strategija razvoja turizma u gornjem podrinju

STRATEGIJA RAZVOJA TURIZMA U GORNJEM PODRINJU

*Završna verzija

Juli, 2007. godine

Institut za građevinarstvo “IG” Banja Luka Naučno istraživački Institut

SADRŽAJ: 1. UVOD ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 5 2. PRISTUP, CILJEVI I METODOLOGIJA STRATEGIJE------------------------------------------------ 6

2.1. CILJEVI I BAZIČNI PRINCIPI IZVOĐENJA PROJEKTA ------------------------------------------- 7 2.2. METODOLOŠKE OSNOVE ISTRAŽIVANJA --------------------------------------------------------- 8

3. ZNAČAJ TURIZMA U GLOBALNOM EKONOMSKOM RAZVOJU ----------------------------- 10 4. ANALIZA TURISTIČKIH KRETANJA I TENDENCIJA U BIH ------------------------------------ 13

4.1. DANAŠNJI BOSANSKOHERCEGOVAČKI TURISTIČKI PROIZVOD ------------------------ 16 4.2. TURISTIČKA TRAŽNJA -------------------------------------------------------------------------------- 16

4.2.1. OSOBINE TURISTIČKE PONUDE I TRAŽNJE ------------------------------------------------ 18 4.2.1.1. Karakteristike turističke tražnje ---------------------------------------------------------------------------- 18 4.2.1.2. Karakteristike turističke ponude---------------------------------------------------------------------------- 20

5. ZNAČAJ TURIZMA U LOKALNOM I REGIONALNOM EKONOMSKOM RAZVOJU SA OSVRTOM NA SARAJEVSKU EKONOMSKU MAKROREGIJU (SMR) ------------------------ 22

5.1. RAZVOJ TURIZMA SARAJEVSKE EKONOMSKE MAKROREGIJE -------------------------- 26 5.2. ZAKLJUČAK ---------------------------------------------------------------------------------------------- 29

6. SAVREMENI TRENDOVI NA SVJETSKOM I EVROPSKOM TURISTIČKOM TRŽIŠTU- 30 6.1 POSTAVKE RAZVOJA SAVREMENIH TRENDOVI U RAZVOJU TURIZMA --------------- 32 6.2. SAVREMENI TRENDOVI I VJEŠTINE POTREBNI U TURIZMU DANAŠNJICE ------------ 33 6.3. PROGNOZE BUDUĆIH KRETANJA U SVJETSKOM TURIZMU ------------------------------- 37 6.4 KLJUČNI TRENDOVI NA GLAVNIM TRŽIŠTIMA I TRŽIŠTIMA BLIŽEG OKRUŽENJA 39 6.5. MOGUĆI UTJECAJ SAVREMENIH SVJETSKIH TRENDOVA U TURIZMU, NA TURIZAM

B I H---------------------------------------------------------------------------------------------------------- 47 6.5.1. UPRAVLJANJE MARKETINGOM NA NIVOU TURISTIČKE DESTINACIJE KAO

ODGOVOR NA UTICAJ SAVREMENIH SVJETSKIH TRENDOVA U TURIZMU --------- 48 7. PODRUČJE GORNJEG PODRINJA OPŠTI / OPĆI PREGLED ----------------------------------- 50

7.1. GENERALNA KVALIFIKACIJA DESTINACIJE --------------------------------------------------- 50 7.2. POLITIKA I ADMINISTRATIVNI SISTEM ---------------------------------------------------------- 51 7.3. GEOGRAFSKI POLOŽAJ-------------------------------------------------------------------------------- 51 7.4. PRIRODNE KARAKTERISTIKE PODRUČJA------------------------------------------------------- 52

7.4.1. GEOLOŠKA STRUKTURA, LITOLOŠKI SASTAV, RUDNO - MINERALNA LEŽIŠTA, MINERALNE, TERMALNE I TERMOMINERALNE VODE---------------------------------- 52

7.4.2. RELJEF -------------------------------------------------------------------------------------------------- 53 7.4.2.1. Kraški reljef -------------------------------------------------------------------------------------------------- 54 7.4.2.2. Fluvijalni i fluviokrški reljef -------------------------------------------------------------------------------- 55 7.4.2.3. Fluviodenudacijski reljef ------------------------------------------------------------------------------------ 56 7.4.2.4. Padinski reljef------------------------------------------------------------------------------------------------- 56 7.4.2.5. Fosilni glacijalni i fluvioglacijalni reljef ------------------------------------------------------------------ 57

7.4.3. HIDROGRAFSKE KARAKTERISTIKE ----------------------------------------------------------- 58 7.4.4. TLA / ZEMLJIŠTA ------------------------------------------------------------------------------------ 60 7.4.5. VEGETACIJA, BILJNI I ŽIVOTINJSKI SVIJET------------------------------------------------- 61

7.5. KLIMA ------------------------------------------------------------------------------------------------------ 64 7.5.1. PLANINSKA KLIMA --------------------------------------------------------------------------------- 64 7.5.2. PRETPLANINSKA KLIMA-------------------------------------------------------------------------- 65 7.5.3. ALPSKA KLIMA -------------------------------------------------------------------------------------- 65

7.6. STANOVNIŠTVO ----------------------------------------------------------------------------------------- 66 7.7. SAOBRAĆAJ I KOMUNIKACIJE---------------------------------------------------------------------- 66 7.8. PRIVREDA ------------------------------------------------------------------------------------------------- 67 7.9. KULTURNO-ISTORIJSKE ZNAMENITOSTI GORNJEG PODRINJA -------------------------- 67

Strategija razvoja turizma u Gornjem podrinju

Institut za građevinarstvo „IG“ Banja Luka www.institutig.com

3

8. TURIZAM GORNJEG PODRINJA ------------------------------------------------------------------------- 72 8.1. PREGLED I OCJENA: STANJA U TURIZMU NA PODRUČJU GORNJEG PODRINJA------ 72 8.2. TURISTIČKA PONUDA GORNJEG PODRINJA (PROIZVODI, SMJEŠTAJ, TURISTIČKA

TRAŽNJA)-------------------------------------------------------------------------------------------------- 73 8.2.1. OPŠTINA VIŠEGRAD -------------------------------------------------------------------------------- 73 8.2.2. OPŠTINA FOČA --------------------------------------------------------------------------------------- 80 8.2.3. OPĆINA GORAŽDE --------------------------------------------------------------------------------- 100 8.2.4. OPŠTINA NOVO GORAŽDE ---------------------------------------------------------------------- 115 8.2.5. OPĆINA USTIKOLINA ----------------------------------------------------------------------------- 117 8.2.6. OPĆINA PRAČA / PALE---------------------------------------------------------------------------- 119 8.2.7. OPŠTINA RUDO-------------------------------------------------------------------------------------- 123 8.2.8. OPŠTINA ROGATICA------------------------------------------------------------------------------- 127 8.2.9. OPŠTINA KALINOVIK ----------------------------------------------------------------------------- 136 8.2.10. OPŠTINA ČAJNIČE---------------------------------------------------------------------------------- 140

8.3. PROMOCIJA TURISTIČKE PONUDE --------------------------------------------------------------- 144 8.3.1. VIDOVI TURIZMA I PONUDE TURISTIČKOG PROIZVODA, KOJE JE MOGUĆE

RAZVIJATI NA OSNOVU PRIRODNIH PREDISPOZICIJA U GORNJEM PODRINJU 144 8.3.1.1. Planinski turizam --------------------------------------------------------------------------------------------144 8.3.1.2. Riječni turizam-----------------------------------------------------------------------------------------------147 8.3.1.3. Jezerski turizam----------------------------------------------------------------------------------------------150 8.3.1.4. Zdravstveno-lječilišni turizam -----------------------------------------------------------------------------150 8.3.1.5. Naučno-istraživački turizam (bio i geo diverzitet)------------------------------------------------------150 8.3.1.6. Seoski turizam i organska hrana---------------------------------------------------------------------------151 8.3.1.7. Lovni turizam -----------------------------------------------------------------------------------------------152 8.3.1.8. Tranzitni turizam --------------------------------------------------------------------------------------------153

8.4. BUDŽET --------------------------------------------------------------------------------------------------- 154 8.5. INFORMISANJE ----------------------------------------------------------------------------------------- 156 8.6. MARKETING --------------------------------------------------------------------------------------------- 157

8.6.1. RAZVOJ PROIZVODA ------------------------------------------------------------------------------ 162 8.6.2. PROMOCIJA I PRODAJA--------------------------------------------------------------------------- 162 8.6.3. ODNOSI S JAVNOŠĆU (PR BIRO) --------------------------------------------------------------- 162 8.6.4. OPŠTINSKA/OPĆINSKA TURISTIČKA ORGANIZACIJA/URED ------------------------- 163 8.6.5. MARKETING PROGRAMI TURIZMA GORNJEG PODRINJA ----------------------------- 164

9. SWOT ANALIZA TURIZMA GORNJEG PODRINJA ------------------------------------------------ 166 9.1. UVODNE NAPOMENE --------------------------------------------------------------------------------- 166 9.2. INFRASTRUKTURA I SAOBRAĆAJ----------------------------------------------------------------- 167 9.3. TURISTIČKI PROIZVOD------------------------------------------------------------------------------- 168 9.4. LJUDSKI RESURSI I TRŽIŠTE RADA--------------------------------------------------------------- 171 9.5. ODNOSI I UMREŽAVANJE S DRUGIM PRIVREDNIM I JAVNIM SUBJEKTIMA --------- 173 9.6. SISTEM REGIONALNOG TURISTIČKOG MARKETINGA ------------------------------------- 175 9.7. ORGANIZACIJA, UPRAVLJANJE I PODSTICANJE RAZVOJA TURIZMA ----------------- 177

10. STRATEŠKE PREDNOSTI I STRATEŠKI NEDOSTACI ---------------------------------------- 180 10.1. STRATEŠKE PREDNOSTI ----------------------------------------------------------------------------- 180 10.2. STRATEŠKI NEDOSTACI ----------------------------------------------------------------------------- 181 10.3. ZAKLJUČAK --------------------------------------------------------------------------------------------- 182

11. VIZIJA -------------------------------------------------------------------------------------------------------- 183 11.1. OBUHVAT VIZIJE--------------------------------------------------------------------------------------- 183 11.2. PRINCIPI -------------------------------------------------------------------------------------------------- 184 11.3. OSLONAC NA STRATEŠKE PREDNOSTI---------------------------------------------------------- 184 11.4. VRIJEDNOSTI KOJE GORNJE PODRINJE ŽELI DA PREDSTAVI ---------------------------- 184

12. STRATEŠKE SMJERNICE RAZVOJA TURIZMA ------------------------------------------------ 186 13. ZAKLJUČAK------------------------------------------------------------------------------------------------ 190



4

NARUČILAC:

SARAJEVSKA RAZVOJNA AGENCIJA „SERDA“ d.o.o

SARAJEVO

PROJEKAT:

STRATEGIJA RAZVOJA TURIZMA U GORNJEM PODRINJU

Završna verzija

IZVRŠILAC: Institut za građevinarstvo „IG“ d.o.o. Banja Luka

www.institutig.com [email protected] [email protected]

BROJ: SU-IGBL-IN-EK-1383/07

VRIJEME IZRADE:

Juli 2007. godine

RADNI TIM: Dr Alen Lepirica, dipl.inž.geoznan. Prof dr Milenko Stanković, dipl.inž.arh. Nebojša Knežević, dipl.inž.tehnol. Dr Zoran Govedar, dipl.inž.šum. Prof dr Milorad Milićević, dipl.inž.hidrograđ. Slobodan Berić, dipl.inž.građ. Prof. dr. Zdravko Milovanović, dipl.inž.maš. Maida Vuković, dipl.inž.arh. Saša Dunović, dipl.inž.tehnol. Nenad Gaćeša, dipl.inž.geolog. Vanja Jerinić, dipl.inž.tehnol. Ratko Radišić, spec.oec.turizma. Angelina Ivanović, dipl.ecc

UNUTRAŠNJA KONTROLA

Čedomir Pogarčić, dipl.inž.građ.

Generalni direktor

Prof. dr Zdravko Milovanović, dipl.inž.maš.



5

1. UVOD Sarajevska regionalna razvojna agencija - SERDA je odlučila da na osnovu Regionalne strategije ekonomskog razvoja za Sarajevsku ekonomsku makroregiju, te inicijativu, podsticaj i podršku od strane deset opština/općina Gornjeg podrinja, realizuje Projekat izrade studije - Strategija razvoja turizma Gornjeg podrinja. Ugovorom broj: 0139-I-/06 zaključenim između Sarajevske regionalne razvojne agencije SERDA u saradnji sa Partnerima: Opštine Rogatica, Općina Goražde, Opština Višegrad, Opština Foča, Opština Kalinovik, Opština Foča Ustikolina, Općina Pale Prača, Opština Rudo, Opština Novo Goražde i Opština Čajniče (Naručilac) i Instituta za građevinarstvo „IG” d.o.o. Banja Luka (Izvršilac) naručena je izrada studije – Strategija razvoja turizma Gornjeg podrinja. Strategija razvoja turizma Gornjeg podrinja je obuhvatila vremenski interval do 2015. godine. Iako raspolaže sa značajnim turističkim razvojnim potencijalom, regija Gornjeg podrinja koje obuhvata područje deset opština/općina ne koristi ih zbog nedostatka je vizije razvoja Opština regiona. Takođe ne postoji adekvatna saradnja između relevantnih interesnih grupa u turizmu Gornjeg podrinja, a naročito između javnog i privatnog sektora. Gornje podrinje, iako strateški pozicionirano, ima ograničen pristup regionu, posebno pojedinim turistički interesantnim dijelovima, zbog loše prvenstveno drumske infrastrukture. Posebno pitanje je nedostatak educiranih turističkih menadžera raznih profila kao i hotelijerske, gastro i restoraterske struke. Turistički proizvod je koncipiran u skladu sa ''starim, tradicionalnim'' tražnjama, prvenstveno domaćih turista, a smještajni kapaciteti su skromni (oko 2000 kreveta) sa niskom kategorijom. Zbog raznovrsne i većim djelom netaknute prirode, regiona Gornjeg podrinja, sadašnje teške ekonomske situacije, nepostojanja savremenih smještajnih kapaciteta, treba favorizovati u svakom slučaju razvoj ekoturizma. Prema porastu interesa turista za ekoturizam u ovoj regiji, posebno prema očiglednom trendu njihovog povećanja, prvenstveno vezano za riječni turizam mi smo u ovoj Studiji dali poseban naglasak razvoju ekoturizma ali takođe i drugih komplementarnih vidova turizma kao što su seoski, religijski i lovni. Na kraju Studije su date strateške smjernice prema kojima bi se trebalo ravnati u procesu planiranja, organizovanja i realizacije razvoja turizma u cilju ekonomskog razvoja regije koji bi se u prvom redu očitovao kroz povećanje stope zaposlenosti, razvoj ruralnih naselja i poboljšanje usluga kao i ostalih djelatnosti što direktnim što indirektnim putem.



6

2. PRISTUP, CILJEVI I METODOLOGIJA STRATEGIJE Područje Gornjeg podrinja treba da dobije Strategiju razvoja kojom, prije svega, treba da se postigne povećanje konkurentnosti turističke privrede (kroz klasterski pristup). Povećanje deviznog priliva od turizma, rast domaćeg turističkog prometa, te rast zaposlenosti putem turizma su realni ciljevi koji se nadovezuju i proističu jedan iz drugog. Za povećanje domaćeg turističkog prometa nužno je povećati broj zaposlenih, jer razvoj turizma apsorbuje radnu snagu, obzirom da se svi procesi rada ne mogu automatizirati i zamijeniti mašinama. Uz ove osnovne privredne ciljeve, očekivanja su deset opština Gornjeg podrinja da se ovim projektom inicira i razvoj pozitivnog imidža na domaćem i svjetskom tržištu, jer ''razmatranja imidža su posebno važna za proces internacionalizacije poslovanja, u tom kontekstu svakoj se zemlji, kao izvoru proizvoda i usluga, pripisuje određeni imidž''. (Brkić, N. Promjena imidža BiH u funkciji razvoja turizma). Jedan od prioritetnih ciljeva je i da se turizam kao grana postavi na principe samoodrživosti. Dugoročna zaštita prirodnih i kulturnih resursa u funkciji turizma, mora postati svakodnevna praksa, menadžmenta, turističkih radnika i lokalne zajednice. Cilj je takođe zapošljavanje i poboljšanje kvaliteta života lokalnog stanovništva uz pomoć turizma, te da se obezbijedi zaštita turističkih potrošača saglasno današnjoj evropskoj praksi i Zakonu o zaštiti potrošača BiH. Da je Strategija sa postavljenim ciljevima ostvarljiva, (metodološki) pokazaće SWOT analiza koja će se u narednim poglavljima tematski prezentirati: potencijalne unutrašnje snage (strengths), potencijalne unutrašnje slabosti (weaknesses), potencijalne spoljne mogućnosti (opportunities), potencijalne spoljnje prijetnje (threats) područja Gornjeg podrinja i to segmente:

Infrastruktura i saobraćaj; Turistički proizvod; Ljudski resursi i tržište rada; Odnosi i umrežavanje s drugim privrednim i javnim subjektima; Sistem regionalnog turističkog marketinga; Organizacija i podsticanje razvoja turizma;

Principi strateškog menadžmenta mogu transformisati turističku privredu jer:

Strateški menadžment podstiče nove ideje ukoliko su strateški orjentisane; Procesom strateškog menadžmenta preduzeće, zna u kojem smislu da

aktivira svoje napore u narednom vremenskom periodu; Procesom strateškog menadžmenta preduzeće identifikuje i razvija svoje

konkurentske prednosti.



7

2.1. CILJEVI I BAZIČNI PRINCIPI IZVOĐENJA PROJEKTA Prihvatajući ovako složene ciljeve i interese deset Opština Gornjeg podrinja u oblasti turizma, autori izrade ovog projekta su svjesni da se primarni fokus mora staviti na cjelovitu izgradnju tržišno orjentisanih turističkih proizvoda s izgledima plasmana i održivosti na domaćem i međunarodnom tržištu. U tom smislu ovaj projekt postavlja temelje za izgradnju internacionalno konkurentne turističke industrije ovog dijela Bosne i Hercegovine. Šematski prikaz ciljeva projekta je dat u nastavku:

CILJEVI PROJEKTA

Princip odozdo na gore je u najvećoj mogućoj mjeri primjenjeni princip u realizaciji ovog projekta a čija je primjena potvrdila na terenu okvire i prostor za promjene. Vidljivo je da se institucionalni sistem Bosne i Hercegovine ubrzano modernizuje i da se odgovornost za razvoj i rast privrede, uključujući i turizam sve više decentralizuje. Kapacitet za promjene i inovacije na lokalnom i regionalnom nivou sve se više očituje. Provedenim sistemom nismo samo podstaknuli aktivno uključivanje svih relevantnih aktera u turističkom procesu Gornjeg podrinja i time identifikovali interese i očekivanja već i dobili brojne ideje i prijedloge objektivno izvodljivih programa i aktivnosti čiji se primjeri nalaze i u nastavku Strategije.

PODIZANJE KONKURENTNOSTI TURIZMA GORNJEG PODRINJA

Povećanje deviznog priliva od turizma

Rast domaćeg turističkog prometa

Rast zaposlenosti

RAZVOJ POZITIVNOG IMIDŽA

DUGOROČNA ZAŠTITA RESURSA

POBOLJŠANJE KVALITETA ŽIVOTA

ZAŠTITA TURISTIČKIH POTROŠAČA



8

Princip od pojedinačnog ka opštem Gornje podrinje ima nekoliko tradicionalnih poslovnih sektora u turizmu sa šansama za globalnu konkurentnost, ali i mogućnost da razvije potpuno nove sektore s obzirom na promjene na svetskom turističkom tržištu. Dali smo prioritet onim sektorima u kojima Gornje podrinje ima najjaču atraktivnost i gdje može najbrže da izgradi vlastite konkurentske prednosti. Konkurentske prednosti se grade na način da se proizvodi i usluge oblikuju po uzoru na konkurente, ili još bolje, na način potpuno različit od konkurencije, to jest s ugradnjom vlastitog identiteta. Na tako odabranom portfoliju proizvoda, odnosno konkurentnih turističkih sektora, predlaže se ukupna razvojna politika u turizmu Gornjeg podrinja. Uključivanje javnosti je, takođe, princip bez čije primjene nije moguće očekivati visok domet ovog projekta. Naime, stvaranje imidža turističke destinacije nije moguće bez spremnosti uključivanja javnosti u različite projekte podizanja standarda turističkih usluga na cjelokupnoj teritoriji Gornjeg podrinja koje ne može i ne smije da računa na turizam u izolovanim oazama za strane goste nego, naprotiv, treba da osigura sistem zanimljivih turističkih iskustava na svojoj cjelokupnoj teritoriji. Zato će biti nužno pojedine dijelove ovog projekta verifikovati posredstvom javnih prezentacija i medija. 2.2. METODOLOŠKE OSNOVE ISTRAŽIVANJA Polazeći od navedenih bazičnih principa izvođenja ovog projekta kao i definisanih elemenata iz tenderske dokumentacije, metodološke osnove ovog projekta oblikovane su:

• primjenom principa odozdo na gore, ocjenjivanjem različitih mogućnosti izgradnje konkurentnosti u regionu Gornjeg podrinja, definišu se razvojna vizija i strategija, modeli rasta, planovi investicija i planovi razvoja konkurentnosti;

• definiše se nov i cjelovit upravljački mehanizam turizma i obezbjeđuje se

efikasan plan implementacije strategije upravljanja turizmom u Gornjem podrinju, imajući na umu vremensku dimenziju i potrebne resurse;

• istraživanjem i komuniciranjem s interesnim subjektima, izvodi se puna

objektivizacija stanja i pretpostavki razvoja turizma Gornjeg podrinja, posebno sa stanovišta izgradnje internacionalne konkurentnosti u prioritetnim sektorima/proizvodima, a imajući u vidu prije svega rast inostranog turističkog prometa.

Da bi se došlo do pouzdanih rezultata i operativnih rješenja koje je postavio Naručilac u konkursnoj dokumentaciji, za potrebe ovog projekta sproveden je niz istraživanja i obavljeni konsultantski postupci koji su uobičajeni u internacionalnoj praksi sličnih projekata.



9

Provedena su standardna desk i field istraživanja, a za potrebe ovog projekta urađena su i dodatna anketna istraživanja te intervjui, koji su povezani s potrebom prikupljanja informacija i dodatne argumentacije za različita problemska područja te s provjerom primjerenosti predloženih rješenja. Za analizu regionalnog i međunarodnog okruženja i turističkih tokova koristili smo sve relevantne turističke statistike, (tu smo naišli na dosta problema zbog veoma malog broja ili uopšte nepostojanja zvaničnih statističkih izvora podataka za analizu regionalnih turističkih tokova). Intervjui s direktorima lokalnih turističkih organizacija, kao i predsjednicima opština ili njihovim referentima, su rađeni u cilju utvrđivanja stavova direktora turističkih organizacija, kao i predsjednika opština na području Gornjeg podrinja u pogledu mogućih razvojnih usmjerenja i potencijala rasta turizma u regiji. Strategija razvoja turizma u Gornjem podrinju je zasnovana i usaglašena i sa razvojnim Strategijama pojedinih opština, (koje su imale izgrađenu Strategiju razvoja, kao što su Foča i Goražde, koji su i najveći urbanistički centri ovog regiona). U sklopu istraživanja stavova stanovništva Gornjeg podrinja istraženi su interesi kao i stavovi prema turizmu da se utvrde stavovi lokalnog stanovništva o zadovoljstvu postojećim stanjem i željenom pravcu turističkog razvoja na području Gornjeg podrinja. Istražene su i aktuelne poslovne performanse hotelske ponude Gornjeg podrinja u cilju otkrivanja bitnih tržišnih obilježja tražnje za hotelima, da se utvrdi cjelovita tržišno-finansijska poslovna slika hotela koji posluju u regionu. Nakon provedenih terenskih istraživanja, konsultacija sa stručnjacima ministarstva trgovine i turizma RS i turističke zajednice FBiH, opštinskim referentima te mještanima regije Izvršioci su pristupili izradi Strategije razvoja turizma Gornjeg podrinja.



10

3. ZNAČAJ TURIZMA U GLOBALNOM EKONOMSKOM RAZVOJU

Danas se smatra da turizam sa svojim odlikama ulazi u sve pore društvenog i privrednog razvoja mnogih zemalja. Turizam ima izražen neposredan, posredan i multiplikovan efekat na razvoj privrede. To je razlog da se posljednjih godina turizmu poklanja velika pažnja posebno sa aspekta njegovog doprinosa ukupnom privrednom razvoju zemalja i regija. Posljednjih decenija turizam dobija masovni karakter bilo da su u pitanju međunarodna ili domaća turistička kretanja. Svjetsko turističko tržište, (Grafikon br.1),

Svjetsko turističko tržište, 2004. godine

Izvor: prema statističkoj dokumentaciji WTO-a ostvarilo je u 2004. godini 760 miliona dolazaka. Evropa je i dalje najinteresantniji turistički region sa učešćem od oko 55% u ukupnim turističkim posjetama. Njeno učešće u svjetskom turističkom prometu još je i veće i iznosi oko 58%. Posmatrano segmentirano, evropsko turističko tržište izgleda (Grafikon br. 2),



11

Evropsko turističko tržište 2004. godine

Izvor: prema statističkoj dokumentaciji WTO-a Najveće učešće u evropskom turističkom prometu ostvareno je u području Mediterana (37%), te Zapadne Evrope (34%), dok je učešće Srednje i Istočne Evrope iznosilo tek 17%. Turistički promet u Evropi za rezultat je imao ukupan prihod od 252 milijarde EUR. Prosjek potrošnje po turističkom putovanju u Evropi iznosi 632 EUR. Distribucija turističkog prometa u Evropi prema karakterističnim regijama bila je kako slijedi: Sjeverna Evropa je registrovala 51 milion dolazaka (12%), Zapadna Evropa 139 miliona dolazaka (34%), Južna Evropa (tj. Mediteran) 152 miliona dolazaka (37%), a Srednja i Istočna Evropa 73 miliona dolazaka (17%). U 2003. godini je u svijetu realizovano oko 455 milijardi EUR prihoda od turizma, od čega je u Evropi ostvareno 250 milijardi EUR, Aziji i Pacifiku 78 milijardi EUR, Severnoj i Južnoj Americi 102 milijarde EUR, odnosno u Africi i Srednjem Istoku 25 milijardi EUR. Prosječna svjetska potrošnja turista po putovanju u 2003. godini je iznosila 660 EUR. Najznačajnije turističke zemlje u svijetu su Francuska, Španija, SAD, Kina i Italija, koje zajedno obuhvataju 33% ukupnog svjetskog turističkog prometa.



12

Najznačajnije pojedinačne receptivne zemlje u Evropi su Francuska, Španija, Italija, Austrija i Nemačka koje zajedno obuhvataju oko 60% ukupnog turističkog prometa Evrope. Procjene ukazuju da potrošnja domaćih i inostranih turista učestvuje sa oko 12% u ukupnom svjetskom društvenom proizvodu. Prema navedenom, uz godišnju stopu rasta od oko 4% jasno je da turizam predstavlja sve značajniju poslovnu djelatnost. Turizam je industrija koja bilježi najbrži rast u cijelom svijetu i to je jedna od tri najveće privredne grane na svijetu sa preko 750 milijardi eura prihoda i 808 miliona putnika. Dosadašnjih 808 miliona međunarodnih putovanja bi do 2010. godine trebalo narasti na milijardu, a do 2020. godine na 1,6 milijardi. Turizam spada među prvu djelatnost koja je poprimila globalne dimenzije, jer u svijetu ne postoji zemlja koja ne razvija na bilo koji način domaći ili ino turizam. Za kratko vrijeme ova djelatnost će stati uz bok naftne i automobilske industrije. Globalno sagledavanje značaja turizma u ukupnom ekonomskom razvoju, počevši od mikro ( destinacije), regionalnog (Gornje podrinjskog), pa do makro, svjetskog, globalnog nivoa, zavisiće od tendencija kretanja turizma na međunarodnom tržištu i stepena strategijskog prilagođavanja turističke privrede, Gornjeg podrinja (domaćeg tržišta), (globalnim) tržišnim promjenama.



13

4. ANALIZA TURISTIČKIH KRETANJA I TENDENCIJA U BIH

Prema podacima Centralne banke BIH, turizam u BiH je doživio pozitivan trend u poslednjih pet godina. Međunarodni dolasci i odlasci turista su se povećali i prihod ostvaren od turizma je oko 650 miliona američkih dolara. Povećani prihodi su između ostalog rezultat i aktivnijeg međunarodnog marketinga koji su promovisali državni organi (MIP, FIPA, TU BiH) na sajmovima i stručnim skupovima. Statističke informacije ukazuju da potrošnja u okviru ulaznog turizma, bi mogla da pokrije više od pola trenutnog deficita bilansa plaćanja BiH-a, što je dosta diskutabilno obzirom na stanje statistike u turizmu, koja bi se morala redefinisati i tek takva uvesti u praksu, jer je postojeća statistička metodologija zastarjela i neefikasna. Zbog toga je sa USAID-om sačinjen Projekt procjene i praćenja te razvoja u statistici turizma BiH i ,,da se izrade preporuke kako bi se modernizovala statistička istraživanja turizma u skladu sa međunarodnim standardima i metodologijom satelitskog računa turizma“, (Satelitski turizam i elaboracija satelitskog računa turizma, USAID, Sarajevo, februar 2006. godine). Ovo je bitno istaći jer su prilikom izrade ove Studije korišteni drugi (npr. bazični) izvori, umjesto statističkih koji su po pojedinim opštinama/općinama nedostajali. Prema podaci Centralne banke BiH, isti podržavaju makroekonomsku stabilizaciju BiH: inflacija je pod kontrolom, a stopa rasta stvarnog bruto domaćeg proizvoda je veća (oko 5%), nego u posljednjim godinama, Grafikon br.3.

Učešće turizma u ukupnom BDP BIH (2000./2004.g.)

Izvor: Statistika Centralne banke BiH



14

Rast turizma prati trend globalne ekonomije. Grafikon br. 4 koji slijedi prati ulazni i izlazni turizam u BiH

Ulazni i izlazni turizam u BiH/BDP (2000./2004.g.)

Izvor: Statistika Centralne banke BiH U posljednjih 20-tak godina Bosna i Hercegovina je kao turistička destinacija bila uglavnom izvan međunarodne konkurencije i značajnih turističkih kretanja, o čemu svjedoče današnji skromni rezultati turističke industrije. Ilustrativni su podaci o dolasku turista u 2004./2005. godina u RS, Tabela 1. Tabela br. 1 Dolasci turista u RS-u 2004./2005. godini

Turistička destinacija 2004.

Učešće u ukupnim

dolascima 2005.

Učešće u ukupnim

dolascima Index

2004./2003.

Banjsko mjesto 36.385 24 34.685 23.0 95.8

Planinsko mjesto 27.062 18 28.680 19.0 105.5

Ostala turistička mjesta

79.056 52 79.299 52.7 101.3

Ostala mjesta 8.777 6 7.862 5.3 88.3

Izvor: Republički zavod RS-a, Banja Luka 2005.



15

Prosječno zadržavanje turista je bilo prosječno 2.7 dana (domaći i strani turisti 2004. g.): Tabela 2. Tabela br. 2 Prosječno zadržavanje turista 2004./2005. godina

PROSJEČNO ZADRŽAVANJE 2004. 2005. INDEX

2005./2004. UKUPNO 2.7 dana 2.64 dana 97.7 Domaći 2.76 2.88 104.3 Strani 2.56 2.22 86.7

Izvor: Republički zavod RS-a, Banja Luka 2005. Ostvareni promet u ugostiteljstvu u tom periodu je iznosio, Tabela 3. Tabela br. 3 Promet u ugostiteljstvu 2004./05.

PROMET U UGOSTITELJSTVU 2004. 2005. INDEX

2005./2004. Za IX. mjeseci 40.771.000 36.989.000 90.7

Izvor: Republički zavod RS-a, Banja Luka 2005. U isto vrijeme dogodile su se velike promjene na svjetskom turističkom tržištu koje su takođe zaobišle Bosnu i Hercegovinu, zbog ratnih događanja i neprilagođenosti turističke ponude svjetskim trendovima. Stoga je u Bosni i Hercegovini nužno hitno poboljšanje konkurentnosti turističke ponude, a u skladu sa željenim pozicioniranjem na turističkom tržištu. Unapređenje konkurentnosti ponude može se brže ostvariti na onim lokalnim područjima gdje postoje bazični proizvodi i gdje je moguće da se brzo postigne saglasnost javnog i privatnog sektora o modelima, strategijama rizicima restrukturisanja i repozicioniranja naslijeđene ponude. Ipak, prema Svjetskom savjetu za turizam i putovanja (WTTC) koji prati i prognozira industriju turizma širom svijeta, ukupan direktni i indirektni uticaj turizma na ekonomiju BiH dostiže skoro 1 milijardu KM u 2005. godini, odnosno više od 7% ukupnog BDP. Po rezultatima ankete koju je nedavno sproveo USAID čak 76% ispitanika smatra da vrijedi investirati u turizam s ciljem poboljšanja BH ekonomije i kreiranja novih radnih mjesta, te najbržeg privrednog razvoja i poboljšanja spoljnotrgovinskog deficita. Broj zaposlenih u turizmu procjenjuje se na preko 50 000 radnih mjesta, odnosno 5% ukupne radne snage u BiH. Osim toga, BiH ima veliki suficit u platnom bilansu u turizmu, bez kojeg bi deficit tekućeg računa bio mnogo veći.



16

4.1. DANAŠNJI BOSANSKOHERCEGOVAČKI TURISTIČKI PROIZVOD

Iako Bosna i Hercegovina posjeduje raznovrsnu atrakcijsku strukturu, nju ne prati adekvatan profil turističkih proizvoda, zbog zaostajanja u razvoju komunikativnog i receptivnog faktora. Naime, u okviru svih ključnih turističkih atrakcija oblikovane su inicijalne ponude i turistički proizvodi prije 20-tak i više godina. Iste su zbog odsustva Bosne i Hercegovine s međunarodnog turističkog tržišta ostale nemodernizovane, a time i bez veće pregovaračke snage prema kupcima. Naslijeđena turistička struktura i ponuda je uglavnom stvorena za potrebe domaćeg turističkog tržišta, a naročito socijalnog, omladinskog i dječjeg turizma. Ovo se objašnjava činjenicom što je u vrijeme bivše Jugoslavije glavni fokus turističkog razvoja bio na jadranskom turizmu. Glavni današnji proizvodi Bosne i Hercegovine su banje s klimatskim lečilištima, planine, rijeke i administrativni centri. U poslijednje vrijeme u Bosni i Hercegovini se postepeno razvija i proizvod ruralnog turizma koji u različitim dijelovima dobija različite forme ponude. Na ulasku u novu eru razvoja turizma, Bosna i Hercegovina je s jedne strane suočena s potrebom ubrzane revitalizacije nasleđene strukture turizma, a s druge strane s inteligentnim korišćenjem brojnih netaknutih atrakcija i oblikovanjem novih proizvoda. Sasvim je izvesno da rehabilitacija naslijeđene strukture ima prioritet ne samo zbog ekonomski efikasnijih solucija za povratak na međunarodno tržište, nego, prije svega, zbog činjenice da je u i oko naslijeđenih destinacija moguće na najlakši način podići kapacitete ponude i nivo konkurentnosti, te tako stvoriti jaču bazu za marketinške aktivnosti. U tom kontekstu, najvažnije je pitanje kako efikasno aktivirati naslijeđenu smeštajnu ponudu Bosne i Hercegovine. 4.2. TURISTIČKA TRAŽNJA Na području Bosne i Hercegovine, ne postoje relevantni podaci o broju noćenja zbog neuređenosti turističkog tržišta, neorganizovanosti turističkih organizacija i nesavjesnog poslovanja hotelijera koji ne prijavljuju turiste, kao i nedoslednosti provođenja Zakona/Uredbe o boravišnoj taksi u RS-u, odnosno FBiH. Ovakvo stanje je nepovoljno jer se na taj način prikriva ukupan prihod i ne plaćaju obaveze po osnovu PDV-a, i u isto vrijeme izbjegava plaćenje boravišne takse koja se usmjerava Turističkim organizacijama /zajednicama , opštinskim, gradskim, kantonalnim i entitetskim (TORS, TZ FBiH), odnosno krovnoj organizaciji,Turističkom udruženju u BiH, koja te sredstva koristi za zajedničke nastupe i propagandno-promotivne aktivnosti (na ino i domaćem tržištu). Analiza iskorišćenja smještajnih kapaciteta po vrstama smještaja ukazuje na činjenicu da su najbolje popunjeni smještajni kapaciteti u banjskim i/ili klimatskim lječilištima.



17

S druge strane, iskorišćenost hotelskih objekata u je relativno skromna, dok je popunjenost radničkih i omladinskih odmarališta u kontinuiranom opadanju, što svedoči o sve manjem interesu za ovu vrstu ponude. Iako u Bosni i Hercegovini postoji određeni nivo sezonalnosti turističkog prometa, ona je bitno manje izražena nego u slučaju većine mediteranskih turističkih zemalja, što je i razumljivo s obzirom na bitno drugačiju strukturu tražnje, odnosno nepostojanje klasičnog proizvoda "sunce i more". Polazeći od prethodno navedenih konstatacija, osnovnih karakteristika i relevantnih trendova u sferi ponude i tražnje za Bosnom i Hercegovinom kao turističkom destinacijom u proteklom periodu, može se zaključiti da je turizam na teritoriji Bosne i Hercegovine proteklu deceniju proveo u stanju opšte letargije, uspavanosti i stagnacije, uslijed čega ga trenutno karakterišu brojni i ozbiljni nedostaci, najviše na nivou turističke ponude. Pri tome, posebno valja naglasiti sljedeće bitne nedostatke:

• nedefinisani tržišni položaj Bosne i Hercegovine kao makrodestinacije (nedostatak bilo kakvog strateškog pozicioniranja) i njena opšta neprepoznatljivost na turističkoj mapi sveta;

• nezadovoljavajuća i zastarjela struktura ukupnih smještajnih kapaciteta, s izuzetno visokim učešćem zastarjelih hotelskih objekata niske kategorije;

• tržišna neprilagođenost dijela hotelskih i drugih smještajnih kapaciteta zahtjevima savremene tražnje i propulzivnih tržišnih segmenata (radnička i omladinska odmarališta, banje i sl.);

• nezavršen proces privatizacije (kao i slučajevi loše sprovedene privatizacije) onemogućava da se, u dijelu hotela i drugih smještajnih objekata, hitno započne s ulaganjima u podizanje njihovog kvaliteta;

• nedostatak raznovrsnih turističkih proizvoda koji bi mogli da privuku inostranu tražnju, aktiviraju turistički potencijal cijele zemlje, povećaju prosječnu potrošnju po danu boravka i osiguraju poslovanje u produženoj sezoni;

• nezadovoljavajuća dostupnost mnogih dijelova Bosne i Hercegovine bogate prirodnim i/ili od čovjeka stvorenim atrakcijama;

• nezadovoljavajuća komunalna infrastruktura koja na nekim područjima nije pratila povećanu izgradnju komercijalnih i drugih turističkih kapaciteta;

• nizak kvalitet usluga (dobrim dijelom povezano s današnjim nivoom kategorizacije turističko-ugostiteljskih objekata u privatnom i javnom sektoru); i

• neusklađenost cijena i kvaliteta u dijelu ponude. Konačno, jedan od aktuelnih problema povezanih sa turizmom Bosne i Hercegovine, a koji, u velikoj mjeri, umanjuje značaj turizma u privrednoj strukturi zemlje, te koji može da ima vrlo negativne implikacije ne samo na cjelokupni budući razvoj turizma Bosne i Hercegovine, već i na budžetske prihode države, povezan je sa statističkim praćenjem turizma na tlu Bosne i Hercegovine koji je veoma ne efikasan ili uopšte ne postoji. Evidentno je, naime, da se danas turistički promet ostvaren na tlu Bosne i Hercegovine, dobrim dijelom, ne registruje od strane službene državne statistike.



18

4.2.1. OSOBINE TURISTIČKE PONUDE I TRAŽNJE Tržište se prema uopštenoj definiciji može definisati kao sveukupnost odnosa ponude i tražnje. Turističko tržište je dio opšteg tržišta i ima svoju turističku tražnju i ponudu, objekte razmjene (proizvod,uslugu) i cijenu, ali i sa određenim specifičnostima (Senečić, J., Istraživanje turističkih tržišta, ,,Mikrorad”, Zagreb, 1999. godine):

turistička ponuda je vrlo heterogena, po broju i vrstama usluga (proizvoda), tako i po ponuđačima (subjektima, nosiocima ponude);

usluge u turizmu ”proizvode” se tek po narudžbi kupca i uslovljene su tražnjom prisutnog kupca turiste;

turistička tražnja je neravnomjerno raspoređena i pri tome je različitog intenziteta;

turističke usluge vezane su za dato područje (destinaciju) i njegova privredna, ambijentalna i dr. neprenosiva obilježja;

korisnici usluga (turisti) od ponuđača traže niz međusobno povezanih (paket) usluga, za razliku od ostalih tržišta;

u međunarodnom turističkom prometu dolazi do izražaja specifičan vid izuzetno važnog izvoza ,,na mjestu događaja” jer plasman turističkih usluga se vrši deviznim novčanim prometom, mada on ne prelazi granicu zemlje”;

veliki je uticaj neekonomskih faktora (političke prilike, bolesti, vremenske prilike, i sl. na nivo i usmjeravanje turističke tražnje;

velika je elastičnost turističke tražnje u odnosu na nivo (i promjene) prihoda, nosilaca turističkih potreba;

sa aspekta tržišne tehnike i institucija, to je tržište na kojem se isprepliće posredna i neposredna prodaja (prodajni kanali), s naglašenim značenjem posrednika.

4.2.1.1. Karakteristike turističke tražnje Turistička tražnja je u stalnom traženju novog,nepoznatog, zanimljivog, onoga što treba doživjeti. Milione ljudi pokreće motivacija da se uključe u turistička kretanja: odmora i relaksacije, lijepih i interesantnih turističkih motiva, ugodne klime, interesantnih kulturno-istorijskih spomenika, sporta punog adrenalina, novog i nepoznatog... Sadašnje analize i prognoze turističke tražnje, karakteriše promjene u traženju:

zahtjev turističkih potrošača za povećanjem ekološkog kvaliteta i zdravstveno-rekreativne funkcionalnosti prostora;

širenje zahtjeva za povećanje nivoa kvaliteta usluga; adrenalinski sportovi i pojedinačni kreativni programi,kao i programi za

manje grupe turista, povećanje sigurnosti putovanja i boravka; tražnja kraćih a češćih putovanja; povećanje tražnje generacije,,trećeg doba”;



19

povećanje tražnje kroz brži, udobniji i sigurniji transport,uz povećanje korišćenja informatike;

traže se ,,unikatne destinacije” sa ekološkim vrijednostima zdrave sredine i organske hrane...

Ovakvom tražnjom, podstiče se transformacija i usmjeravanje tražnje na prestrukturiranje turističke ponude. Faktori turističke tražnje se mogu različito grupisati npr:

subjektivni faktori tražnje, koje čine lične potrebe nosioca tražnje (odmor, rekreacija, rehabilitacija, moda, porodične veze, vjerski stavovi i ubjeđenja).

Objektivni faktori tražnje, kao što su nivoi zakonodavstva, privredne

razvijenosti, društveni sistem, uslovi rada, socijalna politika i sl. (Marković, S. i Z., Osnovi turizma, Zagreb: Školska knjiga).

Sve faktore koji utiču na promjenu turističke tražnje mogu se grupisati u dvije skupine:

Opšte (društveno – ekonomski sistem zemlje, demografske karakteristike stanovništva ,prirodni ambijent..);

Specifične (određeni i usmjereni pravci tražnje za uslugama datog područja, npr. Rafting na Drini). (Unković, S., Ekonomika turizma, Bgd. Savremena administracija.)

Očekivati je da će pored turistički afirmisanih zemalja, u razvoju turističke ponude izaći na tržište i zemlje u tranziciji koje imaju povoljne uslove za razvoj turizma i mogućnost da se na ovaj način ravnopravnije uključe u međunarodnu podjelu rada s razvijenim zemljama. Tada su moguće sljedeće tržišne situacije:

Slaba pozicija na tržištu, Suviše jaka tržišna konkurencija, Alternativa je da se ide na nova tržišta, Postojeće tržište je malo u pogledu potencijala, Izlazak na specifično tržište , zbog specifičnog turističkog proizvoda

koji se nudi.

Marketing u turizmu treba da predvidi na vrijeme ponašanje potrošača, na njega reaguje, jer upravljanje marketingom je upravljanje i tražnjom, gdje su moguće razne situacije tražnje:

- Negativni (opadajući) nivo tražnje - (preoblikovati ponudu, turistički proizvod, cijenu, kanale prodaje..);

- Nema tražnje. - (pojačati istu stalnim promotivnim aktivnostima). - Latentna tražnja - (izvršiti segmentaciju tržišta); - Tražnja u padu - (izvršiti marketing analizu uzroka pada tražnje);



20

- Neujednačena tražnja - (zbog sezonalnosti, izvršiti dopunu djelatnosti);

- Puna tražnja – ( zadatak marketinga da održi tržište i tražnju);

Da je turističko tržište turbulentno i nepredvidivo,,mora se imati u vidu i činjenica o tome da turističke potrebe, relativno teško dostižu tačku saturacije (potpunog zadovoljenja), jer se uvijek može posjetiti novo turističko tržište, nova destinacija, koristiti novi oblik smještaja ili drugi vid prevoza i sl.”.(Bakić. O., Marketing u turizmu, Beograd: Ekonomski fakultet, 1993.). Zbog brzog mijenjanja potreba i zahtjeva turista, turističkog tržišta,koji postaju sve kompleksniji i zahtjevniji, isti primoravaju turističku ponudu na brže reakcije, prilagođavanje, inventivnost i kreativnost. 4.2.1.2. Karakteristike turističke ponude Turističku ponudu čine sve usluge koje se nude na određenom turističkom tržištu. Najčešće se turistička ponuda posmatra sa aspekta njenih nosilaca, tj u institucionalnom smislu. Turistička ponuda u užem smislu, podrazumjeva se kao ponuda količine dobara i usluga koji se turistima stavlja na raspolaganje, a u širem smislu su to i turistički privredni subjekti i ostale privredne i neprivredne djelatnosti. Slična je podjela turističke ponude na primarnu i sekundarnu. Pod pojmom primarne turističke ponude, obuhvaćena je ponuda prirodnih dobara i kulturno-istorijskog nasleđa. Posmatrajući sa stanovišta regiju Gornjeg podrinja, onda ta regija ima izuzetno primarnu turističku ponudu. Sekundarnom turističkom ponudom smatra se cjelokupna turistička nadgradnja (objekti za smještaj i ishranu turista, saobraćaj i veze, trgovina i sl.). Specifična obilježja turističke ponude su njene sledeće karakteristike:

Velika neelastičnost; Skupa transportna sredstva; Visoka ulaganja u kapacitete i njihovo sezonsko korišćenje; Visok udio ličnog rada u pružanju turističkih usluga.

Ključni faktori koji utiču na turističku ponudu su:

1. atraktivnost, 2. komunikativnost i 3. receptivni faktori.



21

Uzimajući činjenice navedene u predhodnom poglavlju vezane za specifičnosti turističkog tržišta, turističke ponude i tražnje, marketing u turizmu, se stavlja u poziciju umanjivanja konfliktnih tenzija između, potrošača koji traže da ostvare odgovarajuće koristi i zadovolje svoje potrebe i želje, te davalaca (turističkih usluga), koji nastoje da ostvare što veći profit. Marketing koncepcija predstavlja u našim uslovima veliki zaokret u odnosima preduzeća prema potencijalnim kupcima, jer je u centru pažnje tražnja, a ne ponuda. ,,Sve poslovne funkcije i poslovne aktivnosti orijentišu se na kupca i zajednički djeluju da se shvati, usluži i zadovolji kupac” (Kotler, F., Upravljanje marketingom, Zagreb; Informator, 1989.). Turistička preduzeća moraju shvatiti ulogu i mjesto marketinške strategije, kao planske odluke, putem kojih se komunicira sa sredinom,kroz operacionalizaciju iste. Za bilo kojeg subjekta, na mikro (hotelsko preduzeće, turistička organizacija..) ili makro nivou (turističko mjesto region, zemlja), kao i za one koji kreiraju i koordiniraju turističku politiku, bitno je uvažavanje turističkog tržišta, fokusiranje želja i zahtjeva potrošača, njihovo zadovoljavanje i na toj osnovi ostvarivanja cilja poslovanja.



22

5. ZNAČAJ TURIZMA U LOKALNOM I REGIONALNOM EKONOMSKOM RAZVOJU SA OSVRTOM NA SARAJEVSKU EKONOMSKU MAKROREGIJU (SMR)

Razvojem turizma u Gornjem podrinju došlo bi do ukupnog ekonomskog razvoja regije. Povećala bi se stopa zaposlenosti, zaustavila devastacija ruralnih naselja. Razvile bi se i ostale prateće djelatnosti, trgovina, zanatstvo, saobraćaj... Usvajanjem koncepta održivog turizma, smanjile bi se potencijalne mogućnosti sporog razvoja i osigurala ravnomjernost u privređivanju. Povećao bi se devizni priliv i rast domaćeg prometa, promocije i razvoja cijele regije. Došlo bi također to privlačenja domaćih i inostranih investicija na ovo područje. Dugoročna zaštita prirodnih i kulturnih resursa na ovom području, poboljšala bi ukupni kvalitet života stanovništva Gornjeg podrinja. Regionalna Strategija ekonomskog razvoja koja je urađena za Sarajevsku ekonomsku makroregiju je značajna obzirom da tretira i Gornje podrinje koje pripada Sarajevskom ekonomskom makroregionu. Strategija SMR-a čine četiri važna segmenta:

Makroregiju Sarajevo čine četiri kantona F BiH i trinaest opština/općina iz RS-a, prema shemi u prilogu:



23

Na području regije nastanjeno je 837.552 stanovnika sa prosječnom gustinom 80,61 stanovnik po kvadratnom kilometru, Tabela br. 4. Tabela br. 4 Broj stanovnika i gustina naseljenosti Sarajevske makroregije Administrativne

jedinice Broj stanovnika St/km2

1991. 2001. 1991. 2001. Ukupno za FBiH 682.834 551.068 194,9 157,3 Ukupno za RS 154.834 150.206 29,9 29,06 Ukupno za SMR 837.552 701.274 96,27 80,61



24

Sarajevska makroregija je značajna i po površini koju pokrivaju njene opštine:

Garfikon br 5. Iz navedenog Grafikona br. 5 je vidljiv odnos površina opština/općina na području Sarajevske ekonomske makroregije. Ovo je potrebno istaći i komparirati,jer na području deset opština/općina Gornje podrinjske regije su ogromni prirodni i kulturno-istorijski potencijal kao komparativna prednost za razvoj turizma regije. Regionalna strategija ekonomskog razvoja koja je urađena za Sarajevsku ekonomsku makroregiju je značajna jer, evropski standardi i Strategije u regionalnom i lokalnom planiranju i ovdje će doći do izražaja i primjenjivaće se kao takve i u razvoju i planiranju turizma subregije Gornjeg podrinja. Prepreke proistekle iz nejasnih (trenutnih) političkih stavova kao takve će pasti pred neumoljivim ekonomskim zakonima razvoja. Do sada su najvažniji rezultati procesa izgradnje strategija ostvareni: regionalno i lokalno vlasništvo nad sadržajem strateških dokumenata, ojačani su kapaciteti i interesi partnerskih interesnih grupa kao i njihova spremnost a i odgovornost za provođenje ovih dokumenata. U poređenju sa evropskim makroregionima Sarajevska makroregija spada u regije srednje veličine. Gornje podrinje, sa svojim opštinama, /gdje po kriteriju površina/, zauzima značajno mjesto i to opština Foča i Kalinovik iz Gornje podrinjskog regiona.



25

SWOT analiza Regionalne strategije ekonomskog razvoja za Sarajevsku ekonomsku makroregiju, sa Kantonom Sarajevo i Gradom Sarajevo, koji je ujedno i glavni grad BiH, (Sarajevo, Novembra 2004.), pokazala je da : ,,regija može ostvariti rast i razvoj samo u slučaju da se preduzme sveobuhvatan pristup i da se posveti pažnja svim identifikovanim problemima uz istovremeni porast upoznatosti i strategiju za bolju iskorišćenost prirodnih resursa, know-how i tradiciju regije... sve prijetnje se mogu držati pod kontrolom, ali zahtjevaju značajan angažman od strane vlasti na lokalnom, kantonalnom, entitetskom i državnom nivou''... Ovo govori da nema ukupnog privrednog razvoja uključujući i razvoj turizma bez, prvenstveno razvoja na regionalnom odnosno, lokalnom ekonomskom nivou. Osnovni komparativni socioekonomski pokazatelji SMR su prikazani u Tabeli br. 5 koja slijedi: Tabela br. 5 Komparativni socioekonomski pokazatelji SMR-a

SMR Sarajevska ekonomska makroregija Lokalne zajednice imaju takođe velika ovlaštenja po Zakonu o lokalnoj upravi i samoupravi, te bi u saradnji sa javnim i privatnim sektorom moglo da dođe do izuzetno kvalitetnih prije svega investicionih rješenja za ulaganja u turizam i valorizaciju ogromnih potencijala s kojim raspolaže SMR -Gornje podrinje.



