industrisë në Kosovë. Për të arritur qëllimet e mësipërme,

ka qenë shumë e nevojshme që të shikohen dhe krahasohen shënimet e MTI-së dhe

komunave, në mënyrë që të bëjmë vlerësimin e saktësisë së shënimeve të MTI-së dhe

funksionalitetin e atyre bizneseve në sektorin e industrisë. Në vazhdim po paraqesim

metodologjinë që kemi përdorur për të hartuar këtë dokument.

5

1.2. METODOLOGJIA

Hulumtim i Dokumenteve Ekzistuese - Ekipi hulumtues ka rishikuar raportet ekzistuese

të sektorëve të industrisë në Kosovë dhe ka analizuar situatën në të cilën ndodhet

Industria e Kosovës. Është bërë rishikimi dhe analiza e kornizës nacionale të politikave,

Strategjia e Energjetikës, Strategjia e Minierave, Strategjia e Planifikimit Hapësinor,

Strategjia e Edukimit, të dhënat nga Enti Statistikor i Kosovës, Korniza Afatmesme e

Shpenzimeve, Politikat Tregtare të Kosovës, politikat sektoriale të industrisë dhe

reformat e deritanishme. Sfidat kryesore që konfrontojnë sektorët janë analizuar dhe do të

paraqiten në vazhdim të dokumentit, në mënyrë që të jepen drejtimet e zhvillimit të

sektorëve që kanë përparësi konkurruese. Për secilin sektorë do të bëhet detajizimi i

mëtutjeshëm i mungesave në industrinë ekzistuese dhe mundësive që i ka industria e

Kosovës për zhvillim të qëndrueshëm dhe krijim të vendeve të punës, duke marrë

parasysh edhe mbrojtjen e mjedisit. Meqenëse disa strategji të disa prej sektorëve

industrial veçse ekzistojnë (Strategjia e Energjetikës dhe Strategjia e Minierave), ekipi

hulumtues nuk i ka përfshirë në këtë dokument. Aktivitetet e mësipërme janë

implementuar kryesisht për sektorët ne vazhdim:

1. Sektori i Metalurgjisë

2. Sektori Ushqimor (përpunimi i ushqimit)

3. Sektori i Drurit

4. Materialet Ndërtimore

5. Sektori i Tekstilit

6. Teknologjia Informatike

7. Sektori i Grafikës

8. Sektori i Gomës dhe Plastikës

Analiza e literaturës – për te hartuar këtë dokument, gjithashtu është rishikuar dhe

analizuar literatura botërore lidhur me zhvillimin industrial të ekonomive të ngjashme me

Kosovën. Janë analizuar politikat industriale të suksesshme në vendet tjera e që mund të

adaptohen në kushtet e Kosovës.

Anketë me bizneset pjesëmarrëse ne sektorët e industrisë – Me qëllim të mbledhjes së

të dhënave sa më të sakta lidhur me sektorët e industrisë ne Kosovë, Instituti Riinvest ka

realizuar anketën me ndërmarrjet të cilat marrin pjesë në këta sektorë. Janë intervistuar

1167 ndërmarrje nga sektori i industrisë. Kjo anketë ka ndihmuar në masë të madhe për

vlerësimin e indikatorëve të performancës se ndërmarrjeve në sektorët industrial në

Kosovë. Nga anketa janë identifikuar indikatorët1 e performancës si: profitabiliteti i

ndërmarrjeve dhe shkalla e koncentrimit në treg. Nga anketa me biznese, gjithashtu janë

identifikuar karakteristikat e strukturës së tregut ku janë nxjerrë indikatorët si: madhësia e

firmave, investimet, çmimet dhe forma e pronësisë (struktura dhe sjellja e firmave), si

dhe niveli i eksportit e importit. Anketa me ndërmarrjet ka identifikuar problemet kyçe që

1 Për analizën e indikatorëve të performancës, strukturës dhe sjelljes janë përdorur gjithashtu edhe bazat e

të dhënave që Instituti Riinvest ka në posedim.

6

pengojnë konkurrueshmërinë në treg dhe zhvillimin e sektorëve. Synimi i ekipit të

projektit ka qenë që të anketohen të gjitha bizneset prodhuese me mbi pesë

punëtorë, ose edhe ato me më pak se pesë punëtorë, nëse eksportojnë. Kjo ka

paraqitur një sfidë shumë të madhe, pasi që evidenca në regjistrin e bizneseve, në

Komuna dhe gjetiu ende ka shumë mungesa për të identifikuar bizneset prodhuese.

Bizneset janë kontaktuar dhe evidentuar bazuar në këta regjistra por edhe

drejtpërdrejtë në secilën komunë, në bashkëpunim me njohësit e ekonomisë në ato

lokalitete.

Intervista me palët kyçe të Interesit – Pas analizës së rezultateve të anketës janë

realizuar intervista me palët e interesit si ministritë përkatëse, departamentet regjionale

dhe komunale, Enti Statistikor i Kosovës, shoqatat e bizneseve (OEK dhe AKB),

asociacionet e sektorëve përkatës, Banka Botërore, EBRD, ECLO, GTZ, etj.

SWOT Analiza – Analiza e përparësive dobësive, mundësive dhe rreziqeve është bërë

për tërë industrinë dhe për disa nga sektorët. Kjo analizë pasqyron qartë gjendjen aktuale

nëpër këta sektorë, në bazë të së cilës janë ndërtuar objektivat përkatëse.

Procesi i hartimit të Strategjisë – Pas të gjitha analizave të informatave për sektorin e

industrisë, analizave sektoriale, dokumenteve ekzistuese, diskutimeve me vendimmarrësit

kryesorë, është hartuar Strategjia e Zhvillimit të Industrisë për periudhën 2009 – 2013, si

dokument zyrtar që do t‟i shërbejë MTI-së dhe sektorit privat si bazë për periudhën e

ardhshme katër vjeçare. Kjo strategji do t‟i propozojë masat të cilat MTI-ja duhet t‟i

ndërmarrë për të krijuar kushtet dhe ambientin e përshtatshëm për zhvillimin e Industrisë

dhe sektorëve sekondar për vitet 2009 – 2013.

Përmbajtja e Strategjisë: Ky dokument përmban pesë kapituj: pas hyrjes, kapitulli i

dytë fokusohet në analizën e gjendjes se industrisë, duke përfshirë një historik të shkurtër

të industrializimit të Kosovës dhe de-industrializimin e saj. Kapitulli i tretë paraqet rolin e

industrisë në kornizën aktuale makroekonomike, duke vazhduar me analizën sektoriale të

industrisë në Kosovë dhe politikat ekzistuese industriale. Në kapitullin e katërt janë

prezantuar SWOT analiza e përgjithshme e industrisë dhe vizioni i zhvillimit industrial të

Kosovës. Kurse, në kapitullin e pestë janë prezantuar objektivat strategjike të zhvillimit

industrial të Kosovës, prioritetet sektoriale dhe politikat industriale për arritjen e

objektivave. Ndërsa në shtojca, janë te prezantuara te gjitha analizat e sektorëve në

veçanti.

7

2. ANALIZA E GJENDJES

2.1. Historiku i industrisë së Kosovës

Vështruar nga aspekti historik, industria e Kosovës ka kaluar nëpër faza të ndryshme të

zhvillimit të vet dhe në varësi të plotë me sistemin ekonomik dhe modelet e zhvillimit të

ish – Jugosllavisë, me mbizotërim të pronës shoqërore dhe të qeverisjes së qendërzuar në

ekonomi. Në përgjithësi, zhvillimi industrial i Kosovës ishte i bazuar në eksploatimin e

lëndëve të para dhe përpunimin tyre deri në një shkallë të caktuar, por jo edhe në shkallë

të kënaqshme të përpunimit dhe finalizimit.

Pas përfundimit të luftës së dytë botërore, Kosova kishte trashëguar një nivel të lartë të

prapambeturisë ekonomike, sociale, arsimore dhe shëndetësore në përgjithësi dhe një

bazë të ulet të strukturës industriale, e përfaqësuar me disa ndërmarrje për eksploatimin e

metaleve, të pyjeve dhe disa mullinjve të vegjël. Në këtë periudhë Kosova mbante

karakteristika të theksuara të një vendi agrar me pjesëmarrje të lartë të popullatës agrare

dhe rurale kryesisht të pa arsimuar.

Zhvillimi industrial i Kosovës realizohej në kuadër të politikave të përbashkëta të tregut

unik Jugosllav që karakterizohej me kontrollimin e çmimeve të lëndëve të para natyrore,

të energjisë dhe të këmbimit tregtar të tyre. Nëpërmjet këtij regjimi të çmimeve të

kontrolluara bëhej shpërndarja jo proporcionale e akumulimit, në favor të sektorëve të

industrisë përpunuese në viset tjera të ish Jugosllavisë. Në këtë mënyrë një pjesë e

konsideruar e akumulimit të industrisë së Kosovës derdhej në viset tjera.

Tabela 1: Pjesëmarrja në % e sektorit të energjisë dhe lëndëve të para në krijimin e BPV

të Kosovës, Industria = 100 %

Komplekset industriale 1980 1985 1988

Energjetika 21.2 22.3 19.2

Lëndët e para 32.9 31.7 35.0

Sektorët përpunues 45.9 46.0 45.8

Burimi: Muhamet Sadiku; “Sistemi ekonomik dhe zhvillimi i Kosovës”, Riinvest, Prishtinë, 1997

Në periudhën e mëvonshme kishte ardhur në shprehje një rritje e prodhimit të metaleve

dhe lëndëve të para, por ky zhvillim nuk u reflektua në përmirësimin e jetës së popullatës

dhe zhvillimit social në përgjithësi. Prodhimi i metaleve ishte i koncentruar në

kombinatin e Trepçës, ndërsa eksploatimi i thëngjillit në Kombinatin e Obiliqit. Edhe pse

Kosova dispononte me rezerva të mëdha të metaleve bazike dhe të thëngjillit, gjatë gjithë

kësaj periudhe mbeti vendi më i pazhvilluar në kuadër të sistemit ekonomik të ish

Jugosllavisë si në aspektin e BPV-se dhe investimeve për kokë banori, ashtu edhe në

zhvillimin e shërbimeve sociale dhe strukturës prodhuese të industrisë. Këto tendenca

zhvillimore dhe industriale janë reflektuar tejet negativisht në rritjen e papunësisë (nga

2.6% në 1952 në 36.4% në vitin 1989). Raportet nga tabela dëshmojnë për kontekstin

8

konfliktuoz të zhvillimit në periudhën e kaluar. Edhe në kuadër të industrisë së Kosovës

vëreheshin probleme të aspekteve strukturore. Industria e Kosovës ishte e koncentruar më

së shumti në këta sektorë: Energjetika (19.3%), Metalurgjia (25.1%) dhe në kuadër të saj

Metalurgjia e zezë (13.3%), përpunimi i metaleve të elektroindustrisë (17.6%), dhe

prodhimi i lëkurës, tekstilit dhe gomës (15.0%).

Historikisht vështruar, industria konsiderohet si burimi më i fuqishëm i krijimit të

dispariteteve rajonale në ish Jugosllavi. Kjo sidomos ka ardhur në shprehje nëpërmjet

zhvillimit të industrisë së rëndë mbi bazë të resurseve natyrore që dispononte Kosova.

Industrializimi si metodë e zhvillimit në kombinim me pronën shoqërore, ishte strategji e

imponuar ideologjikisht dhe politikisht për rajonet më pak të zhvilluara të ish

Jugosllavisë. Bazuar në këtë strategji të zhvillimit, në Kosovë u përfshi në aktivizimin e

lëndëve të para të rëndësishme për bilancet e përgjithshme të ish – Jugosllavisë e më pak

në funksion të tejkalimit të shpërpjesëtimeve zhvillimore të Kosovës. Ky model i

industrializimit kishte rritur pjesëmarrjen e sektorëve industrial në krijimin e outputit

vendor të Kosovës nga 16% në vitin 1947, në 25% në vitin 1960 dhe 38.1% në vitin

1980, kurse 47% në vitin 1988. Industria e Kosovës kishte mbajtur një pjesëmarrje të

lartë në investimet e realizuara me rreth 70% në një periudhë të gjatë kohore. Vështruar

edhe nga aspekti i degëve, pjesëmarrje më të lartë tregojnë degët që kanë krijuar

strukturën e industrisë së rëndë duke përfshirë energjinë, thëngjillin dhe metalet me

ngjyra.

Në fillim të viteve të 70–ta kishte filluar procesi i ndryshimeve kushtetuese dhe i

federalizmit të sistemit politik dhe ekonomik. Kjo është reflektuar edhe në krijimin e

parakushteve për nxitjen e zhvillimit ekonomik dhe të krijimit të sektorëve përpunues

industrial. Kështu në kuadër të kombinatit Trepça realizohen investime të rëndësishme në

zhvillimin e kapaciteteve metalurgjike dhe xehtare. Mbi bazë të metaleve të ngjyrosura,

filloi procesi i finalizimit të metaleve të plumbit dhe zinkut duke përfshirë themelimin e

ndërmarrjeve përpunuese siç ishte fabrika e municionit te gjuetisë – Skenderaj, Fabrika e

llamarinës së zinkuar – Vushtrri, Fabrikat e akumulatorëve në Mitrovicë, Gjilan dhe Pejë,

“Farmakosi” - Prizren dhe disa kapacitete përpunuese në qendrat tjera të Kosovës.

Prodhimi i akumulatorëve të Kosovës shumë shpejtë e pushtoi tregun e ish Jugosllavisë

dhe të tregut të kliringut (vendet e ish Bashkimit Sovjetik). Kështu që eksporti i

akumulatorëve kishte pjesëmarrje të lartë në eksportin e Kosovës.

Në kuadër të zhvillimit industrial duhet veçuar sidomos industrializimin e Gjakovës e cila

më vonë krijoi edhe një kulturë të industrializimit të Kosovës duke u bërë edhe lider dhe

bërthamë e industrisë së Kosovës. Kapacitetet e ndërtuara në Gjakovë treguan një nivel të

lartë të finalizimit të metaleve dhe të lëndëve të para. Kështu me ndërtimin e fabrikës së

elektromotorit “Gorenje” u dëshmua përparësia e kulturës industriale. Ky zhvillim

industrial i Gjakovës është reflektuar pozitivisht në nivelin e punësimit dhe të mirëqenies

sociale të popullatës dhe në zhvillimin e shërbimeve publike.

9

Gjatë kësaj periudhe të zhvillimit, investime të konsideruara janë orientuar edhe në

sektorin e tekstilit dhe të përpunimit të lëkurës dhe prodhimit të këpucëve. Në kuadër të

këtij sektori duhet veçuar fabrikat e tekstilit (Gjakovë, Gjilan, Prizren, Vushtrri,

Mitrovicë) dhe fabrikat e lëkurës dhe të këpucëve (Prizren, Pejë, Mitrovicë) të cilat kishin

absorbuar një numër të konsideruar të punëtorëve dhe të profesioneve me shkathtësi

industriale. Gjithashtu gjatë kësaj periudhe vjen në shprehje edhe krijimi i sektorëve të ri

të industrisë me nivel më të lartë të finalizimit dhe të dijes industriale.

Industria e Kosovës kryesisht kishte lidhje të theksuara me tregjet e jashtme. Kështu në

periudhën 1984-1988 industria kishte këtë pjesëmarrje mbi 90% në eksportin e vendit.

Në strukturën industriale pjesëmarrje më të madhe në eksport kishte metalurgjia e zezë (8

- 30%), makinat dhe aparatet elektrike (31 - 28%), prodhimi i këpucëve dhe galanterisë (6

- 3%), prodhimi i pëlhurës së tekstilit (6 - 4.5%), produktet e gatshme të tekstilit (3.5 –

2.7%), dhe përpunimi i kauçukut - goma (4.1% - 6.0%). Kështu bartëse kryesore të

eksportit të Kosovës paraqiten kompleksi i metalurgjisë së zezë, prodhimi i metaleve me

ngjyra, dhe prodhimi i makinave dhe aparateve elektrike. Së bashku, këto komplekse

kishin këtë pjesëmarrje: 54.0% ne vitin 1984, 60.9% ne vitin 1985, 54.6% ne vitin 1986,

dhe 62.1% ne vitin 1988. Vështruar nga perspektiva e artikujve me shkallë më të lartë të

eksportit, duhet veçuar eksportin e akumulatorëve me pjesëmarrje të lartë në eksportin e

vendit; 32% (1985), 31.4% (1986) dhe 18.4% (1988).

Të gjitha ndërmarrjet industriale në Kosovë deri në fund të viteve të 90–ta ishin kryesisht

në pronësi shoqërore (99.3% ne vitin 1990) dhe në madhësi të ndërmarrjeve të mesme

dhe të mëdha.

Deindustrializimi i Kosovës

Nga mësimet e vendeve të tranzicionit, vërejmë që suksesi në zbatimin e tranzicionit ishte

nën ndikim të theksuar me ndryshimet strukturore, teknologjike dhe pronësore të

industrisë. Në periudhën 1990-1999 me instalimin e sistemit kolonial dhe të dhunshëm të

Serbisë, vie në shprehje ndërprerja dhe rrënimi i strukturave dhe komplekseve industriale

dhe ndërprerja e bashkëpunimit tregtar me vendet tjera.

Kutia 1.

Në periudhën 1966-89 industria e Kosovës gjeneronte mbi 24 produkte kryesore

me ndikim në fuqinë industriale - eksportuese duke përfshirë: energjinë elektrike,

prodhimin e thengjillit, gypa të salduar, nikel, xehe plumbi – zinku, plumb i

rafinuar, zink elektrolit, argjend i rafinuar, mjete të komunikacionit,

akumulator/bateri, plehëra komplekse, cement, fije pambuku, veshmbathje, kepucë

lëkure, prodhime gome - shirita transportues dhe trapezoid, konzerva pemesh,

prodhime sallame, konzerva mishi, vajra ushqimor, margarinë dhe yndyra tjera,

maltë birre, birrë, dhe duhan i fermentuar.

10

Masat e dhunshme kishin përfshirë të gjitha ndërmarrjet prodhuese duke përjashtuar

punëtorët shqiptarë që dispononin shkathtësi industriale dhe duke i zëvendësuar me

struktura menaxhuese një-nacionale dhe të pakualifikuara dhe me punëtorë gjithashtu të

pakualifikuar serbë.

Tabela 2: Indikatorët e deindustrializimit / pjesëmarrja e industrisë në krijimin e BPV të

Kosovës

1971 1975 1980 1989 1994

Industria 33.3 36.5 36.8 47.4 32.3

Bujqësia 28.2 23.8 18.6 20.4 35.4

Veprimtaritë tjera 38.5 39.7 45.0 32.2 32.3

Burimi: Aktivitetet dhe zhvillimi demokratik i Kosovës, Riinvest, 1997

Deri në fund të viteve të 80–ta, industria e Kosovës kishte treguar tendencë të rritjes së

pjesëmarrjes së industrisë në BPV-në e Kosovës, ndërsa me vënien e administrimit të

dhunshëm të vitit 1989 kemi raporte ç‟rregulluese në mes të industrisë, bujqësisë dhe të

sektorëve tjerë të ekonomisë. Indikatori i de-industrializimit i treguar me rënien e

pjesëmarrjes së industrisë në krijimin e BPV-së ka vazhduar të tregojë rënie të theksuar

sidomos në periudhën 1995-1999, kur industria e Kosovës ishte thuaja e paralizuar.

Nëpërmjet Fondit për Zhvillim të Serbisë, Agjencionit për Vlerësimin e Kapitalit, Serbia

tentonte të bëhej ilegalisht pronare e ndërmarrjeve shoqërore e sidomos industriale të

Kosovës, duke pamundësuar transformimin teknologjik dhe pronësor të tyre. Me

aplikimin e këtyre masave, filloi paralizimi i kapaciteteve industriale të Kosovës duke

përfshirë: de-industrializimin dhe dez-investimet, rënien e outputit industrial, dhe rënien e

eksporteve dhe të këmbimit tregtar.

Kështu, përderisa në periudhën 1994 ekonomia tregonte rënie për 50%, industria në të

njëjtën periudhë industria tregonte rënie prej më shumë se 70%. Për periudhën raportuese

(1989 = 100%), rënie më të theksuar kanë treguar këta sektorë të industrisë: elektro-

ekonomia - 57.1%, prodhimi i xehes së metaleve me ngjyra - 86.5%, prodhimi i metaleve

me ngjyra – 86.5%, përpunimi i metaleve me ngjyra – 97.1%, prodhimi i makinave dhe

aparateve elektrike – 89.5%, dhe prodhimi i produkteve ushqimore - 67.6%. Ky trend i

deindustrializimit tregon edhe rënien e pjesëmarrjes së industrisë në gjithsejtë ekonominë

nga 47.0% sa ishte në vitin 1988 në vetëm 21.1% në vitin 1994. Këta indikatorë të

pjesëmarrjes tregojnë për shkatërrimin e strukturës industriale, në një proces të

deindustrializimit ku ishin të përfshira të gjitha degët e industrisë, respektivisht

komplekset industriale. Ky fenomen sidomos kishte ardhur në shprehje në Trepçë,

Feronikel dhe Elektro-Ekonomi. Procesi i deindustrializimit nuk është tejkaluar as pas

vitit 1999 për shkak te hezitimit për fillimin e procesit të privatizimit për disa vite pas

luftës.

11

Trepça dhe de-industrializimi

Në kuadër të programeve të Trepçës, rënie më të theksuar të prodhimit kanë

treguar kapacitete metalurgjike, sidomos metalurgjia e zinkut relativisht me

kapacitete të reja të vitit 1986. Rënia e prodhimit në të gjitha linjat e prodhimit

ishte rezultat i qeverisjes serbe dhe transformimeve spekulative të imponuara me

dhunë.

Tabela 3: Prodhimi i metaleve në Trepçë, viti 1988 = 100%

Viti Plumbi rafinuar Zinku elektrik Argjendi Kadmiumi

1988 100.0 100.0 100.0 100.0

1992 27.4 4.9 29.8 5.2

1993 8.3 4.2 12.0 4.0

1994 4.2 0.0 3.6 0.0

Burimi: Muhamet Sadiku; “Sistemi ekonomik dhe zhvillimi i Kosovës”, Riinvest, Prishtinë, 1997

Nga të dhënat e prezantuara vërejmë se në vitin 1994 kishte ardhur në shprehje

paraliza dhe ndërprerja e prodhimtarisë në linjat kryesore të kombinatit “Trepça”.

Kjo është reflektuar edhe në ndërprerjen e prodhimit edhe në fabrikat e

akumulatorëve, Fabrikën e municionit, Fabrikën e Llamkosit, Farmakosit dhe

fabrikat tjera që përpunonin metalet e Trepçës.

Edhe elektro-ekonomia ishte e atakuar me masa të dhunshme të Serbisë. Në vitin

1987 sektori energjetik i Kosovës kishte pjesëmarrje rreth 40% në krijimin e

BPV, 15% në punësimin e industrisë. Gjatë kësaj periudhe kishte rëne dukshëm

konsumi direkt i energjisë elektrike, si pasojë a paralizimit të kapaciteteve

prodhuese të Trepçës, Feronikelit dhe kapaciteteve tjera industriale..

Ndërprerja e investimeve në kapacitete industriale kishte ndikim direkt në

mbajtjen e ritmit të prodhimit industrial dhe u manifestua në formën më të ashpër

në de industrializim të këtij sektori.. Duhet theksuar se para vitit 1989 eksporti i

Trepçës në tregje të jashtme arrinte shumën prej 100 mil. USD.

12

2.2. VENDI DHE ROLI I INDUSTRISË NË KORNIZËN AKTUALE MAKROEKONOMIKE TË KOSOVËS

Industrializimi historikisht paraqitet si forcë motorike e zhvillimit dhe rritjes ekonomike.

Industria është provuar si një sektor i transformimeve sociale dhe ngritjes së standardit

prandaj si e tillë paraqet prioritet në politikat zhvillimore për vendet në zhvillim. Derisa

vendet e zhvilluara tentojnë që rrugën e vet të zhvillimit ta bazojnë në ngritjen e sektorit

të shërbimeve, lëvizjet globale ndikojnë që për vendet në zhvillim industria të mbetet

prioritet i rëndësishëm. Lidhur me këtë paraqiten një sërë problemesh që kryesisht kanë të

bëjnë me:

(a) Ndërtimin e pozicionit konkurrues në tregun global, e sidomos në sektorët më

intensivë me punë, në kushtet e rregullave të tregtisë së jashtme të lansuara nga

OBT;

(b) Si të përvetësohen ndryshimet në mënyrën e prodhimit dhe konsumit, e që ka të

bëjë me mbrojtjen e mjedisit dhe mundësitë që ofron ushqimi ekologjik dhe

organik;

(c) Si të përvetësohen ndryshimet në strukturën e prodhimit industrial, ku më nuk

kemi të bëjmë me dominimin e produkteve tipike nga industria e metaleve por me

produktet “high tech”.

Shpejtësia dhe cilësia e industrializimit varet nga sasia dhe cilësia e faktorëve të

prodhimit por edhe nga madhësia e vendit. Hulumtimet mbi trendet afatgjate kanë

provuar se industrializimi i vendeve me popullsi më të madhe është më i shpejtë dhe më

i shumëllojshëm në krahasim me vendet e vogla. Për një vend tipik jo mjaft të zhvilluar,

në proces të industrializimit e sipër, rritja e prodhimit industrial ka një dinamikë më të

shpejtë se sa rritja e BPV në total. Siç u pa edhe në kapitullin e përparmë edhe historiku i

zhvillimit industrial i Kosovës e provon ketë trend global, ngase industria rriti

pjesëmarrjen e saj në krijimin e BPV-së nga 16% ( 1947) në 45 - 47% në fund të viteve

80-ta.

1. Profili i tanishëm i industrisë Kosovare përfshinë rreth 1200 biznese që zhvillojnë

aktivitete në sektorët e ndryshëm të industrisë, prej të cilave rreth 14% kanë punuar edhe

para vitit 1989; 35% kanë filluar aktivitetet e tyre midis viteve 1990 - 1999, 37% në

periudhën 2001 - 2005 dhe 14% gjatë tri viteve të fundit. Procesi i dezindustrializimit

gjatë viteve „90 si dhe vonesa e privatizimit të ndërmarrjeve prodhuese ka krijuar një

profil të ri të industrisë Kosovare ku dominojnë ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, pjesa

dërmuese e të cilave kane filluar aktivitetin pas vitit 2000. Derisa procesi i

industrializimit në Kosovën gjatë viteve 1960 - 1988 kishte formësuar disa komplekse

industriale që dominonin në strukturën e industrisë: metalurgjia bazike, energjia, tekstili

dhe ushqimi, tani kemi të veçuar tetë sektorë që japin një profil tjetër sektorial të

aktiviteteve prodhuese, respektivisht industriale, shikuar për nga aspekti i numrit të

bizneseve, pjesëmarrjes në shitje, eksport dhe punësim.

13

Tabela 4: Sektorët kryesorë industrial (viti 2008)

Sektori % bizneset % ne shitje % ne eksport % ne punësim

Ushqimi, pijet, duhani 39.1 21.4 15.3 28.2

Tekstili, lëkura, këpucët 2.0 1.4 0.9 2.4

Përpunimi i drurit 20.0 8.1 3.8 11.6

Letra, grafika, botimi 3.1. 4.4 0.3 3.7

Plastika dhe goma 3.7. 4.7 12.42 4.8

Metalurgjia dhe përpunimi i metaleve

7.5 16.4 51.9 13.0

Materialet ndërtimore 14.9 32.3 13.2 22.1

Te tjera 13.7 11.3 3.2 14.2

Total

Burimi: Anketa me 1167 Biznese, Riinvest shtator 2009

2. Nga tabela 4 del se sektori i ushqimit dhe pijeve ka një peshë specifike dukshëm më të

madhe se sa sektorët tjerë, me përjashtim të eksportit ku dominon metalurgjia dhe

përpunimi i metaleve. Afër këtij sektori veçohen materialet ndërtimore të cilat shikuar për

nga shitja janë sektori më i madh në strukturën e prodhimit industrial. Prej sektorëve të

tjerë, më i rëndësishëm paraqitet edhe sektori i përpunimit të drurit, veçanërisht për nga

numri i bizneseve dhe kontributi në punësim. Tre nga këta sektorë (ushqimi, materialet

ndërtimore dhe pjesërisht përpunimi i drurit) kanë gëzuar një mbështetje edhe nga

programet e USAID në kuadër të asistencës për rritjen e aftësive konkurruese të

klasterëve të caktuar.

Tabela 5: Vlera e shitjeve dhe shfrytëzimi i kapaciteteve

Viti Shitja ne milion Euro Indeksi % e shfrytëzimit te

kapaciteteve

2007 476,5 100.0 55.4

2008 573,9 120.5 57.0

2009 490,3 85.4 55.0


3. Vëllimi i shitjeve arrin afër 574 milion Euro gjatë vitit 2008, duke shënuar një rritje

prej më shumë se 20% në krahasim me vitin paraprak, por bizneset e anketuara

vlerësojnë se shitja gjatë vitit 2009 do të zvogëlohet në rreth 440 milion (rreth 15%).

Duket se në këto lëvizje ndikimin kryesor do ta ketë pasur rënia e eksportit për afro 50

milion Euro si pasojë e krizës globale (110,4 milion Euro 2008 ndaj 66.9 milion Euro, sa

vlerësohet eksporti për vitin 2009)3. Kur flitet për lëvizjen e shitjeve duhet konstatuar se

ka një rezervë të konsiderueshme për rritjen e prodhimit dhe shitjeve duke marrë

parasysh se shfrytëzimi i kapaciteteve mesatare është rreth 55% dhe asnjëri nga sektorët

2 Pjesëmarrja e ketij sektori ne eksportin e 2009 vleresohet 28%

3 Vlerat e e eksportit me 2008 , sipas EKS ka qenë _____;

14

prodhues nuk arrin të shfrytëzojë kapacitetet deri në 70%. Te gjithë sektorët kryesorë që

kanë një pjesëmarrje më të madhe në shitje, eksport dhe punësim janë në nivel të rreth

50% - 50% të shfrytëzimit të kapaciteteve me të cilat disponojnë.

4. Eksporti po bëhet gjithnjë e më i rëndësishëm jo vetëm në orientimin biznesor dhe

ndikimet e tij në lëvizjet e këtij sektori por edhe për nga pjesëmarrja e tij në shitje

(qarkullim), rreth 20% (2008)4. Aktivitetet importuese të bizneseve prodhuese lidhur me

lëndët e para dhe pajisjet: më poshtë po japim tabelën që pasqyron aktivitetin eksportues

dhe importues të këtyre bizneseve:

Tabela 6: Eksporti dhe Importi (në milion Euro)

2007 2008 2009

Eksporti 26.0 110.4 66.9

Importi 195.6 247.2 137.0

(a) Importi i lëndëve të para (b) Importi i pajisjeve

112.7 82.9

146.4 100.8

100.0 37.0

% e Eksportit në Import 13% 44.6% 48.8%

% e inputeve te importuara ne shitje 23.6 % 25.5% 20.3%


5. Tabela e mësipërme tregon se sektorët industrial të Kosovës janë të varur nga importi

jo vetëm për investimet lidhur me pajisjet, por në masë të madhe edhe për inputet e tyre

në prodhim. Importi i lëndëve të para tejkalon në vlerë dukshëm importin e pajisjeve.

Fakti se importi i lëndëve të para përbën rreth 20-25% të shitjeve tregon një varësi të

dukshme nga inputet që importohen, por edhe fakti tjetër se vlera e eksportit ka arritur

diku më tepër se 45% të vlerës se importit (mbulimi i importit me eksport në nivel

nacional është vetëm rreth 11%, 2008) tregon se zhvillimi sektorëve prodhues ka filluar

të paraqitet si faktorë i rëndësishëm në substituimin (zëvendësimin) e importit.

Tabela 7: Investimet me 2008 dhe financimi i tyre

Vlera e investimeve 182.7 mil. Euro

Burime vetanake 72.8%

Kredi nga bankat vendore 23.4%

Hua private 1.4%

Diaspora 1.2%

Te tjera 1.0%


4 Kjo perqindje u pergjigjet deklarimeve te te anketuarve lidhur me vleren e shitjeve totaled he eksporteve

të të anketuarve, përndryshe kur janë pyetur të vlerësojnë ata vete pjesëmarrjen e eksportit ne shitje ka dale

nje përqindje mesatre e afert me ketë rreth 25%. Kjo tregon perkushtimin e të anketuarve që të japin

përgjegjigje korrekte ;

15

6. Bizneset e anketuara kanë deklaruar një aktivitet të konsiderueshëm investiv krahasuar

me vlerën e shitjeve dhe treguesit tjerë (tabela 7). Ajo që mund të veçohet këtu është se

aktiviteti investues është shumë i mbështetur në fondet vetanake që krijohen gjatë

afarizmit vijues, ose kapitalit tjetër vetanak, e shumë më pak në kredi, e cila mbetet tepër

e shtrenjtë për investime afatgjate kapitale. Afër 49% e bizneseve kanë marrë kredi

bankare edhe pse sipas përgjigjeve të respondentëve del se 81.4% e tyre i konsiderojnë të

pafavorshme kushtet nën të cilat kanë marrë kredi. Destinimi i investimeve kryesisht ka

të bëjë me ndërtimin e objekteve të reja, makineri e pajisje (95%) e shumë më pak në

hulumtim dhe konsulencë dhe marketing. Portfolio e kredive bankare me maturitet mbi

një vit në sektorët e industrisë në vitin 2008 ka qenë afër 80 milion Euro, ndërsa është

rritur në vitin 2008 në krahasim me vitin paraprak vetëm për afro 7 milion (Raporti vjetor

i BQK-së i vitit 2008).

7. Bizneset e anketuara prodhuese punësojnë rreth 23,635 punëtorë, ku kontributin më të

madh e japin sektori i përpunimit të ushqimit dhe pijeve (28%), sektori i materialeve

ndërtimore (22%), metalurgjia dhe përpunimi metaleve (13%) dhe industria e drurit (afër

12%). Nëse do të supozonim se jashtë sektorit publik dhe fermerëve në sektorin shërbyes

dhe prodhues në Kosovë kemi diku rreth 220–250,000 të punësuar, do të dilte se në

sektorët prodhues në Kosovë punojnë rreth 10 - 15% të numrit të përgjithshëm të të

punësuarve. Po supozojmë këtu se anketa nuk ka përfshirë bizneset më të vogla

prodhuese me më pak se 5 punëtorë. Nga kjo mund të përfundohet se sektori prodhues në

Kosovë ende nuk është bërë gjenerator i rëndësishëm i punësimit në Kosovë në masën e

pritjeve në shoqëri dhe mundësive reale.

Tabela 8. Struktura kualifikuese e personelit

Doktoratë dhe magjistraturë 1.4%

Fakultet 10.2%

Shkollë e lartë 7.2%

Shkolla e mesme / kualifikimi i mesëm 71.0%

Te pakualifikuar 10.2%


Niveli i kualifikimeve shkollore të personelit nuk është shumë i volitshëm në aspektin e

dominimit të personelit me shkollë të mesme, nga njëra anë dhe numrit të vogël të atyre

me fakultet dhe masters. Struktura gjinore është po ashtu e pavolitshme. Femrat marrin

pjesë diçka më shumë se 13% në numrin e të punësuarve, ndërkaq në strukturën e

kualifikimeve qëndrojnë më mirë se mesatarja, ngase 19% prej tyre kanë të kryer

fakultetin, magjistraturën ose doktoratën (11.7% meshkujt). Nga ana tjetër, nga të dhënat

e këtij hulumtimi del se ky sektor ofron paga më konkurrente se sa sektori tjetër privat

dhe publik ngase paga mesatare neto arrin në rreth 306 Euro.

Në vazhdim (kutia 2), është paraqitur lista e produkteve kryesore që aktualisht prodhohen

nga sektorë të ndryshëm industrial në Kosovë. Shihet se sektorët industrial në Kosovë në

masë të madhe prodhojnë produkte me vlerë të ulët shtuese. Për më tepër, ka pasur një

16

ulje të kësaj vlere të prodhimeve industriale krahasuar me periudhën 1966-1989 kur

produktet industriale të Kosovës kishin potencial më të mirë eksportues (Shih kutinë 1).

2.3. INDUSTRIA DHE SITUATA AKTUALE MAKROEKONOMIKE

Industria, më saktë sektori i prodhimit në Kosovë, ende mbetet dukshëm prapa rolit që

duhet ta ketë në procesin e ringjalljes ekonomike dhe tejkalimit të shpërpjesëtimeve

makroekonomike, e që në rend të parë kanë të bëjnë me bilancin tregtar, bilancin në

tregun e punës, rritjen ekonomike dhe tejkalimin e shpërpjesëtimeve sektoriale. Të dhënat

zyrtare mbi rolin dhe rëndësinë e sektorëve të caktuar në ekonominë e Kosovës janë

shumë të mangëta5.

Tabela 9: Pozita e Industrisë ne konfiguracionin makroekonomik6 (2008)

Industria/GDP 15 – 17%

Industria/Eksport 56%

Industria/Import 13%

Industria/Punësimi total 10 – 12%

Industria/Investimet 20%


Duket se një kontribut i rëndësishëm i industrisë është më i dukshëm vetëm tek eksportet,

por kur merret parasysh se vlera e përgjithshme e eksporteve është e vogël, dhe se metalet

e papërpunuara dominojnë në strukturën e eksporteve, edhe ky kontribut humb nga pesha

e tij. Sa u përket treguesve të tjerë, pasqyra nga tabela nr. 9 shpreh në të vërtetë

dimensionet e ashpra të procesit të deindustrializimit dhe vështirësitë e tjera strukturale të

ekonomisë në Kosovë. Duket se një politikë aktive industriale e menduar dhe e

bashkërenditur mirë paraqet një parakusht shumë të rëndësishëm për të eliminuar

shpërpjesëtimet në konfiguracionin makroekonomik të Kosovës. Një vlerësim global mbi

kontributin e sektorëve të caktuar në sajimin e BPV-së ka dhënë indikacione që mund të

5 Kështu për shembull ne Publikimin e ESK, Bruto prodhimi vendor 2005-2006 nuk është e specifikuar industria dhe

sektorët prodhues. Dicka më shumë informata jepen lidhur me strukturën e eksportit dhe importit. 6 Burimi: Velresimet për GDP dhe Eksporte jane marre nga IMF (shtator 2009), EKS, BQK (Raporti vjetor 2008),

Investimet jane vlersuar ne 25% të GDP, kurse te tjerat janë vleresuar ne Baze te anketes Riinvest, shtator 2009.

Vlerësimet lidhur me punësimin janë bazuar gjithashtu edhe në studimin mbi tregun e punës në Kosovë (Riinvest

2003).

Kutia 2.

Disa nga prodhimet kryesore të sektorëve industrial në Kosovë përfshijnë: miellin

dhe bukën, prodhimin e lëngjeve dhe qumështit, mobilet, dyert dhe dritaret,

veshmbathjet, asfaltin, rërën, tulla dhe blloka, beton, ollukë, softuerë profesional,

thasë të letrës dhe kartonë, qese plastike, gypa, shirita transportues, shishe të

plastikës, dhe ambalazhe të ndryshme.

