STILISTIKA I RETORIKA

Stilistika se nerijetko smatra nasljednicom retorike ili, drugim riječima, modernom retorikom

koja postupno utvrđuje svoj predmet, ciljeve i metode. Ovo se ne odnosi samo na zapadni

civilizacijski krug, nego možda još više vrijedi i za, recimo, arapsku klasičnu stilistiku, gdje su

nazivi retorika i stilistika praktično međusobno zamjenjivi – dolaze kao sinonimi. Nastanak

retorike kao posebne naučne discipline predstavlja prvo svjedočanstvo o razmišljanju o jeziku u

zapadnom svijetu. To je prvi put potvrđeno u petom vijeku prije naše ere na Siciliji. Tako se

jezik u samom početku njegovog izučavanja nije posmatrao kao jezik, nego kao govor. Retorika

je rođena u antičkoj Grčkoj i u početku je bila shvaćena kao vještina govorništva, što znači da je

bila vezana, prije svega, za sferu usmene upotrebe jezika. Već u Aristotelovo doba retorika

postaje disciplina koja raspolaže određenim brojem utvrđenih postavki, kriterija i pravila. U

sljedećih dvadeset vijekova retorika je pretrpjela više bitnih izmjena, prije svega, ona gubi svoj

neposredno gramatički karakter: više ne proučava vještinu ubjeđivanja, nego vještinu lijepog

govora. Početkom devetnaestog vijeka objavljuju se posljednje velike retorike, a uzroci opadanja

interesa za retoriku su višestruki. Krajem devedesetog i početkom dvadeset i prvog stoljeća javlja

se izvjesno obnavljanje zanimanja za definiranje figura. Međutim, ono je podstaknuto razvojem

savremene lingvistike, a ne okretanjem sadržajima nekadašnje retorike. Miroslav Čarkić u knjizi

Uvod u stilistiku naglašava da retorika kao sinhronijska disciplina u okviru besjedništva

proučava:

1. političko-savjetodavni govor,

2. sudski govor i

3. pohvalni govor,

a da u okviru književnog teksta retorika istražuje niski stil, srednji stili i visoki stil. Stilistika je

nejneposrednija nasljednica retorike, a Čarkić naglašava da nije slučajnost što se ona kao

disciplina javlja krajem devetnaestog i početkom dvadesetog stoljeća. Marina Katnić-Bakaršić u

knjizi Stilistika naglašava da su četiri elementa tradicionalne retorike posebno značajna za

stilistiku:

1. učenje o tropima i figurama,

2. teorija kompozicije,

3. teorije toposa (topika) i

4. teorija triju stilova.

Tropi i figure kao osnova „teorije ukrasa“ dugo su bili jedini preživjeli dio retorike, prvo u teoriji

književnosti pa zatim u stilistici. Protekle tri decenije označile su drugačiji pristup, baziran na

metodama lingvističke semantike. I nova retorika i stilistika pokušavaju ustanoviti formalne,

funkcionalne i semantičke krijeterije po kojima se realiziraju figure. Osim toga, dok je

tradicionalna retorika figure posmatrala statički, pod utjecajem lingvistike teksta stilistika,

naročito tekstualna stilistika, posmatra ove pojave ne samo kao ukrase, ne samo statički, nego i

kao sredstva argumentacije, te dinamički, kao sredstva vezivnja teksta, kao svojevrsne stilističko-

semantičke konektore. U segmentu retorike zvanom inventio (pronalaženje) posebno mjesto

zauzima topika čiji su predmeti toposi. Toposi predstavljaju „misaone teme prikladne za

samovoljno razvijanje i izmjenu“, „prvobitno, pomoćno sredstvo za izrađivanje govora“ (Curtius

1971 : 75). Za razvoj funkcionalne stilistike naročito je važnu ulogu imao onaj dio retorike u

kojem se izdvajaju različiti tipovi diskursa. Retorika, kako je shvataju belgijski retoričari, autori

opće retorike, zapravo pokazuje velike podudarnosti sa savremenom stilistikom, tačnije, sa onim

njenim dijelom koji se bavi figurama i tropima.

STILISTIKA I NAUKA O KNJIŽEVNOSTI

Termin nauka o književnosti obuhvata sve oblasti, pitanja i naučna ispitivanja umjetničkog

književnog stvaranja. Nauka o književnosti ima tri osnovna dijela: teoriju književnosti, književnu

kritiku i historiju književnosti. Ove tri discipline su najuže povezane, jer nijedna ne može

uspješno djelovati bez najtješnje saradnje sa drugim dvjema. O nauci o književnosti može se

govoriti tek od druge polovine devetnaestog vijeka. Najveći napredak ostvarila je u dvadesetim i

tridesetim godinama dvadesetog stoljeća sa pojavom formalizma, gdje je zastupano mišljenje da

je njen glavni predmet književno djelo. Sljedeća etapa odvijala se pod utjecajem marksističke