26

5.1. RAZVOJ TURIZMA SARAJEVSKE EKONOMSKE MAKROREGIJE

Za vrijeme pripreme olimpijskih igara u Sarajevu (1984. godine), urađeno je dosta na izgradnji infrastrukture i zimskih sportskih centara i smještajnih kapaciteta (Bjelašnica, Jahorina, Trebević i Igman) Na tim planinama nalazi se 10 velikih hotela,restorana,klubova,diskoteka,, sa oko 20 velikih skiliftova, bob staza, teren za biatlon i skijaško trčanje, kao i dvije velike skakaonice. Izgrađeni su novi hoteli Saraj, Vila Orijent, Meridijan, Grand, Hollywood, Sunce, vidi smještajne kapacitete u Tabeli br. 6 slijedi: Tabela br. 6 Hoteli, Moteli i drugi kapaciteti za smještaj turista SMR 2002. godine Administrativna

jedinica HP HS TP TS

Ukupno FBiH 50 5 2 1 Ukupno iz RS 12 15 - 1 Ukupno u SMR 62 20 2 1 Legenda: H – hoteli i moteli, T – Termalna i ljekovita voda sa smještajnim kapacitetima, P – privatni sektor, S- Državni sektor Sarajevska ekonomska makroregija ima kompatibilne strateške programe razvoja turizma sa Gornjopodrinjskim regionom, sinergetskog dejstva. Na mnogim potencijalnim mjestima za razvoj turizma i ovdje je infrastruktura i turistički objekti potpuno ili djelimično uništena, ne mogu se koristiti ili ih jednostavno nema. Smještajni kapaciteti su ograničeni, kao i prateći ugostiteljski ili su van važećih standarda, a negdje je i proces privatizacije izostao, turistička preduzeća imaju status Javnih ustanova (Banja Višegrad, Fojnica) i nalaze se kao takva u branši zdravstva preživljavajući od danas do sutra, što ukazuje na lošu legislativu i tržišnu orjentaciju ili se ista ne provodi. Sve to ukazuje na velike potrebe prije svega za investiranjem u turizam, te značaj turizma za razvoj sarajevske makro-regije, obzirom na turističke (izgrađene) potencijale sa kojima raspolaže. Zimski turizam i zimski sportovi su vodeći turistički potencijali sarajevske makroregije sa većim i manjim ski sadržajima raznih skijaških disciplina. Razlozi za razvoj turizma ove regioje su veliki:

Postojanje tradicije za ovakav oblik turizma; Postojanje geografskih, klimatskih i kulturno-istorijskih uslova; Grad Sarajevo kao veliki kulturni i administrativni centar nalazi se u blizini

ovih turističkih destinacija, a u blizini je i međunarodni aerodrom;



27

Sarajevo je mjesto razmeđa kultura, vjera, arhitektonskih građevina... Brojni vjerski objekti , sa starim trgovačkim centrom ,,baščaršija“ su

mjesto stalnog obilaska brojnih turista i grupa; Postoji mogućnost za razvoj zdravstvenog turizma u dva BTC-a centra

Fojnica i BTC Višegrad Šume , rijeke i jezera sa bogatom florom i faunom su predispozicija za

lovni i ribolovni turizam... Ilidža sa smještajnim kapacitetima i tremomineralnim izvorima i mostom iz

rimskog perioda, je pogodna za razvoj zdravstvenog i wellnes turizma Raznolikost potencijala za razvoj turizma u Sarajevskoj makroregiji (uključujući i Gornje podrinje), pored zimskog omogućava razvoj i gradskog turizma, vodenog turizma, lovnog i ribolovnog, vjerskog turizma ... Program razvoja turizma Sarajevske makroregije preferira :

Promociju različitih mogućnosti turističkih potencijala i ulaganja /sa FIPOM, partnerstvom javnog i privatnog sektora, koncesijama.../;

Rekonstrukciju i modernizaciju postojećih kapaciteta; Izgradnju klastera u različitim granama turističkih aktivnosti; Razvoj novih proizvoda prepoznatljivih na domaćem i ino tržištu; Edukacija turističkih radnika i menadžmenta u novim vješinama i

menadžmentu. Razvoj turizma uključuje i provođenje sledećih prioritetnih ciljeva i mjera Prioritetni ciljevi:

- Razvoj regionalnog turističkog sektora (Uključujući i Gornje podrinje) - Poboljšanje nivoa obrazovanja u regiji:

Mjere

- Razvoj turističkog marketinga, koji treba da implementira cjelovitu marketinšku strategiju i politiku kroz određene projektu periodu od tri godine;

- Razvoj turističkih potencijala i turističkih proizvoda; - Zaštita i promocija autentičnog kulturno-istorijskog nasleđa,prirodnih - Kompleksa i olimpijskog imidža regije; - Jačanje efikasnosti sistema stručne kvalifikacije.



28

Programi Promocija turizma, realizira sledeće marketinške projekte:

1. Projektovanje izrada i stavljanje u funkciju turističke signalizacije makroregije;

2. Izrada i postavljanje regionalne turističke web stranice; 3. Promocija zdravstvenog i seoskog turizma 4. Izrada promotivnih materijala uključujući i turističke vodiče; 5. Izrada marketinške strategije razvoja turizma u regionu.

Razvoj turističkih kapaciteta i proizvoda:

1. Izgradnja izletišta biambare; 2. Izgradnja izletišta skakavac; 3. Izgradnja arheološkog parka Debelo brdo; 4. Studija mogućnost razvoja ekoturizma; 5. Dodatno obrazovanje stručnjaka i radnika u turizmu; 6. Studija razvoja urbanog turizma; 7. Vidikovci grada Sarajeva; 8. Studija izvodljivosti rekonstrukcije i modernizacije kapaciteta zimskog turizma 9. Revitalizacija Nacionalnog parka Tjentište.

Prioritet je kada je u pitanju turizam kao privredna grana zajedničko i za Sarajevsku ekonomsku makroregiju i (za subregiju) Gornjeg podrinja:

Razvoj regionalnog turističkog sektora



29

5.2. ZAKLJUČAK Procese regionalnog, subregionalnog i lokalnog razvoja turizma kao grane sa jakim kooparativnim prednostima treba kontinuirano pozicionirati i razvijati. Usvajanje pristupa regionalne politike implicira pripremu Regionalnih, subregionalnih i lokalnih strategija, koje trebaju:

Osigurati strateški okvir za uravnotežen ekonomski i društveni razvoj regije SMR-a i subregije Gornjeg podrinja;

Kao dokumenti, Strategije (regionalne, subregionalne i lokalne) služe za

planiranje budućih fondova (EU, entitetskih, investicionih, stranih investicionih, lokalnih...), te obezbjeđivanje dokumentacione osnove za buduće učešće (pristup) u mehanizme strukturnih fondova EU-a.

Nadalje, došlo bi do deviznog priliva i rasta domaćeg prometa, promocije i razvoja cijele regije (SMR-a i G. podrinja) i do privlačenje domaćih i inostranih ulaganja u razvoj regije. Lobiranjem na nivou regionalnih, entitetskih i državnih upravljačkih struktura, radi dobijanja političke želje i podrške razvoju turizma, te uspostavljanjem održivog razvoja turizma u ovom regionu došlo bi do razvoja pozitivnog imidža regiona što bi za posljedicu imalo višestruke koristi, (priliv inostranih investicija i u druge sektore privrede u regionu, ...). Dugoročna zaštita prirodnih i kulturnih resursa na ovom području bi bila obezbjeđena održivim razvojem turizma, kao i poboljšanje kvaliteta života lokalnog stanovništava SMR,odnosno Gornjeg podrinja. Strateški regionalni razvoj makroregije Sarajevo i Gornjeg podrinja je usmjeren prvenstveno na resurse i njihovo aktiviranje i korišćenje kroz određene investicione programe tržišno orjentisane, gdje bi se kroz ulaganje u turizam, poljoprivredu i tradicionalne grane industrije povećao broj zaposlenih. Očekivani rezultati, ekonomskog razvoja za Sarajevsku ekonomsku makroregiju i konstitutivne subregije su ,,razvoj turizma kao vodećeg regionalnog sektora, razvoj turističke ponude, širok asortiman turističkih proizvoda, razvoj komplementarnog sektora'' /Regionalna strategija ekonomskog razvoja za Sarajevsku ekonomsku makroregiju, SERDA, Sarajevo, novembra 2004. godine/.



30

6. SAVREMENI TRENDOVI NA SVJETSKOM I EVROPSKOM TURISTIČKOM TRŽIŠTU

Od 1970. godine do danas svjetski turistički promet povećao se gotovo pet puta, dok je deset vodećih turističkih destinacija bitno smanjilo svoje učešće (sa 65 % u 1970. na 47% u 2004. godini). Turistički promet je u neprestanom porastu i po obimu i po dinamici, posmatrajući ga na međunarodnom nivou. Prema podacima Svjetske turističke organizacije, porast turizma na globalnom nivou je iznosio u 2000. godini 7,4% u odnosu na 1999. godinu. Tabela br. 7 Rast turizma u svijetu (prosječna godišnja stopa rasta u %)

P e r i o d D o l a z c i P r i h o d i 1950 - 1960 10,6 12,6 1960 - 1970 9,1 10,1 1970 - 1980 5,7 19,4 1980 – 1990 4,8 9,7 1990 - 1996 4,4 8,0 1996 - 2000 5,6 7,4

Izvor :WTO, Compendium of Tourism Statistic, Twentieth Edition, Madrid 2000. Prema ovim podacima, vidljiv je dinamičan razvoj međunarodnog turizma i turističkog prometa, poslije Drugog svjetskog rata. Turistička privreda postaje jedna od vodećih turističkih grana u svjetskoj privredi, sa sledećim karakteristikama (World Tourisam Organization , WTO; Tourisam Higlights 2001.):

Porast globalne ekonomije i specijalnih događanja omogućio je porast svjetskog turizma za 7,4%;

Broj internacionalnih avio letova u 2000. godine je 690 miliona ili 50

miliona letova više nego u 1999. godini (destinacije Španije i SAD-a).

Evropa je u 2000. godine imala 25 miliona dolazaka više nego u 1999. godini što predstavlja porast od 6,2,%;

Svi regioni su zabilježili porast broja turista u 2000. godine, a najviše

region Istočne Azije 14 miliona turista više nego u 1999. godini, a to je 14%; Procjena je da je 698 miliona turista napuštalo svoju domovinu i odlazilo u neke druge destinacije. Ukupan ostvareni prihod je iznosio 478 milijardi dolara, što je povećanje od 4,5% u odnosu na 1999. godinu, Tabela br. 8.



31

Tabela br. 8 Turistički promet po regionima u 2000. godini Region Milioni 2000/1999 Svijet 698,3 7,4

Evropa 403,3 6,2 Amerika 130,2 6,5

Istočna Azija 111,7 14,5 Afrika 28,9 1,5

Bliski istok 20,0 10,2 Južna Azija 6.3 9,0

Izvor: WTO,Tourism Higlights. 2001. Vidljivo je da je Evropu u 2000. godini posjetilo 403,3 miliona turista, pri čemu je ostvaren porast u 2000. godini od 6,2%. Broj novih turističkih destinacija u svijetu raste iz godine u godinu. I u narednim godinama može se očekivati trend smanjenja učešća tradicionalnih turističkih zemalja i usmjeravanje turista ka novim turističkim destinacijama,Tabela br. 9.

Tabela br. 9 Glavne turističke destinacije u 2000. godini ( u milionima turista)

Z e m l j a 1999 2000 % promjene 00/99

Tržišno učešće

1. Francuska 73,0 74,5 2.0 10,7 2. SAD 48,5 52,7 8,7 7,5 3. Španija 46,8 48,5 9,7 6,9 4. Italija 36,5 41,2 12,8 5,9 5. Kina 27,0 31,2 15,5 4,5 6. V. Britanija 25,4 24,9 -1,9 3,6 7. Kanada 19,5 20,4 4,9 2,9 8. Meksiko 19,0 20,0 5,0 2,9 9. Njemačka 17,1 18,9 10,5 2,7 10. Rusija 18,5 - - - Izvor : WTO, Tourism Higlights 2001. strana 3 Svjetska turistička organizacija (WTO) definisala je osam ključnih faktora koji treba da se ispune za ulazak nove turističke destinacije na svjetsku turističku mapu:

1) politička želja i podrška razvoju turizma, 2) institucionalni i pravni okvir, 3) investicije, 4) razvoj svih vrsta transporta, 5) integracije, 6) promocija i komercijalizacija, 7) kvalitet i 8) javno i privatno partnerstvo.



32

Na bazi analize skorijih trendova u kretanju svetskog turističkog prometa, prevladavajućim načinima promocije, komercijalizacije i distribucije, kao i prema ponašanju današnjih turista, njihovim navikama, potrebama i željama, najveće stope rasta turističkog prometa u dolazećem periodu treba očekivati u sljedećim proizvodnim segmentima:

1. Sunce i more – interkontinentalna putovanja, kombinovana putovanja; 2. Sportski turizam – zimski i letnji; 3. Avanturistički turizam; 4. Turizam u prirodi; 5. Kulturni turizam; 6. Urbani turizam; 7. Ruralni turizam; 8. Brodska krstarenja ("Cruises"); 9. Tematski parkovi; 10. Sastanci i konferencije i 11. Zdravstveni turizam.

6.1 POSTAVKE RAZVOJA SAVREMENIH TRENDOVI U RAZVOJU TURIZMA

Savremeni trendovi razvoja turizma se baziraju na nekoliko osnovih postavki i to:

Razvoj tehnologija donosi promjene u strukturi tržišta i primjeni marketinga, dovodi do koncentracije subjekata ponude, do horizontalne i vertikalne integracije. Time se omogućava konkurentnost sa cijenom i kvalitetom.

Internet olakšava uporedivost destinacija i cijena. Skraćuje vrijeme za prikupljanje informacija.

Dolazi do standardizacije hotela (all inclusive, wellness, aromatični, klupski, umjetnički, gurmanski, za samce, za naturiste, za tenis, golf, jahanje, za bebe..itd.)

Brzina prenošenja informacija i sve veća moć promocije od usta do usta. Raste potražnja za ekološki čistim područjima. Tržište se sve više raščlanjuje na podskupine koje su definirane životnim

stilom, osobnim sklonostima potrebama i životnim prilikama U savremenim analizama spominje se nekoliko tipova turizma: ekoturizam,

kulturni turizam, tematski turizam, avanturistički turizam, kružna putovanja i nautički turizam

Tematski turizam se uglavnom bazira na 3E principu (Entertainment, Excitment, Education)

Po pokazateljima Svjetske turističke organizacije (World Tourism Organization), kružna putovanja – omogućavaju da se u što kraćem roku puno toga vidi.



33

6.2. SAVREMENI TRENDOVI I VJEŠTINE POTREBNI U TURIZMU DANAŠNJICE

U 2005. godini u Halle-u, u Njemačkoj je održana međunarodna radionica na temu Trendova i potrebnih vještina u turističkom sektoru. Međunarodni su stručnjaci tom prilikom identificirali opšte trendove i potrebe za specifičnim obrazovanjem turističkih radnika koje je u skladu s tim trendovima, a ujedno su predstavili i situaciju u pojedinim evropskim zemljama. Perspektivno orijentirana istraživanja novih odnosno promjenljivih vještina potrebnih na tržištu rada zahtijevaju analize na različitim razinama: makroekonomskoj, regionalnoj, lokalnoj, sektoralnoj, razini zapošljavanja i preduzetništva. Danas se sve više govori o evropskim istraživanjima za ranu identifikaciju potrebnih vještina ali takva su istraživanja prilično ograničena i uglavnom se fokusiraju na specifične sektore, trgovinu i poslove koje karakterizira internacionalizacija te gdje je mobilnost ljudi, poslova i usluga velika. Upravo je turizam takav sektor. Stoga je Ured za službene publikacije Evropskih zajednica izdao zbornik s istoimene radionice u kojem se analiziraju turistički trendovi i nove vještine te daju smjernice mogućeg razvoja u ovom području. Kada govorimo o trendovima ili općim/opštim društvenim promjenama, ističe se značajni uticaj novih turističkih oblika ili tema koji su relevantni za budući razvoj sektora: 1. Turizam i održivost:

• izuzetno povećana svijest o uticaju masovnog turizma na okoliš; • nova društvena svijest odnosno interes za autentičnim, malim i lokalnim

iskustvima godišnjeg odmora; • novi turist (koji jede u lokalnim restoranima, koristi se lokalnim vodičima, u

potrazi za istinitom pričom 'iza' destinacije); • 'uradi-sam' putnici (zahtjevniji, a ujedno i odgovorniji).

2. Turizam i dostupnost:

• gotovo 40 miliona ljudi u Evropi su osobe s posebnim potrebama. Oni su također turisti pa već s komercijalne tačke gledišta ove potrošače ne treba zanemariti.

3. Turizam i ruralna te kulturna baština:

• postoji jasno rastuće tržište za netradicionalne turističke destinacije. 4. Turizam i mir:

• uz turizam se vežu pojmovi tolerancije, kulturne razmjene, upoznavanja s drugim, stvaranja opšteg dobra i prijateljstva.



34

5. Turizam i sport:

• to je brzo rastući segment individualnog i skupnog turizma koji ide dalje od olimpijskih igara.

6. Turizam i zdravlje:

• zdrav život i promocija zdrave ishrane među potrošačima postaće prioritet za turističke firme;

• turističke firme blisko će sarađivati s medicinskim stručnjacima; • putnici će biti bolje obrazovani o zdravstvenim rizicima na putovanju.

7. Turizam i tehnologija:

• širokopojasni Internet revolucionariziraće komunikacijsku kulturu i potaknuti elektroničku kulturu; direktno će uticati na način (samo)organizacije godišnjeg odmora;

• mobilni telefoni postaće privatna sredstva organizacije putovanja; • agenti umjetne inteligencije u našim kompjuterima imaće ulogu osobnih

tour-operatora; • virtualni godišnji odmor postaće stvarnost (Jonckers, Piet 2005 : 8-9).

Turizam je još uvijek specifičan sektor pa, stoga zahtijeva i specifična znanja, međutim, radnoj snazi su potrebna još uvijek i opšta i osnovna znanja i vještine. Npr. nepoznavanje stranih jezika nedavno su nacionalne turističke zajednice nekih evropskih zemalja prepoznale kao stalan problem pa čak i kao kompetitivni nedostatak. Poduzetništvo, koncept koji je još nejasno definiran, sve se aktivnije uključuje u obrazovanje, a predavači razvijaju taj pojam i razmišljaju o uvođenju koncepta čak već i na obaveznim obrazovnim razinama. Postoje i specifične potrebe za vještinama koje definira ova kategorija rada. Na razini menadžmenta, to su prilično transverzalne vještine, stoga turistički menadžeri često imaju obrazovanje u području računovodstva, marketinga, prava, ekonomije, itd. Ipak, od njih se očekuju i slijedeće vještine i kompetencije: kompjuterske vještine, poslovno i strateško planiranje, strateška udruživanja, upravljačke vještine, menadžment koji koristi vizije i vrijednosti, menadžment sigurnosti, računovodstvo, razvoj proizvoda, inovacije, upravljanje ljudskim resursima, upravljanje destinacijom, projektni menadžment, vještine upravljanja uticajima globalizacije, upravljanje promjenama, marketinške i prodajne vještine (EC 2001 : 26). Tu su, naravno i ostale radne kategorije kao npr. poslovođe (šefovi), kvalifikovani i polu-kvalifikovani turistički radnici. Što se poslovođa (šefova) tiče, oni moraju imati osnovna znanja rada na kompjuteru, upravljanja ljudskim resursima, higijene, kontrole hrane, knjigovodstva, nadgledanja, metodike prenošenja znanja, dok je za kvalifikovane turističke radnike bitno da osim vlastite radne vještine poznaju i rad na kompjuteru te da se snalaze u rješavanju mogućih problema.



35

Posebni se zahtjevi postavljaju i za polukvalifikovanu radnu snagu u smislu kako osobnih vještina tako i specifičnih tehničkih znanja (npr. čišćenje, posluživanje, rad u baru). Mnogi istraživački pokušaji (Abicht, Freikamp i Preuss 2002; Marhuenda, Strietska-Ilina i Zukersteinova 2005; Joppe 2005) za identifikacijom vještina i kvalifikacija u turizmu pokazali su kako određeni društveni trendovi oblikuju razvoj ovog uslužnog sektora. Ti trendovi odnose se na promjene u načinu provođenja slobodnog vremena, povećanu individualizaciju, demografske promjene i povećanu svijest o zdravlju. Tako se bilježe i promjene u turizmu: sve su popularnija 'short-break' putovanja uz koja se onda veže procvat kulturnog, event i gradskog turizma; zdravstveni odnosno wellness turizam rezultat je sve veće svijesti o zdravom životu; iako poslovna putovanja nisu turizam u uskom smislu riječi, ona su izuzetno važan segment koji ne treba zaboraviti i od kojeg se može kapitalizirati. Bilježe se i promjene u ciljnom tržištu: sve više starije populacije upućuje se na putovanja; visokopotencijalno tržište su i ljudi s privremenim ili stalnim posebnim potrebama; individualna putovanja čine treću skupinu, no raste i broj skupnih putovanja. Sve to utiče i na promjene u vrstama aranžmana koji se nude u turizmu odnosno dizajn samog odmora, a posljedično i na vrstu operatera odnosno djelatnika koji svoje obrazovanje moraju uskladiti s trendovima. Te nove vještine odnosno obrazovanje u turizmu prvenstveno odlikuje interdisciplinarnost. Tzv. 'multiskilling' i nova hibridna zanimanja odgovor su na potrebe za novim tipom turističkih proizvoda i usluga (kompleksnijih i sofisticiranijih) te povećane zahtjeve za funkcionalnom fleksibilnošću radne snage. 'Multiskilling' je najčešće odlika malih preduzeća. No, zabilježen je i potpuno suprotan trend. Naime, proces spajanja i akvizicije preduzeća često vodi do stvaranja lanaca hotela i ugostiteljskih preduzeća. Takve industrije ne traže uvijek izvedbu kompleksnih zadataka. U stvari, trend je često baš suprotan; oni traže standardizirane vještine, s malo prostora za kreativnost (npr. lanci brze prehrane).Ipak, danas sve više čujemo o zahtjevima za specifičnim vještinama, osobnim i društvenim vještinama i to u svim zemljama. Nadalje, važnost dobivaju vještine kao što su npr. sposobnost učenja i neovisnog obavljanja posla. Poznavanje stranih jezika i specifičnih znanja te vještina koje su vezane uz tehnološke inovacije te penetracija informacijske tehnologije u turistički sektor često su na listi nedovoljnih. Tako npr. kanadsko istraživanje (Joppe 2005) pokazuje ozbiljan nedostatak znanja u području informacijsko-komunikacijskih tehnologija, pismenosti, komunikacijsko-prezentacijskih vještina, usluga prema korisniku, rješavanja problema i kritičke analize, financijskog upravljanja i kontrole troškova te projektnog menadžmenta.



36

Njemačko istraživanje (Abicht et al. 2002) pokušalo je odrediti kvalifikacije trendova pri 'trendsetting' tvrtkama. Tako je projekt identificirao slijedeće pakete vještina potrebnih u turističkom sektoru: 1. Dizajner putovanja, online putnički agent i event dizajner za rezervaciju i

dizajn godišnjeg odmora; 2. Turistički vodič za ljude ograničene pokretljivosti, animator, predstavnik

za odnose s gostima te za putničke usluge; 3. Menadžer poslovnih putovanja; 4. Agencijski konzultant za podršku putničkim agentima. Povećana svijest javnosti o zdravom životu te svijest o specifičnim individualnim potrebama klijenata vodi do potpuno nove situacije u pružanju wellness usluga u turizmu. Wellness više nije turistička marketinška naljepnica već ga se posmatra kao snažnu vezu između turizma, sporta i brige o zdravlju. Oni koji rade u ovom turističkom sektoru moraju izuzetno dobro poznavati materiju brige o zdravlju, kako tretmana tako i prevencije. No, u isto vrijeme traži se i tradicionalno znanje iz područja ugostiteljstva i kulture, sugerirajući kvalitativno nova, visoko interdisciplinarna i kompleksna zanimanja za koja je obrazovanje još uvijek prilično rijetko i iskustveno (Ritter, Stephan 2005 : 86). Luksuzne destinacije kao što su toplice npr., zahtijevaju brojne kvalifikacije, a osnovna nedoumica danas je da li se posvetiti holističkom ili specifičnom pristupu (npr. plastično-estetska kirurgija na meniju tretmana). Alternativna medicina i tretmani podmlađivanja postaju izuzetno popularni za što se očekuju specijalističke usluge. Osoblje koje je zaduženo za jelo i piće mora posjedovati znanja o pravilnoj odnosno dijetalnoj ishrani. Uz to, u ovom je obliku turizma izuzetno bitno poznavati poslovnu etiku. Nadalje, penetracija informacijsko-komunikacijskih tehnologija (ICT) u turistički sektor podrazumijeva važnost posjedovanja ICT vještina na svim razinama zaposlenja. Ta su znanja dostupna na raznim tečajevima no izuzetno je bitno da se ti tečajevi ne odvajaju od drugih tečajeva jer je najvažnije da se ICT uče u kontekstu njihove primjene, kao dio marketinga, usluga korisnicima, isplate plata, itd. Nabrojani su najvažniji trendovi i spomenuti novi profili odnosno zahtjevi koji se nameću zaposlenima u turističkom sektoru. Otkrivanje novih zanimanja i kombinacija vještina proučavajući društvene trendove i trenutni razvoj sektora zasigurno je korisno, ali ne i dovoljno. Elaboracija novih profila zanimanja i uključivanje zahtjeva za njima u obrazovne programe je posebno i izuzetno zahtjevno područje. Možda i najteže, ali nešto bez čega se ne može ukoliko se želi kvalitetno opstati na turističkoj karti.



37

Pozitivni primjeri prakse primjene rezultata istraživanja u praksu u drugim zemljama zasigurno su poticaj za reformu i u našoj. Ovaj dio savremenih trendova i vještina potrebnih u turizmu je izuzetno važan i imaće presudan uticaj na razvoj turizma, BiH, regija, subregija i lokalni nivoa, odnosno turistički destinacija, obzirom da se govori o čovjeku, turističkom radniku na svim nivoima rada, koji je kreativac i nosilac razvoja destinacijskog turizma, prije svega . Da je tako govore podaci iz okruženja,gdje zemlje iz bližeg okruženja, koje su u tranzicij izdvajaju značajna sredstva za te namjene. Tako je Srbija ove godine preko resornog ministarstva trgovine turizma i usluga za edukaciju menadžmenta izdvojila oko 2 miliona eura, angažujući vrhunske stručnjake sa domicilnih fakulteta, eksperte za pojedine oblasti iz inostranstva te, poznate međunarodne konsultantske kuće za turizam, provodeći edukaciju iz :zdravstvenog turizma,seoskog turizma, menadžmenta i upravljanja turističkim destinacijama...

6.3. PROGNOZE BUDUĆIH KRETANJA U SVJETSKOM TURIZMU

Svjetska turistička organizacija (WTO), na osnovu dosadašnjih razvojnih tendencija i trendova daje predviđana za međunarodni turizam: da će broj turista u međunarodnom turizmu u svijetu rasti po stopi od 3,5% do 3,8%, prosječno godišnje do 2020. godine, što po pojedinim regionima izgleda različito,Tabela br. 10.

Tabela br. 10 Vizija razvoja međunarodnog turizma u svijetu do 2020. godine

(u milionima turista) R e g i o n 2000 2010 2020 Prosječna godišnja

stopa(%) rasta1995 -2020 Evropa 403 527 717 3.1 Istočna Azija 112 195 397 6,5 Amerika 130 190 282 3,8 Srednji Istok 20 36 69 6,7 Afrika 27 47 77 5,5 Južna Azija 6 11 19 6,2 S v i j e t 698 1.006 1.561 4.1

Dalji pregled prethodne tabele ukazuje na prosječnu godišnju stopu rasta od 4,1 % do 2020. godine, do 2010. godine iznosila je 4,2%, prosječno godišnje, ali WTO pri tome nije dao predviđanja očekivane turističke potrošnje.

Pored predviđenih razlika u intenzitetu rasta po regionima Evropa bi i dalje zadržala apsolutno dominantno mjesto u svjetskom turizmu.



38

Budući trendovi u turizmu su: • Kontinuirani rast ponude i tražnje. • Povećana diversifikacija destinacija i proizvoda. • Značajne demografske promjene (starija populacija, promjene u sastavu

porodice, povećana migracija stanovništva). • Povećan broj individualnih putovanja (samostalno organizovanih). • Nove prilike za budući turizam u „low cost” avio kompanijama i Internetu

(fleksibilnost i transparentnost). • Upotreba vikend kuća („2nd homes”) u komercijalne svrhe. • Tradicionalna tržišta (Francuska, Španija, Italija) imaju umjeren potencijal

za rast, pri čemu će putovanja biti sve kraća i brojnija. • Nova tržišta (nove zemlje EU) imaju veliki potencijal rasta prvenstveno zbog

toga što se percipiraju kao potpuno nove i neiskvarene destinacije te, kao takve, predstavljaju alternativu tradicionalnim tržištima.

• U svijetu se 2020. godine očekuje 1,56 milijardi međunarodnih dolazaka, pri čemu se očekuje smanjenje tržišnog učešća Evrope (46%), uz istovremeni dalji rast učešća Istočne Azije i Pacifika (26% ukupnih svetskih turističkih dolazaka).

Na osnovu ovih budućih pretpostavljenih trendova u svjetskom turizmu mogu se i očekivati sljedeće promjene u svjetskom turizmu:

• smanjenje troškova putovanja, • smanjenje dužine boravka, • promene u načinu rezervisanja odmora, (Internet), • promene u glavnim motivima putovanja, • novi proizvodi i načini promocije.

Svjetsko turističko tržište bi i dalje bilo sa dominantnim udjelom Evrope do 2020. godine. Prema Grafikonu br. 6

Izvor. Statistički podaci WTO-a



39

6.4 KLJUČNI TRENDOVI NA GLAVNIM TRŽIŠTIMA I TRŽIŠTIMA BLIŽEG OKRUŽENJA

SRBIJA. Broj dolazaka turista 1995-2004 u stalnom opadanju, što se vidi iz sljedećeg Grafikona br. 7.

Na osnovu broja ostvarenih noćenja ,najznačajnija emitivna tržišta za Srbiju u 2004. su BiH (11,8 ukupnog broja noćenja,Češka (8,5%), Njemačka (6.5%), Norveška (6,1%), Italija (5,4%) i Turska (3,5%). Broj smještajnih kapaciteta je 85.867, turističkih ležajeva, koji su smješteni u 695 poslovna objekta, Grafikon br. 8.



40

Najviše ostvarenih noćenja i dolazaka su imale Jugozapadna i Kopaonička regija,odnosno Beograd i njegova okolina, a Grafikon br. 9 pokazuje prosječnu dužinu boravka turista u Srbiji (1995-2004.).

Najpopularnije destinacije su gradovi: Beograd, Novi Sad i Niš, zatim banjska mjesta Vrnjačka Banja, Soko Banja, Kanjiža, a od događaja (,,events”) Exit i Guča, Grafikon br. 10.

Srbija ima velikih problema sa sezonalnošću u radu turističkih kapaciteta, zbog neizgrađenosti isti sa prateći sadržajima. Ovakvo stanje produkuje i sezonalnost u ostvarenom turističkom prometu, Grafikon br. 11.



41

Glavni motivi putovanja: posjeta glavnom gradu, banje i planine. Hrvatska Tendencija povećanja fizičkog obima turističkog prometa je stalno prisutna, Tabela br 11 pokazuje povećani broj dolazaka kako domaćih tako i stranih. Zahvaljujući subvencijama Ministarstva mora,turizma, prometa i razvitka, organizirani turistički promet je imao rast kako u predsezoni tako i u glavnoj sezoni. Tabela br. 11 Dolasci turista u 2005. i 2006. godini

DOLASCI TURISTA 2005. 2006. Index 2006./ 2005.

UKUPNO 9.995.070 10.384.921 104 DOMAĆI 1.528.184 1.726.045 113 STRANI 8.466.876 8.658.876 102 Promatrano po županijama, najveće rezultate postiže Šibensko-kninska (14% više turista I 23% više noćenja, te Dubrovačko-neretvanska županija (13% više turista i14% više noćenja), dok je u ostali županijama zabilježen blagi rast turističkog prometa. Povećanje prometa donijelo je i povećanje broja zaposlenih u djelatnosti hoteli I restorani(87,6 hiljada radnika, što je 2,7% više u odnosu za period iz prethodne godine. Uz veliki broj obnovljenih hotela, wellness I fitness centara, došlo je do produženja sezone, a time I ukupnih finansijskih efekata. Hrvatska raspolaže sa ukupno 909 hiljada kreveta u svim vrstama smještaja, što je za 4% više u odnosu na 2004. godinu.



42

Ostvarena noćenja i devizni priliv od turizma pokazuju stalni rast od 1999. godine, Grafikon br. 12.

U 1995. godini u strukturi noćenja, strani turisti sudjelovali su sa 66%.Udio se kroz godine povećavao, da bi 2002. godine dostigao nivo od 88%, kada je zabilježeno 44,7 miliona noćenja, što je za 119,3% veće u odnosu na 1994. godine. Domaći turisti su ostvarili više noćenja od stranih.

U strukturi noćenja stranih turista najviše noćenja su ostvarili turisti iz Italije, Slovenije, i BiH.

Najviše noćenja ostvareno je u Primorsko-goranskoj županiji, gradu Zagrebu te Istarskoj županiji.

U 2006. godine ostvaren je devizni prihod od turizma u iznosu od 6,3 milijardi eura, što je 4,9 % više u odnosu na prethodnu godinu.

Njemačka. U 2004. godini je ukupno putovalo 43,7 miliona Nijemaca, od kojih je 64% provelo svoj odmor izvan Njemačke. Najpopularnije destinacije Nijemaca u 2004. godini su Španija (4,7 miliona), Italija (3,7 miliona), Austrija (2,9 miliona) i Turska (2,7 miliona). Glavni motivi za putovanja Nijemaca su: kupanje i sunčanje (39,9%), relaksacija (18,6%), pješačenje (6,4%), putovanja ka gradovima (6,0%), wellness (4,3%), kamping (4,2%), skijanje (3,9%), studijska putovanja (3,8%), turing (2,8%), krstarenja (2,1%) i klupska putovanja (2%). Prosječna dužina boravka njemačkih turista na odmoru je iznosila 12,8 dana u 2004. godini.



43

Italija. U 2004. godini je ukupno ostvareno 66,4 miliona putovanja Italijana, od kojih je oko 30% provelo svoj odmor izvan Italije. Najpopularnije destinacije Italijana u 2004. godini su bile Španija (18,4%), Francuska (18,1%), Grčka (12,6%) i Hrvatska (11,9%). Glavni motivi za putovanja Italijana su: kupanje i sunčanje (49,2%), istorijski gradovi (37%), odmor na selu (5,6%), planine (6%), jezera (1,2%), wellness (0,5%), arheologija (0,2%), ostalo (0,3%). Austrija. U 2004. godini je ukupno putovalo 13,2 miliona Austrijanaca, od kojih je 51,5% provelo svoj odmor izvan zemlje. Najpopularnije destinacije Austrijanaca u 2004. godini su bile Italija (24,1%), Njemačka (12,2%), Hrvatska (8,1%) i Grčka (6,2%) Glavni motivi za putovanja Austrijanaca su odmor uz more, gastronomija, kultura, istorija, sportske aktivnosti. Francuska. U 2003. godini je u inostranstvo ukupno putovalo oko 25 miliona Francuza, od čega ih se više od pola odlučilo za mediteranske destinacije. Najpopularnije destinacije Francuza u 2004. godini bile su Španija (31,1%), Italija (12,5%), Velika Britanija (12,4%) i Belgija (3,8%). Glavni motivi putovanja Francuza su: more i sunce (24%), kultura (34%), priroda (23%), sport (16%) i avanture (14%). Velika Britanija. U 2004. godini Britanci su ukupno realizovali 136,9 miliona putovanja, od čega 31,1% u inostranstvu. Najpopularnije destinacije Britanaca u 2004. godini su bile Španija (21,5%), Francuska (17,8%), Kanarska ostrva (6,7%) i SAD (6%). Glavni motivi putovanja Britanaca su letnji odmor uz more, gradski odmor (city break), jezera I planine, autobuske ture, krstarenja, više destinacija / ture, skijanje, golf itd.

Rusija. U 2004. godini je ukupno u inostranstvo putovalo 20 miliona Rusa, ali od toga je samo 5,7 miliona pravih turističkih putovanja. Najpopularnije destinacije Rusa u 2004. godini su bile Turska (1,5 miliona), Egipat (0,5 miliona), Finska (0,35 miliona) i Španija (0,19 miliona). Glavni motivi putovanja Rusa su: odmor I relaksacija (62%), upoznavanje zemlje (13%), sport i rekreacija (12%), izletničke mogućnosti (7%) i ostalo (6%).



44

Bugarska. Udio turizma u BDP-u zemlje dostigao je učešće od 4,6% (procena World Travel & Tourism Council-a za 2005.). 2003. godine je u hotelima i sličnim objektima boravilo 2,8 miliona turista sa 12 miliona noćenja što je povećanje od 35,8% u dolascima i 48,2% u noćenjima u odnosu na 2000. godinu. Smeštajni kapaciteti u hotelima i sličnim objektima su u 2003. godini iznosili 143.960 ležaja što predstavlja povećanje od 19,8% u odnosu na 2000. godinu. Glavna tri emitivna tržišta u 2003. godini su Srbija i Crna Gora (14,2% ukupnog broja inostranih gostiju), Makedonija (14,2%) i Grčka (10,3%). Najpopularnije destinacije u Bugarskoj su Varna (rivijera), Sofija i Borovec (skijaški centar). Potrošnja inostranih gostiju u 2003. je iznosila 750 miliona USD na boravak i 315 miliona USD na prevoz. Najomiljeniji način dolaska u Bugarsku je automobil i autobus (72,7%) i avion (22,6%). Na nacionalnom nivou turizam je pokriven u okviru rada Ministarstva ekonomije koje ima Upravu za turizam, a zaduženo je za sprovođenje zakona i koordinaciju internih odnosa u turizmu – u skladu s tim se nadležnosti prenose i na niže nivoe (regije i opštine). Za sprovođenje turističke politike i promociju i komercijalizaciju je zadužena Nacionalna turistička organizacija koja se sastoji i od organizacija na nižem (regionalnom i opštinskom) nivou. Kao posebna organizacija je osnovana Bugarska turistička komora (u sastavu privredne komore), kao neprofitna institucija koja ima za cilj da savjetuje sve hotelijere, restoratere i turistička preduzeća ukoliko imaju probleme i neka pitanja. Posebnu ulogu ima Komisija za trgovinu i zaštitu potrošača, koja ima ulogu da kontroliše sprovođenje svih zakonskih i podzakonskih akata u turizmu uključujući i operacionalizaciju prikupljanja taksa.

Češka. Udio turizma u BDP-u zemlje dostigao je učešće od 2,5% (procena World Travel & Tourism Council-a za 2005.). 2003. godine je u hotelima i sličnim objektima boravilo 7,9 miliona turista sa 23,5 miliona noćenja što je povećanje od 13,1% u dolascima i smanjenje od 6,7% u noćenjima u odnosu na 2000. godinu. Smeštajni kapaciteti u hotelima i sličnim objektima su u 2003. godini iznosili 97.282 soba sa 225.288 ležaja što predstavlja isti broj soba ali manji broj kreveta za 4,7% u odnosu na 2000. godinu. Glavna tri emitivna tržišta u 2003. godini su Nemačka (28,4% ukupnog broja inostranih gostiju), Velika Britanija (8,1%) i Poljska (5,7%).



45

Najpopularnije destinacije u Češkoj su Prag, Karlove Vari i Liberec. Potrošnja inostranih gostiju u 2003. je iznosila 3,55 milijardi USD na boravak i 0,5 milijardi USD na prevoz. Najomiljeniji način dolaska u Češku je automobilom i autobusom (94%), a potom avionom (3%) i vozom (3%). Na državnom nivou za turizam je zaduženo Ministarstvo Regionalnog razvoja koje u Sektoru za turizam ima sljedeća odjeljenja: Odjeljenje za pravne i supervizorske poslove, Odjeljenje za razvojne programe, Odjeljenje za koncepciju i međunarodnu saradnju. Za promociju turizma je zadužena Czech Tourism Authority (Češka turistička organizacija) koja ima 21 predstavništvo u inostranstvu, a u zemlji ima regionalne turističke biroe i informativne centre. Postoje i nacionalna strukovna udruženja poput Češke nacionalne federacije hotela i restorana, Češka asocijacija cestovnih i putničkih agencija (ACCKA), Češka asocijacija barova. Specijalna udruženja i asocijacije su: Češka unija lečilišnih banja (CUCS), Češka asocijacija banjskih lokaliteta (CASL), Češki turistički klub, Češka asocijacija turističkih vodiča, Češko moravska lovačka unija, sportske asocijacije, Unija čeških zoo-vrtova, Češka uprava za očuvanje prirode, Češko moravska unija vinograda i vinara. Mađarska. Udio turizma u BDP-u zemlje dostigao je učešće od 4,2% (procena World Travel & Tourism Council-a za 2005.). 2003. godine je u hotelima i sličnim objektima boravilo 4,9 miliona turista sa 13,8 miliona noćenja što je povećanje od 5% u dolascima i 2,4% u noćenjima u odnosu na 2000. godinu. Smještajni kapaciteti u hotelima i sličnim objektima su u 2003. godini iznosili 64.091 soba sa 158.634 ležaja što predstavlja povećanje u broju soba kao i u broju ležaja od 10% u odnosu na 2000. godinu. Glavna tri emitivna tržišta u 2003. godini su Njemačka (25,4% ukupnog broja inostranih gostiju), Austrija (8,3%) i Italija (6,3%). Najpopularnije destinacije u Mađarskoj su Budimpešta, Balaton i Eger Tokaj regija. Potrošnja inostranih gostiju u 2003. je iznosila 3,4 milijarde USD na boravak i 58 miliona USD na prevoz. Najomiljenije sredstvo dolaska u Mađarsku su automobil i autobus (90%), železnica (5%) i avion (4,5%). Na nacionalnom nivou, turizam je svrstan pod Ministarstvo ekonomije i transporta, gdje ima svoju Upravu za turizam. Promocijom i razvojem turističkih proizvoda se bavi Mađarska nacionalna turistička organizacija (HNTO), dok je na nižim nivoima podjela na Regionalne turističke komisije i Regionalne marketing direktorate.



46

Rumunija. Udio turizma u BDP-u zemlje dostigao je učešće od 1,3% (procena World Travel & Tourism Council-a za 2005.). 2003. godine je u hotelima i sličnim objektima boravilo 4,6 miliona turista sa 16,5 miliona noćenja što je povećanje od 3,8% u dolascima i noćenjima u odnosu na 2000. godinu. Smještajni kapaciteti u hotelima i sličnim objektima su u 2003. godini iznosili 97.320 soba sa 201.636 ležaja što predstavlja povećanje u broju soba za 2% kao i povećanje ležaja za 1% u odnosu na 2000. godinu. Glavna tri emitivna tržišta u 2003. godini su Italija (14,5% ukupnog broja inostranih gostiju), Njemačka (14 %) i Francuska (8,4%). Najpopularnije destinacije u Rumuniji su Bukurešt, Konstanca i Targu Mores. Potrošnja inostranih gostiju u 2003. je iznosila 449 miliona USD na boravak i 74 miliona USD na prevoz. Najomiljeniji način dolaska u Bugarsku je automobilom i autobusom (78%), avionom (14%) i železnicom (8%). Na nacionalnom nivou turizam je svrstan u Ministarstvo transporta, građevinarstva i turizma koje sprovodi zakonske i ostale akte u turizmu. Za promociju turizma je nadležna Rumunska nacionalna turistička organizacija koja ima razvijen sistem regionalnih i lokalnih turističkih informativnih centara u zemlji, kao i predstavništva u inostranstvu.

Slovačka. Udio turizma u BDP-u zemlje dostigao je učešće od 1,9% (procena World Travel & Tourism Council-a za 2005.). 2003. godine je u hotelima i sličnim objektima boravilo 2,7 miliona turista sa 8,8 miliona noćenja što je povećanje od 18,5% u dolascima i 27,1% u noćenjima u odnosu na 2000. godinu. Smještajni kapaciteti u hotelima i sličnim objektima su u 2003. godini iznosili 35.853 soba sa 90.773 ležaja što predstavlja povećanje u broju soba za 26,3% kao i povećanje ležaja za 24,3% u odnosu na 2000. godinu. Glavna tri emitivna tržišta u 2003. godini su Češka (33,8% ukupnog broja inostranih gostiju), Poljska (15,5%) i Njemačka (12,7%). Najpopularnije destinacije u Slovačkoj su Bratislava, Visoke Tatre i Banska Bistrica. Potrošnja inostranih gostiju u 2003. je iznosila 865 miliona USD na boravak i 11 miliona USD na prevoz. Najomiljeniji način dolaska u Slovačku je automobilom i autobusom (99,4%), daleko manje železnicom (0,4%) i avionom (0,2%). Glavna javna institucija u turizmu je Ministarstvo ekonomije koje u svom sastavu ima Upravu za turizam pa se na tom nivou donose zakonski i ostali akti koji se tiču turizma.



47

Promotivne aktivnosti i razvoj turističkih proizvoda vrši Slovačka nacionalna turistička organizacija (SACR) koja pod sobom ima mrežu regionalnih i lokalnih informacionih centara kao i inostrana predstavništva. 6.5. MOGUĆI UTJECAJ SAVREMENIH SVJETSKIH TRENDOVA U

TURIZMU, NA TURIZAM B i H Savremeni svjetski trendovi u turizmu imaće značajan uticaj na razvoj turizma u BiH, odnosno regijama BiH. Marketing menadžment u turizmu BiH, regija, subregija i turističkih destinacija, mora preuzeti lidersku ulogu, ukazivati na brojne i različite promjene u turizmu, tendencije i trendove, kako u oblasti turističke tražnje tako i u oblasti turističke ponude, voditi ključne upravljačke poteze prilagođavanja savremenim svjetskim trendovima, kako bi se približili i ušli u svjetsko turističko tržište. U tom smislu će se morati ispuniti određeni i formalni zahtjevi prije svega prema EU – a i WTO-u. Svjetska turistička organizacija je uvela 8 (prethodno pomenutih) ključnih tačaka koje treba ispuniti da bi neka destinacija ušla na turističko tržište, kao što je: politička želja i podrška razvoju turizma. Ona mora postojati, od državnog nivoa, preko entiteta , ekonomskih regija do nivoa lokalne zajednice. PRSP strategijom usvojenom na nivou BiH je turizam kao grana samu uzgred pomenut, što ukazuje na sporu političku podršku turizmu i nameće izradu Strategije razvoja turizma na državnom nivou, kao i harmoniziranih pratećih zakona iz ove oblasti. Institucionalni i pravni okvir (WTO-a), nameće niz zadataka iz sfere institucionalnog organizovanja ove grane privređivanja. Turistički prostor BiH je nedjeljiv i u tom smislu treba raditi na izradi jedinstvene strategije razvoja turizma BiH, kao i razmišljanje o formiranju jedinstvenog Ministarstva za turizam i ekologiju. Nužna je harmonizacija instrumenata turističke politike sa EU-om,kao i standardizacija u ovoj djelatnosti (ISO,EMAS). Suština nije samo da se uspostavi jedinstveno turističko tržište, već da turizam kao najpogodniji homogenizirajući faktor preuzme aktivnu ulogu u ostvarivanju ekonomskih,ali i širih društvenih, političkih i drugih ciljeva u BiH, odnosno. Radi se o tzv. ,,zakonskoj proceduri”, ,,ugovornoj proceduri” i ,,finansijskoj podsticajnoj politici”, što se obuhvata zajedničkim pojmom harmonizacije. Harmonizacija u domenu razvoja materijalne baze turizma – investicija, se obezbijeđuje u okviru postojećih institucija za izgradnju turistučkih objekata. Misli se konkretno na fondove:

1. Evropski fond za regionalni razvoj, iz koga se finansiraju investicijski programi;



48

2. Evropski socijalni fond, za unapređenje kadrovske strukture u turizmu; 3. Evropski fond za unapređenje poljoprivrede vidova turizma namjenjen za

razvoj seoskog turizma.

Harmonizacija u domenu komunikativnog faktora, je izuzetno bitna u turizmu jer bez razvijenog saobraćaja, nema napretka u turizmu i to: vazdušni saobraćaj, drumski saobraćaj, željeznički saobraćaj. Harmonizacija u domenu klasifikacije i kategorizacije ponude i unifikacija statistike, u tom kontekstu izvršena je odgovarajuća klasifikacija hotelijerskih, restoraterskih i drugih turističkih objekata. Statistički podaci na nivou EU-a moraju da budu ujednačeni u prikazivanja dva osnovna podatka:

Obim turističkog prometa - broj turista i broj noćenja u raznim vrstama smještaja,

Učešće turizma u bilansu plaćanja - devizni priliv i potrošnja u

inostranstvu. Harmonizacija u ostalim domenima se mora provesti. Bitna područja harmonizacije su i zaštita okruženja, pa je razrađen čitav niz direktiva za razvoj kvalitetnijeg turizma. Također se posvećuje i posebna pažnja desezoniranju turističkog prometa, te razvoj određenih vidova turizma kao što je seoski turizam, te neke vrste tzv. ,,socijalnog” turizma, koji ima jake rezidue i u BiH. Nužno je između ostalog i usvajanje Opšteg etičkog kodeksa u turizmu, koje je usvojila Generalna skupština svjetske turističke organizacije (WTO) u Santjagu, Čile, 01.10.1999. godine ako želimo da postanemo ravnopravna članica i uključimo se u svjetske (evropske), turističke tokove. 6.5.1. UPRAVLJANJE MARKETINGOM NA NIVOU TURISTIČKE

DESTINACIJE KAO ODGOVOR NA UTICAJ SAVREMENIH SVJETSKIH TRENDOVA U TURIZMU

Kada je riječ o turističkim destinacijama, uspjeh će imati one, koje budu svjesni potrebe zaštite i unaprijeđenja prirodnog, društvenog i kulturno-istorijskog okruženja i koje postignu skladan razvoj u ekonomskom, sociološkom, psihološkom i drugom pogledu. Takvoj destinaciji teži i područje Gornjeg podrinja, zbog toga je bitno dati i jednu od definicija turističke destinacije: ,,Pod turističkom destinacijom podrazumjeva se manje ili više zaokružena geografska cjelina koja raspolaže sa atraktivnim, komunikativnim i receptivnim faktorima tj. svim onim prirodnim, društvenim, antropogenim, kulturnio – istorijskim, saobraćajnim i pretpostavkama za smještaj, ishranu, zabavu, razonodu i rekreaciju.” (O.Bakić, Upravljanje marketingom u poslovnoj i turističkoj politici).



49

Savremeni svjetski trendovi u turizmu imaće snažan uticaj na turizam BiH, odnosno regije Gornjeg podrinja. U makrookruženju, su brojne promjene trendova i tendencija u ekonomskom, političkom, socio-kulturnom, tehnološkom, demografskom smislu, kojima se mora prilagođavati. Novi trendovi u turizmu, promjene u okruženju mijenjaju turističku tražnju, npr. promjena visine najamnine (ličnih primanja), povećava diskrecioni dohodak ili rast fonda slobodnog vremena (kao zbir godišnjih odmora, državnih praznika, vikenda,..). Upravljački aspekt marketinga u turizmu (marketing menadžment) treba dati odgovor kako organizovati i preduprediti brojne marketing aktivnosti u turizmu, kao odgovor na uticaj savremenih svjetskih trendova u turizmu. To znači da se u fokus treba staviti veći broj faktora, određenu sistematičnost u redu poteza, na nivou mjesta, regije ili šire geografske cjeline (Gornjeg podrinja), sa ciljem da se kroz određenu marketing strategiju i taktiku ostvare postavljeni marketing ciljevi, kroz tzv. konceptualni okvir marketing menadžmenta turističke destinacije. Konceptualni okvir marketing menadžmenta turističke destinacije obuhvata sljedeće elemente:

1. Situacionu analizu; 2. Formulisanje misije , ciljeva i smjernica; 3. Formulisanje odgovarajućih globalnih strategija; 4. Definisanje strategijskih i taktičkih poteza za instrumente

Marketing mix-a; 5. Dizajniranje organizovanosti; i 6. Kontrolu aktivnosti.

Svaka faza upravljanja marketingom na nivou turističke destinacije (konceptualni model) mora biti pod stalnom kontrolom, u smislu blagovremenog reagovanja i otklanjanja eventualnih propusta uključujući i reviziju marketing aktivnosti turističke destinacije. ,,Osnovno polazište turističke destinacije u razvoju treba da bude u domenu ostvarivanja potreba i želja potrošača. Odstupanje od ovoga (devijacije) daje osnova za izmjenu u nekom ili svim domenima marketing aktivnosti” (Milisavljević,1994. godine).



50

7. PODRUČJE GORNJEG PODRINJA OPŠTI / OPĆI PREGLED

7.1. GENERALNA KVALIFIKACIJA DESTINACIJE Gornjedrinski region obuhvata područje od oko 2500 km2, a broj stanovnika ovog područja je oko 100 000. Geografski položaj regiona je izuzetno povoljan, zbog glavnog putnog pravca u Istočnoj RS, koji prolazi kroz region, kao i 2 značajna međunarodna pravca Sarajevo – Beograd i Sarajevo – Podgorica. Četiri granična prelaza Uvac (Rudo-Priboj), Metaljka (Čajniče – Pljevlja), Kotroman (Višegrad – Mokra gora) i Hum (Foča/Srbinje – Šćepan polje) biće od strateškog značaja u tendenciji razvoja turizma i ekonomskih veza sa susjednim državama. Uz rijeke Drinu i Taru region obiluje i drugim prirodnim ljepotama, kao što su Nacionalni park „Sutjeska”, najstariji NP u BiH ili prašuma „Perućica”, posljednja prašuma u Evropi, koji predstavljaju pravi raj za ljubitelje prirode. Upravo iz ovih razloga turizam bi trebao imati vodeću ulogu u razvoju gornjedrinskog regiona. Ljubitelji ekstremnih sportova mogu uživati u raftingu na donjem toku rijeke Tare čiji je kanjon dubok 1300 m i odmah je po dubini iza čuvenog Grand kanjona u Koloradu. Zbog svoje ljepote stavljen je pod zaštitu UNESCO-a.