17

jenë të diskutueshme se bujqësia merr pjesë me rreth 25%, shërbimet 60% dhe industria

me 15%. Politikat e zhvillimit gjithsesi duhet të orientohen në ndryshimin e këtij raporti

sidomos midis industrisë dhe bujqësisë, e pjesërisht edhe lidhur me shërbimet dhe

strukturën aktiviteteve ekonomike brenda tyre. Këto ndryshime janë të domosdoshme për

të nxitur dinamikën e rritjes ekonomike, përmirësuar bilancin tregtar dhe zvogëluar

papunësinë. Industria e Kosovës mund të bëhet një krijues më i madh i vendeve të punës,

absorbues i investimeve te jashtme dhe faktor i rritjes ekonomike.

Njëri nga problemet e mëdha për të rritur kontributin dhe efektin multiplikues të

industrisë në zhvillimin ekonomik të vendit është ende importi i madh i inputeve, si dhe

ndërlidhja e dobët midis sektorëve prodhues në Kosovë. Disa nga faktorët e tjerë të

rëndësishëm janë urbanizimi dhe zhvillimi i infrastrukturës. Urbanizimi dhe

industrializimi lëvizin paralelisht. Qendrat e mëdha urbane e zvogëlojnë koston e punës

për industrinë dhe gjithashtu zhvillimi industrial nxitë rritjen e shpejtë të popullsisë

urbane dhe zhvillimin e qyteteve. Ky proces në Kosovë është zhvilluar më intensivisht në

periudhën nga mesi i viteve 60-ta e deri kah mesi i viteve 80-ta. Një lëvizje mekanike e

popullsisë ka ndodhur edhe pas luftës, përkatësisht pas vitit 1999 për shkak të dëmtimit

të madh të fondit banues dhe kushteve të jetesës në viset rurale. Në këtë aspekt mund të

thuhet se viset urbane, shtatë qendrat më të mëdha dhe rreth 23 qendra tjera në aspektin e

fuqisë punëtore japin një ofertë të mjaftueshme pune. Ndryshe qëndron situata me

zhvillimin e infrastrukturës dhe shërbimeve publike. Zonat industriale, elektriciteti, uji,

menaxhimi i mbeturinave, hekurudha, qasja tek portet, shërbimet e ofruara lidhur me

edukimin dhe shëndetësinë, shërbimet dhe zhvillimi i sektorit financiar, gjithnjë paraqiten

si një faktorë i aglomerimit përkatësisht përqendrimit të aktiviteteve dhe bizneseve

industriale rreth qendrave urbane. Andaj, dispersioni i aktiviteteve industriale ka koston e

vet infrastrukturale dhe koston e zhvillimit urban e hapësinor. Disa përpjekje të bëra me

ndërtimin e parqeve të biznesit si në Drenas, Mitrovicë apo Shtime ende nuk kanë treguar

ndonjë efekt për t‟u shënuar në gjenerimin e bizneseve në përgjithësi, e sidomos të atyre

prodhuese. Duket se më me rëndësi është së pari të krijohet mjedisi miqësor biznesor dhe

investues dhe pastaj të investohet edhe në parqe biznesi apo parqe teknologjike të cilat do

të stimulonin bizneset prodhuese dhe shërbyese që kanë një vlerë më të lartë shtuese.

Kosova ka një stagnim në zgjerimin e infrastrukturës publike gjatë dy dekadave të fundit.

Përjashtim këtu mund të merren dy vitet e fundit ne zgjerimin e drejtimeve kryesore të

rrugëve magjistrale në drejtim të lidhjes së kryeqendrës me qendrat më të mëdha vendore

(Mitrovica, Prishtina, Peja, Prizreni) si dhe me Portin e Durrësit. Kjo do të përmirësojë

kushtet e transportit dhe do te ulë koston e transportit që tani paraqet një pengesë më

tepër në aftësinë konkurruese të produkteve vendore. Lidhja e qendrave regjionale dhe

komunale me viset rurale ka shënuar një përmirësim të dukshëm gjatë viteve të fundit e

që përbën një rrethanë pozitive për disa nga sektorët industrial e sidomos për sektorin e

prodhimit të ushqimit, të cilat në këtë mënyrë mund të sigurojnë më shumë furnizime

inputesh nga burimet vendore. Në të vërtetë problemi zhvillimor i Kosovës është në masë

të madhe problem i transportit. Në një diametër prej 25km në shtatë qendrat kryesore

urbane të Kosovës është e përqendruar mbi 90% e popullsisë, prandaj zhvillmi rrjetit të

trafikut rrugor paraqet bazën për një zhvillim policentrik të industrisë së Kosovës.

Shtrirja hapësinore e bizneseve prodhuese tregon një prirje përqendrimi kah qendrat

rajonale:

18

Tabela 10: Shtrirja hapësinore e bizneseve prodhuese

Qendrat Përqindja

Prishtina 10.2

Pejë 6.5

Prizren 13.1

Ferizaj 10.5

Gjilan 7.4

Gjakovë 6.3

Mitrovicë 4.2


Prej qendrave tjera komunale një përqendrim më të madh të NVM-ve industriale kanë

Theranda, Podujeva, Vitia, Vushtrria, Fushë Kosova, Drenasi, Rahoveci, Shtimja etj.

Në këto kushte, duket se zhvillimi u industrisë së Kosovës nuk shkon kah përfitimi nga

ekonomia e vëllimit (“Economy of scale”) por domosdo do të mbështetet në NVM-te

industriale. Ekonomia e shkallës (vëllimit) kërkon fabrika të mëdha dhe mund të ketë

ndërtim në aftësinë konkurruese, por përvoja nga shumë vende tregon se njësoj mund te

jenë efektive edhe NVM-të industriale (ushqimi, tekstili, përpunimi i drurit, materiali

ndërtimor, sektorët metalik, teknologjia informatike). Akselerimi i krijimit te vendeve te

reja te punës në shumë vende bazohet në energjinë ndërmarrëse si mobilizimi i talentit

ndërmarrës 1-4 punëtori zejtare familjare (cottage shops) ndërmarrje të vogla (5-19) të

mesme 20-99 dhe të mëdha 100 e më shumë. Bizneset e anketuara prodhuese deri në

katër punëtorë punësojnë 4% të punëtorëve, bizneset e vogla punësojnë 19.5%, ato të

mesme 32%, kurse ndërmarrjet e mëdha rreth 40%. Këto biznese do të kenë shanse të

rriten paralelisht me rritjen e nivelit të zhvillimit të vendit. NVM-te industriale kanë një

intensitet më të lartë të punës dhe mund të paraqiten si agjentë të rëndësishëm për uljen e

varfërisë dhe zhvillimin e barabartë dhe harmonik të vendit.

Industritë moderne te NVM-ve, klasterojne ne qytete te mëdha, sepse, firmat e vogla nuk

kanë kapacitet të mjaftueshëm për zhvillim te pavarur. Nga ana tjetër, pengesë mund të

paraqitet potenciali më i vogël i NVM-ve industriale për modernizim dhe ngritje te nivelit

teknologjik si dhe të krijojnë nyjet e nevojshme për arritje të nivelit të standardeve më të

larta ndërkombëtare. Në këtë situatë fiton në peshë roli i qeverisë që të ndërmarrë politika

aktive financiare për nxitjen e rritjes dhe, modernizimin teknologjik dhe një sistem

integral i mbështetjes për rritje te aftësisë konkurruese dhe produktivitetit.

19

2.4. PASQYRA SEKTORIALE DHE AFTËSIA KONKURRUESE

Duke marrë parasysh që aktualisht kemi shumë pak informata për atë se çfarë e përbën

industrinë e Kosovës, konsiderojmë që qëllimi i parë i kësaj strategjie është të ofrojë një

pasqyrë të strukturës së industrisë kosovare dhe tendencës të zhvillimit të sektorëve. Ky

kapitull synon të ofrojë një vështrim të përgjithshëm të industrisë dhe një analizë të

performancës së sektorëve të ndryshëm dhe nivelit të konkurrencës në këta sektorë.

Struktura aktuale e industrisë së Kosovës

Struktura e industrisë kosovare është analizuar në bazë të numrit të firmave që operojnë

në secilin sektor dhe rëndësisë së secilit sektor në ekonomi nga aspekti i produktit të

prodhuar dhe nivelit të eksportit që realizojnë. Firmat që operojnë në industrinë e

ushqimit, pijeve dhe duhanit përbëjnë një të tretën e të gjitha firmave në industrinë

kosovare (për një analizë të këtij sektori, shih Shtojcën 1). Dy sektorët tjerë që dominojnë

në industrinë e kosovare janë industria e drurit dhe ajo e materialeve ndërtimore me 20%

dhe 19% të numrit total të firmave respektivisht. Sektorët tjerë më të mëdhenj sipas

numrit të firmave janë metalurgjia dhe përpunimi i metaleve (8%), industria e plastikës

dhe gomës (7%) dhe ajo e letrës, botimit dhe grafikës (6%).

Figura 1: Pjesëmarrja e sektorëve sipas numrit të ndërmarrjeve (2009)

Ushqimore/pijeve/du

hanit

34%

Druri

20%

Materiale

ndertimore

19%

Metalurgjike dhe

punim i metaleve

8%

Plastika dhe goma

7%

Letra, botimi,

grafika

6%

Të tjera

6%


Një analizë e produktit të realizuar, nga ana tjetër, tregon një pasqyrë pak më të ndryshme

për rëndësinë e sektorëve industrialë në ekonominë kosovare. Për këtë janë shfrytëzuar të

dhënat mbi qarkullimin vjetor që vetë firmat e kanë raportuar. Megjithëse firmat kanë

20

dhënë informata edhe për qarkullimin e vlerësuar (në bazë të qarkullimit të gjashtë

muajve të parë të vitit), për vlerësimin e mëposhtëm janë shfrytëzuar të dhënat për vitin

2008. Përveç që mund të konsiderohen më të sakta në krahasim me vlerësimet për vitin

aktual, këto të dhëna mund të konsiderohen më reprezentative edhe për shkak se gjatë

vitit 2009 industria kosovare është goditur nga kriza ekonomike globale e cila ka ndikuar

jo-proporcionalisht në të gjithë sektorët, duke e ndryshuar kështu dukshëm strukturën e

industrisë të matur sipas vlerës së produktit të prodhuar. Sipas të dhënave të raportuara

nga firmat, renditja e sektorëve tani ndryshon nga ajo që paraqitet kur shohim numrin e

firmave. Sipas qarkullimit të ndërmarrjeve, prin industria e materialeve ndërtimore 33%

të produktit industrial të realizuar; industria e ushqimit, pijeve dhe duhanit e cila kishte

numrin më të madh të firmave këtu zë vendin e dytë me 22%, ndërsa metalurgjia dhe

përpunimi i metaleve fiton një peshë relativisht më të madhe duke zënë vendin e tretë me

16% të produktit industrial. Sektorët tjerë, duke përfshirë industrinë e drurit e cila zinte

vendin e dytë sipas numrit të firmave, kontribuojnë më pak në produktin industrial (shih

Figurën 2 më poshtë).

Figura 2: Pjesëmarrja e sektorëve sipas qarkullimit (2008)

Materiale

ndertimore

33%

Ushqimore/pijeve/du

hanit

22%

Metalurgjike dhe

përpunim i metaleve

16%

Mineraleve jo-

metalike

8%

Druri

8%

Plastika dhe goma

5%

Letra, botimi,

grafika

4%

Të tjera

4%

Performanca dhe dinamika e zhvillimit të sektorëve industrialë

21

Sipas të dhënave të raportuara nga firmat, produkti industrial në Kosovë gjatë vitit 2008

ka shënuar rritje prej 20%.7 Gjatë këtij viti kanë shënuar rritje të gjithë sektorët përveç

industrisë së mineraleve metalike dhe fabrikimit të mjeteve të transportit. Normat e rritjes

në sektorë të ndryshëm kanë dallime të mëdha, që nga 7% në fabrikimin e mjeteve të

transportit deri në 89% në sektorin e minierave dhe xeheroreve (shih tabelën 11 me

poshtë). Megjithatë, nuk duket të ketë lidhje në mes të indeksit të rritjes së qarkullimit të

sektorëve dhe nivelit të normës së fitimit që firmat e kanë raportuar: korrelacioni në mes

këtyre dy treguesve është vetëm 0.06.

Tabela 11: Norma e fitimit dhe indeksi i rritjes së sektorëve industrial sipas qarkullimit

(viti 2007-2008)

Sektori Indeksi i rritjes Norma e fitimit

Materiale ndërtimore 1.4 12.5

Metalurgjike dhe punim i metaleve 1.4 13.2

Fabrikimi i makinave dhe pajisjeve 1.3 2.0

Lëkurë/këpucë 1.3 20.0

Tekstili 1.2 12.3

Letra, botimi, grafika 1.2 15.9

Industria kimike dhe farmaceutike 1.1 8.7

Plastika dhe goma 1.1 17.6

Ushqimore/pijeve/duhanit 1.1 14.7

Druri 1.1 15.4

Fabrikimi i pajisjeve elektrike, elektronike 1.1 4.4

Fabrikimi i mjeteve te transportit 1.0 10.0

Mineraleve jo-metalike 0.9 14.6


Indikator tjetër i konkurrueshmërisë së industrisë kosovare mund të konsiderohet edhe

vlera e eksportit të realizuar dhe pjesëmarrja e eksportit në shitjet totale të prodhuesve

industrialë. Sa i përket përqindjes së eksportit në shitjet totale, prijnë fabrikimi i

makinave dhe pajisjeve, metalurgjia dhe përpunimi i metaleve dhe fabrikimi i pajisjeve

elektrike dhe elektronike (shih tabelën më poshtë). Këta dy sektorë janë të rëndësishëm

edhe sa i përket vlerës së eksportit të realizuar së bashku me sektorin e ushqimit, pijeve

dhe duhanit, atë të tekstilit, drurit dhe të materialeve ndërtimore.

Tabela 12: Eksporti industrial dhe pjesëmarrja e eksportit në qarkullim sipas sektorëve

7 Edhe në këtë rast nuk janë përdorur të dhënat për vitin 2009 për shkak se ato reflektojnë ndikimin e krizës

ekonomike globale i cili ka të ngjarë të jetë më afatshkurtër dhe më pak reprezentativ për sa i përket

dinamikës më afatgjatë të zhvillimit të sektorëve industrialë

22

Pjesëmarrja e eksportit në qarkullim (%)

Shuma e eksportit (€)

Fabrikimi i makinave dhe pajisjeve*

100 800,000

Metalurgjia dhe përpunimi i metaleve

66.8 75,251,000

Plastika dhe goma 34.5 6,536,391

Fabrikimi i pajisjeve elektrike, elektronike

26.7 650,000

Lëkurë/këpucë* 14.8 340,000

Ushqimore/pijeve/duhanit 12.5 15,976,656

Tekstili 11.4 495,000

Druri 6.9 2,912,686

Industria kimike dhe farmaceutike 5.8 48,000

Materiale ndërtimore 4 6,169,189

Letra, botimi, grafika 3.3 638,000

Mineraleve jo-metalike 0.6 480,000

*Sektori ka numër shumë të vogël të firmave për t‟u konsideruar reprezentative


Për të vlerësuar konkurrueshmërinë e sektorëve industrialë, firmave ju është kërkuar që të

raportojnë vlerësimet e tyre sa i përket nivelit teknologjik në raport me konkurrentët e

tyre. Sipas vlerësimeve të tyre, përgjithësisht del se një përqindje relativisht e vogël e

firmave kosovare kanë nivel më të ulët teknologjik në raport me konkurrentët e tyre.

Për të vlerësuar nivelin e konkurrencës me të cilën përballen firmat e sektorëve të

ndryshëm industrialë është përdorur një tregues i elasticitetit të çmimit. Më saktësisht,

firmat janë pyetur (hipotetikisht) për shitjen e produkteve të tyre në rast të ngritjes së

çmimit të tyre për 10%. Në bazë të këtyre vlerësimeve, tabela më poshtë rangon sektorët

industrialë sipas nivelit të konkurrencës me të cilën ata përballen.8

8 Të dhënat për tre sektorët që rradhiten të parët nuk mund të konsiderohen reprezentative sepse këta

sektorë përmbajnë një numër shumë të vogël të firmave, por megjithatë japin një indikacion për

konkurrencë të fortë.

23

Tabela 12: Sektorët industrialë sipas nivelit të konkurrencës

Konsumatorët do të blenin sasi shumë më të vogël ose nuk do të blenin fare

Konsumatorët do të blenin sasinë e njëjtë ose pak më të vogël

Fabrikimi i makinave dhe pajisjeve* 100.0 0.0

Lëkurë/këpucë* 100.0 0.0

Fabrikimi i mjeteve te transportit* 100.0 0.0

Plastika dhe goma 72.9 27.1

Druri 72.5 27.5

Letra, botimi, grafika 72.3 27.7

Metalurgjike dhe punim i metaleve 69.9 30.1


62.5 37.5

Materiale ndërtimore 60.5 39.5

Industria kimike dhe farmaceutike 60.0 40.0

Tekstili 57.1 42.9

Ushqimore/pijeve/duhanit 56.6 43.4

Mineraleve jo-metalike 36.4 63.6

*Sektori ka numër shumë të vogël të firmave për t‟u konsideruar reprezentative


Indikator tjetër i nivelit të konkurrencës paraqesin vlerësimet e firmave për nivelin e

ndikimit të importit në produktet e tyre. Tabela në vazhdim (tabela 13) rangon sektorët

sipas nivelit të konkurrencës me të cilën firmat përballen nga importi të matur si

përqindje të firmave që raportojnë ndikim mesatar ose të lartë të importit në biznesin e

tyre. Koeficienti i korrelacionit në mes këtij treguesi dhe nivelit të konkurrencës të matur

me indikatorin e elasticitetit të çmimit është mjaft i lartë (0.5) gjë që paraqet indikacion

se një pjesë e konsiderueshme e konkurrencës ne të cilën përballet industria e Kosovës

vjen si rezultat i produkteve të importuara. Duhet theksuar se një ndër arsyet pse industria

e ushqimit, pijeve dhe duhanit rangohet relativisht poshtë në këtë listë është se furrat e

bukës, të cilat përfaqësojnë një pjesë të madhe të firmave të këtij sektori, raportojnë se

produktet e tyre nuk importohen.

24

Tabela 13: Ndikimi i importit në produktet e firmave

Sektori Firmat që raportojnë ndikim mesatar ose të lartë të importit (%)

Lëkurë/këpucë 100

Tekstili 86


86

Druri 82

Industria kimike dhe farmaceutike 80

Plastika dhe goma 79

Metalurgjia dhe përpunim i metaleve 77

Letra, botimi, grafika 70

Industria e mineraleve jo-metalike 58

Materialet ndërtimore 46

Ushqimore/pijeve/duhanit 43


2.5. POLTIKAT AKTUALE INDUSTRIALE DHE MJEDISI BIZNESOR

Me qëllim të dhënies së rekomandimeve lidhur me politikat të cilat do të rezultonin me

rritje të nivelit të produktivitetit, konkurrueshmërisë, dhe eksportit, e si rezultat edhe

rritjes ekonomike në Kosovë, është shumë e rëndësishme që së pari të paraqesim një

analizë të politikave aktuale industriale në Kosovë.

Është shumë e qartë se nuk ekziston një formulë unike lidhur me zhvillimin industrial të

vendeve dhe lidhur me politikat që duhet të implementohen në këtë drejtim. Një numër

politikash të caktuara ekonomike duhet të përshtaten me kushtet specifike të vendit të

caktuar (resurset që posedon dhe nivelin e zhvillimit) dhe përvojën historike të zhvillimit

të tij. Politikat e reja (moderne) të zhvillimit industrial përfshijnë kryesisht programe

kombëtare për zhvillim të industrisë, në të cilat definohen edhe aksionet (veprimet)

lokale, duke përfshirë të gjitha palët me interes, si bizneset, institucionet qeveritare dhe

ato akademike. Pra, politikat e reja për zhvillim industrial nuk janë me aksione specifike

që kanë për qellim përmirësimin e ndonjë dështimi specifik të tregut, sepse dështimet e

tregut janë zakonisht të vështira për t‟u identifikuar dhe për t‟u zgjidhur me lehtësi më

pas. Politikat e reja për zhvillim industrial kanë për qellim kryesisht favorizimin e

zhvillimit të sektorëve të caktuar industrial dhe ndryshimin dinamik të bizneseve duke u

ofruar rregulla dhe kapacitete të ndryshme zhvillimore.

25

Politikat industriale janë në të shumtën e rasteve horizontale, aplikohen në të gjithë

sektorët industrial, por në raste të caktuara mund të jenë edhe vertikale, sepse sektorët e

caktuar kanë specifika të caktuara dhe politikat industriale do të duhej t‟i përshtaten atyre

specifikave. Në vazhdim po paraqesim situatën aktuale në Kosovë sa i përket politikave

ekonomike.

Politikat Fiskale

Qeveria e Kosovës, në fund të vitit 2008, ka ndërmarrë disa hapa të rëndësishëm në

ndryshimin e politikës fiskale, me qëllim të përmirësimit të mjedisit biznesor, duke

favorizuar biznesin dhe investimet në Kosovë9. Kosova tani aplikon një politikë tatimore

e cila është shumë e përafërt me vendet e rajonit, dhe gjithashtu shumë konkurruese.

Tatimi në fitimin e korporatave është zvogëluar nga 20% në 10%, kurse tatimi në të hyrat

individuale është ndryshuar nga 0%, 5%, 10% dhe 20% në 0%, 4%, 8% dhe 10%. Në

anën tjetër, rritje ka pësuar norma e TVSH-së nga 15% në 16%. Qeveria e Kosovës

planifikon të mbajë këto nivele të tatimeve edhe në periudhën e ardhshme kohore, së

paku deri në vitin 201210

.

Përderisa në anketat e realizuara nga Instituti Riinvest viteve të kaluara, taksat e larta janë

ranguar nga NVM-të ndër dy pengesat më të mëdha për të zhvilluar afarizmin11

, në

anketën e fundit, taksat e larta janë të renditura shumë më poshtë në listën e pengesave,

me intensitet prej 58 nga 100. Ky fakt edhe një herë tregon efektin pozitiv që ka pasur

reformimi i politikës tatimore në Kosovë.

Politikat Tregtare

Kosova ka një regjim liberal të tregtisë, i cili karakterizohet me thjeshtësi dhe neutralitet,

tipare që konsiderohen të jenë të rëndësishme për stimulimin e rritjes së sektorit privat, si

dhe për krijimin e kushteve të përshtatshme për eksport. Mirëpo, pasi që liberalizimi i

tregtisë nuk ka qenë i shoqëruar me përmirësimin e aftësisë konkurruese të sektorëve

prodhues vendorë, Kosova po ballafaqohet me deficit të lartë tregtar. Vazhdimi i këtij

trendi po pengon stabilitetin makroekonomik dhe rritjen ekonomike.

Politikat tregtare kanë një rëndësi te veçantë në zhvillimin industrial të Kosovës. Kosova

është një ekonomi e vogël e hapur, e cila është e përkushtuar në liberalizimin e tregtisë.

Marrëdhëniet tregtare të Kosovës janë të dominuara nga importi, importet përbejnë rreth

50% të BPV-së, dhe në një periudhë afat-shkurtër vështirë se do të ketë ndryshime në

bilancin tregtar. Në vitin 2006, pas nënshkrimit te disa marrëveshjeve bilaterale për tregti

të lirë, Kosova (e përfaqësuar nga UNMIK) nënshkroi marrëveshjen multilaterale të

tregtisë së lirë me Kroacinë, Bosnjën dhe Hercegovinën, Serbinë, Malin e Zi,

9 Skema e re e tatimeve ka filluar te implementohet qe nga 1 janari 2009.

10 Korniza Afatmesme e Shpenzimeve 2010 – 2012, Ministria e Ekonomisë dhe Financave

11 Anketa me NVM-te dhe me ndërmarrjet e privatizuara, 2008, Instituti Riinvest

26

Maqedoninë, Shqipërinë, dhe Moldavinë, marrëveshje që njihet me emrin CEFTA.

Implementimi i CEFTA-s në aspektin e eksporteve të produkteve kosovare ka hasur në

probleme të shumta dhe shpesh kjo marrëveshje nuk është zbatuar, në veçanti nga Serbia

dhe Bosnja e Hercegovina. Problemet konsiderohet të jenë kryesisht politike, si mos-

njohja e shtetit të Kosovës nga ana e Bosnjës dhe Hercegovinës dhe Moldavisë, pastaj

mosnjohja e dokumenteve të lëshuara nga Republika e Kosovës me arsyetimin se

marrëveshja është nënshkruar me tjetër palë dhe me tjera vula. Përveç problemeve

politike dhe doganore, kriza globale financiare (2008 – 2009) ka shtyrë vendet e rajonit te

rishikojnë politikat e tyre tregtare dhe të ndërmarrin masa proteksioniste ndaj produkteve

dhe tregjeve të veta. Në këto raste, Kosova do të duhej të implementonte masat e

reciprocitetit dhe të vepronte njëjte ndaj produkteve të vendeve të cilat bllokojnë

eksportet kosovare.

Te Drejtat Pronësore Industriale

Sa i përket te drejtave pronësore në Kosovë, kohëve të fundit janë bërë përmirësime në

aspektin e kornizës ligjore, por ka vështirësi të mëdha në aspektin e zbatimit të atyre

ligjeve dhe rregulloreve. Të drejtat pronësore janë prioritet i partneritetit të Kosovës me

Bashkimin Evropian, dhe një fakt i tillë theksohet edhe në raportin e fundit të progresit të

BE-së për Kosovën. Në kuadër të MTI-së, është funksionale Zyra e Pronësisë Industriale,

e cila është e pavarur dhe është përgjegjëse për implementimin e ligjit mbi patentat,

emrin tregtar dhe dizajnet e ndryshme industriale. Në anën tjetër, ende nuk janë

funksional mekanizmat ligjorë për mbrojtje në këtë drejtim. Mungesa e mekanizmave te

tillë mund të dekurajojë investitorët e huaj të investojnë dhe të veprojnë në Kosovë.

Privatizimi i Ndërmarrjeve Shoqërore (pjese e industrisë se Kosovës)

Siç kemi theksuar edhe në kapitullin e parë, Kosova në periudhën e pasluftës ka

trashëguar një sektor industrial të shkatërruar, ku pjesa dërrmuese e ndërmarrjeve

industriale kanë qenë pronë shoqërore, të cilat më vonë u përfshinë në procesin e

privatizimit. Vonesat në procesin e privatizimit e kanë vështirësuar edhe më tutje

zhvillimin e këtyre ndërmarrjeve, dhe si rezultat një numër i madh i tyre kanë ndërprerë

aktivitetet e tyre biznesore.

Deri më tani, janë privatizuar thuajse të gjitha ndërmarrjet e mëdha, të cilat kanë qenë

pjesë e rëndësishme e industrisë së Kosovës (duke përjashtuar këtu kompleksin e

Trepçës). Një numër i atyre ndërmarrjeve pas procesit të privatizimit kanë ndikuar

pozitivisht në ngritjen e nivelit të eksportit të Kosovës (sidomos ndërmarrja e re

Feronikeli). Në bazë të anketës të cilën e ka realizuar Instituti Riinvest në vitin 2008 me

ndërmarrjet e privatizuara rezulton se ndërmarrjet më të mëdha eksportuese në vitin 2008

ishin Lamkos dhe Qyqavica nga Vushtrria, të përcjellura nga Feronikeli, Fan-Podujevë,

dhe Peja Wood.

27

Prej numrit të përgjithshëm prej 103 ndërmarrjeve të privatizuara në mostër, 31% nuk

funksiononin në kohën e anketimit, ne vitin 2008. Kjo e dhënë është brengosëse duke

pasur parasysh faktin se këto ndërmarrje janë privatizuar qysh para vitit 2007. Nga këto

kompani, 22% janë nga sektori i prodhimit, 17% janë toka dhe kooperativa bujqësore,

kurse pjesa tjetër i përkasin sektorit të shërbimeve. Nga anketa e vitit 2008 me

ndërmarrjet e privatizuara rezulton se shumica e investimeve janë financuar nga fondet

vetanake. Ky fakt edhe një herë tregon kushtet e pavolitshme të financimit në tregun e

Kosovës.

Aspekti Institucional

Performanca e institucioneve qeveritare ka rëndësi thelbësore në zhvillimin ekonomik të

vendit. Nga performanca institucionale varet klima apo mjedisi biznesor i vendit. Në këtë

aspekt, rol dominues institucional ka Ministria e Tregtisë dhe Industrisë (MTI) me

agjensionet e veta dhe ajo e Ekonomisë dhe Financave (MEF). Këto dy ministri, së

bashku me ministritë tjera të sektorëve përkatës, janë përgjegjëse për hartimin e

politikave dhe mekanizmave për implementimin e tyre.

Kur jemi tek zhvillimi industrial dhe rritja e nivelit të eksportit, rol të theksuar kanë

agjensionet të cilat kujdesen për standardet dhe kualitetet e produkteve. Në Kosovë, në

këtë drejtim janë të angazhuara agjensionet si, Agjensioni Kosovar i Standardizimit i cili

funksionon nën ombrellën e Ministrisë se Tregtisë dhe Industrisë, i cili ka përgjegjësinë

për standardizimin e produkteve të prodhuara në tregun e Kosovës. Ky agjension

aktualisht nuk është anëtar me të drejta të plota i ndonjë organizate ndërkombëtare apo

evropiane të standardizimit. Por, merr pjesë në takimet e organizmave ndërkombëtarë dhe

ka informacione lidhur me të gjitha zhvillimet e fundit që ndodhin ne këtë fushë. Pritet që

shumë shpejtë, edhe ky agjension të anëtarësohet në mekanizmat ndërkombëtarë, sikurse

edhe Drejtoria e Akreditimit.

Në kuadër të MTI-së është themeluar Drejtoria i Akreditimit të Kosovës, e cila

funksionin brenda MTI-së, dhe ka përgjegjësinë për të vlerësuar, në përputhje me

standardet ndërkombëtare, kompetencën teknike të institucioneve private apo publike, që

kryejnë aktivitete si: testim, kalibrim, certifikim, dhe inspektim. Zhvillimi i institucioneve

të tilla të cilat kanë përgjegjësinë e kontrollit dhe standardizimit të cilësisë së produkteve,

ka rëndësi të veçantë gjithashtu në anëtarësimin e Kosovës ne Organizatën Botërore te

Tregtisë (OBT). Kjo drejtori tanimë veçse është anëtare e korporatës evropiane për

akreditim.

Analizë e mjedisit biznesor ne Kosovë

Në bazë të anketës së realizuar nga Instituti Riinvest me rreth 1167 ndërmarrje të sektorit

industrial në Kosovë, në të cilën janë pyetur ndërmarrjet lidhur me faktorët që paraqesin

pengesë në afarizmin e tyre, rezulton që mungesa e energjisë elektrike është një ndër

pengesat më të mëdha në zhvillimin e afarizmit të tyre (shih figurën në vazhdim).

28

Figura 3: Faktorët që paraqesin pengesë për zhvillimin e afarizmit (me intensitetin më të

lartë)

Faktorët që paraqesin pengesë për zhvillimin e afarizmit

0 20 40 60 80 100

Mungesa e energjisë elektrike

Konkurrenca jo-lojale

Ekonomia jo-formale

Korrupsioni

Konkurrenca në treg

Vonesa në pagesa (inkasimi)

Evazioni Fiskal

Lartësia e Taksave

Mungesa e kërkesës

Ngarkesat Administrative

Series1

Burimi: anketa me 1200 ndërmarrje te sektorit industrial ne Kosovë, 2009

Mungesa e energjisë elektrike rrit koston e prodhimit të ndërmarrjeve në Kosovë dhe si

rezultat rrit edhe çmimet e produkteve të tyre. Kjo ngritje e çmimeve ndikon në masë të

madhe në uljen e konkurrueshmërisë së ndërmarrjeve, si në tregun vendor ashtu edhe në

tregjet e jashtme. Prandaj, përmirësimi i situatës aktuale në furnizimin me energji

elektrike është një prioritet mbi prioritete.

Është shumë me rëndësi të analizohet fakti se ekonomia joformale dhe konkurrenca jo-

lojale janë të radhitura ndër pengesat më të mëdha për zhvillimin e afarizmit në Kosovë

(sipas ndërmarrjeve te industrisë). Edhe këta dy faktorë ndikojnë drejtpërsëdrejti ne

konkurrueshmërinë e ndërmarrjeve në sektorin e industrisë. Së pari, ekzistenca e

ekonomisë jo-formale “favorizon” ndërmarrjet të cilat nuk janë të rregullta në

marrëdhëniet e tyre me shtetin. Si rezultat i evazionit fiskal këto ndërmarrje ulin kostot

totale të afarizmit të tyre dhe kanë hapësirë më të madhe për të lëvizur me çmime në treg.

Ky fakt shkakton deformime në treg dhe rrezikon në masë të madhe konkurrencën fer dhe

lojale, dhe diskurajon ndërmarrjet e rregullta për vazhdim të afarizmit në një treg të tillë.

Duhet gjithsesi të përmendet se ky fakt gjithashtu dekurajon edhe investitorët e huaj për

të investuar në një treg, i cili operon në nivel të lartë të ekonomisë informale. Luftimi i

ekonomisë informale është një sfidë e madhe për ekonominë e Kosovës. Kohëve te fundit

janë marrë masa për të zvogëluar nivelin e ekonomisë informale, përmes reformimit te

politikës fiskale dhe projektit të instalimit të kasave fiskale. Duhet që projekti i instalimit

të kasave fiskale te përfundojë sa më shpejtë që është e mundur, sepse është treguar

shumë i suksesshëm në vendet e rajonit dhe është një prej “armëve” kryesore ne luftimin

e kësaj dukurie. Një faktor tjetër, që kohëve të fundit po bëhet çdo herë e më i përhapur, i

cili po pengon në masë të madhe afarizmin në sektorin e industrisë në Kosovë, është

vonesa në pagesa apo problemet me inkasim të pagesave. Ndërmarrjet tona kryesisht

parapaguajnë inputet (lëndën e parë), kurse në anën tjetër shesin produktet finale ne

tregun vendor me kredi, si rezultat ndërmarrjet vazhdojnë t‟i servisojnë borxhet nëpër

29

banka, të cilat edhe ashtu kanë një kosto të lartë. Problemet me inkasim të pagesave

shkaktohen gjithashtu nga mungesa e sistemit të planifikimit në ndërmarrjet tona dhe në

një masë edhe nga mungesa e parasë se gatshme në tregun vendor.

Niveli i lartë i korrupsionit vazhdon te jetë një ndër sfidat më të mëdha të shoqërisë

kosovare në përgjithësi. Ky fenomen vazhdon te deklarohet si njëra nga pengesat

kryesore ne afarizmin e ndërmarrjeve12

.

Kutia 3: Instrumentet kyçe ne regjimin tregtar te Kosovës

Tarifat doganore me një normë uniforme prej 10% aplikohen për të gjitha mallrat

që importohen në Kosovë, me përjashtim të produkteve farmaceutike, plehrave

bujqësore, dhe mallrave të importuara nga organizatat ndërkombëtare.

Ndalesat kuantitative – lejet për import aplikohen në importimin e kafshëve të

gjalla, në importimin e produkteve farmaceutike, si dhe lëndës së parë për

shfrytëzim në prodhimin e produkteve farmaceutike. Në kuadër të kësaj politike

koutat tarifore dhe kuotat e importit dhe eksportit nuk ekzistojnë.

Akcizat aplikohen në pijet joalkoolike, alkoolike, cigare, karburante, telefona

celularë, automjete motorike, aparate televizive dhe satelitore. Me përjashtim të

kafesë, akciza në mallra të tjera është në ad valorem bazë.

TVSH, në normë prej 16% në mallrat që importohen, dhe me normë zero në

mallrat që eksportohen.

Kontrolli dhe inspeksioni i produkteve sanitare, fitosanitare dhe veterinare

12

Ne anketën e fundit te realizuar nga Instituti Riinvest, korrupsioni është i ranguar si pengese me intensitet

70.3 nga 100.

30

3. ANALIZA SWOT E INDUSTRISË SË KOSOVËS

PËRPARËSITË

Resurset Njerëzore – popullsia e re

Korniza ligjore e përshtatshme

Kompaktësia territoriale dhe qasja e lehtë në tregjet rajonale

Resurset natyrore

Pozita e mirë gjeografike dhe strategjike

DOBËSITË

Niveli i ultë i aftësisë konkurruese dhe eksporti i vogël

Niveli i ultë teknologjik

Niveli i ultë i zhvillimit urban, infrastrukturës dhe shërbimeve publike

Kapaciteti i vogël investues dhe burimet joadekuate të financimit

Institucionet ne zhvillim dhe mungesa e një sistemi të integruar të mbështetjes për

bizneset prodhuese

Vështirësitë në zbatimin ligjit, politikave ekonomike dhe sigurimin konkurrencës

së lirë

MUNDËSITË

Proceset e integrimit në BE dhe CEFTA

Investimet e Jashtme Direkte

Zhvillimi i infrastrukturës dhe integrimit në korridoret e trafikut rajonal dhe

Evropian

RREZIQET

Jostabiliteti politik dhe problemet me forcimin e pozicionit ndërkombëtar të

vendit

Pengesat politike në ndërtimin e marrëdhënieve tregtare me disa nga vendet e

CEFTA-s

31

4. VIZIONI DHE OBJEKTIVAT STRATEGJIKE MBI ZHVILLIMIN E INDUSTRISË

4.1 VIZIONI

“Industria e Kosovës i kontribuon zhvillimit dinamik dhe harmonik të

vendit, është gjeneruesi më i rëndësishëm i rritjes ekonomike, krijon rreth

një të tretën e bruto produktit vendor me produkte të diversifikuara, është

sektor tërheqës për investimet e jashtme direkte, me aftësi solide

konkurruese në tregun vendor e ndërkombëtar.”

Ky vizion zhvillimi, nënkupton një proces të ri-industrializimit të Kosovës që në një

periudhë afatgjate do të sillte kontributin e industrisë në krijimin e BPV-së në rreth 30%.

Kjo nënkupton që në zhvillimin e Kosovës mbetet shumë i rëndësishëm edhe sektori i

shërbimeve që dominon në gjithë ekonomitë e zhvilluara. Gjithashtu edhe bujqësia,

veçmas në blegtori, pemëtari dhe perimet, mbetet një sektor i rëndësishëm. Në fakt

zhvillimi i industrisë duhet të krijojë një harmoni më të madhe në zhvillimin struktural,

duhet të jetë krahas shërbimeve, gjeneratori më madh i punësimit, nëpërmjet krijimit të

një ambienti të mirë investues për investitorët vendas dhe të jashtëm.

Dilema tjetër strategjike ka të bëjë me orientimin kah substituimi i importit apo orientimi

agresiv kah eksporti. Në fazën e zhvillimit, në të cilën gjendet Kosova, është krejtësisht

normale se roli i industrisë paraqitet më tepër në zëvendësimin e importit, por zhvillimi i

suksesshëm më tutje kërkon domosdo promovimin e eksportit.

