stan środowiska w polsce na tle celów i priorytetów unii

1

INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA

STAN ŚRODOWISKA W POLSCEna tle celów i priorytetów Unii Europejskiej

RAPORT WSKAŹNIKOWY 2004

BIBLIOTEKA MONITORINGU ŚRODOWISKA

WARSZAWA 2006

2

Druk: Wydawnictwo Naukowe Gabriel Borowski20-060 Lublin, ul. Poniatowskiego 1

Raport:

� opracowano w Głównym Inspektoracie Ochrony Środowiska

pod kierunkiem dr inż. Andrzeja Jagusiewicza

i redakcją Honoraty Szatkowskiej-Konon

przez zespół autorski w składzie:

Barbara Albiniak, Magdalena Brodowska, Lucyna Dygas-Ciołkowska, Bogdan Fornal, Przemysław Gru-

szecki, Andrzej Jagusiewicz, Hanna Kasprowicz, Artur Kanclerz, Ryszard Myszka, Dorota Radziwiłł,

Honorata Szatkowska-Konon, Ewelina Szymaniak, Barbara Toczko, Katarzyna Wiech, Zbigniew Wol-

nicki, Dorota Wróblewska, Ewa Zrałek

� zaakceptowany przez

Głównego Inspektora Ochrony Środowiskamgr inż. Wojciecha Stawianego

� przyjęty przez

Radę Ministróww dniu 28 lutego 2006 r.

Opracowanie graficzne: Departament Monitoringu Ocen i Prognoz

© Inspekcja Ochrony Środowiska, Warszawa 2006

Wydanie I. Nakład 1000 egz.

ISBN 83-7217-274-9

3

1. WPROWADZENIE .................................................................................................................................. 7

2. WARUNKI SPOŁECZNO-GOSPODARCZE ......................................................................................... 11

3. ZRÓWNOWAŻONE WYKORZYSTANIE SUROWCÓW, MATERIAŁÓW, WODY I ENERGII ............... 15

4. OCHRONA DZIEDZICTWA PRZYRODNICZEGO I RACJONALNE UŻYTKOWANIE ZASOBÓWPRZYRODY .......................................................................................................................................... 20

4.1. RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNA, OCHRONA GATUNKOWA I OBSZAROWA ........................ 20Stan ................................................................................................................................................ 20Presja ............................................................................................................................................. 22Przeciwdziałania ............................................................................................................................. 22

4.2. OCHRONA I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ LASÓW ................................................................... 25Stan ................................................................................................................................................ 25Presja ............................................................................................................................................. 27Przeciwdziałania ............................................................................................................................. 28

4.3. ZAGOSPODAROWANIE POWIERZCHNI ZIEMI I OCHRONA GLEB ........................................... 29Stan ................................................................................................................................................ 30Presja ............................................................................................................................................. 31Przeciwdziałanie ............................................................................................................................. 33Podsumowanie ............................................................................................................................... 36

5. ŚRODOWISKO I ZDROWIE .................................................................................................................. 37

5.1. JAKOŚĆ WÓD ............................................................................................................................... 37Stan – zasoby ................................................................................................................................. 37Stan – rzeki .................................................................................................................................... 37Stan – jeziora ................................................................................................................................. 41Stan – Morze Bałtyckie ................................................................................................................... 42Stan – wody podziemne ................................................................................................................. 43Presja ............................................................................................................................................. 44Przeciwdziałania ............................................................................................................................. 47Podsumowanie ............................................................................................................................... 52

5.2. ZANIECZYSZCZENIE POWIETRZA.............................................................................................. 52Stan ................................................................................................................................................ 52Presja ............................................................................................................................................. 55Przeciwdziałanie ............................................................................................................................. 57Podsumowanie ............................................................................................................................... 59

5.3. GOSPODAROWANIE ODPADAMI ................................................................................................ 59Stan – ilość i trendy ........................................................................................................................ 60Presja ............................................................................................................................................. 62Przeciwdziałania ............................................................................................................................. 63Podsumowanie ............................................................................................................................... 66

5.4. HAŁAS ........................................................................................................................................... 66Stan ................................................................................................................................................ 66Presja ............................................................................................................................................. 70Przeciwdziałania ............................................................................................................................. 71Podsumowanie ............................................................................................................................... 71

SPIS TREŚCI

4

5.5. PROMIENIOWANIE JONIZUJĄCE ................................................................................................ 72Stan ................................................................................................................................................ 72Presja ............................................................................................................................................. 75Przeciwdziałania ............................................................................................................................. 75Podsumowanie ............................................................................................................................... 76

5.6. STAN WARSTWY OZONOWEJ .................................................................................................... 76Stan ................................................................................................................................................ 76Presja ............................................................................................................................................. 77Przeciwdziałania ............................................................................................................................. 79

6. PRZECIWDZIAŁANIE ZMIANOM KLIMATU ........................................................................................ 80

Stan ................................................................................................................................................ 80Presja ............................................................................................................................................. 81Przeciwdziałanie ............................................................................................................................. 82Podsumowanie ............................................................................................................................... 83

ZAŁĄCZNIK. WYBRANE CELE W ZAKRESIE OCHRONY ŚRODOWISKA I ODPOWIADAJĄCE IMNAJWAŻNIEJSZE DOKUMENTY ....................................................................................... 84

BIBLIOGRAFIA I MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE............................................................................................. 87

5

WYKAZ SKRÓTÓW

Bq/m2 – bekerel na metr kwadratowy

BZT5

– biologiczne zapotrzebowanie na tlen w ciągu pięciu dni

ChZT – chemiczne zapotrzebowanie na tlenCLC – CORINE Land Cover

CLOR – Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej

CSI – Core Set of IndicatorsdB – decybel

DGLP – Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych

EAŚ – Europejska Agencja ŚrodowiskaEFTA – Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu

Eurostat – Biuro Statystyczne Unii Europejskiej

GIOŚ – Główny Inspektorat Ochrony ŚrodowiskaGUS – Główny Urząd Statystyczny

GWh – Gigawatogodzina

IBL – Instytut Badawczy LeśnictwaIGF PAN – Instytut Geofizyki Państwowej Akademii Nauk

IOŚ – Instytut Ochrony Środowiska

IMGW – Instytut Meteorologii i Gospodarki WodnejIUNG – Instytut Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa

LCP – duże źródła energetycznego spalania objęte dyrektywą nr 2001/80/EC

mBq/m3 – milibekerel na metr sześciennymSv – milisivert

MŚ – Ministerstwo ŚrodowiskaOECD – Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju

ODP – potencjał niszczeń ozonu 9ozone Depleting Poteintial)

OSO – obszary specjalnej ochrony ptakówOTOP – Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków

OZW – obszary o znaczeniu wspólnotowym

6 PDŚ – VI Wspólnotowy Program Działań w Zakresie Środowiska NaturalnegoPEP – Polityka ekologiczna państwa

PGLLP – Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe

PKB – Produkt Krajowy BruttoPM10 – pył zawieszony o średnicy równoważnej ziaren do 10 µm

PM2,5 – pył zawieszony o średnicy równoważnej ziaren do 2,5 µm

PMŚ – Państwowy Monitoring ŚrodowiskaRLM – równoważna liczba mieszkańców

SPO – Sektorowy Program Operacyjny

TJ – tera dżulToP – Traktat o Przystąpieniu

TSP – pył zawieszony ogółem

TWh – terawatogodzinaUE – Unia Europejska

UE-15 – kraje członkowskie Unii Europejskiej przed poszerzeniem w 2004 roku

UE-10 – nowe kraje członkowskie Unii EuropejskiejWHO – Światowa Organizacja Zdrowia

WIOŚ – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska

6

SKRÓTY NAZW PAŃSTW

AT – Austria

BE – Belgia

CY – CyprCZ – Republika Czeska

DE – Niemcy

DK – DaniaEE – Estonia

ES – Hiszpania

FI – FinlandiaFR – Francja

GR – Grecja

HU – WęgryIE – Irlandia

IS – Islandia

IT – WłochyLT – Litwa

LU – Luksemburg

LV – ŁotwaMT – Malta

NL – Holandia

NO – NorwegiaPL – Polska

PT – PortugaliaSE – Szwecja

SI – Szwajcaria

SK – SłowacjaSL – Słowenia

UK – Wielka Brytania

7

1. WPROWADZENIE

Polska 1 maja 2004 roku wraz z innymi 9-ma Państwami stała się pełno-prawnym członkiem Unii Europejskiej, której skład poszerzył się tym samym do25 Państw. Równocześnie zaczęło funkcjonować nowe podejście do statystykieuropejskiej, niejako pokazujące, a często i przeciwstawiające sobie, stare i nowepaństwa unijne, a więc UE-15 i UE-10, niezależnie od pokazywania określone-go zjawiska w całej Unii. Ta pokusa to chęć zaakcentowania istniejących różnic,które mimo ogromnego wysiłku akcesyjnego wciąż występują, bo wynikają z od-miennego w przeszłości systemu gospodarczego większości krajów UE-10, wo-bec UE-15.

Pomimo udanej transformacji ustrojowej i przestawienia gospodarki z plano-wanej na rynkową oraz postępującej harmonizacji polityk sektorowych, zwłasz-cza w energetyce, transporcie i rolnictwie, różnice te będą zanikać stopniowozmniejszając zapewne presje na środowisko w dalszej perspektywie czasowej.Pomimo tego, stan środowiska w krajach UE-10 jest zadawalający, a w wielukomponentach nawet korzystniejszy, co najprościej można wytłumaczyć mniejintensywną gospodarką i bardziej przyjaznym środowisku planowaniem przestrzen-nym. Niższy dochód narodowy okazywał się często sprzymierzeńcem środowiska.

Ciekawe jest więc udzielenie odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób członko-stwo w UE wpłynie na stan środowiska w UE-10, a w szczególności w Polsce?Czy je poprawi zdecydowanie, jak można by oczekiwać po surowości unijnychdyrektyw? Czy może pogorszy? Niezależnie, od odpowiedzi podstawą do takiegoporównania w przyszłości może być jedynie inwentaryzacja stanu, a więc charak-terystyka środowiska w roku 2004, w tym kontekście roku bazowym dla kolejnychocen. Stan ten najlepiej i możliwie syntetycznie opisują określone wskaźniki i stądgeneza powstania niniejszego Raportu, oparta na ich wyznaczaniu.

Rok 2004 to czwarty już z kolei rok realizacji unijnego 6-tego WspólnotowegoProgramu Działań w Zakresie Środowiska Naturalnego (6PDŚ), obejmującegolata 2000–2010, w którym wyróżniono cztery priorytety:� zrównoważone wykorzystanie surowców i racjonalna gospodarka odpadami,� ochrona różnorodności biologicznej,� ochrona zdrowia i jakość życia,� zmiany klimatu.

Przygotowując raport należało więc po pierwsze odnieść się do prioryteto-wych kierunków działania określonych w 6-tym PDŚ oraz do celów i zadań aktu-alnej „Polityki ekologicznej państwa na lata 2003–2006 z uwzględnieniem per-spektywy na lata 2007–2010”. PEP na lata 2003–2006 stanowi bowiem aktualiza-cję i uszczegółowienie długookresowej „II Polityki ekologicznej państwa”, przedewszystkim w nawiązaniu do aktualnych priorytetów środowiskowych UE.

Stąd taki a nie inny spis treści Raportu, w którym z łatwością, jako podstawo-we wskaźniki, odnajduje się cztery unijne priorytety poprzedzone wskaźnikamimakroekonomicznymi, niezbędnymi do wykazania, iż polska gospodarka kroczydrogą zrównoważonego rozwoju oraz do przeprowadzenia bardziej szczegóło-wych porównań w określonych komponentach środowiska.

8

W rozdziałach tematycznych wszędzie tam, gdzie było to możliwe, przyjętoukład wynikający z modelu przyczynowo-skutkowego prezentacji zagadnień śro-dowiskowych w układzie D (driving force – siła sprawcza), P (pressure – presja),S (state – stan), I (impact – oddziaływanie) i R (response – reakcja) upraszcza-jąc go do opisu trzech najistotniejszych komponentów i zmieniając ich kolejność.A wiec najpierw Stan, następnie Presja i na końcu Reakcja, stanowiąca odpo-wiedź, lub podjęte określone przeciwdziałanie w ramach aktualnej PEP.

Wskaźniki dotyczące Stanu stanowią podstawową grupę wskaźników w ra-porcie, a podstawą ich prezentacji były wyniki badań i pomiarów uzyskane wramach systemu Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ), w tym takżez ostatniego Programu PMŚ, opracowanego na lata 2003–2005 i będącego jesz-cze w trakcie realizacji. Pozostałe wskaźniki mają charakter uzupełniający, głów-nie w odniesieniu do wskaźników Reakcji i są najsłabiej zaprezentowane w ra-porcie z uwagi na brak odpowiednich danych liczbowych oraz często niemierzal-ny ich charakter. Fakt ten utrudnił pełną analizę przyczynowo-skutkową i wyma-gał odniesienia do zewnętrznych źródeł informacji, generowanych poza PMŚ, ja-kimi są inne administracyjne systemy zbierania danych czy statystyka publicznaoraz dane międzynarodowe.