Slika br. 1 Geografski položaj regiona Gornjeg podrinja



51

7.2. POLITIKA I ADMINISTRATIVNI SISTEM Područje Gornjeg podrinja čini teritorija deset opština/općina: Foča, Foča/Ustikolina, Goražde, Novo Goražde, Višegrad, Rudo, Pale-Prača, Kalinovik, Čajniče i Rogatica. Općine Foča/Ustikolina, Goražde, Pale-Prača se nalaze u Okviru jednog Entiteta Bosne i Hercegovine u Federaciji BiH i to u sklopu Bosansko-Podrinjskog kantona Federacije BiH, dok opštine Foča, Novo Goražde, Višegrad, Rudo, Kalinovik, Rogatica i Čajniče se nalaze u sklopu drugog Entiteta Bosne i Hercegovine u Republici Srpskoj. 7.3. GEOGRAFSKI POLOŽAJ Gornje podrinje u regionalno-prostornom smislu predstavlja jugoistočni dio Bosne i Hercegovine. Preciznije, to su područja općina/opština: Rogatica, Goražde, Višegrad, Foča, Kalinovik, Foča-Ustikolina, Pale-Prača, Rudo, Novo Goražde i Čajniče. U demografskom pogledu najveći dio pomenute regije, posebno njen planinsko-brdski pojas je rijetko naseljen prostor. Nešto izraženija gustina naseljenosti obilježava dolinsko-kotlinska proširenja uz riječne tokove Drine i njenih pritoka gdje su koncentrisana urbana središta koji danas predstavljaju lokalne centre razvoja. Temeljno obilježje ovoga područja je kontaktan položaj između evropskog hinterlanda – panonske makroregije i sredozemlja – jadranskog mora i priobalja. Zbog toga sa regionalno-saobraćajnog aspekta prostor Gornjeg podrinja je tranzitnog karaktera. Nadamo se da će prethodno navedena odrednica značajno uticati na razvojne procese u ovoj regiji a time direktno i na razvoj turizma. Sa prirodno-geografskog stanovišta promatrani prostor najvećim dijelom pripada regiji Gornjeg podrinja a svojim manjim dijelom teritorijalno ulazi u makroregiju Visokog krša (opština Kalinovik). To su, u hidrografskom smislu, područja gornjih poriječja Drine i njenih pritoka te dijela gornjeg toka Neretve jer je u ovoj studiji zbog specifičnosti projektnog zadatka cjelovito obuhvaćena opština Kalinovik. Posmatrana regija je planinska oblast sa dolinama, kotlinama i zavalama koje reljefno izražavaju najniže visinske položaje. Srednjogorskim masivima (visina od 1.000 – 1.500 m.n.m.) na sjeveru, istoku i zapadu te visokogorskim planinskim okvirom (višim od 1.700 m) na jugu Gornje podrinje je orografski izdvojeno od susjednih regija. Uvažavajući princip nodalno-funkcionalne regionalizacije prostora ovdje se može izdvojiti više gravitacijskih centara (nodusa – čvorišta) koji su uglavnom lokalnog karaktera. Najjaču privlačnu moć pokazuju urbana središta Goražde, Foča i Višegrad u središnjem dijelu regije.



52

7.4. PRIRODNE KARAKTERISTIKE PODRUČJA 7.4.1. GEOLOŠKA STRUKTURA, LITOLOŠKI SASTAV, RUDNO - MINERALNA

LEŽIŠTA, MINERALNE, TERMALNE I TERMOMINERALNE VODE Analizirano područje jugoistočnog dijela Bosne u geološkom smislu obilježava pojava raznovrsnih sedimentnih, magmatskih i metamorfnih stijena nastalih kroz dugu geološku istoriju stvaranja Zemljine kore. Pojavu litofacijalnih kompleksa iz paleozoika ovdje vezujemo za doline Drine s obje strane između Goražda i Foče, Prače, Kolunske rijeke ispod jugoistočnih padina Jahorine i doline Janjine. »Velike mase srednjetrijaskih magmatita nalaze se u širem području Sutjeske i na padinama Zelengore, zatim u najnižim tokovima Pive i Tare oko Šćepan Polja, u području Čelebića, te u užoj i široj okolici Čajniča » ( J. Pamić, 1978.). Mezozojski krečnjaci i dolomiti prostorno zahvataju najveći dio ove regije. Dominantno su zastupljeni na širim područjima planina: Romanije, Bokšanice, Lelije, Treskavice i sjevernih padine Zelengore te na Glasinačkoj i Zagorskoj visoravni koje su nastale i oblikovane u kršu. Stijene mezozoika – uglavnom trijaske starosti litološki predstavljaju otvorene profile duboko usječenih klisura i kanjona Bjelave, Hrčavke, Bistrice, Prače, Ćehotine, Sutjeske, Lima, Žepe, Drine i Neretve nizvodno od Uloga. Klastični sedimenti jursko – krednog fliša se pojavljuju u uskim i izduženim zonama južno od Sarajeva (Durmitorski fliš) u Borču, na Treskavici i Zelengori. Tercijarni jezerski sedimenti gline, lapori, pješčenjaci prekrivaju zavale i kotline na nižim hipsometrijskim položajima. Geološki mlađe kvartarne naslage nalazimo na višim položajima visokih planina regije (Maglić, Zelengora, Lelija, Ljubišnja, Crvanj, Treskavica) u obliku pleistocenih nanosa ili na kontaktu izrazito strmih padina sa položenijim terenima u obliku koluvijalnih - siparišnih zastora. Morfogenetski najmlađe holocene naslage izražene akumulacijskim formama nanosa (aluvijum, proluvijum, deluvijum) ispunjavaju dna dolina, kotlina i zavala Drine, Neretve i njihovih pritoka. U tektonskom smislu navedeno područje svojim najvećim dijelom pripada Unutrašnjim i Središnjim Dinaridima. Manjim dijelom ulazi u makrotektonsku jedinicu Spoljnih Dinarida, takozvanu navlaku visokog krša što se teritorijalno odnosi na jugozapadni dio regije. Posmatrani prostor sa ovoga stanovišta obilježava izrazita tektonska složenost kroz pojave navlaka, klipa, antiklinala i sinklinorija, rasjednih zona i reversnih rasjeda, tektonskih prozora itd. Posebno su značajni neotektonski pokreti izdizanja tokom kvartarne periode koji su uticali na sadašnje morfološke karakteristike reljefa i geološku strukturu ovog područja.



53

Pojave ruda i minerala su jedna od prirodnih datosti Gornjeg podrinja. Bitno je spomenuti rudni bazen Miljevinu sa mrkim ugljem i nalazišta kvarcita kod Čajniča u istočnom dijelu regije. U neposrednoj blizini korita potoka Banja kod Višegradske banje javlja se niz termalnih blago radioaktivnih izvora temperature 34 stepena celzijusa. Danas su u funkciji dva eksploataciona bunara zbirnog kapaciteta 25-30 l/s koja se koriste za potrebe banje. Kod sela Luke i Zaborak u opštini Čajniče registrovane su niskotermalne vode temperature 15 stepeni celzijusovih, pH 7.7, izdašnosti 0,1 l/s., HCO3-Ca tipa. U opštini Goražde se nalazi nekoliko mineralnih izvora. To su :

Čudojevići – temp. 10,2 stepeni celzijusa, pH 8 , izdašnost 0,1 l/s. To su gvožđevite vode sa slobodnim CO2

Kiseljak u Mravinjcu – temperature 13,2 stepena celzijusa, pH 6.35 , izdašnost 0,1 l/s, HCO3 tipa

Izvor Kiseljak u Bogušiću – temperature 15,2 stepena celzijusa, pH 6,55, izdašnost 0,1 l/s, HCO3 tipa.

Pored navedenih bitno je i spomenuti kiseljak u općini Pale-Prača. Raznolikost litološkog sastava, geološke strukture uz pojave termalnih, mineralnih i termomineralnih izvora na ovome području može da inicira razvoj naučno-istraživačkog i zdravstveno-lječilišnog turizma. 7.4.2. RELJEF Neotektonski procesi, heterogeni litološki sastav, morfološke karakteristike, geografski položaj područja i djelovanje spoljnih egzogeomorfoloških sila su uticali na izraženu polimorfnost i naglašen geodiverzitet reljefa spomenute regije. Najniže hipsometrijske položaje reljefno izražavaju kompozitne doline Drine, Lima, Ćehotine, Prače obilježene smjenom dolinskih proširenja (zavale i kotline) sa kanjonsko-klisurastim suženjima. Najdublje usječene kanjonske i klisuraste doline su: kanjoni Drine nizvodno i uzvodno od Višegrada (dubina i preko 700 metara), Lima, probojnička dolina Sutjeske ''Prosječenica'' (dubina i preko 1.200 metara), kanjoni Hrčavke, Prače, Bistrice, gornje Neretve itd. Viši položaji (iznad 750 metara) reljefno su predstavljeni padinama gorskih masiva, predgorskim stepenicama i zaravnima oblikovanim u kršu (Zagorje, Glasinac). Prostrane dijelove makroregije predstavljaju sredogorski masivi (visina od 1.000 - 1.500 m n/v): Devetaka i Javora na sjeverozapadu te Zvijezde na sjeveroistoku. U njezinom centralnom dijelu to su planinska uzvišenja srednjih visina: Bokšanice, Varde, Vučevice i Kovača te visokogorski greben Jahorine koji su međusobno raščlanjeni i odvojeni dolinskim morfoskulpturama Drine i njezinih pritoka.



54

Najviše planine BiH: Maglić (2.386 m n/v), Volujak (2.297 m n/v) i Ljubišnja (2.242 m n/v) sa visokogorskim hrptovima i grebenima jasno reljefno obilježavaju granicu regije na jugoistoku. Visokoplaninski okvir Zelengore (2.015 m n/v), Lelije (2.032 m n/v) i Treskavice (2.086 m n/v) na jugozapadu prirodno odjeljuju Gornje podrinje od susjednih područja. Naglašene vrijednosti vertikalne raščlanjenosti koja nerijetko premašuje 500 m/km2, je jedna od osnovnih morfoloških značajki ovoga prostora. Položenije terene reljefno izražavaju planinske zaravni, predgorske stepenice i dolinska proširenja. U geomorfološkom smislu, možemo izdvojiti sljedeće morfogenetske tipove reljefa: krški, fluvijalni i fluviokrški, fluviodenudacijski, padinski, fosilni glacijalni i fluvioglacijalni reljef. 7.4.2.1. Kraški reljef Krški reljef je prostorno najzastupljeniji u središnjem, južnom, jugozapadnom i sjevernom dijelu promatranog prostora. Morfološki je izražen egzokrškim i endokrškim oblicima. U egzokrške oblike spadaju: kamenice, škrape, uvale, zaravni i polja oblikovana u kršu. Pomenute kraške oblike nalazimo u širokom visinskom rasponu od fluviokrških riječnih korita pritoka gornje Drine preko zaravni nastalih i razvijenih u kršu (Gvozno, Zagorje, Glasinac itd.) do visokoplaninskih zaravni Treskavice, Zelengore, Jahorine. Boginjavi i ljuti krš koga karakteriše učestala pojava vrtača i škrapa je dominantno zastupljen na višim položajima planine Vučevo te dijelovima Treskavice, Lelije i Zelengore kao i u drugim dijelovima regije sa otkrivenom karbonatnom podlogom. Reljefni tip pokrivenog krša je morfogenetsko obilježje šumovitih planina Bokšanice, Javora, Devetaka, Zvijezde, Kovača. Endokrška reljefna udubljenja pećina, potkapina i jama su česta na ovom prostoru. Mnoge od njih nisu dosad istražene primjerenim speleomorfološkim metodama. To se posebno odnosi na područja opština Kalinovik, Foča, Rogatica, pećinu Dugovještice u kanjonu Prače, prostora Žepe itd. Snažna kraška vrela: Bistrice, Dugovještice u kanjonu Prače, Krupca u kanjonu Neretve, Žepe, itd. su važna hidrogeološka značajka makroregije posebno sa aspekta vodosnabdjevanja. Izravno s njima u hidrološkoj vezi su ponorske zone. Navesti ćemo samo neke kao što su : ponori na Glasincu, u Gvoznom polju, kod Jelašca ... Nastanak i razvoj reljefnih mikrooblika ponora i jama je preduvjetovan prslinama i pukotinama kojima je tektonski ispucala krečnjačko-dolomitna podloga. Padavinske vode i ponornički tokovi u krškim terenima podzemno cirkulišu kroz pukotinske sisteme te na topografsku površinu izbijaju kao krška vrela.



55

Nelegalnim i nestručnim odlaganjem otpada te ispuštanjem otpadnih voda u pomenuta endokrška udubljenja može da dođe do neželjenih posljedica zato što mnoga vrela služe za vodosnabdijevanje naseljenih mjesta u Gornjem podrinju.

Slika br. 2 Krška vrela „Skakavci” 7.4.2.2. Fluvijalni i fluviokrški reljef Fluvijalne oblike reljefno izražavaju riječna korita vodotoka, naplavne ravni i niske riječne terase. Ovi oblici su mahom koncentrisani na najnižim hipsometrijskim položajima u kotlinama i dolinama. Na aluvijanim ravnima i niskim riječnim terasama se nalaze naseljena mjesta. To su najgušće naseljena područja Gornjodrinske regije i na njima su nastali i razvijeni svi značajniji centri promatranog područja. Fluviokrški reljef predstavljaju riječna korita oblikovana fluvijalnom erozijom u mezozojskim karbonatima. Reljefno je izražen klisurama i kanjonima (dubina čak i preko 300 metara) rijeke Drine, Lima, Tare, Sutjeske, Bistrice, gornjeg toka Neretve i njihovih pritoka. Posebnu prirodnu atrakciju predstavljaju kameni svodovi - prirodni tuneli na Dobropoljskoj rijeci i Čehotini zatim evorzijski lonci na Bistrici, Hrčavki, Neretvi ... Svojim položajem u samom središtu Peručice i divljom ljepotom vodopad Skakavac visok 75 m plijeni pažnju posjetilaca. Treba spomenuti slapove i vodopade Jabušnice, Skakavce kod Tođevca, Pršin potoka itd.



56

Takođe važnu kariku sa aspekta turističke ponude u lancu prirodnih ljepota Gornjeg podrinja predstavljaju duboko usječeni kanjoni: ''Prosječenica'' u Sutjesci, Hrčavke, Lima, Neretve, Prače, Žepe, Bjelave kao i mnogi drugi u regiji .

Slika br. 3 Fluviokrški oblici- erozijski lonci

7.4.2.3. Fluviodenudacijski reljef Fluviodenudacijski reljef je zastupljen u područjima koje litološki grade vododržive stijene. Najznačajniji fluviodenudacijski oblici u užem smislu ovdje su predstavljeni fluidalnim procesima spiranja, jaruženja, puženja, tečenja i kliženja. Uglavnom ih vezujemo za padine planinskih masiva i brdovitih uzvišenja analiziranog područja. Posebno su značajni destrukcijski procesi kliženja koji negativno utiču na objekte, prometnu i drugu infrastrukturu Bistrice i gornje Drine gdje se nalaze važne saobraćajnice. Najčešće su zastupljeni u flišnim kompleksima sa dominantnim učešćem laporovitih slojeva i glina. Negativni procesi spiranja i jaruženja su se posebno intenzivirali u novijem razdoblju uslijed prekomjerne eksploatacije šuma na većem broju lokaliteta promatranog područja. 7.4.2.4. Padinski reljef Padinske lepeze sredogorskih i visokogorskih masiva te brdovitih uzvišenja regije obilježavaju raznovrsne erozijske i akumulacijske reljefne forme.



57

Erozijske oblike predstavljaju točila, fluviodenudacijska udubljenja jaruga i vododerina dok akumulacijske oblike izražavaju urušne kupe, sipari, proluvijalni i deluvijalni nanosi koji se nalaze na kontaktu padina sa uravnjenijim terenima. Ovi reljefni oblici su sveprisutna pojava u promatranom području. Oblici nastali hemijskim i mehaničkim trošenjem stijena su česta pojava u obliku ostenjaka, kamenih zubova i igli te prozoraca koji su oblikovani u karbonatima. To su sa turističkog ali i estetskog stanovišta vrlo privlačni dijelovi reljefa kao vrh Maglić 2386 m, kamene igle vrhova Prsti 2158 m u Volujku, Ardova 1858 m i Treskavca 1803 na Zelengori, Zubova 1790 m i Oblika 1877 m na Treskavici, Trijeske 1803 m na Jahorini te brojnih stjenovitih kukova širom brdsko-planinskog pojasa. Prozorci “Petera Vrata” iznad kanjona Drine su reprezentativan primjer selektivne erozije kao i prozorac u Vrataru u kanjonu Sutjeske. Posebnu notu atraktivnosti regije daju pješčane piramide u molasnim sedimentima kod Miljevine kao prirodni geomorfološki spomenik koji treba turistički valorizirati. 7.4.2.5. Fosilni glacijalni i fluvioglacijalni reljef Pleistocenom glacijacijom su bile zahvaćene naše visoke planine. Na Leliji, Treskavici, Ljubišnji, Zelengori, Magliću i Volujku nalazimo ostatke glacijalnog reljefa u vidu komčića, eliptičnih brežuljaka, fosilnih cirkova, valova, morena . . . Navedeni oblici danas su uveliko zamaskirani savremenim egzogeomorfološkim fluviodenudacijskim, krškim i ostalim erozijsko - destrukcijskim procesima ili prekriveni šumskom vegetacijom. U reljefnim ulegnućima nekadašnjih cirkova i ledničkih dolina nastala su brojna planinska jezera na Treskavici, Zelengori, Magliću i Volujku . Te mikrolokacije spadaju u jedne od najprivlačnijih i najljepših ne samo u promatranom prostoru nego i šire te predstavljaju potencijalne turističke destinacije. Fluvioglacijalne konglomeratske terase su ovdje najbolje očuvane uz gornji tok Drine gdje se pružaju na dužini od preko 20 km na potezu Šćepan polje – Foča. Na njihovim tjemenima se razvio grad Foča. Nacionalni park ''Sutjeska'' teritorijalno obuhvata krajnji južni dio promatranog prostora. Osnovan je 1962. godine. Krajolik njegovog zaštićenog okoliša površine 17. 250 ha najvećim dijelom obilježava nadasve raznolik pitoresktan pejsaž i divlja iskonska priroda sa očuvanim biljnim zajednicama i životinjskim vrstama od kojih su mnoge endemične. Unutar parka se nalaze strogo zaštićene zone od kojih je najčuvenija zona prašumskog rezervata ''Perućica''. Na osnovu navedenog možemo zaključiti da područje regije Gornjeg podrinja obilježava bogatstvo odnosno izražena polimorfnost reljefnih oblika što je uticalo na raznolikost pejsaža. To bi moglo da predstavlja značajnu pogodnost za razvoj različitih vidova turizma od ekstremnih sportova (alpinizam, slobodno penjanje, kajakaštvo...), masovnog – rekreativnog turizma (kratke šetnje i rekreacija) do naučno – istraživačkog (hidrogeologija krša, škola u prirodi).



58

7.4.3. HIDROGRAFSKE KARAKTERISTIKE Prostor Gornjepodrinjske regije sa hidrografskog aspekta skoro u cijelosti teritoritorijalno zahvata gornje poriječje Drine u Bosni i Hercegovini te pripada Crnomorskom slivu. Ova studija obuhvata područje opštine Kalinovik koja svojim dijelom gravitira Podrinju tako da se njome tretira i dio gornjeg poriječja Neretve odnosno manji dio Jadranskog sliva. Značajnije pritoke gornjeg toka Drine su Sutjeska, Bistrica, Kolunska rijeka, Prača i Žepa sa lijeve, odnosno Ćehotina, Lim i Rzav sa desne strane. U hidrografskom smislu desne pritoke dijela gornjeg toka Neretve u opštini Kalinovik su Krupac i Jezerica odnosno Jezernica s lijeve strane. Sve navedene tokove u ovom području obilježavaju mehanizmi tekućica gornjih tokova zbog izrazitih nagiba uzdužnih profila. Njihova korita su ispunjena krupnim vučenim nanosom sa pojavama brojnih brzaka i vodopada. Izuzetak predstavljaju meandrirajući tokovi Drine u kotlinama i zavalama gdje dominira bočna fluvijalna erozija i akumulacija šljunkovito-pjeskovitog nanosa sa pojavama ada. Bilans i režim voda tekućica prvenstveno ovisi o geografskom položaju, padavinama, geološkoj građi, reljefu, tipu tla i vegetaciji. Drina, Lim i Sutjeska pripadaju nivalno-pluvijalnom režimu koga odlikuju dva maksimuma proticaja u proljeće i u jesen i dva minimuma u ljeto i u zimu. Gornji tok Neretve i njene pritoke pripadaju pluvio-nivalnom režimu sa najvišim vodostajima u aprilu i maju (prvi maksimum proticaja) te novembru i decembru a najnižim u avgustu i septembru. Rijeka Drina je količinski najveći tok sa prosječnim godišnjim proticajem (kod Višegrada) 302 m3/sec. Ovaj planinski vodotok drenira široke planinske prostore istočne i jugoistočne Bosne, sjeverne i istočne Crne gore, zapadne Srbije i sjeverne Albanije. To je najveća desna pritoka Save i nastaje u Šćepan polju sutokom Pive i Tare. Drugi po količini vode u regiji, sa prosječnim proticajem od 90 m3/sec, je tok Lima - planinske rijeke duge 197 km. Lim je najveća pritoka Drine u koju se uliva 12 km uzvodno od Višegrada. Izvire ispod Prokletija i teče složenom kompozitnom dolinom koju obilježava smjena kotlina i dolinskih proširenja sa uskim klisurama i kanjonima. Jugoistočnu granicu regije kao riječnu državnu granicu (na dužini većoj od 20 km) predstavlja tok Tare. Pored ljepote ovoga snažnog, bistrog planinskog vodotoka od posebnog su značaja njegove čiste oligosaprobne vode koje danas igraju važnu ulogu u razvoju riječnog turizma. Količina protoka nezagađenog toka Tare od 77 m3/sec (kod Šćepan polja) sa vodama prve klase kvaliteta predstavlja itekako značajan vodni resurs regije. Ostale rijeke su manjih srednjegodišnjih proticaja od 20 m3/sec, što se odnosi na gornje tokove Neretve kod Uloga, Ćehotine, Prače, Bistrice, Sutjeske itd. Treba istaći da uz Taru, rijeka Drina (uzvodno od Broda), Sutjeska, Bistrica (uzvodno od Miljevine) te njihove pritoke estetikom svojih obala, i pejzažno-ambijentalnim skladom njihovih kompozitnih dolina imaju predispozicije za razvoj riječnog turizma. Ove rijeke obilježava prva klasa kvaliteta, izrazita providnost i zelenomodra boja vode što može da privuče i strane turiste.



59

Jedna od najvažnijih datosti područja je bogatstvo čiste prirodne vode koja uz autohtonu eko hranu može da obogati turističku ponudu Gornjeg podrinja. Površinska - orohidrografska razvođa su jasna u predjelima regije sa vododrživim stijenama dok je u krškim terenima površinska hidrografska mreža dezorganizovana sistemima ponora (predstavljenim prslinama, pukotinama i kanalima) i prenešena duboko u krško podzemlje. Na područjima planinskih zaravni oblikovanih u kršu teku manji, često periodični, ponornički tokovi. Pri visokim vodama, uslijed dotoka golemih količina vode i zapunjavanja nanosom, ponori se nerijetko začepe pa se na površini formiraju manje akumulacije. Ove vode se na topografskoj površini ponovo pojavljuju u obliku pomenutih snažnih kraških vrela. Rijeke teku kroz kompozitne doline koje karakterizira česta smjena kotlinsko-zavalskih proširenja sa kanjonima i sutjeskama. Obilježavaju ih neusaglašeni uzdužni profili. Često uslijed izrazitih nagiba uzdužnih profila riječna korita većine tokova su ispunjena krupnim vučenim nanosom sa pojavama brzaka i vodopada. To je posebno izraženo u duboko usječenim kanjonsko-klisurastim dolinama Prače, Rakitnice, Bistrice, Sutjeske, Tare, Hrčavke, Drine.... Na tim mjestima brzina vode često premašuje 1m/sec. Izuzetak predstavlja tok Drine u dolinskim proširenjima Gornjeg podrinja koje tu zbog smanjenog nagiba talože svoj finiji šljunkovito-pjeskoviti nanos uslijed pojačane bočne fluvijalne erozije. Drina, Tara, Lim i Sutjeska dreniraju najviše masive Dinarida čije apsolutne visine premašuju preko 2300 m te po S. Ilešiču pripadaju nivalno-pluvijalnom režimu koga obilježavaju proljetni (najviši u maju zatim aprilu i martu) i kasnojesenji maksimum proticaja (novembarski približno jednak decembarskom) te dva minimuma u ljeto i zimu. Na ovim rijekama je posebno u maju izražena pojava snježne retenzije odnosno retardacijskih voda zbog topljenja snijega u Durmitoru, Komovima, Prokletijama, Bioču i Magliću. Nakon dugotrajnih i obilnih kiša je evidentna pojava kraške retenzije odnosno zakašnjelih retardacijskih voda na tokovima koji dotječu iz planinskih krških terena kao i na vrelima sa relativno plitko zalijegajućom izdani. Gornji tok Neretve i njene pritoke pripadaju pluvio-nivalnom režimu sa najvišim vodostajima u aprilu i maju (prvi maksimum proticaja) te novembru i decembru a najnižim u u avgustu i septembru. Sve pritoke Drine i Neretve su bujičarskog karaktera jer dotiču iz planinskih područja. Obilježavaju ih dosta neuravnoteženi godišnji i mjesečni hodovi vodostaja na što je prvenstveno uticao raspored padavina i izrazita vertikalna raščlanjenost reljefa. Vrlo važnu hidrološku značajku također predstavljaju pojave brojnih i čestih stalnih manjih planinskih rijeka i potoka sa čistim i pitkim vodama u kojima egzistira potočna pastrmka. U porječju gornjeg toka Drine sa ovoga aspekta treba pomenuti čiste tokove njezinih lijevih pritoka: Sutjeske, Hrčavke, Bjelave, Oteše pa Govze i Dobropoljke u slivu Bistrice te gornje tokove Prače, Koline i Osanice te Žepe.



60

U ovu grupu se mogu svrstati i sastavnice desne pritoke Drine Rzava - Crni i Bijeli Rzav kao i Radonja lijeva pritoka Lima. U gornjem porječju Neretve to su bistre i čiste planinske riječice koje dotiču sa Zelengore, Treskavice i Crvnja. Potrebno je naglasiti da navedeni vodotoci predstavljaju recipijente otpadnih voda. Njihove obale i korito nerijetko predstavljaju divlje deponije u koje domicilno stanovništvo odlaže otpad. U cilju razvoja riječnog turizma potrebno je poduzeti mjere i aktivnosti u cilju sprečavanja ovakvih pojava kroz ekološku edukaciju stanovništva i primjenu zakonskih mjera. Po svojim vodnim zapreminama vještačke akumulacije HE Višegrad i Perućačko jezero su značajni limnološki objekti regije u smislu razvoja jezerskog turizma. U poredbi s prethodno spomenutim vodne akumulacije prirodnih planinskih jezera su zanemarive što se takođe odnosi i na manje vještačke akumulacije HE Bogatići na Željeznici i HE Mesići na Prači. No po svojoj ljepoti prirodna planinska jezera na Zelengori, Treskavici, pod Volujakom i Crvanj planinom su nezaobilazna u turističkoj ponudi Gornjeg podrinja. 7.4.4. TLA / ZEMLJIŠTA Osnovni faktori koji utiču na nastanak i razvoj tla su litološki supstrat, klima, reljef, organski sastav, antropogene aktivnosti i vrijeme. Da bi se razvio sloj od svega nekoliko cm tla potrebno je u prosjeku oko 500 godina. Zemljište je opšte dobro koje ima primarnu ulogu u proizvodnji hrane i kao prirodni resurs nema neiscrpne rezerve. Ono se stvara i obnavlja veoma sporo zato ga treba strogo zaštiti te provesti racionalne agrotehničke mjere pri njegovom iskorištavanju. Zbog izrazite prirodne raznolikosti navedeno područje obilježava više tipova tala. Najniže hipsometrijske položaje u dolinama rijeka pedološki izražavaju fluvisoli. Ova aluvijalna dolinska tla koja se nalaze u dolinskim ravnima uz tokove Drine i pritoka na potezu od Foče do Goražda, Lima kod Rudog i donjeg toka Rzava kod Višegrada su najplodnija u regiji. Pogodna su za uzgoj mnogih kultura a navodnjavanjem daju visoke prinose. Više terene odnosno srednjogorski i gorski pojas pedološki izražavaju kalkokambisoli i kalkomelanosoli razvijeni na krečnjaku. Ovaj tip zemljišta najviše je zastupljen u opštinama Kalinovik, Rogatica te u jugoistočnom i jugozapadnom dijelu opštine Foča. To se odnosi na padine i planinske zaravni planina Devetaka, Lelije, Treskavice, Zelengore i Ljubišnje. Prema pedološkoj karti Bosne i Hercegovine (R 1: 500 000) na širokim prostorima središnjeg dijela Gornjeg podrinja, koje geološki tvore paleozojske kisele silikatne stijene, pedološki supstrat je predstavljen distričnim kambisolom – kiselosmeđim tlima. To su područja istočnih padina Jahorine i doline Kolunske rijeke, doline Sutjeske, Ćehotine, Janjine i padina desne dolinske strane nizvodno od Višegrada.



61

Pogodna su za uzgoj krompira, raži, ječma i zobi odnosno domaćeg hljeba kao eko-gastronomske ponude. Rendzine su najzastupljenije na potezu planina Zvijezda ( vrh Stolac ) - Vardište u opštini Višegrad. Ova tla su pogodna za razvoj šuma. Česte su pojave mozaika kompleksa kambisola i rankera u opštinama Rudo i Višegrad. Nerazvijena plitkozalijegajuća zemljišta litosola, koja se pojavljuju na krečnjačko-dolomitnoj podlozi, nalazimo na najvišim grebenima i liticama Volujaka, Maglića, Treskavice i Lelije kao i na strmim kanjonskim stranama Bistrice, Tare, Lima, Drine i Žepe. Razvoj voćarstva u dolinama i kotlinama Gornjeg podrinja ima dugu tradiciju. Tu se posebno misli na uzgoj kvalitetnih autohtonih jabuka koje vezujemo za područja oko Goražda, Mravinca i Osanice. Zatim uzgoj oraha, kruške i šljive čiji bi proizvodi (džem, rakija, prirodni sokovi) igrali ključnu ulogu u ekoturističkoj ponudi zdrave hrane kao jednog od specifikuma regije. Zemljišta planinskih zaravni (opštine Kalinovik, Rogatica..) pogodne su za uzgoj domaćeg krompira koji se i danas vrši bez primjene hemijskih preparata. 7.4.5. VEGETACIJA, BILJNI I ŽIVOTINJSKI SVIJET Po karti ekološko-vegetacijskih rejona SR Bosne i Hercegovine (Beus, Burlica i dr., 1983.) ova regija teritorijalno ulazi u gornjedrinsko i jugoistočno bosansko područje a dijelom i u područje istočnobosanske visoravni. Najniži položaji u dolinama i kotlinama rijeka predstavljeni su vegetacijom vlažnih staništa higrofilnih vrsta vrba i topola. Na nižim padinama Gornjeg podrinja, zaklonjenim od hladnih vjetrova, egzistiraju hrastove šume sladuna, kitnjaka i cera. Na tim područjima, na prisojnim položajima, posebno na kontaktu pomenutih bjelogoričnih šuma i livada postoje prirodne mogućnosti za razvoj pčelarstva te proizvodnju meda kao domaćeg eko proizvoda.



62

Slika br. 4 Šume hrasta, bukve, javora

Vegetacijske zone (pojasevi) su lako prepoznatljive uslijed izraženih visinskih razlika. Brdsku vegetacijsku zonu prekrivaju šume bukve, javora i johe. Gorski vegetacijski pojas iznad 1.000 m n/v obilježen je gustim sastojinama smrče, jele i bukve, koje površinski zapremaju najveći dio ovoga prostora. Na mikrolokacijama mrazišta prisutne su mrazišne šume smrče. Šume crnog bora uglavnom nastanjuju litice kanjona ovoga područja dok su mješovite sastojine bijelog bora, smrče i jele zastupljene na visoravnima istočne Bosne. Vegetacija ekološki čiste sredine planinskih pašnjaka značajna je za razvoj stočarstva a time i proizvodnju zdrave hrane (sir, kajmak, mlijeko...). Najviši položaji ovog prostora, na visinama iznad 1.700 m, u vegetacijskom smislu su uz planinske pašnjake predstavljeni vegetacijom sipara i bora krivulja. Sa stanovišta specifičnog naučno-istraživačkog vida turizma je posebno značajan zaštićeni prašumski rezervat Perućica sa površinom od 1.234 ha koji se nalazi u okviru Nacionalnog parka Sutjeska. Na tom strogo zaštićenom području možemo naći jele i smrče, starosti i preko 300 godina, čije visine dostižu i preko 50 metara sa prsnim promjerom od 1,5 m. Posebno treba pomenuti endemičnu vrstu Pančićeve omorike na planinama sjeverno od Višegrada i na pojedinim mikrolokacijama Gornjeg podrinja. U poslijeratnom tranzicijskom razdoblju neracionalna divlja sječa doprinosi ubrzanom nestanku šuma promatranog područja regije. Zato treba poduzeti neophodne mjere u cilju zaštite i revitalizacije ovog regulatora prirodnih procesa koji je vrlo bitan sa aspekta razvoja planinskog i zdravstveno – lječilišnog turizma, te zone rezervisati prostornim planom u tzv. Eko-turističke zaštitne zone.



63

Floristički sastav područja je raznolik. Karakterizira ga izuzetno bogatstvo biljnih vrsta i visok procenat endemskih vrsta cvjetnica posebno na karbonatnoj podlozi. Veliki je broj jestivih, vitaminoznih i ljekovitih vrsta a naročito među makrofitskim gljivama što je bitna značajka u proizvodnji i ponudi zdrave hrane. Proplanci, planinski pašnjaci, stjenoviti dolomitno – krečnjački odsjeci ovog većim dijelom nezagrađenog i rijetko naseljenog područja obiluju raznim vrstama ljekovitog bilja. Za vegetacijskog razdoblja ono svojom pojavom ne samo da uljepšava prirodni pejsaž nego može da se iskoristi i za prehrambene i farmaceutske potrebe. Guste šume, visoki planinski grebeni, brojni proplanci, livade, izvori i vrela, čiste planinske rijeke, potoci i jezera su prirodna staništa osebujnog životinjskog svijeta (žabe, puževi, zmije, ribe, ptice i visoka divljač). Jedna od osnovnih značajki faune je visok procenat endemičnih – rijetkih vrsta. Nerijetke su pojave stenoendemičnosti kao i postojanje starih – reliktnih vrsta. U planinskom pojasu Gornjeg podrinja egzistira brojna vrste visoke divljači od kojih su najbitniji: mrki medvjed, vuk, balkanska divokoza kao rijetke ugrožene evropske vrste koje su u zemljama Evrope prava rijetkost i stoga strogo zaštićene. Sa aspekta turizma trebalo bi promovisati srndaća, lisicu, divlju mačku, divlju svinju, a od ptica surog orla, sovu ušaru, sokola, tetrijeba gluhana, jarebicu kamenjarku itd.



64

Slike br. 5 Sokol, sova, jarebica kamenjarka, suri orao, ptice koje obitavaju na ovom prostoru

Planinski vodotoci su životna staništa salmonida (potočna pastrmka, lipljen, mladica), riječnih rakova, vodenih insekata (vodeni cvijet, obalčari, tvrdokrilci itd.) , dijatomeja, vodenih mahovina kao indikatora čistih nezagađenih voda. Nerijetka je i pojava sada već ugrožene evropske vrste – vidre. Uvažavajući navedene osebujne i specifične prirodne karakteristike ove regije posebnu pažnju treba pokloniti razvoju turizma u prvom redu ekoturizma u cilju turističke valorizacije Gornjeg podrinja. 7.5. KLIMA Promatrani prostor je u klimatskom pogledu izvanredno interesantna oblast jer predstavlja prelazno područje u kojem se sudaraju i prepliću mediteranski i kontinentalni uticaji pa se ovdje na relativno malom prostoru može naći više klimatskih tipova. Ovom prilikom ćemo samo navesti glavne klimatske tipove, njihove osnovne karakteristike i prostorno rasprostranjenje. 7.5.1. PLANINSKA KLIMA Planinska klima je značajno zastupljena u regiji. Klimatski obilježava navedene planinske masive i terene čije visine premašuju 1000 m. Odlikuje se svježim ljetima i hladnim dugim zimama s obiljem snježnih padavina. Na uskim lokalitetima javljaju se izrazite temperaturne inverzije koje remete normalan raspored vegetacije. Takva su mjesta poznata kao mrazišta među kojim je čuveno Mrazište na Igmanu, gdje je zabilježena dosad najniža izmjerena temperatura u bivšoj Jugoslaviji od –43,5 oC. Također, slične pojave nalazimo u reljefnim udubljenjima – uvalama i vrtačama planina Lelije, Devetaka, Vučeva, Zelengore, Ljubišnje itd.



65

Dugotrajan snježni omotač koji se zadrži na osojnim padinama planina Gornjeg podrinja traje i preko četiri mjeseca što je jedna od značajnih prirodnih datosti za razvoj zimskih sportova i zimskog turizma (alpsko skijanje, turno skijanje, crosscountry). Zbog čistog zraka i tišine, planinska područja sa crnogoričnim šumama kao Devetak, Zvijezda, Ljubišnja, Kovač su pogodna za razvoj zdravstveno - lječilišnog turizma. 7.5.2. PRETPLANINSKA KLIMA Predjeli sa pretplaninskom klimom obuhvataju područja u rasponu od 350 do 750 m n/v. Prosječna godišnja temperatura je niža od 10 oC, jesen je toplija od proljeća. Padavine su ravnomjerno raspoređene i njihov godišnji nivo iznosi u prosjeku od 750 do 1.000 mm. Ljeta su umjereno topla dok su zime hladne sa snježnim pokrivačem koji se održi od 1 do 2 mjeseca u prosjeku. Česte su zimske pojave radijacionih magli. Područja dolina i kotlina uz gornje tokove Drine i Bosne gdje je dominantan uticaj pomenutog klimatskog tipa su najgušće naseljeni prostori regije. Zbog morfologije terena dolinska proširenja oko Goražda, Višegrada i Foče obilježava podtip blage župne klime koju karakterizira odsustvo snažnih i hladnih vjetrova. Mikroklimatski uticaji župne klima koji su prisutni na nižim, prisojnim padinskim kosama iznad tokova Drine i njihovih pritoka te pedološke karakteristike zemljišta pogoduju razvoju voćarstva i autohtonih vrsta (jabuka, kruška, orah, šljiva) odnosno proizvodnji zdrave hrane kao domaćeg proizvoda. To bi bila samo jedna karika u lancu turističke ponude Gornjeg podrinja. 7.5.3. ALPSKA KLIMA Alpska klima vlada na najvišim planinskim terenima visokih Dinarida na visinama iznad 1.700 m n/v. Zime su vrlo duge i oštre, sa negativnim temperaturnim vrijednostima i traju preko 6 mjeseci. Snježni pokrivač se održi do ljetnih mjeseci, vjetrovi su česti a nerijetko dostižu orkansku jačinu (brzina preko 200 km/h). Navedeni klimat je zastupljen na najvišim grebenima Lelije, Treskavice, Zelengore, Maglića, Volujka i Ljubišnje planine. Pomenute klimatske i morfološke karakteristike spomenutih visokih planina pogoduju razvoju ekstremnih avanturističkih sportova – alpinizma (zimskog i u suhoj stijeni), turnog skijanja i cross-countrija na nešto položenijim terenima planinskih visoravni. Sjeverne padine ovih masiva umjerenijih nagiba pogodne su za alpske skijaške discipline (slalom, spust itd.) koje spadaju u masovniji vid turizma.



66

7.6. STANOVNIŠTVO U demografskom pogledu najveći dio Gornjeg podrinja, posebno njegov planinsko-brdski pojas je rijetko naseljen prostor. Nešto izraženija gustina naseljenosti obilježava dolinsko-kotlinska proširenja uz riječne tokove Drine i njenih pritoka gdje su koncentrisana urbana središta koji danas predstavljaju lokalne centre razvoja. Bosansko-podrinjski kanton se sastoji od 3 općine: Goražde, Ustikolina i Prača. Zauzima površinu od 820 km2, a broj stanovnika koji žive u ove tri općine je 40.927. Na teritoriji opštine Foča trenutno živi 27.000 stanovnika u 21 mjesnoj zajednici, odnosno oko 24,2 stanovnika na km2. U gradu Foči trenutno živi 12.000 stanovnika. Naselja su razbijenog tipa sa velikim brojem zaselaka. Broj stanovnika koji nastanjuju opštinu Višegrad je 15.000, a opštinu Rudo po posljednjem službenom popisu stanovništva 11.571 stanovnika, raspoređenih u 89 naselja. Prema rezultatima popisa stanovništva iz 1991. godine, u Čajniču je živjelo ukupno 8.919 stanovnika. Čajniče je zabilježilo značajan pad stanovništva u periodu 1981. – 1991. za 12,9 %, jer je u Čajniču 1981. godine živjelo 10.208 stanovnika. Po posljednjem službenom popisu stanovništva iz 1991. godine, opština Kalinovik imala je 4.667 stanovnika, raspoređenih u 73 naselja. Opština Novo Goražde se prostire na 123 kvadratna kilometra i čini je tridesetak većih naselja sa oko 4000 stanovnika. Po posljednjem službenom popisu stanovništva iz 1991. godine, općina Rogatica imala je 21.978 stanovnika, raspoređenih u 119 naselja. 7.7. SAOBRAĆAJ I KOMUNIKACIJE Po pitanju saobraćaja i komunikacija region ima veoma povoljan geografski položaj zbog glavnog putnog pravca u Istočnoj RS, koji prolazi kroz region, kao i 2 značajna međunarodna pravca Sarajevo - Beograd i Sarajevo - Podgorica. Četiri granična prelaza Uvac (Rudo-Priboj), Metaljka (Čajniče - Pljevlja), Kotroman (Višegrad - Mokra gora) i Hum (Foča/Srbinje - Šćepan polje).



67

7.8. PRIVREDA U prošlosti se ekonomija gornjedrinskog regiona bazirala na metalnoj, drvno-prerađivačkoj, hemijskoj, vojno-namjenskoj, tekstilnoj i prehrambenoj industriji. Metalna, drvnoprerađivačka i tekstilna industrija su zapošljavale oko 80% od ukupnog broja zaposlenih u industrijskom sektoru, ali gubljenje tržišta, tehnološka zaostalost i niska produktivnost doveli su do smanjenja ekonomskih aktivnosti u ovim sektorima. Broj zaposlenih u državnim preduzećima je prepolovljen, dok je broj zaposlenih u uslužnom sektoru značajno porastao i to na polju trgovine. Privatni sektor se postepeno širi, uz mogućnosti za razvoj poljoprivrede (zdrava hrana), proizvodnje tekstila, električne energije, turizma, prerade drveta i metalne industrije. Značajan porast broja malih i srednjih preduzeća u ovim granama privrede govori o preduzetničkom duhu ljudi ovog regiona. Povratak raseljenih lica i izbjeglica je još jedan važan izvor, koji osigurava priliv novih ideja, znanja i vještina. U drvno-prerađivačkoj industriji danas su privatne pilane one koje ostvaruju dobitak. Kapaciteti u tekstilnoj industriji nisu u potpunosti iskorišćeni, ali mali broj preduzeća uspješno plasira svoje proizvode na inostrano tržište. Poljoprivreda je bila i ostala vodeća privredna grana u ekonomiji ovog regiona sa veoma povoljnim preduslovima za proizvodnju zdrave hrane (jagodičasto voće, gljive, ljekovito bilje itd.). Takodje, treba pomenuti čistu, planinsku vodu koja se može izvoziti na inostrano tržište. Energetski sektor ovog regiona poznat je po svojoj visokoj produktivnosti. Postoje 3 velike hidroelektrane na rijeci Drini, ali značajan dio hidroenergetskog potencijala još uvijek nije iskorišćen. Nedavno urađene studije rijeke Drine i njenih pritoka pokazuju da hidroenergetski potencijal postoji na ukupno 45 mogućih lokacija za proizvodnju električne energije. Rijeke takođe, imaju veliki potencijal za uzgoj ribe. 7.9. KULTURNO-ISTORIJSKE ZNAMENITOSTI GORNJEG

PODRINJA Cijelo područje Gornjeg podrinja je bogato ostacima duhovne i materijalne kulture od najstarijih vremena do danas. To je vrlo značajna i nezaobilazna komponenta turističke ponude regije posebno sa stanovišta razvoja religioznog ali i naučno-istraživačkog turizma, posebno arheologije i istorije.



68

Uvažavajući Prostorni Plan Bosne i Hercegovine faza «B» - Valorizacija PRIRODNE I KULTURNO-HISTORIJSKE VRIJEDNOSTI u ovoj studiji ćemo navesti najvažnije kulturno-historijske spomenike i cjeline Gornjeg podrinja. Metalno (brozano i željezno doba) Ovo razdoblje je predstavljeno ostacima utvrđenih naselja i svetilišta starih Ilira a datiraju u posljednja dva milenija stare ere. Značajna su za detaljnija arheološka istraživanja. Na području regije to su gradine na području opštine Kalinovik kao što su gradine: kod Vlahovlja, Grajselića i Kalinovika, Gradca na Gvoznu, Boženove Glave i Jasena kod Kuta. Gradine na Glasincu se vežu za nekropole tumula sa kojima čine historijsku i arhitektonsku cjelinu. U opštini Rogatica ima više gradina kao npr. kod Osova-Veliki Gradac, Sjeverskog-Ilijak itd. Lokaliteti rimskog doba U regiji su evidentirani Cvilin kod Ustikoline i neistraženo rimsko naselje kod Rogatice. Lokaliteti ranoslavenskog doba (VII – XII v.) Mušići kod Višegrada naseobina iz (VI-VII v.). Srednji vijek Srednjevjekovne utvrde – burgovi na ovom području su: Borač, Obalj, Pavlovac, Samobor, Brodar, Višegrad, Vratar, Jeleč, Tođevac, Stjepan grad, Peć, itd. Ovo su samo glavni lokaliteti srednjevjekovnih burgova koje su Osmanlije kasnije, u pravilu, dograđivale za vlastitu odbranu. Na njima nisu rađeni konzervatorsko-restauratorski radovi a mnogi od njih su danas zamaskirani vegetacijom, kao pedološkim slojem, (npr. kompeks grada Borač) što traži dodatne radove da bi se uključili u funkciju turizma. Brojne nekropole stećaka se mogu naći u širokom visinskom rasponu u regiji od dolina Drine i njenih pritoka pa do visokoplaninskih zaravni Kalinovika. Na području opštine Rogatica su evidentirana čak 53 lokaliteta sa ukupno 2.628 stećaka. Kao specifično srednjevjekovno kulturno-istorijsko nasljeđe BiH oni predstavljaju prvorazrednu atrakciju za strane turiste. Treba ih štititi i konzervirati. Osmanski period Most Mehmed paše Sokolovića sa jedanaest vitkih lukova preko Drine datira iz 16. vijeka. Predstavlja remek djelo osmanske arhitekture. To je višegodišnji rad svjetskog arhitekte toga vremena, Kođa Mimar Sinana. Nominiran je za upis u svjetsku kulturno-historijsku baštinu UNESCO-a. To je jedna od najvažnijih turističkih destinacija Gornjeg podrinja. Most na Žepi datira iz druge polovine 16. vijeka. Nakon njegove dislokacije 1966. godine, nalazi se u blizini naselja Žepa. Taj vitki kameni luk predstavlja remek dijelo osmanske arhitekture. Državna komisija BiH za očuvanje nacionalnih spomenika ga je proglasila nacionalnim spomenikom 31.01.2005. godine.



69

Bitno je spomenuti i stare mostove na Bistrici, Kožetini kod Ustikoline, i tako dalje. Od važnih kulturno-historijskih spomenika iz ovog perioda u Gornjem podrinju spomenućemo sljedeće: Sahat kula u Foči, Redžep pašina kula u Žepi. Zatim, hamami, koje možemo vidjeti u okviru današnje Višegradske banje. Ostatke stare gradske strukture predstavljaju ostaci fočanske čaršije, ostaci gradske strukture u Goraždu. Također, Jeleč predstavlja jasnu strukturu stare kasabe iz ovog perioda. Džamije Najveći broj sakralnih islamskih objekata, u prvom redu džamija, je uništen tokom proteklog rata u BiH na području Gornjeg podrinja. Na žalost, Aladža džamija, kao jedna od najljepših i najboljih arhitektonskih ostvarenja na području Balkana (stilovi Hataj i Rumi), a pored nje Careva džamija, džamija Mehmed paše Kukavice, Sinan begova džamija u Čajniču, džamije u Dobrunu su uništene. Istu sudbinu je doživjela jedna od najstarijih džamija u ovom dijelu Evrope, Turhan-eminova džamija u Ustikolini. Sve one su bile neponovljiva kulturno-historijska vrijednost. Važno je spomenuti i stara turbeta uz ove džamije. Danas se ponovo grade džamije u ovom području, a neke su već u funkciji, kao što je to Musluk džamija u Foči, u Ustikolini, Žepi, Rogatici... Vjerovatno bi mogle biti u funkciji religijskog turizma sa čijeg stanovišta su posebno interesantna dvorišta. Navedene aktivnosti bi trebalo organizirati zajedno sa IVZ.

Slika br. 6 Aladža Džamija



70

Pravoslavne crkve i manastiri Dobrun, Višegrad; Dobrun je najstariji pravoslavni manastir na području Republike Srpske. Smješten je istočno od Višegrada, na Rzavu, nedaleko od srednjovjekovnog utvrđenog grada sa istim imenom. Osnovali su ga početkom 14. vijeka župan Pribil i njegovi sinovi Stefan i Petar. Dobrunske freske su na osnovu vladarskog portreta, na kojem su prikazani kralj Dušan, kraljica Jelena i njihov mali sin Uroš, datirane u 1343. godinu.

Slika br. 7 Manastir Dobrun

Kalinovik; Obalj, Kalinovik, crkva Vaznesenja Hristovog; u selu Obalj kod Kalinovika, na kultnom mjestu sa praistorijskom gromilom i nekropolom sa stećcima; crkva obnovljena 1869. godine; nad kanjonom Neretve su ostaci starog grada Oblja; grad se pominje u izvorima iz 1444. i 1454. godine. Foča; Popi; Crkva Uspenja Bogorodice; crkva u selu Popi, sjeverno od sredokraće puta Srbinje–Tjentište, podignuta je ili obnovljena 1834. godine; crkva posjeduje carske dveri iz 17-18. vijeka sa duboreznim okvirom, Bogorodičinu ikonu, kritski rad iz 17-18. vijeka. Rataji; Srednjovjekovna grobnica; u Ratajima kod Miljevine nalazi se srednjovjekovna grobnica koju su stariji istraživači datirali u 15-16. vijek. Pravoslavna crkva Svetog Nikole u Foči sagrađena je 1857. godine na lokalitetu Varoš; u crkvi se nalazi ikona Svete Trojice, rad Georgija Mitrofanovića iz 1616. godine, koja potiče iz seoske crkve u Čelebićima; u zbirci crkve u Foči je i ikona Hristos na prijestolu iz 1688/1689. godine; tu je i nekoliko kritskih ikona iz 16-17. vijeka i lijepi primjerci domaćeg ikonopisa 18-19. vijeka. U blizini pravoslavne crkve nalazi se stara škola iz treće decenije i parohijska kuća iz druge polovine 19. vijeka.



71

Čelebići, opština Foča; crkva Svetog Nikole – Šklopotnica; crkva u groblju zaseoka Rijeka u selu Čelebićima, tridesetak kilometara istočno od Srbinja, datuje se u prvu polovinu 19. vijeka; u crkvi se nalazila zbirka vrijednih ikona - radova srpskih slikara Georgija Mitrofanovića i majstora Jovana i Andrije Raičevića – iz 17. vijeka. Čajniče; Crkva Uspenja Bogorodičinog i crkva Vaznesenja Hristovog, sagrađena je 1857-1863. godine; u Uspenjskoj crkvi u Čajniču čuva se bogata zbirka ikona i rukopisnih i starih štampanih knjiga, smještena u crkvenom muzeju. Manja crkva Vaznesenja Hristovog, u porti Uspenjske crkve u Čajniču, obnovljena je 1893. godine. Novo Goražde; Sopotnica, Novo Goražde, crkva Svetog Georgija; četiri kilometra sjeverno od Goražda, crkvu je podigao herceg Stefana Vukčić Kosača 1454. godine. U Sopotnici je između 1519. i 1526. godine radila štamparija Božidara Goraždanina. Štrpci, Rudo; Crkva Svetog Ilije; na seoskom groblju se nalazi crkva brvnara posvećena svetom Iliji podignuta nakon ustanka 1875. godine, ili je u to vrijeme obnovljen stariji hram na ovom mjestu. Od tradicionalnih kulturnih manifestacija najznačajniji je Petrovdanski sabor koji se održava svake godine – 12. jula kod crkve Sv. Đorđa u Donjoj Sopotnici. Navedeni pravoslavni hramovi kao i vjerski skupovi - sabori mogu da posluže za razvoj vjerskog turizma što traži zajedničku saradnju u kreiranju programa i aktivnosti između SPC i turističkih organizacija. Spomenici NOB - e Tjentište, spomen-kompleks; spomen obilježje Bitke na Sutjesci nastalo je 1973. godine. Autor je Miodrag Živanović, vajar iz Beograda. Autor spomen-muzeja je arhitekta Ranko Radović iz Beograda. Ovaj spomen obelisk vezan za Drugi svjetski rat, je nezaobilazan u turističkoj ponudi Gornjeg podrinja. Od objekata vezanih za NOB, važno je spomenuti spomen muzej Prve proleterske brigade u Rudom kao i brojna partizanska groblja i spomenike u regiji.