Në këtë drejtim, roli i qeverisë ka të bëjë para së gjithash me kornizën ligjore dhe

strukturën institucionale si dhe politikat e tregut të lirë, te cilat gjithashtu krijojnë një

mjedis mbështetës për zhvillimin e ndërmarrësisë nëpërmjet politikave aktive të qeverisë.

Këtu nuk kemi të bëjmë vetëm me qasjen në kredi, licencimin, qasjen në lokacione

biznesi me infrastrukturën e nevojshme, por edhe mbështetjen aktive në marketing e

promocion, shërbime mbështetëse, konsulencë e trajnime. Duket se zhvillmi i NVM-ve

industriale paraqitet si një komponentë qenësore e zhvillimit të sektorit industrial në

Kosovë, jo vetëm për shkak të situatës së krijuar për shkak të de-industrializimit, por

edhe për faktin se vendet e vogla jo mjaft të zhvilluara duhet të mbështeten në një sistem

të mbështetjes së NVM-ve industriale.

32

4.2 OBJEKTIVAT STRATEGJIKE TË ZHVILLIMIT TË INDUSTRISË 2010 – 2013 DHE MASAT PËR ARRITJEN E KËTYRE OBJEKTIVAVE

Zhvillimi i industrisë dhe ndërlidhja harmonike e këtij sektori me veprimtaritë tjera në

funksion të akselerimit të rritjes ekonomike dhe nevojat e tjera zhvillimore të vendit gjatë

katër viteve të ardhshme kërkon arritjen e objektivave si vijon:

(1) Nxitja e zhvillimit të prodhimit industrial dhe ngritja e rolit të industrisë në

krijimin e BPV-së së vendit në rreth 25% deri ne vitin 2013;

(2) Rritja e aftësisë konkurruese dhe pjesëmarrjes së eksportit në rreth 35% të

vlerës së shitjes se ndërmarrjeve;

(3) Nxitja e aktivitetit investues ne industri, duke absorbuar rreth 40% të

investimeve private;

(4) Ngritja e kapaciteteve institucionale për të disenjuar dhe zbatuar një

program integral të politikave dhe masave për konsolidimin dhe rritjen e

sektorëve prodhues dhe eksportit

4.2.1 Nxitja e zhvillimit të prodhimit industrial dhe ngritja e rolit të industrisë në

krijimin e BPV-së

Zhvillimi i industrisë është esencial për rritjen e gjithëmbarshme ekonomike pasi ajo

siguron produktivet më të lartë, krijon një platformë për zëvendësim të importit me

prodhim vendor si dhe për rritjen e eksportit. Megjithatë, industria vetëm nuk mund të

krijojë mjaft vende pune dhe të kontribuojë në uljen e pabarazisë në të ardhura. Në fakt

nevojitet një kombinim i mirë brenda ekonomisë, ku industria do të merr peshë dukshëm

më të madhe, por do të ketë një ndërlidhje me shërbimet e zhvilluara dhe me vlerë të lartë

shtuese dhe me bujqësinë konkurruese. Ky do të ishte miksi i nevojshëm i zhvillimit të

sektorëve gjenerues të rritjes më të lartë ekonomike. Në këtë kuptim, në katër vitet e

ardhshme industria duhet ta rrisë pjesëmarrjen në krijimin e BPV-se së paku deri në 25%

e në një periudhë dhjetëvjeçare të arrij rreth 1/3 e pjesëmarrjes ne BPV. Në aspektin e

përparësive sektoriale nuk sugjerohet një politikë masash favorizimi të një ose dy

sektorëve, me masa të politikave selektive dhe favorizuese që do të shpreheshin me

efekte negative rregulluese në treg, por sugjerohet përqendrimi i krijimit të një mjedisi të

konkurrencës së lirë ku sektorët me performanca do të kenë shansin e zhvillimit të vet.

Disa sektorë të industrive të bazuar kryesisht në biznese të vogla dhe të mesme tregojnë

për rritjen e rolit të tyre: përpunimi i ushqimit, materialet ndërtimore, metalurgjia,

përpunimi i drurit, plastika dhe goma, janë pesë sektorë që tregojnë një trend rritjeje dhe

performancë për zhvillim të mëtejmë. Në këtë prizëm, nuk duhet nënçmuar edhe

kontributin e mundshëm të industrisë grafike që në një periudhë afatgjate, e cila mund te

zhvillohet mirë dhe të depërtojë edhe më shumë në eksport. I vetmi sektor ku sugjerohet

33

një qasje më e veçuar dhe favorizuese, do të ishte sektori i teknologjisë informatike, në

kuptim të infrastrukturës dhe zhvillimit të burimeve njerëzore.

Politikat tregtare të vendit duhet të mbesin mbi parimet e tregut të hapur, por në

marrëdhëniet reciproke me vendet e tjera duhet të sigurojnë parimet e konkurrencës fer

dhe reciprocitetit. Prodhuesit e Kosovës duhet të gëzojnë mbështetjen dhe statusin e

barabartë që e gëzojnë ndërmarrjet ne tregun rajonal dhe më gjerë.

Sistemi i masave mbështetëse, veç kësaj që u tha, duhet të përfshijë - krijimin e kushteve

më të volitshme të financimit, mbështetja për uljen e kostos së prodhimeve, mbështetja

për rritjen e cilësisë, mbështetja në promocion të investimeve dhe eksportit.

Lidhur me këtë duhet ndërmarrë sidomos këto masa:

Të zhvillohet qasja integruese e politikës së orientuar kah rritja e aftësisë

konkurruese të kompanive kosovare në tregun e brendshëm dhe të jashtëm, si dhe

në lehtësimin e aktiviteteve eksportuese;

Në bashkëpunim me pushtetin lokal dhe Agjensionin për mbështetjen e NVM-ve,

të arrihet një bashkërenditje e aktiviteteve për përmirësimin e kushteve për

krijimin dhe rritjen e NVM-ve industriale duke lehtësuar qasjen në lokacionet e

biznesit, avancuar shërbimet publike dhe infrastrukturën publike dhe urbanizimin;

Ministria e Tregtisë dhe Industrisë, në bashkëpunim me sektorin privat dhe

asociacionet e industrisë, do të rrisë nivelin e investimeve në teknologji,

infrastrukturë, furnizimin me lëndë të para, si dhe kërkim e zhvillim (R&D) për të

përmirësuar produktivitetin dhe cilësinë e produkteve te ndërmarrjeve të vogla

dhe te mesme.

Zhvillimi qëndrueshëm social dhe ambiental, eficienca e energjisë, teknologjitë e

pastra dhe industria e riciklimit

Përkrahja për zhvillimin dhe intensifikimin e aktiviteteve të marketingut dhe

hulumtim-zhvillimit që do të rriste nivelin e inovacioneve në industri për të

depërtuar tek konsumatorët potencial dhe në tregje të reja.

4.2.2 Rritja e aftësisë konkurruese dhe pjesëmarrjes së eksportit në rreth

35% të vlerës së shitjes

Një politikë e integruar për eksport duhet të fokusohet si në promovimin e konkurrencës

ashtu edhe në lehtësimin e tregtisë dhe në promovimin e eksportit. Është shumë vështirë

që të gjitha këto çështje të rregullohen nga një institucion i vetëm. Kjo për arsye se shumë

institucione (si ministri të ndryshme, agjensione etj.) merren me këto çështje dhe ato janë

shumë të ndërlidhura dhe të ndërvarura, gjë që tregon edhe përvoja e UNCTAD-it.

Rritja e aftësisë konkurruese përmes çmimeve mund të përmirësohet përmes

zvogëlimit të shpenzimeve, ose duke vënë barriera tarifore dhe barriera të tjera

ndaj importeve. Meqenëse institucionet tona janë te vendosura te mos përdorin

fare barrierat tarifore, mbesin të nevojshme masat për reduktimin e shpenzimeve

34

me qëllim të rritjes së aftësisë konkurruese të kompanive kosovare. Sidoqoftë,

zvogëlimi i taksave për import, duke pasur parasysh se kjo ndikon në sigurimin e

makinerisë dhe lëndës së parë, do të ndikojë në zvogëlimin e shpenzimeve për

prodhuesit kosovarë të cilët prodhimin e tyre e mbështesin në inputet e

importuara.

Konkurrenca përmes cilësisë nënkupton transformimin e procesit prodhues në

aktivitete prodhimi me vlerë të lartë të shtuar, përmirësim të aftësive, përdorim të

informacionit dhe teknologjive të komunikimit, të cilat mund të përforcohen edhe

me programe për mbështetjen e NVM-ve, promovimin e IJD, shoqatave të

bizneseve dhe formave të tjera të organizimit.

Dizajnimi i programeve trajnuese për punëtorët, që do të ndikonte në rritjen e

produktivitetit të punës.

Krijimi i fondeve qeveritare për të mbështetur promocionin e produkteve

Kosovare nëpërmjet kampanjave të promocionit në botën e jashtme, sponsorizimit

të pjesëmarrjes në panaire dhe prezantime jashtë;

Sponsorimin e sigurimit të certifikatave të cilësisë dhe standardeve të cilësisë;

4.2.3 Nxitja e aktivitetit investues ne industri duke absorbuar rreth 35-40% të

investimeve private

Përmirësimin e kushteve kredituese:

o Qeveria dhe Banka Qëndrore duhet të marrin masa për rritjen e

konkurrencës në tregun e kredisë,

o Në bashkëpunim me organizatat ndërkombëtare financiare, donatorët dhe

bankat, për eksportuesit dhe sektorët prodhues duke siguruar vija specifike

kreditore;

Zhvillimin e aftësisë konkurruese të prodhuesve vendorë

Mbështetja e inovacioneve dhe “start ups”

Bashkërenditja e mbështetjeve për liderët e inovacioneve dhe aktorët e sektorëve

të rinj

Të bëhen përpjekje të vazhdueshme për sigurimin e investimeve të përbashkëta

me partnerët e jashtëm afarist. Kjo në një mënyrë do të rritë cilësinë dhe do të

rritë pjesëmarrjen e sektorit të industrisë në tregun e jashtëm.

Heqja e pagesës së TVSH në kufi për pajisjet dhe kreditimi afatgjatë 1-3 vite

varësisht nga vlera e pajisjeve të importuara dhe heqja e tarifës doganore për

investime ne pajisje të sektorit industrial

4.2.4. Ngritja e kapaciteteve institucionale për të disenjuar dhe zbatuar një

program integral të politikave dhe masave për konsolidimin dhe rritjen e

sektorëve prodhues dhe eksportit

35

Në bashkëpunim me donatorët dhe shoqatat afariste, MTI do të bëjë mbështetjen e

NVM-ve përmes aktiviteteve promovuese, pjesëmarrjes në panairet

ndërkombëtare dhe trajnimet e eksportuesve,

Krijimi i bazës së të dhënave, web faqeve dhe sistemit informativ të eksportit dhe

sistemeve informative për eksportin,

Zhvillimi sistematik i programeve trajnuese për eksportuesit,

Rekomandohet që MTI të vendosë bashkëpunimin me organizatat rajonale dhe

ndërkombëtare, të orientuara në promovimin e eksportit (siç janë Qendra

Ndërkombëtare e Tregtisë – Gjenevë, Organizata Botërore e Tregtisë, dhe

UNCTAD)

Ngritja e kapaciteteve të laboratorëve për testim të cilësisë dhe standardizim

Konsultat e formalizuara për të tejkaluar pengesat në mjedisin biznesor

Vendosja e laboratorëve testuese dhe certifikuese sipas standardeve

ndërkombëtare për të ngritur fuqinë konkurruese të ndërmarrjeve në sektor, në

veçanti në tregjet e jashtme.

Sektori i industrisë të organizohet dhe bëjë përpjekje maksimale për të vendosur

disa standarde të cilësisë për produktet të cilat i prodhon edhe për tregun e

brendshëm e edhe për tregun e jashtëm

Anëtarësimi i Agjensionit të Standardizimit në mekanizmat ndërkombëtarë, në

mënyrë që certifikatat e lëshuara ne Kosovë të njihen ndërkombëtarisht.

36

SHTOJCAT

Shtojca 1

SEKTORI I USHQIMIT

Kosova është një importues i madh i produkteve ushqimore. Afërsisht 70% e nevojave të

konsumatorëve mbulohen nga importi. Pavarësisht kësaj situate, sektori i përpunimit të

ushqimit ka potencial jo vetëm të zëvendësojë, në një masë, importet mirëpo edhe të ketë

kapacitete eksportuese për disa nën-sektorë. Në mënyrë të veçantë, disa produkte me

markë tregtare të zhvilluar (brand) mund të destinohen në tregjet e huaja, sidomos nëse

realizohen programe për produkte të shëndetshme në pikëpamje ekologjik. Në vazhdim,

ky kapitull trajton çështjet që lidhen me sektorin e përpunimit të ushqimit në Kosovë.

Për sa i përket përpunimit të pemëve dhe perimeve, Kosova ka një traditë të gjatë.

Fillimisht përpunimi i perimeve është pjesë integrale edhe e zinxhirit ushqimorë të

familjeve. Të dhënat lidhur me përpunimin e perimeve në nivel amvisërie nuk janë në

dispozicion, megjithatë konsiderohet se një nivel mjaftë i lartë i perimeve përpunohet nga

vetë njerëzit për konsum privat. Në anën tjetër niveli i perimeve të përpunuara nga

ndërmarrjet përpunuese arrin në 1.5 kg për person në vit me një kërkesë të përgjithshme

prej afër 31,500 ton në vit. Duke pasur parasysh njohuritë lokale në përpunimin e

perimeve (know-how tradicional), prodhuesit vendorë kanë arritur t‟i plasojnë mallrat e

tyre edhe në tregjet e jashtme. Ky sektor tradicionalisht është dominuar nga ndërmarrjet

shoqërore të cilat aktualisht punojnë me kapacitete të zvogëluara ndërsa në anën tjetër,

prodhuesit vendor janë kryesisht ndërmarrje te vogla dhe si të tilla ato nuk arrijnë të

mbulojnë pjesë të mëdha të tregut. Sipas vlerësimeve, prodhuesit vendor mbulojnë vetëm

30% të kërkesës së tregut dhe pjesa e mbetur importohet. Ndërsa sa i përket pemëve të

përpunuara, konsumi vjetor në Kosovë vlerësohet të jetë rreth 6 kg për person e cila jep

një shifër prej 15,000 ton si kërkesë e përgjithshme për pemë të përpunuara në vit. Para

luftës kapacitetet përpunuese të Kosovës në këtë nen-sektor ishin mbi 30,000 ton gjë që

pasqyron potencialin e saj eksportues asokohe. Aktualisht, niveli i kapaciteteve për

përpunimin e pemëve është shumë i vogël dhe më shumë se 90% e kërkesës vendore

plotësohet nga importi. Për më tepër një fushë tjetër e pambuluar nga prodhuesit vendor

është prodhimi i koncentratit për pije ku gati 100% e kërkesës mbulohet nga importi.

Një situatë e ngjashme na paraqitet edhe në nën-sektorin e përpunimit të produkteve të

mishit. Kosova ka 12 kompani që merren me përpunimin e mishit që së bashku kanë një

kapacitet ditor prej 90 ton dhe mbulojnë afërsisht 20% të kërkesës së tregut. Këto

ndërmarrje përpunojnë 2,900 të mishit të prodhuar në vend që është vetëm 15 për qind e

prodhimit të përgjithshëm vjetor. Në mungesë të mishit që prodhohet në vend,

përpunuesit importojnë 85% të lëndës së parë për të plotësuar kërkesat e tyre. Ata

gjithashtu importojnë thuajse të gjithë materialin për paketimin e këtyre produkteve. Për

më tepër, shfrytëzimi i kapaciteteve të këtyre ndërmarrjeve është shumë i ulët.

Nën-sektori i prodhimeve të qumështit dominohet nga importi si pasojë e joefiqiencës së

ndërmarrjeve të vogla prodhuese në vend. Në Kosovë ekzistojnë 26 njësi përpunuese të

37

produkteve të qumështit. Megjithatë mbi 70% e kërkesës vendore plotësohet nga importi

që arrin vlerën e 25-30 milion Euro në vit. Megjithatë duhet theksuar se ky nën-sektor ka

arritur të zëvendësoj një sasi të konsiderueshme të importeve që nga përfundimi i luftës.

Kohëve të fundit me ndihmën e donatorëve ndërkombëtar janë bërë përpjekje për të

zbatuar aplikimin e standardeve tek prodhuesit vendor. Një rëndësi e veçantë i kushtohet

procesit të akreditimit dhe licencimit të këtyre prodhuesve në mënyrë që të plotësojnë

standarde strikte që kërkohen për të eksportuar në tregjet e jashtme. Në këtë kuadër janë

bërë përpjekje edhe për krijimin e kllasterëve (Clusters)13

. Ndikimi pozitiv i kllasterëve

në konkurrueshmërinë e firmave sqarohet nga Schmitz (1995) përmes konceptit të

„efiqiencës kolektive‟ e cila definohet si përparësi konkurruese e nxjerrë nga „ekonomitë

e jashtme‟14

dhe veprimeve të përbashkëta. Ndikimi i ekonomisë së jashtme ka rëndësi në

arsyetimin e konkurrueshmërisë së kllasterëve industrial, por aty ndikojnë edhe faktorë që

lindin nga veprime, qëllimisht, të përbashkëta. Këto veprime mund të jenë brenda hallkës

vertikale apo horizontale të prodhimit.

Megjithatë, duhet thënë se niveli i bashkëpunimit të ndërmarrjeve që operojnë nëpër

kllaster në Kosovë është i vogël dhe kryesisht mbetet në nivel bashkëpunimi për të

avokuar problemet e tyre në instanca më të larta. Mbetet ende të punohet në promovimin

e bashkëpunimeve në nivele teknologjike apo në shkëmbim të eksperiencës dhe

ekspertizës.

Profili i ndërmarrjeve në sektorin e industrisë së ushqimit

Ne kemi identifikuar dhe anketuar 383 ndërmarrje prodhuese në sektorin e ushqimit. Ato

janë të shtrira në të gjitha rajonet e Kosovës, ku prijnë rajonet e Prishtinës, Gjilanit dhe

Prizrenit, pasuar nga rajonet tjera të Kosovës (Tabela 1). Shumica e ndërmarrjeve në

sektorin e ushqimit janë ndërmarrje të mesme apo të vogla me më pak se 250 punëtorë

(84.1%) ndërsa pjesa e mbetur janë ndërmarrje të mëdha (Figura 1). Më shumë se gjysma

e ndërmarrjeve në këtë sektor (53%) janë themeluar gjatë periudhës 2001-2009 ndërsa

pjesa tjetër është themeluar para vitit 2000. Vlen të theksohet se mbi 16% e ndërmarrjeve

në këtë sektor janë themeluar para vitit 1989 ku bëhet fjalë për ndërmarrje shoqërore të

cilat vazhdojnë të operojnë si ndërmarrje të privatizuara apo të komercializuara dhe

përfaqësojnë ndërmarrje të rëndësishme të këtij sektori mirëpo të cilat punojnë në

kapacitete më të vogla (Figura 2).

13

Kllasterët janë një grup firmash që operojnë në sektorë të njëjtë apo të ndërvarur industrial në një

hapësirë të caktuar. Kllasteringu (Clustering) mund të konsiderohet si një faktorë lehtësues për operimin e

ndërmarrjeve për arsye të disa zhvillimeve (të cilat mund të mos ndodhin): ndarja dhe specializimi i

punëve; paraqitja e një rrjeti të gjerë furnizuesish; paraqitja e agjentëve që shesin produktet në tregjet e

jashtme; paraqitja e organizatave që ofrojnë shërbime të specializuara për prodhuesit; shfrytëzimi i

punëtorëve të specializuar; si dhe formimi i asociacioneve të bizneseve.

14 Koncepti i „ekonomisë së jashtme‟ është nxjerrë nga Alfred Marshal dhe definohet si përfitim në uljen e

kostove që rrjedhin nga vendndodhja e firmës afër faktorëve të prodhimit (që janë të jashtë firmës) siç është

fuqia punëtore e shkathtë në dispozicion, trajnimet dhe të ngjashme.

38

Tabela 1. Shtrirja e ndërmarrjeve sipas rajoneve

Rajoni Numri i ndërmarrjeve

Prishtina 90

Prizreni 81

Gjilani 81

Peja 60

Gjakova 50

Mitrovica 21

Total 383


Figura 1. Ndarja e ndërmarrjeve sipas numrit të punëtorëve


Figura 2. Periudha e themelimit të ndërmarrjeve


Sipas të dhënave, në këtë sektor janë të punësuar mbi 23 mijë punëtorë dhe paga mesatare

është 306 Euro. Afërsisht 10% e punëtorëve janë të pakualifikuar ndërsa mbi 70% e

punëtorëve janë me shkollim të mesëm. Mbi 18% e punëtorëve kanë shkollim të lartë apo

fakultetin dhe pjesa e mbetur (rreth 1.4%) janë magjistra apo doktor shkencash. Mbi 86%

39

e punëtorëve janë të gjinisë mashkullore. Vlera e kapitalit fiks (mjeteve themelore) të

këtyre ndërmarrjeve është mbi 740 milion Euro, prej të cilave shumica dërmuese janë

objekte, makina dhe pajisje (shiko Figurën 3).

Shumica (saktësisht 77.8%) e ndërmarrjeve prodhuese nuk e përdorin BAR kodin për

produktet e veta. E njëjta gjë vlen edhe për certifikimin me standard ndërkombëtare të

cilësisë (ISO) ku vetëm 20% e ndërmarrjeve prodhuese në këtë sektor posedojnë

certifikatë të tillë ndërsa mbi 76% të ndërmarrjeve raportojnë se nuk posedojnë një

certifikatë të tillë. Mbi 62% e ndërmarrjeve në këtë sektor raportojnë se nuk janë të

anëtarësuara në ndonjë asociacion biznesor apo sindikatë ndërsa tjerat aderojnë në një

nga format e organizimit të bizneseve.

Figura 3. Përbërja e kapitalit fiks


Indikatorët e performancës

Në vazhdim trajtojmë disa indikatorë të perfomancës së ndërmarrjeve prodhuese në

sektorin e ushqimit. Në mënyrë specifike kemi trajtuar qarkullimin apo shitjen, eksportin

dhe importin, investimet dhe shfrytëzimin e kapaciteteve.

Qarkullimi

Ndërmarrjet në sektorin e përpunimit të ushqimit vlerësojnë se niveli i shitjeve të tyre

gjatë këtij viti do të jetë mbi 105 milion Euro gjë që krahasuar me një vit më parë ka

shënuar rënje për afro 18% kur shuma totale e qarkullimit të këtyre ndërmarrjeve ishte

mbi 127 milion Euro. Përderisa nga viti 2007 në vitin 2008 është raportuar të ketë pasur

një rritje të qarkullimit për afro 7% (Figura 4). Ndërmarrjet prodhuese në sektorin e

përpunimit të ushqimit kanë raportuar të kenë një normë margjinale të fitimit prej 19.3

për qind që është më e lartë se mesatarja e gjithë sektorëve industrial në Kosovë.

40

Figura 4. Qarkullimi / shitja e ndërmarrjeve


Eksporti dhe Importi

Shumica e ndërmarrjeve prodhuese të këtij sektori (saktësisht 86.7%) raportojnë se nuk

kanë pasur aktivitet eksportues gjatë tre viteve të fundit përderisa pjesa e mbetur ka

realizuar eksport gjatë së njëjtës periudhë. Megjithatë, nga numri i përgjithshëm i

ndërmarrjeve që kanë eksportuar në tre vitet e fundit, vetëm rreth gjysma e tyre

aktivitetin eksportues e kanë të rregullt, ndërsa të tjerat eksportojnë kohë pas kohe apo

eksportojnë ndonjë kontingjent, kur të ofrohet mundësia. Është me rëndësi të theksohet se

pjesëmarrja e eksportit në shitjet/qarkullimin total të ndërmarrjeve në sektorin ushqimor

që realizojnë aktivitet eksportues, në mesatare, është 28.5% e që është më e lartë se

mesatarja e industrisë në përgjithësi (25.4%). Niveli i eksporteve të këtyre ndërmarrjeve

në vitin 2007 ka qenë mbi 7.5 milion Euro i cili është rritur në afro 16 milion Euro në

vitin 2008, përderisa ka shënuar rënie në vitin 2009 me mbi 35% kur niveli i eksporteve

vlerësohet se do të jetë pak mbi 10 milion Euro (Figura 5).

Figura 5. Niveli i eksporteve


Nga numri i gjithëmbarshëm i ndërmarrjeve të anketuara në këtë sektor, 42.3% e tyre

kanë pasur import te inputeve dhe pajisjeve për prodhim në tri vitet e fundit. Niveli i

importeve të ndërmarrjeve të këtij sektori në vitin 2007 sillej mbi 50 milion Euro ndërsa

në vitin 2008 rreth 55 milion Euro apo për 10% më i lartë. Në anën tjetër, niveli i importit

në vitin 2009 vlerësohet të ketë rënie dhe sipas ndërmarrësve gjatë këtij viti niveli i

importeve do të sillet rreth 25 milion Euro apo 55% më i vogël se gjatë vitit të kaluar

(Figura 6). Prej këtij niveli të importeve, shumica janë lëndë e parë ndërsa në masë më të

41

vogël paraqiten pajisjet (Tabela 2). Ndërmarrjet në këtë sektor raportojnë se shumicën e

lëndës së parë e blejnë në Kosovë (mbi 74.2%) përderisa pjesa tjetër blihet nga importi,

qoftë ai direkt (15.7%) apo indirekt përmes ndonjë distributor (10.1%).

Figura 6. Niveli i importeve


Tabela 2. Niveli i importeve për lëndë të parë dhe pajisje gjatë tre viteve të fundit

Destinimi Viti 2007 Viti 2008 Viti 2009

Lëndë e parë 26,078,280 33,955,560 17,321,480

Pajisje 24,225,133 21,436,283 7,447,533


Investimet

Shumica e ndërmarrjeve prodhuese në këtë sektor (saktësisht 75.5%) kanë realizuar

investime në tre vitet e fundit përderisa pjesa e mbetur nuk ka realizuar investime gjatë së

njëjtës periudhë. Përderisa në vitin 2007 niveli i investimeve arrinte vlerën mbi 43 milion

Euro, kjo vlerë ka shënuar rënie për afro 38% në vitin 2008 kur niveli i investimeve

arrinte në afro 27 milion Euro. Niveli i investimeve të këtyre ndërmarrjeve ka vazhduar të

shënoj rënie edhe gjatë vitit 2009 dhe sipas vlerësimeve të ndërmarrësve këto investime

në fund të vitit do të arrijnë vlerën prej mbi 21 milion Euro që është për 20% më e vogël

se vitin e shkuar (Figura 7).

Figura 7. Niveli i investimeve në tre vitet e fundit


42

Shumica prej atyre që kanë realizuar investime (75.8%), këto investime i kanë realizuar

me mjete vetanake përderisa 20.7% e ndërmarrjeve i kanë realizuar investimet me kredi

bankare marrë nga bankat që operojnë në Kosovë. Burimet tjera të financimit

përfaqësohen në pjesëmarrje shumë më të vogël ku kreditë nga bankat që operojnë jashtë

Kosovës përbëjnë 0.5%, mjetet pa kthim nga donatorët e jashtëm ose OJQ-të 0.9%, huatë

nga familja dhe miqtë 0.7%. Investimet e jashtme direkte përfaqësohen shumë pak si

burime të financimit dhe investimeve me 1.4%, prej të cilëve 1.1 janë pjesëtarë të

diasporës kosovare përderisa 0.3% janë të tjerë.

Siç shihet në figurën 8, shumica e investimeve të këtyre ndërmarrjeve janë shfrytëzuar

për të ndërtuar ndërtesa te reja apo për të blerë makineri dhe pajisje (93.7%), përderisa

pjesa tjetër është investuar në hulumtim dhe konsulencë, trajnime, marketing dhe

promocion gjë që pasqyron një nivel të ulët investimesh në këto drejtime të rëndësishme

për përforcimin e pozitës konkurruese të ndërmarrjeve.

Figura 8. Destinimi i investimeve


Shumica (81%) e ndërmarrjeve që kanë marrë kredi bankare raportojnë se kushtet janë

shumë të pafavorshme ose të pafavorshme (Figura 9). Në këtë kuadër shumica (74.2%) e

ndërmarrjeve raportojnë se norma vjetore e interesit të paguar ka qenë prej 10-15%

ndërsa afër 14% e ndërmarrjeve raportojnë të kenë paguar norma edhe më të lartë të

interesit. Vetëm rreth 11% e ndërmarrjeve kanë marrë kredi me norma vjetore të interesit

më të ulët se 11%. Këto të dhëna flasin për kushte mjaftë të vështira financimi gjë e cila

pasqyrohet edhe në barrierat që hasin këto ndërmarrje në afarizmin e tyre, siç trajtohet më

tutje.

Figura 9. Kushtet e financimit

43


Shfrytëzimi i kapaciteteve dhe Tregu i punës

Ndërmarrjet në këtë sektor raportojnë se niveli aktual i prodhimit në ndërmarrjet e tyre në

krahasim me kapacitetin mbetet të jetë rreth 56% me një përmirësim nga viti 2007 në

vitin 2008 pasuar nga një rënie në vitin aktual (Figura 10).

Figura 10. Niveli i shfrytëzimit të kapaciteteve


Sa i përket tregut të punës, mbi 70% e ndërmarrjeve që operojnë në sektorin e përpunimin

të ushqimit konsiderojnë se tregu i punës plotësisht plotëson nevojat e tyre për punëtorë

në aspektin e kualifikimeve dhe shkathtësive praktike përderisa 23% konsiderojnë se

nevojat plotësohen vetëm pjesërisht. Pjesa e mbetur konsideron se tregu i punës nuk i

plotëson nevojat e tyre për punëtorë apo refuzon të përgjigjet. Shumica e atyre që

konsiderojnë se tregu plotëson nevojat pjesërisht apo kryesisht jo konsiderojnë se shkak

është mungesa e njohurive praktike. Kjo përqindje e lartë e atyre që konsiderojnë se tregu

i punës plotëson plotësisht apo pjesërisht kërkesat e tyre mund të arsyetohet me faktin se

këto ndërmarrje prodhojnë produkte me vlerë të ulët të shtuar ku nuk kërkohen trajnime

dhe shkathtësi specifike.

44

Konkurrenca

Shumica e ndërmarrjeve në këtë sektor raportojnë se në tregun ku operojnë ka shtatë e më

shumë konkurrentë. Intenziteti i konkurrencës vendore vlerësohet të jetë më i madhë se ai

nga importi (66.8 me 45 respektivisht). Sa i përket konkurrencës nga importi, mbi 40% e

ndërmarrjeve konsiderojnë se ndikimi i kësaj konkurrence në produktet që ata ofrojnë

është i lartë apo mesatar përderisa 35% e ndërmarrjeve konsiderojnë se konkurrenca nga

importi ka pak ndikim apo nuk ka ndikim fare. Pjesa tjertër raporton se mallërat të cilat

ata i prodhojnë nuk importohen nga vendet tjera.

Rreth 57% e ndërmarrjeve raportojnë të kenë nivel teknologjik të njëjtë në raport me

konkurrencën ndërsa rreth 30% raportojnë të kenë nivelin teknologjik më të avancuar në

raport me konkurrencë. Pjesa e mbetur ka nivel më pak të avancuar se konkurrenca. Është

e rëndësishme të cekët se shumica e ndërmarrjeve raportojnë se zotërojnë pjesë të vogla

të tregut. Kjo lë të kuptohet se tregu i prodhimeve ushqimore i përngjanë tregut me

konkurrencë të plotë ku numri i ndërmarrjeve është i lartë dhe se nuk ka barriera të hyrjes

në treg.

Për sa i përket nivelit të elasticitetit të kërkesës së lidhur me çmimin e produkteve,

shumica e ndërmarrjeve konsiderojnë se konsumatorët do të reagonin ndjeshëm në rast të

ngritjes së çmimeve të produkteve të tyre për 10% dhe atë, mbi 52% e ndërmarrjeve

konsiderojnë se në një situatë të tillë konsumatorët do të blinin produktet apo shërbimet e

tyre në sasi pak ose shumë më të vogla. Mbi 36% e ndërmarrjeve konsiderojnë se në rast

të një ngritje të tillë çmimesh, konsumatorët do të orientoheshin të blinin produktet

zëvendësuese nga konkurrenca që do të thotë se përballen me një elasticitet më ta madh

të kërkesës për produktet e tyre dhe se kërkesa që ata hasin në treg është më e sheshtë.

Një situatë e tillë sinjalizon mungesën e fuqisë tregtare të ndërmarrjeve dhe si të tilla ato

në masë të madhe janë çmim-pranuese që i përafrohet tregut me tipare të konkurrencës së

plotë. Ndërsa 8.4% e ndërmarrjeve në këtë sektor raportojnë se në rast të ngritjes së

çmimeve të produkteve apo shërbimeve të tyre për 10%, konsumatorët do të vazhdonin

t‟i blinin produktet apo shërbimet e tyre në sasi të njëjtë. Me fjalë tjera, këto ndërmarrje

kanë një pozitë më të mirë në treg dhe ushtrojnë ndikim mbi çmimin. Si të tilla ato mund

të gjenerojnë fitime më të madha.

Në anën tjetër sa i përket elasticitetit të kërkesës lidhur me çmimin e mallrave të

furnitorit, rreth 40% e ndërmarrjeve raportojnë se në rast të ngritjes së çmimeve të

produkteve të tyre për 10% ato do të vazhdonin të blinin produktet e këtyre ndërmarrjeve

mirëpo në sasi më të vogla. Rreth 8% e ndërmarrjeve raportojnë se do të vazhdonin të

blinin produktet e këtyre furnitorëve edhe pas një ngritje të tillë çmimesh ndërsa rreth

50% e ndërmarrjeve raportojnë se do të orientoheshin në blerjen e këtyre produkteve nga

furnitorë tjerë. Thënë thjeshtë, elasticiteti i kërkesës lidhur me çmimin e produkteve të

furnitorëve është më i lartë dhe fuqia e tyre tregtare është edhe më e vogël.

Për sa i përket pagesës së mallrave, ndërmarrjet raportojnë se 77.4% e mallrave janë

paguar në momentin e marrjes nga ana e klientëve, përderisa mbi 16% është shitur me

kredi dhe rreth 6% është paguar para se të merrej produkti nga konsumatorët. Ndërsa për

45

sa i përket inputeve, ndërmarrjet raportojnë se shumica e inputeve është marrë në

momentin e marrjes së produktit (83.1%). Rreth 7.1% është paguar para se të merret

lënda e parë dhe rreth 10% është paguar me kredi. Megjithatë, këto të dhënë duhet të

raportohen me kujdes pasi që një pjesë e madhe e ndërmarrjeve kanë raportuar se kanë

importuar lëndën e parë dhe në rast të tillë marrja e produktit nuk nënkupton sjelljen e

mallit në Kosovë (franko Kosovë), mirëpo ngarkimin e tij në mjete transportuese. Pra,

për të saktësuar, ne duhet pasur parasysh se në masë të madhe ndërmarrjet parapaguajnë

inputet dhe kur kësaj i shtohet shitja me kredi, vëmë në pah një boshllëk kohor gjatë së

cilit ndërmarrjet vazhdojnë t‟i servisojnë borxhet neper banka që edhe ashtu janë të

pafavorshme.

Pengesat në afarizëm

Për sa i përket barrierave që këto ndërmarrje hasin në afarizmin e tyre, ato raportojnë se

barrierat kryesore vijnë nga rrethina dhe se pengesat e brendshme (si mungesa e

njohurve, shkathtësive menaxheriale, kapacitetet e pamjaftueshme) janë pengesa më të

vogla. Në listën e barrierave prijnë energjia elektrike me intensitetin më të lartë prej

82.415

, pasuar nga konkurrenca jo-lojale dhe korrupsioni me 75.7 dhe 71.1 respektivisht.

Konkurrenca në treg gjithashtu paraqitet si barrierë në afarizmin e ndërmarrjeve në këtë

sektor krahas shërbimeve publike, ekonomisë jo formale dhe evazionit fiskal. Duhet

shtuar se barrierat formale, siç është fjala për lartësinë e taksave, janë pozicionuar në mes

të listës gjë që mund të jetë rezultat i ndryshimeve pozitive në politikën fiskale gjatë këtij

viti (Figura 11).

Figura 11. Pengesat në afarizëm


15

Intensiteti më i lartë është 100 (barrierë shumë e madhe).

46

SWOT analiza

Përparësitë:

- Normë margjinale të fitimit më të lartë se mesatarja e industrisë

- Fuqia e lirë punëtore

- Tradita e gjatë në përpunimin e ushqimeve

Dobësitë:

- Niveli teknologjik

- Mungesa e sistemit te sigurimit te cilësisë

- Madhësia e ndërmarrjeve dhe kapaciteti i ulët

- Mungesa e mjeteve financiare

Mundësitë:

- Zgjerimi i tregjeve

- Kërkesa vendore si rezultat i zëvendësimit të importeve

- Trajnimi i fuqisë punëtore dhe avancimi i teknologjisë

Rreziqet:

- Infrastruktura primare (rryma, uji etj.)

- Konkurrenca nga vendi dhe importi

- Konkurrenca jolojale

- Kushtet e vështira të financimit

47

SHTOJCA 2

SEKTORI I MATERIALEVE NDËRTIMORE

Profili i Ndërmarrjeve në Sektorin e Industrisë së Materialeve Ndërtimore

Përveç një ndërmarrje që është publike dhe një që është në proces të privatizimit, të gjitha

ndërmarrjet tjera në këtë sektor janë ndërmarrje private. Sektori i përpunimit të

materialeve ndërtimore merret kryesisht me prodhimin e produkteve bazike, si për

ndërtim të ulët po ashtu edhe për ndërtim të lartë. Produktet më të shpeshta të prodhuara

në këtë sektor janë:

Llojet e ndryshme të asfaltit,

Llojet e ndryshme të rërës dhe tamponit,

Tulla dhe blloka të ndryshëm,

Beton dhe elemente të ndryshme të betonit.

Ne kemi identifikuar dhe anketuar 224 ndërmarrje prodhuese në sektorin e materialeve

ndërtimore. Ato janë të shtrira në të gjitha rajonet e Kosovës, mirëpo vlen të përmendët

se në këtë sektor prijnë rajoni i Prizrenit dhe Gjilanit, pastaj ai i Prishtinës, pasuar nga

rajonet tjera të Kosovës (Tabela 1).

Tabela 1. Shtrirja e ndërmarrjeve sipas rajoneve

Rajoni Numri i ndërmarrjeve

Ndërmarrjet sipas %

Prishtina 35 16

Prizreni 90 40

Gjilani 37 17

Peja 21 9

Gjakova 16 7

Mitrovica 25 11

Total 224 100


Shumica e ndërmarrjeve në këtë sektor janë ndërmarrje të mesme apo të vogla, me më

pak se 250 punëtorë (98%) ndërsa pjesa e mbetur janë ndërmarrje të mëdha (Figura 1).