kritike. Nauka o književnosti kao teorija recepcije, kako ju je postavio Jaus, govori da se

književna djela u prošlosti u naučnom pogledu ne mogu pravo ni razumjeti ni prikazati ako se ne

uzme u obzir u kakvom su književnom horizontu nastala i kako su ih savremenici, a onda i

kasnija pokoljenja, shvatala i primala. S druge strane, književna kritika u mnogim slučajevima

pokušavala je da zamijeni nauku o književnosti. Neki stilističari izazvali su opravdanu reakciju

književne kritike, jer su smatrali da se ova druga treba odreći tradicionalnih pretenzija i a

subjektivni sud o književnom djelu mora da pomjeri i samu književnu kritiku kao bitnu

subjektivnu disciplinu u procjenjivanju književnih djela. Reagovanja književne kritike na ovakve

stavove koji su došli iz stilistike imala su za cilj restauraciju sopstvene dominacije i povlaštenog

položaja. Ovakav stav književne kritike posebno je zastupao Ričards. Roman Jakobson

nazivajući nauku o jeziku književnog djela poetikom smatra da je neophodno proučavanje

funkcije tog jezika radi utvrđivanja njegove poetske funkcije. Nauka o književnosti i stilistika se

u jednom segmentu podudaraju, a to je teorija književnosti. Međutim, i samo podudaranje nauke

o književnosti i stilistike na području teorije književnosti nije apsolutno, nego djelomično. Istina,

predmet je isti, ali su metodologija i postupci analize i opisa različiti. Bez obzira koliko teorija

književnosti i književna stilistika bile srodne, one su u svojim osnovnim postavkama i pristupima

istovjetnim (književnim) pojavama manje ili više razlikuju, kao u ostalom i po sopstvenom

sadržaju. Naravno, ovdje su zanemareni svi oni dijelovi nauke o književnosti i stilistike koji su

nepodudarni. Ali se, i pored tolike različitosti, može govoriti o djelimičnoj srodnosti ovih dviju

autonomnih naučnih disciplina. Međutim, ono što ih međusobno dovodi u vezu jeste književni

diskurs i mnoge bitne pojedinosti vezane za ovu vrstu teksta. Na kraju možemo zaključiti da

književna stilistika, gledano uopćeno, izučava sveukupnost sredstava umjetničke izražajnosti

koja su karakteristična i za književno djelo, autora, neki književni pravac ili jednu cijelu epohu,

kao i sva ona fakta od kojih zavisi umjetničko-književna izražajnost.

STILISTIKA I GRAMATIKA

Gramatika je grana lingvistike koja utvrđuje zakone jezika, proučava i daje sistematiku jezičkih

elemenata i jezičkih pojava. Gramatika je nauka o strukturi jezika i o pravilima i principima

njegove općeprihvaćene norme. Ona je onaj dio jezičkog prioučavanja koji se bavi oblicima i

strukurom riječi (morfologija) i njihovim uobičajnim rasporedom u izrazima i rečenicama

(sintakasa). Pr vi počeci gramatike javljaju je u Indiji oko polovine prvog vijeka u tumačanju

svetih knjiga Veda. Istovremeno počinje da se razvija gramatiika i kod Grka i to prvo u krugu

sofista. Gramatiku naručito proučavaju aleksandrinski filozofi u vezi sa analizom Homerovih

epova. Gramatika se može podijeliti na nekoliko poddisciplina, i to na historijsku, normativnu,

opisnu, uporednu. Poznato je da se jezik govorni kao i jezik književnog djela sastoji od

afektivnih i neafektivnih od ekspresivnih i neekspresivnih gramatičkih kategorija. Stil govornog

jezika i stil jezika književnog djela ima dvije osnovne vrste jezičkih kategorija: gramatičke i

stilističke. Termin gramatički ukazuje na jezičke jedinice pojmovnog značenja, odnosno

neafektivne jezičke jedinice. Pojam stilistički upućuje na jezičke jedinice koje pored pojmovnog

značenja imaju i elemente osjećajnosti. Dio stilistike koji je u direktnoj vezi s gramatikom

naziva se gramatička stilistika. Ova stilistička disciplina dijeli se na morfološku i sintaksičku.

Morofološka stilistika razmatra stilističke mogućnosti različitih gramatičkih kategorija koje

pripadaju jednim ili drugim dijelovima govora. Ovdje su važne stilističke mogućnosti kategorije

broja, razni sistemi zamjenica, imenički i glagolski stil govora i veze između književnog i

gramatičkog vremena. Sintaksička stilistika, na drugoj strani, ispituje ekspresivne mogućnosti

reda riječi, tipova rečenica, tipova sintaksičkih veza. Tako, stilistika ima za cilj proučavanje

afektivnog i ekspresivnog, kao i valorizaciono-estetskog karaktera gramatičkih kategorija,

odnosno figurativnu stranu svih lingvostilističkih jedinica.