72

8. TURIZAM GORNJEG PODRINJA 8.1. PREGLED I OCJENA: STANJA U TURIZMU NA PODRUČJU

GORNJEG PODRINJA Iako region Gonjeg podrinja posjeduje raznovrsnu atrakcijsku strukturu, nju ne prati adekvatan profil turističkih proizvoda. Naime, u okviru svih ključnih turističkih atrakcija oblikovane su inicijalne ponude prije 20-tak i više godina. Iste su zbog odsustva Bosne i Hercegovine s međunarodnog turističkog tržišta ostale nemodernizovane, a time i bez veće pregovaračke snage prema kupcima. Nasljeđena turistička struktura je uglavnom stvorena za potrebe domaćeg turističkog tržišta. Uvidom u situaciju na terenu je ocijenjeno da većina sadašnjih turističkih objekata prvenstveno hotela i motela ima zastarjelu prateću infrastrukturu i ne može da zadovolji potrebe i zahtjeve savremenog turizma a posebno stranih gostiju. U cijeloj regiji smještajni kapaciteti su vrlo skromni (manje od 2000 kreveta). Analizu kretanja broja turista, kretanja broja noćenja nismo mogli ni izvesti zbog nepostojanja precizne evidencije kojom bi mogli odrediti trend turističkih kretanja u Gornjem podrinju. Na području regiona, ne postoje relevantni podaci o broju noćenja zbog neuređenosti turističkog tržišta, neorganizovanosti turističkih organizacija i nesavjesnog poslovanja ugostitelja koji ne prijavljuju turiste. Glavni današnji proizvodi Gornjepodrinjskog regiona su rijeke sa ponudama raftinga, splavarenja, planine i Nacionalni Park „Sutjeska”. U poslednje vreme u regionu Gonjeg podrinja se postepeno razvija i proizvod ruralnog turizma koji u različitim dijelovima dobija različite forme ponude. Na ulasku u novu eru razvoja turizma, Gornjepodrinjski region je s jedne strane suočen s potrebom ubrzane revitalizacije nasleđene strukture turizma, a s druge strane s inteligentnim korišćenjem brojnih netaknutih atrakcija i oblikovanjem novih proizvoda. Sasvim je izvesno da rehabilitacija naslijeđene strukture ima prioritet ne samo zbog ekonomski efikasnijih solucija za izlazak na domaće i međunarodno tržište, nego, prije svega, zbog činjenice da je u i oko naslijeđenih destinacija moguće na najlakši način podići kapacitete ponude i nivo konkurentnosti. Na ovom području, (deset opština/općina), postoje samo tri Turističke organizacije i to u Foči, od ove godine, Rogatici, Višegradu i Turistički ured Bosansko-Podrinjskog kantona. Iskorišćenost hotelskih objekata je relativno skromna.



73

Polazeći od prethodno navedenih pokazatelja i kvantifikacija osnovnih karakteristika i relevantnih trendova u sferi ponude i tražnje za regionom Gornjeg podrinja kao turističkom destinacijom u proteklom periodu, može se zaključiti da turizam na teritoriji ovog regiona trenutno karakterišu brojni i ozbiljni nedostaci, najviše na nivou turističke ponude. Konačno, jedan od aktuelnih problema povezanih sa turizmom regiona Gornjeg podrinja, a koji, u velikoj mjeri, umanjuje značaj turizma u privrednoj strukturi regiona, te koji može da ima vrlo negativne implikacije ne samo na cjelokupni budući razvoj turizma, već i na budžetske prihode, povezan je sa statističkim praćenjem turizma na tlu regiona koji je veoma ne efikasan ili uopšte ne postoji. Stoga je u Bosni i Hercegovini nužno dramatično poboljšanje konkurentnosti turističke ponude, a u skladu sa željenim pozicioniranjem na turističkom tržištu. 8.2. TURISTIČKA PONUDA GORNJEG PODRINJA (PROIZVODI,

SMJEŠTAJ, TURISTIČKA TRAŽNJA) 8.2.1. OPŠTINA VIŠEGRAD Strategijom razvoja Opštine Višegrad 2006-2010 turizam je definisan kao jedan od najvažnijih strateških ciljeva. Opština Višegrad raspolaže značajnim kulturnim i prirodnim, bogatstvom kao podlogom za razvoj turizma. Opština Višegrad, smještena je u jugoistočnom dijelu Republike Srpske,u gornjem slivu rijeke Drine, površina je 448 km². Istočna granica opštine ujedno je i državna granica sa Srbijom i Crnom Gorom, odnosno opštinama Bajina Bašta, Užice i Čajetina. Sa juga graniči sa opštinom Rudo, a sa zapada i sjeverozapada sa opštinama Rogatica i Srebrenica. Sam geografski položaj opštine Višegrad i činjenica da se nalazi na pola puta na pravcu Beograd - Dubrovnik, zatim 120 km udaljenosti od olimpijske planine Jahorina, 70 km od čuvenog Zlatibora i isto toliko od Tare, čini je interesantnom za razvoj svih vrsta turizma. U kotlini koju ograđuju planine Dikava, Panos, Suva gora, Lisičije stijene, Uzamičke planine, Sjemeć, Gornja i Donja Lijeska i Babina gora, a na ušću Rzava u Drinu,nalazi se Višegrad na srednjoj nadmorskoj visini od 324 metara. Priroda je na ovom prostoru formirala takav mozaik da cjelokupna teritorija opštine čini jedinstven i kompleksan turistički motiv. Postojeći uslovi kao što su: geografski položaj, klima,sačuvana ekološka ravnoteža, bogatstvo flore i faune, stvaraju mogućnost za razvoj raznih oblika turizma.



74

Turistička ponuda opštine Višegrad Turistička ponuda opštine Višegrad se može posmatrati kroz sljedeću ponudu:

Most Mehmed -paše Sokolovića; Manastir Dobrun; RC „Vilina vlas“; Rijeka Drina sa vještačkim jezerima; Splavaranje; Vožnja brodićem „Zelenika“ i vožnja kajakom; Skijanje na vodi; Spomen kuća „Ive Andrića“; Tradicionalni ribolov na Drini; Lov; Spomen biblioteka „Ivo Andrić“; Gradska galerija Višegrad; Kulturne manifestacije: • Višegradska staza, • Susreti bibliotekara, • Likovno saborovanje i • Sokolski dani;

Sportski objekti; Spomen obilježja; Zaštićene biljne i životinjske vrste; Turistička uskotračna pruga Vardište –Višegrad; Hotel „Višegrad“; Splav na Drini; Restorani i kafe barovi.

Most Mehmed paše Sokolovića - Na Drini ćuprija Most Mehmed-paše Sokolovića proglašen je nacionalnim spomenikom BiH od strane Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika. Zadužbina je Mehmed- paše Sokolovića i građen je od 1571. do 1577. godine. Projektovao ga je i sagradio Kodža Mimar Sinan, dvorski arhitekata i graditelj u tadašnjoj Turskoj. Prelijepa građevina sa 11 lukova,ukupne dužine 179,44 metara,visine nad normalnim vodostajem rijeke 15,40 metara i širine kolovoza 6 metara. U toku je izrada menadžment plana za nominaciju mosta na listu kulturne baštine UNESC-a.



75

Slika br. 8 Most Mehmed paše Sokolovića - Na Drini ćuprija

Turistička uskotračna pruga Vardište –Višegrad Turistički projekat obnove uskotračne pruge Vardište-Višegrad implementira vlada Republike Srpske i Opština Višegrad i njegov završetak očekuje se do kraja 2006. godine. Jedinstvena turistička atrakcija u BiH omogućiće turistima da popularnim „ćirom“ putuju živopisnim kanjonom riječice Rzav od Višegrada do Mokre Gore i čuvene šarganske osmice.

Slika br. 9 Izgled lokomotive i željezničke stanične zgrade u Mokroj Gori

Manastir Dobrun Na zaravnini iznad rijeke Rzav, desetak kilometara istočno od Višegrada, u istoimenom selu, nalazi se manastir Dobrun. Nedaleko od njega nalaze se ostaci srednjevjekovnog utvrđenja grada Dobrun. Manastir je gradio župan Pribil i njegovi sinovi Stefan i Petar polovinom 14. vijeka. Poznat je i po imenu Kruševo. Rušen i obnovljen je više puta – u 15, 16. i 17. vijeku, u Prvom svjetskom ratu, a 1945. godine srušen je do temelja.



76

Dva i po vijeka bio je bez monaha i služio kao parohijski hram. Hram manastira Dobrun sagrađen je kao jednobrodna bazilika bez kupole i jednostavne je arhitekture. Temelj je zidan kamenom, a hram sedrom. Monasi koji su u Dobrun stigli krajem prošlog vijeka, zajedno sa stručnjacima posebnu pažnju posvetili su živopisu hrama da bi freske, stare preko 650 godina, doveli u pristojno stanje. Dobrunskim freskama istoričari umjetnosti daju visoku cijenu. Crkva je obnovljena 1884. godine, a miniranjem 1944. godine skoro sasvim razorena. Posle rata je opet obnovljena i dovedena na izgled iz 19 vijeka, a u njenoj unutrašnjosti sačuvan je dio fresaka. Manastir ima veliki konak, biblioteku, riznicu i ostale prateće objekte i otvara mogućnost za razvoj vjerskog turizma. Manastir Dobrun uvršten je na tzv. Privremenu listu nacionalnih spomenika u BiH.

Slika br. 10 Manastir Dobrun sa konakom

Rekreativni centar „Vilina vlas“ RC „Vilina vlas“ udaljen je od Višegrad 5 km. To je savremen objekat sa medicinskim i ugostiteljskim dijelom. Raspolaže sa 160 ležaja u jednokrevetnim, dvokrevetnim sobama i apartmanima. Gostima su na usluzi dva restorana sa 370 sjedišta, salon za društvene igre, aperitiv bar, tertana i prostor za medicinsku terapiju sa najmodernijim uređajima za liječenje i rehabilitaciju. U medicinskom dijelu objekta nalazi se zatvoren bazen (18 x 16 m) sa toplom radioaktivnom vodom. Stručnjaci su utvrdili da su termalne vode višegradske banje stare preko 38 hiljada godina i da izbijaju na površinu sa dubine 180 m. Temperatura vode je 38 stepeni celzijusa. Osnovne karakteristike termalne vode su radioaktivnost čiji je nosilac rodon koji je terapijski optimalan. Termalne vode koriste se za prevenciju, liječenje i rehabilitaciju svih starosnih grupacija i raznih vrsta bolesti.



77

Slika br. 11 Banjsko-rekreacioni centar „Vilina Vlas“

Tradicionalni ribolov na Drini Postojanje dva jezera na Drini bogata ribom, stvara uslove za izgradnju ribogojilišta i ribarskih staza za sve vrste ribarskog takmičenja.

Lov Na području opštine Višegrad egzistiraju dva lovišta:

• lovište „Panos“ lovne površine 38.650 ha i • posebno lovište „Kamenica“ lovne površine 3.842 ha.

Prebrojavanjem divljači ustanovljeno je sljedeće stanje u oba lovišta: Tabela br. 12 Brojno stanje divljači u lovištima Višegrada

Lovište Panos Kamenica Trajno zaštićena divljač Orlovi(Aquilae) 25 -

Srna(Capreolus Capreolus) 572 101 Medvjed(Ursus Arctos) - 5 Divokoza(Rupicapra Rupicapra)

38 33

Zec(Lepus europaeus) 1.170 88

Zaštićena divljač

Lještarke(Tetrastes bonasia)

280 196

Divlja svinja(Sus scrofa) 800 77 Lisica(Vulpes Vulpes) 358 45

Nezaštićena divljač

Vuk (Lupus canis) 35 3



78

Turistička putovanja sa malom brodicom „Zelenika“ Turistička putovanja sa malom brodicom „Zelenika“ jezerom do Bajne Bašte, povezivanjem sa hotelom Borike, koji raspolaže sa kapacitetom od 40 ležaja, salonom i lovačkom sobom sa 150 sjedišta upotpunjavaju ovu ponudu. Uz bogat sadržaj hotela Borike treba izdvojiti šetnju živopisnim planinskim stazama, jahanje konja, vožnju fijakerom. Ljubitelji zime mogu da uživaju u vožnji sankama sa zapregom i skijanju na dobro opremljenim ski-stazama sa ski-liftom.

Gradska biblioteka „Ivo Andrić“ Gradska biblioteka „Ivo Andrić“ raspolaže sa fondom oko 40.000 knjiga. U biblioteci se nalazi prostor predviđen za stalnu postavku Andrićevih djela, rukopisa, fotodokumenata, kao i određen broj prevedenih dijela Ive Andrića koji su dobijeni raznim prigodama.

Gradska galerija Višegrad Galerija u svom fondu ima oko 400 vrijednih likovnih djela iz tri tematske cjeline rađenih sa mnogo tehnika. U toku 2004. godine u galeriji se moglo vidjeti sedam različitih postavki.

Kulturne manifestacije: Višegradska staza, Susreti bibliotekara, Likovno saborovanje.

„Višegradska staza“ je kulturna manifestacija posvećena uspomeni na život i djelo Ive Andrića. Višegrađani su je osnovali 1976. godine da bi se odužili nobelovcu koji je u svom književnom opusu opisao Višegrad. U okviru Višegradske staze održava se manifestacija Susreti bibliotekara koju organizuje Udruženje bibliotekara Republike Srpske. Likovno saborovanje održava se svake godine tradicionalno od 24. -30. avgusta. U organizaciji Gradske galerije do sada je održano dvanaest saborovanja na kojim su uzeli učešće umjetnici iz devet zemalja. U toku je održavanje trinaestog likovnog saborovanja.

Sportski objekti Sportski objekti u opštini Višegrad su Sportska dvorana, gradski stadion i sportski centar “Ušće“.



79

Novoizgrađena sportska dvorana sa 1200 sjedeći mjesta, gradski stadion ,sportski centar „Ušće“ zajedno sa RC „Vilina vlas“ pruža sve uslove za pripremu sportista za takmičenja. U sklopu RC „Vilina vlas“ nalaze se i sportski tereni za pripremu sportista. Tradicionalno se održava sportski kamp „Vilin volej“, škola odbojke. Miris drevnih četinara, vazduh na nadmorskoj visini od 460 m, divni zeleni pejzaži upotpunjavaju ovu ponudu.

Spomen obilježja Spomen-obilježje Ivi Andriću otkriveno je na devetoj po redu „Višegradskoj stazi“ . juna 1985. godine i nalazi se u parku pored mosta Mehmed paše Sokolovića. Spomen obilježje izgrađeno je u obliku dva otvorena lista knjige na kojim je uklesan portret Ive Andrića iz profila, u prirodnoj veličini na dva krajputaša, čineći sa njima jedinstvenu cjelinu. Spomen-obilježje voždu Đorđu Petroviću Karađorđu u Dobrunu otkriveno je 28.08.2004. godine prilikom obilježavanja 200. godišnjice Prvog srpskog ustanka.

Spomen kuća Ive Andrića Kuća u kojoj je Ivo Andrić proveo djetinstvo i u kojoj je, gledajući stari most, dobio inspiraciju za pisanje svog najpoznatijeg djela „Na Drini ćuprija“. Kuća se nalazi na lijevoj obali Drine i Andrić je 1953. godine poklonio gradu Višegradu.

Zaštićene biljne i životinjske vrste Od veoma rjetkih i zaštićenih biljnih i životinjskih vrsta sa liste koje su prisutne na ovom prostoru ili su svojim stanišnim uslovima vezani za ovo područje izdvajaju se: • Pančićeva omorika Po mišljenju mnogih stručnjaka najljepša evropska četinarska vrsta i najzastpljenija četinarska vrsta u parkovima Evrope i Amerike. Reliktni je endem Balkanskog poluostrva i njeno prirodno stanište je na području Velikog Stoca (opština Višegrad) i Mitrovca na Tari (CG). Raste na strmim i kamenitim terenima pretežno sjeverne ekspozicije. Odlikuje se usko-piramidalnim habitusom sa nisko spuštenim granama i prečnikom krošnje pri osnovi 3-5 metara. Narasta u visinu 30 - 35 metra sa prečnikom stabla 45-50 cm.



80

• Vilina vlas Jedna vrlo specifična vrsta paprati. Ime je dobila po vlaknastim i dugim listovima. Takođe raste u specifičnom ambijentu u blizini izvora termalne vode u višegradskoj banji. • Mladica Njeno izvorno i prirodno stanište je rijeka Drina svojim tokom do Ljubovije. Spada u grupu samoloidnih riba. Mladica je riba čistih voda čija je temperatura dosta niska i koje su bogate kiseonikom i vrlo je osjetljivlja na zagađenja. 8.2.2. OPŠTINA FOČA Foča je smještena u jugoistočnom dijelu zemlje na granici prema Crnoj Gori i Sandžaku, te razmeđu krševite Hercegovine i šumovite Bosne, u blizini Šćepan Polja gdje nastaje rijeka Drina. Foča je nekadašnja oaza mira, parkova, drvoreda i cvijetnjaka, stjecište bogatih trgovaca i dobronamjernih ljudi sa prepoznatljivom arhitekturom tipičnog bosansko-hercegovačkog šehera u orijentalnom duhu sa 18 mahala od kojih se iz 16 njih sa 17 gradskih islamskih bogomolja, sa centralnom čaršijom u orijentalnom stilu gdje su se ranije dešavala sva privredna dešavanja u gradu i susreti ljudi sa svih strana svijeta.

Slika br. 12 Geografski položaj Foče u regionu Foča je sa okruženjem povezana sa magistralnim putevima M20 (Gacko – Foča- Ustiprača), M18 (Sarajevo – Foča – Nikšić) i P457 (Foča – Pljevlja). Zbog značaja navedenih pravaca ova opština ima veoma povoljan geosaobraćajni položaj.



81

Gradska saobraćajna mreža dobrim je dijelom posljedica vremena kada se motornom saobraćaju nije pridavao veliki značaj. Glavin nedostatak ove mreže ogleda se u nedovoljnoj širini saobraćajnica, nepravilnom rasporedu čvornih mjesta, nedostatku površina za pješake, nemogućnost direktnog pristupa objektima i sl. Što za posljedicu ima pojavu zastoja, zagušenosti, teškoće pri istovaru i utovaru robe, što ukazuje na nemogućnost saobraćajne mreže da odgovori zahtjevima modernog saobraćaja. Uveliko se osjeća nedostatak prostora za parkiranje i garažiranje kako putničkih tako i teretnih vozila. Uslijed nedostatka parking prostora koriste se pješačke površine, zelene i slobodne površine uz objekte, a što se negativno odražava na ambijent urbanog područja. Foča raspolaže sa značajnim turističkim sadržajima. Tu je prije svega Nacionalni park „Sutjeska“, sa prašumom Perućica, hotelima, sportskim i rekreativnim terenima, bazenom površine 16 000 m2, te planinama Zelengorom i Maglićem bogatim divljači, kao i atraktivnim jezerima bogatim ribom, pogodnim za lov i ribolov. Splavaranje niz Taru i Drinu je čuvena atrakcija i značajan turistički sadržaj. Takođe rijeka Drina i Ćehotina su bogate ribom posebno plemenitom mladicom. Turistička ponuda opštine Foča Na području ove opštine nalaze se najznačajniji prirodni rezervati, (rariteti, endemi, parkovi i slično). Najznačajnija je prašuma Perućica unutar Nacionalnog parka, koja se nalazi pod zaštitom, površine oko 1.436 ha gdje se u još uvijek netaknutom rezervatu prirode nalaze najveći evropski uzorci jelke (63 m) i homore (65 m), te kapitalni primjerci bukve, kao i zasigurno najljepši vodopad u BiH Skakavac, zatim glacijalna jezera na Zelengori: Crno, Štirinsko, Kotlaničko, Bijelo, Orlovačko, jezera u Gornjim i Donjim Barama, rijeka Sutjeska sa prirodnim rijetkostima, (klisura, tjesnac, vrata, pećine, endemna flora i fauna), i rijeka Tara koja teritorijom ove opštine protiče u dužini od 24 km. Posebni rezervati prirode su i: • Sastojine Pančićeve omorike „Sokolina“ na planini Radomišlja sa površinom

od 30 ha; • Zemljane piramide u okolini Miljevine površine 2 ha; • Tok rijeke Ćehotine, koji u cjelini prestavlja prirodnu vrijednost i rezervat; • Tok rijeke Drine od Šćepan polja od Foče; • Donji tok rijeke Tare u dužini od 24 km.

Prirodni uslovi izraženi reljefističkim florističko – vegetacionim, faunističkim i klimatskim karakteristikama predstavljaju u cjelini atraktivnu osnovu za razvoj više različitih vidova turizma na području opštine Foča.

U periodu neposredno poslije rata opštinske institucije nisu posvećivale turizmu pažnju koju on realno zaslužuje. Tek u usvojenom "Strateškom planu razvoja opštine Foča za period 2006-2011" turizam je, pored poljoprivrede, označen kao ključni razvojni faktor opštine.



82

Kao rezultat tog opredjeljenja opštine, u februaru 2006 godine osnovana je Turistička organizacija opštine Foča, sa osnovnim ciljem promocije, propagande i prezentacije turističkih potencijala opštine, koji uključuju i izradu projekata ispred opštine Foča, koji će se kandidovati za razne međunarodne i domaće fondove. I sama opština počela je sa većim kapitalnim ulaganjima u turističku infrastrukturu.

• Informacija o projektima koji su u fazi implementacije u opštini Foča, a direktno su vezani za turizam

Partnerske opštine Srebrenica, Bratunac, Višegrad i Rudo iz BiH, te Ljubovija, Bajina Bašta, Uzice i Priboj iz Srbije implementiraju DVTD projekat (Razvoj turizma u dolini rijeke Drine) čiji je cilj organizovanje ovih opština kroz jedan turistički region i predstavljanje i realizacija nekoliko projekata u razvoju turizma koji se grade na zajedničkim prilikama i potencijalima. Opštine Foča i Goražde evidentirane su kao pridruženi članovi, sa realnom mogućnošću uključenja u projekat. Uređenje ušća Ćehotine u Drinu, sa izgradnjom mosta preko Ćehotine, akva-parka i terena za mali fudbal. Izrada Strategije razvoja turizma u Gornjem podrinju. Projekat se realizuje u okviru SERDA-e. U tom pravcu direktor TO Foča je član radne grupe za turizam i učestvuje u aktivnostima oko implementacije projekta. Osnivanje udruženja građana CPTZ (Centar za promociju turizma i zanatstva) "Ornamenti" Foča, čije su osnovne programske aktivnosti: Organizovanje edukacije iz oblasti turizma, zanatstva i ugostiteljstva, identifikacija autentičnih zanatskih i turističkih potencijala i njihova promocija, unapređenje turističkog i zanatskog imidža na području opštine Foča i regiona, podizanje ekološke svijesti na realizaciji projekta na zaštiti životne sredine, flore i faune itd.

Nacionalni park ,,Sutjeska,, Tjentište NP ,,Sutjeska„osnovan je 1962. godine. Skupština RS je 17. avgusta 1996. godine donijela Zakon o nacionalnim parkovima,kojim je regulisan rad Nacionalnog parka „Sutjeska“ i utvrđene njegove osnovne djelatnosti. Ponovo je NP „Sutjeska u kategorizaciji Međunarodne unije za zaštitu prirode IUCN-a (II kategorija) i član evropske federacije parkova EUROPARK-a. NP „Sutjeska je najraznovrsniji kompleks ekosistema na prostoru BiH i jedan od najraznovrsnijih na prostorima jugoistočne Evrope. Cijelo područje Parka odlikuje izuzetna ljepota i raznolikost oblika pejzaža - od pitomih dolina, gustih šumskih kompleksa, planinskih pašnjaka, do visokih planinskih masiva.



83

Na Zelengori se nalazi osam glečerskih jezera „gorskih očiju”, a ono što, takođe, karakteriše ovo područje su duboki kanjoni Sutjeske, Hrčavke i Jabučnice, bistrih planinskih rijeka bogatih potočnom pastrmkom. Veoma je dragocjen i bogat fond divljači i rijetkih biljnih vrsta, od kojih su brojne endemske. U užem dijelu Parka je strogi prirodni rezervat Perućica (1391 ha), najočuvanija i najveća prašuma u Evropi, u kojoj je od osnivanja NP (1962. god.) strogo zabranjena bilo kakva intervencija čovjeka. Na području NP „Sutjeska” nalaze se i mnogobrojni spomenici starije i novije istorije. Jedna od posebnosti NP „Sutjeska” je njegov položaj na magistralnom putu Beograd - Dubrovnik i Sarajevo - Dubrovnik. Tjentište, kao centralni dio Parka, kroz koje prolazi jedan od najvažnijih putnih pravaca ka moru, udaljeno je od Sarajeva 96 km, od Dubrovnika 143 km, Podgorice 146. NP „Sutjeska” obuhvata prostrano planinsko područje na tromeđi Bosne, Hercegovine i Crne Gore, oivičeno rijekama Pivom, Drinom, izvorišnim tokom Neretve, te planinskim masivima Bioča, Vučeva, Maglića, Volujaka, Lebršnika i Zelengore. Površina parka iznosi 17.250 hektara, od čega je preko 66% pokriveno šumama, a ostatak čine livade, pašnjaci i goleti iznad gornje granice šuma. Pored toga, NP „Sutjeska” upravlja lovištem „Zelengora” koje obuhvata površinu od oko 53.700 hektara. Park se prostire na otprilike 430 19” sjeverne geografske širine i 180 37” istočne geografske dužine. Planine koje okružuju i čine NP “Sutjeska” su dio vijenca Dinarida. U geološkom pogledu, ove planine izgrađuju pretežno sedimentne stijene, a znatno manje magmatske. U klimatskom pogledu, ovo područje je pod uticajem modifikovane planinske klime. Srednja godišnja temperatura iznosi u Suhoj (690 m.n.m.) +8,6 stepeni celzijusa, a na Čemernu (1305 m.n.m.) +6. Negativnu temperaturu imaju samo januar (-3,1) u Suhoj, odnosno decembar (-1,4, januar (-4,5) i februar (-2,9) na Čemernu. Najtopliji mjeseci su juli i avgust,sa +18 stepeni u suhoj i +14,9 na Čemernu. Apsolutna minimalna temperatura spušta se i do -22, a apsolutna maksimalna i do +30 stepeni. Zbog stalnog sudara tople, mediteranske i oštre, planinske klime, nad ovim prostorima su česte i obilne, ali gotovo ravnomjerno raspoređene padavine u obliku kiše i snijega, 1428 mm godišnje u Suhoj, odnosno 1527 mm godišnje, prosječno , na Čemernu.

Prašuma Perućica Prašuma Perućica je evropski dragulj iskonske prirode. Smještena je u izrazitoj uvali, izmelju masiva Maglića, Volujaka i Sniježnice, a od Zelengore je odvojena kanjonom Sutjeske.



84

Kroz samo srce Perućice, niz uvalu u koju je smještena protiče prema Sutjesci Perućki potok, koji se na jednom mjestu stropoštava sa visine od 75 metara, praveći vodopad Skakavac. Pogledom sa Dragoš Sedla (Vidikovac) prema Magliću otvara se preko visokih stabala borova, smrča i jela izvanredna panorama prašume koja zaustavlja dah svojom atraktivnošću i ljepotom. Nepristupačnost velikih dijelova ovog područja bio je razlog što je vrlo malo ljudi moglo da vidi ovo čudesno djelo prirode. Prilikom izrade šumsko-privredne osnove ispod planine Maglić, 1938. godine, šumarska komisija koja je radila taj posao, otkriva zadivljujuće primjerke jele, smrče i bukve, sa preko 1000 metara kubnih drvne mase po hektaru sa pojedinim primjercima visine do 50 metara.

Slika br. 13 Prašuma “Perućica” Šume u kanjonu Perućice, na padinama Maglića, su po svojoj masi, veličini i ljepoti bile neprevaziđene u Dinaridima. Kao rezultat tog otkrića, Vlada SR BiH je 1952. godine izdvojila područje Perućice, površine 1234 ha, od redovnog šumskog iskorišćavanja i proglasila ga prirodnim rezervatom za naučne i obrazovne svrhe.



85

Slika br. 14 Potok Perućica

Jezera Orlovačko Orlovačko jezero je glacijalno jezero na nadmorskoj visini od 1500 m,između vrhova Ljeljena (1765 m), Orlovča (1965 m) i Stoga (1821 m). Okolina jezera je krečnjačka sa pješčarskom osnovom raznih boja. Kao i većina Zelengorskih jezera izloženo je osunčavanju i ljeti je veoma prijatno za kupanje. Dužina jezera je oko 250 m, a širina oko 120, najveća dubina je oko 4 m. Jezerska obala je blago nagnuta, a dno i obala obrasle su vodenim biljkama.

Slika br. 15 Orlovačko jezero



86

Štirinsko Najveće jezero na Zelengori, ali je vrlo plitko. Leži u karstnoj uvali na nadmorskoj visini od 1677 m, ispod sjeveroistočnih ogranaka Dumoške planine, između visova Klek (1810 m), Osredak (1832). Dužina jezera je oko 600 m, a širina 350 m, sa najvećom dubinom od 2,5 m. Obale jezera su blagog nagiba, pokrivene žućkasto-sivim pijeskom i izlizanim kamenjem, a obrasle su širokim pojasom vodene trave u kojoj se legu divlje patke. Kotlaničko Nalazi se na nadmorskoj visini od 1514 m, na udaljenosti od oko 4 km, južno od Štirinskog jezera. Jezero leži između Dumoša (1879 m), Prutače (1813 m), (Kleka 1810 m) i Zimovice (1783 m). Dužina jezera je oko 300 m, a širina od 80 m do 120 m. U južnom dijelu jezera ispod stijena kod velikog kamena uvire tekuća voda u karstnu jamu i po pričanju starosjedilaca javlja se u vidu izvora oko 5 km južnije u mjestu Pridvorica. Jezero je kruškastog oblika, a najveća dubina je blizu 7 m. Osim izvorske vode jezero dobija vodu i od topljenja snijega. Voda ima prirodnu zelenkastu boju smaragda, koju dobija od refleksa biljaka, koje pokrivaju gotovo cijelo jezero. Donje bare Jezero se nalazi u podnožju sjeveroistočne strane Tovarnice sa vrhom Planinica (1722 m). Na sjeveroistočnoj strani jezera nalaze se planinske livade, u čijim su udubljenima grupisane male bare bogate barskom florom. Jezero je na oko 1500 m.n.m. dugo je 200 m, široko 140 m, sa najvećom dubinom preko 4 m. Jezero prima izvorsku vodu sa više strana, a između ostalog i sa jednog od najvećih izvora koji se nalazi na zapadnoj strani. Voda iz jezera otiče podzemnim kanalima.

Slika br. 16 Kotlaničko jezero

Gornje bare Nalazi se na istočnim padinama Uglješina vrha (1858 m), planinskog masiva Tovarnice, između vrhova Dobre (1795 m), Planinice (1722 m), a sa sjeveroistoka Medvjeđim brdom sa vrhovima Mele i Velike Siljevice (1710 i 1720 m).



87

Jezero je udaljeno oko 2 km vazdušne linije od Donjih bara i smješteno je na nadmorskoj visini od 1550 m. Veći dio jezera je obrastao barskom florom. Crno jezero Nalazi se u pješčarskoj kotlini sjeverozapadnih padina Zelengore, ispod Vrbničkih koliba (1622 m), na nadmorskoj visini od 1450 m). Kotlina jezera je jajolikog oblika, a dužina je 80 - 90 metara, sa dubinom od 1 do 1,5 metara. Obala jezera je močvarna, crni humus pokriva ne samo obalu, već i dno, pa je zbog toga jezero i dobilo ime. Sa sjeverozapada se spuštaju strane Orlovca obrasle smrčom, a na jugoistočnoj strani je bukova šuma, koja dopire do jezera. Bijelo jezero Smješteno je u šumovitom kraju sjeverozapadnih padina Zelengore, okruženo vrhovima planine Orlovače (1960 m) i masiva Trebave sa visovima, na nadmorskoj visini od 1417 m. Jezero je okruglog oblika, sa prečnikom oko 40 m, maksimalne dubine 4 m. Na dnu jezera je pločasto bijelo kamenje sa pijeskom, a sa jugoistočne strane u jezeru se nalazi izvor. Na sjevernoj strani iz jezera voda otiče jarkom u obliku malog potočića. Trnovačko jezero Jezero teritorijalno pripada Crnoj Gori, ali je smješteno uz samu granicu uže zone NP „Sutjeska” u podnožju jugozapadnih padina Maglića, Volujaka i Bioča. Okruženo je visokim planinskim vrhovima: V. Vlasulje (2337 m), Carev do (2200 m), Vrste (2301) i Maglić (2386 m). Jezero je dugo preko 700 metara, široko 400 metara, a smješteno je na nadmorskoj visini od 1517 metara.

Slika br. 17 Trnovačko jezero i vrh Maglića u pozadini



88

Planine MAGLIĆ - Maglić je najveći vrh u Bosni i Hercegovini visok 2386 metara. To je granična planina sa Crnom Gorom, pa su staze na strani koja teritorijalno pripada Bosni i Hercegovini.

Slika br. 18 Maglić

VOLUJAK je planina koja se nadovezuje na Maglić i ima niz vrhova preko 2000 metara. Veoma je atraktivna za planinare. ZELENGORA je planinski plato zapadno od kanjona Sutjeske. Za razliku od Maglića i Volujaka, koje su izrazito stjenovite planine, karakteristike Zelengore su gusti šumski kompleksi, planinski pašnjaci i prelijepa glečerska jezera „gorske oči”. Staze na Zelengori ne odlikuje ekstremna ili vrlo velika težina uspona, ali su ne manje atraktivne sa stanovišta ljepote pejzaža i bogatstva biljnog i životinjskog svijeta. Posebna atrakcija Zelengore su „katuni” tradicionalna ljetna stočarska naselja. VUČEVO. Prostrana planinska visoravan, okružena sa tri strane kanjonima Sutjeske, Drine i Pive, a sa četvrte natkriljena visokim masivom Maglića. Skoro bezvodna, ali ipak bogata šumama, livadama i pašnjacima, vjekovno stjecište stočara u ljetnjim mjesecima, kada ožive „katuni”.



89

Slika br. 19 Pogled sa vrha Maglića

Rijeka Sutjeska Rijeka Sutjeska je glavni sliv NP svoj put dug 22 kilometra počinje na nadmorskoj visini od 1800 metara, a njeno ušće je na oko 430 m.n.m., dakle ukupan pad iznosi oko 1370 metara, što dovoljno govori o karakteru ove planinske ljepotice. Na tom kratkom putovanju, pridružuju joj se brojne riječice i potoci, koji se skoro strmoglavo obrušavaju sa podnožja Maglića, Volujaka i Zelengore. Glavne pritoke Sutjeske sa zapada su Jabušnica, Hrčavka i Bukovik, a sa istoka Šuški potok, Perućica i Ždrijelo. Sve ove vode Parka su kristalno bistre i čiste, bogate potočnom pastrmkom i drugim oblicima života karakterističnim za te ekosisteme.

Pješčane piramide Od Foče na zapad, u mjestu Pirni Do nalaze se zemljane piramide koje predstavljaju geomorfološke rijetkosti na ovim prostorima i slične su zemljanim piramidama u Americi u Koloradu.

Kulturno-istorijsko nasljeđe Posebnu vrijednost NP “Sutjeska” čine spomenici starije i novije istorije, koji govore o prisustvu čovjeka na ovim prostorima od najstarijih vremena i svjedoci su burne prošlosti ovih krajeva. Od davnih vremena, stočarstvo je glavna djelatnost, a uzgoj stoke na planinu i boravak u katunima tokom ljetnih mjeseci tradicija koja se održala do danas. Samo mjesto Tjentište dobilo je naziv po latinskom tentorijum - šator, vjerovatno jer se nalazilo na mjestu karavanske stanice, gdje su karavani noćevali pod šatorima. U srednjem vijeku, bosanski velikaši nastoje da drže ovo područje zbog njegove važnosti i položaja na važnom karavanskom putu iz Dubrovnika.



90

Današnje područje Parka nalazi se na prostoru nekadašnjih triju srednjevjekovnih župa: Sutjeske, Drinaljeva i Zagorja, sa glavnim župskim sjedištima u gradovima Tođevac, Vratar i Veletin. O tom periodu postoje brojni pisani izvori, posebno iz dubrovačkog arhiva, a sačuvani su, u većoj ili manjoj mjeri, ostaci nadgrobnih spomenika, i stećaka na nekoliko lokacija u Parku. U novijoj istoriji, tj u II svjetskom ratu, na ovim prostorima odvijala se jedna od najtežih i najkrvavijih bitaka koje su partizanske snage vodile protiv združenih njemačko - italijanskih i kvislinških trupa. Bitka na Sutjesci (V ofanziva-operacija ŠVARC), odvijala se od 15. maja do 15. juna 1943. godine na prostorima Crne Gore, istočne Hercegovine i istočne Bosne, a završne i najkrvavije borbe odigrale su se na području Sutjeske i planinama oko nje. U toku tih mjesec dana borbi, po ginulo je preko 7 500 partizanskih boraca Glavne operativne grupe NOVJ-e i veliki broj ranjenika Centralne bolnice, koja se kretala sa tom partizanskom grupacijom. U spomen na tu veliku bitku, na Tjentištu je izgrađen memorijalni kompleks, čiji je centralni dio monumentalni spomenik, rad akademskog vajara Miodraga Živkovića, kao i Spomen-kuća Bitke na Sutjesci, arhitektonsko remek-djelo, tada veoma mladog beogradskog arhitekte, Ranka Radovića.

Slika br. 20 Spomenik na Tjentištu

Ponuda Nacionalnog parka “Sutjeska”

Planinarenje Maglić, Volujak i Zelengora omiljena su odredišta planinara i drugih ljubitelja prirode, malo je onih koji su se jednom uspeli na neki od planinskih vrhova ovih Dinarskih Alpa, a da se nisu opet vraćali. Tradicionalni planinarski pohodi su: Vidovdanski uspon na Maglić (krajem juna) i Jezera Zelengore (avgust).



91

Neke od planinarskih staza na području NP „Sutjeska” su: MAGLIĆ

1. Lokva Dernečište (1620 m-Crvene Prljage 1943 m - Maglić 2386 m), Predviđeno vrijeme uspona 3 sata

2. Prijevor (1680 m) - Maglić (vrh), Vrijeme uspona 3 sata. VOLUJAK

1. Most na Vrataru (746 m) – Slavigora (947 m) - Kuzmanske kolibe (1450 m) Badanj (2243 m ) - Studenac (2296 m) – Grab (kanjon Sutjeske), Predviđeno vrijeme pješačenja -10 sati

2. Suha (710 m) - Repušni do ( 100 m) – Tiholjica (1680 m) - Badanj (2243 m) - Studenac (2296m) - Grab (kanjon Sutjeske), Predviđeno vrijeme pješačenja 7,5 sati.

ZELENGORA

1. Orlovačko jezero (1438 m) - Kozje stijene (2014m) – Orlovac (1965 m) –Ljeljen (1776m) - Orlovačko jezero, Vrijeme pješačenja 6 sati

2. Orlovačko jezero - Štirinsko jezero (1677 m) – Kotlaničko (1514 m) -Borilovačko jezero (1483 m) - Orlovačko jezero, Vrijeme pješačenja 6 sati.

3. Orlovačko jezero - Bregoč (2015 m) Javorak - Uglješin vrh (1859 m)-jezero Gornje bare (1550 m) jezero Donje bare (1490m) Vrijeme pješačenja 6 sati.

ZELENGORA-DONJE BARE

1. Jezero Donje bare (1490 m) - Jezero Gornje bare (1550 m) - Uglješin vrh (1859 m) - Tovarnica (prevoj Dobra -1640 m) Jezero Donje Bare, Vrijeme pješačenja-6 sati

2. Jezero Donje - Planinica (1620 m) – Siljevica (1722 m) - Vilinjak (1762 m) - Donje bare, Vrijeme pješačenja – 6 sati.

PERUĆICA

1. Dragoš sedlo (1284 m) - Tunjemir (1424 m)-Suha (kanjon Sutjeske - 716m), Vrijeme pješačenja-3,5 sati

2. Suha (716 m) Tunjemir (1424 m) – Makaze (1683 m) – Prijevor (1688 m), Vrijeme pješačenja-4 sata

Sportske aktivnosti u prirodi Na Tjentištu postoji sportsko rekreativni centar sa terenima za fudbal, atletiku, košarku, odbojku, rukomet, kao i otvoreni bazen veličine 16.000 metara kvadratnih. Sve ovo, uz veoma povoljne klimatske i druge karakteristike, pruža idealne uslove za sport i rekreaciju, pripreme sportskih ekipa i organizovanje sportskih takmičenja.



92

Lov i ribolov U lovištu “Zelengora” kojim upravlja NP “Sutjeska” vrši se uzgoj, zaštita i uzgojni odstrel divljači: medvjeda, divlje svinje, divokoze, srne i tetrijeba. Lovište je veličine 53.700 hektara i prostire se na jednim od najatraktivnijih predjela BiH. Rijeke Sutjeska, Hrčavka i Jabušnica, kao i neka jezera „Zelengore” bogata su ribom posebno potočnom pastrmkom, a ribolov na ovim rijekama i jezerima je istinsko zadovoljstvo za sve ljubitelje ovog sporta. Važniji sisari u Parku su: Divokoza, srna, divlja svinja, medvjed, vuk, lisica, jazavac, kuna bjelica, kuna zlatica, mala lasica, hermelin, vidrica, vjeverica, zec, puh veliki, vidra, jež, krtica. Kao rijetka i prorijeđena divljač smatra se:divlja mačka, ris i slijepo kuče. Karakteristične ptičje vrste: tetrijeb veliki, lještarka, kamenjarka, trčka, golub dupljaš, golub grivnjaš, grlica divlja, soko kraguljić, vjetruša klikavka, orao krstaš, orao suri, orao zmijar jastreb kokošar, kobac ptičar, sova buljina, sova šumska, ćuk lulavac, galica čolica, galica planinska, vrana, siva šojka, kreja, zeba, zimovka, konopljarka, češljugara, sjenica, kraljić crvenoglavi, pliska bijela, slavuj veliki, veliki šareni djetlić, crna žunja i kukavica.

Kampovanje Već decenijama, kampovanje je za mnoge omiljeni način boravka i odmora u Parku. Kampovanje u Parku je dozvoljeno na za to određenim mjestima i uz odobrenje Uprave. Postoji uređen kamp na Tjentištu, a najčešća mjesta za kampovanje su Orlovačko jezero i Suva Gora (Vučevo). Područje prašume PERUĆICA, takodje je veoma privlačno za posjetioce, bilo da se radi o ljubiteljima prirode ili naučnicima i istraživačima iz različitih naučno-istraživačkih disciplina.

Rijeka Tara U okviru projekta “Biosfera i čovjek” rijeka Tara je 1977. godine uvršćena u ekološki rezervat biosfere svijeta, čime je zaštićena međunarodno usvojenom konvencijom. Nacionalni park „Durmitor” je zajedno sa Tarom 1980. godine upisan u Registar svjetske baštine pri UNESKO. Rijeka Tara je jedna od najljepših i najizazovnijih rijeka u Evropi i svijetu,sa kanjonom dugim 80 km, koji ujedno spada u najdublje kanjone na svijetu (1300 m), odmah poslije Kolorada. Poslednjih 25 km rijeke protiče teritorijom opštine Foča. Nastaje ispod Komova od riječica Veruše i Opsanice u Crnoj Gori.



93

Svojim tokom od 158 km prolazi kroz predjele veoma različitog geološkog sastava, sačinjenog uglavnom od krečnjaka i škriljaca, kroz koji je svojom erozijom napravila jedan od najljepših kanjona na svijetu, sa nizom terasa, dolina i proširenja koja prelaze u veće kotline. Kanjon Tare sa strmim, skoro vertikalnim obalama i uz povremena proširenja predstavlja jedinstvenu reljefnu cjelinu. Na samom kraju toka su proširenja Brijeg i Šćepan Polje gdje se Tara sastaje sa rijekom Pivom (na 433 m.n.m.), koje zajedno grade rijeku Drinu. Od svog izvorišta Tara ima više pritoka, koje su različite po dužini i u odnosu na godišnja doba, veoma promjenljive po izdašnosti vode. Kvalitet vode spada u rijeke prve kategorije (klase) boniteta. Decenijama se niz Taru spuštala građa, usječena na okolnim, šumom obraslim planinama jer bogate šume pokrivaju 38 odsto površine sliva Tare, posebno u njenom gornjem toku. Nju su niz Taru do pilana u Foči, Višegradu i Zvorniku spuštali ljudi koji su se zvali triftari. Danas je spuštanje Tarom moguće drvenim splavom, gumenim čamcima i kajakom. Kanjon Tare dug je 80 kilometara. Po svojoj specifičnosti i izrazitosti ljepote, skoro da nema nijednog dijela kanjona koji nije dobio svoje posebno ime. Ti nazivi su zapravo originalna toponomija Tare. Neki nazivi su dobijeni na osnovu prirodnih karakteristika, neki po legendama, drugi opet po događajima i ličnostima koji su ostavili snažan pečat, govoreći o neraskidivoj vezi čovjeka i rijeke. Slijede opisi nekih od brojnih toponima: Šljivansko Tiho i mirno mjesto na ušću Šljivanskog potoka, kome prethode dva buka i pećine Radonjice. Na Šljivanskom je uređen teren za polazak splavova i čamaca kanjonom Tare. Šljivansko je udaljeno šest km od mosta na Tari prema Mojkovcu i tu se put spušta na svega par metara od Tare, što je veoma pogodno za dopremanje opreme za splavarenje. Rijeka Ljutica nalazi se oko 3 km uzvodno od mosta na Đurđevića Tari. Vrelo izvire u pećini ispod litice pored same Tare. Tok joj je dug svega 150 metara. Po obilnosti vode spada u najjače pritoke Tare (u proljeće i do 100 kubnih metara u sekundi) Crna (Mušova) vrela Svega kilometar ispod Levera sa desne strane Tare izbijaju snažna, lepezasta vrela koja su nazvana Crna ili Mušova vrela.T u voda u vidu širokog slapa pada u Taru, iznad kojih se nalazi prašumski splet bujne vegetacije. Radovan Luka je konačište sa motelom i uređenim prostorom za kampovanje na 44. kilometru kanjona i 23. od polazišta sa Šljivanska. Dosta prostrana zaravan na lijevoj obali, uokvirena gustom listopadnom šumom.



94

Bailovića sige su jedan od najatraktivnijih mjesta u kanjonu Tare. Na desnoj obali Tare uz pećine sa jezercetom duboko u stijeni (otvora 10 m) izbija veoma jak izvor u vidu vodopada, visokog oko 50 metara, sa mlazevima koji se slivaju niz sigu, nataloženu sedru, i obrušavaju u Taru. Siga je obrasla purpurnozelenom mahovinom koja vodene mlazove čini još atraktivnijim. Okolo je gusta listopadna šuma. Ovo je jedan od najljepših i najimpresivnijih predjela u cijelom kanjonu Tare. Rijeka Sušica je lijeva i najveća pritoka Tare koja dolazi iz srca Durmitora, duga 15 kilometara sa veoma atraktivnim kanjonom. Strane kanjona su strme, sa oštrim ivicama dubine 700 metara. Donji dio kanjona je suvjer voda ponire da bi se opet javila na oko 730 metara nadmorske visine. Kanjon je obrastao gustom četinarskom i listopadnom šumom. U njenom se koritu nalazi Sušičko jezero koje ponekad ljeti zna i da presuši. Nikovića ili Jovičića sige je veoma lijep predio gdje ispod stijena u strani kanjona izbije jak izvor koji pravi jezerce, a zatim u vidu slapa visokog 15-tak metara pada u Taru. Drugi slap je visočije, u šumi koji nakon protoka kroz malu luku pravi vodopad niz slapove od sige visine 40 m. Na desnoj obali Tare na vrhu kanjona nalazi se zaravan sa nizom sela pod nazivom Meštrevac. Bijeli brijeg je mjesto niže Siga i u tom dijelu je Tara mirna i tiha, duboka, izuzetnih boja, dok se u njoj ogledaju litice kanjona sa svojim, u vidu grozdova okićenim borovima. (Plavi vir). Ispod Popove lučice u proljeće izbija jak izvor koji pada niz liticu i zove se Skakavac. Tu je i pećina Ćelije u koju su, prema predanju, bježali popovi i kaluđeri pred turskim progonom. Na luci koja se zove Brštenavica nalazi se odmorište za splavare. Tu je podignut kamp šatorskog tipa. Niže od Brštanovice nalaze se Brštanovački bukovi, Gornji i Donji, najveći, po mnogima i najljepši, na Tari koji su pravi izazov za splavare. Na desnoj strani koja pripada RS, nalazi se lijepo uređen kamp sa drvenim kućicama kolibicama i šatorski kamp. Par kilometara niže, na crnogorskoj strani, na Grabu nalazi se savremeni i uređeni kamp. Šćepan Polje Sa lijeve strane, na prostoru između Tare i Pive, nalazi se lijepo i za kanjon Tare veliko polje, zapravo ravna luka duga preko 800 metara, a široka 400 metara. Tu je i granični prelaz prema RS, odnosno BiH, sa željeznim mostom na Tari i putem prema Foči i dalje prema Sarajevu. Na Šćepan Polju nastaje snažna i isto tako lijepa i atraktivna Drina, ali i prestaje kanjon, obale postaju mnogo manje strme, dolina šira, pitomija, bez litica sve do Ustiprače, nekih 70 kilometara nizvodno. Izvor: monografija „Tara u slici i riječi” Autor i priređivač: Miroje Vuković Izdavač: DPU „Znanje” i IP „Komovi” Izdanje: Podgorica 2005. godina.



95

Važnije pećine na području opštine Foča VELIKI PONOR nalazi se nedaleko od naselja Miljevina, u blizini starog puta Miljevina - Foča. Pećinu su prvi put istraživali speleolozi SD „Ursus spelaeus” iz Foče 1979. godine. Do proljeća 1997. objekat je morfološki istražen u dužini od 530 metara i dubini 37 metara. Tokom istraživanja preronjena su tri sifona, poslije čega je ponor povezan sa pećinom u kanjonu rijeke Bistrice. Ova pećina je ranije istraživana do sifona na 92. metru (treći sifon). Spelološka istraživanja velikog ponora pomogla su da se riješi problem odlaganja jalovine Rudnika mrkog uglja Miljevina, za koji je potok koji teče pećinom predstavljao problem. Spelomorfološki, veliki ponor sastoji se od glavnog kanala i nekoliko manjih sporednih kanala. U pećini se nalazi nekoliko vodopada i tri sifona. Najveća dubina vode u kanalima velikog ponora iznosi 7 metara. PEĆINA U TUNELU je najduži objekat okoline kanjona rijeke Bistrice. Ulaz u pećinu nalazi se u blizini sela Kuta, u tunelu kojim prolazi magistralni put Trnovo - Foča. Pećina se morfološki sastoji od glavnog kanala ispresijecanog na nekoliko mjesta sifonima. Iznad glavnog kanala nalazi se suvi kanal dugačak 247 metara. Pećinu su prvi put istraživali 1979. godine speleolozi SD „Ursus spelaeus” iz Foče. Tokom ovih, početnih istraživanja, preronjen je sifon na 410. metru, ali je dalje istraživanje zaustavio sifon na 500. metru. Ukupna dužina svih istraženih podzemnih kanala je 1.025 metara. Ne postoje publikovani detaljniji podaci o objektu. PERUC-Ova pećina se nalazi u selu Izbišine u blizini Miljevine. Pećina ima dva ulaza, od kojih je vodeni kaptiran. U pećinu je moguć pristup suvim kanalom, koji je trenutno jedina fizička veza sa Glavnim kanalom. Pećinu su do sada jedino istraživali speleolozi SD „Ursus spelaeus” iz Foče. Uskim kanalima pećine protiče stalni vodeni tok, koji je na pojedinim mjestima dubok i do jedan metar. U vrijeme velikih padavina događa se da poplavi i suvi kanal. Slično ostalim speleološkim objektima u blizini kanjona rijeke Bistrice i u ovoj pećini se na nekoliko mjesta nalaze sifoni. Pećina se završava blatnjavim sifonom, koji nije speleoronilački istraživan. Ukupna dužina istraženih kanala pećine Peruc je 299 metara1. Što se tiče ugostiteljstva u poslijeratnom periodu ova djelatnost postepeno prelazi u privatne ruke. Problem prestavlja nemogućnost sanacije nekih ugostiteljskih objekata, kao što su hotel „Sutjeska“, motel „Miljevina“ i dr. Sam kvalitet ugostiteljskih usluga je na niskom nivou, čemu u narednom periodu treba posvetiti veliku pažnju, a posebno izgradnji i sanaciji smještajnih kapaciteta. 1 Izvor Monografija “Pećine i jame RS”; Autori: Goran Dujaković direktor i glavni i odgovorni urednik Ranko Batinić; Izdavač :Zavod za udžbenike i nastavna sredstva S. Sarajevo 2004. godina.



96

Evidencija smještajnih kapaciteta na području opštine Foča:

1. NP “Sutjeska” - HOTEL „MLADOST” – Tjentište – Dvokrevetnih 6 x 2 = 12 35 trokrevetnih 35 x 3 = 106 Ukupno 117 Kapacitet restorana Hotela „Mladost” je 80 mjesta

2. PAVILJONI-TJENTIŠTE A - 4 četvorokrevetne 4 x 4 = 16 3 trokrevetne 3 x 3 = 9

Ukupno 25

B - 2 dvokrevetne 2 x 2 = 4 2 trokrevetne 2 x 3 = 6 1 petorokrevetna 1 x 5 = 5 9 šestorokrevetnih 9 x 6 = 54

Ukupno 69

G - 3 dvokrevetne 3 x 2 = 6 1 petorokrevetna 1 x 5 = 5 8 sedmokrevetnih 8 x 7 = 56 3 osmokrevetne 3 x 8 =24

Ukupno 91 UKUPNO U PAVILJONIMA -185 Broj parking mjesta ispred hotela „Mladost” je 50 za automobile i 20 za autobuse Kapacitet planinsko - lovačkih kuća koje se nalaze na lokalitetima Bare, Orlovačko jezero i Bogunovac je 4 ležaja. Objekti imaju salon, kuhinju i WC Lovačka kuća na lokalitetu Dobre Vode na starom putu prema Kalinoviku raspolaže sa 15 ležajeva u 4 spavaće sobe. Objekat ima salon, kuhinju i WC. Na području NP “Sutjeska” postoje dva lokaliteta za kamp. HOTEL „ZELENGORA”

8 jednokrevetnih 8 x 1 = 8 47 dvokrevetnih 47 x 2 = 94 8 apartmana 8 x 2 = 16

Ukupno 118 Broj parking mjesta je 25 Kapacitet restorana -150 stolica



97

KPZ-MOTEL „BRIONI”

dvije trokrevetne + 2 pomoćna ležaja Ukupno: 8 ležajeva Kapacitet restorana - 200+120 ljetna terasa Broj parking mjesta -100 KPZ-RESTORAN PANSION “DRINA”

13 dvokrevetnih 13 x 2 = 26 Ukupno KPZ 32 Broj parking mjesta-100 Kapacitet restorana 160+120 ljetna terasa Na području opštine postoje dva lokaliteta za kamp. Jedan je Brštenovica na obali Tare, a drugi Bastasi na obali Drine. Smještaj je obezbjeđen u šatorima i bungalovima. Kategorizacija smještajnih kapaciteta: Još uvijek ne postoji i zato je potrebno poboljšati kvalitet kako smještaja tako i ostalih ugostiteljskih usluga. Treba napomenuti da je kvalitet usluga svake godine sve bolji, ali ima još prostora za napredovanje i poboljšanje kvaliteta kako bi se došlo do evropskih standarda. Što se tiče lokalnih puteva i pristupnih puteva turističkim destinacijama, stanje nije zadovoljavajuće. Opština dosta čini na rekonstrukciji lokalnih puteva, ali sredstva koja je ona u mogućnosti izdvojiti za ovu namjenu su ograničena. Poseban akcenat u narednom periodu treba staviti na adaptaciju i rekonstrukciju saobraćajnica koje vode prema turističkim destinacijama (prilazni putevi Tari, pješčanim piramidama...). Ove godine, tačnije krajem avgusta mjeseca napravljen je put-prilaz rijeci Tari sa teritorije BiH, od Velenića do Brštenovice. Probijanje puta na desnu obalu rijeke u dužini od 3.6 km, pored značaja za organizovanje raftinga, znatno će doprinijeti i turističkoj afirmaciji dijela opštine na čijoj teritoriji je napravljen put i koji svojim živopisnim krajolikom pogoduje razvoju seoskog turizma. Saobraćajna signalizacija je zadovoljavajuća, što nije slučaj sa turističkom. U tom cilju opština je preko TO preduzela i konkretne mjere izrade projekata na datu temu, u cilju apliciranja na sredstva domaćih i međunarodnih fondova. Sa turističkog aspekta takođe je važno uložiti i sredstva za uređenje prostora oko pojedinih turističkih destinacija, kao i obezbijediti sredstva za zaštitu kulturno-istorijskih spomenika.