48

Figura 1. Numri i ndërmarrjeve sipas numrit të punëtorëve nëpër vite

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

30.0

35.0

40.0

1-5 Punëtorë 6-10 Punëtorë 11-50 Punëtorë 51-251 Punëtorë mbi 251 Punëtorë Blank

2007% 2008% 2009%


Nga figura 1, mund të konkludohet se shumica e ndërmarrjeve të këtij sektori janë

kryesisht ndërmarrje të vogla, mirëpo vlen të përmendet se në vitin 2008 mbi 12% të

ndërmarrjeve ishin të mesme (51-250 punëtorë) dhe më pak se 1% janë ndërmarrje të

mëdha (mbi 250 punëtorë).

Gjysma e ndërmarrjeve në këtë sektor (51%) janë themeluar gjatë periudhës 2001-2009

ndërsa pjesa tjetër është themeluar para vitit 2000. Vlen të theksohet se rreth 10% e

ndërmarrjeve në këtë sektor janë themeluar para vitit 1989, ku bëhet fjalë për ndërmarrje

shoqërore të cilat vazhdojnë të operojnë si ndërmarrje të privatizuara apo të

komercializuara dhe përfaqësojnë ndërmarrje të rëndësishme të këtij sektori mirëpo të

cilat punojnë në kapacitete më të vogla se ato potencialet (Figura 2).

Figura 2. Periudha e themelimit të ndërmarrjeve

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

45%

Para 1989 1990-2000 2001-2005 2006-2009


49

Sipas të dhënave të anketës, deri në fund të vitit 2008, numri i përgjithshëm i të

punësuarve në sektorin e materialeve ndërtimore ishte rreth 5800 punëtorë të rregullt, dhe

rreth 2000 punëtorë sezonal (fig 3). Sipas figurës 3 më poshtë, ekziston një tendencë e

rritjes së numrit të punëtorëve prej viti në vit në këtë sektor dhe një trend i tillë është

inkurajues.

Figura 3. Numri total i punëtorëve nëpër vite.

-

1,000

2,000

3,000

4,000

5,000

6,000

7,000

Viti I Themelimit 2007 2008 2009

Rregullt Sezonal


Nga figura 3 më lartë shihet se deri në vitin 2008 rritja e numrit të punëtorëve ka qenë më

një ritëm të shpejtuar, ndërsa në vitin 2009, edhe pse nuk ka pasur rënie të numrit të të

punësuarve, ritmi i punësimit të punëtorëve të rinj është ngadalësuar.

Tabela 2. Struktura kualifikuese e punëtorëve në sektorin e materialeve ndërtimore

Kualifikimi Numri i punëtorëve me këtë titull

Meshkuj Femra Të ardhurat personale

mujore për këtë kategori në €

Mesatare

Doktor shkence 58 58 0 44,156 761.3

Magjistra 100 99 1 60,448 604.5

Me fakultet 603 554 49 350,116 580.6

Me shkollë të lartë 388 384 4 144,055 371.3

Shkollë te mesme – Gjimnaz

2158 2127 31 676,910 313.7

Shkollë të mesme profesionale

1148 1145 3 409,485 356.7

Të pa kualifikuar 590 559 31 192,010 325.4

Gjithsej punëtorë 5045 4926 119 1,877,180 372.1


50

Sipas të dhënave, në këtë sektor paga mesatare është rreth 370 Euro. Rreth 3% e

punëtorve kanë titull doktor dhe magjistër të shkencave, ndërsa mbi 12% të punëtorëve

kanë fakultet, dhe pëafërsisht rreth 66% e punëtorëve janë me shkollim të mesëm. Rreth

8% e punëtorve janë me shkollim të lartë, si dhe 12% punëtorëve janë të pakualifikuar.

Mbi 97% e punëtorëve janë të gjinisë mashkullore. Gjithashtu, të ardhurat mesatare

mujore të të punësuarve në këtë sektor sillen prej €325 për punëtorë të pa-kualifikuar,

deri në mbi €600 për punëtorë me kualifikim të nivelit të magjistrit dhe mbi €760 doktorit

të shkencave. Vlera e kapitalit fiks (mjeteve themelore) të këtyre ndërmarrjeve është mbi

365.6 milion Euro, prej të cilave shumica dërmuese janë në objekte, makina dhe pajisje

(shiko Figurën 4).


-

20,000,000

40,000,000

60,000,000

80,000,000

100,000,000

120,000,000

140,000,000

160,000,000

Objekte Makina dhe Pajisje Mjete Transporti Toka Diçka Tjetër


Shumica (mbi 93%) e ndërmarrjeve prodhuese nuk e përdorin BAR kodin për produktet e

veta. E njëjta gjë vlen edhe për certifikimin me standardet ndërkombëtare të cilësisë

(ISO) ku vetëm 26% e ndërmarrjeve prodhuese në këtë sektor posedojnë certifikatë të

tillë, ndërsa mbi 73% të ndërmarrjeve raportojnë se nuk posedojnë një certifikatë të tillë,

dhe vetëm rreth 42% e ndërmarrjeve në këtë sektor raportojnë se janë të anëtarësuara në

ndonjë asociacion biznesor apo sindikatë.

Qarkullimi Vjetor

Si indikatorë të perfomancës së ndërmarrjeve prodhuese në sektorin e materialeve

ndërtimore, në mënyrë specifike kemi trajtuar qarkullimin total apo shitjet e realizuara në

sektorin e materialeve ndërtimore, eksportin dhe importin e realizuar në këtë sektor,

investimet dhe shfrytëzimin e kapaciteteve të tyre. Rezultatet e anketës tregojnë se niveli

i shitjeve të ndërmarrjeve në sektorin e materialeve ndërtimore do ishte rreth 162.1 milion

Euro, gjë që krahasuar me vitin 2007 ka shënuar rritje për rreth 47.2%.

Në këtë rritje të qarkullimit të këtij sektori mund të ketë ndikuar edhe rritja e

shpenzimeve kapitale në infrastrukturën rrugore gjatë vitit 2008 (figura 5). Përderisa nga

viti 2007 në vitin 2008 është raportuar të ketë pasur një rritje të qarkullimit për rreth 47%

(Figura 5), ndërmarrjet prodhuese në sektorin e materialeve ndërtimore kanë raportuar të

51

kenë një normë të fitimit prej rreth 12% që është më e vogël se mesatarja e gjithë

industrisë në Kosovë. Kjo sugjeron se në këtë sektor konkurrenca është jashtëzakonisht e

fortë, dhe kompanitë janë në gjendje që të krijojnë pozicione ekstreme vetëm për të qenë

pjesë e konkurrencës.


-

100,000,000

200,000,000

300,000,000

400,000,000

500,000,000

600,000,000

700,000,000

2007 2008 2009 (vlersim)

QARKULLIMI TOTAL I INDUSTRIS QARKULLIMI I SEKTORIT TE MATERIALEVE NDERTIMORE


Figura 6. Pjesëmarrja e Qarkullimit te sektorit te materialeve ndërtimore në totalin e

Industrisë

Pjesmarrja e Qarkullimit të Sektorit te Materialeve Ndertimore në INDUSTRI (%)

-

5.00

10.00

15.00

20.00

25.00

30.00

35.00

2007 2008 2009 (vlersim)


Gjithashtu, pjesëmarrja e qarkullimit të sektorit të materialeve ndërtimore në totalin e

industrisë është rritur prej viti në vit, duke shkuar nga 23.1% sa ishte në vitin 2007, në

28.2% në vitin 2008, e deri në mbi 34% në vitin 2009, që sugjeron se ky sektor

vazhdimisht është në rritje e sipër (figura 6). Ndërsa mesatarja e qarkullimit të këtij

52

sektori në vitin 2008 ishte rreth 702 mijë Euro, që është rreth 40% më e lartë se

qarkullimi mesatar i totalit të Industrisë.

Importi dhe Eksporti

Vetëm 12.2% të ndërmarrjeve të këtij sektori kanë deklaruar se kanë pasur aktivitete

eksportuese gjatë tri viteve të fundit, ndërsa shumica e ndërmarrjeve prodhuese të këtij

sektori (rreth 87.8%) raportojnë se nuk kanë realizuar aktivitete eksportuese së njëjtës

periudhë. Megjithatë, nga numri i përgjithshëm i ndërmarrjeve që kanë eksportuar në tre

vitet e fundit, vetëm 2.3% e tyre janë deklaruar se aktivitetin eksportues e kanë të rregullt,

ndërsa rreth 10% janë deklaruar se eksportojnë kohë pas kohe apo eksportojnë ndonjë

kontingjent, kur të ofrohet mundësia, kurse mbi 87% nuk i janë përgjigjur kësaj pyetje.

Gjithashtu duhet përmendur faktin se edhe pse një përqindje e vogël e kompanive të këtij

sektori kanë realizuar aktivitete eksportuese, në këtë sektor aktivitetet eksportuese janë

rritur prej viti në vit (figura 7). Niveli i eksporteve të këtyre ndërmarrjeve në vitin 2007

ka qenë rreth 3.35 milion Euro i cili është rritur për 83% në afro 6.2 milion Euro në vitin

2008, ndërsa në vitin 2009 është vlerësuar se do të shënojë rritje prej rreth 43% në afro

8.8 milion Euro krahasuar me periudhën paraprake (Figura 7).

Figura 7. Niveli i eksporteve për tri vitet e fundit

Eksporti I Materialeve Ndërtimore

-

1,000,000

2,000,000

3,000,000

4,000,000

5,000,000

6,000,000

7,000,000

8,000,000

9,000,000

10,000,000

2007 2008 2009 (vlersim)


Është me rëndësi të theksohet se pjesëmarrja e eksportit në shitjet/qarkullimin total të

ndërmarrjeve në sektorin e materialeve ndërtimore që realizojnë aktivitete eksportuese,

në mesatare vitin 2007 ishte rreth 8%, ndërsa në vitin 2008 kjo ishte rreth 12%.

Gjithashtu ndërmarrjet kanë vlerësuar se në vitin 2009 kjo do të rritet në 15.1%, e që ende

është më e ultë se mesatarja e industrisë në përgjithësi (25.4%).

Gjithashtu është me rëndësi të theksohet se pjesëmarrja e eksportit të sektorit të

materialeve ndërtimore në eksportin total të industrisë në përgjithësi, në vitin 2007 ishte

53

rreth 13%, në vitin 2008 ishte vetëm 5.6%, ndërsa deri në fund të vitit 2009 vlerësohet se

do të jetë mbi 13%. Ndërsa mesatarja e ndërmarrjeve të sektorit të materialeve ndërtimore

që kanë realizuar aktivitete eksportuese në vitin 2008 ishte rreth 205,640 Euro për një

ndërmarrje, e që është prapë më e ulët sesa mesatarja e industrisë (593,573 euro për një

ndërmarrje).

Nga numri i gjithëmbarshëm i ndërmarrjeve të anketuara në këtë sektor, 52% e tyre kanë

pasur import te inputeve dhe pajisjeve për prodhim në tri vitet e fundit. Niveli i importeve

të ndërmarrjeve të këtij sektori në vitin 2007 sillej rreth 36 milion Euro ndërsa në vitin

2008 rreth 45 milion Euro apo për 25% më i lartë. Në anën tjetër, niveli i importit në vitin

2009 vlerësohet të ketë rënie dhe sipas ndërmarrësve gjatë këtij viti niveli i importeve do

të sillet rreth 41 milion Euro apo diku 9% më i vogël se gjatë vitit të kaluar (Figura 8).

Figura 8. Niveli i importeve për tri vitet e fundit

Importi total I Sektorit të Materialeve Ndërtimore

-

5,000,000

10,000,000

15,000,000

20,000,000

25,000,000

30,000,000

35,000,000

40,000,000

45,000,000

50,000,000

2007 2008 2009 (vlersim)


Prej këtij niveli të importeve, diku rreth 62% e importeve në vitin 2008 kanë qenë për

lëndën e parë, ndërsa në masë më të vogël rreth 38% janë dedikuar për pajisje (Tabela 3).

Ndërmarrjet në këtë sektor raportojnë se rreth 69.4% e tyre, lëndën e parë e blejnë nga

importi direkt, 20.4% e tyre e blejnë përmes importit indirekt apo përmes ndonjë

distributori, ndërsa vetëm 10.2% e ndërmarrjeve janë deklaruar se lëndën e parë e blejnë

direkt nga Kosova. Gjithashtu vlen të theksohet se pjesëmarrja e eksportit të sektorit të

materialeve ndërtimore në importin total të këtij sektori në vitin 2008 ishte diku rreth

14%, e që ndërmarrjet kanë vlerësuar se gjatë vitit 2009 kjo do të rritet në afro 22%.

Tabela 3. Niveli i importeve për lëndë të parë dhe pajisje gjatë tre viteve të fundit

54

Destinimi Viti 2007 Viti 2008 Viti 2009 (vlerësim)

Lëndë e parë 22,924,122 27,876,204 25,850,500

Pajisje 12,963,672 17,109,562 14,746,610

Lëndë e parë (%) 63.9 62.0 63.7

Pajisje (%) 36.1 38.0 36.3

Total 35,887,794 44,985,766 40,597,110


Investimet

Shumica e ndërmarrjeve prodhuese në këtë sektor (saktësisht 87.5%) kanë realizuar

investime në tri vitet e fundit, përderisa pjesa e mbetur nuk ka realizuar investime gjatë së

njëjtës periudhë. Përderisa në vitin 2007 niveli i investimeve arrinte vlerën mbi 43 milion

Euro, kjo vlerë ka shënuar rënie për mbi 22% në vitin 2008 kur niveli i investimeve

arrinte në rreth 33.5 milion Euro. Niveli i investimeve të këtyre ndërmarrjeve ka

vazhduar të shënoj rënie edhe gjatë vitit 2009 dhe sipas vlerësimeve të ndërmarrësve këto

investime në fund të vitit do të arrijnë vlerën vetëm prej 29.4 milion Euro që është për

12% më e vogël se periudhën paraprake (Figura 9).

Figura 9. Niveli i investimeve në tre vitet e fundit

Niveli I Investimeve ne sektorin e Materialeve Ndertimore

-

5,000,000

10,000,000

15,000,000

20,000,000

25,000,000

30,000,000

35,000,000

40,000,000

45,000,000

50,000,000

2007 2008 2009 (vlersim)


Edhe mesatarja e investimeve për kompani në këtë sektor ka shënuar rënie, dhe nëse

bëjmë krahasimin me mesataren e investimeve të industrisë në vitin 2008, del se është

dukshëm më e vogël se mesatarja e investimeve për krejt industrinë (255,912 Euro).

Gjithashtu duhet të theksohet se 73.7% e ndërmarrjeve, këto investime në vitin 2008 i

55

kanë realizuar me mjete vetanake, përderisa 24.3% e tyre investimet i kanë realizuar me

kredi bankare që i kanë marrë nga bankat që operojnë në Kosovë.

Siç shihet në figurën 10, shumica e investimeve të këtyre ndërmarrjeve janë shfrytëzuar

për të ndërtuar ndërtesa te reja apo për të blerë makineri dhe pajisje (97.2%), përderisa

pjesa tjetër është investuar në hulumtime dhe konsulencë, trajnime, marketing dhe

promocion gjë që pasqyron një nivel të ulët investimesh në këto drejtime të rëndësishme

për përforcimin e pozitës konkurruese të ndërmarrjeve.


97.2

1.4 0.9 0.6

0.0

20.0

40.0

60.0

80.0

100.0

120.0

Ndërtesa te reja, makineri

dhe pajisje

Hulumtime dhe Konsulencë Trajnime Marketing dhe promocion


Rreth 49% e ndërmarrjeve në sektorin e materialeve ndërtimore kanë marrë hua apo kredi

gjatë viti 2008. Shumica (82.7%) e ndërmarrjeve që kanë marrë kredi bankare raportojnë

se kushtet janë të pafavorshme ose shumë të pafavorshme, ndërsa vetëm 15.4% e

ndërmarrjeve raportojnë se kushtet kanë qenë të favorshme (Figura 11). Në këtë kuadër

shumica (78.9%) e ndërmarrjeve raportojnë se norma vjetore e interesit të paguar ka qenë

prej 10-15% ndërsa rreth 7% e ndërmarrjeve raportojnë të kenë paguar norma edhe më të

lartë të interesit. Vetëm rreth 10% e ndërmarrjeve kanë marrë kredi me norma vjetore të

interesit më të ulët se 10%. Këto të dhëna flasin për kushte mjaftë të vështira financimi

gjë e cila pasqyrohet edhe në barrierat që hasin këto ndërmarrje në afarizmin e tyre, siç

trajtohet më tutje.

56

Figura 11. Kushtet e financimit

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

30.0

35.0

40.0

45.0

Shumë të favorshme Të favorshme Të pafavorshme Shumë të pafavorshme




krahasim me kapacitetin potencial mbetet të jetë rreth 54% me një përmirësim nga viti

2007 në vitin 2008, pasuar nga një rritje në vitin aktual siç edhe shihet në figurën 12.

Pjesa më e madhe e ndërmarrjeve (mbi 74%) në këtë sektor konsideron se tregu i

Kosovës i plotëson nevojat e personelit sa i përket kualifikimeve dhe shkathtësive

praktike, ndërsa për një numër te vogël te ndërmarrjeve tregu i punës nuk i plotëson

nevojat e tyre. Shumica e atyre që konsiderojnë se tregu plotëson nevojat pjesërisht apo

kryesisht jo, konsiderojnë se si shkak është mungesa e njohurive praktike.


49.0

50.0

51.0

52.0

53.0

54.0

55.0

56.0

57.0

Viti 2007 Viti 2008 Viti 2009

Sektori I Materialeve Ndërtimore


Kjo përqindje e lartë e atyre që konsiderojnë se tregu i punës plotëson plotësisht apo

pjesërisht kërkesat e tyre mund të arsyetohet me faktin se niveli i konkurrencës sidomos

në infrastrukturën rrugore është shumë i ulët, dhe monitorimi shumë i dobët nga qeveria

57

në realizimin e projekteve të infrastrukturës rrugore, bën që këto ndërmarrje të prodhojnë

produkte të specializuara me vlerë të ulët të shtuar ku nuk kërkohen trajnime dhe

shkathtësi specifike për të qenë më konkurrent në treg. Ky fakt gjithashtu përforcohet me

numrin e vogël të punëtorve me grada shkencore të doktoratit dhe magjistrave që janë të

punësuar në këtë industri (tabela 2). Problemi kryesor që është potencuar nga

ndërrmarrjet sa i përket fuqisë punëtore, është mungesa e inxhinierëve të ndërtimtarisë

dhe profileve tjera të këtij sektori.

Konkurrenca në sektorin e materialeve ndërtimore

Shumica e ndërmarrjeve në këtë sektor raportojnë se në tregun ku operojnë ka shtatë e më

shumë konkurrentë. Intenziteti i konkurrencës vendore vlerësohet të jetë më i madhë se ai

nga importi (63.7 me 36.1 respektivisht). Sa i përket konkurencës vendore, rreth 53.4% e

ndërmarrjeve konsiderojnë se ndikimi i konkurencës vendore në produktet që ata i

ofrojnë është pengesë e madhe apo shumë e madhe për zhvillimin e tyre si kompani,

ndërsa rreth 24% e ndërmarrjeve konsiderojn se konkurenca nga vendi nuk ka fare

ndikim në produktet që ata i ofrojnë. Ndërsa, sa i përket konkurrencës nga importi, vetëm

23.5% e ndërmarrjeve në këtë sektor janë deklaruar se konkurenca nga importi ka ndikim

të madh apo shumë të madh në produktet që i ofrojnë ata, ndërsa mbi 37% e

ndërmarrjeve konsiderojnë se konkurenca nga importi nuk ka fare ndikim në produktet që

i ofrojnë ata në treg. Gjithashtu vlen të përmendët se rreth 23% të ndërmarrjeve kanë

refuzuar për tu përgjigjur në këtë pyetje.

Rreth 55% e ndërmarrjeve raportojnë të kenë nivel teknologjik të njëjtë në raport me

konkurrencën ndërsa rreth 33.5% raportojnë të kenë nivelin teknologjik më të avancuar

në raport me konkurrencë. Pjesa e mbetur ka nivel teknologjik më pak të avancuar se

konkurrenca. Për sa i përket nivelit të elasticitetit të kërkesës lidhur me çmimin e

produkteve, shumica e ndërmarrjeve konsiderojnë se konsumatorët do të reagonin

ndjeshëm në rast të ngritjes së çmimeve të produkteve të tyre për 10% dhe atë, mbi 48% e

ndërmarrjeve konsiderojnë se në një situatë të tillë konsumatorët do të orientoheshin të

blinin produktet zëvendësuese nga konkurrenca. Ndërsa rreth 10% e ndërmarrjeve në këtë

sektor raportojnë se në rast të ngritjes së çmimeve të produkteve apo shërbimeve të tyre

për 10%, konsumatorët do të vazhdonin t‟i blinin produktet apo shërbimet e tyre në sasi

të njëjtë. Me fjalë tjera, këto ndërmarrje kanë një pozitë më të mirë në treg dhe ushtrojnë

ndikim më të madh mbi çmimin, dhe si të tilla ato mund të gjenerojnë fitime më të

madha. Gjithashtu rreth 29% e ndërmarrjeve në këtë sektor raportojnë se në rast të

ngritjes së çmimeve të produkteve apo shërbimeve të tyre për 10%, konsumatorët do të

vazhdonin t‟i blinin produktet apo shërbimet e tyre por në sasi pak më të vogla.


furnitorit, rreth 21.3% e ndërmarrjeve raportojnë se në rast të ngritjes së çmimeve të

produkteve të tyre për 10% ato do të vazhdonin të blinin produktet e këtyre ndërmarrjeve

mirëpo në sasi më të vogla. Rreth 12% e ndërmarrjeve raportojnë se do të vazhdonin të

blinin produktet e këtyre furnitorëve edhe pas një ngritje të tillë çmimesh, ndërsa rreth

55% e ndërmarrjeve raportojnë se do të orientoheshin në blerjen e këtyre produkteve nga

furnitorë tjerë.

58

Për sa i përket pagesës së mallrave, ndërmarrjet raportojnë se 63.4% e mallrave janë

paguar në momentin e marrjes nga ana e klientëve, përderisa rreth 30% është shitur me

kredi dhe rreth 7% është paguar para se të merrej produkti nga konsumatorët. Ndërsa për

sa i përket inputeve, ndërmarrjet raportojnë se shumica e inputeve janë paguar në

momentin e marrjes së produktit (78.2%). Rreth 11% është paguar para se të merret lënda

e parë dhe rreth 11% është paguar me kredi.

Pengesat në afarizëm në sektorin e materialeve ndërtimore

Figura 13. Pengesat në afarizëm

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

70.0

80.0

90.0

100.0

Energ

jia E

lektrik

e

Konku

rrenc

a jo-lo

jale

Korru

psioni

Shërb

imet p

ublik

e (rr

yma dh

e uji)

Ekono

mia jo

form

ale/ e

zezë

Vonim

i i pa

gesa

ve (ink

asim

i i bo

rxhe

ve)

Evazio

ni fisk

al

Konku

rrenc

a në

treg

un në

të ci

lin o

pero

ni

Nga

rkes

at a

dministra

tive

(von

esat b

urok

ratik

e)

Lartë

sia e

taks

ave

Rru

gët d

he T

elek

omun

ikim

et

Ligjet

dhe

zbat

imi i ty

re

Mun

gesa

e in

form

acione

ve p

ër bizn

es

Mun

gesa

e kë

rkesë

s

Qas

ja në

kred

i

Llog

aritja dh

e mën

yra e

page

sës s

e TVSh-

se

Sigur

imi i

mat

erialit

(lënd

a e

parë

), mak

inav

e dh

e pa

jisjeve

Kapac

itete

t e pam

jaftu

eshm

e (m

undë

sitë e

prod

himit janë

të p

amj...

Nive

li i S

hkatht

ësive të

të pun

ësua

rve

Aftësit

ë tuaja

men

axhe

riale


Për sa i përket barrierave që këto ndërmarrje hasin në afarizmin e tyre, figura 13 paraqet

se ato raportojnë se barrierat kryesore vijnë nga rrethina dhe se pengesat e brendshme (si

mungesa e njohurive, shkathtësive menaxheriale, kapacitetet e pamjaftueshme) janë

pengesa më të vogla. Në listën e barrierave prijnë energjia elektrike me intensitetin më të

59

lartë prej 86.616

, pasuar nga konkurrenca jo-lojale dhe korrupsioni me 76.4 dhe 75.4

respektivisht. Shërbimet publike gjithashtu paraqiten si barrierë në afarizmin e

ndërmarrjeve në këtë sektor krahas ekonomisë jo formale, vonimi i pagesave (inkasimi i

borxheve) dhe evazionit fiskal. Duhet shtuar se barrierat formale, siç është fjala për

lartësinë e taksave, janë pozicionuar në mes të listës gjë që mund të jetë rezultat i

ndryshimeve pozitive në politikën fiskale gjatë këtij viti (Figura 13).

SWOT analiza

Përparësitë:

Sektori me ndikimin më të madh në ekonominë e Kosovës

Lëvizja e lartë e qarkullimit vjetor

Investimet qeveritare janë rritur 200% prej viti ne vit në këtë sektor

Pasuria me burime natyrore (Gurë dhe shkëmb)

Licencimi i laboratorëve të materialeve ndërtimore në Kosovë sipas standardeve të BE-së

Licencimi i kompanive ndërtimore me standarde bashkëkohore

Dobësitë:

Ekonomia joformale dhe konkurrenca joformale

Mungesa e stafit të specializuar për punë specifike (inxhinierëve, shtruarje të asfaltit, kontrollim të cilësisë së ndërtimeve dhe materialeve të ndryshme në Kosovë)

Jo shfrytëzimi i plotë i burimeve natyrore

Mungesa e investimeve në hulumtime dhe analiza në këtë sektor

Numri shumë i vogël i kompanive që kanë depërtuar në tregje të huaja,

Energjia Elektrike

Mundësitë:

Eksploatimi i burimeve natyrore

Shfrytëzimi i plotë i burimeve natyrore

Trajnimi i fuqisë punëtore dhe avancimi i teknologjisë

Zhvillimi i sistemit të edukimit dhe kualifikimi i stafit

Forcimi i konkurrencës nëpërmjet investimeve të partnerëve potencial nga jashtë

Rreziqet:

Rreziku nga taksat e larta në përgjithësi si dhe tarifat e larta doganore në importin e lëndës së parë

Infrastruktura primare (rryma, uji etj.)

Konkurrenca nga importi

Rreziku i shtrenjtimit të lëndës së parë

Mosinteresimi i investitorëve të huaj për tu bërë partner me kompanitë në Kosovë

Kontrolli jo adekuat i produkteve të importuara

16

Intensiteti më i lartë është 100 (barrierë shumë e madhe).

60

SHTOJCA 3

Sektori i Industrisë së Metalurgjisë dhe Përpunimit të Metaleve

Historiku i shkurtër i sektorit metalurgjisë

Zbulimet arkeologjike tregojnë që veprimtaria metalurgjike në Kosovë daton që nga

shekulli i IV p.e.s. Për më tepër, mendohet që veprimtaria metalurgjike “në trevën e

tanishme të Kosovës është ushtruar që nga parahistoria edhe eksploatimi dhe përpunimi i

pasurive nëntokësore për nevoja të kohës – për stoli dhe objekte utilitare.”17

Burimet

kryesore të metaleve gjendeshin në lokacionet e Trepçës, Soçanicës, Kopaunikut,

Rogoznës, Zajac, Bajgorë, Mazhiq, Janjevës, Novobërdës, Mirash, etj.

Meqenëse ka mungesë të të dhënave rreth aktivitetit metalurgjik dhe përpunimit të

metaleve deri në shekullin 20, megjithatë burimet e gjetura tregojnë që ky aktivitet u

ushtrua pa ndërprere por me ritme të ndryshme. Në territorin e sotëm të Janjevës, është

konstatuar se është ushtruar aktiviteti metalurgjik dhe i përpunimit të metaleve me

nxjerrjen e xeheve të plumbit dhe argjendit rreth shek IV-V. Metalurgjia dhe përpunimi i

metaleve vazhdoi të ushtrohej në regjionin e Kosovës kryesisht me një teknologji mjaft

primitive krahasuar me vendet tjera të kohës. Luftërat e ndryshme shkatërruan të gjithë

kapacitetet metalurgjike dhe të përpunimit të metaleve. Kthesa më e madhe në këtë

industri ishte gjatë periudhës së pushtetit Bizant, kur u ngrit Zveçani në shekullin IX, si

dhe nga viti 1903 fillon të përmendet Trepça, “si një gjigant i eksploatimit të metaleve me

ngjyrë (plumb, zink, argjend, ar, bizmut, kadmium etj)”

Të dhënat e para të sakta rreth metalurgjisë dhe përpunimit të metaleve rrjedhin gjatë

viteve të 70-ta. Në vitin 1971 indikatorët tregojnë që sektori i përgjithshëm i industrisë

dhe minierave përbënte 33.3% të BPV-së së Kosovës. Kjo përqindje shënoi ngritje në

vitin 1988 (kur paraqiten edhe të dhëna të specifikuara rreth sektorit metalurgjik),

pjesëmarrja e së cilës ishte 47.4% në BPV-në e Kosovës. Ndërsa, sa i përket përpunimit

të metaleve, ky sektor përbënte 19% të BPV-së. Industria në përgjithësi, deri në vitin

1995, ishte 87.4% pronë shoqërore ndërkaq pjesa e mbetur 12.6% i takonte sektorit

privat. Sektori i metalurgjisë shënoi një ngritje të lartë gjatë viteve të 80-ta, por kjo

ngritje ishte afatshkurtër, duke pasur parasysh që në vitin 1998 shfrytëzoheshin vetëm 0-

11% të kapaciteteve të vitit 1989. Kjo tregon që me afrimin e luftës se vitit 1999, sektori i

përpunimit të metaleve dhe metalurgjisë pësoi një rënie të madhe si dhe amortizim prej

50-60%.

Pas përfundimit të luftës kjo veprimtari ishte në një situatë të vështirë (duke pasur

parasysh rrethanat politike të Trepçës dhe Zveqanit) si dhe procesit të privatizimit që

pritej ti nënshtrohej për të filluar punën nga fillimi.

17

Xehetaria dhe metalurgjia në Kosovë nga antika deri në mesjetë

61

Analiza e gjendjes aktuale të sektorit

Bazuar në anketën në teren, në Kosovë në vitin 2009 funksionojnë rreth 90 ndërmarrje që

i përkasin sektorit të metalurgjisë dhe përpunimit të metaleve të cilat ekskluzivisht

merren me këtë sektor, dhe tetë ndërmarrje të cilat përpunimin e metaleve e kanë si

veprimtari sekondare. Ndërmarrjet e këtij sektori të industrisë kryesisht merren me

përpunim të metaleve. Rast specifik i nxjerrjes së metaleve është fabrika e Feronikelit në

Gllogoc, veprimtari e së cilës është nxjerrja e nikelit. Sidoqoftë, Fabrikës së Feronikelit

vlen t‟i kushtohet analizë e veçantë meqenëse është e vetmja ndërmarrje që i përket

metalurgjisë apo nxjerrjes së metaleve si dhe shënon një qarkullim vjetor prej

50,000,000€ në vitin 2007 dhe 70,000,000€ në vitin 2008.

Profili i sektorit

Pjesa më e madhe e ndërmarrjeve në këtë sektor janë private (96%), ndërsa një nunër

shumë i vogël i tyre janë publike (3%) ose janë në proces të privatizimit (1%). Sektori i

përpunimit të metaleve të industrisë merret me prodhimin e produkteve bazike kryesisht

të hekurit. Produktet më të shpeshta të prodhuara në këtë sektor janë:

Ollukët,

Dyert dhe dritaret (kryesisht të aluminit), dhe

Rrethoja nga produkte të ndryshme metalike.

Numri i përgjithshëm i të punësuarve në sektorin e metalurgjisë dhe përpunimit të

metaleve sipas të dhënave të anketës është 3,626 punëtorë.

Tabela 1. Fuqia punëtore në sektorin e metalurgjisë dhe përpunimit të metaleve

Përqindja e

ndërmarrjeve

Numri i përgjithshëm i të

punësuarve

Përqindja e fuqisë punëtore të

sektorit

Ndërmarrjet me nën 10 punëtorë

59.96% 261 7.20%

Ndërmarrjet me 10-100 punëtorë

32.26% 745 20.54%

Ndërmarrjet me mbi 100 punëtorë

7.78% 2620 72.26%


Ekziston një tendencë e rritjes së numrit të punëtorëve të në ndërmjet e këtij sektori dhe

një trend i tillë është inkurajues. Nga figura e mëposhtme shihet se deri në vitin 2008

rritja e numrit të punëtorëve ka qenë më një rritëm të shpejtuar, ndërsa në vitin 2009,

edhe pse nuk ka pasur rënie të numrit të të punësuarve, ritmi i punësimit të punëtorëve të

rinj është ngadalësuar.

62


Sipas të dhënave të anketës, pjesën më të madhe të numrit të punëtorëve, siç mund të

shihet në Tabelën 1.1, e përbejnë 7 ndërmarrje të cilat numërojnë 2,620 punëtorë. Nga kjo

shifër, Feronikeli përbën pjesën më të madhe, ndërmarrje e cila punëson 1,091 punëtorë.

Kjo industri ka shënuar rënie në numrin e punëtorëve krahasuar me dekadat e kaluara.

Krahasuar me vitin 1989 në vitin 2009 sektori i industrisë punëson 55% me pak.

Nga këto shifra mund të konkludohet se shumica e ndërmarrjeve të këtij sektori janë

kryesisht ndërmarrje të vogla që merren me përpunim të thjeshtë të metaleve siç është

prodhimi i olluqëve, etj.


Gjithashtu, meqenëse tërë sektori punëson vetëm 4 punëtorë me tituj Dr. ndërkaq 29 me

tituj Mr., mund të theksohet se kjo industri nuk merret me prodhimin e produkteve të

specializuara.

Pjesa më e madhe e ndërmarrjeve (64.5%) në këtë sektor konsideron se tregu i Kosovës i

plotëson nevojat e personelit sa i përket kualifikimeve dhe shkathtësive praktike, ndërsa

Kualifikimi i punëtorëve

Numri i punëtorëve me këtë titull

Meshkuj Femra

Doktor shkence 4 4 0

Magjistra 29 27 2

Me fakultet 296 268 28

Me shkollë të lartë 316 265 51

Shkollë të mesme – Gjimnaz 1,342 1,256 86

Shkollë të mesme profesionale 911 839 72

Të pa-kualifikuar 728 698 30

Gjithsej punëtorë 3,626 2,820 246

63

për një numër i vogël i ndërmarrjeve tregu i punës nuk i plotëson nevojat e tyre. Problemi

kryesor që është potencuar nga ndërmarrjet sa i përket fuqisë punëtore, është mungesa e

inxhinierëve të makinerisë. Ky fenomen tregon që edhe kapacitetet njerëzore në Kosovë e

kufizojnë përdorimin e teknologjisë së avancuar dhe qasjen e ndërmarrjeve në prodhimin

e produkteve me teknologji të avancuar dhe se ju mungojnë më shumë njohuritë praktike

profesionale e më pak ato teorike. Gjithashtu, të ardhurat mesatare mujore të të

punësuarve në këtë sektor sillen prej €230, për punëtorë të pa-kualifikuar, deri në €620

për punëtorë me kualifikim të nivelit të magjistrit dhe doktorit të shkencave.

Nga të dhënat e sipër përmendura, mund të konstatohet se ndërmarrjet në këtë sektor nuk

posedojnë ndonjë teknologji të avancuar. Për prodhimin e artikujve të sipër përmendur

nuk nevojitet ndonjë teknologji e specifikuar apo makina të veçanta.

Qarkullimi vjetor

Për të fituar një pasqyrë sa më të qartë është esenciale që ndërmarrjet të kategorizohen në

tri grupe në bazë të qarkullimit të tyre vjetorë:

Ndërmarrjet të cilat gjatë viteve 2007 dhe 2008 shënuan qarkullim vjetor më të

ultë se 100,000€ dhe të cilat përbëjnë 55% të tyre,

Ndërmarrjet të cilat shënuan qarkullim vjetorë prej 100,000€ - 1,000,000€ dhe

përbëjnë 22% të tyre, dhe

Ndërsa pjesa e mbetur, 17% e ndërmarrjeve të sektorit të metalurgjisë dhe

përpunimit të metaleve shënuan qarkullim vjetor prej mbi 1,000,000€.

Prej gjithsej 91 ndërmarrjeve, u grumbulluan të dhëna për 80 ndërmarrje rreth qarkullimit

vjetor. Qarkullimi total vjetor për vitin 2007 ishte 79,681,362€, dhe pësoi rritje në vitin

2008 në gjithsej 112,580,610€. Pritjet dhe parashikimet e këtij sektori për vitin 2009

paraqesin një zbritje në vlerën e qarkullimit total i cili na paraqitet në shifrën prej

80,363,402€. Përqindja mesatare e fitimit e tërë sektorit është deklaruar të jetë

mesatarisht 13.2%. Shifrat e sipër përmendura janë vetëm disa nga indikatorët

fondamental të cilët tregojnë rëndësinë e veçantë që e përbën sektori i metalurgjisë dhe

përpunimit të metaleve në ekonominë e Kosovës.

Duhet theksuar që Fabrika e Feronikelit në veçanti përbën mbi 62% të qarkullimit të

përgjithshëm të sektorit të metalurgjisë dhe përpunimit të metaleve të industrisë së

Kosovës. Është interesant fakti se ndërmarrjet e sektorit të metalurgjisë dhe përpunimit të

metaleve ende nuk punojnë me tërë kapacitetin e tyre prodhues. Në tri vitet e fundit

(përfshirë edhe vitin 2009) ndërmarrjet në këtë sektor punojnë me një kapacitet prej

mesatarisht 57%. Sikur të punonin me kapacitet të plotë, dukshëm do të rritej edhe nevoja

për fuqi punëtore (por jo edhe në të vyejtën përqindje me rritjen e kapaciteti prodhues të

tyre).

64

Importi dhe Eksporti

Sektori i metalurgjisë dhe përpunimit të metaleve identifikohet me një pjesëmarrje të lartë

në eksport krahasuar me sektorët tjerë industrial. Rreth 31.2% e ndërmarrjeve apo

saktësisht 29 nga gjithsej 64 ndërmarrje eksportojnë jashtë vendit. Nga 29 ndërmarrje që

eksportojnë, 8 nga këto do ndërmarrje kanë marrëveshje të rregullta për eksport ndërsa

pjesa e mbetur (21 ndërmarrje) eksportojnë kohë mbas kohe sipas kërkesave. Për më

tepër, në vitin 2008 prej tërë qarkullimit vjetor, 66.8% është eksportuar jashtë vendit.

Specifikë tjetër mund të shihet tek Fabrika e Feronikelit, e cila e eksporton jashtë vendit

pjesën më të madhe të prodhimit (mbi 90%).