W przypadku Reakcji podejmowane przeciwdziałania były w wielu wypad-kach odnoszone do celów i zadań Polityki Ekologicznej Polski oraz wszędzie tam,gdzie to było możliwe także oceniane w aspekcie uzyskiwanego postępu. Towa-rzyszące wielu rozdziałom tematycznym podsumowanie nie stawia kropki nad „i”,bo nie taki jest cel Raportu. Stanowi ono raczej nakreślenie danego kierunkuzmian stanu środowiska, rodzaj wektora pojawiających się presji na środowiskooraz podjętych działań zapobiegawczych lub ochronnych.

Zestaw wykorzystanych w pracy wskaźników był tak dobrany, aby przedewszystkim umożliwić opis zjawiska z uwagi na jego rangę w kontekście prioryte-tów krajowych i unijnych. Dobierając wskaźniki podjęto także próbę wykorzysta-nia bazowego zestawu wskaźników „Core Set of Indicators”, którymi w swoichraportach posługuje się Europejska Agencja Środowiska. Ponadto wybrano teżi takie wskaźniki, które charakteryzowały zrównoważony rozwój, a więc nie byłyklasycznymi wskaźnikami środowiskowymi. Należą do nich np. wskaźniki poka-zujące zmniejszanie się energochłonności czy materiałochłonności gospodarkinarodowej.

W celu zwiększenia roli i atrakcyjności Raportu w większości przypadkówposłużono się porównaniami do innych krajów, odnosząc się po pierwsze do no-wej unijnej dziesiątki UE-10 i krajów sąsiadujących z Polską, ale także i do krajówunijnych oraz państw członkowskich OECD – Organizacji Współpracy Gospodar-czej i Rozwoju, grupującej najbogatsze kraje świata, w tym także i Polskę. Wyko-rzystano tu szereg porównań międzynarodowych, czasem wprost, publikowanychprzez Biuro Statystyczne Unii Europejskiej – Eurostat czy Europejską AgencjęŚrodowiska (EAŚ) oraz samą OECD. Warto podkreślić, że opracowane przezAgencję i zaprezentowane w raporcie wskaźniki dotyczące Polski oparte są o danekrajowe, które regularnie przekazywane są do Agencji przez Główny InspektoratOchrony Środowiska. Proces sprawozdawczy rozpoczęty był na długo już przedformalną akcesją Polski do Unii Europejskiej.

W Raporcie stosunkowo najwięcej uwagi poświęcono zagadnieniom stano-wiącym aktualnie główne priorytety polityki środowiskowej UE, czyli 6PDS, stara-jąc się dokonać oceny stopnia ich realizacji.

W odniesieniu do zrównoważonego wykorzystania surowców, zwłaszcza ener-getycznych, pokazano stosunkowo wiele wskaźników ukazujących bardziej efek-tywne wykorzystanie energii oraz powolną, lecz korzystną pod względem presjina środowisko przebudowę struktury nośników energii pierwotnej w krajowym

STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004

9

bilansie paliw. Dodano też możliwie pełną charakterystykę materiałochłonnościgospodarki narodowej i wykazano bardziej racjonalny sposób wykorzystania od-padów, odnosząc się w możliwym stopniu do technik ich unieszkodliwiania.

W odniesieniu do kolejnego priorytetu dotyczącego różnorodności biologicz-nej położono przede wszystkim nacisk na unijne wyzwanie jej zachowania po-przez zarówno zwiększoną ochronę obszarów o znaczeniu wspólnotowym, jaki włączenia cennych przyrodniczo obszarów w zakresie siedlisk, gatunków i pta-ków do europejskiej sieci NATURA 2000. Za istotne, w aspekcie zachowaniaróżnorodności biologicznej należy uznać także, ujęte w Raporcie, wskaźniki zmianpokrycia powierzchni terenu w dekadzie 1990–2000, uzyskane w ramach euro-pejskiego programu Corine Land Cover 2000.

Podobnie, w przypadku priorytetu trzeciego dotyczącego wpływu środowiskana zdrowie, spróbowano pokazać te wskaźniki, które mają bardziej bezpośredniwpływ na zdrowie, zwłaszcza w aspekcie presji na jakość wód i powietrza oraz ichstan, choć nie było możliwe odniesienie zjawiska do konkretnych skutków zdro-wotnych. Fakt ten wynika z fragmentaryzacji danych epidemiologicznych orazograniczonego do nich dostępu.

Zagadnienie ochrony powietrza zajęło w Raporcie dużo miejsca z uwagi naniezwykle ostre wymagania UE wobec krajowych pułapów emisyjnych, zawartejuż w Traktacie o Przystąpieniu oraz przyjęcia wpływu pyłów drobnych na zdrowieczłowieka jako siły sprawczej opublikowanej niedawno Strategii TematycznejOchrony Powietrza. To pierwsza Strategia z 7-miu strategii tematycznych, któremają zostać wypracowane w ramach 6PDŚ, a jej skutki pociągną zapewne dal-sze zaostrzenie zarówno pułapów emisyjnych jak i standardów jakości powietrza.

Podobnie, należne miejsce w Raporcie zajęły 2 zjawiska, które są w centrumzainteresowania społeczeństwa, a więc oddziaływanie hałasu na zdrowie czło-wieka oraz zmiany klimatu. Hałas jest zjawiskiem coraz bardziej dokuczliwym dladużej części populacji i wymaga bardziej zdecydowanych przeciwdziałań zwłasz-cza wobec zaostrzonych unijnych wymogów dotyczących mapowania akustycz-nego, które sukcesywnie wchodzą w życie. Drugie natomiast ma przełożenie naekstremalne warunki pogodowe, które można już zaobserwować także i w Pol-sce. I choć nie powodują one jeszcze tak drastycznych skutków jak w innychkrajach to jednak zasługują na podkreślenie i społeczeństwo chce i ma prawobyć o nich informowane.