98

Turistička organizacija Foče Nakon zvaničnog osnivanja krajem februara 2006. godine, Turistička organizacija Foče je 21.06.2006. dobila svoju prostoriju. Prostorija se nalazi u zgradi ''Begove kuće'', u Šantićevoj ulici. Nova prostorija u potpunosti odgovara takvim zahtjevima turističkih organizacija. Tom prilikom je istaknuta potreba za radom ovakve jedne organizacije kao i cijeli niz aktivnosti koje su već, obavljene i koje treba realizovati u narednom periodu u cilju promocije i unapređenja turizma na ovim prostorima. Istaknuto je da je Turistička organizacija osnovana sa ciljem očuvanja i promocije kako prirodnih tako i kulturno-istorijskih znamenitosti grada. Na području opštine se već uveliko krenulo u jačanje medijske prezentacije turističkih ponuda ove opštine, odštampan je logo koji kaže '' Fočaravajuće'', koji sadrži i ime ovog grada, a takođe u potpunosti opisuje prirodu kojom ova opština raspolaže, a koja je zaista očaravajuća. Tom prilikom je i načelnik opštine g-din Zdravko Krsmanović istakao da su u pregovorima sa Holandskom vladom obezbjeđena sredstva za opštinu Foča i Goražde od milion KM za razvoj turizma. „Taj novac će biti potrošen za uređenje prilaza rijekama Tari i Drini, osvjetljavanje svih kampova, te uređenje prostora Ušća gdje ćemo napraviti jedan jedinstven turistički prostor sa akvaparkom.'' ''Opština je donijela Odluku o legalizaciji kampova na Bastasima i Brštanovici, već se vode pregovori sa HE na Drini i JP Šume Srpske”. Turistička organizacija, pored osnovnih aktivnosti u svom radu će oformiti informativni centar koji bi bio na usluzi kako domaćim tako i stranim gostima, a sve vezano za turističku ponudu opštine Foča, kao i regiona. U „Strateškom planu razvoja opštine Foča za period 2006. – 2011. godina“ ističu se u dijelu „Strateški pravci razvoja opštine Foča“ – „Razvoj turizma“, strateške smjernice i to: • zaštititi i na pravilan način eksploatisati prirodne ljepote, • razvijati turističke potencijale i turističke proizvode, • razvijati marketing u turizmu, • vršiti sanaciju postojećih i izgradnju novih turističkih objekata, • razvijati turističku infrastrukturu, • stvarati prepoznatljiv turistički imidž opštine Foča.



99

RAZVOJNI PROGRAMI:

• Izrada studije o turističkim potencijalima opštine Foča. Projekat ima za cilj

definisanje pravaca turističkog razvoja, privlačenje investicija i markiranje Foče kao značajnog mjesta na turističkoj karti BiH.

• Program razvoja eko-turizma koji će obuhvatiti opštine Kalinovik, Nevesinje i Foča u saradnji sa GRIN VISSIONS iz Sarajeva.

• Izrada master-plana ili strategije razvoja turizma na razvoj regionalnog turizma u saradnji sa Sarajevskom razvojnom agencijom SERDA.

• Program razvoja Regionalnog turizma. Projekat ima za cilj objedinjavanje turističke ponude sa akcentom na planinski i vjerski turizam, kao i splavarenje Tarom i Drinom. Projekat bi obuhvatio šire područje regije: opština Foča sa NP "Sutjeska" i spajanje sa NP "Durmitor" u Crnoj Gori, Čajniče, Goražde, Višegrad sa pograničnim područjem sa Srbijom, Rudo, Rogatica, područje Mostara sa Međugorjem i Čitlukom, zatim Dubrovnik i Sarajevo sa okolinom, Nikšić sa manastirom Ostrog. Na taj način bi se objedinila turistička ponuda područja koje ima perspektivu za planinski, vjerski i ljetni turizam.

• Uređenje i modernizacija pristupnih puteva prema turističkim odredištima, sa posebnim akcentom na modernizaciju puta od Velenića do Brštenoviće i na elektrifikaciju tog područja. Ovim projektom će se pojednostaviti pristup turističkim destinacijama, poboljšati razvoj turističke ponude područja lociranih uz pristupne puteve.

• Izrada propagandnog materijala. Programom bi se bitno uticalo na stvaranje pozitivnog imidža opštine kao turističkog centra, zatim objedinile bi se sve potrebne informacije na nivou opštine i bile bi dostupne svim zainteresovanim licima. takođe, imali bismo jednostavan pregled svih turističkih destinacija, ponuda i sadržaja.

• Izrada turističke web stranice. Programom bi se stvorila mogućnost informisanja neograničenog broja zainteresovanih i svakako bi doprinijela stvaranju turističkog imidža opštine Foča.

• Izrada putokaza prema turističkim odredištima. Cilj programa je omogućavanje lakšeg kretanja i ugodnijeg boravka na području naše opštine.

• Izrada suvenira karakterističnih za opštinu Foča. Cilj programa je promocija Foče kao turističkog centra, kompletiranje turističke ponude, razvoj zanatstva i kućne radinosti.



100

8.2.3. OPĆINA GORAŽDE U središnjem gornjem toku rijeke Drine, nizvodno od Foče 30 km, nalazi se Goražde na objema obalama valovite Drine, jedan od najljepših i najatraktivnijih gradova u ovom dijelu naše države. Grad ima veoma dobar geografski i strateški položaj. Goražde okružuju uzvišenja Misjak na jugozapadu, Biserna na jugoistoku, Samari na jugu, Gubavica na zapadu i Površnica na sjeveru. Između ovih lijepih šumskih predjela, protiče ljepotica Drina, koja nizvodno od grada, otprilike oko 1 km, gubi svoje pravo ime i prelazi u vještačko jezero. Općina Goražde zauzima jugoistočni dio BiH, a nalazi se na istoku FBiH. Graniči na istoku i na jugu direktno sa RS. Susjedne općine su: na jugu Foča, na istoku Ustiprača, na zapadu i jugozapadu Foča - Ustikolina, a na sjeveru Pale sa sjedištem u Prači.

Slika br. 21 Goražde Površina Općine iznosi 248,8 km2. Sam grad Goražde zahvata površinu od 8 km2. Općina Goražde ima 31.588 stanovnika, od toga je 18.952 stanovnika gradskog područja, ili 60 ℅. Gustina naseljenosti u gradskom području je 2369 stanovnika na 1 km2, a na vangradskom području 42 stanovnika na 1 km2. Grad Goražde je najveće naselje u Općini na koje se nastavlja naselje Vitkovići i zajedno čine najveće povezano naseljeno područje Općine. Na ovom prostoru raspoređeno je 5 mjesnih zajednica. Ostalih 15 mjesnih zajednica raspoređene su na cijelom području Općine i u njima su naselja seoskog tipa. Preko teritorije Općine vode važne saobraćajne komunikacije, od zapada prema istoku i sa juga prema sjeveru. Lokalna mreža puteva je dobro razvijena tako da se automobilom može doći u najveći broj sela u Općini.



101

Općina Goražde nalazi se na 43˚40΄ sjeverne geografske širine i na 18˚ 58΄ istočne geografske dužine. Nadmorska visina u dolini Drine je 345 m, a na planinskim grebenima do 1400 m. Dijagonala Općine u pravcu zapad-istok iznosi 26 km, a u pravcu sjever-jug 18 km. Općinu Goražde određuje dolina rijeke Drine sa graničnim planinskim masivima koji se pružaju u pravcu istok-zapad, duž toka rijeke Drine. Ovo područje karakteriše pretežno srednje-planinsko zemljište. Oko 75 % teritorije Općine otpada na ispresijecano planinsko, uglavnom pokriveno šumom i pašnjacima, sa nadmorskom visinom iznad 500 m. Ostalih 25 ℅ teritorije otpada na zemljište ispod 500 m nadmorske visine. U geomorfološkim svojstvima terena najvažniju ulogu u ovom području imala je rijeka Drina, koja se sa svojim brzim tokom duboko usjekla u stijenske mase i tako formirala brojne kanjone, da bi kod amfiteatralnih proširenja terena poprimila miran tok i taložila ogromne količine transportovanog materijala i formirala prostrane aluvijalne zaravni. Kod saobraćajne infrastrukture imamo dva osnovna nivoa - putevi koji povezuju Općinu sa širim područjem (magistralni i regionalni) i putevi koji povezuju općinski centar sa ostalim naseljima u okviru Općine (lokalni putevi). Magistralni putni pravci su: M5 (Sarajevo -Višegrad), M18 (Sarajevo - Brod na Drini) i M20 (Ustiprača - Foča), koji obezbjeđuju otvorenost ovog područja. Regionalna putna mreža je zastupljena putnim pravcem R-44 (Prača - Jabuka - Goražde - Čajniče) u dužini 24,3 km. Lokalna putna mreža je zastupljena sa 13 važnijih putnih pravaca Turistička ponuda općine Goražde Kako prije rata, tako i u poslijeratnom periodu nastavljen je stihijski razvoj turizma i ugostiteljstva na području ove Općine. Ovome je u znatnoj mjeri doprinio slab razvoj turizma u proteklom periodu, koji zahtjeva strožije kriterije u kategorizaciji ugostiteljskih objekata i bolje kvalitete u pružanju ugostiteljskih usluga. U prijeratnom periodu na području Općine su egzistirala 2. hotela i 3. motela sa ukupno 160. ležaja. Ovo pokazuje prijeratni stepen razvoja turizma na području Općine. Bitno je istaći da je jedan od glavnih faktora slabog razvoja turizma bio struktura industrije, obzirom da je bila razvijena industrija koja je zagađivala životnu sredinu, a posebno rijeku Drinu, koja ima sve preduslove za snažan razvoj turizma. Pored navedenog razloga, ističemo još jedan bitan faktor, a to je neadekvatno prostorno planiranja Općine Goražde. Naime, nikada prostorno-planskom dokumentacijom nisu bila određena područja za razvoj turizma. U poslijeratnom periodu bilježi se skoro u potpunosti zamiranje turizma, a evidentno je da postoje trenutno samo 42 ležaja koji se nalaze u "Staračkom domu", državne svojine. Hoteli se ne nalaze u funkciji.



102

Evidentna je velika potražnja za uslugama u ovoj grani, međutim zbog stihijskog razvoja u porastu je pružanje turističkih usluga gostima u privatnim domaćinstvima na crno. Osnovana je Turistička zajednica Općine, koja je nosilac razvoja turizma na području Općine. Najznačajniji turistički resursi na području Općine Goražde su:

• Tok rijeke Drine, • Zdrava seoska okolina koja se odlikuje brdsko-planinskim reljefom na

kojima se proizvodi zdrava hrana, • Povoljni klimatski uslovi, • Pojedina mjesta kao i samo Goražde, zbog proteklih ratnih zbivanja

postala su istorijska mjesta od značaja za istoriju cjelokupne BiH i kao takva već privlače pažnju mnogih turista,

• Razvovrsnost sportskih objekata i pogodnost toka rijeke Drine naročito za razvoj kajakaškog sporta,

• Lov i ribolov. Bogatstvo kojim je priroda obdarila Bosansko-podrinjski kanton Goražde je veliko, ali malo ili skoro nikako iskorišćeno. U njegovom iskorištavanju leži šansa za prosperitet ovog kantona. Goražde obiluje prirodnim ljepotama. Odlični su uslovi za razvoj turizma, posebno seoskog, ali i avanturističkog, za sve koji vole odmor u netaknutoj prirodi i kampovanje. Oni koji vole komfor, nažalost, moraće sačekati, jer prijeratni hoteli još nisu u funkciji. Ljepotica Drina privlači kupače, a njena voda je kao malo gdje u BiH, još nezagađena. Mnogo je lijepih plaža i mjesta za kampovanje. (Modran, Sadba, Žanj...). Ova rijeka kao i njene pritoke: Prača, Kolina, Kosovska rijeka, obiluju bogatim ribljim fondom i pravi su ugođaj za ribolovce. Čuvena je drinska mladica koja može dostići težinu do 37 kilograma, a privlačne su i pastrmke i druge vrste riječnih riba, pa je sportski ribolovni turizam u zamahu. Drina privlači brojne kajakaše, veslače i ribolovce. Kajakaški klub "Buk" sa dugogodišnjom tradicijom organizuje takmičenje i prvenstva u kajaku na divljim vodama, za što na rijeci Drini postoje idealni uslovi. Turistički ured Kantonalne turističke zajednice BPK Goražde organizuje nezaboravan ugođaj: splavarenje rijekom Drinom, po čemu je ova rijeka jedinstvena u Evropi. Brdsko-planinska uzvišenja koja okružuju rijeke obrasla su raznovrsnim listopadnim i zimzelenim drvećem. Lijepa i pitoma sela u podnožjima okolnih brda izuzetno su povoljna za seoski turizam. Proplanci na planinskim uzvišenjima su prave vazdušne banje, a prostranstva bogata svim vrstama divljači, odličan ugođaj za lovce.



103

Lovište i izletište "Bijele vode" na Krivoj Dragi idealan su ambijent za lovce, ali i turiste koji vole netaknutu prirodu. Goraždanski internacionalni Festival prijateljstva, u mjesecu avgustu svake godine, okuplja muzičare i umjetnike iz više evropskih zemalja. Glavni moto ovog festivala je prijateljstvo, druženje, igra i zabava ljudi različitih nacija, iz svih dijelova Evrope, u ovom gradu na rijeci Drini, čiji mostovi spajaju ljude. Smještajni kapaciteti: a) Pansioni

• "Pansion Goring" - koji raspolaže sa osam dvokrevetnih soba i restoranom kapaciteta šezdeset mjesta.

• "Pansion ,,Idal"(Kod Apka), dvadeset kreveta. • "Pansion Ambasador" -jedanaest dvokrevetnih soba, kapacitet restorana je

pedeset mjesta, posjeduje salu za održavanje seminara i poslovnih sastanaka

• "Pansion pri staračkom domu" - dvadeset dvokrevetnih soba, kapacitet restorana je pedeset mjesta,sala za seminare.

• "Motel Azot" - Vitkovići ,četrdeset ležajeva, tri bazena, sala za seminare.

b) Privatni smještaj, Na osnovu službene evidencije, u privatnom smještaju Općina Goražde raspolaže sa 200-300 kreveta. c) Restorani,

• „Zambak" kapacitet pedeset mjesta. • „Drinska bašta" 100 mjesta za sjedenje. • „Goring" kapacitet 60 mjesta za sjedenje. • „Ambasador" 50 mjesta za sjedenje. • „Kazablanka" 90 mjesta za sjedenje. • „Amaro" 80 mjesta za sjedenje.

d) bungalova na području općine Goražde trenutno nema ali je općina u fazi izgradnje jednog kompleksa od pet bungalova, kao i niza lovačkih kuća ili domova u prirodi.

e) Turistička zajednica je jedina javna ustanova za informisanje građana i potencijalnih turista o ponudi općine Goražde.

f) Konferencijski centri, g) Područja za kupovinu, Pored velikih prodajnih centara na području općine Goražde (Interex, Oniprom, Lepenica companv, Braća Karović) nalazi se i niz manjih prodavnica, raspoređenih širom općine.



104

Turističke agencije

• Putnička agencija "Centroprevoz". Organizuje prijevoz turista u ovoj regiji, Bosni i Hercegovini i šire, čiji vozni park obezbjeđuje visoko-kvalitetan prijevoz i zadovoljava potrebe turista na ovim prostorima.

• Turistička agencija "Obner". Obezbjeđuje splavove za turiste i druge sadržaje koji su neposredno vezani za ovaj proizvod i Turističku ponudu BPK-a Goražde.

Sport Goražde spada u red gradova u kojima su pojedini sportovi veoma cijenjeni i razvijeni. Važno je istaći da su veliki uspjeh u sportu Goraždani postigli u karateu, odbojci, košarci i rukometu. Ovi klubovi osnovani su poslije II svjetskog rata i nemaju dugu tradiciju kao fudbalski klubovi, ali su postigli prilično dobar uspjeh, a osobito se dobro afirmisao sport u karateu. Osim tih, goraždani imaju dugu tradiciju i sportova na Drini. Kajakaški Klub BUK je jedan od najstarijh sportskih klubova u Goraždu i postoji vise od 40 godina. Goražde i rijeka Drina su redovno bili domaćini raznih takmičenja među domaćim i inostranim kajakaškim klubovima. I. Infrastruktura a) Putevi

Na prostoru općine Goražde putna infrastruktura je na zadovoljavajućem nivou (kako u urbanim tako i u ruralnim dijelovima Općine) ali i dalje se radi na poboljšanju kvaliteta postojećih asfaltnih cesta kao i asfaltiranje cesta prema seoskim naseljima. Obzirom da je izvršena kategorizacija puteva i podjeljene su putne dionice održavanje vrši dijelom Federalna direkcija za ceste, Ministarstvo za privredu BPK-a Goražde kao i sama općina Goražde.

b) Električna energija

Općina Goražde ima stabilno napajanje električnom energijom i prostor cijele općine je pokriven navedenim energentom.

c) Voda

Vodosnadbijevanje grada pitkom vodom vrši se u vodozahvatnom objektu u naselju Vitkovići gdje se voda uzima iz rijeke Drine i pomoću savremenih filtera u pitkom stanju distribuira potrošačima.

d) Bolnica, Ambolanta, Prva pomoć

Na prostoru općine Goražde postoji Kantonalna Bolnica, Dom Zdravlja, kao i tri ambulante u užem gradskom jezgru i osam područnih ambolanti (Vitkovići, Bogušići, Berič, Vranići, Rešetnica, Osanica, Ilovača, Faočići).

e) Autobuska stanica je smještena u užem gradskom jezgru, dok željeznička

stanica na području Općine ne postoji



105

f) Pristupačnost-sezonska pristupačnost. Svim Javnim ustanovama omogućen je pristup tokom cijele godine kao i većeni turističkih objekata, restoranima, Pansionima i si.

g) Gorska služba spašavanja

Na prostoru općine Goražde, egzistira Planinarsko društvo «Maglić» Goražde u sastavu kojeg postoji i Gorska služba spašavanja.

II. Geografija a) Vodeni slivovi (rijeke, jezera, potoci, izvori, ribe) Rijeka Drina je najveći hidropotencijal na području općine Goražde. Pored rijeke Drine na području Oćine nalazi se i Osanička rijeka, Podhranjenski potok i niz dr. manjih pritoka rijeke Drine. Interesantno je da u selu Bogušići postoji izvor mineralne vode (kiseljak) kao i na Mravinjcu (koji je malo lošije kvalitete od navedenog u Bogušićima). Gornji tok rijeke Drine, još uvijek sačuvan od svih zagađivača, što je osnovni preduslov da pored ravničarskih vrsta žive i najzanimljivije salmonidne vrste riba (pastrmka, lipljan, mladica) interesantne ribolovnim sladokuscima. Raznovrsnost ribljim fondom, izrazito bogatstvo mladicom i drugim vrstama ribe, te brige o zaštiti ovih vrsta, proizvelo je potrebu za formiranjem sportskih ribolovnih društava koja egzistiraju na ovom prostoru. III. Spomenici i kulturni objekti U Goraždu postoje tragovi života iz praistorije, a arheološka iskopavanja potvrđuju da su naselja: Popov Do, Zupčići, Podhranjen i još neka druga mjesta naseljavali stanovnici mlađeg kamenog doba. 1955. godine u naselju Zupčići pronađeni su kameni bodeži, kamene sjekire, čekići i važne, posuđe od glinene opeke, koje nije sačuvano u gradu. Nešto od toga pohranjeno je u Zemaljski muzej u Sarajevu. Takođe, na istom nalazištu pronađeni su i kipovi (idoli) prailirskog stanovništva. Nažalost generacije prije nas iz davne prošlosti nisu sačuvale spomenike. Postoji nešto spomenika religioznog karaktera iz bogumilskog vremena i Osmanlijskog carstva.

• Iz ranijeg doba srednjeg vijeka su mahom stećci, postavljeni na osami, a negdje i u manjim skupinama kao što su područja oko Ilovače.

• Iz Osmanlijskog carstva izdvajamo vrijedan religiozni spomenik tj. Džamija u selu Kreča na kojoj postoji natpis iz kojeg se vidi da je podignuta 1553. godine.

• Vrijedi pomenuti i nadgrobne spomenike (nišane) rasprostranjene oko džamija u Goraždu. Jedan od vrijednijih nišana je izveden vanredno lijepo od kristalnog mramora, rad Carigradskih majstora uklesan vješto u krupnoj kaligrafiji u dželi pismu, podignut Rašidkadić Mehmedu 1902. godine u haremu Sinan-begove džamije.

a) Spomenici,



106

Spomenici iz II Svijetskog rata su rasprostranjeni po teritoriji općine Goražde i to su:

• Potrkuša, Posestra, Hranjen, te spomen ploče na zgradama. Spomenici iz proteklog rata su:

• Spomen park- Rorovi, Most ispod mosta, Zaimov Do, i spomen česme.

b) Religiozni objekti: Sinan-bega Sijerčića džamija u gradu Goraždu obnovljena 1963. godine, džamija u naselju Vitko vici. U Goraždanskom kraju nalaze se stare džamije: Kreča, Ilovača, Brajlovići, Rešetnica, Zavodište, Oglečeva. Osječani, Vranići itd. U Goraždu postoje Katolička i Pravoslavna kapela novijeg doba, kao i Katoličko groblje sa očuvanim nadgrobnim spomenicima iz 19 vijeka. c) Muzeji Ne postoje, a postoji gradska galerija u kojoj se pored umjetničkih dijela vrše i povremene postavke muzejskih eksponata. d) Istorijske građevine, Građevine iz Osmanskog vremena su porodične kuće orijentalnog stila gradnje, rasprostranjene kako u gradu tako i u okolnim naseljima (u užem dijelu grada Vinarići, Gunjačići itd.) te džamija u Krečima. Građevine iz austrougarskog doba su sadašnja Osnovna škola sagrađena 1878. godine (nekada kasarna i bolnica) i sadašnja zgrada Gradske galerije koja je prvobitno bila apoteka. U gradu je sačuvano i niz manjih stambenih i poslovnih objekata koji datiraju iz ova dva vremenska perioda. e) Rukotvorine

• „Motiv", je udruženje žena koje svojim radom čuvaju tradicija (tkanice, čilimi, serđade, odjevni predmeti i si.). Imaju svoju radionicu i prodajni prostor na Trgu branilaca u Goraždu.

• Udruženje Žena „Goraždanke", njeguje tradicionalne načine tkanja isključivo za odijevne predmete od prirodnih materijala. Smještene su u prostorijama Centra za kulturu.

• UŽ „Drina" Mravinjac, promoviše Bosanske lutke tipa suvenira i igračke: Eminu, Anu, Maru, Hanu obučene u tradicionalne narodne nošnje iz 19. vijeka sve četiri konfesije

f) Kulturni i tradicionalni događaji



107

• Aprilski Dani kulture- manifestacija koja obuhvata pozorišne, filmske,

muzičke i dr. kulturne manifestacije u izvođenju renomiranih kuća i umjetnika iz Bosne i Hercegovine. Mjesto događanja Centar za kulturu Goražde

• Festival pjesme i sevdaha "Rade Jovanović" Goraždani nisu zaboravili svog pjesnika Rada Jovanovića.

U znak sjećanja na poznatog goraždanskog pjesnika i kompozitora Rade Jovanovića, u Goraždu se 18. juna 2005 održao prvi međunarodni festival pjesme i sevdaha „Rade Jovanović Goražde 2005." • Dani Isaka Samokovlije - Sunce nad Drinom. U čast jednog od najistaknutijih

bh. književnika i pripovjedača Isaka Samokovlije početkom Januara održava se tradicionalna manifestacija" Dani Isaka Samokovlije - Sunce nad Drinom" koja traje više dana. Jedan dio manifestacije održava se i u Sarajevu. Ovim činom se obilježava godišnjica njegove smrti 15. januara 1955. godine, a obimnim programom predviđeni su brojni sadržaji.

• Internacionalni festival dječije pjesme „Šta se pjesmom sanja" održava se u junu, mjesto održavanja Cenar za kulturu Goražde ,

• Planinarski memorijalni pohod „Grebak" održava se u junu • Drina & Prača-nove turističke destinacije, trodnevna propagandno turistička

manifestacija koja se organizuje u cilju promovišanja turističke ponude i turističkih potencijala BPK-a Goražde sa posebnim naglaskom na najatraktivniji turistički proizvod tj. Splavarenje. Održava se početkom jula, organizator TZ BPK-a Goražde,

• Internacionalni Festival prijateljstva Centralni događaj turističke ljetne sezone je tradicionalni "INTERNACIONALNI FESTIVAL PRIJATELJSTVA", koji se održava pod sloganom: "prijateljstvo, druženje, igra i zabava". Ovaj festival, koji traje od 01. do 10. avgusta, predstavlja sintezu različitih kulturnih dešavanja iz velikog broja evropskih zemalja, gdje moto ovog festivala dobija puni smisao i postiže željene efekte. "Internacionalni festival prijateljstva" okuplja brojne prijatelje Goražda iz cijele Evrope, a sjećanje na dobar provod i festivalski duh živi do narednog festivala.

• Tradicionalno taborovanje izviđača, • „Dani Jabuke"Sajam je kulturno-privredna manifestacija koja traje tri dana i

po strukturi je promotivnog, izložbenog i edukativnog karaktera. Svečano otvaranje i sama izložba proizvoda je u Gradskoj dvorani „Mirsad Hurić", a tokom sajma organiziraju se i okrugli stolovi pod pokroviteljstvom Poljoprivrednog fakulteta iz Sarajeva. Cilj i namjera organizatora je da ova manifestacija Goraždu vrati izgubljeni status u oblasti voćarstva koje je imalo prije stotinu i više godina.

Pored navedenih višednevnih manifestacija u Goraždu se održava i niz jednodnevnih manifestacija kulturno-zabavnog sadržaja.

• Omladinski festival zabavne muzike „TAMO GDJE LJUBAV POČINJE" Centar za kulturu Goražde

• Drinske večeri dječije poezije, oktobar, Centar za kulturu, • Doček Nove Godine, u organizaciji općine Goražde i TZ BPK-a Goražde.



108

IV. Ljudski resursi Na prostoru općine Goražde postoji uistinu kvalitetan kadar za pojedine oblasti turističke ponude:

• Gastro ponuda (specijaliteti od domaćih proizvoda bez hemikalija, pita ispod sača, Riblja čorba.

• Lovni turizam, kompleks naselja „Bijele Vode" na Krivoj Dragi isključivo namijenjen za komercijalni lov sa vodicima i obučenim psima

• Ribolovni turizam, veći broj ribolovnih vodica iz Sportskog ribolovnog društva „Goražde"

• Tradicionalno poznati ugostitelji • Znatan broj profesora Historije koji su kompetentni da prezentuju dešavanja

na ovim prostorima kroz Historiju. Nedostatak kadrova se ogleda za sljedeći oblasti turizma:

• Turistički vodiči, • Osobe za vožnju splavova (neophodna edukacija novih splavara)

V. Udruženja/Civilno društvo

a) Lovačko društvo „Biserna" Goražde, b) Sportsko ribolovno društvo „Goražde", c) Planinarsko društvo „Maglić" Goražde, d) Ekološka udruženja i sekcije funkcionišu u sastavu Osnovnih i Srednjih

škola. e) UZ „Motiv, UZ „Drina", UZ „Goraždanke f) Speološka, ne egzistiraju.

VII. Razvoj projekata i aktivnosti, a) Prošli srodni razvojni projekti. Projekat koji je aplicirala TZ BPK-a Goražde

prema Evropskoj komisiji a koji nosi naziv „Eko turistički itinerer", kao i projekat općine Goražde koji se odnosi na izgradnju mokrog čvora na Sadbi i uređenja plaže.

b) Sadašnji srodni razvojni projekti. Projekat mokrog Čvora i uređenja plaže Sadbajošje u toku realizacije.

c) Budući ili planirani srodni razvojni projekti. U saradnji sa općinama u regiji Istočne Bosne uraditi projekat Turističke signalizacije, Projekat zaštite okoliša i u saradnji sa opštinama izgradnja Regionalne deponije otpada.

d) Projekti i aktivnosti očuvanja životne sredine. Rijeka Drina je jedna cjelina i djelimično (parcijalno) se ne može zaštiti već je potrebno uraditi zajednički projekat očuvanja ove zelenooke ljepotice. Više puta tokom godine organizuju se akcije čišćenja grada i priobalja rijeke Drine. Neophodno je povećati edukaciju u Osnovnim školama o značaju očuvanja životne sredine a najbolji način bi bio uvođenje navedenog predmeta u nastavu kao obaveznog.



109

Lovište Bijele Vode Lovište “Bijele vode” se nalazi u jugoistočnom dijelu BiH, na području općine Pale-Prača, Bosansko-podrinjski kanton Goražde. Nalazi se na osnovnim pravcima turističkog prometa zapadne, srednje i istočne Evrope, tj. ono je veoma važna prometna raskrsnica osnovnih putnih pravaca:

• Beograd-Ustiprača-Sarajevo; • Beograd-Ustiprača-Goražde-Dubrovnik; • Sarajevo-Pale-Prača-Goražde-Dubrovnik.

Udaljenost lovišta od međunarodnog aerodroma „Sarajevo“ je 68 km, a od Goražda ona iznosi 19 km. Obuhvata površinu od oko 2370 hektara (23,70 km²) i pripada kategoriji brdsko-planinskih lovišta otvorenog tipa, sa jako razvijenim reljefom. Prostire u području umjereno kontinentalne klime sa prosječnom godišnjom temperaturom 9,4º C, a u vegetacionom periodu IV-VIII mjesec 18,8 ºC. Klima je uslovila bujan razvoj, po količini i kvalitetu, raznih vrsta drveća i grmlja, te prizemne flore, tako da sve to čini prehranu divljači bogatom i raznovrsnom. Prevladavaju visoke i niske šume bukve, hrasta i plemenitih liščara, gdje, ustvari, obitava pretežan dio raznovrsne divljači. Cijelo područje je bogato vodom i ne postoje veći kompleksi koji nemaju izvora, potoka ili rijeka. Smještaj. Luksuzno opremljeni apartmani obezbjeđuju sav komfor potreban za odmor i uživanje tokom cijelog boravka. Objekti su izgrađeni od prirodnih materijala i njihov dizajn se u potpunosti uklapa u ambijent. Čist zrak i netaknuta priroda te svježa i okrepljujuća voda koja dolazi direktno sa izvora garant su čestom boravku u restoranu kapaciteta 50 sljedećih mjesta koji se nalazi u sklopu kompleksa. U restoranu radi veoma uslužno osoblje, a poslužuju se vrhunski kulinarski specijaliteti spravljani od prirodne i zdrave hrane, naročito divljači koja je ulovljena neposredno prije pripreme. Kompleks se također sastoji od prelijepih staza za šetanje i rekreaciju a prelijepi krajolici često ostavljaju bez daha. Pored toga, u sklopu kompleksa se nalazi još i otvoreni bazen koji pruža ugodne trenutke osvježenja i razonode. Idealno mjesto za večernje druženje gostiju i održavanja proslava pruža autentična lovačka soba sa bezbroj trofeja divljači ulovljene u lovištu. Odvojenost apartmana od restorana i lovačke sobe obezbjeđuje privatnost i mir za svakog gosta. Za goste koji stižu na sarajevski aerodrom prevoz je obezbjeđen do smještajnog kompleksa.



110

Slike br. 22 Lovište „Bijele Vode”

Lov U lovištu “BIJELE VODE” lov se provodi kao komercijalna i sportsko-rekreativna djelatnost, a u izuzetnim slučajevima i kao foto-lov. Lovište je bogato raznovrsnom divljači visokog i niskog lova, zatim pticama, ljeko-biljem, gljivama i dr. Medvjed – Urcus Arctos (L), vrijeme lovljenja od 01.10 do 15.05. u periodima mjesečine prve četvrti do punog mjeseca (±2). Divlje svinje – Sus Scrof (L), vrijeme lovljenja od 01.04. do 15.02. u periodima mjesečine prve četvrti do punog mjeseca (±2). Srndač – Capreolus Capreolus (L), vrijeme lovljenja od 15.06. do 15.09. Vuk, lisica, kuna zlatica i bjelica, divlja mačka i jazavac, zec i ptice.

Pored potpunog ugođaja za strastvene lovce uprava kompleksa nudi raznovrstan program aktivnosti i za one koji to nisu a žele da odmor provedu u nepatvorenoj prirodi i uzbuđenju. Kao najatraktivnije se ističe cjelodnevno spuštanje (rafting ili splavarenje) niz rijeku Drinu, što će pružiti priliku za uživanje u lijepim pejzažima a povremeno i do povećanja nivoa adrenalina. Velike količine raznovrsne ribe ponudiće poseban užitak strastvenim ribolovcima kojima će sigurno ostati u sjećanju bogat ulov.



111

Jako raznovrsna flora će zadovoljiti i najzagriženije berače ljekovitog bilja i gljiva. A prelijepi prizori i pejzaži će biti nadahnuće za svakog slikara.

Splavarenje Drinom Splavarenje niz Drinu ima veliku tradiciju, nastalo je iz potrebe da se građa transportuje iz šume nizvodno do strugara gdje je prerađivana. Splav je neobično plovilo izgrađeno od drvene oblovine. S vremenom je izraslo u posebnu turističku atrakciju Bosne i Hercegovine. Doći na splavarenje, znači opustiti se, odmoriti se i zaboraviti na svakodnevnicu. Rijeka Drina koja je cijelim svojim tokom pitka, pružiće Vam nezaboravne trenutke i jedinstven osjećaj tokom splavarenja. Drina čitavim svojim tokom i pored jakih bujica i brze vode ima svoj prepoznatljiv mir, koji nikoga ne ostavlja ravnodušnim. Splavarenje svemu tome daje jednu novu dimenziju intimnog druženja sa čistoćom prirode.

Slika br. 23 Splavarenje Drinom Relacija na kojoj se vrši splavarenje je od Ustikoline do Goražda, duga je 22 km i traje od 5 do 6 sati zavisno od vodostaja rijeke Drine. Splav je dug 14 metara i na njega se može smjestiti maksimalno 16 osoba, također u zavisnosti od vodostaja rijeke. Ovu neobičnu avanturu vode iskusni splavari sa dugogodišnjim iskustvom. Tokom splavarenja često se nude i mogućnosti aranžmana jela sa roštilja, pića, kao i mogućnost smještaja i prevoza u luksuzno opremljenim apartmanima na lovištu Bijele Vode. „Vodeni Ćiro“ Goražde kao najljepši grad Gornjeg Podrinja je napravilo veliki iskorak na polju turizma. Naime, općina Goražde je zajedno sa općinom Rudo prema Evropskoj komisiji kandidovala zanimljiv projekat koji je dobio “zeleno svijetlo”. Riječ je o projektu pod nazivom “Vodeni Ćiro“ za čiju realizaciju je Evropska komisija odobrila 167.000 eura.



112

Ovim projektom će se poboljšati turistička ponuda posebno sa aspekta iskorištenja potencijala rijeke Drine u ove svrhe. Projekat "Vodeni Ćiro" podrazumjeva niz zanimljivih i ujedno bitnih segmenata kojim će se upotpuniti turistička ponuda na vodotoku rijeke Drine. Kada je riječ o općini Goražde prema projektu je između ostalog planirana izgradnja četiri vidikovca, odnosno pristaništa za splavove i raftinge, a prvo je predviđeno u Općini Foča-Ustikolina. Drugi vidikovac na kojem bi se uradila ljetna bašta, mokri čvor i tuševi te izgradilo pet bungalova bit će u naselju Sadba na obali rijeke Drine, treći na kupalištu Žanj ili na desnoj obali Drine a jedna od pogodnosti je i što je upravo u toku rekonstrukcija hotela "Drina" pa možda jedno pristanište bude i tu, dok će posljednje biti nizvodno kod streljane Kako bi ponuda bila potpunija u sklopu projekta općina Goražde obezbijediće po pet splavova i rafting čamaca sa kompletnom opremom, a s istim ciljem planirana je i izrada web stranice te brošura cijelog projekta. Posebno atraktivan i zanimljiv biće sam parobrod (Vodeni Ćiro) koji će se praviti od odobrenih sredstava kao i sama pristaništa Prvi brod proizveden u BiH raspolagaće turističkim salonom za 35 putnika i kabinom za kapetana. Zamisao je da turisti sa splavova prelaze u parobrod, a splavarenje neće trajati samo četiri-pet sati kao do sada. Plan je da se turisti niz Drinu spuštaju najmanje tri dana. On će polaziti sa jezera akumulacije HE Višegrad gdje će se turisti i ukrcavati nakon što se spuste sa splavovima i čamcima. Parobrod će se zaustavljati u općini Ustiprača, zatim slijede naselja Međeđa, Strgačina i cilj će biti pristanište u dolini rijeke Lima. Prema procjenama, ova turistička ponuda obuhvatila bi tri veoma atraktivna dana, čime bi rijeka Drina bila u pravom smislu riječi iskorištena u turističke svrhe. Tradicionalna manifestacija "Drina i Prača - nove turističke destinacije u BiH" Riječ je o tradicionalnoj manifestaciji čiji je cilj promocija turizma i turističkih potencijala na području Bosanskopodrinjskog kantona. Centralni događaj manifestacije tradicionalno je splavarenje Drinom od Ustikoline do Goražda. Za goste je tokom splavarenja predviđena pauza u naselju Vranići kod ribarske kolibe gdje je priređeno druženje uz tradicionalne bosanske specijalitete ispod sača te riblju čorbu. U sklopu manifestacije je upriličena i promocija turističkih potencijala ovog dijela BiH te posjeta lovno-turističkom kompleksu "Bijele vode" u općini Pale-Prača



113

Efekti manifestacije su pozitivni i s obzirom na BPK Goražde obiluje prirodnim ljepotama i turističkim potencijalima, a njihova promocija na ovakav način trebala bi doprinijeti da Drina i Prača postanu stalne destinacije potencijalnim turistima Organizator manifestacije "Drina i Prača - nove turističke destinacije u BiH" je Turistička zajednica BPK Goražde. U „Strateškom planu razvoja Općine Goražde“ ističe se u dijelu „Strateške smjernice i razvojni programi“ – „Programi razvoja turizma, uslužnih djelatnosti i obrta“, da raspoloživi prirodni potencijali daju mogućnosti razvoja turizma, na koji način će se osigurati prepoznatljivost ovog kraja, te povećati uposlenost građana. U okviru programa razvoja turizma neophodno je osigurati:

• Animiranje i osposobljavanje građana za turističku djelatnost, • Odabir tipa turističke ponude u skladu sa prirodnim pogodnostima

Općine, • Odrediti optimalne mogućnosti pojedinih vrsta obrta i uslužnih

djelatnosti, • Pomoć u radu obrtničkih udruženja, • Podrške u obuci i prekvalifikaciji radnika, • Pomoć u povezivanju sa privrednim i društvenim sektorom.

„Put jabuke“ Put jabuke je manifestacija i ujedno specifičan način promovisanja turističko-poljoprivredno-kulturno istorijske i gastronomske ponude ovih prostora. Organizuje se zbog činjenice da je izgradnja hidrocentrale na rijeci Drini izvjesna, i da će splavarenje kao osnovni turistički proizvod ove Općine biti ugrožen, a dijelom i zbog toga što je Goražde osim po splavarenju, poznato kao voćarski kraj u kome se uzgajaju autohtone vrsta jabuka. Osnovni cilj puta jabuke je razvijanje novih turističkih proizvoda, podstrek razvoju seoskog turizma, otvaranju malih porodično - prerađivačkih kapaciteta na bazi jabuke, otvaranje novih hotelsko-ugostiteljskih objekata, podsticaj razvoju sela i stvaranju boljeg imidža Gornjedrinskog kraja, kao i stvaranju povoljnijeg okruženja za poduzetničke akcije što više građana. Turistička zajednica po tom pitanju treba da uradi sljedeće:

• Utvrdi stepen zainteresovanosti poljoprivrednih proizvođača za učešće u projektu putem ankete.

• Napravi bazu podataka o smještajnim i drugim kapacitetima, vrstama proizvoda (plantaža jabuka), gastronomskoj i kulinarskoj ponudi na trasi Puta jabuke.

• Organizuje edukativne radionice zainteresovanih poljoprivrednih proizvođača



114

Rezultati koji se očekuju od ove manifestacije jesu ti da se da potpunija, originalnija i bolja turistička ponuda, kvalitetniji i atraktivniji turistički aranžman, povećanje broja gostiju. Organizovaniji pristup proizvodnji i prodaji jabuke i svih proizvoda od jabuke, i ne samo jabuke nego i drugih poljoprivrednih proizvoda, čvršću spregu poljoprivrede i turizma, razvoj malog biznisa, bolju infrastrukturu seoskih područja, a samim tim i povećanje životnog standarda poljoprivrednog stanovništva. Bogatija turistička ponuda Bosansko-podrinjskog kantona Goražde, zaokružen turistički proizvod, otkrovljenje, restauraciju i revitalizaciju kulturno istorijskih spomenika sa ovoga područja. Partneri za realizaciju projekta treba da budu Turistička zajednica Bosansko-podrinjskog kantona koja bi predložila team building za realizaciju projekta u čiji sastav bi ušli predstavnici: Vlade Bosansko-podrinjskog kantona-ministarstva za poljoprivredu, opštine Goražde, Privredne komore BPK-a, Udruženja obrtničke komore BPK-a, Udruženja poljoprivrednika, MZ-a koje se nalaze na maršruti Puta jabuke, RTV BPK-a, i drugi. Maršruta Puta jabuke obuhvata bi sela u kojima se proizvodi jabuka tj. Ilovača, Berič, Bogušići, Sadba i Posestra, a nalaze se u neposrednoj blizini putne komunikacije Sarajevo -Dubrovnik i već su povezana sa Goraždem. Bilo bi potrebno uložiti određena finansijska sredstva za rekonstrukciju i proširenje puteva. Putem poticajnih mjera za razvoj malog biznisa potrebno je omogućiti zainteresovanim poljoprivrednim proizvođačima sa tih područja, da otvore male proizvodne pogone za preradu jabuke u kojima bi se jabuka prerađivala, otvoriti specijalizovane „Butike jabuka“, restorane u kojima bi se proizvodi od jabuka na licu mjesta prodavali, ali i pružale usluge smještaja domaćim i stranim gostima. Ovo bi bila idealna prilika da se seoski turizam razvije, kroz promociju ne samo proizvoda od jabuke nego i drugi poljoprivredni proizvodi (voće, povrće, prerađevine od mlijeka i mesa i drugo) Nosilac ovih aktivnosti treba da je Opština Goražde jer raspolaže sopstvenim sredstvima namenjenim za kreditiranje i pokretanje malog biznisa. Neophodno je uraditi i Signalizaciju „Puta jabuke“ postavljanjem panoa, putokaza maršrute „Puta jabuke“. Izraditi propagandni materijal, brošure postere, gigantske plakate, unikatne etikete koje bi se lijepile na proizvode od jabuke i ne samo jabuke, dobijanje certifikata o kvalitetu proizvoda, nastupati na domaćim i inostranim sajmovima u cilju promocije „Puta jabuke“ kao novog turističkog proizvoda Bosansko-podrinjskog kantona, kantona.



115

8.2.4. OPŠTINA NOVO GORAŽDE Opština Novo Goražde, ranije Srpsko Goražde, nastala je podjelom predratnog jedinstvenog Goražda 1994. godine, a verifikovana nakon Dejtonskog Mirovnog Sporazuma 1995. godine. Graniči se sa Goraždom, Čajničom, Rogaticom, Višegradom i Fočom. Ovaj izrazito brdsko planinski kraj smješten je na raskršću puteva kojim se vjekovima pohodilo, trgovalo, ali i bojevalo. Novo Goražde predstavlja malu tačku na geografskoj karti svijeta u kojoj se ukrštaju značajni i važni putevi i rijeke, sudaraju civilizacije, mješaju nacije, vjere i običaji. Opština se prostire na 123 kvadratna kilometra i čini je tridesetak većih naselja sa oko 4000 stanovnika. Smještena je u središtu Gorenjedrinske regije a nalazi se ispod istočnih obronaka Jahorine na nadmorskoj visini između 335 - 1300 metara. Kao trgovačko središte i gradsko naselje, najdirektnije vezano uz Dubrovačku karavansku trgovinu, Goražde se pominje 1379. godine, a kao otvoreni grad 1444. godine. Za postanak, opstanak i razvoj ovog kraja najzaslužnije je srednjevjekovno utvrđenje Samobor, kula Hercega Stefana Vukčića Kosače. Dvije godine kasnije, 1446. godine Herceg Stefan desetak kilometara uzvodno, u Donjoj Sopotnici, gradi crkvu "Svetog Georgija". U periodu od 1519. do 1521. godine u njoj je radila ćirilična štamparije, druga po starini na Balkanu, a prva na prostorima današnje BiH. Na prostoru opštine Novo Goražde trenutno je registrovano 64 poslovnih subjekata od čega 53 samostalne privredne djelatnosti i 11 preduzeća. Samostalne privredne djelatnosti su u stalnoj ekspanziji i razvoju, naročito u oblasti trgovine i ugostiteljstva. Privatizacija je izvršena u svim preduzećima, pa sada 5 posluje kao A.D. a šest kao D.O.O. Do 1991. godine na prostoru sadašnje opštine privatni sektor uopšte nije bio razvijen, zato što je većina stanovnika bila zaposlena u industrijskim kompleksima UNIS (Tvornica žice i tvornica mašina oko 1000 zaposlenih). Danas se ove firme nalaze u post privatizacionom periodu koji karakteriše smanjenje broja zaposlenih (oko 300 trenutno zaposlenih), pa većina stanovništva koja živi na području opštine Novo Goražde intenzivno se bavi poljoprivredom, na što su uticale promjene koje su zadesile industrijski sektor i veoma dobri prirodni uslovi za razvoj poljoprivrede kao što su plodno zemljište i dobri klimatski uslovi. Velike mogućnosti se otvaraju u finansiranju projekata turizma, ekologije, farme (puževa, stoke), zasadi jagodičastog voća, plastenici i sl.



116

Turistička ponuda opštine Novo Goražde

• Crkva Svetog Georgija – D.Sopotnica / u perodu od 1519. – 1522. godine bila je smještena prva ćirilična štmparija u BiH, a druga na Balkanu

• Srednjevjekovni utvrđeni grad – zamak Samobor • Ljetnjikovac Herceg Stefana Vukčića Kosače • Jezero na raskrsnici Ustiprača- Eko-turistički kamp • Splavarenje, ribolov, skijanje na vodi • Agencija Laguna-ribolov, splavarenje, edukacija • Organizacija lova sa stručnom i osposobljenim kadrovima

Projekti u toku realizacije • EKO-TURISTIČKI KAMP-Ustiprača I Faza • II Faze ribarske staze - završetak radova na izgradnji ribarske staze,

označavanje staze, klupe i sl.) • Izrada strategije razvoja turizma Gornjedrinske regije (SERDA) • Učestvovanje u projektu “VODENI ĆIRO“ • Renoviranje staze za SAMOBOR-GRAD ZAMAK • Spomen štamparija u porti Crkve SVETOG GEORGIJA

Smještajni kapaciteti:

- Restorani: SAMOBOR d.o.o. Ustiprača, - Motel: JAGODIĆ: 40 ležaja lokacija: Ustiprača. Konferencijski-info centri: -Omladinski centar “ŠANSA“.

EUFOR je u januaru opštini Ustiprača dodijelio na trajno korišćenje objekat bivšeg porušenog RTV repetitora Trovrh, na 1300 metara nadmorske visine. Uz ovaj objekat, dodjeljen je i novoizgrađeni trospratni objekat hotelskog tipa, koga su Francuski pripadnici SFOR-a izgradili 2000. godine. Objekat ima 32 sobe sa erkondišnom, kuhinju, restoran, garaže, kupatila i sve ostale sadržaje pogodne za ugostiteljsku djelatnost, te veliku platformu na dva nivoa.



117

Slika br. 24 RTV Repetitor “Trovrh” Za aktiviranje objekta nedostaje struja, a ukoliko se predratni trafo ne osposobi u izgledu je gradnja vjetrenjače u saradnji sa Holandskom ambasadom. Objekat je izvanredan za planinski turizam, tim prije što do njega vodi pristojan makadamski put koji ga veže sa asfaltom prema Goraždu, odnosno Palama. 8.2.5. OPĆINA USTIKOLINA Općina Foča-Ustikolina je jedna od tri općine Bosansko-podrinjske županije. Područje općine Foča-Ustikolina sastoji se od dijela nekadašnje općine Foča koje je 1995. godine reintegrirano u sastav Federacije BiH. Površina općine iznosi oko 180 km2 i prostire se većim dijelom na lijevoj i manjim dijelom na desnoj obali rijeke Drine. Sačinjavaju je tri mjesne zajednice, a administrativno sjedište općine je u Ustikolini.

Stanovništvo na prostoru općine najviše se bavi zemljoradnjom, a manji broj, njih oko 150, uposleno je u organima uprave, javnim ustanovama i nekoliko privrednih subjekata.

Nakon reintegracije ovog dijela općine Foča u Federaciju BiH, velikim dijelom je izvršena rekonstrukcija stambenih objekata, javnih ustanova i infrastrukture.



118

Turistička ponuda opštine Ustikolina

Općina Foča-Ustikolina je privredno nerazvijena općina koja svoju perspektivu, između ostalog, vidi u privrednom i turističkom razvoju.

Obzirom da se prostire na obalama i slivovima nekoliko rijeka i riječica u Ustikolini je od davnina bilo izuzetno razvijeno ribarstvo. Oaze zelenila i ljepote u slivovima rijeka omogućavaju idealne uslove za razvoj riječnog turizma na ovim prostorima. Na teritoriji općine nalazi se znatan broj objekata i simbola iz bogatog kulturno-historijskog naslijeđa Bosne i Hercegovine koji čine sastavni dio njene povijesti. U Ustikolini je podignuta prva džamija u BiH (među prvima na Balkanu), Turhan Emin-Begova džamija, koja je tokom proteklog rata u Bosni i Hercegovini srušena do temelja. Danas je na istom mjestu podignuta nova džamija sa najvećom munarom na Balkanu, a možda i u Evropi. Visina munare iznosi negdje oko 65 m. Danas se Turhan Emin-Begova džamija nalazi na privremenoj listi nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine po odluci Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne I Hercegovine. Most na Kožetini se danas nalazi na listi nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine po odluci Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne I Hercegovine.

Slike br. 25 Most na Kozetini Turističko naselje «Ada» smješteno je na riječnom ostrvu tri kilometra nizvodno od Ustikoline Ugodan prirodni ambijent upotpunjen je drvenim kućicama (kolibama) izgrađenim u modernom stilu opremljene krevetima i kupatilima, ispred kojih turisti mogu boraviti na trijemu (verandi) i uživati u prirodi i prelijepom pogledu na rijeku Drinu.



119

Slika br. 26 Turističko naselje “Ada”

Park, prepun divnog mirisnog cvijeća, pružiće najmlađima igru i zabavu tokom cijeloga dana. Pored kućica, turisti mogu boravak provesti i u zajedničkom «dnevnom boravku» uz koji im stoji na raspolaganju kuhinja sa pratećom opremom, te vanjski roštilj. Na «Adi» turisti mogu uživati u zdravoj i čistoj okolini, cvrkutu ptica, kupati se u Drini, pecati, igrati nogomet na mini stadionu, odmarati se....Ili poći u obilazak «Rimskog mosta» kao i stećaka koji se nalaze nedaleko od «Ade» ! Idealno za odmor sa prijateljima, porodicom, kolegama u potpuno prirodnom ambijentu. Atraktivna terasa urađena iznad same rijeke Drine, omogućava turistima cjelodnevni boravak na otvorenom odakle mogu sići i na plažu i to pješčanu, koja je zaista prava rijetkost na Drini Također organizatori organizuju svadbe, rođendanske proslave, poslovne ručkove kao i sve ostale vrste zabava. 8.2.6. OPĆINA PRAČA / PALE Prača je smještena na obalama istoimene rijeke u veoma plodnoj dolini, opasana planinama Jahorinom, koja je visoka oko 1900 m, i Romanijom, sa nadmorskom visinom oko 1400 m, te prelijepim visovima Crnim rajskim vrhom, Klekom i Borovcom. Udaljena je od središta kantona Goražda oko 40 km-a, a od glavnog grada Sarajeva 35 km s kojim je povezana modernom asfaltnom saobraćajnicom. Turistički ponuda općine Prača/Pale Geografski položaj, plodno tlo, pogodna klima šume bogate raznom divljači i šumskim plodovima davale su ljudima u davna vremena dobre uslove za život tako da se i danas mogu naći ostaci civilizacije iz srednjeg vijeka.



120

Na lokalitetima sela Komrani i Čemernica i drugim mjestima i danas se nalazi veliki broj stećaka. U blizini Prače nalaze se ostaci drevnog grada Pavlovac kojim je vladala neobična vladarka Jerinja. Legenda kaže za ovu neobičnu vladarku da je vunom pregrađivala rijeku Praču kako bi uživala u vožnji lađom. Mlijeko sa brdskih predjela od seoskih domaćinstava dobivala je u drvenim koritima koja su bila povezana sa tvrđavom u obliku vodovoda. Najčudnija legenda vezuje ovu neobičnu vladarku sa strašću za ubijanjem mladih odabranih ljubavnika. Nakon provedene jedne noći bacala bi ih sa gradskih zidina u kanjon rijeke Prače. Prača u doba Turske vladavine zauzima značajno mjesto kao zanatsko-trgovački centar. Smještena na karavanskom putu koji je povezivao Dubrovnik sa Bliskim Istokom, Prača je bila mjesto hanova i konaka gdje su karavani svraćali na odmor i konačište te vršili nabavke potrebština za daljnji put.