Fonetika u širem smislu izučava s izgovorno-glasovnog i akustičkog gledišta sve jezičke jedinice

koje se pojavljuju u glasovnom nizu. Sve ove jedinice, od najelementarnijih (glasova) do

najsloženijih (rečeničnih prerida) fonetika proučava bez obzira na njihovu funkciju i značenje u

jeziku. Fonetika, prema tome proučava fizičku stanu glasova i glasovnih grupa. U odnosu na

fonetiku, fonostilistika proučava razne tipove glasovnih figura (asonancu, aliteraciju, asonantsko-

aliteracione veze, rimu, onomatopeju i ritam) i njihovu funkciju, prije svega u književnim

vrstama diskursa. Naime, svako književno djelo, bilo da je pisano u stihu ili prozi, izgrađeno je

jezikom koji predstavčlja nekakvu glasovnu strukturu iz koje su sačinjene riječi, fraze, rečenice i

cijela umjetnička tvorevina. Muzičko-estetski efekt koji to djelo sadrži u sebi proizvod je kako

glasova tako i prozodijskih elemenata u kombiinaciji s značenjem. Da bi se lakše izložila i

razmotrila fonetska stilska sredstva, moguće ih je uslovno, na objektivno-jezička i autorska. Pod

objektivno-jezičkim fonetskim stilskim sredstvima obično se podrazumijevaju sva ona sredstva

kojima raspolaže jedno umjetničko djelo. Pod autorskim fonetskim stilskim sredstvima

podrazumijevaju se sva ona sredstva koja su proizvod autorske intervencije i kreacije, a to su u

prvom redu razni tipovi glasovnih ponavljanja (eufonija), asonanca, aliteracija, onomatopeja i dr.

Sintaksa je uz morfologiju jedna od dvaju osnovnih dijelova gramatike. Sintaksa proučava građu

rečenice, gramatičke osobenosti i tipove rečenica, njihova sintaksiča sredstva, a s tim u vezi i

raznolikost spajanja riječi u njima, oblike i riječi, intonacije. Kada je riječ o sintaksički m

poddisciplinama postoji stilistička sintaksa koja je zapravo direktni spoj između stilistike i

sintakse. Stilistička sintaksa je nauka o smislenoj upotrebi sintaksičkih modela i o korištenju

jednog te istog sintaksičkog modela za izražavanje različitog sadržaja. Sintaksička stilistika je i

nauka o građenju govora s gledišta njegovih stilističkih svojstava. Ono istražuje ekspresivne

mogućnosti reda riječi, tipova rečenica, tipova sintaksičkih veza. Važno mjesto u okviru

sintaksičke stilistike imamju govorne figure – sintaksičke, stilističke ili retoričke figure tj.

Osobite sintaksičke konstrukcije koje ukazuju na izražajne mogućnosti i jezičkog izraza. Za

stilistiku izuzetno značenje u sintaksi imaju najprije rečenice koje se javlju kao osnovne jedinice

govora pomoću kojih se prenosi mišljenje i uspostavlja općenje, kao i to što se rečenice odlikuju

raznoobraznim strukturama koje pružaju raznovrsne mogućnosti izbora za ostvarenje potrebnih

nijansi značenja.

Stilistika i semantika predstavlju vrlo značajne naučen discipline za proučavanje sinhronije i

dijahronije jezika. Semantika je nauka o značenju o kojoj u filozofskom smislu govori već

Aristotel. Semantika se smatra i granom leksikologije. Proučavajući značenje riječi semantika

treba da pronađe kulturno-historijske i psihološke povode i uzroke promjene značenja. Među

najstarije problleme semantike treba svrstati istraživanje tipova promjena značenja i

uspostavljanje principa njihove klasifikacije. Danas sve više preovladava šire shvatanje

semanatike po kojem se ona ne ograničava samo na proučavanje značenja riječi već proučava i

druge značenjske jedinice, i one šire i one uže od riječi. Semantika je od Sossira prestala da

posmatra riječ kao izolovanu jedinicu i u strukturalističkom prilazu semantici veliki pažnju

počela poklanjati kontekstu u kojem je riječ data. Istovremeno sa semantikom sav značaj

konteksta otkriva stilistika. Milosav Čarkić navodi da još uvije nije utvrđeno od kakave je

pomoći stilističkim istraživanjima orijentacija na kontekst, ali da su već naznačena dva osnovna

puta koja vode u tom pravcu. Jedan od njih je utvrđivanje stilističkih vrijednosti riječi na osnovu

njihovog neposrednog konteksta. Proučavanj stilističkih vrijednosti riječi preko konteksta vodi

utvrđivanju njenog stilističkog polja. Iz ovog se vidi da semantika i stilistika imaju međusobne

dodirn etačke i zajedničke elemente, ali da među njima postoji i velika razlika – semantika

proučava gramatička i stilistička značenja jezičkih izraza, dok stilistika istražuje uzroke, uvjete,

efekte jezičkih jedinica.