W celu nadania Raportowi stosownej rangi wobec stawianego celu, a jedno-cześnie podkreślenia wiarygodności historycznej zawartych w nim danych, ko-nieczne było ujecie w opisywanym zjawisku stosunkowo długiego trendu zmian.Dlatego uznano za konieczne odniesienie danego wskaźnika do minionej deka-dy, czyli lat 1995–2004, przy czym tam, gdzie było to możliwe i celowe sięgniętonawet po dane od 1990 roku, a więc praktycznie początku transformacji ustrojo-wej. Równocześnie zakończono porównania na roku 2004, co wynikało z założe-nia, ale też wymagało oczekiwania na oficjalne dane statystyczne GUS, któreukazały się dopiero 29 listopada 2005.

A zatem Raport nie mógł być ukończony wcześniej, gdyż ryzyko rozbieżnościwskaźników makroekonomicznych, opartych o prognozę wobec ich wartości osta-tecznych, mogło być zbyt duże.

Z kolei z powodu zmian w klasyfikacji odpadów oraz nowej klasyfikacji jakościwód powierzchniowych w obu tych przypadkach nie uzyskano wymaganej ciągło-ści prezentowanych danych.

Istnieją jeszcze dodatkowe cele strategiczne, które wynikają z zobowiązańnegocjacyjnych sprecyzowanych w Traktacie o Przystąpieniu i dotyczą wybra-nych sektorów ochrony środowiska. Rozwiązania przejściowe, w tym okresy przej-ściowe zapewniające korzystne w czasie rozłożenie środków na wdrożenie

WPROWADZENIE

10

prawa wspólnotowego, obejmują jakość wód, gospodarkę odpadami, jakość po-wietrza, bezpieczeństwo jądrowe i ochronę przed promieniowaniem jonizującymoraz zanieczyszczenia przemysłowe.

Co prawda, celem Raportu nie była ocena wypełniania zobowiązań negocja-cyjnych przez Polskę, ale niektóre ze wskaźników przedstawionych w Raporciemożna zastosować do takiej oceny w stosunku do niektórych problemów jak:redukcja biogenów w ściekach, zmniejszenie emisji zanieczyszczeń do powietrzaoraz stopień recyklingu odpadów opakowaniowych. Załącznik zawiera syntetycz-ną informację na temat wybranych celów wspólnotowych wraz z przypisaniem imodpowiednich dokumentów krajowych i zaznaczeniem okresów przejściowych.

Raport ten, niezależnie od jego przydatności, stanowił dobre przygotowaniedla Zespołu Autorskiego i Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska przed dużopoważniejszym zadaniem, jakim będzie opracowanie pełnego raportu o stanieśrodowiska za lata 2002–2006.


11

Polska położona jest w Europie Środkowej. Jejterytorium rozciąga się od 49° do 54°50’ szerokościgeograficznej północnej i od 14°07’ do 24°09’ długo-ści geograficznej wschodniej. Powierzchnia kraju,łącznie z morskimi wodami śródlądowymi i częściąwód wewnętrznych wynosi 312 685 km2, co stanowi7,85% obecnego terytorium Unii Europejskiej (odpo-wiednio 42,4% powierzchni 10 nowych Państw człon-kowskich Unii).

Według stanu na dzień 31 grudnia 2004 roku licz-ba mieszkańców wynosiła 38 173,8 tys. osób, co sta-wia Polskę na 6 miejscu w Unii (rys. 2.1).

Prawie 62% ludności Polski mieszka w miastach(stan w dniu 31 XII 2004 r. wg. GUS). Od początkulat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia odnotowy-wany jest stały spadek przyrostu naturalnego, co po-woduje postępujące starzenie społeczeństwa (rys.2.2). W 2002 roku przyrost naturalny po raz pierwszy

2. WARUNKI SPOŁECZNO-GOSPODARCZE

0

50000

100000

150000

200000

250000

300000

350000

400000

450000

1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

wty

s.

mie

szkañców

UE-10 UE-15 Polska

-2

-1

0

1

2

3

4

5

1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Polska UE-15 UE-10 Źródło: GUS i Eurostat

Rys. 2.2. Przyrost naturalny na 1000 ludności w Polsce oraz w starych i nowych państwach członkowskich Unii Euro-

pejskiej w latach 1990–2004

Źródło: GUS i Eurostat

Rys. 2.1. Ludność Polski na tle nowych i starych państw członkowskich UE w latach 1990–2004

w t

ys.

mie

szkańców

prz

yro

st

/1000 ludności

UE-10 EU-15 Polska

12

w powojennej historii Polski uzyskał wartość ujemną.Tendencja taka jest charakterystyczna w całej dzie-siątce państw – nowych członków Unii Europejskiej.Jednocześnie czynnikiem wpływającym na wydłuża-nie się przeciętnego trwania życia jest rozwój cywili-zacyjny i gospodarczy kraju oraz związany z tym po-stęp w zakresie medycyny i w rezultacie dostęp dowysokiej jakości usług medycznych.

Proces intensywnych przemian gospodarczychobserwowany jest w Polsce w okresie ostatnich pięt-nastu lat.

O ile jednak pozytywnym skutkiem tychże prze-mian jest wzrost dochodu narodowego i szybki, jakna warunki europejskie, wzrost gospodarczy, to wciążdużym problemem pozostaje wysoka stopa bezrobo-

cia. Zharmonizowana stopa bezrobocia w 2004 r. wy-niosła w Polsce 18,8% (w grudniu – 19,9%), podczasgdy we wszystkich 25 krajach UE kształtowała się napoziomie 9,0% (w UE-15 8,1%, zaś w 10 nowychpaństwach UE – 14,2%) (rys. 2.3).

Wskaźnik zatrudnienia (procentowy udział pracu-jących w liczbie ludności ogółem) dla osób 15–64 lataw Polsce wykazuje także tendencje spadkowe i w2004 r. obniżył się do poziomu 51,7%. Dla porówna-nia dla 10 nowych państw UE wskaźnik zatrudnieniaw 2004 r. wynosił 56%, Wskaźnik ten obliczany dlastarych członków Unii Europejskiej od 1995 roku anirazu nie był niższy niż 60% i w 2004 wyniósł 64,7%(rys. 2.4).