Slike br. 27 Semiz Pašino Turbe i Stećak Lijepi živopisan kraj, sela smještena podno planina na obalama rijeke Prače koja je sačuvana u svojoj prirodnoj čistoći i veoma je bogata potočnom pastrmkom. Ljubitelji sportskog ribolova mogu na ovoj rijeci provoditi nezaboravne trenutke. Brdsko planinski kraj obrastao velikim šumama i livadama sa puno izvorske vode veoma je bogat ljekovitim biljem i mnogim vrstama jestivih gljiva. Šume su bogate raznovrsnom divljači. Na prostoru Prače postoje dva lovačka društva "Rasoha" i "Rogatica". Lovačko društvo "Rogatica" posjeduje prelijepi lovački dom u netaknutoj prirodi koji ima 50 ležaja i gater sa divljim svinjama, što pruža veliki ugođaj ljubiteljima lova i veliki užitak u praćenju pasa u otkrivanju i gonjenju divljih svinja. Uz sve to tu je i domaća tradicionalna kuhinja sa zdravom domaćom hranom.



121

Na izvorištima termalne vode "Toplik" postoje idealni uslovi za kampovanje i provođenje nezaboravnih trenutaka u netaknutoj prirodi. U neposrednoj blizini ovih izvorišta nalaze se ostaci drevnog grada "Pavlovca" o kojem se pripovijedaju razne misteriozne legende.

Slika br. 28 Izletište Topolik

Visovi Crni rajski vrh, Klek i Borovac su idealni za planinarenje, njihova nadmorska visina od oko 1700 m i prelijepi živopisni kraj sa izvorima i potocima i čistim zrakom su idealno mjesto za boravak i odmor. U zimskom periodu ovi predjeli daju izuzetno lijepu sliku, dobar ugođaj i mogućnost za bavljenje zimskim sportovima. Kanjon rijeke Prače sa svojim liticama daje izvanredan ambijent za ljubitelje prirode i onih koji se bave planinarenjem. U kanjonu postoji veliki broj pećina i špilja među kojima ima još i onih koje nisu ispitane.

Slika br. 29 Kanjon rijeke Prače



122

JKP Prača u svom posjedu ima restoran, 4 apartmana sa oko 20 ležaja. Ovi objekti su smješteni na obali rijeke Prače u blizini fudbalskog terena, što daje mogućnost raznim sportistima i sportskim ekipama da obavljaju veoma kvalitetne pripreme. Kroz teritoriju ove općine prolazi jedan dio puta koji je u proteklom ratu za goraždanski kanton značio "Put spasa" - Put preko Grepka. Za planinare, ferijalce i izviđače ovo je veoma zanimljivo i vlada veliko interesovanje da bar jedan dio tog puta pređu i osjete ono što su preživjeli stanovnici ovog kraja u toku proteklog rata. Posebne prirodne pogodnosti posjeduje lokalitet “Rajski vrh” koji se nalazi na nadmorskoj visini od 1.462 m. Ovaj lokalitet može pružiti rekreaciju i odvijanje sporta tokom cijele godine to podrazumijeva u ljetnjem periodu golf, jahanje na konjima po uređenim stazama, planinarenje, streljaštvo itd. dok u zimskom periodu pruža velike mogućnosti za sve vrste skijanja, sankanja, lova itd. Na ovaj lokalitet može se dođi uređenim makadamskim putem iz Prače tokom cijele godine, kao i Goražda odnosno Ilovače takođe uređenim makadamskim putem. Na ovom lokalitetu postoji izvorište pitke vode koje može zadovoljiti potrebe Sportsko rekreacionog centra. 2000. godine je izrađen Projektni zadataka za izradu glavnog projekta sportsko - rekreacionog centra “RAJSKI VRH” Prača. Predviđena je izgradnja sportsko - rekreacionog centra. Namjena objekta je višestruka sa sadržajima za odmor i rekreaciju. Urbanističkim rješenjem je određena građevinska parcela građevinskom linijom. Sportsko rekreacioni centar bi obuhvatao površinu od 270.000 m2. Kompletan prostor bi se ogradio čeličnom žicom. Na ovom lokalitetu bi se instalirala kompletna infrastruktura za ovaj centar što podrazumijeva napajanje električnom energijom 380 V, uređenje izvorišta i napajanje naselja vodom, kao i dovođenje telefona. Dalje bi se izgradilo naselje za smještaj 30 posjetilaca, mini ski lift, igralište za fudbal i odbojku, staza za jahanje, prostor za golf, streljana, staja za smještaj konja. Ovaj Sportsko - rekreacioni centar je jedini ovakve vrste u Federaciji na širem području istočne Bosne, odnosno Bosansko - podrinjskog kantona Goražde i Sarajevskog kantona. Sama lokacija projekta omogućava veoma brz i siguran dolazak svim posjetiocima bilo da se radi iz Sarajeva ( 60 km. ) ili iz Goražda ( 35 km. ). U širem području Rajskog vrha ne nalazi se ni jedna industrijska zona, niti manje preduzeće, dakle radi se o ekološki čistoj i pogodnoj zoni. S obzirom da će kompletan lokalitet biti ograđen i obezbjeđen svojim osobljem zagarantovana je bezbjednost posjetilaca. Obzirom da se radi o ispitanom području kada je u pitanju sport i rekreacija zagarantovano je odvijanje sporta kako u ljetnoj tako i u zimskoj sezoni.



123

8.2.7. OPŠTINA RUDO Opština Rudo smještena je u krajnjem istočnom dijelu Republike Srpske i većim svojim dijelom graniči sa Srbijom i Crnom Gorom. Prostire se na površini od 344 km2 i graniči sa opštinama: Višegrad, Novo Goražde, Čajniče, Rogatica, Priboj, Užice i Čajetina. Nadmorska visina se kreće od 300-1450 m. Sam grad Rudo nalazi se u brdsko-planinskom kraju donjeg toka rijeke Lim, dvadesetak kilometara prije njegovog ušća u Drinu, na prosječnoj nadmorskoj visini od 400 m. Okruženo je planinskim vrhovima, najveći vrh je Goleš ( 1479 m), na planini Vučevici, koja se nastavlja na Viogor prema opštini Goražde. Na sjevernoj strani je planina Varda sa najvećim vrhom od 1389 m. a na južnoj strani planina Tmor sa najvećim vrhom od 1280 metara. Zemljište je izrazito brdsko-planinsko, sa selima razbacanim i ispresijecanim planinskim prevojima. Prostire se na površini 344m2

Smješteno na 420 metara nad morem, u živopisnom ambijentu kanjona rijeke Lim, Rudo predstavlja idealno središte za aktivan odmor i porodični boravak u prirodi. Brojne mogućnosti koje nudi izdašna priroda i jedinstven geomorfološki položaj i okruženje Rudog, dovoljan su razlog da se ozbiljnije počne razmišljati o iskorišćavanju prirodnih datosti u svrhu razvoja turizma na ovim prostorima. Sam gradić smješten je u pitomini nad rijekom, na blagim završnim obroncima planine Varda, koja sa svojih 1389 metara visine dominira nad ovim područjem. Na suprotnoj, lijevoj obali Lima uspokojilo se Staro Rudo, od kojeg je, nakon katastrofalne poplave krajem 19. vijeka, nastalo današnje prema prvom urbanističkom planu na ovom dijelu Balkana. Turistička ponuda opštine Rudo U samom centru, na glavnom trgu sa spomenikom Prvoj Proleterskoj brigadi Titovih partizana, nalazi se hotel, koji, uz neka domaćinstva u bližoj okolini, nudi adekvatan smještaj i mogućnost ishrane. Vodeni Ćiro Ove mogućnosti značajno će se povećati otvaranjem kampa na području Setihova, koji će ujedno biti i baza “Vodenog Ćire”. Ova jedinstvena turistička atrakcija afirmiše sjećanje na nekadašnju uskotračnu prugu i popularnog “Ćiru” koji je povezivao ove krajeve sa samim središtem moderne Evrope 19. stoljeća. Potapanjem završnog dijela kanjona Lima i većeg dijela kanjona Drine, nestali su tragovi legendarne pruge.



124

Plovidba “Vodenim Ćirom” linijom pružanja pruge, na potezu Setihovo - Strgačina- Brodari - Međeđa - Ustiprača, nezaboravan je doživljaj i svojevrstan skorak - kako u netaknutu prirodu spektakularnog kanjona, tako i u bogatu istoriju ovog kraja. Plovidba uključuje i dva zaustavljanja u najljepšem dijelu kanjona Lima. Prvo za obilazak jedne od atraktivnih pećina nad samom vodom Lima. Voda vještačkog jezera objedinila je i vode dvije manje rijeke koje se u samoj Strgačini ulijevaju u Lim: Radojna sa juga i Sućeska sa zapada. Kanjoning i paraglajding Kanjoni ovih rijeka pogodni su za ugodnu vožnju bicikla u posebnom prirodnom ambijentu. Velika mirna površina jezera idealna je za sve sportove na vodi. U kombinaciji sa pomenutim biciklističkim potencijalima, te poligonom za penjanje u stijenama kanjona, kao i izuzetno atraktivnim poletištima za paraglajder na obroncima Gradine i Donje Strmice, sa slijetanjem na samu obalu jezera, Strgačinu s pravom možemo svrstati u topdestinacije za razvoj sportskog turizma u BiH.

RAVANCI Mir i spokoj ove visoravni garantuju svakom posjetiocu izuzetan odmor i relaksaciju. Uspavani krajolik, sa tek jednim domaćinstvom i nekoliko vikendica, pruža mogućnost kreiranja odmora i aktivnosti po mjeri. Brojne staze beskrajnim livadama i bogatim šumama idealne su za šetnje, planinarenje, te rekreativnu i aktivnu vožnju planinskog bicikla. Dvostrana komunikacija sa dolinom i centrom u Rudom, omogućava organizovanje kružne ture uključujući pješačenje, bicikl ili terenska vozila. Ravanci su idealan prostor za organizovano kampovanje i niz pratećih sadržaja, od branja gljiva, ljekovitog bilja, nabavke prirodnog meda, domaćih rakija vrhunske kvalitete, pa do organizovanja eko-radionica i škola u prirodi. ___

SEOSKI TURIZAM I EKO TURIZAM Veliki broj dobro organizovanih i atraktivnih domaćinstava stvorili su optimalne uslove za najzdraviji oblik boravka u prirodi kroz eko i seoski turizam. Komunikacijska linija od Rudog, preko Sokolovića, Mrsova, te na sjever u planinska područja Paštan Brda, preko sela Biljezi sve do Ravanaca, nudi velike mogućnosti za upražnjavanje ove vrste odmora i rekreacije. Veliki izbor domaće hrane i proizvoda vrhunske kvalitete, kao i mir i spokoj tradicionalnih gazdinstava sa autohtonim stilom života i rada akumulira u svakom posjetiocu pozitivnu energiju i sjećanje na nezaboravne trenutke.



125

MEHMED-PAŠA SOKOLOVIĆ Cijeli kraj neizbrisivo je vezan za ime i djelo Mehmed-paše Sokolovića, koji je rođen u Sokolovićima, u neposrednoj blizini Rudog. Nekoliko spomen obilježja u njegovom rodnom mjestu (džamija, spomen-česma, rodna kuća prema predanju…) samo su uvod u impozantnu zaostavštinu ovog velikog državnika i dobrotvora - legendarni most ćuprija na Drini u Višegradu. Na Ravancima još živi legenda o rodnoj kući Mehmed-paše Sokolovića, koji se kao dječak zvao Radojica. Iz ostataka zida kuće u kojoj se rodio Radojica izrastao je veliki glog, sa stablom kakvog nema u okolini. Postojalo je vjerovanje da ovo stablo ne smije biti posječeno. Legenda kaže da je jedan od davnih predaka današnjih Kiridžića posjekao taj grm, nakon čega su mu se ruke tresle punih dvadeset godina. Ni vodu, koja sječe kao grom, ne smije niko da potkopa jer bi mu se moglo desiti isto. Predanje kaže da je majka u toj vodi Radojicu kupala, pa otuda vjerovanje da se voda ne smije mutiti i potkopavati.

PRAVOSLAVNI MANASTIR DOBRUN Malo je znano o kakvom vrhunskom kulturnoistorijskom spomeniku je riječ. Najstariji manastir u ovom dijelu Balkana! Smješten u mističnom ambijentu tjesnaca rijeke Rzav, udaljen 30-tak km od Rudog preko Uvca na sjever, predstavlja nezaobilaznu stanicu na kružnom putovanju prema Višegradu. I danas je aktivno središte pravoslavnih vjernika, ali i turistička atrakcija sa velikim brojem obnovljenih objekata u autentičnom stilu, suvenirnicom i prekrasnim okolišem.

MOKRA GORA I “ŠARGANOVA OSMICA” Neposredno ispred manastira u Dobrunu stajalište je obnovljene dionice turističke uskotračne pruge “Šarganova osmica” koja pristiže iz susjedne Srbije, iz atraktivnog etno-sela na Mokroj Gori, kreacije poznatog režisera Emira Kusturice. Nastavak pruge prema Višegradu kao krajnjem odredištu, zaokružio je ovaj atraktivni turistički paket na najbolji mogući način.

RIJEKA LIM Rijeka Lim je zila kucavica ovog kraja i najupečatljiviji vizualni kontakt posjetiocu. Iako je Lim vezan sa sve aktivnosti i način života, ono što pruža u smislu sportskog turizma vrijedno je izuzetne pažnje.

• Rafting U “živom” dijelu rijeke, dakle prije ulaska u mirne vode vještačkog jezera, brzi dijelovi, kaskade i bukovi pravi su izazov za kajakaše i raftere. Na potezu od Uvca ili od samog Rudog, na ukupnoj dužini od oko 25 km (od Rudog oko 12 km),



126

moguće je doživjeti nezaboravnu avanturu “jahanja” na brzacima Lima. Avantura završava na području Setihova, gdje se neprimjetno uplovi u mirne vode jezera. Odavde slijedi novi izazov - plovidba “Vodenim Ćirom” iz baze u Setihovu, pa sve do moćnih kanjona Lima i Drine u Brodaru. Stanovnici Rudog sudbinom su vezani za Lim i jedna od aktivnosti koja to najbolje pokazuje svakako je kvalitetno organizovani sportski ribolov. Vrijedni članovi ribolovnog udruženja stvorili su uslove za jedinstven doživljaj ribolova za veliki broj gostiju koji dolaze iz unutrašnjosti. Posebnu vrijednost predstavlja ribolovna staza i baza u Setihovu, gdje se tokom proljeća održavaju brojna ribolovna takmičenja i druženja.

• Planinarenje i Hiking Okolina Rudog predstavlja jedinstvenu kombinaciju dubokih kanjona i visokih planina. Izražene kraške karakteristike kraja sa bogatim šumama, stvorile su mogućnosti formiranja nekih jedinstvenih geomorfoloskih oblika i skupina, uključujući i neke skrivene, izuzetno vrijedne pećinske objekte. Bogata i burna prošlost uzrokovala je obilje istorijskih zaostavština, pa se na nekim atraktivnim lokalitetima nailazi na tragove srednjevjekovne i gradnje otomanskog perioda. Pored brojnih mogućnosti planinarenja i obilaska interesantnih područja i vidikovaca, nudimo neke najzanimljivije kao što su: Prostrane visoravni Ravanci, Revanje i Sjenožeta sa obiljem ljekovitog bilja (oko 50 poznatih vrsta). Rjeka Lim prepuna raznovrsne ribe i šume sa okolnim brdima divljači, pružaju ljubiteljima sportskog lova i ribolova potpuno zadovoljstvo. Sa desne strane Lima se uzdižu brda Đurkovac 1145 m., Varda 1389 m, Vihra 1101 m i Bujak 1221 m nadmorske visine. Ispod Bujaka je poznata pećina “Propastva” u kojoj se nalazi jezerce dužine 20 m i dubine 2 m sa više prostorija i dugim hodnicima malo ispitanih i bogatim pećinskim nakitom. Sa lijeve strane Lima je neispitan speleološki objekat ,pećina “Vilinska jama” na brdu Orlić iznad Ljutave sa pećinskim stubovima do 10 m visine i velikim brojem prostorija. Grivin grad je na nepristupačnoj stijeni,po narodnom predanju to je kula koju je sagradio car i u nju zatvorio po kazni „Prokletu Jerinu”!

NEKROPOLE STEĆAKA Na području Opštine Rudo su i velike nekropole stećaka:

• Crkvina iznad puta Rudo –Obrvena desetak stećaka; • Crkvina ispod puta Rudo-Sokolovići pedesetak stećaka; • Brijg u Gaočićima pedesetak, tri su u obliku sanduka a ostalo su ploče; • Ravi gaj iznad Pleme kod Uvca staro groblje,



127

• Cikotsko Polje-staro groblje sa više ploča pravljeni od tvrdog kamena gabra;

• Bijelo Brdo nekropola na Crkvenoj Glavici i na lokalitetu Okolišta jedan stećak ostali su uništeni i upotrebljeni za gradnju puta, nažalost;

• Budimlija –lokalitet Mramorine, • Crkvište kod Biševića ima jedan stećak u obliku sanduka, prelomljen; • Omacina lokalitet Barice veća i značajna nekropola; • Grivin lokacija Nogina bara oko 10 –ak stećaka; • Odžak pored samog uvrđenja „Kule” jedan slomljen stećak; • U gornjem djelu Grivina pod Rudinom je majdan gdje su vađeni vi stećci,tu

je ostao jedan sa tek započetim klesarskim radovima • Pazalje, jedna od najvećih nekropola stećaka u BiH na lokalitetu

mramorje,oko 200 stećaka, desetak sljemenika a ostalo su sanduci i ploče; • Strgačina,nekropola na Zlatnoj glavici oko 60 stećaka, 8 su sljemenici a

ostalo su sanduci i ploče. 8.2.8. OPŠTINA ROGATICA Na jugoistoku Republike Srpske, u kotlini rijeke Rakitnice nalazi se grad Rogatica. Rogatica zauzima oko 650 km2 i ima 17 000 stanovnika. Graniči se sa opštinama Pale, Sokolac, Han Pijesak, Vlasenica, Milići, Srebrenica, Višegrad i Rudo. Rogatica je podeljena u 11 mesnih zajednica: Berkovići, Borike, Gučevo, Kozići, Kukavice, Mesići, Osovo, Rogatica, Seljani, Stjenice i Žepa. Sjedište opštine, grad Rogatica leži na 525 m nadmorske visine. Oko nje su brda, na zapadu Lunj, na sjeveru Devetak sa 1417 m nadmorske visine, na istoku Tmor i Zasada, dalje na istok, prema Višegradu je Sjemeć, sa 1497 m nadmorske visine, a na jugoistoku Crven.

Slika br. 30 Rogatica



128

Strateški plan razvoja Opštine Rogatica prioritet je dao razvoju turizma. Nosilac turističke i ugostiteljske djelatnosti je preduzeće „Agrokombinat” u čijem sastavu egzistira i hotel „Borike” sa 36 ležajeva i 100 sjedišta u restoranu. Posebna atrakcija je ergela sa 70 rasnih konja koja je osnovana 1893. godine i jedina je te vrste na Balkanu.

Turistički ponuda opštine Rogatica

Hoteli : 1) Hotel "Borike" raspolaže sa 36 ležajeva, restoranom od 100 sjedišta, salonom i

lovačkom sobom sa kaminom i kuhinjom u kojoj se pripremaju specijaliteti ovog kraja. Nalazi se na udaljenosti oko 20-ak kilometara od grada.

2) Hotel „Park" u Rogatici je devastiran u ratu, a nakon toga osposobljen je

restoran, terasa i kuhinja, dok su sobe sa 70 ležajeva još uvijek van funkcije. Nalazi se u centru grada.

Restorani: U gradu se nalaze restorani: "Ruža” i „Bašta" sa još 30-ak ugostiteljskih objekata tipa restorana, kafana, kafe-barova i picerija zaokružuju turističko-ugostiteljsku ponudu. Privatni smještaj - postoje ali nisu registrovani. Bungalovi ili planinske kućice - Ne postoje. Info centri - Centar za razvoj biznisa kontakt i Turistička organizacija opštine Rogatica. Konferencijski centri - moderno opremljena kino-sala, u centru grada. Područja/zone za kupovinu (hrana, suveniri, druge robe ili usluge) - Najveći broj radnji je u samom centru grada. Infrastruktura

a) Putevi - Opština Rogatica je magistralnim putevima povezana sa svim susjednim opštinama u Republici Srpskoj, centrima u Bili i šire, a sva naseljena mjesta lokalnom putnom mrežom sa sjedištem opštine.

b) Električna energija - Snadbjedvenost potrošača električnom energijom na području opštine vrši se putem osnovnog 110 kilovatnog dalekovoda iz pravca Višegrad 35 kilovatnog dalekovoda iz pravca Višegrada i Sokoca koji služe kao rezerva napajanja. Na području opštine na rijeci Prača nalazi se hidroelektrana Mesiči instalisane snage 3 megavata koja se bavi proizvodnjom električne energije od 1950. godine.

c) Voda - Područje opštine Rogatica posjeduje kvalitetnu ekološki ne zagađenu, pitku vodu.



129

d) Bolnica, ambulanta, prva pomoć - Primarnu zdravstvenu zaštitu vrši Dom zdravlja u čijem sastavu su neophodne službe za ovaj nivo zdravstvene zaštite, sa područnom ambulantom na Borikama.

e) Pošta - U glavnoj ulici grada nalazi se pošta, nedaleko od hotela „Park" sa savremenom digitalnom telefonskom centralom velikog kapaciteta, a pošta postoji i na Borikama u blizini hotela „Borike”. Veći dio opštine pokriven je signalom mob.tel.

f) Autobuska stanica - Autobuska stanica se nalazi na ulazu u grad. i) Pristupačnost (mogućnost prilaza) —Putevi prema svim kulturno-istorijskim i prirodnim naslijeđima su pristupačni i prohodni za automobile tokom cijele god.

g) Benzinske pumpe - U glavnoj ulici na ulazu u grad postoje dvije benzinske pumpe

Geografske odlike a) Vodeni slivovi (rijeke, jezera, potoci, izvori, riba) - Na području opštine postoji

veliki broj identifikovanih podzemnih voda koje prirodnim putem izlaze iz površine zemlje u vidu izvorske vode. Najznačajnije na taj način identifikovane podzemne vode su: izvori rijeka „Rakitnice" i „Žepe", izvor potoka „Toplik", izvorište „Ziličina" i „Seljani" koja su uređena i koriste se za snadbjevanje gradskog područja vodom, i izvorišta. „Radevići", „Česme" i „Pašić Kula".

b) Planine (aktivnosti, staze, flora i fauna, specijalne karakteristike, nadmorska visina, itd.) - Rogatičko područje je pretežno srednje planinsko. Oko 20 % ovog područja otpada na visinu od 500 m, dok je 80 % planinsko područje, ponajviše sa visinom između 800 i 1.900 m. Planine su na istočnoj, jugozapadnoj i sjevernoj strani, a među njima su najveće na sjeveru Devetak (1.417 m), na istoku Sjemeč (1.497 m) i planina Tmor na jugoistoku.

c) Klima (sezonski)-Klimatske karakteristike ovog područja su u neposrednoj vezi sa njegovom nadmorskom visinom. Nižim djelovima vlada kontinentalna klima dok u višim djelovima vlada planinska klima sa velikim snjegovima koji se dugo zadržavaju, do kasno u proljeće. Godišnja količina padavina kreće se od 700-800 mm/m2 u Rogatici i bližoj okolini, dok na uzvišenjima i planinama dostiže i do 1.500 mm/m2

d) Zaštićena područja - Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika na sjednici održanoj 31.01.2005. godine proglasila je Istorijski spomenik - Most na rijeci Žepi nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

e) Endemske vrste i zaštićena flora i fauna - Rogatičko područje je poznato po nekoliko raritetnih biljnih vrsta, među kojima su: stablo brijesta prečnika 23 m i visine 28 m, Pančićeva omorika stara više od 120 godina čija su stabla visoka 40 metar i dva stabla .Međeđe" lijeske prečnika 166 era, visine 14 m, te rasponom krošnje 12-14 m.

f) Sela - Na području opštine Rogatice prostire se 121 naseljeno mjesto (jedno urbano naselje i 120 ruralnih naselja - koja su smještena u 13 Mjesnih zajednica), u kojima živi 14.546 stanovnika.

g) Populacija - U urbanom naselju Rogatica trenutno živi oko 58,4 % stanovnika od ukupnog broja stanovnika, dok u ruralnim naseljima živi oko 41.6% stanovnika.



130

Spomenci i kulturni objekti a) Spomenici -

• U Rogatici postoji spomen obilježje-kosturnica u kojoj su sahranjeni Srpski i Crnogorski vojnici izginuli 1914. godine na brdu Vitnju i širem području Glasinca.

• U parku Doma zdravlja u Rogatici formirana je mala kolonija kamenih spomenika-lapida koji potiču iz antičkog doba.

• Desetak kilometara južno od Rogatice nalaze se ostaci srednjovjekovnog grada Borča. Nedaleko od ostataka srednjovjekovnog grada BorČa nalazi se nekropola kamenih nadgrobnih spomenika u kojoj su sahranjivani članovi vlastelinskih porodica Radinović-Pavlović.

• Ostaci srednjjovjekovnog grada Vratar nalaze se u Žepi, na čijem području postoji veći broj nadgrobnih spomenika-stećaka.

• Objekat Redžep - pašine kule u Žepi, predstavlja ostatke materijalne kulture iz Turskog perioda.

• U Rogatici se nalazi i spomenik Kralju Petru I Velikom. b) Religiozni objekti - U Rogatici se nalaze: Pravoslavna crkva Hram Svete

Trojice podignut 1886 god., katolička crkva i u izgradnji je džamija koja je u toku rata bila srušena. Na Borikama se nalazi Hram Svetog Apostola Petra i Pavla podignut 1911.god. (udaljen 20 km od Rogatice).

c) Istorijske građevine, oblasti - 35 km sjeveroistočno od Rogatice u Žepi se

nalazi čuveni kameni most na rijeci Žepi.

Udruženja/Civilno društvo, vezana za razvoj turizma a) Lovačka - Među najstarija sportska društva na području Rogatičke opštine

ubraja se i Lovačko društvo koje nosi ime svog grada, sa dva lovišta: planinsko lovište „Sjemeć" i brdsko lovište „Mednik-Sočice"

b) Ribarska - Ribarsko društvo ''Bereg" c) Planinarska - Planinarsko društvo,,Sjemeć” d) Grupe žena (potencijalni proizvođači suvenira)- Na području opštine Rogatica

djeluju tri vrste udruženja žena

Razvoj projekata i aktivnosti a) prošli srodni razvojni projekti b) sadašnji srodni razvojni projekti - Projekat „Vodeni Ćiro” c) budući ili planirani srodni razvojni projekti - Proglašenje zaštićenog rezervata

biosfere „Drina". d) projekti i aktivnosti očuvanja životne okoline - „Jačanje prekogranične saradnje

na polju zaštite životne sredine u bazenu rijeke Drine.



131

Žepa Na oko četrdesetak kilometara sjeveroistočno od grada Rogatice u istočnoj Bosni nalazi se mjesto Žepa. Postojeći podaci ukazuju da su na području Žepe postojala ljudska naselja još u praistorijskom periodu o čemu svjedoče lokaliteti Gradina, između sela Vrela i Krnjica uz rijeku, i druga Gradina, jugozapadno od sela Vratara. Ostaci srednjovjekovnog grada Vratar nalazi se u Žepi. Bio je podignut na jednom visokom, vrlo strmom, teško pristupačnom grebenu sjmeštenom na desnoj obali rijeke Žepe. Na gradu su i danas očuvani temelji, zidov, četiri okruglaste kule, ostaci velike sale i sudačka stolica, uklesana u matičnoj, živoj stijeni. Na području današnjeg sela Vratar postoji veći broj nadgrobnih kamenih spomenika - stećaka. Objekat Redžep-pašine kule u Žepi, predstavlja ostatke materijalne kulture iz turskog perioda. Tačno se ne zna iz kog vremena potiče, ali arheolozi i istoričari kažu daje takvih objekata po Bosni bilo u XVII i XVIII vijeku, a i da su se mogle graditi i u prvim godinama XIX vijeka. Na mjestu gdje se Žepa ulijeva u Drinu nekada je stajao drveni most, koga je svaka veća bujica rušila a ljudi ponovo opravljali. Bila je to neprekidna borba čovjeka i prirode, koja je okončana u drugoj polovini XVI vijeka pobijedom čovjeka. Tada je nastao divan kameni most, postavljen tako visoko da voda do njega nikad nije dosegla. Most je sagrađen u seocetu Slapu, desetak metara od ušća Žepe u Drinu, na mjestu gdje putnik dolazeći kanjonom Drine od Višegrada, naglo izbija u relativno pitomu dolinu Žepe. U starijim zapisima i putopisima nema nikakvih podataka o graditelju i vremenu izgradnje Mosta na rijeci Žepi, niti je na mostu ostao sačuvan tekst sa tarihom, koji bi mogao dati preciznije podatke o tome. Sa sigurnošću se može tvrditi daje Most na rijeci Žepi jedno od najljepših i najelegantnijih ostvarenja ove vrste u Bosni i Hercegovini. Dok Most na rijeci Drini u Višegradu imponira svojom veličinom, određenom stilskom i tehničkom dotjeranošću, a mostarski svojim rasponom i elegancijom, most na Žepi, iako manjih dimenzija, predstavlja monumentalni iskaz snage i ljepote. Evo šta naš poznati pisac Ivo Andrić u svojoj poznatoj pripovjetci 'Most na Žepi' kaže o ovom zdanju: 'Na svašta se moglo pomisliti pre negoli na tako čudesnu građevinu u rastrganu i pustu kraju. Izgledalo je kao da su obale izbacile jedna prema drugoj po zapenjen mlaz vode, i ti se mlazevi sudarili, sastavili u luk i ostali tako za jedan trenutak, lebdeći nad ponorom. Ispod luka se videlo, u dnu vidika, parče modre Drine, a duboko nad njim grgoljila zapenjena i ukroćena Žepa. Dugo oči nisu mogle da se naviknu na taj luk smišljenih i tankih linija, koji izgleda kao daje u letu samo zapeo za taj oštri mrki krš, pun kukrikovine i pavite, i da će prvom prilikom nastaviti let i iščeznuti.



132

Slike br. 31 Most na Žepi Most na ušću Žepe stajao je decenijama izvan upotrebe. Daleko od naseljenih mjesta i prometnih tokova, on je, zahvaljujući načinu gradnje, odolijevao zubu vremena. Međutim, izgradnja HE Bajina Bašta zapečatila je njegovu sudbinu, kao što je ugrozila i Višegradski most i ostale spomenike graditeljstva. Akumulaciono jezero ove HE podiglo je Razinu vode za 10 m iznad najviše kote Mosta. Zavod za zaštitu spomenika BiH uspostavio je kontakte sa investitorom o njegovoj rekompoziciji i izmještanju na teren koji neće biti poplavljen. U ljeto 1966. godine došlo je do demontaže mosta i izvlačenja materijala na kotu koja ostaje iznad najviše kote jezera. Godine 1967. izvršena je njegova rekonstrukcija, a 1968. je pušten u promet. Njegova sadašnja lokacija je na oko 500 m od naselja Žepa, nedaleko od objekta Redžeb-pašine kule, koja je građena u približno istom periodu. Povjerenstvo za očuvanje nacionalnih Spomenika na sjednici održanoj od 25. do 31.1.2005. godine donijelo je odluku o proglašenju povijesnog spomenika-Most na Žepi nacionalnim spomenikom i s tim u vezi odluke o njegovoj trajnoj zaštiti i očuvanju. Aktivnosti koje bi trebalo poduzetu u Žepi u cilju poboljšanja i unapređenja turističke ponude ovog kraja ogledaju se u:

1. Uređenje plutajuće platforme dužine 10 metara a širine 2 metra, 2. Uređenje pristaništa



133

Aktivnost koja se treba uraditi su: • Krčenje i uređenje pristupne staze. Ova aktivnost bi se realizovala

angažovanjem povratničke radne snage (5 dana po 10 radnika povratnika) i

• Nabavka i postavljanje 6 klupa i 3 stola 3. Uređenje regulisanog dijela obale što podrazumjeva čišćenje priobalnog

korita jezera i nasipanje šljunka u priobalnom pojasu. 4. Uređenje pješačke staze.

Dužina pješačke staze je 3,5 km a širina 1,5 m a neophodno je uraditi krčenje cijele dužine staze, proširivanje i ukopavanje staze na dužini oko 2 km, nabavka i postavka 10 klupa, nabavka i postavka 10 korpa za smeće, sanacija dvije već postojeće vodenice koje nisu u funkciji. Uređenje mosta i prostora oko mosta što podrazumjeva krčenje prostora oko mosta, čišćenje mosta od mahovine. Borička visoravan Duž planinske rijeke Rakitnice u istočnoj Bosni, u Republici Srpskoj prostire se gradić Rogatica, a na 18 km severoistočno od Rogatice na 1000 m nadmorske visine nalazi se pravi raj za ljubitelje netaknute prirode: BORIKE. Borike su ponikle na najlepšim pašnjacima i cvijetnim livadama a poseban ukras su njihove prelepe crnogorične i bjelogorične šume. Svojom ljepotom i veličinom ističe se ”Međeđa lijeska” koja broji oko 450 godova, obim stabla je 4,5m, obim krošnje 12 m, a visina 8 m. Bez preterivanja se može reći da su Borike prirodna fabrika lijekova jer su izuzetno bogate izvorima zdrave prirodne vode i raznovrsnog ljekovitog bilja. Stanovništvo se uglavnom bavi stočarstvom, a nešto manje je zastupljena zemljoradnja. Manji broj ljudi je zaposlen u šumarstvu i drvnoj industriji. Borike imaju svoju osnovnu školu, ambulantu, poštu, crkvu, hotel “B” kategorije no čime se žitelji Borika posebno ponose je ergela na kojoj se uzgajaju rasni arapski i bosansko – brdski konji Prije više od 100 godina austrijski stručnjaci su utvrdili da su na ovim prostorima idealni uslovi za uzgoj konja. Ergela je osnovana davne 1893. godine, najpre su uzgajani samo bosanski konji, a kasnije se počelo sa uzgojem plemenitih arapskih rasa. Ovde turisti mogu uživati u vožnji fijakerom ali i jahati čistokrvne konje, ukoliko su ljubitelj konjičkog sporta. Staze su idealne, a konji prelepi.

Borička visoravan poznata je po proizvodnji krompira, nadaleko čuvenoj Ergeli, farmi ovaca i oranicama zasijanim ječmom a u poslednje vrijeme i malinom. Primjenom savremenih agrotehničkih mjera i mehanizacije.



134

Borike su postale nadaleko poznate po proizvodnji zdrave hrane, krompira i žitarica. I ne samo to, Borike sa svim svojim prirodnim ljepotama, blagom klimom u ljetnom i oštrom u zimskom periodu, sa bogatim šumskim predjelima, punim divljači, ima sve preduslove za razvoj turizma. Turistički smješteni kapaciteti na području opštine su skromni i svedeni su na ponudu koju pruža hotel „Borike" na Borikama. Hotel „Borike" raspolaže sa 36 ležajeva, restoranom od 100 sjedišta, salonom i lovačkom sobom sa kaminom i kuhinjom u kojoj se pripremaju specijaliteti ovog kraja. Okružen bujnom borovom šumom, u prekrasnom planinskom pejsažu ovaj hotel raspolaže trim stazom i ski liftom. Aktivnosti koje bi trebalo poduzetu na Boračkoj visoravni u cilju poboljšanja i unapređenja turističke ponude ovog kraja ogledaju se u:

1. Završetku sportskih terena, 2. Izgradnja velikog Ski –lifta, (mali amaterski već postoji iza vile kod hotela) 3. Rekonstrukcija objekta stare škole u “Školi u prirodi”. 4. Razvoj kućne radinosti 5. Razvoj seoskog turizma kroz izradu studije izvodljivosti rekonstrukcije i

modernizacije seoskog turizma. . Ergela arapskih konja ,,Borike“ Nedaleko od hotela „Borike" je čuvena Ergela "Borike" osnovana je davne 1893. godine kao ergela arapskih konja, a kasnije, dovođenjem grla iz ergele "Goražde", oko 1920. godine, formira se i ergela brdskobosanskih konja, jedina na Balkanu. Stručni uzgoj vršen je za potrebe austrougarske vojske. Prvobitni cilj ergele bio je da se planskim odabirom dobije krupniji, masivniji konj sa krupnijim vratom i vojsci potrebnim osobinama. Smještena je u prelijepom ambijentu Boričke visoravni kod Rogatice, u krajoliku borovih šuma i čistih planinskih pašnjaka. Brdsko-planinski predio, idealno je stanište za uzgoj konja. Organizovana je i škola jahanja bosansko - brdskih i arapskih konja, kao i jahanje namjenski obezbijeđenih poni konja za najmlađe goste. Izuzetni prirodni uslovi za razvoj turizma nisu propraćeni sa adekvatnom infrastrukturom. U pomalo oronulim drvenim štalama smješteni su pastuvi u boksovima, na vratima su matični brojevi i podaci o svakom grlu, a ispred štale prostor ograđen visokom, jakom ogradom, gdje konji svakodnevno trče održavajući kondiciju. Na obližnjem pašnjaku grupa od tridesetak konja, a pored štale radni konji upregnuti u zaprežna kola natovarena sijenom. U protekle tri godine Vlada Republike Srpske intervenisala je novčanim sredstvima. Ove godine pomoć je izostala. ODP “Agrokombinat”, u čijem sastavu se nalazi ergela, uspijeva da održi minimalan broj od oko 65 konja samo zahvaljujući sijenu i zobi koju sami proizvode.



135

Ako im država ne pomogne, postoji opravdana opasnost da i posljednja ergela domaćih konja u Bosni i Hercegovini bude ugašena.

Slike br. 32 Ergela „Borike

HOTEL BORIKE Hotel “Borike” je hotel “B” kategorije i raspolaže sa 40 ležajeva. Poseduje restoran sa aperitiv barom, restoran sa 100 sedišta i lovačku sobu sa kaminom i 35 mesta. Ukoliko niste probali cicvaru sa medom, keške, boričku jagnjetinu, borički kajmak i krompir, ovaj hotel vam to nudi na svom meniju kao i ostalu zdravu hranu. Ukoliko su turisti gosti hotela mogu koristiti usluge ergele neograničeno. Mogu jahati konje ili se voziti fijakerom. Za one turiste koji vole lov takođe postoji mogućnost da uživaju u lovu na srndaće, divlje svinje, vukove, lisice,a pored svega toga mogu uživati u ljepoti netaknute prirode i odmoriti se od gradske gužve i buke.

Slike br. 33 Hotel “Borike”



136

Borač Desetak kilometara južno od Rogatice nalaze se ostaci srednjovjekovnog grada Borca. Još u X vijeku ovaj grad sa svojim Varošištima pominje se kao utvrđenje i mnogi istoričari ga nazivaju „SLAVNI GRAD" jer je bio vojnički, kulturni i privredni, pa i saobraćajni centar ovog dijela Balkana. Glavni dijelovi njegovih bedema davno su razrušeni, ali se po ostacima može zaključiti daje to bilo jedno od najrasprostranjenijih utvrđenja u Bosni tog vremena. Turci su Borac zauzeli prije 1466. godine i brzo ga razorili i napustili. Nedaleko od ostataka srednjovjekovnog grada Borca nalazi se nekropola kamenih nadgrobnih spomenika u kojoj su se sahranjivali članovi vlastelinskih porodica Radinović - Pavlović. Impozantna je i nekropola u obližnjem selu Lađevine. Dva stećka u obliku sarkofaga sa svojim dimenzijama naročito su se isticala i 1914. godine su prenesena u Sarajevo i nalaze se u bašti Zemaljskog muzeja i predstavljaju najkarakterističnije i najreprezentativnije dokumente o običajima, pismenosti i umjetničkim težnjama tadašnjih stanovnika ovog kraja. 8.2.9. OPŠTINA KALINOVIK Opština Kalinovik zahvata dijelove planinskih masiva Treskavice, Lelije i Zelengore sa gornjim tokom rijeke Neretve i njezinim pritokama. Glavni karakter većem dijelu područja daje Treskavica koja se postepeno spušta sa sjeverozapada na jugoistok, stvarajući prostornu visoravan pod imenom Zagorje, sa karakterističnim oblicima reljefa kao što su: uvale, vrtače, ponori, doline i pećine, kao i zatvorena polja Gvozno, D. Polje, Ječmeni do, Kladovo polje, Poda, Suho polje i dr. Na većem dijelu ovog područja je pretežno kontinuirana klima sa dugom i oštrom zimom, kratkim i toplim ljetom. Na užem području, duž gornjeg toka Neretve i njezinih pritoka, osjeća se uticaj mediteranske klime sa toplim suvljim ljetom, blažom zimom praćenom sa nešto hladnijim vjetrovima. Prema tome na području opštine Kalinovik imamo pretežno kontinentalno-visinsku klimu i malu zonu mediteranske klime. U raznolikosti reljefa opštine Kalinovik skoncentrisano je ogromno blago biljnog i životinjskog svijeta od kojih su pojedine vrste endemične, zatim rijetke (jestive gljive,…), ljekovito bilje i sl. Vrlo bitan podatak je da se na Kalinovačkoj površini još uvijek najveći dio hrane proizvodi na tradicionalni način bez bilo kakve promjene hemijskih preparata.



137

Slike br. 34 Panorama opštine Kalinovik Turistička ponuda opštine Kalinovik Na području opštine Kalinovik postoji više lokaliteta koji se ističu kao nadprosječne prirodne ljepote koje se mogu izdvojiti iz cjelokupnog planinskog podneblja opštine Kalinovik, a to su prije svega jezera i to: Kotlaničko, Štirinsko, Borilovačko i Orlovačko na Zelengori, Crvanjasko i Kladopoljsko jezero, Gvozno kao i riječni tokovi rijeke Neretve i Bistrice I čuvenih 365 izvora planine Treskavice. Na području opštine pažnju privlači i veliki broj pećina (oko 200) sa izuzetnim ljepotama stalagmita i stalaktita od kojih je samo manji broj ispitan, a dvije ("Glavičine i Kuk"), publikovane široj javnosti kroz TV serijal "Najljepše pećine Republike Srpske".

• Smještajno ugostiteljski- trgovinski kapaciteti Od smještajnih kapaciteta veći je hotel "Lelija" koji raspolaže sa 70 ležajeva. Zatim lovačko planinarski dom koji raspolaže sa 20 ležajeva manji broj u ostalim dijelovima opštine Ulog-Dobro Polje i privatni smještaj sa ukupno 80 ležajeva.

Slike br. 35 Smještajno ugostiteljski kapaciteti opštine Kalinovik

• Sportski objekti Od sportskih objekata opština Kalinovik raspolaže sa fudbalskim igralištem, igralištem za odbojku, igralište za mali fudbal, fiskulturnom salom i Domom kulture, sa salom za prikazivanje filmova i drugih manifestacija kao i sa bibliotekom koja raspolaže sa 15.400 knjiga i salom za čitanje.



138

• Sportska i kulturno-umjetnička društva Od sportskih i kulturno - umjetničkih društava na području opštine Kalinovik egzistiraju slijedeća:

Fudbalski klub "Kalinovik", Karate klub "Bene", Planinarsko društvo "Lelija", Sportsko ribolovno društvo "Ulog" Udruženje lovaca "Zagorje" , KUD "Zagorje" Guslarsko društvo "Zagorje".

Takođe je značajno napomenuti da je u toku opremanje i instalacija radio - stanice. Od sportskih manifestacija su aktuelna takmičenja u fudbalu, karateu, zimska škola skijanja sa tradicionalnim takmičenjem na kraju škole, kao i muzički festival "Djeca pjevaju hitove" i tradicionalni Petrovdanski vašar. Oblici turizma koji su zastupljeni na području opštine Kalinovik: sportski, lovni, ribolovni, rekreativni, planinarstvo, speleologija, kamp i sl., seoski i eko turizam, ljetnje škole u prirodi.

• Zagorsko lovište

Slike br. 36 Zagorsko lovište Ukupna površina Zagorskog lovišta iznosi 39656 ha, od čega, na lovno produktivnu površinu, koja se u cijelosti uklapa u Kalinovačku opštinu, otpada 29345 ha sa nadmorskom visinom od 500 do 2032 metara, gdje stoljetne četinarske i rodne listopadne šume i svo njihovo, pomenuto prirodno bogatstvo, pružaju izvanredne uslove za obitovanje različitog životinjskog svijeta. Tu je stanište mrkog medvjeda, vuka, divljih svinja, srneće divljači, divokoza, tetrijeba, orlova, te lisica, divlje mačke, kune, zeca, lještarke, vidre oko vodotoka, povremeno šakala i drugih.



139

Lovištem gazduje Lovačko udruženje ,,Zagorje'' iz Kalinovika s bogatom i dugogodišnjom tradicijom, čijih se 150 članova stara o uzgoju i zaštiti divljači i stvara sve neophodne preduslove za lov, osobito lov komercijalnog tipa. U tom smislu je obezbijeđena dobro opremljena profesionalna lovočuvarska služba. Izgrađeni su brojni lovno uzgojni i lovno tehnički objekti. Prije svega hranilišta koja se redovno popunjavaju sijenom i zrnastom hranom, solila koja se obavezno s proljeća i u jesen popunjavaju solju, te pojila, kaljužišta, prokresuju i održavaju lovačke staze i drugo. Izgrađeno je 25 visokih čeka za osmatranje i lov, a one tri: u Jablanićima, na Dobrim vodama i Kaćuni su reprezentativne, izgrađene po najvećim lovačkih standardima, prvenstveno za potrebe komercijalnog lova. Tu se redovno popunjavaju mečilišta hranom i održava stalna prisutnost divljači visokog lova, pa se lovac, s malo lovačke sreće može domoći kapitalnog trofeja medvjeda, vuka, vepra. Ne treba zaboraviti da su zagorske planine iznjedrile i svjetske prvake, divokozu koja je 1966. god. u Bukureštu, na Međunarodnoj izložbi trofeja proglašena Svjetskim prvakom, a i vuk je 1977. god. takođe u Bukureštu proglašen svjetskim prvakom. Osim lova, boravak na ovom području, može biti obuhvaćen i drugim sadržajima kao što su: foto-lov, ribolov, planinarenje, branje ljekovitog bilja, šumskih plodova, jagoda, kupina, malina, borovnica, branje gljiva, a sve to u čistoj prirodi koja očarava, gdje još uvijek ima beskraja, zova divljine i netaknutosti. Novo adaptirani lovački dom na Dobrim vodama, smješten u okrilje crnogorice, kraj izvora čiste pitke vode, pruža izvanredne smještajne kapacitete i omogućava ugodan boravak i većeg broja lovaca. Sadrži kuhinju, veliki dnevni boravak, sobe sa krevetima za spavanje, kupatilo s toplom vodom. Tu se redovno okupljaju lovci, osobito u dane vikenda, tu se dočekuju i ugošćuju gosti, odatle se polazi u lov i vraća iz lova, organizuju se velika druženja, osobito za otvorenje lova na srndaća i hajke na vukove, prije svega kad se održava tradicionalna Zimska hajka na vuka u suorganizaciji sa nacionalnim parkom ,,Sutjeska'' Tjentište, koja okuplja veliki broj učesnika iz svih krajeva BiH i republika bivše Jugoslavije. Zagorani su srdačni, susretljivi i gostoprimljivi ljudi. Svakom dobronamjernom će otvoriti svoju dušu i punuditi ga ljutom kruškom prepečenicom, onom lovačkom od divurica, mladom jagnjetinom, kajmakom i sirom koji su sastavni dio dobrodošlice. Krušku nije red odbiti jer je ona neizbježna: i kad se rađa, i kad se ženi, i kad se teretuje, kad se slavi, veseli, dočekuje, a bogami i kad se ispraća. Kajmak, sir i jagnjetina su nešto drugo, možeš ih odbiti, ako im možeš odoljeti!



140

8.2.10. OPŠTINA ČAJNIČE Čajnice je kapija na ulazu iz Bosne u Crnu Goru, i iz Crne Gore u Bosnu. Nalazi se na krajnjem jugoistoku Bosne i Hercegovine, na nadmorskoj visini od 816 metara, sa površinom od 275 km2. Makrolokacijski izraženo Čajnice je smješteno na 43º 33' 36,03" Sjeverne geografske širine i 19° 04' 11,96" Istočne geografske dužine.

Slika br. 37 Čajniče Mikrolokacijski gledano, Čajnice je smješteno na brijegu, stiješnjeno rijekom Janjinom ( oko 25 km), okruženo sa južne strane planinom Cicelj (1281m), sa zapadne strane obroncima Orufice (1310 m) i sa istoka nešto udaljenijim obroncima Civci brda (1324 m). Čajnice je od uvijek bilo bogato vodom, visokim šumama i planinskim pašnjacima. Prema podacima o visokim šumama, u Čajnicu ima 23 884 ha visoke šume. Prema rezultatima popisa stanovništva iz 1991. godine, u Čajnicu je živjelo ukupno 8 919 stanovnika. Čajnice je zabilježilo značajan pad stanovništva u periodu 1981.-1991. za 12,9 %, jer je u Čajnicu 1981. godine živjelo 10 208 stanovnika. Turistička ponuda opštine Čajniče Prvi pokušaj sintetičkog predstavljanja spomenika kulture osmanskog perioda učinio je Dr Ekrem Hakki Ayverdi. Ayverdi napominje da je po Evliji u Čajnicu bilo 10 džamija, a salname kasnije registruju još pet, međutim od tih petnaest džamija danas se zna za četiri barem po imenu, a ostalim se ne zna ni ime, ni lokacija, ni približan izgled.



141

Iz sela Boljanici u današnjoj Pljevaljskoj opštini iznikla je poznata begovska porodica Bajramagić. Rodonačelnik ove porodice je Bajram-aga, dok su njegovi sinovi poznati Sinan-beg i Husein-paša Bajramagići. Sinan-beg je bio Sandžak-beg Bosne i Hercegovine i dužnost je obavljao tokom 16. stoljeća, dok je njegov brat poznati egipatski i bosanski velija Husein-paša, osnivač i preporoditelj kasabe Taslidža ili današnjih Pljevalja. Ova porodica je poznata po gradjenju dviju najpoznatijih džamija u Bosni i Sandžaku - Sinan-begova džamija u Čajnicu i Husein-pašina džamija u Pljevljima. Doba vladavine sultana Selima II i vezirovanja njegovog zeta Mehmed-paše Sokolovića (druga polovina XVI stoljeća) poklapalo se sa poletnim periodom turske umjetničke renesanse Sinanovog doba (mimar Sinan je bio glavni arhitekta Carstva u periodu 1548.-1588. godine. Bio je to period najveće graditeljske aktivnosti u balkanskim krajevima za vrijeme Otomanskog carstva, a sudeći prema starim natpisima, dubrovačkim i turskim arhivskim podacima, vrhunac ovog graditeljskog poleta padao je u period između 1568. i 1571. godine. Period vezirovanja Mehmed-paše Sokolovića obilježen je neprikosnovenim, višedecenijskim upravljanjem članova njegove šire porodice Bosanskim i Hercegovackim sandžakom kao i Hercegovačkom mitropolijom. Period vezirovanja je obilježen i velikim brojem sagrađenih i obnovljenih spomenika islamske i pravoslavne vjerske zajednice. Mehmed-paša Sokolović se zauzeo oko obnavljanja Pećke patrijaršije i omogućio da se od 1557. do 1587., dakle pune tri decenije, u Hercegovačkoj mitropoliji i na srpskom patrijaršijskom prijestolju smjenjuju članovi njegovog roda: Makarije (1557.-1571.), Antonije (1571.-1575.), Gerasim (1575.-1587.), i najzad Savatije. Njihova aktivnost se, pored ostalog, ogledala i u velikoj graditeljskoj i slikarskoj djelatnosti, preuzetoj na neobično velikom broju crkvenih građevina koje se u ovo vrijeme podižu ili pak obnavljaju. Zavičajnih zadužbina Sokolovićevih rođaka, potomaka i daljnjih srodnika, koje su podizane u užem rodnom kraju ili širem zavičaju, najviše je bilo i najgušće koncentrirano u Polimlju i Podrinju, odnosno na tlu Hercegovine Jedan od srodnika Mehmed-paše Sokolovića je bio i Sinan-beg Boljanić. Rođen je u selu Boljanici, kao jedno od šestoro djece Bajram-age. Sinan-beg (kasnije Sinan-paša) Boljanić je u istoriji Bosne i Hercegovine upisan kao sandžak-beg Bosanskog (u periodu od jeseni 1562. do ljeta 1564. godine) i Hercegovačkog (u periodima od februara 1552. do februara 1557., od aprila 1563. do jeseni 1563., od ljeta 1564. do marta 1567., od juna do decembra 1569., i od aprila 1574. do februara 1580. godine) sandžaka, ali i kao najveći dobrotvor Čajnica.