Tabela 2. Vlerat e Eksportit të industrisë se Kosovës dhe sektorit të metalurgjisë dhe

përpunimit të metaleve

Eksporti 1988 1998 2007 2008 2009

(Parashikim)

Industria e Kosovës 798,262,564 € 334,912,820 € 165,100,000 € 195,900,000 €

Sektori i Industrisë e Metalurgjisë dhe përpunimit të metaleve

16,728,718 € 6,545,128 € 3,417,100 € 75,251,000 € 34,705,000 €


Jo vetëm që ky sektor ka një pjesëmarrje të lartë në eksport shikuar nga përqindja e

ndërmarrjeve, por që nga viti 2008, ky sektor përbën rreth 68% të tërë eksportit të

industrisë së Kosovës, ndërkaq rreth 38% të tërë eksportit të Kosovës. Krahasuar edhe me

dekadat e kaluara, ky sektor ka shënuar një rritje të dukshme të eksportit. Gjithashtu

ngritje drastike ka shënuar eksporti prej vitit 2007 në vitin 2008, saktësisht me fillimin e

punës së Feronikelit. Ndërkaq për vitin 2009 pritet një rënie e madhe, shkak i se cilës

konsiderohet kriza globale dhe rënia e çmimeve të metaleve.

Gjatë tri viteve të fundit sektori i metalurgjisë dhe përpunimit të metaleve ka shënuar

vlera relativisht të larta të importit. Gjatë vitit 2007, sektori ka shpenzuar gjithsej

60,500,900 €. Nga kjo shumë, 29,195,900 € janë shpenzuar për lëndë të parë, ndërkaq

31,305,000 €.


Importi në sektorin e metalurgjisë dhe përpunimit të metaleve

2007 2008 2009

(Parashikim)

Importi për lëndë të parë 29,195,900 € 49,525,100 € 26,659,200 €

Importi për pajisje 31,305,000 € 31,192,600 € 616,400 €

Gjithsej Importi 60,500,900 € 80,717,700 € 27,275,600 €

65

Në vitin 2008, ka pasur një ngritje të vogël në import, vlera e përgjithshme kapi shifrën

prej 80,717,700€. Saktësisht ngritja u shënua për blerjen e lëndëve të para (inputit) në

shifër totale prej 49,525,100 €, ndërkaq shuma eblerjes së pajisjeve nuk ndryshoj

(31,192,600€). Për vitin 2009 vërehet një zbritje në shumën e parashikuar të importit. Kjo

zbritje mund të lidhet edhe me parashikimet për rënie të qarkullimit të përgjithshëm.

Saktësisht parashikimet për shumën e përgjithshme për vitin 2009 është 27,275,600 €,

prej tyre 26,659,200 të shpenzuara për blerjen e lëndës së parë nga jashtë vendi, ndërkaq

blerja e pajisjeve nga jashtë vendit shënon ulje drastike e cila kap shumën prej 616,400€.

Importi në Kosovë për vitin 2008 ka shënuar shifrën prej 1,927 milion €, nga kjo

konkludojmë që sektori i metalurgjisë dhe përpunimit të metaleve përbën rreth 4.1% të

importit të përgjithshëm në Kosovë. Ndërkaq tërë industria e Kosovës ka regjistruar

247,340,156 € import (lëndë të parë dhe pajisje) në vitin 2008, shumë në të cilën ky

sektor bën pjesë me rreth 32.6%. Bazuar në këto të dhëna dhe ato të sipër përmendura të

eksportit, vërehet që në Kosovë eksportohet afërsisht rreth 10 herë më pak se sa

importohet. Meqenëse blerja e pajisjeve jashtë vendit për sektorin e metalurgjisë është

fenomen i cili ka ndodhur kryesisht pas privatizimit të Feronikelit, në analizën e

mëtutjeshme do të lihet mënjanë importi për pajisje dhe do të analizohet vetëm eksporti

për lëndë të parë. Sektori i metalurgjisë dhe përpunimit të metaleve që nga viti 2008 ka

regjistruar shifra të eksportit të cilat e kanë tejkaluar shumën e importit. Ky është

parashikuar të vazhdojë edhe në vitin 2009, gjë që e bën ketë sektor ndër sektorët e vetëm

me bilanc pozitiv tregtar. Ky fenomen është ndër përparësitë e vogla të cilat i posedon

industria e Kosovës në përgjithësi.


Pozita konkurruese në treg

Mbi 86% e ndërmarrjeve në sektorin e metalurgjisë dhe përpunimit të metaleve mendojnë

se konkurrenca jo-lojale është pengesë gjatë afarizmit të tyre në Kosovë. Numri i

konkurrentëve për të cilët ndërmarrjet e këtij sektori janë të njoftuara se ekzistojnë janë

afërsisht 31 ndërmarrje, nga të cilat 16 janë nga tregu kombëtarë ndërsa 15 nga ai

ndërkombëtarë.

0

10,000,000

20,000,000

30,000,000

40,000,000

50,000,000

60,000,000

70,000,000

80,000,000

2007 2008 2009

Vlera në €

Eksporti

Importi

66

Sa i përket intensiteti të konkurrencës vendore në këtë sektor, një e treta e ndërmarrjeve

mendojnë se konkurrenca është pengesë shumë e madhe ndërsa, një katërta e tyre

mendojnë se konkurrenca nuk është ose është pengesë e vogël. Në anën tjetër 83% të

ndërmarrjeve mendojnë se konkurrenca nga importi është pengesë shumë e madhe, e

madhe apo është vetëm pengesë, 8% mendojnë se nuk ka ndikim ndërsa 6% mendojnë se

nuk kanë konkurrencë nga importi.


Investimet

Në sektorin e metalurgjisë dhe përpunimit të metaleve 73% të ndërmarrjeve kanë bërë

investime gjatë tri viteve të fundit. Pas sektorit të mineraleve jo-metalike,

ushqimore/pijeve/duhanit dhe materialeve ndërtimore,sektori i metalurgjisë dhe

përpunimit të metaleve rangohet i katërti me një total të investimeve në vlerë prej pak më

pak se 80 milion euro (15% të investimeve në këtë sektor).


Burime e investimeve vijnë kryesisht nga kapitali vetanak (mjete personale) me mbi 72%

të fondit të investimeve në këtë sektor. Burimi i dytë i financimit janë bankat vendore të

cilat kanë mbuluar me kreditë e tyre mbi 25% të investimet në sektorin e metalurgjisë dhe

përpunimit të metaleve. Burimet për investime nga bankat e jashtme dhe donatorët, si

67

formë e granteve pa kthim, janë burimet më të vogla apo in-ekzistente të financimit (rasti

i bankave të jashtme)

Pjesa më e madhe e këtyre investimeve ka shkuar në Ndërtesa të rreja (76.6% të

investimeve) ndërsa pjesa tjetër, dhe shumë e vogël, ka shkuar në Hulumtim dhe

Konsulencë (me 3.2% të investimeve) dhe Trajnim (0.2%).

Vlera aktuale e kapitalit fiks (mjeteve themelore) në sektorin e metalurgjisë dhe

përpunimit të metaleve mendohet të jetë mbi 5 miliard Euro. Gati gjysma (49%) e këtij

kapitali fiks është në makina dhe pajisje ndërsa pak më pak (44%) përbëjnë objektet.

Toka dhe mjetet transportuese përbëjnë pjesën më të vogël të kapitalit fiks.

Kreditë

Për qëllime të zhvillimit të procesit të afarizmit të tyre, më pak se gjysma (46.2%) e

ndërmarrjeve të sektorit të metalurgjisë dhe përpunimit të metaleve kanë marrë kredi

ndërsa më shumë se gjysma e tyre (53.8%) nuk kanë marrë fare kredi. Nga ato

ndërmarrje të cila kanë marrë kredi 97.5% të kredive kanë ardhur nga bankat ndërsa 2.5%

nga miqtë.

Edhe sikurse është pritur, ndërmarrjet në Kosovë nuk janë të kënaqura me kushtet me të

cilat janë marrë kreditë. Pjesa më e madhe e ndërmarrjeve (84%) konsideron se kushtet e

kredi-marrjes nuk janë të favorshme apo shumë të pa-favorshme. Normat më të shpeshta

vjetore të interesit sillen nga Prej 10–15%, normë të cilën e paguajnë 71% të

ndërmarrjeve, dhe Nën 10%, të cilën e paguajnë 21.4% të ndërmarrjeve.

Perceptimet e industrisë mbi biznesin në Kosovë

Ndërmarrjet në sektorin e metalurgjisë dhe përpunimit të metaleve mendojnë se në tregun

e Kosovës dominon ndikimi i çmimit të produkteve. 70% të ndërmarrjeve mendojnë se

konsumatorët e produkteve të tyre do ti ndërronin ata ose do të blinin më pak produkte të

tyre nëse çmimi i produkteve të tyre do të rritej për 10%.

Se sa të ngjashme janë ndërmarrjet Kosovare në sektorin e metalurgjisë the përpunimit të

metaleve vërteton fakti se, nëse furnitorët nga të cilët furnizohen ndërmarrjet i rrisin

çmimet e tyre për 10%, 2/3 e këtyre ndërmarrjeve do të ndërronin furnizuesin.

Vetëm 20% të ndërmarrjeve të përpunimit të metaleve janë të gatshme të japin produktet

e tyre me kredi (afat pagese) ndërsa 80% të tyre kërkojnë pagesën para se të marrin apo

në momentin marrjes së mallit/produktit. Në anën tjetër, 96.3% të tyre janë të detyruara të

paguajnë gjatë furnizimit të tyre me mallra të paguajnë para se të marrin apo në

momentin marrjes së mallit/produkti, ndërsa vetëm 3.6% të tyre paguajnë me kredi.

68

Tabela 4. Faktorët që paraqesin pengesë për afarizmin e ndërmarrjeve

Emërtimi i pengesës pengesë shumë e

madhe

pengesë e madhe

është pengesë

pengesë e vogël

nuk është pengesë

pa përgjigje

Lartësia e taksave 42% 12% 15% 10% 18% 3%

Llogaritja dhe mënyra e pagesës se TVSh-se 19% 11% 16% 11% 38% 5%

Ngarkesat administrative (vonesat burokratike) 34% 14% 14% 10% 23% 5%

Ligjet dhe zbatimi i tyre 30% 16% 12% 11% 26% 5%

Konkurrenca në tregun në të cilin operoni 32% 19% 19% 6% 17% 5%

Konkurrenca jo-lojale 59% 14% 13% 4% 5% 4%

Korrupsioni 44% 14% 18% 9% 11% 4%

Evazioni fiskal 39% 13% 14% 11% 17% 6%

Ekonomia joformale/e zezë 60% 8% 13% 5% 9% 5%

Qasja në kredi 27% 12% 20% 10% 23% 9%

Kapacitetet e pamjaftueshme 4% 3% 10% 19% 58% 5%

Aftësitë tuaja menaxheriale 3% 0% 15% 13% 65% 4%

Niveli i Shkathtësive të të punësuarve 3% 1% 19% 14% 57% 5%

Sigurimi i materialit, makinave dhe pajisjeve 8% 8% 19% 18% 43% 4%

Mungesa e kërkesës 27% 16% 15% 8% 28% 6%

Vonimi i pagesave (inkasimi i borxheve) 44% 11% 13% 9% 16% 8%

Mungesa e informacioneve për biznes 25% 14% 20% 13% 23% 5%

Shërbimet publike (rryma dhe uji) 54% 16% 6% 11% 9% 4%

Energjia Elektrike 71% 13% 3% 1% 9% 3%

Rrugët dhe Telekomunikimet 20% 16% 16% 15% 25% 8%

Energjia elektrike është pengesa më e madhe për afarizmin e suksesshëm të ndërmarrjeve

të sektorit të metalurgjisë dhe përpunimit metaleve në Kosovë (71% të ndërmarrjeve e

shohin këtë si pengesën kryesore). Para energjisë elektrike, ekonomia jo-formale dhe

konkurrenca jo-lojale janë dy faktorët tjerë poashtu të rëndësishëm të cilët paraqesin

pengesën më të madhe (60% respektivisht 59% të ndërmarrjeve).

TVSH-ja dhe mënyra e pengesës së saj është pengesë për vetëm 19% të ndërmarrjeve,

ndërsa mbi 50% të ndërmarrjeve mendojnë se kapaciteti i tyre, aftësitë e tyre

menaxheriale dhe niveli i shkathtësive të punëtorëve të tyre nuk është pengesë fare.

69

SWOT analiza

Përparësitë:

Bilanci pozitiv tregtar i sektorit

Lëvizja e lartë e qarkullimit

Pasuria me burime natyrore

Dobësitë:

Pozita dominuese nga një ndërmarrje (Feronikelit)

Teknologjia e paavancuar/paspecializuar

Numri i vogël i ndërmarrjeve

Shfrytëzimi jo i plotë burimeve natyrore metalurgjike

Mungesa e punëtorëve të specializuar (inxhinierëve)

Mundësitë:

Eksploatimi i burimeve natyrore

Shfrytëzimi i plotë i burimeve natyrore

Trajnimi i fuqisë punëtore dhe avancimi i teknologjisë

Përqendrimi i sektorit në eksport

Rreziqet:

Infrastruktura primare (rryma, uji etj.)

Konkurrenca jolojale

Konkurrenca nga importi

Produktet e prodhuara me teknologji jo të avancuar

Çështjet politike lidhur me shfrytëzimin e burimeve natyrore (veçanërisht të Trepçës)

Objektivat strategjike dhe politikat e zhvillimit të sektorit

Në Kosovë ekzistojnë rezerva të mëdha të metaleve. Me shfrytëzimin e tri minierave në

Kosovë - Trepçës, Kishnicës dhe Kopaunikut, Kosova mund të prodhojë 1.8 milion tonë

zink gjatë vitit, prodhim i cili mund të zgjasë për mbi 20 vjet.18

Përkrah zinkut, Kosovës

nuk i mungojnë edhe metalet tjera siç janë plumbi, nikeli, kromit, manganit, magnezit,

kadmiumi etj.

Sidoqoftë, eksploatimi i disa prej këtyre burimeve është i varur nga çështja politike e

lokacioneve ku gjinden këto miniera. Kështu që, zgjedhja e çështjes politike të këtyre

trevave është kushti themelor për përparimin e sektorit të metalurgjisë dhe përpunimit të

18

Mineralet Metalike. Oda Ekonomike e Kosovës,. http://www.oek-kcc.org/web/index.php?page=638.

Web. 13 Nov. 2009.

70

metaleve. Nevoja e shfrytëzimit të këtyre minierave dhe pasurive natyrore për zhvillimin

e Kosovës mund të dokumentohet edhe me suksesin e Feronikelit.

Gjithashtu si për gjithë industrinë e Kosovës, edhe për sektorin e metalurgjisë dhe

përpunimit të metaleve vlen urgjenca për një stabilitet të energjisë elektrike për joshjen e

investitorëve të huaj. Investimet e huaja janë esenciale për zhvillimin e këtij sektori

industrial bazuar në faktin se ato do të avanconin teknologjinë e përdorimit për prodhim.

Me avancimin e teknologjisë, do të rritej kapaciteti i prodhimit dhe aftësia konkurruese

me ndërmarrjet rajonale dhe ato ndërkombëtare gjithashtu do të rritej. Avancimi i

teknologjisë është edhe kusht për mbrojtjen e mjedisit.

Krahas çështjeve politike dhe energjisë elektrike, kujdes duhet t‟i kushtohet ekonomisë

jo-formale dhe konkurrenca jo-lojale. Meqenëse Kosova ka rezerva të mëdha të metaleve,

si dhe ka një pasqyrë të performancës e cila është kënaqshme të sektorit të metalurgjisë

dhe përpunimit të metaleve (edhe pse Feronikeli përbën pjesën më të madhe), politikat

shtetërore duhet të ju qasen në mënyrë serioze zhvillimit të këtij sektori i cili përveç

zhvillimit industrial, do të ndihmonte ekonominë e Kosovës drejt ngushtimit të bilancit

tregtar. Prandaj duhet të kontrollohet në mënyrë strikte dhe të eliminohet ekonomia jo-

formale si dhe të dënohet konkurrenca jo-lojale (gjë që ndodh edhe në shtetet e BE-së).

Gjithashtu meqenëse sektori jep premtime për zhvillim të mëtutjeshëm duhet të

shqyrtohet një ulje në nivelin e taksave. Kjo jo vetëm që do t‟i shtynte investitorët

vendorë për investime në këtë sektor, por gjithashtu do të joshte investime të huaja në

këtë sektor. Barriera tjera që duhet të evitohen janë edhe zbatimi i ligjeve si dhe

efikasiteti në aplikimin e ligjeve dhe ngarkesave administrative.

71

SHTOJCA 4

SEKTORI I DRURIT

Hyrje

Kosova është vend relativisht i vogël 10870 km2 prej të cilave 39%

19 është e mveshur me

pyje. Kosova ka kaluar nëpër tri faza të rëndësishme të zhvillimit ekonomik; fazën e

rindërtimit emergjent të pasluftës, fazën e privatizimit të ndërmarrjeve shoqërore dhe

fazën e zhvillimit të qëndrueshëm. Kushtet për zhvillimin e industrisë së drurit ishin të

pafavorshme. Shumica e ndërmarrjeve të këtij sektori ishin shtetërore të cilat ose ishin të

plaçkitura ose ishin djegur gjatë luftës. Prandaj si fillim i zhvillimit të industrisë së drurit

mund të merret viti 1999. Duhet theksuar se industria e drurit në Kosovë ka një traditë

dhe histori më të gjatë. Mirëpo, lufta prodhimin tradicional dhe industrinë e ndërmarrjeve

shtetërore e shkatërroi dhe e tjetërsoi në tërësi. Periudha 10 vjeçare e pasluftës ka qenë

mjaft e rëndësishme pasi që ky sektor ka kaluar nëpërmjet një procesi të ristrukturimit,

privatizimit dhe përpjekjes që të zhvillohet në atë masë që të konkurrojë në tregun e

brendshëm dhe atë të jashtëm.

Iniciativa e MTI-së në kuptim të hartimit të dokumenteve zhvillimore strategjike në

sektorin e industrisë pasqyron përpjekjet për futjen e faktorit të qëndrueshmërisë dhe

rritjes së konkurrencës së këtij sektori. Dokumenti i strategjisë do t‟i orientojë subjektet

ekonomike (NVM-të) në këtë drejtim nëse brenda këtij dokumenti parashihen aktivitetet

dhe politikat me rëndësi kyçe për zhvillimin e industrisë së drurit (infrastrukturë

legjislative dhe financiare, politika mbështetëse etj.).

Konkluzat për këtë sektor kanë një rëndësi të posaçme për shkak se Kosova ka afërisht

40% të sipërfaqes së përgjithshme të veshur me pyje. Kjo paraqet një potencial relativisht

të mirë për zhvillimin e këtij sektori brenda vendit, dhe në anën tjetër të gjenerohet

eksporti i produkteve të drurit. Mund të jetë një sektor mjaft i qëndrueshëm për rikthimin

e mjeteve të investuara në këtë sektor dhe gjenerues i vendeve të reja të punës.

Analiza e gjendjes ekzistuese

Industria e drurit në Kosovë ka qenë një segment i rëndësishëm i zhvillimit ekonomik në

Kosovë. Shfrytëzimi dhe përpunimi industrial i drurit deri në vitet e 90-ta ka qenë mjaft i

rëndësishëm, veçmas në industrinë përpunuese të drurit (të mobileve dhe të inventarit),

gjithashtu edhe me eksportimin e një sasie të këtyre produkteve jashtë vendit. Kjo

veprimtari zhvillimin e vet edhe më herët e ka mbështetur në shfrytëzimin e burimeve

ekzistuese të drurit brenda vendit, importimin e produkteve të gatshme dhe një pjese të

lëndës së parë.

Një ndër përparësitë e industrisë së drurit në aktivitetin e deritanishëm është përparësia

komperative e këtij sektori ndaj sektorëve të tjerë brenda industrisë. Këtë e ka mundësuar

19

Primary Wood Production and wood processing Industry – Kosovo 2008; IPAK, ECIKS

72

ekzistenca e burimeve të drurit në një masë të konsiderueshme; ekzistenca e burimeve

njerëzore të cilat kanë pasur një traditë në përpunimin e drurit për një kohë të gjatë, dhe

me futjen e pajisjeve të reja teknologjike këto burime njerëzore me një edukim plotësues i

cili nuk ka qenë kosto e madhe për ndërmarrjet ka mundur të operojë pa ndonjë problem

me këtë teknologji. Brenda sektorit të industrisë në bazë të hulumtimeve të realizuara

rezulton se industria e drurit përfaqësohet me 20% të pjesëmarrjes së ndërmarrjeve që

operojnë në këtë sektor. Vlera e kapitalit fiks (objekte, makina dhe pajisje, mjete

transporti, toka) brenda sektorit të industrisë së drurit participon vetëm me 1.6%.

Ndërkaq mesatarja e kapitalit fiks për një ndërmarrje është 438,034.77€.

Sa i përket pajisshmërisë teknologjike të këtij sektori mund të themi se vetëm 19.1% të

kompanive që operojnë në sektorin e industrisë së drurit kanë implementuar teknologji

më të re se sa konkurrenca e tyre. Ndërkaq, 66.5% e ndërmarrjeve kanë një teknologji

përafërsisht të barabartë në raport me konkurrencën, dhe 11.9% e firmave kanë pajisje

teknologjike në nivel më të ulët se sa konkurrenca. Mund të vijmë në përfundim se afër

78% e firmave nuk posedojnë teknologji të avancuar ose teknologji të ngjashme me

konkurrencën.

Pyjet ne Kosovë paraqesin një resurs të rëndësishëm ekonomik, social dhe mjedisor. Në

rend të parë është i rëndësishëm fakti se ato zënë rreth 40 % të sipërfaqes së përgjithshme

të vendit. Para së gjithash pyet janë burim i lëndës drurore por edhe prodhimeve tjera

shumë të rëndësishme si fryte pyjore dhe bimë mjekuese.. Shumica e sipërfaqeve (më

shumë se 60 %) me drunj cilësor shtrihen në lartësi 600 – 1000 m, lartësi mbidetare. Në

këto sipërfaqe drunjtë zakonisht kanë rritje të mirë dhe kryesisht shfrytëzohen si burim i

drurit teknik. Sipërfaqet që shtrihen në lartësi më t ulëta kanë qenë më shumë të atakuara

nga prerje ilegale, për shkak të lehtësisë më të madhe për të depërtuar në to. Vlera vjetore

e prodhimeve dhe e përfitimeve të tjera nga pyjet dhe tokat pyjore sillen prej 50€ - 75

milion €. Potenciali i tanishëm kontribues i sektorit të pylltarisë në BPV është ndërmjet

1.8% dhe 2.6%. Me investime, kjo mund të rritet në 3-4% të BPV20

.

Struktura e ndërmarrjeve prodhuese në industrinë e drurit

Tabela 1: Struktura e NVM-ve në industrinë e drurit është:

Madhësia %

Mikro 58.9

Te vogla 23.3

Te Mesme 14

Te mëdha 3.8


Mikrondërmarrjet dominojnë në përgjithësi në sektorin e NVM-ve në Kosovë. Në të

njëjtën mënyrë edhe në sektorin e industrisë së drurit dominojnë kjo strukturë e

ndërmarrjeve( 58.9%). Kontributi i këtyre ndërmarrje në shitje brenda këtij sektori është

20

I njëjti burim

73

relativisht i mire. Sipas strukturës së madhësisë së tyre, mikro-ndërmarrjet kontribuojnë

në shitje rreth 30%.

Pjesëmarrja e ndërmarrjeve të vogla është përgjysmë më e vogël se mikro-ndërmarrjet.

Kontributi në shitje i këtyre ndërmarrjeve është afër 8%. Statistikat e hulumtimit kanë

treguar se kontributin më të madh në shitje e kanë ndërmarrjet e mesme, të cilat

përfaqësohen brenda këtij sektori me 14% dhe ato të mëdha të cilat përfaqësohen vetëm

3,8%. Këto dy kategori kanë realizuar brenda industrisë së drurit shitjet më të mëdha.

Ndërmarrjet e mesme me 21% dhe ato të mëdha me 41.2%.

Ky sektor ka nevojë për përkrahje në kuptim të investimeve për shkak se hulumtimet21

kanë treguar se përqindja e fitimeve të sektorit të industrisë së drurit janë rreth 18%. Kjo

do të gjeneronte zhvillim të këtij sektori dhe gjenerim të vendeve të reja të punës për

shkak se kapaciteti i tij aktualisht është jokonkurrues për shkak se në periudhën e

paraluftës ky sektor iu nënshtrua procesit të deindustrializimit.

Industria e drurit në Kosovë është kryesisht e koncentruar në 3 deri në 4 produkte

dominuese; në prodhimin e mobileve, dyerve dhe dritareve, dërrasave dhe lëndëve

dërrasore, dhe orendive të ndryshme.

Grafiku 1: Struktura e produkteve të industrisë së drurit në Kosovë

0.5

2.0

3.0

3.5

27.9

27.9

33.8

0.0 5.0 10.0 15.0 20.0 25.0 30.0 35.0 40.0

leter higjenik

te ndryshme

orendi ( karrika - tavolina)

Gilindera

dyer dhe dritare

drrasa dhe lende

drrasore

mobilje


Veprimtaria e prodhuese brenda sektorit të drurit siç po shihet edhe nga grafiku është e

shpërndarë edhe në prodhime të tjera sikur që është prodhimi i shkallëve dhe gilinderave

të drunjte, mobile dhe orendi të cilat në raport me grupin e parë të ndërmarrjeve marrin

pjesë vetëm me 8%.

Në prodhimin e produkteve të ndryshme. Shumica e ndërmarrjeve brenda industrisë se

drurit prodhojnë me tepër se një produkt për treg. Me një produkt në treg janë prezent

vetëm 6.8% e ndërmarrjeve të industrisë së drurit. Prej tyre 62,5% në prodhimin e

mobileve, 18,8% në prodhimin e paletave, 12,5% dërrasa dhe lende dërrasore, dhe 6.3%

dyer.

21

Anketa e Riinvestit me 1200 ndermarrje industriale, 2009

74

Brenda tri viteve të fundit shitjet e sektorit të industrisë përafërsisht kanë mbetur të njëjta.

Gjithashtu edhe mesataret e shitjeve për një ndërmarrje nuk kanë ndonjë trend të rritjes së

shpejt dhe të theksuar.

Tabela 2: Shitja mesatare vjetore per tri vitet e fundit te sektorit te industrisë

2007 2008 2009

shitja vjetore 38,714,625 41,911,057 39,797,600

shitja mesatare

194,545.9 210,608.3 211,689


Në krahasim me vitin 2007 viti 2008 shënohet një rritje e ndjeshme e shitjeve prej 7,6%,

ndërkaq viti 2009 deri në periudhën kur është përfunduar hulumtimi në terren i

ndërmarrjeve industriale (nentor 2009) ka një rritje të vogël prej 0,5%.

Përqindjet mesatare të fitimit prej 1-10% e realizojnë kompanitë të cilat merren kryesisht

me përpunimin e lëndëve të drurit(dërrasa dhe lëndëve drrasore). Në këtë grup marrin

pjesë 37% e kompanive brenda industrisë së drurit.

Ndërkaq fitime më të mëdha se 30- 65% realizojnë kompanitë të cilat mirren me

prodhime finale; prodhimin e mobileve (32% e firmave), kompanitë që prodhojnë dyer

dhe dritare (37%) . Në numrin e tërësishëm pjesëmarrja e kompanive që e realizon këtë

fitim është 28%. Kryesisht këto fitime i realizojnë. Kompanitë që realizojnë fitim

konstant ( prej 1-10%) marrin pjesë me 17,6% dhe të njëjtën përqindje të pjesëmarrjes

(17,6%) e kanë edhe kompanitë që realizojnë fitime prej 11- 29%.

Eksporti

Sektori i industrisë së drurit në krahasim me veprimtaritë tjera brenda sektorit të

industrisë ka kërkuar investime më të vogla të cilat kanë dhënë efekte në gjenerimin e

fitimit, hapjes së vendeve të reja të punës dhe me një pjesmarrje të konsiderueshme në

aktivitete eksportuese (13.6%). Prezenca e sektorit të industrisë në tregjet e huaja

vazhdon të jetë i vogël. Intensiteti i eksportit te këtyre NVM-ve në shumicën rasteve

është i herëpashershëm. Rreth 10% e këtyre kompanive produktet e tyre i eksportojnë

kohë pas kohe dhe vetëm 3,6% e kompanive kanë eksport të rregullt.

Në eksport kontribuojnë më së shumti ndërmarrjet e mëdha (46.6%) dhe ndërmarrjet e e

mesme (43,9%). Në eksportimin e produkteve në raport me dy kategoritë tjera ( te mesme

dhe te mëdha), ndërmarrjet e vogla participojnë shumë pak (5,9%), dhe mikrondërmarrjet

nga të cilat edhe nuk është pritur ndonjë kontribut më i madh në eksport (3,8%). Në këto

raporte është interesant pjesëmarrja e ulët e kategorisë së ndërmarrjeve të vogla.

Struktura e produkteve të eksportuara kryesisht është e fokusuar në orendi të ndryshme

(25%), dyer dhe dritare (18%), shkalle dhe gilindera (21,9%), dërrasa dhe lende dërrasore

(9,4%), dhe parket (6,3%). Nëse e krahasojmë vlerat mesatare të ndërmarrjeve të cilat

kanë eksportuar në dy viteve e fundit do të shohim se në vitin 2009 krahasuar me vitin

2008 ka një rritje të vlerës mesatares të eksportit për një ndërmarrje për 19,2%22

22

mesatarja e eksportit për një ndërmarrje është rritur nga 107.877 në 133.500€).

75

Shkak i pjesëmarrjes së ulët të ndërmarrjeve në eksportimin e produkteve është

teknologjia jo adekuate dhe e vjetruar e prodhueseve vendor me të cilën teknologji nuik

mund të prodhohen produkte cilësore dhe konkurruese, pastaj furrave joadekuate për

terrjen e drurit të cilat janë shumë të vjetra. Në anën tjetër prodhuesit vendorë kanë disa

prej kapaciteteve të (punëtorë të kualifikuar, pjesërisht pajisje teknologjike) cilat u

mundësojnë deri diku për t‟i përmbushur kërkesat e tregu vendor dhe për një pjesëmarrje

më të madhe në tregjet evropiane. Kjo është kështu për shkak se ndërmarrjet ende nuk

kanë arritur qe me afarizmin e vetë të rrisin pajisshmërinë teknologjike te ndërmarrjeve të

tyre në mungesë të përkrahjes institucionale dhe financiare. Këtë e argumenton edhe fakti

se 66% e kompanive të industrisë së drurit aktivitetet eksportuese i kane filluar shumë

vonë diku prej vitit 2003 e këtej. Në fund mund të themi se pjesëmarrja e eksportit në

shitjet e përgjithshme brenda sektorit të industrisë është e ulët. Sektori i industrisë së

drurit participon me 6,9% të eksportit në shitjet e përgjithshme brenda sektorit të

industrisë.

Importi

Të dhënat dëshmojnë se pjesëmarrja e firmave të industrisë së drurit në aktivitetet

importuese është dukshëm më e madhe në krahasim me aktivitetet eksportuese.

Më se 41% e kompanive brenda këtij sektori kanë pasur aktivitetet importuese brenda tri

viteve të fundit. Një numër i konsiderueshëm i ndërmarrjeve ka importuar drejtpërdrejt

lëndë të parë. Ndërmarrjet e mëdha shquhen në importimin e lëndës së parë (68,6%), dhe

të pajisjeve 24%. Në sektorin e industrisë së drurit 18% e NVM-ve importojnë

drejtpërdrejt, ndërkaq 10,6% në mënyrë indirekte, përkatësisht nëpërmjet distributorëve

brenda në Kosovë. Nëse mbështetemi në këto dy përqindje atëherë mund të themi se

prodhimi vendor në industri të drurit 28,6% është në varshmëri nga importi i lëndës së

parë.

Përkundër një oferte në tregun e brendshëm përsëri kemi një përqindje (26,5%) të

konsiderueshme të importimit të produkteve të gatshme (dyer dhe dritare) dhe të

mobiljeve (30%). Ndërkaq pjesa tjetër e produkteve të importuara është në përqindje më

të vogël, mirëpo ka një gamë ma të gjërë të produkteve të ndryshme (parket, gilindera,

letër industriale) etj e cila merr pjesë rreth 14,9%.

Në aktivitetin importuese krahasuar me vitin 2007, në vitin 2009 verehet trende pozitive

për shkak se ka nje rënje të vlerave të produkteve të importuara përafërsisht për 26%.

Pengesat në Afarizëm

Një ndër fushat kyçe të analizimit ka qenë edhe mjedisi i biznesit dhe ndikimi i tij në

zhvillimin e industrisë së drurit. Respondentët janë pyetur që të rangojnë pengesat sipas

shkallës së Likertit prej 1 deri në 5, në listën prej 20 pengesave të mundshme. 23

Në bazë

të përgjigjjeve të marra është llogaritur intensiteti i secilës pengesë. Intensiteti absolutë

do të jetë i barabartë me 100 në rastin kur respondentët pengesës i japin rëndësi

23 1= pengesë shumë e madhe, 2= pengesë e madhe, 3= është pengesë, 4=pengesë e vogël, dhe 5= nuk është pengesë.

76

maksimale d.m.th. në rastet kur të gjithë respodentët vlerësojnë me shkallë më të lartë

pengesën e caktuar, ose anasjelltas.24

Tabela në vijim pasqyron trendin e pengesave kryesor të cilat kanë intenzitetin më të lartë

për industrinë e drurit në vitin 2009. Ne kemi ndarë pengesat në tri grupe. Në grupin e

parë kemi ranguar pengesat me intenzitetet më të lartë, në grupin e dytë kemi llogaritur

pengesat me intenzitete mesatar, dhe në grupin e tretë kemi ranguar pengesat me

intenzitetet më të ulët.

Grafiku 2. Intensiteti i pengesave në industrinë e drurit


Në grupin e pengesave me intensitet me të lartë për sektorin e industrisë së drurit bëjnë

pjesë, rrugët dhe telekomunikacioni, konkurrenca jolojale, energjia elektrike, ekonomia

joformale, mungesa e informacioneve, dhe konkurrenca në treg. Këto pengesa

përafërsisht janë të njëjta edhe me sektorët tjerë brenda industrisë, e edhe me hulumtimet

e mëhershme që u janë bërë NVM-ve në Kosovë. Kjo dëshmon se bizneset në Kosovë

seriozisht janë të ballafaquara dhe të brengosura për një kohë të gjatë për tejkalimin e

këtyre pengesave. Për të satën herë në këto hulumtime po vërtetohet se ndërmarrësit e

potencojnë konkurrencën jolojale si pengesë serioze. Kjo dëshmon se ende kemi pengesa

të natyrës së vendosjes së mekanizmave të funksionimit të ekonomisë së hapur të tregut

dhe të funksionimit të ofertës dhe të kërkesës.

Në grupin e dytë të pengesave serioze të industrisë së drurit bëjnë pjesë qasja në kredi,

zbatimi i ligjeve e cila i arsyeton përgjigjet për konkurrencën jolojale e cila kryesisht

burimin e vetë e ka në moszbatimin e ligjit. Ky sektor gjithashtu ka vërejtje serioze lidhur

24 Intensiteti është llogaritur me mesatare të ponderuar duke e bërë shumëzimin e kryqëzuar të frekuencave të pengesave që

shkaktojnë probleme me intensitete të ndryshme, me numrin e rasteve që është paraqitur pengesa. Në kolonën e fundit të tabelës të emërtuar ‟intensiteti i pengesave‟ është shfaqur pesha e problemit që shkaktojnë pengesat. Si bazë për llogaritje dhe analizë është

marrur kufiri maksimal i mundshëm 100, që do të thotë se intensiteti i problemit që shkakton pengesa është aq i madh sa që e

pamundëson krejtësisht veprimtarinë e ndërmarrjes.

77

me vonesat burokratike nga administrata qoftë e nivelit lokal qoftë e atij qendror dhe me

lartësinë e taksave të cilat në masë të madhe e ngarkojnë këtë sektor. Ky sektor në

mungesë të mjeteve të gatshme është i ballafaquar me vonesa në pagimin e obligimeve si

dhe inkasimin e pagesave ndaj furnitorëve. Ky është njëri nga indikatorët që tregon

nevojën për mbështetjen e këtij sektori me investime. Korrupsioni është një nga pengesat

të cilina ndërmarrësit e theksojnë si pengesë serioze për biznesin e tyre, dhe për shtetin

duke shkaktuar evazionin fiskal. Grupi i tretë i pengesave është me intenzitet më të ulët.

Mirëpo, nuk do të thotë se është me ndikim të ulët në biznesin e tyre. Ndërmarrësit

ankohen në TVSH mënyrën e pagimit dhe pagesës së saj. Në mungesë të investimeve

pajisjet teknologjike ne 78% te ndërmarrjeve janë të njëjta me konkurrentët, këto

ndërmarrje thonë se nuk janë në gjendje të prodhojnë produkte të cilësisë çfarë i kërkon

tregu evropian dhe në këtë mënyrë të rrisin eksportin për shkak se edhe ashtu ata njërën

prej pengesave e theksojnë mungesën e kapaciteteve prodhuese..

Investimet

Brenda sektorit të industrisë, veprimtaria e industrisë së drurit merr pjesë 18,2%. Ky

sektor rangohet në vendin e tretë pas industrisë ushqimore dhe materialit ndërtimor.

Përmbi 68% e ndërmarrjeve të industrisë së drurit kanë pasur investimeve në vitin 2008.

Vlera mesatare e këtyre investimeve për një ndërmarrje krahasuar me një vit më parë

është rritur për 9.2%, ndërkaq në vitin 2009 deri në periudhën kur është zhvilluar

hulumtimi i sektorit të industrisë, investimet në këtë sektor janë rritur për 16.4%. Do të

thotë se për dy vitet e fundit është shënuar rritja e mesatares së investimeve për një

ndërmarrje për 25%.

Është karakteristik viti 2009 krahasuar me dy vitet tjera kemi rënie të numrit të

ndërmarrjeve që kanë bërë investime në njërën anë, ndërkaq në anën tjetër është rritur

vlera e investimeve mesatare për një ndërmarrje (12,6%).

Tabela 3. Shuma dhe mesatarja e investimeve sipas viteve

viti numri ndërmarrjeve

shuma e investimeve mesatarja e investimeve për ndërmarrje

2007 111 6,155,200 55,452.25

2008 108 6,780,778 62,784.98

2009 81 5,823,630 71,896.67


Burimet e investimeve

Kryesisht eksitojnë dy mënyra për financimin e investimeve: kapitali vetanak i

ndërmarrjes dhe burimet eksterne të financimit. Sidomos, ndërmarrjet që janë të

orientuara kah rritja kanë nevojë më të madhe të mbështeten në burimet eksterne të

financimit. Meqenëse, kreditë bankare duket të jenë burimi kryesor i financimit të sektorit

të industrisë së drurit në këtë pjesë do të fokusohemi më shumë në kushtet aktuale te

qasjes së këtij sektori në kredi bankare.