0

5

10

15

20

25

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Polska UE-15 UE-10

0

10

20

30

40

50

60

70

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Polska UE-15 UE-10 Źródło: Eurostat

Rys. 2.4. Wskaźnik zatrudnienia w Polsce na tle średniej dla państw UE w latach 1997–2004

Źródło: Eurostat, GUS

Rys. 2.3. Zharmonizowana stopa bezrobocia w Polsce na tle średniej dla państw Unii Europejskiej w latach 1998–2004

sto

pa b

ezro

bocia

[%

]

Polska EU-15 UE-10

[%]


13

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Polska UE-15

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

1999 2000 2001 2002 2003 2004

Polska UE-15 UE-10 UE-25

Równocześnie, od roku 1995, odnotowywanyjest stały wzrost Produktu Krajowego Brutto (rys.2.5), choć jego dynamika w latach 2001–2002 byłaniska (rys. 2.7). Z porównania PKB przypadającegona jednego mieszkańca w Polsce i pozostałych pań-stwach Unii Europejskiej (dane liczone według kur-su walut) wynika, że Polska jest jednym z najbied-niejszych krajów Unii. W 2004 roku PKB w Polsce,przypadający na mieszkańca (według PSN – Pary-tetu Siły Nabywczej) wyniósł 10,9 tys. EUR, podczasgdy w bogatszych 15 dawnych członkach Unii wy-nosi 25,2 tys. EUR, zaś w nowych państwach człon-kowskich ukształtował się na poziomie 13,1 EUR.

Z kolei PKB w przeliczeniu na jednego jej miesz-kańca rozszerzonej UE wyniosło w 2004 roku 23,2EUR.

Maksymalny przyrost Produktu Krajowego Brut-to odnotowano w 1995 roku, kiedy osiągnął on po-ziom 7%. W tym samym roku po raz pierwszy do-chód na mieszkańca (według PSN) przekroczył 6 000(PPS) (rys. 2.6). Mimo spowolnienia wzrostu PKBw latach 2001–2002, dynamika przyrostu Krajowe-go Brutto osiągnęła poziom 162,2 w 2004 r. wstosunku do 1990 (1990 r. = 100%). Niestety, róż-nica w dochodach pomiędzy mieszkańcami Polski,a mieszkańcami 15 starych państw członkowskich

Źródło: Eurostat

Rys. 2.5. Produkt Krajowy Brutto na jednego mieszkańca w Polsce na tle średniej dla państw UE w latach 1999–2004,

liczony według kursu walut

Źródło: Eurostat

Rys. 2.6. Porównanie Produktu Krajowego Brutto według parytetu siły nabywczej (PPS) w Polsce i w krajach UE-15

w latach 1995–2004

eu

ro\m

ieszka

ńca

PP

S\m

ieszka

ńca

WARUNKI SPOŁECZNO-GOSPODARCZE

14

UE maleje bardzo powoli. W roku 1995 PKB na jed-nego mieszkańca (według PSN) w Polsce wynosiło40,8% średniej unijnej (dla ówczesnej Unii). W ciągu

10 lat, mimo słabszego tempa wzrostu gospodar-czego państw Unii, w stosunku do Polski różnica tazmniejszyła się zaledwie o 7,4 pkt procentowego.

Źródło: GUS

Rys. 2.7. Dynamika wolumenu Produktu Krajowego Brutto w Polsce w latach 1996–2004

(Wolumen – sposób wyrażenia wzrostu PKB w cenach stałych średniorocznych roku poprzedniego)

98

99

100

101

102

103

104

105

106

107

108

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

WskaŸnikwolumenuPKB

wskaźnik

wolu

menu P

KB


15

Kurczące się w skali globalnej zasoby surowców naturalnych dla przemysłu i energe-tyki oraz pogarszająca się dostępność zasobów wody stanowią coraz większe wyzwaniedla rozwoju z zachowaniem stabilności środowiska. Zmniejszenie zużycia wody, materia-łów i energii w procesach produkcyjnych, rolnictwie i bytowaniu człowieka staje się stop-niowo niezbywalnym warunkiem dalszego rozwoju, a nawet utrzymania dotychczasowegopoziomu życia społeczeństw. Koszty pozyskania energii i surowców ze źródeł pierwotnychoraz wody o jakości odpowiadającej potrzebom organizmów żywych, przemysłu i innychdziedzin gospodarki stanowią poważną część kosztów produkcji i ten udział wciąż rośnie,wywierając znaczący wpływ na konkurencyjność gospodarki i poziom życia ludności [zaPolityką Ekologiczną Państwa].

Średniookresowe cele Polityki Ekologicznej Państwa do 2010 roku:� zmniejszenie energochłonności gospodarki,� zmniejszenie materiałochłonności gospodarki,� osiągnięcie 7,5% udziału energii odnawialnej w bilansie zużycia energii pierwotnej.

3. ZRÓWNOWAŻONE WYKORZYSTANIESUROWCÓW, MATERIAŁÓW,

WODY I ENERGII

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

1980 1990 1995 2000 2002 2003 2004

[hm

3 ] na potrzeby sieciwodoci¹gowych

nawodnieniaw rolnictwiei leœnictwie

cele produkcyjne

Źródło: GUS

Rys. 3.1. Pobór wody w Polsce na potrzeby gospodarki narodowej i ludności w latach 1980–2004

Polska należy do krajów ubogich w wodę. Przy-padające na jednego mieszkańca naszego kraju za-soby wody należą do najuboższych w Europie (patrzrys. 5.1.1). Efektem takiego stanu jest występowaniew części obszaru Polski okresowych lub trwałych trud-ności w zaopatrzeniu w wodę. Podstawowym proble-mem w zakresie zaopatrzenia w wodę ludności jest

mała dostępność wody o dobrej jakości, natomiastwobec wyraźnego spadku w ostatnim dziesięcioleciuwielkości poborów wody przez przemysł, jak równieżdla potrzeb gospodarstw domowych (rys. 3.1), pro-blemy ilościowe straciły na znaczeniu. Perspektywicz-nym zagrożeniem mogą stać się natomiast zjawiskao charakterze globalnym, związane z przewidywanym

16

wpływem zmian klimatu na zasoby wód, ich rozmiaryi rozkład w czasie.

Podstawowym źródłem zaopatrzenia w wodę nacele gospodarki narodowej są wody powierzchniowe,natomiast wody podziemne, jako wody znacznie lep-szej jakości, przeznaczone są głównie do zaopatrze-nia ludności w wodę do picia (rys. 3.2).

Pod względem ilości pobieranej wody w przeli-czeniu na mieszkańca, Polska należy do krajów o ni-skim zużyciu wody. Podobnie, pobór wód na potrze-by ludności w przeliczeniu na mieszkańca należy do

najniższych w Europie (rys. 3.3). Spośród nośnikówenergii pierwotnej, w polskiej gospodarce wciąż do-minuje węgiel kamienny, chociaż jego udział w ogól-nym zużyciu nośników energii systematycznie male-je (rys. 3.4).