142

Sinan-beg Boljanić je u Čajnicu podigao džamiju, oko koje se kasnije formirala mahala prozvana po njemu, Sinan-pašina mahala. Uz džamiju je podigao mekteb, tekiju sa musafirhanom, karavan-saraj, 22 dućana, dvije radionice za štavljenje kože i dva mlina na Janjini u Čajniču. Podigao je mekteb u selu Njegošević; mostove na Janjini u selu Međurijecji u nahiji Pribud u kadiluku Čajnice; mesdžid u kasabi Sopotu u Nevesinjskom kadiluku; mekteb, hamam i karavan-saraj u kasabi Cernik u kadiluku Velika u sandžaku Zacasna; karavan-saraj i most u Priboju na Limu (Bosanski sandžak). Sinan-beg Boljanić je umro 1582. godine i ukopan je u turbetu kraj svoje džamije u Čajnicu. Pored činjenice da su svi navedeni objekti zavičajnog karaktera, koje su podizali ljudi porijeklom sa ovog tla, ono što odlikuje ove spomenike jeste potpuna jasnoća i stroga pravilnost arhitektonskog rješenja, kao i brižljivo odabrani proporcijski odnosi građevine, kako u osnovi tako i u elevaciji. Osim Sinan-begove džamije, postojale su u Čajnicu i Mir Muhamedova ili Mustaj-begova džamija, kao i Hadži- Velijudinova ili (Vreoska) džamija, koja je srušena 1959. godine. U Čajnicu je 1492 godine podignuta Srpska pravoslavna crkva, dok je nova crkva podignuta 1863 godine. U njoj se čuvaju stari rukopisi, štampane knjige i ikone. Među njima je i čuvena ikona svete Bogorodice, koju je izradio po predanju evangelist Luka. Ona je istovjetna ikonama u Jerusalimu i Svetoj gori. Čudotvorna ikona u crkvi se nalazi preko 400 godina, i donesena je iz manastira Banja kod Priboja na Limu. U crkvenoj zbirci ističe se ikona svetog Đordja, slikana u 15. vijeku i pergamentno Čajnicko Četvorojevanđelje sa kraja 14. i početkom 15. vijeka., kao i Oliverovo jevanđelje iz 1513. godine. U Čajnicu je 1820. godine otvorena Srpska škola, a 1903. godine izgrađena je i Katolicka crkva. U samom centru Čajniča nalazi se crkva Uspenja Presvete Bogorodice građena polovinom 19. vijeka. Crkva je zanimljiva trobodna građevina sa kolonadama prekrivenim sa 14 malih kupola. Zvonik je na malom pročelju, a na južnoj i zapadnoj fasadi su portali. Crkvu je, kao i Sabornu Crkvu u Sarajevu gradio Andrija Damjanov.



143

Slika br. 38 Crkva Uspenja Presvete Bogorodice Osim po komplikovanom rješenju gornjih konstrukcija, crkva je zanimljiva i po bogatoj zbirci ikona i rukopisnih i starih štampanih knjiga. Najveću vrijednost ima dvostruka litijska ikona Čajnička krasnica iz 14. vijeka sa Bogoridcom Odigistrijom na jednoj i likom Svetog Jovana Preteče na drugoj strani. Ova ikona prestavlja jednu od najstarijih i najljepših u Bosni i Hercegovini. Osim ove, u čajničkoj Crkvi se čuva i jedna od najpoznatijih ikona Svetog Georgija sa 12 scena koje ilustruju njegovo žitje, rad jednog anonimnog slikara iz druge polovine 16. vijeka. U crkvi se nalazi i ikona Svetog Nikole rad Andrije Raičevića iz 17. vijeka i ikona Svete Trojice, rad nepoznatog vojvođanskog slikara, darovana 1848. godine. Najstarije pisano djelo u čajničkoj crkvi je četvorojevanjđelje iz 14. vijeka, veoma slično Mostarskom Jevanđelju Manojla Grka. Tu je i jevanđelje iz Papraćesa zapisom sveštenika Olivera iz 1513. godine.



144

8.3. PROMOCIJA TURISTIČKE PONUDE Turističke ponude i programe treba uskladiti i prilagoditi prema interesu turista, što prvenstveno podrazumijeva precizno praćenje turističkih kretanja, kao i sastav turista (starosti, prema platežnoj moći, zanimanju, domaći ili strani turisti, itd). Važno je istaći da očekivane aktivnosti traže jaku spregu između javnog i privatnog sektora. Danas, u savremenom dobu, promocija turističke ponude se vrši putem: Interneta, TV emisija, kvalitetno obrađenih video zapisa, prospekta i brošura na stranim i domaćim jezicima, učešćima na međunarodnim i regionalnim turističkim sajmovima, itd. Na osnovu ovog višednevnog regionalnog programa turističke ponude moguće je napraviti različite kombinatorike turističkih ponuda Gornjeg podrinja. 8.3.1. VIDOVI TURIZMA I PONUDE TURISTIČKOG PROIZVODA, KOJE JE

MOGUĆE RAZVIJATI NA OSNOVU PRIRODNIH PREDISPOZICIJA U GORNJEM PODRINJU

Na osnovu prezentiranih prirodnih datosti kojima je bogato obdarena ova regija možemo zaključiti da postoje prirodne predispozicije za razvoj turističko - rekreativnih aktivnosti koje ulaze u sklop: planinskog, riječnog, jezerskog, lovnog, kulturno-istorijskog, zdravstveno - lječilišnog, naučno-istraživačkog i seoskog, turizma,te ostalih oblika koji bi se mogli ponuditi zavisno od svjetski trendova i ponude okruženja. Budući da promatrani prostor većim dijelom obilježava čista prirodna sredina postoje dobre predispozicije za razvoj ekoturizma. 8.3.1.1. Planinski turizam

PLANINARENJE Planinarenje ima svoju dugu tradiciju u Gornjem podrinju jer cijelu regiju opasuju visoke i srednjevisoke planine Dinarskog morfosistema. Posebno atraktivni i privlačni za visokogorsko planinarenje su masivi Maglića, Volujaka, Ljubišnje, Zelengore, Lelije i Treskavice čije apsolutne visine premašuju 2000 m. Na njima postoje markirane staze koje treba obnavljati. Njihovi goli, oštri grebeni, stjenovite litice sa siparima, pašnjaci, romantična planinska jezera, hučni potoci te bujne mješovite šume sa usamljenim proplancima predstavljaju bogatstvo raznolikosti koje je skladno ukomponovano u pejsaž gorskog krajolika. Na atraktivnim lokalitetima Zelengore, Lelije, postoje izgrađene planinske i lovačke kuće koje su ograničenog kapaciteta (Gornje Bare, Jugovo jezero, Jablan do, Bijele vode itd.) povezane planinarskim stazama i makadamskim putevima.



145

Važno je napomenuti da na najvišim planinama Bosne i Hercegovine - Magliću, Volujaku i Ljubišnji nema planinskih objekata. Maglić, Zelengora i Volujak koji se nalaze u okviru NP ''Sutjeska'' kao i prašumski rezervat ''Peručica'' sa slapom Skakavac visine 75m koji se nalazi u srcu ove jedne od posljednjih prašuma Južne Evrope su najposjećeniji od strane planinara i turista tokom ljeta i rane jeseni. Posebnu draž ovome prostoru daju lijepa i atraktivna planinska jezera. Zbog prirodne estetike njihove pojave i samog ambijenta u kojem se nalaze ona predstavljaju potencijalne destinacije planinskog turizma u ovom dijelu regije. Na Zelengori su to: Orlovačko, Jugovo, Bijelo i Crno, Kotlaničko, Štirinsko i Kladopoljsko te Gornje i Donje Bare. Ispod sjeveroistočnih padina Crvnja je Crvanjsko jezero kao i jezero na Gvoznu ispod Treskavice. Pored rekreativne uloge mnoga od njih su poribljena te se koriste za ribolov. Sa turističkog stanovišta važno je spomenuti i nedaleko Trnovačko jezero koje se nalazi u susjednoj Crnoj Gori ali u geomorfološkom smislu pripada istom planinskom masivu (Maglić i Volujak). Do njega planinari i turisti dolaze iz Nacionalnog Parka «Sutjeska» . Područje Nacionalnog parka «Sutjeska» koje se nalazi na samom jugoistoku Gornjeg podrinja po svojoj prostorno-planerskoj funkciji i bogatim prirodnim sadržajima bi trebao predstavljati nosioca razvoja brojnih vidova planinskog turizma u regiji. No da bi se to postiglo potrebna je šira podrška države, entiteta, regije i opština na kojoj se nalazi nacionalni park. U cilju regionalnog razvoja turizma u Visokim Dinaridima ovom prilikom bi predložili da se visokogorsko područje Maglića, Volujaka i Bioča objedini u jedinstveni transnacionalni park dvaju država BiH i Crne gore jer taj prostor u prirodnom ali i turističkom smislu predstavlja jednu neraskidivu cjelinu. To bi po našoj viziji bio regionalni park prirodnih ljepota evropskog značaja. Nešto sjevernije (u središnjem i sjevernom dijelu regije) se nalaze srednjevisoke planine Pliješ, Jahorinski Borovac i Klek, Kovač, Varda, Devetak i Veliki Stolac. Njihove padine su umjerenijih nagiba od prethodno pomenutih visokogorskih masiva te su pogodne za izletničko planinarenje i rekreativnu šetnju. Takođe za razvoj navedenih vidova planinskog turizma po svojim prirodnim karakteristikama su interesantna područja planinskih zaravni u okviru svih navedenih planinskih masiva Gornjeg podrinja. Vidikovci odnosno tačke osmatranja sa izrazitim radijusom vidika su bitne kao turističke destinacije . Svakako najpoznatiji u regiji je vidikovac kod Dragoš sedla sa pogledom na prašumu Peručicu i slap Skakavac visine 75m kojim se divlja rječica Peručica vertikalno ruši preko surih litica dok suri stjenoviti odsjeci Volujaka i Tovarnice u pozadini zatvaruju vidokrug. To su takvi kontrasti i bogati prirodni sadržaji koje treba znalački iskoristiti.



146

Izvrstan vidikovac je Vranovina sa koje se pruža nesvakidašnji pogled na zasnježene vrhove Durmitora i kanjonski tok Tare što u hipsometrijskom smislu predstavlja visinsku razliku od 2000 metara. Zaista impresivan prizor. Ništa manje atraktivan je i vidik sa Zlatnog Bora u susjedstvu. Sa najviših vrhova i grebena spomenutih visokih planina radijus vidika seže i preko 100 km zračne linije. Postoje i druge visinski niže lokacije sa atraktivnim vidicima kao što su to Poda (pogled na centralni masiv Zelengore), Zagorje kod Kalinovika , vidikovac kod Nedavića (pogled na kanjon Neretve), planina Bokšanica (pogled na kanjon Drine), Kmur kod Foče itd. Sve su to jedne od budućih potencijalnih turističkih destinacija Gornjeg podrinja. Organizovanjem fotosafarija obogatila bi se ekoturistička ponuda regije. Tu se u prvom redu misli na snimanje visoke divljači (medvjeda, vuka, divokoze, srne, divlje svinje) ali takođe tetrijeba gluhana u doba parenja što predstavlja izuzetnu atrakciju. Znači human pristup životinjama što i jeste jedna od osnovnih smjernica ekologije na čijim naučnim pristupima je zasnovan ekoturizam.

SKIJANJE Alpsko skijanje kao jedan od masovnih vidova zimskog turizma minorno je zastupljeno na području regije iako postoje dobri prirodni uslovi za njegov razvoj. Nadgorje kod Bakića i Tjentište (opština Foča) te Bijele Vode (općina Goražde) predstavljaju lokalne zimske ski-centre u cijelom Gornjem podrinju Turno skijanje ili visokogorsko skijanje imalo bi svoju punu primjenu tokom zimskih i ranoproljetnjih mjeseci na visokim planinama regije. Pogodni za ovaj vid individualnog poluekstremnog sporta su masivi Zelengore, Lelije, Vučeva, Ljubišnje i Crvnja. Za iskusnije turne skijaše posebno one koji vole avanturu Maglić i Volujak bi svakako predstavljali izazov. Osnovna pretpostavka za Cross country ili skijaško hodanje su tereni blažih nagiba pod snježnim pokrovom. Podesne za ovaj vid sportsko-rekreativne aktivnosti su planinske zaravni Borika, Gosine planine, područja oko Kalinovika (Gvozno, Jelašca, Obalj) kao i drugi teren i brdsko-planinskog pojasa posebno oni koje odlikuje relativno dobra saobraćajna povezanost. Alpinizam kao ekstremni individualni sport ,danas u savremenom razdoblju, predstavlja nezaobilazan segment ekoturističke ponude. Stijene Maglića, Makaza, Sniježnice,Treskavca u Zelengori, Velikog Treskača u Treskavici, u kanjonu Sutjeske itd. su pogodne za penjanje u suhoj stijeni. Za zimsko penjanje u ledno kombinovanim strmcima podesni su strmi odsjeci Maglića, sjeverni odsjeci Volujaka, Kozje strane u Zelengori itd. Za razvoj sportskog penjanja koje po definiciji podrazumjeva blizinu saobraćajnice i stijene takođe postoje uslovi. Prvenstveno to se odnosi na terene donjeg kanjona Prače, kanjona Lima, Sutjeske itd.



147

Mountain bicycling (planinski biciklizam) Na terenima koji su ispresjecani makadamskim putevima a nisu u funkciji savremenog automobilskog saobraćaja postoje dobre mogućnosti za razvoj planinskog biciklizma. Navesti ćemo ovom prilikom samo neke kao što su: Jelašca – Poda – Orlovačko jez. – Čemerno, tereni Borika, Gvozna, stari drum Čajniče - Foča, dio trase napuštene uskotračne pruge od Ustiprače do Prače itd. Horseback ili jahanje konja u prirodnom ambijentu je jedna u lepezi ekoturističkih aktivnosti za koju ovdje tradicionalno vezujemo Borike. Preciznije to je glavni centar za ovu turističko-rekreativnu djelatnost sa ergelom, hotelom u neposrednoj blizini i terenima pogodnim za horseback. Pretpostaviti je da bi letenje – paragliding bilo izvodivo na širokom prostoru regije. Za taj ekstremni sport potrebno je utvrditi pravce vjetrovnih struja i pogodne lokacije te se konsultovati sa onima koji se njime aktivno bave. 8.3.1.2. Riječni turizam Pojam rekreacija je nastao od latinske riječi recreare što znači oporaviti se. Vezano za kopnene vode u ovoj studiji pod rekreacijom se podrazumjeva: kupanje, osvježenje, rekreativne šetnje i boravak uz rijeke, jezera, vodopade, vrela i termomineralne izvore. Značaj voda Gornjopodrinjske regije se ne ogleda samo u njihovom bogatstvu, kvaliteti, pojavnoj i fizičko-hemijskoj raznolikosti nego i po specifičnoj ljepoti i atraktivnosti koja odlikuje većinu bistrih rijeka, potoka, vrela i planinskih jezera. Vode su značajan i perspektivan resurs ovog područja sa bogatim prirodnim datostima koje omogućavaju razvoj različitih vidova turizma, od stacionarno-rekreativnih do ekstremno-sportskih aktivnosti. Posebno treba istaći ljepotice Taru i Drinu – koje svojim proticajima, brojnim brzacima, bistrinom, zelenkasto-modrom bojom voda, pejzašno – ambijentalnim skladom obala, atraktivnošću dubokih kanjona i klisura i pitomih dolinskih proširenja uz naglašen stepen biodiverziteta slatkovodnih i kopnnenih vrsta živog svijeta su pogodne za razvoj ekoturizma. Masovnije turističke posjete ovim rijekama su u ljetnom periodu. U tom razdoblju su zastupljene brojne sportsko – rekreativne aktivnosti. Rafting kao popularna sportsko-rekreativna aktivnost je posebno značajna u posljednje vrijeme u BiH. Tara i Drina su ocijenjeni na većoj dužini svog toka kao rijeke srednje teškoće po međunarodnoj rafting skali. Navedena karakteristika je bitna pretpostavka za masovnije turističke posjete. U ljetnim mjesecima, najveća turistička potražnja i interes su usmjereni ovom vidu ekoturizma. Prema iskazima organizatora u zadnje vrijeme na rafting turama je evidentno učešče stranih turista posebno onih iz zapadnih zemalja.



148

Zbog evidentnog masovnog učešča rafting čamaca i brojnosti posjetilaca važno je utvrditi granice do kojih se mogu koristiti ove rijeke a da se ne naruše prirodni procesi u njihovim tokovima i obalama. Znači s ekološkog aspekta vrlo je važno utvrditi kapacitet prihvata riječnih ekosistema Tare i Drine (caring capacity, eng.) što zapravo predstavlja mogućnosti ekosistema da prihvati antropogene pritiske bez trajnog poremećaja njegovog prirodnog balansa. To je zadatak interdisciplinarnog tima stručnjaka sa ciljem budućeg održivog razvoja turizma. Splavarenje se tradicionalno veže za ove dvije rijeke te predstavlja posebnost turističke ponude Gornjeg podrinja. Svojevrsna turistička atrakcija ovdje su višednevna spuštanja splavom kroz kanjon Tare i dolinu Drine. Zbog toga su, posebno u Foči, Sarajevu, Goraždu ali i drugim mjestima regije osnovane privatne firme specijalizirane za riječni turizam. Na obalama gornje Drine su otvoreni turistički punktovi u Ščepan Polju, Bastasima, Ustikolini itd. To su ljetni kampovi sa improviziranim restoranima, i pratećom infrastrukturom. Smatramo da bi državni organi trebali izvršiti plansko ulaganje u razvoj raftinga i splavarenja kao perspektivnih vidova riječnog turizma . Kajakaštvo kao vid ekstremnog sporta ima dobre prirodne predispozicije za razvoj posebno na Tari, Prači i Drini zato što usljed izrazitih nagiba uzdužnih profila njihova riječna korita obiluju brzacima i vodopadima. Na tim mjestima brzina vode često premašuje 1m/sec. Pored čistih tokova poklonici ovog sporta mogu da uživaju u atraktivnim kanjonima, gustim mješovitim šumama koje natkriljuju hučna korita, vodopadima i snažnim kraškim vrelima . Međutim, veliki problem masovnijem dolasku stranih kajakaša predstavlja čvrsti otpad koji je vidljiv na stranama riječnih korita za vrijeme niskih vodostaja. Razvoj kanostike u ovome području nema dužu tradiciju iako za to postoje mogućnosti. Vještačke akumulacije HE '' Višegrad'' i Peručaćko jezero koje se nalaze u preko 500 m dubokim, atraktivnim drinskim kanjonima su pogodne za razvoj ovog veslačkog sporta. Rijeka Drina, posebno nešto umireniji dijelovi toka u dolinskim proširenjima kod Foče, Goražda i Višegrada su pored spomenutog splavarenja podesni za rekreativnu kanoistiku. Kanjonstvo kao ekoturistički vid ekstremnog sporta posebno raširenog u zapadnim zemljama može da ima punu primjenu u brojnim i do 1000 metara duboko usječenim kanjonskim dolinama Gornjepodrinjske regije. Ti skoro nedostupni predjeli divlje - izvorne prirode sa turističkog stanovišta predstavljaju prvorazrednu atrakciju. To su kanjoni: Neretve ispod Nedavića, Sutjeske, Oteše, Bjelave, Bistrice, Hrčavke, Čehotine te brojnih manjih pritoka u pomenutim slivovima. Sportski ribolov ima dobre predispozicije za razvoj na ovom području. Cijenjene vrste salmonida - potočna pastrmka, mladica i lipljen nastanjuju brze planinske rijeke regije.



149

Mušičarenje ili flyfishing koji je popularan na Zapadu bi mogao imati svoju punu primjenu na ovim bistrim i atraktivnim vodotocima.

Mladica

Pastrmka

Lipljen

Slika br. 39 Cijenjenije vrste Samonida u rijekama Gornjeg podrinja

Prigodne reklame, sadržaji i programi turističke ponude te potpora šire zajednice bi imale važnu ulogu u razvoju ovog tipa riječnog turizma. Posebnu pažnju bi trebalo posvetiti pasioniranim poklonicima sportskog ribolova iz inostranih zemalja radi pridobijanja buduće stalne turističke klijentele. Prema nalazima eksperata riblji fond rijeke Drine je ugrožen te stoga treba poduzeti adekvatne mjere i aktivnosti kojim bi se riješio ovaj aktuelni problem ihtiofaune. Najmasovnije po broju učesnika su kratke posjete vikend-izletničkog karaktera. To je rekreacija na obalama rijeka i vrela u koju su uključene sve starosne grupe stanovništva. Impresivni kanjon i dolina Sutjeske u srcu Nacionalnog parka ''Sutjeska'' je tokom ljeta masovnije posjećen. Ovom prilikom ćemo navesti samo neke od brojnih lokacija koje su pogodne za rekreaciju. To su: dolina Žepe, Kadino vrelo, obale tokova Drine, Rzava, gornjeg toka Prače i Bistrice, Dobropoljke, Radoinje, Govze, Janjine, Brijoni kod Čehotine, vrela Krupice,..... Brojni slapovi i vodopadi predstavljaju samo jednu kariku u lancu atraktivnih turističkih sadržaja kao što su Skakavac u Peručici, Skakavci u kanjonu Hrčavke, vodopadi Jabušnice, Ljutnice, Pršin potoka, Krupca.... Većina rijeka regije su hladni planinski tokovi sa prosječnim ljetnim temperaturama vode 12-16 stepeni celzijusa. Mogu se koristiti za osvježenje u julu i avgustu kada temperature zraka premašuju 30 stepeni celzijusovih U pitoresknoj dolini Rzava je ponovo puštena u rad uskotračna pruga na relaciji Dobrun – Vardište kojom je obogaćena turistička ponuda opštine Višegrad. U njenoj neposrednoj blizini kod Dobruna se nalaze prirodne plaže rijeke Rzav koja je ljeti pogodna za kupanje. Zasada riječne tokove za kupanje i osveženje koristi lokalno stanovništvo.



150

8.3.1.3. Jezerski turizam Površinski vodeni slojevi vještačkih akumulacija HE '' Višegrad'' i ''Bajina Bašta'' (u opštini Višegrad) imaju znatno više temperature od pomenutih rijeka te su pogodne za kupanje i rekreaciju tokom ljetnjih mjeseci. Izrazite dnevne oscilacije jezerskog nivoa uzrokovane radom pomenutih hidroelektrana utiču na zamuljivanje obale i onemogućavaju normalan pristup jezerima. To je značajna prepreka razvoju jezerskog turizma ovdje koja bi se mogla riješiti pontonima, platformama na vodi te izgradnjom turističko-ugostiteljskih objekata itd. Turistički brodić ''Zelenika'', kapaciteta 50 putnika je na raspolaganju turistima. Saobraća akumulacijskim jezerom HE ''Bajina Bašta'' kroz atraktivni kanjon Drine, na relaciji Višegrad – Peručac dugoj 54 km. Važno je istaći da je izgradnja turističkog broda ''Vodenog Ćire'' (originalna ideja potekla od lokalne nevladine organizacije iz Rudog) u fazi finalizacije. Ovom brodicom bi se turistički valorizirala akumulacija HE Višegrad odnosno 35 km ujezerenog toka Drine i 13 km atraktivnog kanjona Lima. U toku je izgradnja nekoliko pristaništa sa pontonima za «Vodenog Ćiru» koja će u bliskoj budućnosti imati funkciju jezerskih luka Gornjeg podrinja. Treba napomenuti da su u ovom radu turizam i rekreacija na planinskim jezerima navedena u sklopu podpoglavlja ''Planinski turizam''. 8.3.1.4. Zdravstveno-lječilišni turizam Banjsko-rekreativni turizam u Gornjem podrinju je zastupljen u banji ''Vilinoj Vlasi'' kod Višegrada. Ovo balneološko lječilište koristi termomineralnu vodu temperature od 34 stepena Celzijusa. Višegradska banja je jedino balneološko lječilište u Gornjem podrinju u kojoj se liječe reumatična oboljenje, neuralgije i dr. Šumovita područja, tihi ambijent i čisti planinski zrak koji su posebno obilježje srednjevisokih planina Kovač, Devetak te visokoplaninskih zaravni pogoduju liječenju nervnih i plućnih bolesti. Nekada na lokaciji Metaljka u graničnom dijelu opštine Čajniče je bio sanatorijum za plućne bolesti. Razvoj ovog vida turizma traži velika ulaganja. 8.3.1.5. Naučno-istraživački turizam (bio i geo diverzitet) Naglašen stepen bio i geodiverziteta te preplitanje različitih klimatskih tipova na ovom području su uticali na visok stepen biodiverziteta vrsta - živog svijeta. Priroda je tako bogato obdarila područje regije brojnim fenomenima tako da razvoj naučno-istraživačkog turizma ima svoju punu opravdanost.



151

Prašumski rezervat «Perućica» sa površinom od 1291 h je svakako jedan od najznačajnijih za razvoj ovog vida turizma posebno za naučnike iz oblasti šumarstva i biologe. Prašumski kompleks Careve Gore u Zelengori bi takođe bio zanimljiv sa ovoga aspekta kao Gostilja i Veliki Stolac vezano za endemičnu Pančićevu omoriku zatim Radomišlje itd. Cijelo područje Nacionalnog Parka «Sutjeska» je iznimno interesantno i privlačno za: geomorfologe, geologe, geografe, dendrologe, botaničare, hidrometeorologe, ekologe i ostale, što bi svakako moglo da inicira razvoj naučno-istraživačkog turizma. Brojne hidrogeološke zone – pećine zatim jame u okolini Kalinovika, Rogatice i Žepe, krških masiva i kanjona opština Foča, Rogatica, Pale-Prača, Višegrad ... Mnoge od njih su neispitane što predstavlja izazov za speleologe i geologe. Zatim brojni ponori i ponornički tokovi (npr. u Gvoznu polju) i izdašna kraška vrela. Interesantni su fluviokrški oblici kanjonskih tjesnaca Sutjeske, Hrčavke, Bistrice, Neretve itd. Kamene svodove na Dobropoljskoj rijeci i na Čehotini bi trebalo zaštiti u formi geomorfološko-hidroloških spomenika. Atraktivne pješčane piramide tercijarno molasnih sedimenata kod Miljevine treba praktično zaštiti i dovesti u turističku funkciju. Pojave endemične faune vodotoka i jezera čine ovaj prostor vrlo zanimljivim za ihtiologe. Mnoge lokacije navedene u ovoj studiji mogu da posluže kao mjesta – ''škole u prirodi'' za učenike osnovnih i srednjih škola. Pogodne su za održavanje terenskih ekskurzija studenata šumarstva, geografije, biologije, geologije... 8.3.1.6. Seoski turizam i organska hrana Razvoj specifičnog seoskog turizma nema dužu tradiciju iako za njega postoje uslovi na ovom području. Vrlo je važno napomenuti za sve korisnike ove studije da pri samom procesu kreiranja ekoturističkih programa odnosno ponuda seoski turizam i kulturno-istorijsko nasljeđe ne smiju biti zaobiđeni. Stranoj klijenteli su često najinteresantniji stari objekti građeni u tradicionalnom stilu, narodne nošnje, organska-zdrava hrana. Zato bi trebalo pokušati djelovati u tom pravcu. Navedeno podrazumjeva restauraciju takvih sada često napuštenih seoskih objekata koji su skoro u poluruševnom stanju i formiranje etno sela, kao posenih destinacija. Stoga se u razvoj ove grane ekoturizma mogu uključiti i savremenije, čiste i uređene seoske kuće. Stari tradicionalni zanati, proces proizvodnje zdrave,organske hrane, bez upotrebe pesticida, poljski radovi (npr.košenje trave, mljevenje žita u starim mlinovima itd.) kao vid rekreacije, bi trebalo podržati i uvrstiti u turističke programe.



152

Zato su vrlo važni lokalni idejni projekti i stav lokalne zajednice, koji mogu za cilj da imaju stimulaciju seoskog turizma uvažavajući pri tom realnu ekonomsku situaciju, Za primjer ćemo navesti idejni projekat «Put jabuke» poteklu od direktora turističke zajednice Bosansko-Podrinjskog kantona kojim bi se objedinila ponuda zdrave hrane i seoskog turizma u okolini Goražda. 8.3.1.7. Lovni turizam Lovni turizam je jasno diferenciran od ostalih oblika turizma, ali u isto vrijeme komplementaran je sa mnogim drugim djelatnostima u turizmu. U lovištima opština Gornjeg podrinja tradicionalno se vrši uzgoj, zaštita i odstrel divljači. U prvom redu tu se misli na: mrkog medvjeda, divlju svinju, divokozu, divlju svinju, vuka, lisicu, kunu zlaticu, šumskog zeca, tetrijeba, jarebicu kamenjarku... Divljač je osnovni predmet i motiv lovnog turizma, ali je u isto vrijeme mjesto zadovoljenja potreba turista, lovaca. Pored toga to je i sportsko-rekreativna aktivnost , koja zadovoljava potrebe i psiho-fizički relaksira. Podaci o stanju lovne divljači i prometu turista su nekompletni I počivaju na evidenciji lovački društava. Favoriziranje lovnog turizma je politički značajno jer je veoma zastupljen oblik turizma u međunarodnim relacijama,te treba da nađe svoje mjesto u reaktiviranju turističkih lovnih prostora regije Gornjeg podrinja. U budućnosti treba razmotriti mogućnost formiranja novih turističkih lovnih područja njihovo uključivanje u turističku ponudu Gornjeg podrinja. Šumska gazdinstva,trenutno imaju najbolju lovnoprivrednu osnovu, stručni kadar I lovočuvarsku službu I mogu da preuzmu veliki broj lovačkih područja na upravljanje I gazdovanje, kao I da u okviru postojećih formiraju takozvana ,,zatvorena lovišta”, za potrebe lovaca visoke klase. Mnogi lovni reviri ovdje su sa opremljenim lovačkim kućama, otvorenim i zatvorenim čekama, hranilištima, uređenim lovačkim stazama. Takođe postoje mogućnosti usluge lovačkih vodiča iz brojnih lovačkih društava vezano za razgledanje lovišta i pratnju u lovu. Lov je perspektivna grana turizma koga treba ukomponirati u višednevne turističke programe regije zajedno sa ostalim navedenim vidovima turizma. Jedna od prepreka masovnijeg dolaska lovaca iz stranih zemalja predstavlja loš i neadekvatan smještaj lovaca, pratioca i opremes, te sadašnja zakonska regulativa po kojoj se trofeji ne mogu iznositi van države.



153

8.3.1.8. Tranzitni turizam Obzirom da Region Gornjeg podrinja prestavlja geografsku vezu između sjevera i juga te da kroz region prolazi glavni putni pravc u Istočnoj RS, tj. od sjevera prema jugu, tj. prema južnom jadranskom primorju, jedana od značajnijih turističkih ponuda regiona može da bude i tranzitni turizam. Ponudu Tranzitnog turizma je potrebno osmisliti tako da se uz predmetnu saobraćajnicu izgradi kvalitetna turistička ponuda koja će privući prolaznike da se zaustave na ovom području i možda tu provedu i duže vrijeme. Jedan od važnijih koraka u regionalnom turističkom razvoju ovog područja predstavlja objedinjavanje turističkih programa i sadržaja svih opština Gornjeg podrinja. To bi bila jedinstvena ponuda prema susjednim i drugim turističkim regijama, što bi, nadamo se, u bližoj perspektivi rezultiralo saradnjom i ponudom na daleko višem nivou. Pored turističke ponude integrisanog i objedinjenog turističkog proizvoda, direktno ili indirektno bi bilo uključeno ugostiteljstvo, zanatstvo, trgovina, komunalne službe, javne službe (elektroprivreda, saobraćaj, javna bezbjednost, itd). Ovdje ćemo u okviru predstavljanja oblika turizma navesti jedan integrisani turistički proizvod na regionalnom nivou koji imaju za cilj višednevni turistički boravak u Gornjem podrinju:

Jedanaestodnevni program turističke ponude:

1. dan. Foča – vidikovac Vranovina – Brštenovica – rafting Tarom i Drinom do kampova Šćepan polja ili Bastaha. (noćenje). Alternativa: pecanje u Drini nizvodno od Šćepan polja.

2. dan. Dolazak u NP Sutjeska – kanjon Prosječenica – Dragoš sedlo (Vidikovac) – Prijevor (ručak) – Tjentište (posjeta spomeniku). (noćenje) Alternativa: Dragoš sedlo – Perućica – dolina Suhe – Tjentište (planinarska tura).

3. dan. Tjentište – Gornje Bare – Uglješin vrh – Donje Bare (ručak) – Gusni put – Tjentište. (noćenje) Alternativa: foto safari u lovištu Zelengora ili pecanje u Sutjesci.

4. dan. Tjentište – Gvozno polje kod Kalinovika (posjeta jezeru, stećcima i

ponoru, branje ljekovitih trava) – Dobre vode (ručak domaći specijaliteti) – Pješćame piramide kod Miljevine – Foča. (noćenje)

5. dan. Foča – Goražde (splavarenje i ribolov) – Bijele vode (noćenje). 6. dan. Bijele vode – Piknik na Cicelju, eko hrana (opština Čajniče) – posjet

čajničkoj crkvi – Goražde (noćenje) Alternativa: lov ili foto safari na Kovač planini.



154

7. dan. Goražde – projekat „Put jabuke“ 8. dan. Goražde – Rudo plovidba brodom vodenim Ćirom kroz kanjon Lima i

Drine do Višegrada. 9. dan. Višegrad (obilazak mosta, galerije likovne kolonije i kuće Ive Andrića) –

Dobronski manastir – vožnja turističkim vozom na relaciji Dobrun-Vardište – Višegradska banja (moguče korištenje bazena i toplih kupki).

10. dan. Višegradska banja – put preko Sjemeća za Borike (ručak domaći

specijaliteti) – Žepa (obilazak mosta i Redžep pašine kule) – Borike (noćenje). Alternativa: planinski biciklizam po visoravni Borike.

11. dan. Borike – Rogatica – posjeta starom gradu Borču – vožnja kroz atraktivni

kanjon Prače – ručak u Prači (domaći specijaliteti) – Pale – Sarajevo. Na osnovu ovog višednevnog regionalnog programa ponude turističkog proizvoda moguće je naraviti različite kombinacije turističkog integriranog proizvoda Gornjeg podrinja. 8.4. BUDŽET Budžeti koji stoje na raspolaganju turističkim organizacijama opština Gornjeg podrinja su limitirani uslijed činjenice što same organizacije, u postojećim uslovima niske tražnje, mogu u veoma ograničenom obimu da finansiraju vlastite aktivnosti iz sopstvenih izvora sredstava (prodaja suvenira, brošura, iznajmljivanje vodiča). U cilju sticanja budžeta, boljeg načina finansiranja turizma, kada su ograničeni razni izvori finansiranja, dobro bi bilo postaviti i organizaciono-institucionalnu formu organizovanja svih interesnih grupa u turizmu Gornjeg podrinja (stekholdera). Region može formirati asocijaciju, udruženje/udrugu koja bi okupila sve zainteresovane (stekholdere) za razvoj turizma i na taj način objedinjavati ne samo turističku ponudu nego obezbjeđivati sredstva za realizaciju kvalitetnih programa od interesa za sve članice udruženja /udruge /, a koje one pojedinačno ne mogu izfinansirati. Buduća Gornjodrinska turistička asocijacija bi imala regionalni karakter, strukovno i tržišno profilisana i orjentisana ka budžetiranju i traženju sredstava za profitabilne projekte. To bi u početku bio pristup interesnih grupa da se razbije monotonija i deklarativni (politički) stav podrške razvoju turizma regije. Gro opština/općina, Gornjepodrinjskog regiona, nemaju ni formirane Turističke organizacije TO, kao organizaciono-institucionalni oblik za promociju (marketinške aktivnosti), praćenje i organizaciju turističke djelatnosti na nivou opštine /općine, a to su Kalinovik, Foča-Ustikolina, Pale –Prača, Rudo, Novo Goražde, Čajniče.



155

Ovakvo stanje se pravda prvenstveno, nedostatkom sredstava u lokalnom budžetu. Jedan od izlaza u ovakvom stanju je sprega i budžetiranje turizma kroz partnerstvo javnog i privatnog sektora, što predstavlja realnu i najkraću mogućnost da se dođe do kvalitetnih sredstava za podsticanje i razvoj turizma. Prema sumi ulaganja u turističko – ugostiteljsku djelatnost po stanovniku (u poslijeratnom razdoblju, period 1996. – 2000. godine), Bosansko-Podrinjski kanton je na devetoj, predzadnjoj poziciji Tabela br. 13. Tabela br. 13 Investicije u turističko-ugostiteljsku djelatnost od 1996.-2000. po

stanovniku Područje Kumulativ

1996.-2000., (hilj.KM)

Godišnje Kumulativno 1996.-2000.

Rang

F BiH, Ukupno 89.241 7,7 38,5 ─ Kanton Sarajevo 51.054 25,5 127,3 1 Hercegovačko-neretvanski 13.703 12.5 62,8 2

Hercegbosanski 4.901 11,7 58,4 3 Tuzlanski kanton 8.859 3,5 17,4 4 Zeničko-dobojski 5.399 2,7 13,5 5 Unsko-sanski 3.523 2,3 11,4 6 Srednjo-bosanski 1.456 1,2 6,0 7 Posavski 209 0,9 4,5 8 Bosansko-podrinjski 112 0,6 3,1 9

Zapadno-hercegovački 45 0,1 0,5 10 Izvor: Statistički bilten Bruto domaći proizvod i investicije FBiH i kantona,razna godišta,FZS,Sarajevo To potvrđuje da se na području Gornjeg podrinja veoma malo do sada ulagalo u turističko ugostiteljsku djelatnost, iako ovo područje na kantonalnom nivou FBiH, makro-regionalnoj ekonomskoj organizaciji (SMR-a), zauzima veliki prostor sa bogatim kulturno-istorijskim nasleđem i prirodnim ljepotama. Opštine po Zakonu o lokalnoj upravi i samoupravi treba da u svojim budžetima predvide sredstva za podsticanje i razvoj turizma, te osnuju Turističke organizacije. Opštine: Rogatica, Višegrad, Foča, imaju Turističke organizacije, formirane tokom 2006. godine, a općina Goražde ima tzv. Turistički ured u okviru općinskih organa iako je središte kantona i po toj shemi trebala bi da ima formiranu jaku kantonalnu turističku zajednicu koja treba da djeluje u okviru TZ FBiH, prvenstveno na promociji turističkih potencijala Bosansko-podrinjskog kantona. Drugim rečima, turističke organizacije su najvećim dijelom zavisne od opštinskog menadžmenta i sredstava javnog sektora.



156

8.5. INFORMISANJE Usluge koje pružaju turističke organizacije na ovom prostoru variraju u zavisnosti od karakteristika područja i interesa javnog sektora da na svojoj teritoriji osigura usluge turističkog informisanja. Radno vrijeme turističkih organizacija takođe varira od slučaja do slučaja, pri čemu je najveći broj turističkih organizacija zatvoren tokom vikenda. Usluge koje se pružaju putem telefona često ne odgovaraju međunarodnim standardima kvaliteta, a posebno treba ukazati na činjenicu da ima slučajeva kad se niko ne javlja na telefonske pozive. Turističke organizacije na ovom prostoru danas ne bilježe, a i nemaju ovlašćenja da reaguju na žalbe turista, uslijed čega ne dolazi do pozitivnih primjera i akcija kako bi se pojedini izvori žalbi otklonili. Turističke organizacije na ovom prostoru danas ne pružaju potencijalnim klijentima uslugu bukiranja/rezervisanja određenih turističkih aktivnosti na području svog djelovanja. Kad je riječ o ljudskim potencijalima, treba naglasiti da u ovom sektoru nedostaje obučenih ljudi, različitih vještina (npr. veoma je teško obezbijediti kvalitetne vodiče,..), ili nije dovoljno, adekvatno školovano (trenirano) za potrebe posla koji obavlja, naročito u smislu gostoljubivosti, od gosta očekivanog kvaliteta usluživanja, odnosno poznavanja stranih jezika. Kao rezultat toga, stiče se utisak o neprofesionalnosti turističkih organizacija. Uprkos činjenici da su turističke organizacije započele promovisanje specijalizovanih proizvoda kroz svoje promotivne materijale (kao što su banje, lov i ribolov, planine, jezera i rijeke, kulturne i prirodne atrakcije), još uvijek se ne promovišu specifični proizvodi i usluge namenjene određenim tržišnim segmentima (kao što su lov, ribolov, jezera, seoski turizam i dr.), uslijed čega je najveći dio promotivnih materijala u opticaju opšteg karaktera (nedovoljno fokusiran). Od ukupno deset opština ovog regiona njih samo tri (Foča, Višegrad, Roratica) imaju turističke organizacije (osnovane 2006./07. godine) dok općine Goražde, Foča/Ustikolina i Prača-Pale, koje su u sklopu Bosanko-podrinjskog kantona, imaju jedan Turistički ured. Ni jedna TO nema internet prezentaciju. U nadi da će se neka TO odlučiti za izradu internet prezentacije sugerišemo da ona mora biti zadovoljavajućeg kvaliteta tako da se može uporediti s međunarodnim standardima. To se naročito odnosi kako na dizajn, tako i na sadržinu koja ne smije biti preopširna (i stoga nerelevantna), ili nedovoljno informativna. Mora da sadrži opis ili turističku kartu regije, pomoću koje se lakše mogu locirati atrakcije, gradovi i sl. koji se pominju i promovišu i što je takođe važno aktivna cijelo vrijeme, sa svježim primamljivim informacijama. Neophodno je i da se informacije prezentuju i na engleskom jeziku.



157

Generalno, može se reći da je samo na bazi korišćenja interneta trenutno još uvek teško doći do pouzdane, praktične i korisne informacije o kapacitetima turističke ponude i turističkim proizvodima Gornjeg podrinja. 8.6. MARKETING U turističkim organizacijama na ovom području marketinške aktivnosti još uvijek nisu jasno definisane, ni uspostavljene, tako da trenutno nema praktično nikakvih marketinških strategija, kao ni marketinškog formiranja turističkog proizvoda, njegove promocije i distribucije. Turističke agencije su dominantno fokusirane na snabdijevanje klijenata promotivnim materijalima, odnosno davanje savjeta i pomaganje putnicima namernicima, kako da ih odvedu van, u druge zemlje na druge turističke destinacije. Prisustvovanje (nastupi) na turističkim sajmovima u zemlji i svijetu predstavljaju glavni promotivni alat za turističku promociju Gornjeg podrinja. U tom kontekstu neophodno je izraditi marketing plan koji bi imao zadatak da na smislen način poveže atrakcije i proizvode i tržištu (domaćem i ino) predstavi Gornje podrinje kao novu (evropsku) turističku destinaciju. Pri tome, ovaj plan bi trebao da vodi računa da se paralelno sa prezentacijom identiteta Gornjeg podrinja kao turističke destinacije na međunarodnom i domaćem tržištu, moraju graditi turistički proizvodi kao i profesionalni marketing sistem regiona. Putem marketing plana svi resursi i atrakcije treba da se slože u funkcionalni sistem koji daje realnu bazu za ostvarenje kratkoročnih ciljeva u vidu stvaranja integralnih procesa promocije i komercijalizacije, kao i dugoročnih ciljeva u vidu osiguranja rasta ukupne ekonomije turizma regiona, ali i kreiranja internacionalno konkurentskih turističkih proizvoda. Ciljevi marketing plana Gornjeg podrinja treba da predstavljaju okvir za buduće odluke unutar marketing sistema. Unutar marketinga ciljevi se definišu kako bi podržali bazična razvojna opredeljenja i globalne smjernice razvoja turizma u regionu Gornjeg podrinja, kvantifikaciju dobijaju u detaljnim, tj. operativnim i posebno definisanim godišnjim planovima. Oni određuju smjer dejstva marketing akcija i njihov kontinuitet vezano za ono što treba postići. Ciljevi se postavljaju dugoročno za narednih deset godina, ali su podložni mijenjanju zavisno od toga koliko će se brzo region turistički razvijati.



158

Marketinški se ciljevi definišu na sljedeći način:

1. Pozicionirati Gornje podrinje kao turističku destinaciju na domaćem kao i na inostranom tržištu;

2. Višestruko povećati broj inostranih kao i domaćih gostiju u Gornjem

podrinju, maksimalno povećati prodaju na domaćem i inostranim tržištima;

3. Uspostaviti i operacionalizovati sistem marketinga Gornjeg podrinja

na domaćem, regionalnom kao i na nivou opština/općina. 1. Pozicionirati Gornje podrinje kao turističku destinaciju na inostranom kao i na

domaćem tržištu. Danas Gornje podrinje nema imidž turističke destinacije zato što u prošlosti nije značajno bio prisutan na karti turizma, kao i zbog činjenice da su protekla događanja u regionu onemogućila da se region rehabilituje i dodatno razvije svoju turističku industriju.

Da bi se promjenile percepcije o Gornjem podrinju od juče u percepcije o turističkom regionu sutra, i to na domaćem i internacionalnom planu, potrebno je krenuti u snažan i postepen interni i eksterni marketing. U tom smislu se na prvom mjestu postavlja zahtjev za turističkim brendom Gornjeg podrinja koji integriše najbolje turističke vrijednosti koje region ima s korisnicima koji će region birati kao odredište za turistička putovanja.

2. Višestruko povećati broj domaćih kao i inostranih gostiju u regionu,

maksimalno povećati prodaju na domaćem i inostranim tržištima.

Povećanje broja gostiju se generalno dobiva sa nečim novim i interesantnim. Gornje podrinje ovdje može da se predstavi prije svega kao turistički region koji ima definisane proizvode. Na taj način će ljudi da dolaze da se upoznaju sa prirodnim ljepotama ovog kraja, ali i sa proizvodima. Sljedeći element je opšta promocija Gornjeg podrinja kao turističke destinacije. Prije svega, putem novog, (prvog), turističkog brenda, a onda i strateškim nastupom prema tržištima od interesa (inostranim i domaćim, tržištima sa interesima za određene proizvode) i turističkoj industriji (turoperatori, agencije). Na bazi dosadašnjih razmatranja u sklopu Strategije razvoja turizma Gornjeg podrinja nepobitno je dokazano da Gornje podrinje već danas ima prostora da bitno uveća turistički promet na bazi promišljenih i ciljanih marketinških akcija.

3. Uspostaviti i operacionalizovati sistem marketinga regiona Gornjeg podrinja na domaćem, regionalnom kao i na nivou opština/općina.

Sadašnji sistem marketinga regiona je u skladu sa današnjom situacijom turizma regiona, ali i ukupnim finansijskim sredstvima kojima raspolažu Turističke organizacije/uredi Gornjeg podrinja.



159

Da bi se ostvarila prethodna dva cilja preduslov je profesionalni pristup upravljanju marketingom turizma Gornjeg podrinja u sistemu turističkih organizacija/ureda regiona. Samo profesionalnim odnosom prema turizmu mogu se postići adekvatni rezultati u vidu povećanja broja gostiju ali i poboljšanja imidža Gornjeg podrinja.

Radi ostvarenja gore navedenih ciljeva potrebno je da se organizuje krovna organizacija regiona Turistička asocijacija Gornjeg podrinja, kantonalna turistička zajednica, Bosansko-podrinjskog kantona i Turističke opštinske organizacije na području RS-a opština. Prije svega, neophodno je definisati zadatke koje će te organizacije obavljati. Ti zadaci bi trebali biti sljedeći:

• Razvoj proizvoda; • Istraživanja, promocija i prodaja (na ciljnim tržištima); • Turističke informacije i koordinacija svih marketinških aktivnosti na lokalnom

nivou; • Aktivnosti na međunarodnim tržištima, u prvoj fazi posredstvom lokalnih

marketinških jedinica i • Marketing menadžment turističke destinacije (mjesta,regije).

U tom smislu buduća Turistička zajednica Bosansko-podrinjskog kantona bila bi:

• Proizvodno orjentisana; • Pružala bi usluge opštinama; • Pružala bi usluge privatnom sektoru; i • Brinula bi o menadžmentu Gornjepodrinjskog turističkog brenda (marke) i o

nacionalnoj promociji. Na nivou opština trebalo bi da se uspostavlja struktura koja bi imala naglasak na aktivnosti razvoja proizvoda i koordinacije opštinskih turističkih organizacija/ureda na područjima opština. Drugim riječima, opštinske turističke organizacije jesu transmisija za promociju i prodaju između krovnog i brojnih destinacijskih turističkih organizacija, dok na polju razvoja proizvoda, odnosa sa gostima i organizovanja sistema informisanja, imaju aktivnu ulogu i odgovornost izgradnje kapaciteta lokalnih organizacija. Opštinske organizacije tako poprimaju ulogu destinacijskih menadžment organizacija, te ulaze u jaku saradnju s privatnim sektorom na području razvoja proizvoda i stvaranja cjelovitog turističkog lanca vrijednosti i sistema iskustava u opštinama. Opštinske turističke organizacije se u tom kontekstu osim na programe izgradnje konkurentnosti lokalnih destinacija u marketinškom dijelu fokusiraju na Informacione centre.



160

Cilj ovakvog modela opšte organizacije je jasna podjela poslovnih misija na oba nivoa organizovanja, a koja u osnovi pretpostavlja:

• Profesionalnu i čvrstu saradnju u zajedničkom interesu; • Jasnu podjelu marketinških zadataka zbog racionalnog korišćenja resursa

gdje se na regionalnom nivou u prvi plan stavljaju komercijalne i komunikacione aktivnosti koje su na lokalnom nivou povezane s izgradnjom turističkih proizvoda i koje su povezane s informacijama i odnosima s gostima.

U tom smislu cjelovita organizaciona shema marketing sistema (destinacijska marketing organizacija) Turističke asocijacije Gornjeg podrinja trebala bi imati organizacionu shemu, kako slijedi. Ovakav konceptualni prilaz rezultat je položaja Gornjeg podrinja koje obuhvata opštine/općine dva entiteta, kod koji postoje različiti pristupi kod organizovanja turističkih organizacija/zajednica. U FBiH je to na kantonalnom nivou, a u RS-u na opštinskom, odnosno nivou gradova. Krovna organizacija je koncipirana u skladu sa Zakonom o udruženjima / udrugama i fondacijama RS, odnosno BiH i daje mogućnost ovakog organizovanja. Ona asimilira i stekholdere kao interesne grupe i proširuje članice potencijalne Asocijacije. Glavni zadatak ove Asocijacije je razvoj i promocija turističkog proizvoda G.podrinja.



161

Turistička asocijacija Gornjeg podrinja treba, prije svega, da bude kreativni lider marketing menadžmenta Gornjeg podrinja. Buduća Turistička asocijacija Gornjeg podrinja treba sve više da postaje lider nove ere koji stvara i realizuje turističke promotivne akcije s naglaskom na nove usluge. Budući klijenti Turističke asocijacije Gornjeg podrinja moraju biti i klijenti cjelovite baze koja pokriva potencijalni vrijednosni sistem gornjedrinskog turizma. Turističku asocijaciju Gornjeg podrinja treba uspostaviti kao snažnu i profesionalnu organizaciju koja mora zadovoljiti nove zahtjeve vremena.

TURISTIČKA ASOCIJACIJA G.PODRINJA (Destinacijska marketing organizacija)

Foča TO (Opštinska / destinacijska menadžment organizacija)

Razvoj proizvoda Promocija proizvod

Razvoj proizvoda

Promocija i prodaja

Višegrad TO (Opštinska / destinacijska menadžment organizacija)

Razvoj proizvoda

Promocija i prodaja

Goražde TZ (Kantontonalni

destinacijski menađžment)

Razvoj proizvoda

Promocija i prodaja

Rogatica TO (Opštinska / destinacijska menadžment organizacija)

Čajniče TO (Opštinska / destinacijska menadžment organizacija)

Foča/Ustikolina (Općinski / destinacijski

menadžment ured)

Prača / Pale (Općinski / destinacijski

menadžment ured)

Novo Goražde TO (Opštinska / destinacijska menadžment organizacija)

Razvoj proizvoda

Promocija i prodaja

Razvoj proizvoda

Promocija i prodaja

Razvoj proizvoda

Promocija i prodaja

Razvoj proizvoda

Promocija i prodaja

Razvoj proizvoda

Promocija i prodaja

Rudo TO (Opštinska / destinacijska menadžment organizacija)

Kalinovik TO (Opštinska / destinacijska menadžment organizacija)

Promocija i prodaja

Promocija i prodaja

Razvoj proizvoda

Razvoj proizvoda

PR ured



162

Ključna pozicija Buduće Turističke asocijacije Gornjeg podrinja je u stvaranju turističkih proizvoda, njihovo objedinjavanje u promotivne i komercijalne aktivnosti na nacionalnom nivou, koordinacija lokalnih turističkih biroa i podrška podizanju njihovog konkurentskog kapaciteta. 8.6.1. RAZVOJ PROIZVODA U organizacionoj strukturi Buduće Turističke organizacije/ureda Gornjeg podrinja treba da se kreira Odjeljenje za razvoj proizvoda koji će imati svog menadžera koji koordinira rad proizvodnih menadžera. Glavni zadaci Odjeljenja za razvoj proizvoda su sljedeći:

• Praćenje potreba i očekivanja turista; • Interna kontrola kvaliteta proizvoda, aktivnosti i usluga; • Strukturiranje i organizacija postojećih grupa proizvoda i svih poslovnih

aktivnosti privatnog sektora; • Stvaranje inovativnih i dinamičnih sistema paketa turističkih doživljaja u

sklopu predloženih proizvoda; • Stvaranje, organizovanje i strukturisanje novih grupa proizvoda; i • Pokretanje aktivnosti saradnje i kreiranje marketing klubova među ključnim

igračima.

8.6.2. PROMOCIJA I PRODAJA Na istom nivou kao i Odjeljenje za razvoj proizvoda se kreira Odjeljenje promocije i prodaje koji takođe ima svog menadžera koji koordinira akcije promocije i prodaje. Ovo odjeljenje će imati sljedeće odgovornosti i zadatke:

• Osiguravanje jasnog i nedvosmislenog imidža, pozicioniranja i brenda; • Organizovanje kampanje tržišne marke (brend kampanje); • Izbor ciljnih tržišta i odabranih ciljnih segmenata; • Kreiranje promotivnih alata kao i štampa promotivnih materijala; • Osmišljavanje i implementacija sistema komunikacija i prodaje; i • Stvaranje efikasnog sistema komercijalizacije.

8.6.3. ODNOSI S JAVNOŠĆU (PR BIRO) Prema nacrtu buduće organizacije biro se pozicionira na krovnom nivou, a sastoji se od rukovodioca i dva pomoćnika koji stvaraju platformu za komuniciranje pozitivnog imidža Gornjeg podrinja kao prepoznatljive turističke destinacije.



163

Glavne odgovornosti i zadaci PR biroa:

• Kreiranje sistema odnosa s javnošću u Gornjem podrinju kao i u kasnijoj fazi u inostranstvu;

• Održavanje i kreiranje odnosa sa svim vrstama medija; • Interni marketing; i • Lobiranje.