78

Investimet për sektorin e industrisë së drurit kryesisht janë siguruar me mjete vetanake

(67.7%), ndërkaq një pjesë tjetër e investimeve është siguruar edhe nga kreditë nga

bankat e vendit që operojnë në Kosovë (27.3%) si dhe nga huat nga miqtë (2.6%), dhe

nga familjarët nga diaspora (1.8%). Pjesa e ndërmarrjeve të cilat kanë marrë kredi ( 46%)

burimi i kredisë ose huasë kanë qenë nga bankat vendore (94%), dhe pjesën tjetër (8.2%)

nga miqtë dhe diaspora kosovare.

Grafiku 3. Kushtet e marrjes së kredisë

0.9%

23.1%

33.3%

42.6%

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

30.0

35.0

40.0

45.0

shume te

favorshme

te favorshme te pafavorshme shume te

pafavorshme


Ndërmarrjet nga sektori i industrisë së drurit për biznesin e tyre huat dhe kreditë i kanë

marrë në kushte të pafavorshme (42.6%) dhe shumë të pafavorshme (33.3%). Kjo në të

vërtetë e rritë koston e investimeve dhe rritë vështirësitë e operimit të këtyre

ndërmarrjeve për shkak të normave të interesit shumë të larta. Këto norma të interesit në

74.3% të rasteve në këtë sektor janë nga 10-15% dhe vetëm në 19.7% normat e inetersit

sillen nën 10%.

Në vitin 2008 ndërmarrjet kanë shpenzuar në ndërtesa të reja, makineri dhe pajisje

mesatarisht 26,536€, ndërkaq në aktivitete tjera si konsulenca dhe hulumtimet, trajnimi,

marketingu dhe promocioni ndërmarrjet kanë investuar shumë më pak ( prej 1200-

2500€). Në tabelën e mëposhtme po japim mesataren e investimeve për një ndërmarrje

për disa aktivitete:

Tabela 4. Shpenzimet e investimeve për vitin 2008

Shpenzimet e ndërmarrjeve Mesatarja e

shpenzuar Përqindja e pjesëmarrjes në

shpenzimet për investime

Ndërtesa te reja, makineri dhe pajisje

26,536 82.3

Hulumtim dhe Konsulencë 1,255 3.9

Trajnime 1,801 5.6

Marketing dhe promocion 2,659 8.2

32251 100.0


79

Pozita Konkurruese

Është e nevojshme të theksohet se vendet fqinje dhe disa vende të Evropës gjithnjë e më

shumë janë duke eksportuar produkte të gatshme në Kosovë. Ndërkaq importi (13,6%) i

këtyre vendeve nga Kosova është i njëjtë ose gjithnjë e më i vogël. Kjo fletë se produktet

e sektorit të industrisë së drurit nuk janë konkurruese në masë të mjaftueshme edhe në

tregun e brendshëm për shkak se hulumtimet kanë treguar se kemi import të produkteve

të gatshme në prodhime dhe lëndë të parë dhe pajisje në një përqindje të konsiderueshme

(41%).

Ndërkaq në tregun e jashtëm krahasuar me importin jemi shumë pak prezent (13,6%).

Këto të dhëna prezantojnë aftësinë konkurruese të sektorit të industrisë së drurit edhe

brenda e edhe jashtë Kosovës. Asortimani i produkteve me të cilat konkurrojnë

kompanitë kosovare janë; lëndë të parë, një sasi e vogël e disa produkte finale ( dyer,

dritare dhe mobile), që në të vërtetë për zhvillimin ekonomik është koncept i

papranueshëm për shkak se ky koncept do të thotë eksport i mundësive të brendshme

zhvillimore.

Nga analiza që i kemi bërë këtij sektori do të shohim Industria e drurit ballafaqohet me

konkurrencë të fortë. Hulumtimet kanë dëshmuar se vetëm 0.6% e ndërmarrjeve në

industrinë e drurit në tregun e brendshëm nuk ballafaqohen me kurrfarë konkurrence..

Ndërsa 80,4% e ndërmarrjeve janë deklaruar se kanë prej 1- deri në 6 konkurrent. Me

konkurrencë të fortë prej 7 e deri në 100 konkurrent në tregun e brendshëm operojnë

18.9% të ndërmarrjeve të këtij sektori.

Një numër i vogëli kompanive (31 ndërmarrje) ka arritur të identifikojë konkurrencën e

jashtme për kompanitë e tyre. Prej tyre me konkurrencë të fortë (4-6 konkurrent të

jashtëm) ballafaqohen 51.6% e kompanive, dhe me konkurrencë të ashpër (më shumë se

7 konkurrentë) operojnë 32,3% e kompanive të industrisë së drurit. Industria e drurit nga

bota e jashtme ka edhe konkurrencën prej 1-3 konkurrentë e cila merr pjesë prej 9,7%.

Grfiku 4: Ndikimi i konkurrencës nga importi në produkte dhe shërbimeve

5.6

12.0

19.2

62.0

0.9

0.4

0 10 20 30 40 50 60 70

Nuk ka fare ndikim

Ka pak ndikim

Ka ndikim mesatar

Ka shumë ndikim

Nuk e di

Refuzon të përgjigjet


80

Kompanitë prodhuese ballafaqohen me një konkurrencë të fortë nga importi. Kjo

reflektohet me një ndikim shumë të madh (62%) në produktet dhe shërbimet që ato i

ofrojnë. Kemi edhe një numër të kompanive të cilat janë të ndikuara nga konkurrenca nga

importi. Kjo konkurrencë reflektohet mesatarisht te këto kompani (19.2%). Ndërkaq kemi

edhe një pjesë të kompanive për të cilat importi i produkteve dhe shërbimeve nuk ka fare

ndikim (5.6%), dhe një pjesë tjetër e kompanive tek të cilat ky ndikim është i lehtë. Në

këtë grup bëjnë pjesë 12% e kompanive.

Këtu ne duhet të kemi parasysh zhvillimin e teknologjive moderne të cilat ndërmarrësit

kosovar pa politika të qarta dhe mbështetje të vazhdueshme financiare nuk mund ta bëjnë

asgjë dhe gjithnjë do vie deri te rënia e aftësisë konkurruese të këtij sektori. Gjithashtu

duhet të kemi parasysh se kërkesat dhe orientimet zhvillimore të këtij sektori në krahasim

me disa vite më heret kanë ndryshuar shumë. Për këtë parashikimet dhe politikat

zhvillimore për këtë sektor për të qenë konkurrent me prodhuesit e shteteteve të tjera në

rajon, nënkupton masa dhe instrumente zhvillimore përkrahëse për këtë sektor.

Masat për përmirësimin e pozitës konkurruese

Problem kryesor i të gjitha përpjekjeve të sektorit të industrisë së drurit për të qenë

konkurrent dhe për ta rritur eksportin është përmirësimi i produktit final dhe mbështetja e

këtij sektori në mënyrë institucionale nëpërmjet lehtësirave të ndryshme fiskale dhe

doganore. Kompanitë e këtij sektori në 77% të rasteve nuk janë të çertifikuara me ISO

standard. Vetëm 23.1% e kompanive janë të çertifikuara me këtë standard. Ndërkaq BAR

kodin e përdorin vetëm 6% e kompanive dhe 94% jo. Këta dy tregues mund të na

shërbejnë si indikator lidhur me cilësinë e produkteve dhe aftësinë konkurruese të

produkteve të industrisë në tregun e jashtëm e edhe në atë të brendshëm. Mirëpo duhet të

themi se 55,5% e kompanive kosovare e theksojnë importin e produkteve njërën prej

shkaqeve të aftësisë së dobët konkurruese.

Për ta rritur aftësinë konkurrues sektori i industrisë së drurit duhet të përmirësojë

marketingun, dizajnin, dhe zhvillimin e produkteve të reja të cilat në Evropë kanë një

kosto të lartë, ndërkaq në Kosovë mund të prodhohen me shpenzime më të ulëta për

shkak të kostos së fuqisë punëtore, që për këtë sektor paraqet përparësi. Për të arritur

objektivat e veta, përkatësisht aftësinë konkurruese, ky sektor duhet që:

Të ketë një qendër funksionale informative e cila ndërmarrësve në fushën e

industrisë së drurit do t‟u ofronte njohuri për mundësitë në tregjet e jashtme,

infrastrukturën legjislative të këtij sektori në shtete të jashtme,

Shfrytëzimi i shërbimeve nga ambasadat e porsakrijuara kosovare për kontaktimin

me blerës dhe furnitor të këtij sektori,

Të bëhet standardizimi i produkteve me ISO standarde,

Të bëhen përpjekje të vazhdueshme për sigurimin e investimeve të përbashkëta

me partnerët e jashtëm afarist. Kjo në një mënyrë do të rritë cilësinë dhe do të

rritë pjesëmarrjen e sektorit të industrisë në tregun e jashtëm.

Duke marrë parasysh se shumë ndërmarrje nga industria e drurit nuk kanë qasje

në tregun e jashtëm, kjo është një rrezik i vazhdueshëm për to në qasjen e tyre në

këto tregje në të ardhmen. Për këtë do te ishte me interes që brenda sektorit të

81

industrisë me përkrahjen institucionale të shtetit të formohet konzorciumi për

eksport prej disa kompanive të cilat këto produkte do të i plasojnë nëpërmjet

konzorciumeve të ngjashme në Evropë etj. Këtë mund ta bëjnë shoqatat e

industrisë së drurit dhe AKB dhe Oda Ekonomike.

Nga MASHT të themelohet dhe zhvillohet një qendër e edukimit të lartë për

dizajnimin e produkteve të industrisë së drurit në Kosovë dhe zhvillimin e

marketingut,

Të investohet në zhvillimin e burimeve njerëzore të këtij sektori.

Ngritja e cilësisë së produkteve si faktor i ngritjes së aftësisë konkurruese të sektorit të

industrisë së drurit

Për rritjen e cilësisë si element thelbësorë të rritjes së aftësisë konkurruese të kompanive

Kosovare nga sektori i industrisë së drurit ishte dashur që:

Sektori i industrisë të organizohet dhe bëjë përpjekje maksimale për të vendosur

disa standarde të cilësisë për produktet të cilat i prodhon edhe për tregun e

brendshëm e edhe për tregun e jashtëm,

Të merren masa lidhur me kontrollin e cilësisë së produkteve të cilat importohen

nga bota e jashtme pasi që brenda MTI ende nuk ekziston një zyre. Kjo do te

ishte një masë mbrojtëse të cilin do ta bënin Institucionet kosovare për këtë

sektor. Nëpërmjet kësaj politike nuk ishte dashur që të vihen masa kundër

konkurrencës së shëndosh dhe produkteve cilësore. Por, të eliminohet

konkurrenca jolojale dhe produkteve jocilësore. Për këtë sigurisht se MTI duhet të

marrë masa për formimin e institucionit dhe zbatimin e kontrollit së cilësisë si

element i ngritjes së aftësisë konkurruese dhe mbrojtjes së konsumatorit nga

produktet jocilësore.

Të sigurohet mundësia e furnizimit me energji elektrike në mënyrë të rregullt dhe

sipas tarifave për blerësit me beneficione.

Burimet njerëzore

Nga ky hulumtim rezulton se sektori i industrisë së drurit brenda sektorit të industrisë

kontribuon me 11.6% në punësim. Mesatarja e të zënëve në punë për një ndërmarrje

brenda këtij sektori është 12 punëtor.

82

Tabela 5: Struktura kualifikuese e punëtorëve në industrinë e drurit është:

Struktura kualifikuese %

Doktor shkence 0.3

Magjistër 1

Me fakultet 12.8

Me shkolle te larte 17.8

Me gjimnaz 37.8

Me shkolle te mesme profesionale 21.6

te pakualifikuar 8.7

100


Sipas strukturës kualifikuese në sektorin e industrisë më së shumti marrin pjesë ata me

shkollë të mesme 59,4%. Prej tyre afër 38% janë me gjimnaz, dhe vetëm 21,6% nga ky

sektor i punëson me shkollë të mesme profesionale. Një përqindje të konsiderueshme

participon edhe struktura kualifikuese me shkollë të lartë ( 17,8%) dhe ajo me fakultet

12,8%.

Tabela 6: Kontributi i ndërmarrjeve në punësim sipas madhësisë

Madhësia %

Mikro 15.3

Te vogla 14.8

Te Mesme 24.2

Te mëdha 45.8

100


Pjesëmarrjen më të madhe në punësim i ndërmarrjeve sipas madhësisë e kanë

ndërmarrjet e mesme ( 24.2%) dhe ndërmarrjet e mëdha ( 45,8%). Mirëpo duhet të kemi

se një kontribut të vlershëm në punësim kanë mikro-ndërmarrjet dhe ndërmarrjet e vogla

se bashku kontribuojnë në punësim brenda sektorit të industrisë së drurit me 30.1%.

Hulumtimi ka dëshmuar se në tregun e Kosovës ndërmarrjet e mëdha përfaqësohen me

3,8% . Mirëpo, kontributi i tyre në punësim është relativisht i madh i madh. Mesatarja e

të ardhurave personale në sektorin e industrisë së drurit është pak më e ulët rreth 4.3%.

Kjo mesatare në industrinë e drurit është 292,5€.

83

Tregu i punës

Hulumtimet e zhvilluara tregojnë se oferta e tregut të për këtë sektor i plotëson nevojat e

kompanive relativisht mire (64.4%). Ndërkaq, 25,2% e pronarëve janë pjesërisht të

kënaqur me fuqinë e tyre punëtore, edukimin, kualifikimin dhe shkathtësitë në

përmbushjen e obligimeve ndaj vendit të tyre të punës..

Grafi 5: Shkaqet e pakënaqësisë së pronarëve

69

12.1 13.8

5.2

0

10

20

30

40

50

60

70

80

2. Mungesa e njohurive

praktike

1. Mungesa e njohurive

teorike

3. Programet e vjetra

mësimore

tjetër


Numri më i madh i pronarëve apo menaxherëve të firmave shprehen se punëkërkuesve u

mungojnë njohuritë praktike, prandaj ata duhet të bëjnë investime plotësuese për

kompensimin e kësaj mungese. Po ashtu, vërejnë se programet mësimore nuk janë

aktuale dhe dijet që burimet e tyre njerëzore i marrin në procesin e arsimin nuk u

përgjigjen kërkesave të teknologjisë dhe tregut të punës

84

SWOT analiza e sektorit te drurit

Përparësitë:

- Fuqia punëtore me traditë në përpunimin e drurit

- Sistemi bankar i qëndrueshëm

- Lënda e parë brenda Kosovës

Dobësitë:

- Teknologjia e vjetër

- Struktura prodhuese e industrisë së drurit

- Dizajni i produkteve

- Marketingu

- Mosshfrytëzimi i ISO standardit dhe BAR kodit

- Mosekzistimi i një qendre funksionale informative e cila ndërmarrësve në fushën e industrisë së drurit do t’u ofronte njohuri për mundësitë në tregjet e jashtme, infrastrukturën legjislative

- Infrastruktura rrugore dhe telekomunikuese e dobët

Mundësitë:

- Sasia e madhe e drurit e disponueshme

- Anëtarësimi në tregjet e CEFTA

- Kostoja e ulët e prodhimit

- Futja e paisjeve të reja teknologjike

- Edukimi plotësues i fuqisë punëtore

- Forcimi i konkurrencës nëpërmjet investimeve të përbashkëta me partnerë të jashtëm

Rreziqet:



- Mungesa e kërkesës për shkak të cilësisë

- Standardet e dobëta të prodhimit

- Rritja e importit të produkteve të gatshme dhe lëndës së parë

- Kontrolli jo i mjaftueshëm i produkteve që importohen

85

SHTOJCA 5

SEKTORI I TEKSTILIT

VËSHTRIM MBI ZHVILLIMIN E INDUSTRISË

Për më tepër se 200 vite traditë, tekstili ka qenë sektori i dytë më i madh industrial në

Kosovë pas minierave, thuhet në një studim të bërë nga IPAK (Investment Promotion

Agency of Kosovo) dhe ECiKS (Economic Initiative for Kosovo). Deri para viteve të

‟90-ta, në kohën kur ky sektor ka funksionuar mirë, prodhuesit kosovarë kanë targetuar

tregun e brendshëm në Kosovë në suaza të tregut lokal por edhe kanë eksportuar përmes

Jugosllavisë për në Evropën Lindore dhe SHBA.

Shumë studime tregojnë se pikën më të lartë të arritjes në sektorin e prodhimit të tekstilit

mund ta shohim në vitet 1990 ku secila nga 15 ndërmarrjet shoqërore (NSH-të) kanë

punësuar mesatarisht 1,000 punëtorë dhe kanë realizuar një shitje prej 35,000,000 € në

total25

. Zhvillimet e fundit në regjion kanë ngrirë linjat kryesore tregtare të industrisë së

tekstilit në Kosovë, duke shkaktuar kështu norma më të ulëta të prodhimtarisë dhe duke

shkaktuar mungesë të konkurrencës me prodhimet e huaja.

Si rezultat përfundimtar, një pjesë e madhe e punonjësve të NSH-ve janë bërë të tepërt.

Në anën tjetër një numër i vogël i këtyre punëtorëve kanë themeluar kompani më të vogla

private me kapacitete të vogla të prodhimit. Nga kjo shihet se, prodhimi në fushën e

tekstilit jo vetëm që ka qenë evident por mjaft i zhvilluar në Kosovë në periudhën e

administrimit shtetëror të ish-Jugoslavisë e gjerë në periudhën kur filloi lufta në Kosovë

normalisht me një rënie drastike të prodhimit, qarkullimit dhe zvogëlim të numrit të

punëtorëve në vitet 1990-1991 dhe gjatë periudhës së hiperinflacionit më 1994.

Ndërmarrjet shoqërore sipas komunave të cilat janë marrë me prodhimin e tekstilit e të

cilat kanë funksionuar gjatë kësaj periudhe dhe të cilat konsiderohen si potenciale për

zhvillim, janë të renditura në tabelën e mëposhtme:

Tabela 1: Lista e NSh-ve në Kosovë

25

INVESTING IN KOSOVO 2008

86

1. Prishtinë Tjerrtorja “KOSOVATEX” (E privatizuar)

2. Mitrovicë Vushtex (E privatizuar) dhe Eurotex (Ish SLOGA) dhe 1 Maji.

3. Pejë Industria e tekstilit, tani Arta TEX

4. Gjilan “Industria e Tekstilit Integj"(E privatizuar) dhe Ndërmarrja e re Teuta dhe Dita GSH (Pajisje te nusërisë)

5. Gjakovë "Jatex"(ish NAPREDAK-u) dhe "•Industria e tekstilit "KI Emin Duraku"

6. Viti NewCo Textile Factory Letnica L.L.C. (Privatized).

7. Dragash Dratex dhe tani Sharrtex (e re)

8. Fushë Kosovë

Kosovka

9. Prizren “PRINTEX” (E privatizuar) dhe KOMBINATI I LËKURË KËPUCËVE


Nga tabela shihet se disa nga këto ndërmarrje, pas luftës së fundit në Kosovë, iu kanë

nënshtruar procesit të privatizimit të cilave edhe iu është ndërruar emri, e disa prej tyre

edhe lloji i veprimtarisë.

SITUATA AKTUALE

Tani për tani janë rreth 451 kompani private të cilat kanë për veprimtari primare

prodhimin e tekstilit, nga të cilat 90 % janë fabrikues të produkteve finale. Ndonëse

industria e tekstilit ka përjetuar një rimëkëmbje të ndjeshme gjatë viteve të fundit,

shumica e bizneseve të vogla në këtë sektor mbeten ende të vogla dhe po e marrin formën

e mikro ndërmarrjeve26

.

Gjatë periudhës korrik-gusht 2009, Instituti Riinvest ka realizuar një anketë për tërë

sektorin e industrisë me 1167 ndërmarrje, nga të cilat 28 kanë pasur veprimtari primare

prodhimin/fabrikimin e tekstilit që e përbëjnë mostrën e nxjerrë për këtë sektor. Struktura

e këtyre ndërmarrjeve sipas numrit të punëtorëve është si në tabelën e mëposhtme:

Tabela 2: Struktura e ndërmarrjeve sipas madhësisë/nr. të punëtorëve

Madhësia Nr. i punëtorëve Nr. i ndër.

Mikro 1 - 9 6

Të vogla 10 - 49 11

Të mesme 50 – 249 9

Të mëdha Mbi 250 2

Total 28


26

INVESTING IN KOSOVO 2008

87

Produktet të cilat prodhohen tani nga ndërmarrjet e tekstilit në Kosovë janë: Tepihë,

Çorape, Fustana, Cerada, Lëkurë, Jorgana, Mbulesa, Rroba, Uniforma, Veshje

kombëtare, Jogi, Xhemperë, Dimia, Vello, Batanije, etj.

Shitjet të cilat i ka realizuar ky sektor kanë treguar një rritje të ndjeshme nëpër vite nga

157,733€ (gjatë vitit 2007) në 181,130€ (në vitin 2008) dhe me një mesatare të shitjes

prej 181,898€ gjatë vitit 2009. Nga kjo shihet se kjo rritje ka qenë me e theksuar në vitin

2008 (15%) krahasuar me vitin paraprak, se sa në vitin 2009 e cila rritje në krahasim me

vitin 2008 është vetëm 0.42%. Sipas respondentëve mesatarisht 12.3% është përqindja

mesatare e fitimit në shitjet totale të ndërmarrjeve që i takojnë sektorit të tekstilit.

Analizat tregojnë se rreth 55 deri 65 milion €uro mund të realizohen nga eksporti nën

supozimin se linjat tregtare të mëhershme mund të rithemelohen27

.

Sipas anketës së realizuar nga Instituti Riinvest, ndërmarrjet të cilat kanë deklaruar se

kanë pasur eksport (8 ndërmarrje), kanë realizuar eksport në vlerë totale prej 617,000 €

për vitin 2007,ndërsa në vitin 2008 kjo vlerë ka shënuar rënie në 495,000 €. Ndërsa sipas

vlerësimeve të deritanishëm për vitin 2009 (deri në muajin Tetor) kjo vlerë sipas

respondentëve është 323,000 € i cili tregon se ka një trend rënës krahasuar me vitet

paraprake. Pjesëmarrja e eksportit në shitjet totale për vitin 2008 ka një përqindje prej

11.4%.

Tabela 3: Vlera mesatare/totale e eksportit nëpër vite

Vlera nëpër vite 2007 2008 2009 (vlerësime)

Mesatare 102,833 82,500 64,600

Shuma totale 617,000 495,000 323,000

% 2.4 0.5 2.4


Është mjaft brengosës fakti se ky sektor po shënon rënie në eksport me një pjesëmarrje

prej vetëm 0.5% në tërë industrinë për vitin 2008 për dallim nga 2.4% sa ishte në vitin

2007 e që poashtu konsiderohet shume e ulët. Rezultatet e të njëjtës anketë tregojnë se

prej 28 ndërmarrjeve të anketuara, 21 prej tyre kanë realizuar import në vlerë prej

472,700€ në vitin 2007, respektivisht 1,046,500€ në vitin 2008.

Tabela 4: Vlera mesatare/totale e importit nëpër vite

Vlera nëpër vite 2007 2008 2009 (vlerësime)

Mesatare 33,764 69,766 80,746

Shuma 472,700 1,046,500 1,211,200

% 0.4 1.2 0.4


27

INVESTING IN KOSOVO 2008 – 3.8 (Textiles)

88

Vlera e pajisjeve të importuara gjatë viti 2008 arrin vlerën prej 675,750€, përafërsisht

65%. Bazuar në mostrën e anketës së realizuar nga Instituti Riinvest katër (4) barrierat

kryesore që pengojnë zhvillimin e industrisë se tekstilit në Kosovë janë: energjia

elektrike, shërbimet publike (uji, kanalizimi), ekonomia joformale (e zezë) dhe

konkurrenca jolojale.

Grafiku 1: Barrierat të cilat pengojnë afarizmin ekonomik në industrinë e

tekstilit

55.6

48.1

45.2

57.7

67.3

78.7

63.5

64.4

83.7

45.7

14.4

9.6

19.2

17.3

47.1

58.7

49.0

80.6

89.8

54.8

0.0 10.0 20.0 30.0 40.0 50.0 60.0 70.0 80.0 90.0 100.0

Lartësia e taksave

Llogaritja dhe mënyra e pagesës se TVSh-se

Ngarkesat administrative (vonesat burokratike)

Ligjet dhe zbatimi i tyre

Konkurrenca në tregun në të cilin operoni

Konkurrenca jo-lojale

Korrupsioni

Evazioni f iskal

Ekonomia joformale/ e zezë

Qasja në kredi

Kapacitetet e pamjaftueshme (mundësitë e prodhimit janë të pamjaftueshme në krahasim me

kërkesën në treg)

Aftësitë tuaja menaxheriale

Niveli i Shkathtësive të të punësuarve

Sigurimi i materialit (lënda e parë), makinave dhe pajisjeve

Mungesa e kërkesës

Vonimi i pagesave (inkasimi i borxheve)

Mungesa e informacioneve për biznes

Shërbimet publike (rryma dhe uji)

Energjia Elektrike

Rrugët dhe Telekomunikimet


Në bazë të kësaj gjendjeje, del se tregu në industrinë e tekstilit në Kosovë është mjaft i

rrezikuar nga importi prej shteteve në rajon me kryesim të Maqedonisë në rend të parë.

Poashtu ekonomia joformale dhe konkurrenca jolojale bën që këto biznese të shkojnë

drejt falimentimit.

Nga këto rezultate del se eksporti ashtu edhe importi kanë një pjesëmarrje shumë të vogël

në industrinë e Kosovës në përgjithësi. Mirëpo, duhet mosanashkaluar faktin se Kosova

ka mjaft potencial për ta zhvilluar këtë sektor dhe treguesi më i mirë në këtë drejtim është

përvoja e suksesshme në të kaluarën ku Kosova ka eksportuar mjaft ne Evropën Lindore

dhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Kosova ka një fuqi punëtore të mjaftueshme si

në numër poashtu edhe në kualifikime e cila është e domosdoshme për zhvillimin e

industrisë në përgjithësi dhe asaj të tekstilit në veçanti. Sa i përket kushteve për të marrë

89

lëndë të parë në Kosovë shanset janë më pak të mundshme ndërsa furnizimi me lëndë të

parë nga importi është i përshtatshëm.

Shembull të cilin Kosova mund ta ndjekë për zhvillimin e industrisë së saj në përgjithësi,

dhe sektorit të tekstilit në veçanti, është rasti i Maqedonisë ku në vitin 2002 është

paraparë se sektori i prodhimit të tekstilit në vitin 2008 do të venitet për shkak

prodhuesve gjigant të tekstilit si Kina dhe Bangladeshi. Për këtë është krijuar një projekt i

veçantë i iniciuar nga ndërmarrës vendorë të Maqedonisë dhe ndërkombëtar. Projekti në

fjalë quhet EDC, i cili ka pasur për qëllim jo vetëm rimëkëmbjen e këtij sektori të

industrisë dhe të zhvillojë kapacitetet ekzistuese por të krijojë një sektor me kapacitet të

lartë eksportuese për vendet e Evropës Perëndimore. Tekstili paraqiste rreth 30% të

eksportit total maqedon në vitin 2002. Ky program është zhvilluar asisoj që të krijohet

një qendër elektronike e veshjeve që quhet NEW TREND dhe e cila do tu jep qasje

elektronike ndërmarrjeve të kësaj veprimtarie në procesin e prodhimit duke bërë dizajnim

dhe qepje elektronik të veshjeve. Ky projekt u dha qasje ndërmarrjeve të tekstilit në dy

sisteme atij CAD (Computer Aided Design) dhe CAM (Computer Aided Manufacturing).

Ky program nuk është krijuar vetëm për industrinë e veshjes por edhe për sektorë të tjerë

duke u mundësuar edhe ndërmarrjeve me teknologji jo krejt të digjitalizuar apo

semidigjitale të kenë një vizion kompjuterik për produktin që do të fusin në treg. Projekti

është financuar përmes një marrëveshje 3 milion dollarësh nga Agjencia e Shteteve të

Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar (USAID), i cili investim përfundimisht u rrit në 6

milionë dollarë. Në anën tjetër, qendrat kolektive kanë gjeneruar më shumë se 1.500

vende të reja pune, 1 milion dollarë në fonde të barabarta nga sipërmarrësit lokal, dhe $ 9

milion në investimet e huaja direkte. Tani në vitin 2009 Maqedonia nuk është

konkurrente e denjë e prodhuesve të tekstilit të lirë si Kina dhe Bangladeshi por është

eksportuese e parë në Itali dhe vende të tjera të Evropës Perëndimore duke e bërë

industrinë e tekstilit si industrinë më të zhvilluar në shtetin Maqedon. Përmes këtij

programi tani janë duke u bërë analiza të reja të fizibilitetit për të iniciuar prodhimin dhe

qepjen e karrigeve të veturave në Maqedoni.

Ky projekt nuk përfundon këtu, sipas publikimeve të projektit të EDC dhe donatorëve në

këtë projekt respektivisht USAID kanë deklaruar se do të jenë të gatshëm që të investojnë

edhe në vende të tjera të Ballkanit për sektorë të ndryshëm të industrisë për të iniciuar

zhvillimin e tyre28

.

Ekziston një hapësirë e konsiderueshme në këtë sektor që investitorët të rikrijojnë një

grumbull vertikalisht të integruar të prodhimit, që Kosova do të mund të prodhonte veshje

të përfunduara si produkt final nga fije dhe lëndë e parë që prodhohet në regjion.

Bazuar në rezultatet e anketës së realizuar nga Instituti Riinvest, niveli i kapaciteteve të

shfrytëzuara në industrinë e tekstilit kanë qenë 59,2% për vitin 2007, 57,3% për vitin

2008 dhe 61,7% për vitin 2009.

Me know-how-in ekzistues, forcën e lirë punëtore dhe avantazhe të tjera konkurruese

Kosova ofron një ambient miqësor biznesor dhe hapësirë të mjaftueshme investuese,

28

Literaturë e marrë nga interneti:”Publikimi i projektit EDC në Maqedoni” , burimi:

http://www.edc.org/neësroom/articles/macedonian_apparel_industry_bounces_back

http://www.edc.org/ne�sroom/articles/macedonian_apparel_industry_bounces_back

90

prandaj, industria e tekstilit në Kosovë ka një potencial që të bëhet një vend me aftësi të

larta konkurruese në nivel ndërkombëtar.

Në veçanti, mund të thuhet se Kosova ofron tri benefite kryesore për investitorët të cilët

dëshirojnë të ristrukturojnë/riorganizojnë një nga NSH-të ekzistuese ose të themelojnë një

kompani të re për prodhimin e tekstilit. Këto janë:

Një fuqi punëtore e lirë dhe mjaft mirë e kualifikuar.

Një bazë solide të teknologjisë e cila mund të përfitohet nga procesi i

vazhdueshëm i privatizimit

Mundësi të shumta të subkontraktimit ndërmjet kompanive vendore si dhe

burimeve të jashtme.

3. SWOT ANALIZA

Nga krejt kjo që u tha, mund të nxjerrim një analizë SWOT për këtë sektor, duke

identifikuar shanset/mundësitë për zhvillim në bazë të përparësive në disponim duke

eliminuar dobësitë dhe shmangur rreziqet që kanosen.

Përparësitë:

- Fuqia punëtore e lirë dhe e kualifikuar;

- Kapitalizimi i teknologjisë respektivisht objekteve fizike të prodhimit nga procesi i privatizimit;

- Know-how ekzistues në Kosovë. Një shtresë e mirë e popullsisë, 15,000 punëtor potencial për të qenë më konciz e njofin mirë procesin e prodhimit të tekstilit.

Dobësitë:

- Ekonomia joformale dhe konkurrenca jolojale

- Interesimi i vogël nga institucionet përkatëse për të zhvilluar sektorin në fjalë.

- Energjia elektrike dhe shërbimet publike.

Shanset:

- Stabiliteti politik në Kosovë – garanci për investitorët e huaj.

- Pjesëmarrja në grantet që jipen nga USAID për programin zhvillimor të industrisë, program ky i quajtur EDC.

Rreziqet:

- Procesi i privatizimit i cili në shumë raste po e inicion ndërrimin e veprimtarisë ndaj asaj që ështe destinuar paraprakisht. Interesimi i vogël i donatorëve të jashtëm për të financuar këtë sektor.

- Mosinteresimi i investitorve të huaj për tu bërë partnerë investues.

Pas pavarësisë së saj, Kosova konsiderohet vend politikisht stabil me një kushtetutë

demokratike e cila funksionon në baza të mirëfillta ligjore dhe në këtë mënyrë paraqet një

siguri për investitorët e huaj dhe vendor.

91

4. OBJEKTIVAT STRATEGJIKE DHE POLITIKAT E ZHVILLIMIT TE

SEKTORIT

1) Përpilimi/finalizimi i detajizuar i kornizave ligjore që luftojnë ekonominë

joformale si dhe krijimi i politikave më të favorshme doganore në lidhje me

industrinë e tekstilit. Me ndërmarrjen e këtij aksioni në radhë të parë do të

mbrohej prodhuesi vendor nga konkurrenca e jashtme/importi si dhe do të

stimulohej prodhimi vendor.

2) Përpilimi i projekteve strategjike zhvillimore për rimëkëmbjen e këtij sektori

industrial të cilat përkojnë me standardet ndërkombëtare investive dhe të cilat do

të ngrinin interesin e partnerëve potencial. Shembull konkret kemi rastin e

Maqedonisë i cili përmes pjesëmarrjes në projektin EDC ka bërë që industria e

tekstilit të ketë 30% të eksportit total maqedon. Për shkak të suksesit të këtij

projekti, ai tani është ende i mundshëm për vendet e Ballkanit dhe financohet nga

USAID29.

3) Përcaktimi i kushteve investive në procesin e privatizimit me qëllim që të ruhet

veprimtaria e ndërmarrjeve shoqërore të privatizuara e cila konsiderohet si një

potencial i rëndësishëm për zhvillimin mbarë ekonomik vendor.

4) Ekziston një hapësirë e konsiderueshme në këtë sektor që investitorët të rikrijojnë

një grumbull vertikalisht të integruar të prodhimit, që Kosova do të mund të

prodhonte veshje të përfunduara si produkt final nga fije dhe lëndë e parë që

prodhohet në regjion.

29

Literaturë e marrë nga interneti:”Publikimi i projektit EDC në Maqedoni” , burimi:

http://www.edc.org/newsroom/articles/macedonian_apparel_industry_bounces_back

http://www.edc.org/newsroom/articles/macedonian_apparel_industry_bounces_back

92

SHTOJCA 6

SEKTORI I TEKNKOLOGJISË INFORMATIVE

Vështrim mbi zhvillimin e sektorit të TIK në Kosovë

Teknologjitë e reja informatike dhe telekomunikuese po e transformojnë

strukturën dhe funksionimin e ekonomisë duke ndikuar në krijimin e një shoqërie

dhe një ekonomie krejtësisht të re e cila ndikon në transformimin e shoqërisë

industriale në shoqëri informatike. Shoqëria informatike është karakteristike e re

e civilizimit njerëzor, është një formë e re e të jetuarit ku shërbimet universale

dhe barabarësia për qasje në informacione së bashku me sistemet dhe

infrastrukturën e zhvilluar të komunikimeve elektronike kontribojnë në

zhvillimin e qëndrueshëm socio-ekonomik, zbutjen e varfërisë dhe standard më

të mirë të jetesës.30

Në bote kjo teknologji është relativisht e re e cila po zhvillohet me hapa shume

të shpejtë. Teknologjia informatike, si edhe të tjerat, në Kosovë ka arritur me një

vonesë të konsideruar. Pas viteve të 90-ta implementimi i kësaj teknologjie është

përshpejtuar dhe ka filluar të arrij hapin me trendet e vendeve tjera. Në këtë

periudhë ndërmarrjet e sektorit publik nuk i realizonin funksionet e TI, prandaj

shërbimet dhe furnizimet janë bërë nga ndërmarrjet e TI nga tregu i jashtëm.

Vetëm nga viti 1990 filluan disa lëvizje pozitive në sektorin privat, por ato ishin

shumë të limituara dhe hasnin në vështirësi të mëdha në realizimin e afarizmit të

tyre. Numri i ndërmarrjeve private që merreshin me TI, pas luftës (1998-99)

filloi të rritet por jo ende në nivel të duhur. Përkatësisht, edhe numri i të

punësuarve ishte relativisht i vogël.

Viti 1992 shënohet si vit në të cilin Interneti u bë “një e mirë e përgjithshme

njerëzore”. Futja e kësaj teknologjie ndërroj edhe qasjen e përgjithshme në

konceptet e deriatëhershme të komunikimit.

2.2 Situata aktuale në sektorin e TIK

Në sektorin e TIK-ut sipas të dhënave të hulumtimit të Institutit Riinvest 31

rezulton se

numri i kompanive aktive në këtë sektor është 142. Këto kompani realizojnë kryesisht

shërbime tregtare nga kjo lëmi. Një numër i vogël i tyre merret edhe me zhvillimin e

softuerit, kryesisht, për nevojat e tregut Kosovar.

2.3 Vështrimi mbi bizneset dhe strukturën e tyre në sektorin e TIK

30

Strategjia nacionale për shoqëri të informacionit, 2006. 31

Projekti “mbi zhvillimin e sektorëve (Agriculture, Construction, ICT, Forestry and Wood

Products, and Business Service Providers) për vitin 2008 të financuar nga USAID(Booz Allen

Hamillton), 2009

93

Kompanitë në sektorin e TIK ofrojnë edhe shërbime të mirëmbajtjes së pajisjeve, shitje të

harduerit, trajnime të niveleve të ndryshme, etj. Mesatarja e shitjes për një kompani është

217.554,00 €, mesatarja e eksportit 5.394,00€, mesatarja e importit 90.803,00 €.

Mesataret në fjalë, përfshijnë tërë sektorin e TIK-ut së bashku me shërbimet e ndryshme

të cilat ato i ofrojnë.

2.3.1 Shitja, eksporti dhe importi në sektorin e TIK-ut

Pjesëmarrja e eksportit në qarkullimin total është 2.5%, kjo përqindje nuk është ndonjë

shifër e kënaqshme mbetet për të ardhmen qe të punohet më tepër në këtë drejtim.

Ndërsa pjesëmarrja e importit në qarkullimin total është 41.7%. Gjithsejtë sektori i TIK-

ut për vitin 2008 ka pasur eksport 766,000, import 12,894,000 qe do të thotë se mbulesë

të importit me eksport kemi vetëm 5.95% apo deficiti tregtare ne ketë sektor për vitin

2008 është 94.1%.

Tab. 1. Shitja,Exsporti dhe importi në sektorin e TIK-ut.

Sektori i ICT Totali (ne euro) Mesatarja për kompani

(ne euro)

Shitja 30,892,680 217,554

Eksportet 766,000 5,394

Importet 12,894,000 90,803


Rritja e importit, në këtë sektor, për vitin 2009 është 8%.

Tab. 2. Pjesmarrja e Importit në sektorin e TIK-ut.


Rritja e eksportit në këtë sektor, për vitin 2009 është 6,7%.

Tab. 3. Pjesmarrja e exportit në sektorin e TIK-ut.