Jednocześnie, zużycie nośników energii w pol-skiej gospodarce narodowej jest niższe niż w 1990roku oraz w 1995 roku (rys. 3.5). Spadek ten jestwynikiem zmian zachodzących w gospodarce naro-dowej oraz spowolnienia tempa wzrostu gospodar-czego w latach 2000–2001 (rys. 3.6).

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

pobór wód powierzchniowych pobór wód podziemnych Źródło: GUS

Rys. 3.2. Pobór wód w Polsce na przestrzeni lat 1990–2004

Źródło: OECD Environmental Indicators 2005

Rys. 3.3. Dobowy pobór wody na potrzeby ludności na osobę w krajach OECD

0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

IT HU SK ES NO FI UK FR GR DK NL BE SI AT CZ IS IE LU PL PT SE

m3/o

sobê/d

obê

m3\o

so

bę

\do

bę

hm

3


17

0%

20%

40%

60%

80%

100%

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004wêgiel kamienny wêgiel brunatny

ropa naftowa gaz ziemny

torf i drewno opa³owe paliwa odpadowe sta³e i inne surowce

0

500000

10000001500000

2000000

2500000

30000003500000

4000000

4500000

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

lata

[TJ

]

ogó³em wêgiel kamiennywêgiel brunatny ropa naftowagaz ziemny torf i drewno opa³owe

paliwa odpadowe sta³e i inne surowce Źródło: GUS

Rys. 3.5. Zużycie ogółem nośników energii w gospodarce narodowej Polski w latach 1990–2004

Źródło: GUS

Rys. 3.4. Struktura zużycia poszczególnych nośników energii pierwotnej w Polsce przez gospodarkę narodową w la-

tach 1990–2004

Źródło: GUS

Rys. 3.6. Całkowite zużycie energii w gospodarce narodowej Polski w odniesieniu do PKB w latach 1995–2004

(w przeliczeniu na tony oleju ekwiwalentnego)

80000

85000

90000

95000

100000

105000

110000

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

lata

tys.t

on

ole

juekw

iwale

ntn

eg

o

98

99

100101

102

103

104

105106

107

108

ca³kowite zu¿ycie energii PKB - wskaŸnik wolumenu

l

PKB – wskaźnik wolumenucałkowite zużycie energii

ZRÓWNOWAŻONE WYKORZYSTANIE SUROWCÓW, MATERIAŁÓW, WODY I ENERGII

18

Wzrost gospodarczy wymaga mniejszego dodat-kowego zużycia energii, czyli sam rozwój gospodarkinie musi pociągać za sobą proporcjonalnego wzro-stu zapotrzebowania na energię. Wynika to w znacz-nej mierze ze strukturalnych zmian w gospodarce,wyższej efektywności energetycznej i oszczędzaniaenergii. Jednakże całkowite zużycie energii w krajachUnii Europejskiej wciąż rośnie (rys. 3.7).

W latach 1990–2002 we wszystkich państwachUnii Europejskiej odnotowano spadek całkowitej ener-gochłonności, liczonej jako stosunek zużycia energiibrutto do PKB (rys. 3.8). Wyjątkiem jest Hiszpania,w której średnia dla omawianego okresu wyniosła 0%.

Głównym źródłem energii w polskiej gospodarcesą źródła nieodnawialne. O ile w starych państwach UniiEuropejskiej na każde 1000 osób przypadło w 2002roku 0,84 GWh energii wyprodukowanej ze źródeł od-nawialnych (wiatr i woda), a dla dziesięciu nowychkrajów Unii wskaźnik ten wynosił 0,22 GWh, to dlasamej Polski zaledwie 0,06 GWh (rys. 3.9).

Jednocześnie jednak udział energii wytworzonejze źródeł odnawialnych w całkowitym zużyciu energiiw Polsce osiągnął w roku 2002 poziom 2% – najwyższyod 1995 r. Jest to jednak wciąż mało, w porównaniu ześrednią UE, wynoszącą w tym samym okresie 13,5%dla starych państw członkowskich (rys. 3.10 i rys. 3.11).

Źródło: Europejska Agencja Środowiska – CSI 027

Rys. 3.7. Całkowite zużycie energii w wybranych krajach w latach 1990–2003


Rys. 3.8. Zmiany całkowitej energochłonności w wybranych krajach (średnia dla lat 1995–2002)

0

200

400

600

800

1000

1200

1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

lata

tys.to

no

leju

ekw

iwale

ntn

eg

o

PL UE10 UE15 CZ DE ES

-6 -5 -4 -3 -2 -1 0

1

[%]

PL

HU

LT

IE

FR

DE

CZ

UE 10

UE 15

UE 25


19

0

10

20

30

40

50

60

70

80

EU

25 BE

CZ

DK

DE

EE

EL

ES

FR IE IT

CY

LV LT LU HU

MT

NL

AT

PL

PT SI

SK FI

SE

UK

Udzia³ energii z elektrowni wodnych w 2002 roku

Udzia³ Ÿróde³ odnawialnych w 2002 roku

Prognoza – rok 2010

0,00

0,10

0,20

0,30

0,40

0,50

0,60

0,70

0,80

0,90

1,00

GW

h/1

00

0o

só

b

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

lata

Polska UE 15 UE 10

0

2

4

6

8

10

12

14

16

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

lata

[%]

Polska UE15 UE 25 Źródło: Eurostat

Rys. 3.10. Udział energii ze źródeł odnawialnych w całkowitym zużyciu energii w latach 1995–2003 – Polska na tle UE

Źródło: Eurostat

Rys. 3.9. Produkcja energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych w Polsce na tle państwa Unii Europejskiej w przelicze-

niu na 1000 osób w latach 1995–2003


Rys. 3.11. Udział energii ze źródeł odnawialnych w całkowitym zużyciu energii w UE25 (włącznie z prognozą do roku 2010)

ZRÓWNOWAŻONE WYKORZYSTANIE SUROWCÓW, MATERIAŁÓW, WODY I ENERGII

20

Stan

Liczba gatunków zarejestrowanych w Polscekształtuje się na poziomie 60 000, w tym m.in.: 1 152gatunków pierwotniaków, 3 630 gatunków grzybów,12 850 gatunków glonów, 2 415 gatunków roślin na-siennych, 35 368 gatunków fauny (z czego około680 gatunków należy do kręgowców). Zespołów ro-ślinnych wyróżniono w Polsce 485, z czego 12%można uznać za endemiczne, a 61% za naturalne.W Polsce dwa typy ekosystemów mają szczególneznaczenie dla różnorodności biologicznej. Są to eko-systemy leśne i obszary wodno-błotne. Lasy zajmu-ją w Polsce powierzchnię 8 972,5 tys. ha, co stanowi28,7% powierzchni kraju. Ekosystemy wodno-błotnezajmują ok. 1 800 tys. ha, co stanowi 5,7% powierzch-ni kraju z czego 455 tys. ha (tj. 1,5% powierzchnikraju) zajmują wody śródlądowe. W Polsce wielecennych pod względem różnorodności biologicznejekosystemów jest także związanych z krajobrazemrolniczym.