8.6.4. OPŠTINSKA/OPĆINSKA TURISTIČKA ORGANIZACIJA/URED Na najnižem nivou organizacione strukture Buduće Turističke asocijacije Gornjeg podrinja, uredi se usmeravaju prema cjelovitom destinacijskom menadžmentu. Za marketinšku funkciju određuju se opštinske/općinske turističke organizacije/uredi koji su u suštini danas glavni sadržaj turističke organizacije opština/općina regiona. Uz dosadašnje odgovornosti i aktivnosti ove organizacije preuzimaju i bliski kontakt i saradnju sa krovnom organizacijom. Opštinske/općinske turističke organizacije/uredi treba da zauzmu proaktivan stav prema odnosu sa gostima, stavljajući im na raspolaganje ne samo potrebne informacije za svoju destinaciju, već i sve potrebne informacije o cijelom regionu kao i Bosni i Hercegovini kreirajući sinergetski efekt (tzv. cross selling ili unakrsna prodaja). Prema gore navedenim prijedlozima, na srednji rok biće moguće jednostavnije i efikasnije upravljati cijelim sistemom marketinga Gornjeg podrinja. Izvjesno je da glavni nosilac treba da bude Buduća Turistička asocijacija Gornjeg podrinja, uz jaku saradnju s opštinama zavisno od opštinskih dominantnih proizvoda. Na koji će se način mijenjati interesna struktura turističkih organizacija na opštinskom nivou zavisiće, prije svega, od razvojnih projekata i sve većem ulasku privatnog kapitala. Isti će biti sve više zainteresovan za konkurentski standard gornjedrinskih turističkih destinacija. Za očekivati je da će u nekim značajnim mikrodestinacijama, to jest na lokalnom nivou, doći uskoro do prvih javno-privatnih partnerstva. Na taj način treba da se ostvaruje brža i efikasnija izgradnja konkurentnosti i marketinga lokalnih jedinica. Iz izloženog, treba očekivati veću profesionalizaciju na svim nivoima. Na regionalnom nivou profesionalizaciju buduće Turističke asocijacije Gornjeg podrinja usmjeravaće opšti regionalni interes za razvojem turističkih proizvoda i turističkom promocijom Gornjeg podrinja u svijetu i domaćem tržištu. Na opštinsko/općinskom nivou profesionalizacija treba da bude rezultat velikih opštinskih investicija u turističku infrastrukturu i suprastrukturu na osnovu javnih i privatnih investicija, kao i jakim programima izgradnje kapaciteta lokalnih organizacija koje moraju biti inicirane od buduće Turističke organizacije/ureda Gornjeg podrinja.



164

8.6.5. MARKETING PROGRAMI TURIZMA GORNJEG PODRINJA Akcioni plan marketinga treba da uzme u obzir potrebu za odgovarajućim komunikacionim i promocionim alatima da bi se povećala efikasnost marketing akcija. One bi trebalo da budu primjerne karakteristikama postojeće turističke ponude, kao i postojećim i potencijalnim tržišnim segmentima u gornjedrinskom turističkom sektoru. Ipak, potrebno je znati koji su najprikladniji marketinški alati, kako oni funkcionišu kroz promociju i komercijalizaciju, koje su njihove komponente i kako ih prilagoditi marketing akciji u vezi sa predloženim proizvodima turističkog sistema Gornjeg podrinja. Da bi se razvile izvodljive marketing akcije potrebno je imati osnovne alate pomoću kojih će moći da se privuku potencijalni tržišni segmenti odnosno izvori tražnje. Kada su strategija portfolija proizvoda i potencijalni tržišni segmenti jednom definisani, plan treba da precizira potrebnu promociju i komercijalizaciju u cilju povećanja efikasnosti sistema kao i privlačenja definisanih potencijalnih tržišta. Plan treba da definiše pojedinačni marketinški alat za promociju i komercijalizaciju postojećih proizvoda, kao i predloženog portfolija proizvoda za svaki tržišni segment. Akcioni plan predlaže specifične strategije i akcije za svaki od definisanih ciljeva marketing plana da bi se povećala efikasnost marketing akcija turističkog sistema Gornjeg podrinja. Uzevši u obzir gore navedene ciljeve marketing plana, dajemo pregled koraka koji su potrebni da bi se ti ciljevi i ostvarili: 1. Pozicioniranje Gornjeg podrinja i njegovih opština/općina 2. Kreiranje brenda i njegovo komuniciranje 3. Organizovanje grupa proizvoda 4. Organizovanje grupa specijalizovanih proizvoda i aktivnosti 5. Razvoj proizvoda 6. Inovativno i dinamično stvaranje paketa 7. Aktivna prodaja Kao i svaki destinacioni marketinški sistem, tako i ovaj mora biti formulisan na način da taktičke aktivnosti po područjima djelovanja budu po vremenu i sredstvima u skladu sa marketinškim strategijama i zadacima. Stoga rasprava o budžetu, koji je određen marketinškim ciljevima i realnim potrebama, mora biti vođena uz punu saradnju i učestvovanje ključnih aktera u turističkom procesu. To je i prvi korak u postavljanju marketinškog sistema Gornjeg podrinja, koji mora imati najmanje četiri glavna područja i to: INTERNI



165

A. PROGRAMI MARKETINŠKE INFRASTRUKTURE su nužni za tehnološko

opsluživanje sistema, kao i veću efikasnost sistema donošenja odluka. B. SISTEM KOMUNIKACIJE je dosad bio dominirajući, pa je logično računati s

njihovim daljim korišćenjem da bi se ostvarili ciljevi marketing plana. C. SISTEM PRODAJE I KOMERCIJALIZACIJE stavlja naglasak na proaktivan

pristup prodaji Gornjeg podrinja kao turističke destinacije kao i pojačanu komercijalizaciju i pojedinih općina/opština, jer su do sada bile relativno slabo zastupljene u sistemima komercijalizacije.

D. INTERNI MARKETING / LJUDSKI RESURSI uzima u obzir marketinške

napore usmjerene prema zaposlenima sistema buduće turističke organizacije Gornjeg podrinja sa ciljem izbora, motivacije i zadržavanja najboljih ljudi koji će obavljati svoje poslove na najbolji mogući način, ali i prema opštoj javnosti radi dobivanja podrške u radu i lakšeg sprovođenja ovog marketing plana.

MARKETINŠKA INFRASTRUKTURA

SISTEM KOMUNIKACIJE

INTERNI MARKETING/

LJUDSKI RESURSI

SISTEM PRODAJE I KOMERCIJALIZACIJE



166

9. SWOT ANALIZA TURIZMA GORNJEG PODRINJA SWOT analiza je veoma pogodna tehnika za svaku turističku destinaciju, koja želi da ima saznanja o svojim slabim i jakim tačkama.

9.1. UVODNE NAPOMENE Kako je definisana projektnim zadatkom Strategija razvoja turizma Gornjeg podrinja, predstavlja projekat koji, prije svega, treba da da racionalne odgovore na pitanja strukturisanja i rasta turizma ovog područja, odnosno njegovog efikasnog uključivanja na domaću i međunarodnu poslovnu scenu. U tom kontekstu, SWOT analiza predstavlja nezaobilazno sredstvo za identifikaciju i sistematizaciju mogućeg poligona ključnih strategija i politika da se postavljeni ciljevi i ostvare. Profil sadašnjih snaga ("strengths") i nedostataka ("weaknesses") turizma ovog područja izveden je na osnovi direktnog uvida na terenu i intervjua s ključnim osobama, određenim ispred svake opštine za saradnju sa autorima ove Strategije, a zaduženim za oblast turizma na područu tih opština. S druge strane, profil spoljnih prilika ("opportunities") i prijetnji ("threats"), izveden je na osnovi analize tržišta i konkurenata. SWOT analizi je pristupljeno putem strukturisanja ključnih komponenti turističkog sistema Gornjeg podrinja, a za koja treba utvrditi inicijalne strategije i politike, i to prema sljedećim područjima:

• Opšta Infrastruktura i Saobraćaj, a s obzirom na dominantnu važnost sadašnjih i očekivanih procesa u ovoj oblasti za razvoj turizma;

• Turistički proizvod u užem smislu (prirodni i kulturni resursi i atrakcije, turistička struktura i turistička infrastruktura);

• Ljudski resursi i tržište rada; • Odnosi i umrežavanje s drugim javnim i privrednim sektorima; • Sistem turističkog marketinga • Organizacija, upravljanje i podsticanje razvoja turizma.

Potrebno je takođe naglasiti i činjenicu da je prilikom definisanja svakog pojedinog elementa (kategorije), nezavisno od toga da li je riječ o snagama, nedostacima, prilikama ili prijetnjama prema svih šest prethodno navedenih područja, izvršeno i njihovo ocjenjivanje na skali od 1 do 10, s osnovnim ciljem da se ukaže na njihovu relativnu važnost, odnosno na prioritete u djelovanju. Pri tome je ocjena 10 najbolja u slučaju snaga i prilika, a najlošija u slučaju nedostataka i prijetnji.



167

9.2. INFRASTRUKTURA I SAOBRAĆAJ

1. Snage Redni broj

Ocjena (1 – najlošija, 10 – najbolja)

1. Strateški geoprometni položaj Gornjeg podrinja 8

2. Uključenost u glavne regionalne cestovne koridore 9

3. Tranzitna pozicija 7 4. Električna energija, voda 8 5. Institucionalna regulacija zaštita životne

sredine 7

6. Razvijena bazična telekomunikacijska i informatička infrastruktura 5

2. Slabosti

Redni broj

Ocjena (1 – najbolja, 10 – najlošija)

1. Nedostatak i zapuštenost putne i riječne infrastrukture 7

2. Zastarjelost voznog parka 8 3. Nedostatak bazične infrastrukture unutra

postojećih turističkih destinacija 8

4. Nedostatak i zastarjelost vodovodne i kanalizacione mreže otpadnih voda 9

5. Nedostatak sistema za upravljanje otpadom 8

6. Tehnološka zastarjelost distribucijskih kapaciteta električne energije 7

7. Nedostatak i devastacija opšte i turističke destinacije 8

8. Nedostatak dobre regulacije saobraćaja u gradovima i parkinzima 6

9. Nedostatak domaćih, kvalitetnih turoopratora 5

10. Ne primjenjivanje zakona, kontrole i kaznenene politike kod incidenata na području životne sredine (divlja odlagališta otpada, i dr.)

10



168

3. Šansa Redni broj


1. Projekti u toku kao i opšti interes organa uprave i međunarodne zajednice za projektima infrastrukture

7

2. Opšti tehnološki progres i pad cijena na tržištu infrastrukturne opreme, posebno komunikacijske i informatičke

7

3. Primjena visoko razvijenih evropskih standarda u infrastrukturi i saobraćaju 7

4. Opasnosti

Redni broj


1. Nedostatak domaćih izvora za finansiranje infrastrukture i saobraćaja 7

2. Izbjegavanja ovog regiona od strane turista zbog negativnog iskustva sa infrastrukturom i signalizacijom uz puteve Gornjeg podrinja

7

3. Gubitak potencijalnog tržišta zbog zaostajanja za konkurencijom 7

9.3. TURISTIČKI PROIZVOD 1. Snage

Redni broj


1. Ljudi Gornjeg podrinja (gostoljubivost, otvorenost, hedonizam) 10

2. Rastuća ponuda događaja (festivali, manifestacije) 8

3. Velika netaknuta priroda u planinama i brdskim ruralnim predjelima 10

4. Postojanje Nacionalnih parkova zaštićenih područja prirode 10

5. Visoko vrijedno kulturno-istorijsko nasljeđe 9



169

6. Identitet i atraktivnost regionalne gastronomije 7

7. Kultura ugostiteljstva i restoraterstva kao susreta orijentalne i evropske kuhinje 7

8. Naslijeđeni kapaciteti hotela i drugih smeštajnih objekata koje je razmerno lako moguće rehabilitovati i staviti na tržište

6

9. Dobra vrijednost za novac u lancu vrijednosti turističke industrije 6

10. Dobro razumijevanje sadašnje turističke industrije i menadžmenta o vlastitim konkurentskim nedostacima

8

2. Slabosti

Redni broj


1. Nedovoljna zaštita i održavanje glavnih nacionalnih prirodnih i kulturnih resursa i atrakcija

9

2. Neizgrađena prostorno urbanistička regulacija većine sadašnjih i potencijalnih turističkih destinacija

9

3. Nedostatak inicijalne infrastrukture za rast novih turističkih destinacija 7

4. Nekontrolisana i divlja izgradnja u i oko atraktivnih sadašnjih i budućih turističkih destinacija

7

5. Nedostatak jakih preduzeća u turističkoj industriji koji mogu preuzeti veće projekte 8

6. Nedostatak smeštajnih kapaciteta internacionalnog kvaliteta 10

7. Nedostatak novostvorenih turističkih atrakcija (tematski parkovi i sl) 6

8. Nedostatak uslužnih sadržaja na turistički atraktivnim lokacijama, posebno panoramskim putevima, i organizovanim događajima

8

9. Nedostatak profesionalno oblikovanih proizvoda za internacionalnu komercijalizaciju

8

10. Nedostatak renomiranih hotelskih lanaca/brendova 10

11. Nedostatak cjelovitog lanca vrijednosti kod većine sadašnjih turističkih proizvoda 8



170



1. Pozitivna promjena svjetskog institucionalnog javnog mnenja prema Bosni i Hercegovini otvara prostor za turizam

8

2. Interes za ulaskom internacionalnih hotelskih brendova 7

3. Rekreativni i turistički potencijal Drine, Tare i drugih atraktivnih rijeka na ovom području 10

4. Primjena novih tehnologija u turističkoj industriji 5

5. Uobičajena pozitivna reakcija svjetskog tržišta prema novim destinacijama 8

6. Diversifikacija godišnjih odmora na tri do četiri putovanja tokom godine te jaka vikend turistička aktivnost Evropljana

7

7. Diversifikacija turističkih proizvoda uslijed tehnoloških promjena i promjena u obrascima življenja

7

8. Ubrzana privatizacija i stabilizacija poslovanja naslijeđene turističke imovine u Bosni I Hercegovini

9

4. Opasnosti

Redni broj


1. Trajna devastacija i mogućnost gubljenja nekih prostora i lokacija za turistički razvoj 10

2. Ubrzane aktivnosti konkurenata na razvoju turističkih proizvoda i mogućnost slabljenja startne pozicije

6

3. Izostanak interesa lokalnih i stranih ulagača u turističku industriju Gornjeg podrinja

6



171

9.4. LJUDSKI RESURSI I TRŽIŠTE RADA

1. Snage Redni broj


1. Pretežno pozitivan odnos stanovništva Gornjeg podrinja prema turizmu kao industriji

8

2. Urođeni bosanski mentalitet i sklonost kvalitetu usluge 8

3. Kvalitetan nivo i reforme u toku sistema opšteg obrazovanja 5

4. Tradicija visokoškolskog obrazovanja u oblasti turizma 5

5. Diversifikacija stručnog obrazovanja prema strukama 7

6. Ulazak privatnih škola i univerziteta na tržište obrazovanja 7

7. Projekti međunarodnih organizacija na podizanju kapaciteta zaposlenih u javnom i privatnom sektoru turizma

8

2. Slabosti Redni broj


1. Nedovoljna informisanost stanovništva Gornjeg podrinja o turizmu i hotelijerstvu kao izvoru blagostanja i razvoja životnih karijera

7

2. Nedostatak internacionalno kvalifikovanih hotelskih i turističkih menadžera i drugih ključnih zanimanja

10

3. Nedostatak kadrova u novim turističkim zanimanjima (animacija, zabava, manifestacije, tematski parkovi i sl.)

9

4. Neprilagođenost sadržaja stručnih nastavnih programa novim profitnim zahtjevima turističko-hotelskog sektora

10

5. Nedovoljan broj postojećih škola za bazična zanimanja 6

6. Nedovoljna mobilnost radne snage u turizmu Bosne i Hercegovine 7

7. Nefleksibilnost sistema zapošljavanja (dvojna zanimanja, sezonski rad, fleksibilno radno vrijeme i sl.)

8

8. Nedovršena cjelovita zakonska regulacija sistema zapošljavanja i radnih odnosa u turizmu

5



172



1. Dostupnost evropskih fondova usmjerenih razvoju kadrovske baze turizma Bosne i Hercegovine

10

2. Veliko tržište rada bosanskih iseljenika diljem Evrope 8

3. Primjena evropskih rješenja i zakonske regulative u oblasti rada i zapošljavanja 6

4. Interes stranih obrazovnih institucija na polju turizma i hotelijerstva za saradnju sa Bosnom i Hercegovinom

6

5. Internet dostup obrazovnim informacijama i intelligence sistemima na polju turizma 8

4. Opasnosti

Redni broj


1. Niska kvaliteta usluga i povećani stepen nezadovoljstva klijenata 9

2. Usporen rast produktivnosti i performanse bosanskog turizma i hotelijerstva u inicijalnoj fazi razvoja

10

3. Gubljenje startne konkurentske pozicije i preimućstava na području ljudskih resursa Bosne i Hercegovine

6



173

9.5. ODNOSI I UMREŽAVANJE S DRUGIM PRIVREDNIM I JAVNIM SUBJEKTIMA

1. Snage

Redni broj


1. Laka dostupnost zdrave i kvalitetne hrane 10 2. Velik broj (kulturnih) događaja i

manifestacija 6

2. Slabosti

Redni broj


1. Slaba povezanost hotelskih kuća s lokalnim proizvođačima zdrave hrane 7

2. Slabo korišćenje mogućnosti tzv. "agroturizma" 7

3. Nedovoljna institucionalna saradnja 6 4. Nekoordinisana zaštita kulturnih dobara i

nedovoljan nivo ulaganja u zaštitu (održavanje)

9

5. Slaba uključenost institucija kulture i kulturno-istorijskog naslijeđa u turističku ponudu

8

6. Nerazvijena trgovinska ponuda namenjena turistima (suveniri i sl.) 7

7. Nerazvijeni propisi koji regulišu rad trgovina u turističkim destinacijama 8

8. Nemogućnost uspostave cjelovitog lanca vrijednosti 9

9. Nedostatak saradnje nadležnih institucija na polju valorizacije i dugoročne zaštite turističkog prostora

6

10. Nedostatak jačih oblika kooperacije preduzetnika malog i srednjeg biznisa 7



174



1. Pojačani interes seoskih domaćinstava za privređivanjem u turizmu 8

2. Velik broj preduzetnika u trgovini spreman da upotpuni trgovinsku ponudu u turističkim centrima

5

3. Velik broj neartikulisanih inicijativa za kreiranje turističkih suvenira, etno ponude i sl

7

4. Opasnosti

Redni broj


1. Niska kvaliteta cjelovite ponude i povećani stepen nezadovoljstva klijenata 8

2. Usporen privredni rast u djelatnostima komplementarnim turizmu 8

3. Zadržavanje niske stope samozapošljavanja 10

4. Gubljenje startne konkurentske pozicije u odnosu na druge destinacije u razvoju sa bolje uspostavljenim cjelovitim lancem vrijednosti

9



175

9.6. SISTEM REGIONALNOG TURISTIČKOG MARKETINGA

1. Snage

Redni broj


1. Inicijalna pokrivenost sistemom lokalnih turističkih organizacija 2

2. Inicijalna pokrivenost udruženjima agencijskog poslovanja kao i udruženjima nekolicine proizvoda (banje, seoski turizam, i dr.)

2

3. Koordinacijska uloga turističkih organizacija Gornjeg podrinja 6

4. Profesionalnost marketinških kadrova unutar sistema turističkih organizacija i poslovnih udruženja

4

2. Slabosti

Redni broj


1. Bosna i Hercegovina, a time i region Gornjeg podrinja, nema nacionalni turistički brend koji jasno prenosi sliku vlastitog marketinškog pozicioniranja

10

2. Još uvek nema svijesti o Bosni i Hercegovini kao turističkoj destinaciji na međunarodnom tržištu

9

3. Nema jasne definicije ciljnih tržišta i razumijevanja poželjnih iskustava od ciljnih tržišta

9

4. Bosna i Hercegovina nije ozbiljno prisutna u globalnim sistemima distribucije u turizmu

10

5. Nema efikasnog pakovanja cjelovitih destinacijskih/proizvodnih iskustava 9

6. Još uvek nije uspostavljena jaka interesna veza agencija i touroperatora sa regionom kao destinacijom i drugim destinacijama u Bosni i Hercegovini

8

7. Nerazvijeni informacijski sistem, turistička statistika i tržišna istraživanja turizma Bosne i Hercegovine,

9

8. Nema izgrađenog sistema za upravljanje iskustvima gostiju u destinacijama 9

9. Nepostojanje profesionalne internet-web marketinške i prodajne platforme regiona 10



176

10. Interna organizacija i poslovne misije turističkih ureda nisu definisane 8

11. Izuzetno nizak budžet za turistički marketing regina i njegovih turističkih proizvoda

10



1. Pozitivan uticaj promjena institucionalnog javnog mnenja na rast interesa turista i posrednika turističkih putovanja za regionom Gornjeg podrinja

8

2. Sve opšta dostupnost marketinških alata, tehnologija i intelligence sistema u svijetu 5

3. Ovaj region je na početku razvoja turizma i može koristiti pozitivna iskustva i greške drugih

6

4. Promovisanje nacionalnog turističkog brenda je u toku na CNN- u. 10

4. Opasnosti Redni broj


1. Ubrzane inovacije u procesima nacionalnog marketinga zemalja u okruženju

6

2. Globalna konkurencija u ponudi diverzifikovnih turističkih proizvoda 5

3. Moguće političke tenzije na području regiona 3



177

9.7. ORGANIZACIJA, UPRAVLJANJE I PODSTICANJE RAZVOJA TURIZMA

1. Snage

Redni broj


1. Naslijeđena struktura i pokrivenost institucija, organizacija i asocijacija turističkog sektora regiona

4

2. Postojanje bazične institucionalne osnove za regulaciju turističkog sektora (zakon o turizmu i razni pravilnici)

7

3. Izraženi politički interes Opština regiona prema turizmu te inicijalne institucionalne i financijske potpore planovima razvoja destinacija i projekata investicija

9

4. Rastući lideršip Opština regiona u procesima reforme i rehabilitacije turističkog sektora (zna se što se želi)

9

5. Odluka Opština regiona za formulisanjem turističke vizije i strategije 9

2. Slabosti

Redni broj


1. Nedostatak opšte prihvaćene i dobro artikulisane vizije razvoja turizma regiona 10

2. Nedostatak realnih lokalnih vizija, koncepata i programa za turistički razvoj 7

3. Nedostatak jasnog i na temelju dominantnog iskustva turističkog strukturisanja regiona

9

4. Nedostatak jake državne pomoći za razvoj konkurentske sposobnosti turizma Gonjeg podrinja, posebno pripreme investicija i akvizicije investitora

9

5. Neatraktivni uslovi bankarskog financiranja s visokim kamatama i hipotekarnim klauzulama

9

6. Nerazvijeno financijsko tržište za tzv "start-up" projekte 9

7. Dugotrajan i skup proces dobivanja potrebnih dozvola 9



178

8. Orijentisanost privatizacije na cijenu (tko da više) a ne na razvoj (tko šta može i kakve se razvojne sinergije postižu)

8

9. Nedostatak javno-privatnih partnerskih odnosa u uspostavi vrijednosnog lanca turizma u destinacijama opština regiona

8

10. Nedostatak opšteg sistema upravljanja kvalitetom u turizmu 10

11. Nedostatak profesionalnog i atraktivnog sistema poticaja za privlačenje stranih investitora u turizmu

7

12. Nedostatak realno artikulisanog sistema poticaja za rast malog i srednjeg biznisa u turizmu

7

13. Nedostatak upotrebljive funkcionalne i financijske statistike turizma 10



1. Interes i podrška internacionalne zajednice projektima i programima razvoja turizma regiona Gornjeg podrinja

7

2. Mogućnost da se iz centralne pozicije brzo stvori osnova i hijerarhijska struktura upravljanja razvojem turističkih proizvoda i destinacija

8

3. Lako dostupni globalni modeli i iskustva u organizaciji i upravljanju turizmom 9

4. Početak pristupnih pregovora s EU 7

4. Opasnosti

Redni broj


1. Još uvijek prisutan nizak nivo osjećaja prema javnom dobru i javnim interesima 7

2. Otežan dogovor o prioritetima zbog sukoba lokalnih i centralnih interesa 5

3. Negativni efekti eventualno produžene faze divljeg kapitalizma i korupcije 8



179

Izvedena SWOT analiza, je ocjena data od strane autora teksta i nedvosmisleno upućuje na sljedeće: 1. Intenzitet nedostataka (515) je više od dva puta od intenziteta snaga (241), a

što je i logično s obzirom da je i Bosna i Hercegovina i ovaj region na početku izgradnje profesionalne turističke industrije;

2. Broj prilika iz okruženja je bitno veći od pretnji, što je dobar znak koji

znači da stvari iz okruženja za sada idu u korist turizma ovog regiona; 3. Uvažavajući konfiguraciju koja je proizašla iz ove SWOT analize, razvoju

turizma Gornje podrinjskog regiona treba pristupiti kao međusobno povezanom poligonu, gdje se ipak prioritet daje unutrašnjim slabostima, budući da su ulaganja samo na osnovu unutrašnjih snaga i korišćenja prilika bez otklanjanja slabosti suboptimalna;

4. Vidljivo je da su slabosti one na koje turistička politika može djelovati,

odnosno one na koje ista teže deluje, ravnomerno raspoređene. Važno je na osnovu nalaza ove SWOT analize učiniti dodatni napor za dodatnim političkim marketingom turizma Gornje podrinjskog regiona kao važnom budućom polugom u proizvodnji regionalnog blagostanja. Treba dakle do kraja senzibilizovati interese svih interesnih subjekata i ostvariti dogovor o viziji turizma na nivou regiona, kako bi se olakšao put upravljanju turizmom u pojedinim opštinskim destinacijama.



180

10. STRATEŠKE PREDNOSTI I STRATEŠKI NEDOSTACI Strategija u turizmu se vodi, prepoznavanjem potencijala određenje regije, njenim planiranjem, povezivanjem i upravljanjem prirodnih i ljudskih resursa, kako bi se omogućio ekonomski razvoj i sačuvali postojeći resursi, povezivanjem i upravljanje sa njima u skladu sa brojem turista. Postojanjem velikih i raznolikih kulturoloških i prirodnih potencijala predstavlja za Gornje podrinje, veliku prednost za turistički razvoj ili za nove atrakcije u već postojećim turističkim ponudama. 10.1. STRATEŠKE PREDNOSTI SWOT analiza je pokazala širok sklop snaga, slabosti, šansi i opasnosti te, na toj osnovi, širok poligon strategija djelovanja i njihove prioritete. Ovde nas, prije svega, zanimaju koje su strateške konkurentske prednosti na kojima Gornje podrinjski region može da gradi svoju turističku industriju u narednom periodu. Poznato je da se današnja svjetska konkurencija u turizmu više ne rukovodi samo kriterijumima proizvoda i kvaliteta turističke ponude u užem smislu. U vrijeme globalnih komunikacija i sveopšteg pristupa informacijama, tehnologije razvoja proizvoda i različitih vrsta turističkih ponuda su svima dostupne, pa se lako i brzo kopiraju. Današnje ozbiljne turističke politike, koje su vođene na principima ekonomije iskustva, sve su više usmjerene na izgradnju i njegovanje sopstvenih dugoročnih strateških potencijala iza kojih stoje različite ponude i proizvodi koje je znatno teže kopirati, te koji, uslijed toga, predstavljaju strateške resurse za uspjeh u budućnosti. U tom smislu se strateški potencijali Gornje podrinjskog regiona za uspjeh u turizmu definišu kao:

• Pozitivan odnos stanovništva Gornje podrinjskog regiona prema turizmu, otvorenost, urođeno gostoprimstvo i jak pozitivan emotivni odnos koji gost dobija kao rezultat svog boravka u ovom regionu;

• Geostrateški položaj Gornje podrinjskog regiona na međi nekoliko istorijskih kulturnih krugova i s Nacionalnim parkom „Sutjeska” i prašumom „Perućica” koji predstavlja još uvijek neotkrivenu turističku ponudu jugoistočne Evrope;

• Veliki neiskorišćeni potencijal prelijepih rijeka Drine i Tare, pješčanih piramida, ergele „Borike”, planinskih masiva Zelengore, Maglića, Volujaka, itd. koje čine jedinstvenu strukturu atrakcija u ovom dijelu Evrope;

• Nedirnuta prostranstva planina, šuma, agrarnih područja i lovno-ribolovnih zona, čije slike stvaraju prepoznatljivi imidž jedinstvenog i kontrastima bogatog pejzaža;

• Nasleđena baština spomenika različitih kultura, s velikim brojem očuvanih manastira;



181

10.2. STRATEŠKI NEDOSTACI S druge strane, glavni strateški nedostaci koje Gornje podrinjski region mora hitno da riješi ako želi da uspije na domaćem i međunarodnom turističkom tržištu su:

• na međunarodnom tržištu još uvijek nema svijesti o Bosni i Hercegovini kao turističkoj destinaciji, samim tim i regionu Gonjeg podrinja najviše uslijed činjenice da zemlja još uvijek nema nacionalni turistički brend koji jasno prenosi sliku željenog tržišnog pozicioniranja, uslijed činjenice da zemlja još nije formulisala i međunarodno komercijalizovala prepoznatljive turističke proizvode bazirane na sistemu iskustva, kao i uslijed veoma niskog promotivnog budžeta;

• nedostatak opšte prihvaćene vizije turizma Gonjeg podrinja, nedostatak vizija razvoja Opština regiona, kao i nedostatak turističkog strukturisanja turizma regiona na bazi dominantnog iskustva;

• uslijed nedovoljne saradnje i koordinacije između Opštinskih vlasti i relevantnih interesnih grupa u turizmu Gornjeg podrinja, još uvijek je nedovoljno artikulisana i uspostavljena prostorno-urbanistička regulativa većine sadašnjih i potencijalnih turističkih destinacija i/ili centara, nedovoljna zaštita i održavanje glavnih nacionalnih prirodnih i kulturnih resursa/atrakcija, nekontrolisana ("divlja") gradnja, kao i neprimjenjivanje zakona, kontrole i kaznene politike kod incidenata na području životne sredine (divlje deponije);

• nedovoljna svijest i/ili razumijevanje o važnosti sistema turističkih iskustava i uspostavljanja cjelovitog lanca vrijednosti kod većine sadašnjih proizvoda regionalnog turizma;

• ograničen pristup regionu, odnosno pojedinim turistički interesantnim dijelove, kao kombinovana posljedica nedostatka aerodroma, nedostatka "low-cost" avioprevoznika, odnosno savremenih autoputeva i opšte zapuštenosti drumske infrastrukture;

• nedostatak internacionalno kvalifikovanih hotelskih i turističkih menadžera, kadrova u novim turističkim zanimanjima (animacija, zabava, manifestacije, tematski parkovi, interpretacioni centri i sl.), kao i niska mobilnost radne snage u Bosni i Hercegovini i nefleksibilnost sistema zapošljavanja (sezonski rad, fleksibilno radno vrijeme i sl.).



182

10.3. ZAKLJUČAK Uzimajući u obzir navedene kako strateške potencijale, tako i identifikovane glavne nedostatke regiona, Gornje podrinje sasvim sigurno može da preuzme odgovornost za izgradnju sopstvenih prepoznatljivih kompetencija u turizmu, nudeći svijetu različite turističke proizvode koji kombinuju atraktivne prirodne, istorijske i socijalne elemente kojima okruženje obiluje. Sve to, dalje, mora biti začinjeno i povezano s prepoznatljivim bosanskim životnim stilom koji se najbolje može doživeti u kulturnom okruženju prijateljski nastrojenih ljudi. Imajući sve to na umu, Gornje podrinje ne bi trebalo da nudi dominantno jednoznačne proizvode, nego veliki broj različitih proizvoda koji izviru iz njegovih strateških dugoročnih potencijala. Može se, dakle, konstatovati da, nudeći brojne razloge za dolazak i boravak, Gornje podrinje predstavlja najbolji izbor za drugi odmor u godini.



183

11. VIZIJA 11.1. OBUHVAT VIZIJE Vizija turističkog razvoja predstavlja funkcionalnu i inspirativnu, idealnu sliku turizma u nekoj destinaciji u vremenskom periodu za koji se donosi. U tom konketstu, ona predstavlja ne samo osnovno polazište, već i najkritičniju komponentu turističke politike neke zemlje ili regije s obzirom da mora da ponudi kvalitetne odgovore na sljedeća bitna pitanja:

• Kakva ćemo destinacija biti; • Kakav imidž želimo (kako na lokalnom tržištu, tako i na međunarodnom

planu) i na koji način ćemo ga graditi/komunicirati; • Kakve goste/turiste želimo da privučemo; • Kakve ćemo sadržaje ponude (glavne i sporedne) izgraditi/ponuditi (u

smislu cjelovitog lanca vrijednosti); • Kakve sadržaje podrške moramo da obezbjedimo u cilju ostvarenja vizije

(od saobraćajne i druge infrastrukture, do obrazovanja); . • Koliko će da košta ostvarenje vizije i kako da obezbjedimo za to potrebna

sredstva; odnosno • Koje će organizacije i pojedinci preuzeti odgovornost za ostvarenje vizije.

Polazeći od prethodno navedenih razvojnih pitanja, jasno je da je priprema vizije izuzetno težak, zahtjevan, ali i inspirativan proces u kojem moraju da učestvuju svi ključni igrači. S druge strane, međutim, jednom kad se vizija usvoji, njeno je sprovođenje još zahtjevniji proces, s obzirom na činjenicu da realizacija vizije zahtjeva ne samo bazično razumijevanje i prihvatanje, već i poistovećivanje s njom od strane svih učesnika. Iz toga, dalje, slijedi i maksimalna posvećenost, a time i odgovornost za osiguranje i alokaciju resursa, odnosno energije. Konačno, kad je reč o viziji turističkog sektora regiona Gornjeg podrinja, posebno valja naglasiti i činjenicu da vizija, osim što mora biti tržišno usmjerena, takođe mora da sadrži i bazične vrijednosti/principe koji vjerno odražavaju uvjerenja različitih društvenih grupa lokalne zajednice o tome kako će turizam da služi stanovništvu regiona. U tom kontekstu, vizija treba, dakle, da "pomiri" tzv. vrijednosno vođen pristup, sa tzv. tržišno vođenim pristupom.



184

11.2. PRINCIPI Uvažavajući maksimalno rezultate svih obavljenih terenskih istraživanja, proizašle su sljedeće ključne vrijednosti na kojima treba da se zasniva razvojna vizija turizma regiona u nastupajućem periodu:

• Turizam u Gornjem podrinju mora da bude dobitna kombinacija za svakog; • Gornje podrinje treba da prihvati turizam kao efikasnu polugu za

uključivanje u domaću i međunarodnu tržišnu utakmicu i globalizaciju; • Gornje podrinje u turizmu želi da se pokaže kao novo, inovativno i različito

tržište; • Gornje podrinje će u turizmu igrati na faktor (pozitivnog) iznenađenja jer

kreće, praktično, "od nule"; • Gornje podrinje u turizmu treba da se fokusira najviše na one sadržaje i

inicijative koje, uz najmanji transakcioni trošak, Gornje podrinje ne samo postavljaju na turističku mapu, već i razdvajaju od konkurencije.

11.3. OSLONAC NA STRATEŠKE PREDNOSTI Prethodno je definisano da Gornje podrinje na dugi rok svoju konkurentnost u turizmu mora da gradi na svojim sljedećim strateškim prednostima:

• ljudi Gornjeg podrinja daju posebno jake argumente ovom regionu da uđe u domaću i internacionalnu turističku industriju;

• povoljan geostrateški položaj Gonjeg podrinja, jer se ovaj region nalazi na veoma bitnim saobraćajnim pravcima;

• veliki potencijal prelijepih rijeka koje se mogu iskoristiti za razvoj dosta različitih vidova turizma i koji regionu Gornjeg podrinja daju jaku stratešku prednost;

• Nacionalni park „Sutjeska” i zaštićeni dijelovi prirode kao što je prašuma „Perućica” i drugi očuvani potencijali planina, (Zelengora, Maglić, Volujak, ..), šuma i ruralnih područja, kao izvor za kreiranje novih proizvoda i inovacija u turizmu;

• Spomenička baština s naglaskom na vjerske objekte i arhitektonska remek djela iz doba Osmanlijske vladavine koji daju ovom regionu jake argumente za afirmaciju i prezentaciju kao destinacije s istorijom i kulturom;

• Aktuelno duhovno stvaralaštvo i sklonost festivalima, različitim manifestacijama i događajima, obezbjeđuju Gornjem podrinju razvoj još jednog vida turizma.

11.4. VRIJEDNOSTI KOJE GORNJE PODRINJE ŽELI DA

PREDSTAVI U skladu sa svim prethodnim konstatacijama i odrednicama, a u cilju maksimalno efikasnog uključivanja regiona u domaću i međunarodnu turističku arenu, odabrana turistička vizija treba svijetu da prestavi Gornje podrinje kao:



185

• Region koji iskreno ("sa srcem") prihvata goste iz cijelog svijeta, pri čemu s njima uspostavlja prisnost, razumevanje, toleranciju, odnosno lično i profesionalno uvažavanje;

• Region koji kroz turizam izražava svoj ponos, identitet, odnosno sve svoje kulturno-istorijske vrijednosti i posebnosti;

• Region koji cijeni i maksimalno je posvećen očuvanju i zaštiti svih svojih prirodnih i kulturnih blaga;

• Region koji međunarodno tržište prihvata kao sigurnu, zanimljivu, vjerodostojnu i iznad svega čistu turističku destinaciju s prepoznatljivim (unikatnim) identitetom;

• Region koji u turizmu "igra" na različite proizvode, izvedene iz bogate i relativno ravnomjerno raspoređene resursne osnove i strukture atrakcija, s ciljem da u turizmu bude zaposlena tokom cijele godine;

• Region čije stanovništvo, intelektualne i političke elite prihvataju turizam i turističku industriju kao važan faktor političke integracije, privrednog razvoja i dugoročnog ekonomskog prosperiteta;

• Region koji je svjesan da blagostanje kroz turizam nije moguće bez kvalitetne infrastrukture, znanja, obrazovanja i novih tehnologija, odnosno njihovog trensfera svim akterima u turizmu;

• Region koji aktivnom i inovativnom turističkom politikom integralnog i održivog razvoja u narednom periodu višestruko uvećava promet i prihode u turizmu i postaje ozbiljan akter domaće i svjetske turističke industrije.

Vizija: Gornje podrinje - turistička destinacija Gornje podrinje je region u gornjem toku rijeke Drine koji u jednakoj mjeri cijeni sve prirodne i kulturne resurse kojima raspolaže. Čini ga deset opština/općina, koje su jednako snažno opredjeljene za održivi razvoj turizma. Svojim nenadmašnim položajem na međunarodnim putnim pravcima idealno je mjesto za razvoj turizama. Područje uz sliv rijeke Drine od velikog je razvojnog i rekreativnog potencijala za region i koje posebno valorizuje obalni prostor za tranzitni i stacionarni turizam. Gornje podrinje je područje bogato vodom i šumom, srce Istočne Bosne i Hercegovine, s gradovima kao što su Foča, Goražde ili Višegrad, kao središtima koji s ponosom ističu svoje kulturno-istorijsko nasljeđe. Region je posebno posvećen valorizaciji vodnih tokova koji se nalaze na njegovom području, ali i ubrzanom razvoju ruralnog i planinskog turizma, te ugostiteljstva baziranog na gastronomskoj baštini i autohtonim kulinarskim iskustvima. Gornje podrinje otvorenog srca prima turiste iz zemlje i inostranstva, ukazujući istovremeno na svoje bogato nasljeđe, njegovane i zaštićene prirodne resurse i moderno opremljene smeštajne kapacitete. Ovdje se nalaze veoma vrijedni prirodni i istorijski resursi zemlje, a visok standard opreme zimskih i letnjih zdravstvenih i rekreativnih središta, kao i gusta mreža puteva nudi jedinstveni uvid u sve ljepote ovog regiona.



186

12. STRATEŠKE SMJERNICE RAZVOJA TURIZMA Neophodno je zaključiti da u Gornjem podrinju postoji čitav niz turistički atraktivnih područja koja treba, identifikovati, pripremiti, staviti u funkciju te promovisati. Da bi se to izvelo neophodno je realizirati strateške smjernice kroz sljedeće aktivnosti:

Formirati Turističku asocijaciju Gornjeg podrinja koja bi okupila sve

zainteresovane (stekholdere) za razvoj turizma i na taj način objediniti ne samo turističku ponudu nego obezbjeđivati i sredstva za realizaciju kvalitetnih programa od interesa za sve članice asocijacije, a koje one pojedinačno ne mogu izfinansirati. Buduća Gornjodrinska turistička asocijacija bi imala regionalni karakter, strukovno i tržišno profilisana i orjentisana ka budžetiranju i traženju sredstava za profitabilne projekte. To bi u početku bio pristup interesnih grupa da se razbije monotonija i deklarativni (politički) stav podrške razvoju turizma regije;

Pored Turističke asocijacije Gornjeg podrinja potrebno je formirati

kantonalnu turističku zajednicu Bosansko-podrinjskog kantona i Turističke opštinske organizacije na području RS-a opština. Ovakav organizaciono – institucionalni model povezivanja je najpogodniji za početak i aktiviranje rada, obzirom da povezuje sve zainteresovane;

Zadaci tih organizacije bi trebali biti sljedeći:

Razvoj proizvoda; Istraživanja, promocija i prodaja (na ciljnim tržištima); Turističke informacije i koordinacija svih marketinških

aktivnosti na lokalnom nivou; Aktivnosti na međunarodnim tržištima, u prvoj fazi

posredstvom lokalnih marketinških jedinica i Marketing menadžment turističke destinacije (mjesta, regije).

U organizacionoj strukturi Buduće Turističke organizacije/ureda Gornjeg podrinja treba da se kreira Odjeljenje za razvoj proizvoda koji će imati svog menadžera koji koordinira rad proizvodnih menadžera;

Na istom nivou kao i Odjeljenje za razvoj proizvoda treba formirati i

Odjeljenje promocije i prodaje koji takođe ima svog menadžera koji koordinira akcije promocije i prodaje;

Vršiti promociju turističke ponude putem: Interneta, TV emisija,

kvalitetno obrađenih video zapisa, prospekta i brošura na stranim i domaćim jezicima, učešćima na međunarodnim i regionalnim turističkim sajmovima, itd.;



187

U cilju promovisanja i povećavanja nivoa informisanja o turističkoj ponudi Gornjeg podrinja izraditi internet prezentaciju Turističke asocijacije Gornjeg podrinja. Sugerišemo da ona mora biti zadovoljavajućeg kvaliteta tako da se može uporediti s međunarodnim standardima. To se naročito odnosi kako na dizajn, tako i na sadržinu koja ne smije biti preopširna (i stoga nerelevantna), ili nedovoljno informativna. Mora da sadrži opis ili turističku kartu regije, pomoću koje se lakše mogu locirati atrakcije, gradovi i sl. koji se pominju i promovišu i što je takođe važno aktivna cijelo vrijeme, sa svježim primamljivim informacijama. Neophodno je i da se informacije prezentuju i na engleskom jeziku;

Izraditi marketing plan koji bi imao zadatak da na smislen način poveže

atrakcije i proizvode i tržištu (domaćem i ino) predstavi Gornje podrinje kao novu (evropsku) turističku destinaciju;

U strateški državni projekat «Postaviti Bosnu i Hercegovinu na turističku

mapu Svijeta» kojim se na međunarodnim turističkim sajmovima promoviše BiH uvrstiti turističke destinacije Gornjeg Podrinja koje su dosada izostavljene;

U cilju obezbjeđenja budžeta Turističkoj asocijaciji Gornjeg podrinja,

kantonalnoj turističkoj zajednici Bosansko-podrinjskog kantona i Turističkim opštinskim organizacijama Opštine po Zakonu o lokalnoj upravi i samoupravi treba da u svojim budžetima predvide sredstva za podsticanje i razvoj turizma;

Jedan od načina finansiranja razvoja turizma na ovom području treba da

bude i kroz partnerstvo javnog i privatnog sektora, što predstavlja realnu i najkraću mogućnost da se dođe do kvalitetnih sredstava za podsticanje i razvoj turizma;

Treba izvršiti promociju različitih mogućnosti turističkih potencijala i

ulaganja sa FIPOM, (Foreign Investment Promotion Agency (FIPA) of Bosnia and Herzegovina (BiH)), partnerstvom javnog i privatnog sektora, koncesijama...;

Lobirati na nivou regionalnih, entitetskih i državnih upravljačkih

struktura, radi dobijanja političke želje i podrške uspostavljanju održivog razvoja turizma u ovom regionu;

Turističke ponude i programe treba uskladiti i prilagoditi prema interesu

turista, što prvenstveno podrazumijeva precizno praćenje turističkih kretanja, kao i sastav turista (starosti, prema platežnoj moći, zanimanju, domaći ili strani turisti, itd). Važno je istaći da očekivane aktivnosti traže jaku spregu između javnog i privatnog sektora i što je najvažnije – uspostaviti funkcionalan sistem za preciznu evidenciju o turističkim kretanjima (kretanja broja turista i kretanje broja noćenja), kako bi se na osnovu prikupljenih podataka mogli planirati sljedeći razvojni procesi u ovoj oblasti;



188

Turističke organizacije trebaju imati za cilj promovisanje specijalizovanih

proizvoda kroz svoje promotivne materijale (kao što su banje, lov i ribolov, planine, jezera i rijeke, kulturne i prirodne atrakcije), kao i specifični proizvodi i usluge namjenjene određenim tržišnim segmentima (kao što su lov, ribolov, jezera, seoski turizam i dr.), tako da najveći dio promotivnih materijala u opticaju ne bude samo opšteg karaktera (nedovoljno fokusiran);

Kad je riječ o ljudskim potencijalima, treba naglasiti da treba izvršiti

doedukaciju postojećih turističkih radnika, kao i edukaciju novih turističkih radnika, (kojih nedostaje u ovom sektoru), u različitim vještinama (npr. veoma je teško obezbijediti kvalitetne vodiče,..), naročito u smislu gostoljubivosti, od gosta očekivanog kvaliteta usluživanja, odnosno poznavanja stranih jezika;

Radno vrijeme turističkih organizacija bi trebalo da je dosta duže nego

do sada i trebalo bi da je obavezan rad i tokom prvog dana vikenda, subotom;

Kao prvi korak za bilo kakav razvoj turizma u Gornjem podrinju treba

postaviti izgradnju i uređenje saobraćajnica, turističkih objekata, staza i prateće infrastrukture;

Aktivirati administraciju Opština u traženju podrške revitalizaciji

infrastrukture NP Sutjeska (od strane: države, entiteta, te evropskih asocijacija nacionalnih parkova);

Izvršiti inventarizaciju i klasifikaciju postojećih i potencijalnih turističkih

receptiva;

Izgraditi nove i osavremeniti postojeće smještajne kapacitete, (hotela, motela, pansiona, apartmana i bungalova);

Ubrzati proces certifikacije domaćih proizvoda (jabuka, rakija,

kajmak...) čime bi se stimulisao razvoj poljoprivrede i obogatila ekoturistička ponuda ovoga područja;

Uvažavajući navedene osebujne i specifične prirodne karakteristike ove

regije, kao i sadašnje stanje turističke infrastrukture, smještajnih kapaciteta, itd., posebnu pažnju treba pokloniti razvoju seoskog i ekoturizma, kao vida turizma koji privlači turiste kojima nije glavni zahtjev savremeni i luksuzni smještaj i moderna infrastruktura;

Stimulisati razvoj seoskog turizma i obiteljskog poduzetništva (stari

zanati, proizvodnja zdrave hrane);



189

Objedinjavanjem turističke ponude izvršiti međusobno povezivanje i saradnju na lokalnom i regionalnom nivou sa susjednim regijama;

Nastojati ostvariti saradnju sa stranim turističkim firmama koje su

specijalizarane za navedene vidove turizma;

Zaštititi prirodne ljepote i rijetkosti korišćenjem na osnovima održivog razvoja;

Zaštititi kulturno-istorijske spomenike i inicirati i podržati njihovu

restauaraciju;

Izvršiti deminiranje zaostalih minskih polja u cjelosti;

Ukloniti divlje deponije i očistiti korita rijeka od krutog komunalnog i indutrijskog otpada;

Pri izradi budućih Prostornih razvojnih planova opština obavezno se

ravnati prema navedenim strateškim razvojnim smjernicama turizma.



190

13. ZAKLJUČAK Procese regionalnog, subregionalnog i lokalnog razvoja turizma kao grane sa jakim komparativnim prednostima Gornjeg podrinja, treba kontinuirano razvijati. U cilju razvora turizma potrebno je implementirati Strateške smjernice razvoja turizma Gornjeg podrinja kroz:

Promociju različitih mogućnosti turističkih potencijala i ulaganja/sa FIPOM(Foreign Investment Promotion Agency (FIPA) of Bosnia and Herzegovina (BiH)), partnerstvom javnog i privatnog sektora, koncesijama...;

Rekonstrukciju i modernizaciju postojećih kapaciteta;

Razvoj novih proizvoda prepoznatljivih na domaćem i ino tržištu;

Edukacija turističkih radnika i menadžmenta u novim vješinama i

menadžmentu. Treba provesti sve aktivnosti iz Strateških smjernica razvoja turizma, (Poglavlje 12.), kao i preporuke iz Poglavlja 8.3., 8.4., 8.5. i 8.6. ove Strategije; Nastaviti aktivnosti na daljoj razradi i implementaciji ove Studije: izraditi detaljne planove investicija i marketinga; Objediniti turističke ponude i izvršiti međusobno povezivanje i saradnju na lokalnom i regionalnom nivou sa susjednim regijama, uz aktivnu saradnju privatnog i javnog sektora u procesu razvoja turizma na regionalnom i lokalnom nivou; Potrebno je uspostaviti funkcionalan sistem za preciznu evidenciju o turističkim kretanjima (kretanja broja turista i kretanje broja noćenja), kako bi se na osnovu prikupljenih podataka mogli planirati sljedeći razvojni procesi u ovoj oblasti. Turizam Gornjeg podrinja iznad svega treba da postigne povećanje konkurentnosti turističke privrede, povećanje deviznog priliva od turizma, rast domaćeg turističkog prometa, te rast zaposlenosti putem turizma.

Generalni direktor

Prof.dr Zdravko Milovanović, dipl.inž.maš.



191

LITERATURA I IZVORI Abicht, L.; Freikamp, H.; Preuss, B. (2002). Qualificationsentwicklung in Tourismus. Branchenbericht zum Projekt Trendqualifikationen als Basis zur Früherkennung von Qualifikationsentwicklungen. Halle. Bakić, O.,(1993),Marketing u turizmu,Ekonomski fakultet,Beograd. Bećirević,E.,Banjsko klimatska mjesta i mineralne stolne vode BiH,Printcom,Tuzla. Bakić,O.,(2005),Marketing menađžment turističke destinacije. Bakić,O.(1996),Upravljanje marketingom u poslovnoj i turističkoj politici,Ekonomski fakultet, Beograd. Brkić,N.,(2005)Promjena imiđža BiH u funkciji razvoja turizma,Ekonomski fakultet,Sarajevo Čačić.K.; (1995), Poslovanje preduzeća u turizmu,Ekonomski fakultet,Beograd. European Commission, DG Enterprise (2001). Improving training in order to upgrade skills in the tourism industry. Final report of Working Group B. Brussels, European Commission. Jonckers, Piet (2005). General trends and skill needs in the tourism sector in Europe. U: Trends and skill needs in tourism. Luxembourg, Office for Official Publications of the European Communities, str. 7-11 Joppe, M. (2005). General trends and skill needs in tourism in Canada. U: Trends and skill needs in tourism. Luxembourg, Office for Official Publications of the European Communities, str. 41-51 Hrabovski,E.(2006):Destinacije zdravstvenog turizma,Prometej, Novi Sad. Marhuenda, F.; Strietska-Ilina, O.; Zukersteinova, A. (2005). Vocational identity, flexibility and mobility in the European labour market. Internet adresa: www.itb.uni-bremen.de/projekte/fame/fame.htm Ritter, Stephan (2005). Trends and skills needed in the tourism sector: 'tourism for wellness'. U: Trends and skill needs in tourism. Luxembourg, Office for Official Publications of the European Communities, str. 79-88 Anđelković, M. (1982.): Geologija Jugoslavije, Rudarsko-geološki fakultet, Beograd Beus, V. i dr. (1983.): Ekološko-vegetacijska rejonizacija Bosne i Hercegovine, Šumarski fakultet, Sarajevo Dukić , D. (1984.): Hidrologija kopna, Naučna knjiga, Beograd



192

Fairbridge, R.W. (1968.): The Encyclopedia of Geomorphology, Reinhold Book Co., New York Grupa autora, (1999):Osnove marketinga, Ekonomski fakultet,Sarajevo Grupa autora,(1991):Savremeni tokovi u turizmu,Beograd. Grupa autora (1983.): Enciklopedija Jugoslavije, JLZ , Zagreb Grupa autora (1987.): Veliki geografski atlas Jugoslavije, SNL, Zagreb Grupa autora, (1960.): Vojno-inženjerijski opis reke Drine, Državni sekretarijat za poslove narodne odbrane, Beograd Grupa autora, (1978.): Studija dugoročnog razvoja turizma BiH, Sarajevo Grupa autora, (1984.): Mogućnosti razvoja planinskih masiva u SR BiH, Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno uređenje, Sarajevo Katzer, F. (1901.): Zur Verbreitung der Trias in Bosnien, Wissensch. 21. Prag Katzer, F. (1926.): Geologija Bosne i Herzegovine, Sarajevo Kotler. F., (1989.):Upravljanje marketingom, Informator, Zagreb Lepirica, A. (1998.) Prašumski rezervat Peručica, Fondeko svijet, Sarajevo Mihić, Lj. (1978.); Sutjeska, Kulturni-istorijski spomenici i centri za rekreaciju, Univerzal, Tuzla Marković, S. i Z. (1970. ): Osnovi turizma, Zagreb Milanović, P. (1979.): Hidrogeologija karsta i metode istraživanja, Institut za korištenje i zaštitu voda na kršu, Trebinje Nejašmić, I. (1991): Moguća revitalizacija sociodemografski depresivnih područja Hrvatske, Institut za migracije i narodnosti sveučilišta u Zagrebu, Zagreb Panjukov, P. N. (1965.): Injženjerska geologija, Građevinska knjiga, Beograd Senečić,J, (1999.):Istraživanje turističkih tržišta,Mikrorad, Zagreb Skupina autora ,( 1980.): Prirodne i kulturno –historijske vrijednosti BiH, Prostorni plan Bosne i hercegovine, Faza B -Valorizacija, Sarajevo Skupina autora, (1986.): Nacionalni park Sutjeska – Prostorni plan posebnog područja, Urbanistički zavod Bih, Sarajevo Taubman, I. (1980): Rekreacija u Bosni i Hercegovini, Instiut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje, Sarajevo



193

White, W. B. (1988.): Geomorphology and Hydrology of Karst Terrains, Oxford University Press, New York

strategija razvoja turizma u gornjem podrinju

Documents