Sektori Rritja e importit për sektor në 2009 ( %)

Importi në 2009 ( euro)

Mesatarja e importit per

kompani në 2009 ( euro)

ICT 8.0 13,920,362 98,031

Sektori

Rritja e exportit për sektor në

2009 ( %)

exporti në 2009 ( euro)

Mesatarja e exportit per

kompani në 2009 ( euro)

ICT 6.7 817,085 5,754

94


Tab. 4. Pjesmarrja e eksportit në qarkullimin total.

Sektori Totali i Eksportit

(ne euro) Totali i Qarkullimit per sektor (ne

euro)

Pjesmarrja e Eksportit ne qarkullim për

kompani (%)

ICT 766,000 30,892,680 2.5


Qarkullimi i tërësishëm i sektorit të kompanive të TIK-ut për vitin 2008 ishte

30.892.680,00 €, nga kjo vetëm 2,5% merr pjesë eksporti. Siç po shihet është një

përqindje tepër e ulët e pjesëmarrjes së eksportit në qarkullimin e tërësishëm të mallrave

nga sektori i TIK-ut. Jashtë Kosovës janë eksportuar mallra dhe shërbime në vlerë

766.000,00 €.

Tab. 5. Pjesmarrja e importit në qarkulimin total

Sektori Totali i Importit (ne

euro) Totali i Qarkullimit per sektor (ne

euro)

Pjesmarrja e Importit ne qarkullim për

kompani (%)

ICT 12,894,000 30,892,680 41.7


Për dallim prej eksportit të mallrave, importi në këtë lëmi është me pjesëmarrje tepër të

lartë, pra me 41,70 %. Siç shihet nga tabela nga qarkullimi i tërësishëm 30.892.680,00 €

rreth 12.894.000,00 € janë qarkullim nga importi. Sa i përket shpenzimeve të prodhimit

ato sillen rreth 65.2%.

2.3.2 Burimet njerëzore në sektorin e TIK-ut

Numri i ditëve te punës për orarin e plote janë gjithsejtë 312 dite me 1,675 të punësuar

me orar të plote. Me orar jo te plote ne ketë sektor janë të angazhuar diku 78 punëtore.

Gjithsejtë të punësuar në këtë sektor janë 1,753 punëtor me qarkullim vjetor prej

30,892,680 € për sektor dhe me raportin qarkullim /punësuar prej 17,622.

Tab. 6. Mesatarja e te punsuarve

Sektori

Të punësuarit me orar të plotë

Numri i përgjithshëm

i të punësuarve

Mesatarja e të punësuarve për

kompani (inumër)

Gjithsej të rinjë të

punësuar (numër)

Të rinjë të punësuar (në %)

ICT 1,753 12 750 42.8


Mesatarja e te punësuarve për kompani në sektorin e TIK-ut është 12 punëtorë ku 750

punëtore janë te rijnë ose 42.8%.

95

Tab. 7. Perqindja e rritjes së të punsuarve në TIK.

Sektori

Rritja e të punsuarve me orar të plotë

Rritja e të punsuarve në 2009 ( numër)

Rritja e të punsuarve në 2009 (%)

ICT 670 38.2


Investimet në sektorin e TIK-ut

Investimet në ketë sektor për vitin 2008 janë gjithsejtë 5,848,160€, mesatarja e

investimeve për një kompani sillet 41,184€.

Nga analiza e të dhënave del se sektori i TIK ka realizuar rritje të shitjes për 15,7%.

Në vitin 2009 është rritur numri i të punësuarve për 38,2%, investimet e përgjithshme në

sektorin e TIK janë 5.848.160,00 € ose mesatarisht nga 41.184,00 €. Në strukturën

investimeve pajimet marrin pjesë me 57.1%, renovimi i ndërtesave afariste 16.67% etj..

32.4% të ndërmarrjeve, TIK-un e kanë si veprimtari shtesë (të dytë).

Ndërmarrjet e telekomunikimit në Kosovë

Njësia e Telefonisë Fikse (“Telefonia Fikse”)

Ofertuesi më i madh i telefonisë fikse në Kosovë është PTK. Telefonia fikse

është njeri nder rrjetet e licencuara i cili ofron shërbime për konsumatorë

individual dhe afarist. Ajo ka lansuar projektin për instalimin e foltoreve publike

telefonike (pay phones) me kartela në vendet më frekuentuese në të gjitha

qendrat e Kosovës.32

Shërbime të telefonisë fikse japin edhe ndërmarrjet IPKO, KUJTESA dhe shumë

të tjera në nivelet lokale kryesisht të kufizuara në lokacione me foltore të

improvizuara.

DardaNet fillimisht ka ofruar shërbime të internetit prej vitit 2001, sot është një nga tre

operatorët e autorizuar nga ART për ofrimin e shërbimeve të internetit në Kosovë,

ekzistojnë edhe më shumë se dhjetë kompani më të vogla lokale që operojnë në këtë lëmi.

Kërkesat për këto shërbime janë rritur me të madhe sidomos pas luftës, si p.sh. Internet,

e-mail, Intranet, fax, video konferenca, softuer profesional dhe bartje të të dhënave.

32

Zhvillimi i teknologjisë së informacionit dhe telekomunikimit, dokument pune Raport i sektorial i

zhvillimit hapësinor për sektorin e informacionit dhe teknologjisë, Hartues të draftit / dokumentit punues

Agim Kukaj, Drejtor në ICT, MTPT, ICT, Lendita Ajeti, Hulumtuese, MMPH, IPH ,Xhemajl Gashi,

mikroekonomist UN-HABITAT

96

Gjithashtu janë krijuar edhe mundësi për investime për kompanitë ndërkombëtare të cilat

dëshirojnë të konkurrojnë. Kompanitë më të mëdha të cilat ofrojnë shërbimet e internetit

janë: Dardaneti, iPKO NET-i, Kujtesa, këto kompani janë duke investuar mjaft shumë në

këtë fushë. Investimet në këtë lëmi pritet që do të rriten përsëri këtë vit, kryesisht në

pajisje, vende të punës dhe shpenzime operimi.33

Njësia e Telefonisë Mobile

Në Kosovë shërbimin e serviseve të telefonisë mobile aktualisht e ofrojnë kompania

mobile GSM Vala 900, IPKO dhe D3 mobile. Vala 900 është themeluar e para dhe atë

në vitin 2000, numëron rreth 1 milion konsumatorë, mbulueshmëria 87% e territorit të

populluar të Kosovës. Vala ofron shërbime të telefonisë, të transmetimit të të dhënave,

pranimin dhe dërgimin e telefakseve, porosive të shkurtra tekstuale (SMS), si dhe

shërbime tjera plotësuese. Deri tani është arritur që të bëhet mbulimi i të gjitha qyteteve

dhe qendrave më të mëdha të Kosovës si dhe të rrugëve magjistrale, me disa përjashtime

të vogla. Vala 900 ka marrëveshje roming-u më 64 operatorë nga 37 vende të botës. Kjo

u mundëson konsumatorëve përdorimin e shërbimeve nga vala 900 në çdo vend dhe në

çdo kohë.

Shërbimet e ofruara:

Shërbimi me zë, SMS locale,

SMS ndërkombëtarë,

Roaming Postpaid,

Roaming Prepaid,

Ribmushja elektronike (Top-Up Elektronic),

GPRS,

WAP dhe MMS.34

Edhe IPKO ofron një spektër të gjerë shërbimesh në komunikime mobile, telefoni fikse,

televizion kabllor digjital, internet dhe media. Me ardhjen e Ipkos në treg është krijuar

konkurrencë në tregun e telefonisë mobile me ç‟rast janë ulur çmimet dhe është ngritur

cilësia e shërbimeve. Gjatë punës së tyre një vjeçare kanë arritur të mbulojnë me rrjetin e

telefonisë mobile, më shumë se 96 % të popullatës së vendit.35

33

Zhvillimi i teknologjise së informacionit dhe telekomunikimit, dokument pune Raport i sektorial i



mikroekonomist UN-HABITAT

34

Zhvillimi i teknologjisë së informacionit dhe telekomunikimit, dokument pune Raport i sektorial i



mikroekonomist UN-HABITAT 35

WWW.Ipko.com

97

Analiza SWOT e sektorit të TIK-ut.

FUQITE MUNDESITE

Popullata e re e gatshme dhe shume e interesuar

për aftësim dhe pune ne TIK Çmimi relativisht i ulet i pajimeve kompjuterike

Përdorimi i gjere i internetit nga te rinjtë dhe

popullata Përdorimi i softuerit (me e pa licence)

Përcjellja e përvojave nga diaspora

Komunikimi me farefisin dhe web faqet me te

njohura me internet

Tendenca për aftësim dhe edukim ne lëmi te TIK

si brenda ashtu edhe jashtë vendit

Donacionet e organizatave te ndryshme për

pajime dhe aftësim

Njohja relativisht e mire e gjuhës angleze

Zbritja e teknologjisë kulminante te TIK ne nivel

te PC individuale

Investimi ne pajime dhe aftësim ne sistemet

publike

Përparësitë ne punësim te personave me shkathtësi

ne TIK

Rritja e interesimit për certifikim ne TIK

Numri i madh i telefonave ne përdorim

DOBESITE RREZIQET

Rritja e distancave ne aplikimin e TIK nga ana e

Shteteve perëndimore

Sistemi i pazhvilluar i mësimit ne distance Pirateria, hakerizmi, viruset etj

Pajimi i laboratorëve i dobët Pamundësia për trajnime ne lëmi te specializuara

Mungesa e institucioneve trajnuese dhe

certifikuese

Mungesa e fjalorit terminologjik

Ekonomia e pazhvilluar dhe e pa automatizuar

Përdorimi i TIK vetëm për Menaxhim financiar

Shpërndarja e vogël e Internetit ne ekonomi

Cilësia e ulet e internetit

Mos implementimi i koncepteve bashkëkohore

afariste ne ekonomi

Çmimi relativisht i larte i shërbimeve te internetit

dhe komunikimit

Edukimi i dobët i stafit menaxherial te

ndërmarrjeve afariste

Mos organizimi i klasterit te ndërmarrjeve nga

TIK

Mungesa e standardizimit

Konkurrenca e dobët dhe e organizuar ne parim te

esnafit

Tregtia dhe shërbimet elektronike te pazhvilluara

98

Objektivat Strategjike

1. Objektiv kryesor i kësaj strategjie është krijimi i infrastrukturës,

politikave dhe shërbimeve të TIK-ut që shoqëria Kosovare të ketë

qasje në Teknologji informative dhe telekomunikuese.

2. Ngritja e edukimit dhe trajnimi i tërë popullatës në aftësimin dhe

trajnimin profesional për shfrytëzimin e TIK-ut. Në nivelin shkollor dhe

universitar të inkorporohen elementet e nevojshme të TIK-ut në

përgjithësi e në shkolla profesionale dhe Fakultete sipas specializimeve në

veçanti.

3. Inkurajimi i individëve dhe bizneseve për implementimin e sistemeve informatike

më bashkëkohore në aktivitetet e tyre afariste me qëllim të rritjes së efikasitetit,

produktivitetit, inovacioneve dhe të të punësuarve.

4. Inkurajimi i individëve dhe bizneseve në lëmin e TIK-ut për angazhim dhe

pjesëmarrje në projektet zhvillimore bashkëkohore lokale dhe globale në lëmin e

softuerit, telekomunikacionit dhe segmenteve të tjera në TIK.

5. Krijimi i ambientit garues në të gjitha sferat e aktiviteteve të TIK me qëllim të

identifikimit, afirmimit, zhvillimit dhe ngritjes së cilësisë të akterëve të angazhuar

në lëmin e TIK.

6. Vendosja dhe implementimi i standardeve në të gjithë sektorët e ekonomisë dhe

shoqërisë në përgjithësi me qëllim të ngritjes së cilësisë në këto sektorë.

7. Afirmimi i vazhdueshëm dhe mbështetja e fortë dhe selektive e proceseve nga ana

e qeverisë, institucioneve të ndryshme, bizneseve, dhe strukturave tjera që të

mbështesin realizimin e qëllimeve të definuara më lartë në nivelin e individëve

apo kolektive.

8. Mbështetja dhe inkurajimi i ndërmarrjeve të sektorëve në zgjedhjen dhe

implementimin e produkteve më bashkëkohore të TIK-ut, me qëllimet që ti

bëjnë bizneset e tyre më efikase dhe më profitabile.

9. Krijimi i qendrave trajnuese dhe edukative të certifikuara ndërkombëtarisht në

lëmin e TIK-ut për edukimin, trajnimin dhe specializimin e personelit afarist.

99

Politikat, masat, aktivitetet dhe projektet për realizimin e objektivave:

Ngritja e nivelit të arsimimit dhe trajnimi i gjithëmbarshëm në lëmin e TIK-ut;

Stimulimi i të rinjve për zgjedhje të TIK si profesion me anë të dhënies së

bursave, udhëtimeve studimore, këmbimit të studentëve dhe afirmimit të rasteve

të suksesshme.

Krijimi i strukturave organizative (klasterve) më të volitshme për mbështetjen

dhe zhvillimin e ndërmarrjeve në lëmin e TIK-ut dhe përfaqësimi adekuat i tyre

në të gjitha strukturat me qëllim të krijimit të një ndërmarrësie të fortë dhe të

shkathtë.

Stimulimi dhe afirmimi i ndërmarrjeve të suksesshme me lehtësira të ndryshme

fiskale dhe kreditore.

Përmirësimi i kapaciteteve të infrastrukturës në TIK;

Krijimi dhe respektimi i legjislacionit përkatës që e mbështet dhe ndihmon në

zhvillimin dhe implementimin e TIK.

100

SHTOJCA 7

SEKTORI I INDUSTRISË GRAFIKE

HISTORIKU

- Vështrimi mbi Zhvillimin e industrisë

Historia e shtypit dhe teknologjisë grafike në Kosovë fillon me shtypshkronjën Rilindja.

Organizata Rilindja lindi në Prizren më 1945 si gazeta e parë në gjuhën Shqipe në ish-

Jugosllavi. Shtypshkronja Rilindja, themelohet për nevojat e shtypit të librit, e sidomos të

gazetës “Rilindja.” Ajo u pajis me makina të tiposhtypit, ndërsa më vonë edhe me

teknikat ofset, si dhe pajiset me teknikat më moderne. Shtypëshkronja Rilindja hyn në

konkurrencë të denjë me shtypshkronjat e shteteve fqinjë. Gjatë viteve tetëdhjetë dhe

nëntëdhjetë, ajo ishte njëra ndër shtypshkronjat më të mëdha në Ballkan dhe në Evropën

Juglindore. Më 1991 pushteti Serb largoi nga puna punëtorët e Rilindjes e posaçërisht

kuadrin profesional. Pas përfundimit të luftës, Rilindja u riaktivizua dhe vazhdon punën

në kryeqendrën e Kosovës, në Prishtinë.

Sot në funksion janë disa shtëpi e shtypit, siç janë: Dukagjini, Koha, Rezniqi. Shtëpi këto

të cilat luajtën një rol historik dhe ekonomik gjatë viteve 90-ta në Kosovë, si dhe në

Kosovën e pasluftës.

Shtypshkronja Rezniqi filloi punën në vitet 1989 me shtypje të ulta si p.sh. ato të

formularëve dhe kartëvizitave. Gjatë viteve të 90-ta për shkak të rritjes së kërkesës

shtypshkronja u zgjerua me makineri dhe teknologji më moderne duke përmbushur

kështu kërkesat e klientëve të tyre. Grafika Rezniqi vazhdon të shtyp revista, posterë,

libra, broshura, katalogje. Meqenëse ishte një ndër shtypshkronjat e para, vëllimi i

punëve ishte shumë i lartë. 36

Dukagjini Group në vitin 1987 filloi Ndërmarrja Librare Botuese Tregtare “Dukagjini” e

cila shumë shpejte u rrit në shtypshkronjë dhe në shtëpi grafike. Dukagjini shquhet për

dizajnet grafike, dhe për studio të pajisur me të gjitha llojet e shtypit në formate shumë të

ndryshme. Ata poashtu bëjnë prerje, thyerje, ngjitje, si dhe shtypje ofset. 37

Në kuadër të gazetës Koha Ditore, u hap shtypshkronja Koha në vitin 1996. Në vitin

1999 policia serbe shkatërroi shtypshkronjën dhe i vuri zjarrin. Shtypshkronja u

riaktivizua pas luftës në vitin 1999. Grupi Koha me sektorin e botimeve ka botuar tashmë

mbi 70 tituj veprash letrare për të rritur dhe për fëmije dhe me përmbajtje historike. 38

36

www.grafikarezniqi.com 37

www.dukagjinigroup.com 38

www.koha.net

101

PROFILI I SEKTORIT

- Situata Aktuale dhe vështrimi mbi bizneset dhe strukturën e tyre

Gjithsejtë janë anketuar 66 ndërmarrje në industrinë grafike, dhe numri me i madh i

ndërmarrjeve janë të koncentruara në Prishtinë (50%). Në anën e djathtë në formë grafi

janë të ekspozuara numrat e ndërmarrjeve nëpër qytetet kryesore të Kosovës dhe rrethinat

e tyre.


Rreth 65% të këtyre ndërmarrjeve janë të regjistruara në 10 vitet e fundit, me frekuencën

më të madhe të regjistrimeve në vitet 2000 dhe 2005. Ndërmarrja e cila u deklarua si e

regjistruar më se 50 vite më parë është Allkoa Impex nga Prizreni, e regjistruar në vitin

1952. Të gjitha ndërmarrjet janë të deklaruar si ndërmarrje publike. Vlerat e tanishme të

kapitalit fiks për të gjithë industrinë e grafikës janë të llogaritura në Euro 11,930,500 në

objekte, Euro 9,248,500 në makina dhe pajisje, Euro 632,500 në mjete transporti,

1,688,000 në Toka, dhe rreth 8,000 të tjera. Pra gjithsejtë llogariten si vlerë e tanishme e

kapitalit fiks rreth Euro 23,507,500. Pjesëmarrjen me të madhe në treg sipas produkteve

firmat deklarojnë se produkti i tyre me përqindjen më të madhe janë librat me rreth 30%,

pastaj katalogjet dhe broshurat me to të njëjtën përqindje, ngjashëm edhe kalendarët,

thasët e letrës, etj.

- Prezantimi i produkteve të industrisë

Si produkte kryesore në industrinë e grafikës konsiderohen kryesisht shtypjet dhe

dizajnimet. Më saktësisht top dhjetë produktet primare në këtë industri sipas anketave

janë këto: Libri, Broshurat, Shtypjet, Katalogjet, Posterat, Kalendarët, Revistat,

Formularët, Dizajnimet, Kartonat, Thasët e letrës..

102

Gjithsejtë, gjetëm të listuara mbi 40 produkte kryesore të cilat bënin pjesë në prodhimin

dhe shitjen në industrinë grafike. Sipas frekuencave të paraqitjes 30% të ndërmarrjeve

theksojnë se 100% të prodhimtarisë e kanë në shtypje, paketa, gazeta, fletore, thas letre,

libra dhe kartona. Pjesa tjetër e ndërmarrjeve shpërndahet në prodhimin e katalogëve,

librave, dekorimeve, dizajneve, broshurave, posterave, dhe kalendarëve si produkte të

dyta dhe të treta.

- Burimet njerëzore


Konsiderohet se gjithsejtë janë rreth 700 punonjës që punojnë në industrinë grafike në

firmat të cilat i kemi anketuar, nga këta 80% janë të gjinisë mashkullore, ndërsa vetëm 20

të gjinisë femërore. Grafi i mëposhtëm ilustron këtë pabarazi gjinore në punëdhënie:

Pagat mesatare për një Magjistër sillen nga 200 deri në mbi 600 euro, me një mesatare

prej 400 eurosh. Pagat për punonjës me fakultet sillën nga 200 deri në mbi 1,000 euro,

me një mesatare prej 300 deri në 400 euro. Punonjësit me shkollë të lartë paguhen nga

150 deri 300 euro, ndërsa ata me shkollë të mesme deri arrijnë deri në 800 euro. Me

shkollë profesionale pagesa arrin nga 150 deri në 300 euro, ndërsa pa kualifikim sillet

rreth 200 eurove.

Mund të gjykojmë se pagat në industrinë grafike janë më tepër çështje shkathtësie dhe

eksperience sesa shkollimi, sepse dallojmë disa diferenca mes pagash qe në sensin

akademik nuk krijojnë barazi. Gjithashtu nuk është vërejtur pabarazi gjinore në rastin e

pagesës, si meshkujt po ashtu edhe femrat paguhen njësoj për punën e kryer.

103

Ndërmarrjet në industrinë e grafikës mendojnë se tregu i punës kryesisht i plotëson

nevojat e tyre për punëtorë në aspektin e kualifikimeve dhe shkathtësive praktike (Mbi

70% të përgjigjeve). Por pjesa tjetër që mendojnë se ka mangësi në tregun e punës

kryesisht ankohen për vështirësi në gjendjen e këtyre punonjësve: libërlidhësit,

inxhinierët e grafikës, makinistët, dizajnerët, ofsetistët, dhe teknologët.

KAPACITETI

- Vështrim mbi lëvizjen e shitjes

Rreth 10% të ndërmarrjeve deklarojnë se çmimet e tyre janë diku rreth 10-20% më të ulta

se sa çmimet e konkurrentëve vendorë. Vetëm 5% të industrive mendojnë se çmimet e

tyre janë prej 5% deri 10% më të larta se të konkurrencës vendore. Pjesa kryesore, apo

mbi 70% të ndërmarrjeve i konsiderojnë çmimet e tyre me ato të konkurrencës të njëjta.

Qarkullimi vjetor total për tre vitet e fundit pasqyrohet në këtë mënyre:

2007 Euro 15,271,304.36

2008 Euro 19,480,250.55

2009 Euro 21,475,866.00


Në vitin 2007, mbi 80% të shitjes vjetore ishte e përqendruar në Prishtinë, në vitin 2008,

68% të shitjeve u përqendruan në Prishtine, si dhe parashihet që nga fundi i vitit 2009

sërish mbi 80% të shitjeve të koncentrohen në Prishtinë. Qytetet tjera për nga shitja

rankohen në këtë mënyrë:

Qyteti 2007 2008 2009

Drenas 1% 3% 1%

Ferizaj 2% 2% 3%

Gjakovë Më pak se 1% Më pak se 1% Më pak se 1%

Kaçanik Më pak se 1% Më pak se 1% Më pak se 1%

Mitrovicë 1% 2% 1%

Pejë Më pak se 1% Më pak se 1% Më pak se 1%

Podujevë Më pak se 1% Më pak se 1% Më pak se 1%

Prishtinë 85% 74% 84%

Prizren 5% 4% 6%

Rahovec 9% 12% 3%


Siç shihet nga tabela, koncentrimi i të ardhurave të industrisë grafike është i koncentruar

në Prishtinë, qytetet tjera vijuese me përqindje nën 10% janë Prizreni dhe Rahoveci.

104

Vlen të theksohet se rreth 20% të ndërmarrjeve ose nuk e dinin ose refuzonin të

përgjigjeshin në pyetjen se sa kanë pasur qarkullim gjatë tri viteve të fundit.

Përqindja mesatare e fitimit në shitjet totale (apo në qarkullimin total) në ndërmarrjet që i

takojnë sektorit të industrisë grafike, sipas firmave të anketuara sillet nga 2% deri ne

100%. Mesatarja e fitimit në shitje në Prishtinë numrohet tek 28% , në Prizren 22.7%, në

Gjakovë 20%, rradhazi kjo përqindje sillet rreth 20% gati në të gjitha qytetet.

- Eksport/Importi

Vetëm 21% të firmave janë deklaruar se i eksportojnë produktet e tyre jashtë Kosovës. 6

nga këto firma janë në Prishtinë, 3 në Prizren, 1 në Mitrovicë, 1 në Drenas, 1 në Ferizaj, 1

në Rahovec, dhe një në Kaçanik. Vlera e tyre e qarkullimit vjetor sillet rreth 50% të

qarkullimit të të gjitha firmave. Domethënë, gjysma e qarkullimit iu shkon vetëm 20% të

firmave, dhe këto firma janë ato që eksportojnë.

Këto kompani kanë deklaruar se kanë filluar të eksportojnë mesatarisht në vitin 2007.

Kompania me eksportin më të hershëm është ajo që filloi në vitin 2002 Firma OB scure

në Prishtinë. Në tabelën e mëposhtme janë të listuara në euro vlerat se sa eksportohet:

Viti i Eksportit 2007 2008 2009

Vlera e Eksportit Euro 260,000 Euro 638,000 Euro 200,700


Përqindjet e eksportit sillen nga nën 1% deri në 85% të produkteve. Ata qe deklaruan se

eksportojnë 85% të produkteve janë kompani që eksporton Paleta dhe janë firma Emra

Com. Firmat tjera mesatarisht eksportojnë nën 10%. Produktet që eksportohen më së

shumti janë, librat, materialet shkollore, fletoret, formularët, kartonat, thasët e letrës,

materialet për zyre, si dhe tiketat vetë ngjitëse.

Aktivitetet eksportuese në shumicën e këtyre ndërmarrjeve janë të rregullta në vetëm 5

kompani nga 14 që eksportojnë. Këto të rregulltat eksportojnë formularë, letra, materiale

shkollimi dhe të zyreve, karton dhe thasë letre në vlerë prej Eur 113,000. Këta

konsiderohen si të rregullt pasi që kanë marrëveshje me partnerët e jashtëm për dërgesa të

rregullta të mallrave. Ata përbëjnë pjesën tjetër të firmave (9 firma) dhe eksportojnë

produkte të ngjashme siç janë libra, fletore, thasë letre, kupona, tiketa vet ngjitëse,

ambalazhe etj.

Nga 66 firma, 45 nga këto kanë pasur import të inputeve dhe pajisjeve për prodhim në tri

vitet e fundit. Kompanitë të cilat kanë importuar lëndë të parë dhe pajisja më së shumti

janë të përqendruara në Prishtinë, Prizren, Ferizaj, Pejë, Gjakovë dhe Rahovec,

normalisht me përqindjen më të madh në Prishtinë. Në tabelën e mëposhtme, mund të

krahasojmë importet e këtyre kompanive në lëndën e parë dhe në pajisje për tri vitet e

fundit.

105

2007 2008 2009

Lënda e Parë Euro 1,582,959 Euro 2,072,000 Euro 2,062,228

Pajisjet Euro 1,966,000 Euro 897,606 Euro 864,468


Produktet të cilat janë të importuara më së shumti janë kryesisht letra, makineria dhe

ngjitësi, pjesa tjetër janë kartonat, printerët, kompjuterët fotokopjet, dhe disa kemikale

dhe alkool. Vlerësohet se si lëndë e parë letra është importuar në vlerë prej 1.5 milion

eurosh mesatarisht gjatë 3 viteve të fundit, dhe si pajisje në vlerë prej nën 1 milion euro.

Rreth gjysmë milion euro import shkojnë për makina të ndryshme shtypi,

- Pozita konkurruese në treg (Indikatorët e performancës)

Në krahasim me konkurrencën më pak se 20% të kompanive mendojnë se niveli

teknologjik i firmës së tyre është më i avancuar në raport me konkurrencën. Shumica,

gati 80% mendojnë se nivelin teknologjik të firmës së tyre e kanë të barabartë në raport

me konkurrencën. Ndërsa një përqindje shumë e vogël e shohin nivelin e tyre

teknologjik si më pak të avancuar se sa ai i konkurrencës. Firmat të cilat e shohin veten

si më të avancuara se konkurrentët janë kryesisht të përqendruara në Prishtinë me disa në

Mitrovicë dhe Pejë.

Sa i përket përqindjes së furnizimit nga vendi dhe jashtë vendit, rreth 40% të firmave

deklarojnë se furnizohen 100% me materialin bazë nga Kosova, ndërsa rreth 15%

importojnë mbi 50% të materialit bazë nga jashtë, ndërsa pjesa tjetër nën 50% importojnë

nga jashtë. Tete kompani janë deklaruar se i importojnë të gjitha lëndët bazë nga importi

direkt jashtë vendit, me rreth 10 kompani tjera qe importojnë nën 50% të materialit jashtë

vendit nga importi direkt, ndërsa përmes distributorëve apo importit indirekt, importojnë

total 6 kompani, me 4 kompani tjera nën 80% të materialit të lëndës së parë.

Kur pyeten se sa është numri i konkurrentëve në tregjet në të cilat firmat operojnë disa

deklarohen se janë diku 1 deri në 3 konkurrent në tregun kombëtar, dhe ngjashëm në

tregun e jashtëm. Pjesa më e madhe deklarojnë se janë diku mbi 7 konkurrentë në tregun

kombëtar, dhe ngjashëm 7 konkurrent në tregun e jashtëm. Më shumë se gjysma e

firmave mendojnë se konkurrenca paraqet një pengesë shumë të madhe nga konkurrenca

vendore, ndërsa nga importi intensiteti i konkurrencës nuk është i lartë sa na ajo vendorja,

pasi që një pjesë e madhe deklaruan se nuk është pengesë.

Vetëm 25% të firmave deklarojnë se e përdorin bar kodin, ndërsa 90% të të gjitha

firmave nuk janë të certifikuar me ISO (standarde ndërkombëtare të cilësisë. Ato të cilat

janë të certifikuara janë: NTG Blendi – Prishtinë, Berati – Prizren, In edit – Prishtinë,

Mozaiku – Podujevë, Dukagjini – Pejë, EroPrint – Prizren, dhe Gazeta “Bota Sot” –

Prishtinë.

Si konkurrentët kryesor në industrinë e grafikës sipas të anketuarve, konsiderohen

Dukagjini, Koha, Euro Printi, Inter Presi, Rezniqi, Kosova Sot, GrafoPrinti, Rilindja, dhe

106

Agimi. Ndikimi i konkurrencës nga importi për produktet/shërbimet konsiderohet që ka

shumë ndikim pasi që shumica janë përgjigjur në këtë mënyrë. Kur pyeten se nëse do ti

ngrinin çmimet për 10% gjysma e tyre përgjigjen se konsumatorët do të blinin produkte

apo shërbime nga konkurrenca, me një pjesë të vogël të tyre që thonë se konsumatorët do

të blinin por me sasi më të vogla. Ndërsa kur pyeten se nëse furnitorët do të bënin

ngritjen e çmimeve të produkteve dhe shërbimeve për 10%, atëherë ata përgjigjen se do

të blinin por në sasi më të vogla, me një përqindje të vogël që nuk do të blinin fare nga ky

furnitor (20%).

- Investimet

55 nga 66 kompanitë e intervistuara kanë bërë investime në bizneset e tyre gjatë 3 viteve

të fundit, këto investime mund të paraqiten si totale në tabelën në vijim.

2007 2008 2009

Vlera e Investimeve Euro 2,512,000 Euro 3,694,106 Euro 2,769,968


Shumica e firmave kanë deklaruar se mjetet për investime i kan siguruar 100% nga

vetvetja, përderisa disa të tjerë kanë deklaruar se një përqindje nën 50% i kanë siguruar

vetë ndërsa pjesët tjera nga kreditë bankare të vendit nga bankat qe operojnë në Kosovë

(rreth 20%). Disa prej tyre kanë theksuar se një pjesë të investimeve e kanë marrë hua

nga miqtë ose familja, dhe vetëm 10% janë financuar 100% nga bankat në Kosovë.

Për vitin 2008 shpenzimet e arritura nga ndërmarrjet për ndërtesa të reja, makineri dhe

pajisje arrijnë deri në Euro 2,022,017, shpenzimet për hulumtime dhe konsulencë arrijnë

tek vetëm Euro 16,000, shpenzimet për trajnim në Euro 10,000 dhe shpenzimet e

marketingut dhe promocionit diku rren Euro 50,000.

35% të kompanive kanë deklaruar se kanë marrë kredi gjatë vitit 2008, këto kredi që të

gjitha janë marrë nga bankat në Kosovë, dhe kushtet e këtyre kredive konsiderohen 90%

të pafavorshme. Norma vjetore ka qenë prej 10 deri në 15% në marrjen e këtyre huave.

Për vitin 2008 firmat deklarojnë se shumica 90% të tyre thonë se paguajnë mallin në

momentin e marrjes së produkteve/shërbimeve, me pjesën tjetër që paguajnë ose me kredi

ose para marrjes së produktit. Sa i përket blerjeve rreth 10% paguajnë me kredit, ndërsa

pjesa tjetër më e madhe paguhet në momentin e marrjes së produktit.

- Perceptimet e industrisë mbi biznesin në Kosovë

Sipas anketave faktorët të cilët paraqesin pengesë për afarizmin e firmave rankohen në

këtë mënyrë: 76% mendojnë se lartësia e taksave është pengesë e madhe, brenda të

cilëve, 30% mendojnë se lartësia e taksave është pengesë shumë e madhe , pjesa tjetër

mendojnë se nuk është pengesë apo është pengesë e vogël. Gati gjysma mendojnë se

korrupsioni paraqet pengesë shumë të madhe, përderisa gati gjysma e njëjtë mendojnë se

pengesë janë edhe ligjet me zbatimet e tyre. 70-80% mendojnë se konkurrenca në tregun

107

që operojnë janë jo-lojale dhe paraqesin pengesë të madhe apo vetëm pengesë në

afarizmin e tyre. Qasja në kredit në shumicën nuk paraqet pengesa të mëdha, përderisa

75% të tyre mendojnë se pengesë se madhe është mungesa e kërkesës.

Mungesa e informacioneve për biznes shërbimet publike, energjia elektrike, rrugët dhe

telekomunikimet paraqesin mbi 60% të pengesave për afarizëm në këtë industri.

108

SHTOJCA 8

SEKTORI I GOMES DHE PLASTIKES

VËSHTRIM MBI ZHVILLIMIN E SEKTORIT INDUSTRIAL TË GOMËS DHE

PLASTIKËS

Gjendja aktuale e sektorit të gomës dhe plastikës është analizuar bazuar në të dhënat nga

hulumtimi i Institutit Riinvest i bërë në gjithë industrinë e Kosovës. Seksioni i parë

paraqet profilin e ndërmarrjeve të sektorit, duke vazhduar me analizën e afarizmit dhe të

performancës së firmave, si dhe me pozitën konkurruese dhe perceptimin e ndërmarrjeve

mbi biznesin.

1.1. Profili

Në industrinë e Kosovës sektori i gomës dhe plastikës merr pjesë me një përqindje të

vogël në shitjet totale të industrisë dhe përbëhet kryesisht nga mikro ndërmarrjet dhe

ndërmarrjet e vogla. Në hulumtimin e realizuar, sektori i gomës dhe plastikës është

përfshirë me një mostër prej 87 ndërmarrjeve që llogaritet se paraqet një përfaqësim

gjithëpërfshirës të sektorit. Prej numrit të ndërmarrjeve të anketuara vetëm një

kategorizohet si ndërmarrje e madhe me numër të të punësuarve mbi 250 që paraqet

kompaninë më të madhe të këtij sektori në Kosovë, e ajo është “Ballkani i Suharekës” që

aktualisht punëson 375 punëtorë, e që njëkohësisht njihet edhe si një prej ndërmarrjeve

më të suksesshme në Kosovë që nga vitet e 70-ta. Si ndërmarrje të mesme prej 51 deri

250 punëtorë është vetëm një, ndërmarrje të vogla prej 11 deri 50 punëtorë janë 13,

ndërsa pjesa tjetër janë mikro ndërmarrje që punësojnë prej 1 deri në 10 punëtorë. Nga të

dhënat statistikore, shihet se shumica e ndërmarrjeve e koncentruara në këtë sektor të

industrisë në përgjithësi kanë filluar si mikro ndërmarrje në fillim të viteve të 90-ta dhe

pas vitit 1999, dhe kanë shënuar një rritje relativisht të vogël, por që ka ndikuar në rritjen

e punësimit dhe të zhvillimit ekonomik në vend.

Në aspektin regjional, koncentrimi më i madh i ndërmarrjeve është në komunat e Ferizajt,

Prishtinës, Podujevës dhe Prizrenit, kurse ndërmarrja më e njohur është padyshim

“Ballkani” i Suharekës dhe daton qysh nga viti 1963 me një histori të suksesshme,

sidomos deri në vitet e 90-ta.

Produktet kryesore që prodhohen nga ndërmarrjet e gomës dhe plastikës në vend janë:

prodhimi i qeseve, thasëve për mbeturina, bocave fryrëse, shisheve plastike, kutive

plastike farmaceutike dhe për argjendari, dritareve dhe dyerve të plastikës, roletave,

gypave të plastikës për ujë dhe kanalizim, kova plastike, ambalazh plastike për jogurt,

pastaj mbështjellëse të gomave, plastika të gomës, rripa trapez, shirita transportues, lodra

te ndryshme te fëmijëve prej gomës dhe plastikes, etj.

Prej të gjitha ndërmarrjeve të anketuara vetëm një është në pronësi publike, që jep

indikacione se privatizimi si proces nuk mund të ketë ndonjë ndikim të veçantë për

zhvillimin e mëtutjeshëm të këtij sektori.

109

Tabela 1.1. Struktura e të punësuarve në sektorin e gomës dhe plastikës


Bazuar në të dhënat e paraqitura në tabelën 1.1 që paraqesin rezultatet nga mostra e

analizuar, i gjithë sektori punëson 1131 punëtorë, prej të cilëve 0.6 % mbajnë titullin

“doktorit shkence” dhe “magjistër”, nga të cilat në bazë të të dhënave nga anketa del se

gjysma e tyre janë pjesë e të njëjtës kompani që tregon se nuk kemi shpërndarje të nivelit

të lartë akademik nëpër ndërmarrje. Për më tepër, 10.7 % të totalit të punëtorëve kanë

fakultet ose shkollë të lartë të kryer, 84.7 % kanë shkollë të mesme, ndërsa 4.5 % të

punëtorëve të angazhuar në këtë sektor janë të pakualifikuar. Nga kjo mund të

konkludojmë se mesatarisht çdo firmë e këtij sektori punëson së paku një punëtorë me

fakultet të kryer, kurse i gjithë stafi tjetër ka kualifikim më të ulët. Në krahasim me

mesataren e industrisë, ky sektor është një ndër sektorët me numrin më të vogël të

punëtorëve me kualifikim akademik. Një gjë e tillë do të mund të merrej si indikacion

negativ për zhvillimin e këtij sektori industrial duke marrë parasysh përfshirjen e vogël të

personelit të kualifikuar që do të mund të ndikonte në punët specifike profesionale por

edhe në ato menaxheriale.

Bazuar në deklarimet e të anketuarve, tregu i punës i plotëson mjaftueshëm nevojat për

punëtorë me disa përjashtime të vogla ku ceket mungesa e njohurive praktike të

punëtorëve. Sipas përgjigjeve të respondentëve, mungesa më e madhe ndihet për

inxhinier, mjeshtër të makinave, si dhe vlen të përmendet që gjithashtu ka problem edhe

për gjetjen e personave të pakualifikuar. Rrjedhimisht, mund të konkludojmë se ka një

mosinteresim për punësim në këtë sektor të pjesës së pakualifikuar të fuqisë punëtorë që

mund të supozojmë se vije si pasojë e pagave të vogla, e që sipas shifrave të deklaruara

paga mesatare për të pakualifikuarit është 214 €, ose për shkak të pagës rezervë të lartë

nga ana e fuqisë punëtore Kosovare.