W porównaniu z innymi krajami, procent za-grożonych gatunków kręgowców (ssaków, ptaków,ryb) w Polsce jest niewielki i nie przekracza 15%(rys. 4.1.1).

W ciągu ostatnich lat nie obserwuje się takżenagłych zmian w liczbie zagrożonych gatunków zwie-rząt (rys. 4.1.2). Wśród niektórych zagrożonych ga-tunków zwierząt obserwuje się nawet wzrost liczeb-ności populacji (rys. 4.1.9).

Dobrym przykładem odwzorowującym ogólnezmiany różnorodności biologicznej są trendy wiel-kości populacji gatunków ptaków obszarów póluprawnych, łąk, pastwisk charakterystycznych dlakrajobrazu rolniczego ilustrowane wskaźnikiemFarmland Bird Index. Został on zatwierdzony w paź-dzierniku 2004 r. przez Komisję Europejską i jestjednym z oficjalnych wskaźników strukturalnychprzemian krajów członkowskich UE (structural indi-cators). Zmiany populacji tych gatunków odzwiercie-dlają degradację siedlisk istotnych również dla in-nych gatunków, w tym zagrożonych.

4. OCHRONA DZIEDZICTWAPRZYRODNICZEGO I RACJONALNE

UŻYTKOWANIE ZASOBÓW PRZYRODY

Dziedzictwo przyrodnicze rozumiane jako całość przyrody ożywionej (zarówno gatunkirzadkie i zagrożone wyginięciem, jak i gatunki pospolite oraz gatunki określane mianem”szkodników” lub „chwastów”) i nieożywionej (skały, gleby, zasoby naturalne itp.) jest do-brem, które należy chronić na równi z dziedzictwem kulturowym w całej jego różnorodności.Różnorodność biologiczna w sposób istotny wpływa na kulturę, gospodarkę i status eko-nomiczny społeczeństwa zarówno na poziomie lokalnym, regionalnym, jak i globalnym.

4.1. RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNA, OCHRONA GATUNKOWA I OBSZAROWA

Ochrona dziedzictwa przyrodniczego została uwzględniona w celach średniookresowych „II PolitykiEkologicznej Państwa” zgodnych z następującymi działaniami wytyczonymi w ramach założeń 6PDŚ:� znaczny wzrost lesistości Europy; w Polsce zakłada się wzrost lesistości z 28,4% (2001 r.) do 30%

(do roku 2020), a w dalszej perspektywie nawet do 32–33%;� kontynuowanie programu przebudowy drzewostanów leśnych,� zwiększenie powierzchni obszarów chronionych, w tym utworzenie europejskiej sieci ekologicznej

NATURA 2000,� ochrona terenów wodno-błotnych,� rekultywacja terenów zdegradowanych,� użytkowanie gleb zgodnie z zasadami trwałego i zrównoważonego rozwoju.

21

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

1,4

2000 2001 2002 2003

rok

war

toœæ

wsk

aŸni

ka makol¹gwa

szczygie³

wrona siwa

mazurek

cierniówka

czajka

0

10

20

30

40

50

60

70

80

Austria Belgia Czechy Francja Niemcy Wêgry W³ochy Polska S³owacja Hiszpania Turcja USA

kraj

[%]

ssaki ptaki ryby

Źródło: Polskie Czerwone Księgi Zwierząt

Rys. 4.1.2. Zwierzęta zagrożone w Polsce

Źródło: OTOP

Rys. 4.1.3.Trendy populacji wybranych gatunków ptaków krajobrazu rolniczego w Polsce w latach 2000–2003 uwzględ-

nianych w Farmland Bird Index


Rys. 4.1.1. Procent zagrożonych gatunków zwierząt w wybranych krajach

0

50

100

150

200

250

300

350

400

ssaki ptaki gady p³azy ryby ikrêgouste

Liczba zarejestrowanych gatunkówLiczba gatunków zagro¿onych wed³ug Polskiej Czerwonej Ksiêgi Zwierz¹t z roku 1992Liczba gatunków zagro¿onych wed³ug Polskiej Czerwonej Ksiêgi Zwierz¹t z roku 2001

OCHRONA DZIEDZICTWA PRZYRODNICZEGO I RACJONALNE UŻYTKOWANIE ZASOBÓW PRZYRODY

22

W Polsce wskaźnik ten jest liczony dla 21 ga-tunków ptaków. Dla 7 gatunków wskaźnik FarmlandBird Index w roku 2003 był istotnie mniejszy niż w2000 roku, co oznacza spadek liczebności populacji(rys. 4.1.3). Są to makolągwa (–24 %); szczygieł (–40 %); wrona siwa (–46 %); pliszka żółta (–25 %)mazurek (–46%); cierniówka (–22 %); czajka (–42 %),

a dla 2 gatunków wskaźnik w 2003 roku był istotniewiększy niż w 2000 roku. Są to: skowronek (+12 %);potrzeszcz (+37 %).

Również niewielki jest stopień zagrożenia ro-ślin naczyniowych w Polsce (14 %) w porównaniuz innymi krajami (np. Słowacja 30%, Węgry 20%)(rys. 4.1.4 i 4.1.5).


Rys. 4.1.4. Procent zagrożonych gatunków roślin naczyniowych w wybranych krajach

Źródło: Lista roślin zagrożonych w Polsce (1992)

Rys. 4.1.5. Rośliny i grzyby zagrożone w Polsce

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

Austria Belgia Czechy Francja Niemcy Wêgry W³ochy Polska S³owacja Hiszpania Turcja USA

kraj

[%]

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

roœliny

naczyniowe

mchy porosty grzyby

wielkoowocnikowe

Liczba zarejestrowanych gatunków Liczba gatunków zagro¿onych 1992

Presja

Do głównych negatywnych czynników, które wpły-wają na różnorodność biologiczną zaliczamy: zanie-czyszczenie środowiska; zmiany stosunków wodnychw tym niewłaściwą zabudowę hydrotechniczną i me-lioracje; rozwój infrastruktury przemysłowej, transpor-towej i turystycznej oraz urbanizację terenów wiej-skich; zmiany sposobu użytkowania gruntów; nad-mierne wykorzystanie zasobów przyrodniczych orazglobalne ocieplanie się klimatu.