Kualifikimi Numri i

punëtorëve

me këtë titull

Të

ardhurat

personale

mujore për

këtë

kategori në

€

Mesatare Numri i

punëtorëve

me këtë

titull si

përqindje

1 Doktor shkence 3 3,142 1047.3 0.3

2 Magjistra 3 2,950 983.3 0.3

3 Me fakultet 97 47,365 488.3 8.6

4 Me shkollë të lartë 19 6,555 345.0 1.7

5 Shkollë te mesme 0.0

Gjimnaz 791 203,255 257.0 69.9

Shkollë të mesme profesionale 167 42,300 253.3 14.8

6 Të pa kualifikuar 51 10960 214.9 4.5

Gjithsej punëtorë 1131 316,527 279.9 100.0

110

Në përgjithësi, ndërmarrjet e sektorit të gomës dhe plastikës janë të profilizuara si

ndërmarrje të vogla dhe mikro ndërmarrje, me një fuqi punëtore kryesisht me nivel të ulët

të arsimimit por që mesatarisht punësojnë së paku një punëtor me fakultet ose shkollë të

lartë të kryer. Ky fakt lë të kuptohet se ka hapësirë për zhvillim të mëtutjeshëm të sektorit

duke supozuar inkuadrimin e kuadrove profesionale për të menaxhuar dhe shtyrë përpara

zhvillimin dhe rritjen e këtyre bizneseve të cilat ofrojnë produkte për të cilat supozohet të

ketë një kërkesë të madhe në tregun vendor duke u bazuar në trendet e zhvillimit në

Kosovë por edhe në tregje të jashtme.

1.2. Afarizmi dhe performanca

Në analizën e afarizmit të ndërmarrjeve të industrisë Kosovare është analizuar

performanca gjatë periudhës së fundit trevjeçare. Nga tabela 1.2. mund të shihet se

shitjet e deklaruara për vitin 2009 në këtë sektor të industrisë kanë shënuar një rritje

përafërsisht për 25 % nga viti i parë 2007, përderisa sektorët e tjerë industrial si sektori

kimik dhe farmaceutik, prodhimi i pajisjeve elektrike, etj, kanë shënuar një rënie të

shitjeve gjatë kësaj periudhe.

Tabela 1.2. Shitjet mesatare gjatë periudhës tre vjeçare 2007-2009.


111

Figura 1.3. Përqindja e shitjeve të sektorit në totalin e shitjeve të industrisë


Nga tabela 1.3. shihet se pjesëmarrja në shitjet totale të industrisë gjithashtu ka shënuar

një rritje fillimisht prej 3.5 në 4.5 % të shitjeve totale të industrisë, gjersa në vitin e tretë

pjesëmarrja në shitjet totale bie në nivelin e vitit të parë që mesatarisht tregon një trend

konstant të rritjes krahas mesatares së industrisë. Fitimi i ndërmarrjeve të këtij sektori

shënon një mesatare prej 18.8 % që është margjinalisht mbi mesataren e fitimit të

përgjithshëm të firmave në industri që sillet rreth 18.5 %. Kjo do të thotë se kemi të

bëjmë me një sektor mjaft profitabil që mund të paraqet një fushë atraktive për

investitorët e ardhshëm.

Rreth 68 % të shitjeve në sektor janë realizuar me para në dorë ose si parapagime, kurse

rreth 32 % janë shitje me kredi. Indikacionet nga të ardhurat e sektorit lënë të kuptohet se

trendi i zhvillimit dhe suksesit afarist është pozitiv, edhe pse përqindja e lartë e kreditimit

të shitjeve mund të konsiderohet si një segment që kërkon një vëmendje të shtuar për

shkak të rrezikut nga inkasimi i borxheve. Sidoqoftë, sa i përket likuiditetit të

ndërmarrjeve, norma relativisht e lartë e fitimit mund të konsiderohet si mbulesë për

mallin e shitur me kredi por që në anën tjetër është një pengesë për kapitalizmin e

fitimeve të realizuara.

Një element me rëndësi te ky sektor është pjesëmarrja e eksportit në shitjet totale që

mesatarisht përbën 18.9 % të totalit të sektorit në realizimin e të cilit marrin pjesë vetëm

14.9 % të ndërmarrjeve të këtij sektori. Bazuar në të dhënat e mbledhura, kjo sasi e

eksportit mesatarisht përbën 22.5 % të vlerës totale të eksportit në gjithë industrinë e

Kosovës gjatë tri viteve të fundit, që paraqet një nga shtyllat kryesore eksportuese të

industrisë së Kosovës. Në anën tjetër importi i lëndës së parë nga ky sektor industrial

gjatë tri viteve të fundit ka përbërë mesatarisht 8 % të importit total të industrisë.

Përafërsisht, rreth 91 % të lëndës së parë të importuar është paguar me para në dorë ose

është parapaguar, kurse pjesa tjetër rreth 9 % është blerë me kredi. Duke konsideruar që

rreth 32 % të shitjeve janë shitje me kredi, kurse vetëm 10 % e lëndës së parë blihet me

kredi, mund të konsiderohet si një indikacion negativ sa i përket likuiditetit të

ndërmarrjeve.

112

Sidoqoftë, pjesëmarrja e madhe në eksportin total të industrisë përkundër përqindjes së

vogël në shitjet totale jep indikacione të forta që duhet kushtuar një rëndësi të veçantë

këtij sektori, dhe do të ishte në dobi të vendit që të hartohen politika zhvillimore që do të

ndihmonin në rritjen e vlerës eksportuese me qëllim të përmirësimit të bilancit tregtar të

vendit. Produktet kryesore të eksportuara gjatë vitit 2008 në bazë të përgjigjeve të marra

kanë qenë dyert dhe dritaret e plastikës, shiritat transportues, rripat e trapezit, gypat e ujit,

etj., të eksportuara kryesisht nga “Ballkani” i Suharekës dhe disa ndërmarrje të vogla. Në

anën tjetër, si produkte të importuara për lëndë të parë janë raportuar: kauçuku natyral,

kauçuku sintetik, fijet sintetike, plastika e vjetër, etj. Importimi i lëndës së parë lë vend

për të konsideruar mundësinë e lehtësimeve tatimore dhe doganore në këtë fushë që do të

mund të lehtësonte veprimtarinë afariste të firmave.

Përkundër rritjes graduale të shitjeve dhe eksportit, vlera e investimeve të bëra gjatë tri

viteve të fundit ka pasur një rënie prej përafërsisht 23 %, kurse në totalin e investimeve të

industrisë merr pjesë mesatarisht me 2.3 %. Vetëm 23 % të shumës së investimeve janë

financuar nga kreditë bankare kurse pjesa tjetër është kapital vetanak ose i marrë hua nga

të afërmit. Kreditë e marra janë cilësuar si të pafavorshme nga 94 % të të anketuarve,

kryesisht për shkak të normave të larta të interesit me normë vjetore të raportuar me mbi

10 % e që arrin edhe deri në 25 % në raste specifike, fakt ky që mund të jetë bazë e rënies

së investimeve gjatë periudhës së shqyrtuar. Duke marr parasysh normën e rritjes së

shitjeve gjatë periudhës së analizuar përkundër rënies së investimeve, mund të llogaritet

si një indikacion tjetër që ky sektor ka hapësirë për zhvillim të mëtutjeshëm që do të

mund të arrihej përmes politikave lehtësuese të cilat do të krijonin kushte më të volitshme

për investitorët potencial.

Nga i gjithë kapitali i investuar, vlera e kapitalit fiks në këtë industri kap shumën prej

577,338,449 € e që përafërsisht paraqet 9 % të kapitalit fiks të gjithë industrisë në

Kosovë. Duke krahasuar me pjesëmarrjen totale në shitje që është vetëm 3.5 %, mund të

konkludojmë se kemi të bëjmë me një sektor që ka kosto të lartë të kapitalit fillestar e që

do të mund të llogaritej si një pengesë për investimet e mundshme.

Prej gjithë shpenzimeve të bëra, mesatarisht ndërmarrjet e anketuara kanë raportuar që

kanë shpenzuar rreth 99.2 % për ndërtesa të reja, makineri dhe pajisje, rreth 0.03 % për

hulumtim dhe konsulencë dhe rreth 0.06 % për marketing dhe promocion. Shpenzimet

për hulumtim dhe konsulencë si dhe për marketing dhe promocion në këtë sektor në

raport me shpenzimet totale paraqiten si më të ulëtat krahasuar me sektorët e tjerë

industrial. Kjo lë të kuptohet që ka një angazhim të pakët të shërbimeve konsulente dhe

hulumtuese, si dhe aspektit promocional, e që mund të jetë një faktor shumë i

rëndësishëm për prodhimin e produkteve të kërkuara në treg dhe për plasmanin e tyre.

Duke marrë parasysh të gjitha kapacitet teknologjike dhe burimet njerëzore me të cilat

posedojnë ndërmarrjet e sektorit të gomës dhe plastikës, ato mesatarisht shfrytëzojnë

rreth 58 % të kapacitetit të plotë me një trend konstant gjatë tri viteve të fundit. Kjo

gjithashtu mund të lidhet me mungesën e shpenzimeve për hulumtime të tregut,

shërbimeve të konsulencës si dhe të marketingut, e që mund të ndikojë në gjetjen e

tregjeve të reja, depërtimin tek konsumatori potencial, si dhe afrimin e raportit produkt-

113

konsumator që do të mund të vinte si rezultat i një aktiviteti më të ngjeshur promocional

të paraprirë nga një hulumtim i mirëfilltë i tregut.

Një element tjetër me rëndësi është se prej 87 ndërmarrjeve të anketuara, 75 prej tyre nuk

janë të certifikuara me standarde ndërkombëtare të cilësisë ISO. Kjo mund të

konsiderohet një indikacion negativ sa i përket plasmanit të produkteve në treg dhe

mundësisë së depërtimit edhe në tregjet e jashtme. Në anën tjetër, përveç kualitetit të

produkteve, rrjeti i bizneseve i realizuar kryesisht përmes asociacioneve të biznesit

paraqet një faktor tjetër lehtësues për të depërtuar në tregje të reja dhe për të përfituar nga

efektet e shpërndarjes së njohurive, e që në rastin përkatës paraqet një mangësi sepse

vetëm 19.5 % të ndërmarrjeve janë anëtare të asociacioneve të biznesit.

Treguesit e analizuar japin indikacione për një trend pozitiv të suksesit të ndërmarrjeve

në sektorin e gomës dhe plastikës në përgjithësi, me theks të veçantë në performancën

eksportuese. Sidoqoftë, mosshfrytëzimi i plotë i kapaciteteve prodhuese tregon që duhet

hulumtuar tregjet e reja ose shtimin e pjesëmarrjes në treg përmes produkteve që do të

krijonin lidhje më të afërta me konsumatorin, gjë që ka mundësi të arrihet me një

angazhim më të madh të shërbimeve të konsulencës, hulumtimeve të tregut dhe

marketingut, procese këto që mund të nxjerrin produkte të reja inovative përmes të cilave

do të mund të depërtohej deri tek konsumatori potencial dhe tregjet e reja.

1.3. Pozita konkurruese dhe perceptimet e ndërmarrjeve mbi biznesin

Sipas të dhënave të mbledhura nga hulumtimi i Institutit Riinvest, numri më i madh i

përfaqësuesve të ndërmarrjeve të sektorit të gomës dhe plastikës mendon se ka më shumë

se 7 ndërmarrje konkurrente në tregun vendor. Prej tyre, 72 % të ndërmarrjeve të

anketuara janë përgjigjur se mendojnë që çmimet e produkteve/shërbimeve të tyre janë të

njëjta me çmimet e konkurrencës vendore, përderisa nga ana tjetër rreth 77 % të

respondentëve mendojnë që çmimet e produkteve/shërbimeve që ata ofrojnë janë të njëjta

ose më të ulëta se çmimet e konkurrencës nga importi. Rrjedhimisht, sipas indikacioneve

të nxjerra, kemi një konkurrencë vendore me çmime relativisht të njëjta, të cilat

mesatarisht kanë çmime të njëjta ose më të ulëta sesa konkurrenca nga importi që mund

të jenë si rezultat i kostos më të lirë të produkteve vendore, ose edhe nga dallimi në

kualitet. Për më tepër, 67 % të respondentëve mendojnë se intensiteti i konkurrencës

vendore paraqet pengesë të madhe kurse intensiteti i konkurrencës nga importi paraqet

pengesë të madhe për 54 % të të anketuarve. Edhe pse duket se konkurrenca nga importi

paraqet pengesë më të vogël sesa ajo vendore, ndikimi nga konkurrenca nga importi në

produktet dhe shërbimet që ofrohen nga prodhuesit vendor është mesatarisht mjaft e

madhe, apo rreth 59 % të ndërmarrjeve japin indikacione të tilla.

Për të matur elasticitetin e kërkesës, apo ndikimin e lëvizjes së çmimeve në sasinë e

produkteve të blera, është bërë një pyetje hipotetike që supozon mundësinë e ngritjes së

çmimeve të produkteve vendore për 10 %. Sipas anketës, rreth 95 % të respondentëve

nga sektori i gomës dhe plastikës mendojnë që në një rast të tillë, konsumatorët do të

reduktonin blerjen e produkteve të tyre dhe do të blinin nga konkurrenca. Sipas këtij

114

perceptimi të ndërmarrësve do të thotë që kemi një sektor me kërkesë mjaft elastike, ku

çdo ndryshim i çmimit do të ndryshonte edhe sasinë e kërkuar të produkteve.

Nga ana tjetër, për të matur elasticitetin e kërkesës për lëndë të parë, është supozuar

ngritja e çmimeve të produkteve/shërbimeve të furnitorëve për 10 %. Rreth 90 % të

firmave kanë deklaruar se do të blinin produktet e furnitorëve me një sasi të reduktuar për

shkak të rritjes së çmimeve, që paraqet një elasticitet relativisht të njëjtë të kërkesës për

produkte të furnitorëve me atë të kërkesës për produkte të ndërmarrjeve në këtë sektor.

Perceptimet e ndërmarrjeve të sektorit të gomës dhe plastikës mbi biznesin në Kosovë, të

paraqitura në figurën 1.4. janë dhënë duke ranguar faktorët që paraqesin pengesë për

afarizmin. Energjia elektrike, shërbimet publike dhe infrastruktura janë identifikuar si

pengesa shumë të mëdha për bizneset e këtij sektori. Lartësia e taksave paraqet një

pengesë të madhe për bizneset, përderisa ngarkesat administrative si dhe llogaritja dhe

mënyra e pagesës së TVSH-së nuk llogariten si pengesë shumë e madhe. Konkurrenca

jo-lojale konsiderohet si pengesë shumë e madhe, kurse theks i veçantë vihet në

elementet negative si korrupsioni, evazioni fiskal dhe ekonomia joformale.

Kapacitetet e firmave për të prodhuar nuk konsiderohen si pengesë në realizimin e

kërkesës së tregut, gjë që mund të mbështetet edhe nga të dhënat për mosshfrytëzimin e

plotë të kapaciteteve prodhuese në sektor, kurse qasja në kredi paraqitet si pengesë në

realizimin e qëllimeve afariste. Nga anën tjetër, aftësitë menaxheriale dhe niveli i

shkathtësive të punëtorëve nuk konsiderohen si pengesa në afarizëm edhe pse numri i

kuadrove me kualifikim akademik të angazhuar në këtë sektor industrial është relativisht i

ulët.

Fig. 1.4. Pengesat në afarizëm (Intensiteti i pengesës)


115

Përderisa sigurimi i lëndës së parë nuk konsiderohet si pengesë, mungesa e kërkesës dhe

inkasimi i borxheve paraqesin pengesë dhe një problem që rrjedhimisht mund të ndikojë

edhe në likuiditetin e firmave. Kurse mungesa e informacioneve për biznes është një

pengesë mesatarisht e shprehur që mund të ndërlidhet edhe me anëtarësimin shumë të

vogël të firmave të këtij sektori në asociacionet e biznesit në Kosovë.

Mbi të gjitha, gjendja aktuale e sektorit të gomës dhe plastikës na jep një pasqyrë të

përgjithshme që mund të vlerësohet si mesatarisht e mirë, por ka hapësirë për zhvillim të

mëtutjeshëm të ndërmarrjeve. Mosshfrytëzimi i plotë i kapaciteteve prodhuese,

anëtarësimi shumë i ulët i ndërmarrjeve të këtij sektori në asociacione biznesi,

konkurrenca jo-lojale si dhe niveli i ulët i certifikimit të produkteve me ISO standarde,

janë vetëm disa nga indikacionet me ndikim negativ për zhvillimin e sektorit. Nga ana

tjetër, trendi i ngritjes së nivelit të shitjeve gjatë periudhës së fundit trevjeçare, si dhe

proporcioni i lartë i pjesëmarrjes së shitjeve për eksport në eksportin total të industrisë,

përkundër faktit që pjesa dërmuese e ndërmarrjeve janë të vogla, paraqet një indikacion

pozitiv dhe me peshë për trendin e zhvillimit të këtij sektori industrial.

116

2. SWOT ANALIZA

Nga analiza e gjendjes aktuale të sektorit të gomës dhe plastikës, SWOT analiza

identifikon përparësitë, shanset/mundësitë për zhvillim, dobësitë dhe rreziqet e

mundshme.

Përparësitë:

Fuqia punëtore me kosto të lirë.

Know-how ekzistues në Kosovë në

përgjithësi dhe aftësitë ndërmarrëse në

veçanti.

Kostoja e ulët e produkteve në raport me

produktet nga importi.

Kapaciteti i ndërmarrjeve të vogla dhe të

mesme për të eksportuar.

Dobësitë:

Ekonomia joformale dhe


Niveli i ulët i certifikimit me ISO

standarde.

Mungesa e një strategjie të

integruar për zhvillimin e këtij

sektori industrial.

Mungesa e organizimit në nivel

asociacioni të ndërmarrjeve të

sektorit, si dhe niveli i ulët i

pjesëmarrjes në asociacione

biznesesh.

Intensiteti i ulët i aktiviteteve të

hulumtimit-zhvillimit si dhe të

marketingut.

Mundësitë:

Ndertimi i laboratorëve per testimin e

produkteve kimike

Zhvillimi i sistemit të edukimit dhe

kualifikimi i stafit.

Zhvillimi i sektorëve industrial që janë të

lidhur për produkte të gomës dhe plastikës,

siç janë: tregu i ndërtimit, elektroteknik, i

automjeteve, etj. si dhe rritja e kërkesës në

treg për produkte të plastikës, si në sektorin

e ndërtimtarisë, të paketimit, etj.

Rreziqet:

Rreziku nga taksat e larta në

përgjithësi si dhe tarifat e larta

doganore në importin e lëndës së

parë dhe mjeteve të punës.

Rreziku i shtrenjtimit të lëndës së

parë.

Mosinteresimi i investitorëve të

huaj për t‟u bërë partnerë investues

dhe për të ndarë njohuritë dhe

përvojën.

117

3. Rekomandimet mbi objektivat strategjike dhe politikat e zhvillimit të sektorit

Objektivat strategjike në sektorin e gomës dhe plastikës duhet të kenë për synim

zhvillimin, mbështetjen dhe krijimin e lehtësimeve për afarizëm të ndërmarrjeve, që

rrjedhimisht do të ndikonte në rritjen e fuqisë konkurruese në treg dhe rritjen e

participimit të shitjeve të sektorit në nivel të industrisë, si në tregun lokal ashtu edhe në

atë ndërkombëtar. Për të realizuar këtë synim, politikat fiskale duhet të jenë në përkrahje

të zhvillimit të ndërmarrjeve të sektorit, si dhe duhet të mbështeten hapat në vijim:

- Vendosja e laboratorëve testuese dhe certifikuese sipas standardeve

ndërkombëtare për të ngritur fuqinë konkurruese të ndërmarrjeve në sektor, në

veçanti në tregjet e jashtme.

- Përkrahja për zhvillimin dhe intensifikimin e aktiviteteve të marketingut dhe

hulumtim-zhvillimit që do të rriste probabilitetin e rritjes së nivelit të

inovacioneve në industri për të depërtuar tek konsumatorët potencial dhe në

tregje të reja.

- Dizajnimi i programeve trajnuese për punëtorët e sektorit, që do të ndikonte

në rritjen e produktivitetit të punës.

- Mundësimi i një qasjeje më të lehtë në kredi për ndërmarrjet e sektorit.

- Mbështetje ligjore për investime të jashtme që do të sillnin edhe përvojën e

tyre në Kosovë, duke eliminuar dukuritë negative të ekonomisë joformale e në

veçanti të korrupsionit.

- Krijimi i një asociacioni të ndërmarrjeve të plastikës dhe gomës, që do të ishte

bazë e krijimit të rrjeteve të biznesit brenda dhe jashtë Kosovës dhe do të

mundësonte krijimin e lidhjeve të ngushta me kompani me përvojë të madhe

në botë.

- Specializimi i kompanive në mënyrë që të zvogëlojnë kostot e prodhimit.

118

SHTOJCA 8

SEKTORI I INDUSTRISË KIMIKE DHE FARMACEUTIKE

Produktet kryesore te prodhuara nga ky sektor i industrisë ne Kosovë janë kryesisht

barërat farmaceutike, sapuni dhe produktet tjera kozmetike. Ish ndërmarrja shoqërore

Farmakos, e privatizuar kohëve te fundit, është prodhuesi kryesor i këtyre produkteve ne

Kosovë. Tregu total i produkteve farmaceutike konsiderohet te jete rreth 60 milion euro39

.

Aktualisht ne industrinë farmaceutike veprojnë rreth 20 furnizues te mëdhenj te

produkteve farmaceutike, te cilët kryesisht merren me shitje te produkteve te prodhuara

ne vendet tjera, dhe mbi 300 barnatore te cilat ne vetvete përfshijnë një proces krejtësisht

te vogël te prodhimit te disa prej barërave bazike. Ndërmarrja “Farmakos” prodhon diku

rreth 100 lloje te barërave te ndryshme, por ne anën tjetër është gjithashtu ne konkurrence

te drejtpërdrejte me prodhuesit e mëdhenj nga Sllovenia, Kroacia, Maqedonia, te cilat

shpërndahen nga ana e 20 furnizuesve te mëdhenj ne Kosovë.

Industria kimike e Kosovës, ne vitin 2008 ka eksportuar produkte ne vlere mbi 2 milion

euro, përderisa edhe ne vitin 2009 vlera është pothuajse e njëjtë. Përderisa ne anën tjetër,

importi i produkteve te kësaj industrie ne vitin 2008 ka qene rreth 183 milion euro, kurse

ne vitin 2009 191 milion euro40

.

Qarkullimi vjetor ne Industrinë Kimike – Farmaceutike Nga rezultatet e anketës në sektorin e industrisë del se mesatarja e qarkullimit vjetor në

këtë sektor në vitin 2009 ishte 166 mijë euro, rreth 3% më e ulët krahasuar me atë të vitit

2008 (170 mijë euro) përkatësisht 7% më e lartë se mesatarja e qarkullimit vjetor e vitit

2007 (155 mijë euro). Megjithatë, kjo mesatare është rreth 3 herë më e ulët se qarkullimi

mesatar i totalit të Industrisë.

Figura 1: Mesatarja e qarkullimit vjetor gjatë tri viteve të fundit

Burimi: Anketa me 1200 ndërmarrje

Importi dhe eksporti ne Industrinë Kimike – Farmaceutike Vetëm 22% e ndërmarrjeve të këtij sektori kanë pasur eksport gjatë tri viteve të fundit, ku

gjysma e këtyre ndërmarrjeve kanë deklaruar se aktivitetin e tyre eksportues e kanë të

rregullt dhe gjysma tjetër këtë aktivitet e bëjnë kohë pas kohe. Është e rëndësishme të

39

Agjensioni i Privatizimit te Kosovës 40

ESK, Seria 3 - Statistikat Ekonomike, Statistikat e tregtisë së jashtme

119

theksohet që pjesëmarrja e eksportit në qarkullimin total të këtij sektori është një

pjesëmarrje simbolike, 5% në vitin 2007 respektivisht 7% ne vitin 2008.

Nga numri i përgjithshëm i ndërmarrjeve të anketuara në këtë sektor, 75% prej tyre

deklarojnë se kanë pasur import të inputeve dhe pajisjeve të prodhimit gjatë tri viteve të

fundit. Vlera e përgjithshme e importit në këtë sektor në vitin 2007 ishte 715 mijë euro

respektivisht 951 mijë euro në vitin 2008 (90 % e së cilës vlerë përbëhet nga import i

lëndës së parë dhe vetëm 10% nga importi i pajisjeve të prodhimit).

Pengesat në afarizëm ne Industrinë Kimike – Farmaceutike Për sa i përket pengesave që ndërmarrjet e sektorit të Industrisë kimike dhe farmaceutike

i hasin gjatë afarizmit të tyre, në rangimin e bërë nga ta, prijnë energjia elektrike me

intensitet të lartë prej 87.5*, pasuar nga konkurrenca jo-lojale dhe korrupsioni me 85.

Vlen të theksohet se për dallim nga sektorët tjerë, qasja në kredi në këtë sektor është

ranguar si pengesë me një intensitet shumë të ulët rreth 16.

Figura 2: Pengesat në afarizëm


* Intensiteti më i lartë është 100 ( pengesë shumë e madhe në afarizmin e ndërmarrjeve)

Investimet ne Industrinë Kimike – Farmaceutike Shumica e ndërmarrjeve të këtij sektori (rreth 63%), kanë bërë investime gjatë tri viteve

të fundit. Përderisa vlera e këtyre investimeve në vitin 2007 ishte 272 mijë euro, kjo vlerë

ka shënuar rënie (212 mijë euro në vitin 2008 përkatësisht 58 mijë euro në vitin 2009).

Prej ndërmarrjeve që kanë bërë investime tri vitet e fundit, 64% e tyre këto investime i

kanë bërë me mjete vetanake, kurse pjesa tjetër (36%) investimet i kanë bërë me kredi

bankare.

Figura 3: Vlera e investimeve gjatë tri viteve të fundit

120


* Intensiteti më i lartë është 100 ( pengesë shumë e madhe në afarizmin e ndërmarrjeve)

Analiza SWOT

Përparësitë:

Njohuritë ekzistuese në Kosovë lidhur me

prodhimin e produkteve kimike –

farmaceutike në përgjithësi dhe aftësitë

ndërmarrëse në veçanti.

Kostoja e ulët e produkteve në raport me

produktet nga importi.

Kapaciteti i ndërmarrjeve për të eksportuar.

Dobësitë:

Ekonomia joformale dhe


Niveli i ulët i certifikimit me ISO

standarde.

Mungesa e një strategjie të

integruar për zhvillimin e këtij

sektori industrial.

Intensiteti i ulët i aktiviteteve të

hulumtimit-zhvillimit si dhe të

marketingut.

Mundësitë:

Zhvillimi i mëtutjeshëm i laboratorëve për

testimin e produkteve kimike –

farmaceutike.

Zhvillimi i sistemit të edukimit dhe

kualifikimi i stafit.

Zhvillimi i sektorëve industrial që janë të

lidhur për produktet kimike – farmaceutike.

Rreziqet:

Rreziku i shtrenjtimit të lëndës së

parë.

Mosinteresimi i investitorëve të

huaj për t‟u bërë partnerë investues

dhe për të ndarë njohuritë dhe

përvojën e tyre.

121

Rekomandimet mbi objektivat strategjike dhe politikat e zhvillimit të

sektorit

Objektivat strategjike në sektorin e industrisë kimike – farmaceutike duhet të kenë për

synim zhvillimin, mbështetjen dhe krijimin e lehtësimeve për afarizëm të ndërmarrjeve,

që rrjedhimisht do të ndikonte në rritjen e fuqisë konkurruese në treg dhe rritjen e

participimit të shitjeve të sektorit në nivel të industrisë, si në tregun lokal ashtu edhe në

atë ndërkombëtar. Për të realizuar këtë synim duhet të mbështeten hapat në vijim:

Përkrahja për zhvillimin dhe intensifikimin e aktiviteteve te hulumtim-

zhvillimit që do të rriste nivelin e inovacioneve në industrinë kimike –

farmaceutike për të depërtuar tek konsumatorët potencial dhe në tregje të reja.

Dizajnimi i programeve trajnuese për punëtorët e sektorit, që do të ndikonte

në rritjen e produktivitetit të punës.

Mundësimi i një qasjeje më të lehtë në kredi për ndërmarrjet e sektorit.

Mbështetje ligjore për investime të jashtme që do të sillnin edhe përvojën e

tyre në Kosovë, duke eliminuar dukuritë negative të ekonomisë joformale e në

veçanti të korrupsionit.

Specializimi i kompanive në mënyrë që të zvogëlojnë kostot e prodhimit.

Fuqizimi i Asociacionit te ndërmarrjeve te cilat funksionojnë ne industrinë

kimike – farmaceutike

Përpilimi i projekteve strategjike zhvillimore për rimëkëmbjen e këtij sektori

industrial të cilat përkojnë me standardet ndërkombëtare investive dhe të cilat

do të ngrinin interesin e partnerëve potencial.

Përcaktimi i kushteve investive në procesin e privatizimit me qëllim që të

ruhet veprimtaria e ndërmarrjeve shoqërore të privatizuara e cila konsiderohet

si një potencial i rëndësishëm për zhvillimin mbarë ekonomik vendor.

122

SHTOJCA 8

SEKTORI I LËKURË-KËPUCËVE

Profili i ndërmarrjeve në sektorin e industrisë së ushqimit Ne kemi identifikuar dhe anketuar dy ndërmarrje prodhuese në sektorin e lëkurë-

këpucëve. Njëra ndërmarrje është në Suharekë e themeluar si ndërmarrje private

përderisa tjetra është në Pejë e cila kishte dominuar këtë sektor prej kohësh. Kjo kompani

kishte kapacitet vjetor të instaluar për prodhimin e 1.5 milion palë këpucëve, 4,600 ton

lëkurë dhe 0.37 milion metër katror peliçe. Kjo ndërmarrje është përpunuesi i vetëm i

lëkurës dhe peliçeve në Kosovë, përderisa ka konkurrencë vendore në prodhimin e

këpucëve. Përveç këtyre ndërmarrjeve, në këtë sektorë operojnë edhe grumbullues

lëkurash të papërpunuara, për të cilët ishte e pamundur që të sigurohen të dhëna.

Megjithatë, të dhënat e referuara në këtë tekst të marra nga doganat dhe enti statistikor i

Kosovës reflektojnë në një masë edhe kontributin e tyre në shkëmbime tregtare. Sipas të

dhënave të anketës, ky sektorë punëson mbi 120 punëtorë dhe paga mesatare është 152.3

Euro. Mbi 90% e punëtorëve në këtë sektorë kanë shkollim të mesëm. Rreth 80% e

punëtorëve janë meshkuj. Pjesa më e madhe e kapitalit fiks (mjeteve themelore) të këtyre

ndërmarrjeve janë objekte, makina dhe pajisje dhe toka (shiko Figurën 1).

Ndërmarrjet prodhuese në këtë sektor nuk e përdorin BAR kodin për produktet e veta

ndërsa njëra nga to ka certifikimin me standard ndërkombëtare të cilësisë (ISO). Një nga

këto kompani gjithashtu raporton se është e anëtarësuar në ndonjë asociacion biznesor

apo sindikatë.


Indikatorët e performancës

Në vazhdim trajtojmë disa indikatorë të perfomancës së ndërmarrjeve prodhuese në

sektorin e lëkurë-këpucëve. Në mënyrë specifike kemi trajtuar qarkullimin apo shitjen,

ekportin dhe importi, investimet dhe shfrytëzimin e kapaciteteve.

Qarkullimi

Ndërmarrjet në sektorin e lëkurë-këpucëve raportojnë se niveli i qarkullimit të tyre nga

viti 2007 ka shënuar rritje të vazhdueshme (figura 2). Ndërmarrjet prodhuese në sektorin

e lëkurë-këpucëve kanë raportuar të kenë një normë margjinale të fitimit prej 11 për qind

që është më e ulët se mesatarja e industrisë në përgjithësi.

123


Eksporti dhe Importi

Ndërmarrjet e anketuara të këtij sektori kanë raportuar se kanë pasur aktivitete

eksportuese gjatë tre viteve të fundit dhe se pjesëmarrja e eksportit në shitje në mesatare

është 14.8%. Eksporti në vitin 2009 ka shënuar rënie përderisa ndërmarrjet raportojnë se

aktivitet eksportuese janë të rregullta. Të dhënat lidhur me shkëmbimin tregtar të

Kosovës (tabela 1) nxjerrin në pah se produktet e lëkurës janë të vetmet produkte të cilat

kanë bilanc pozitiv tregtar, duke tejkaluar importet për mbi 70%. Megjithatë, në disa vite,

siç është rasti i vitit 2007, kur bilanci tregtar ishte negativ. Në anën tjetër të dhënat për

këpucët paraqesin një pasqyrë tjetër. Në vazhdimësi këpucët kanë pasur bilanc tregtar

negativ.

Tabela 1: Shkëmbimet tregtare të Kosovës

Përshkrimi 2005 2006 2007 2008

Import Eksport Import Eksport Import Eksport Import Eksport

Lëkurë dhe

artikuj prej

tyre

1.5 6.1 2.2 7.2 2.5 0.4 2.8 4.8

Këpucët 11.3 0.1 14.3 0.1 16.3 3.6 18.3 0.1

Burimi: BQK – Raporti Vjetor (të dhënat e marra nga Doganat e Kosovës dhe Enti

Statistikor i Kosovës)

Të gjitha ndërmarrjet e anketuara në këtë sektor kanë pasur import te inputeve dhe

pajisjeve për prodhim në tri vitet e fundit. Ndërmarrjet e këtij sektori importojnë ndërmjet

26-50% të lëndës së parë dhe pajisjeve të tyre. Ato raportojnë se më shumë importohet

lëndë e parë sesa pajisje.

Investimet

Ndërmarrjet kanë raportuar se kanë realizuar investime në tre vitet e fundit. Niveli i

investimeve nga viti 2007 në vitin 2008 ka shënuar rritje. Ndërmarrjet raportojnë se

47.5% të këtyre investime i kanë realizuar me mjete vetanake përderisa 25% me kredi

bankare marrë nga bankat që operojnë në Kosovë. Pjesa e mbetur e investimeve është

bërë me mjetet e huazuara nga familja dhe miqtë përderisa nuk ka investime të jashtme

direkte në këtë sektor.

124

Shumica e investimeve të këtyre ndërmarrjeve janë shfrytëzuar për të ndërtuar ndërtesa te

reja apo për të blerë makineri dhe pajisje (96.6%), përderisa pjesa tjetër (1.9% dhe 1.5%

respektivisht) është investuar në hulumtim dhe konsulencë, marketing dhe promocion gjë

që pasqyron një nivel të ulët investimesh në këto drejtime të rëndësishme për përforcimin

e pozitës konkurruese të ndërmarrjeve (figura 3).




krahasim me kapacitetin mbetet të jetë rreth 80% me një përmirësim nga viti 2007 në

vitin 2009 (Figura 4).


Sa i përket tregut të punës, ndërmarrjet këtë sektor konsiderojnë se tregu i punës plotëson

nevojat e tyre për punëtorë në aspektin e kualifikimeve dhe shkathtësive praktike

plotësisht apo pjesërisht. Ata që konsiderojnë se nevojat plotësohen vetëm pjesërisht,

këtë i atribuojnë mungesës së njohurive praktike.

Konkurrenca

Shumica e ndërmarrjeve në këtë sektor raportojnë se në tregun vendorë kanë pakë

konkurrencë ndërsa konkurrenca nga jashtë është më e fortë. Intenziteti i konkurrencës

nga importi vlerësohet të jetë më i madhë se ai nga importi (75 me 25 respektivisht). Sa i

përket konkurrencës nga importi, ndërmarrjet konsiderojnë se ndikimi i kësaj

konkurrence në produktet që ata ofrojnë është i lartë apo mesatar përderisa. Ndërmarrjet

gjithashtu raportojnë të kenë nivel teknologjik të njëjtë në raport me konkurrencën.

Për sa i përket nivelit të elasticitetit të kërkesës së lidhur me çmimin e produkteve,

shumica e ndërmarrjeve konsiderojnë se konsumatorët do të reagonin ndjeshëm në rast të

125

ngritjes së çmimeve të produkteve të tyre për 10% duke konsideruar se në një situatë të

tillë konsumatorët do të blinin produktet apo shërbimet e tyre në sasi pak ose shumë më

të vogla apo do të orientoheshin të blinin produktet zëvendësuese nga konkurrenca që do

të thotë se përballen me një elasticitet më ta madh të kërkesës për produktet e tyre dhe se

kërkesa që ata hasin në treg është më e sheshtë. Një situatë e tillë sinjalizon mungesën e

fuqisë tregtare të ndërmarrjeve dhe si të tilla ato në masë të madhe janë çmim-pranuese

që i përafrohet tregut me tipare të konkurrencës së plotë.


furnitorit, ndërmarrjet raportojnë se në rast të ngritjes së çmimeve të produkteve të tyre

për 10% ata do të orientoheshin në blerjen e këtyre produkteve nga furnitorë tjerë. Thënë

thjeshtë, elasticiteti i kërkesës lidhur me çmimin e produkteve të furnitorëve është më i

lartë dhe fuqia e tyre tregtare është edhe më e vogël.

Për sa i përket pagesës së mallrave, ndërmarrjet raportojnë kryesisht mallrat janë paguar

në momentin e marrjes nga ana e klientëve, përderisa 35% është shitur me kredi. Ndërsa

për sa i përket inputeve, ndërmarrjet raportojnë se shumica e inputeve është paguar në

momentin e marrjes së produktit (75%). Pjesa e mbetur është paguar më vonë.

Pengesat në afarizëm

Për sa i përket barrierave që këto ndërmarrje hasin në afarizmin e tyre, ato raportojnë se

barrierat kryesore vijnë nga rrethina dhe se pengesat e brendshme (si mungesa e

njohurve, shkathtësive menaxheriale, kapacitetet e pamjaftueshme) janë pengesa më të

vogla. Në listën e barrierave prijnë energjia elektrike, korrupsioni, konkurrenca jo-lojale,

evazioni fiskal dhe mënyra e pagesës së TVSH-së.

SWOT:

Përparësitë:

- Të vetmet produkte të cilat kanë bilanc

pozitiv tregtar

- Fuqia e lirë punëtore

- Tradita e gjatë në grumbullimin dhe

përpunimin e lëkurave

-

Dobësitë:

- Shitja e lëndës së papërpunuar

- Niveli teknologjik

- Mungesa e sistemit te sigurimit te cilësisë

- Madhësia e ndërmarrjeve dhe kapaciteti i ulët

- Mungesa e mjeteve financiare

- Mungesa e investimeve të jashtme direkte

Mundësitë:

- Zgjerimi i tregjeve

- Përpunimi i lëkurave dhe prodhimi i

këpucëve dhe aksesorëve të lëkurës

- Trajnimi i fuqisë punëtore dhe avancimi i

teknologjisë

- Tërheqja e investimeve të jashtme

Rreziqet:


- Konkurrenca nga vendi dhe importi


- Kushtet e vështira të financimit

strategjia e industrisë së kosovës - · pdf fileswot analiza – analiza e...

Documents