W efekcie następuje fragmentaryzacja ekosys-temów, przerywanie korytarzy ekologicznych, zabu-dowa przestrzeni otwartych, degradująca walory kra-

jobrazowe, niekorzystne zmiany w ekosystemach rzeki jezior oraz niepokojenie zwierząt.

Również niekorzystne zmiany powodują huraga-ny powalające drzewostany na dużych obszarach orazpożary lasów i torfowisk.

Przeciwdziałania

Aby chronić różnorodność biologiczną, zarównona poziomie krajowym jak i międzynarodowym, usta-nawia się zasady jej ochrony w drodze krajowychaktów prawnych, dyrektyw Unii Europejskich orazkonwencji i porozumień międzynarodowych.


23

W ostatnich latach działania związane z ochronąi zachowaniem różnorodności biologicznej w Polscekoncentrowały się na:� tworzeniu różnych form ochrony (parków narodo-

wych, rezerwatów przyrody, parków krajobrazo-wych, obszarów chronionego krajobrazu, obsza-rów Natura 2000, pomników przyrody, stanowiskdokumentacyjnych, użytków ekologicznych, ze-społów przyrodniczo-krajobrazowych, ochronygatunkowej roślin, zwierząt i grzybów),

� realizowaniu planów i programów ochrony po-szczególnych obszarów oraz gatunków (w tym pro-gramów reintrodukcji),

� wdrażaniu dobrej praktyki rolniczej,� edukacji ekologicznej.

Od 1990 roku do 2004 roku łączna powierzchniaobszarów chronionych wzrosła o 67% osiągając w roku2004 powierzchnię równą 10 168,3 tys. ha, w tym po-wierzchnia parków krajobrazowych wzrosła o 107%,parków narodowych o 91%, obszarów chronionegokrajobrazu o 54% i rezerwatów przyrody o 39%. Po-nadto w latach 1991–2004 objęto nowymi formamiochrony takimi jak: użytki ekologiczne, stanowiskadokumentacyjne, zespoły przyrodniczo-krajobrazoweobszar o łącznej powierzchni 128,8 tys. ha (rys. 4.1.6).

Wyżej wymienione dane nie obejmują nowej for-my ochrony przyrody jaką są obszary Natura 20001,która została wprowadzona nową ustawą z dnia 16kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody2. Ustawa ta im-plementuje zapisy Dyrektyw: Ptasiej i Siedliskowej.

Źródło: Barometr (http://europa.eu.int/comm/environment/nature/nature_conservation/useful_info/barometer/index_en.htm)

Rys. 4.1.7.Całkowita powierzchnia obszarów o znaczeniu wspólnotowym (OZW) w krajach UE wyznaczonych do sieci

Natura 2000 (stan na 30 listopada 2005 roku)

1 W skład sieci Natura 2000 wchodzą:� obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) – (Special Protection Areas – SPA) wyznaczonych na podstawie Dyrektywy Rady 79/409/EWG

w sprawie ochrony dzikich ptaków – Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, roz. 15, t. 1, str. 98.� specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) – (Special Areas of Conservation – SAC) wyznaczone na podstawie Dyrektywy Rady 92/43/EWG

w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dziko żyjącej fauny i flory – Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, roz. 15, t. 2, str. 102.2 Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92 poz. 880, z późn. zm.

Źródło: GUS

Rys. 4.1.6. Powierzchnia obszarów o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chronionych w Polsce w latach 1990–2004

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

1990 1995 1997 1998 1999 2000 2002 2003 2004

[tys

.ha

]

ogó³em

parkinarodowe

rezerwatyprzyrody

parkikrajobrazowe

obszarychronionegokrajobrazu

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

140000

AT BE CY CZ DE DK EE ES FI FR GR HU IE IT LT LU LV MT NL PL PT SE SI SK UK

kraj

km2

Ca³kowita powierzchnia OZW Œrednia ca³kowitej powierzchni OZW


24

Polska w 2004 roku opracowała listę obszarów spe-cjalnej ochrony ptaków OSO – (72 obszary o łącz-nej powierzchni 3 109,8 tys. ha co stanowi 7,8%pow. kraju) oraz listę proponowanych obszarów oznaczeniu wspólnotowym (OZW) wymagającychobjęcia ich ochroną w formie specjalnych obsza-rów siedlisk (184 specjalne obszary ochrony sie-dlisk o łącznej powierzchni 1 175,9 tys. ha, co sta-nowi 3,6% powierzchni. kraju) (rys. 4.1.7 i rys.4.1.8). Obszary te wraz z obszarami wyznaczony-mi przez inne kraje EU-25 tworzą Europejską SiećEkologiczną Natura 2000.

Według stanu z 2004 roku, osiem polskich ob-szarów o łącznej powierzchni 90 455 ha, znajdowałosię na światowej liście obszarów wodno-błotnych3

mających znaczenie międzynarodowe (zgodnie zKonwencją o obszarach wodno-błotnych mającychznaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środo-wisko życiowe ptactwa wodnego tzw. KonwencjąRamsarską (Dz.U. z 1978 r. Nr 7 poz. 24 z późn. zm.).

O skuteczności działań programów ochrony wy-branych gatunków zwierząt (reintrodukcji, hodowli,objęcia ochroną gatunkową itp.) może świadczyćwzrost liczebności bobra w Polsce (rys. 4.1.9).

Źródło:Barometr (http://europa.eu.int/comm/environment/nature/nature_conservation/useful_info/barometer/index_en.htm)

Rys. 4.1.8. Całkowita powierzchnia obszarów specjalnej ochrony ptaków w krajach UE wyznaczonych do sieci Natura

2000 (stan na 30 listopada 2005 roku)

0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

70000

80000

90000

100000


kraj

km

2

Ca³kow ita pow ierzchnia OSO Œrednia ca³kow itej pow ierzchni OSO

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

40000

45000

1990 1995 2000 2002 2003 2004

rok

liczb

ao

so

bn

ikó

w

(dan

eszacu

nko

we)

Źródło: GUS, MŚ

Rys. 4.1.9. Zmiany liczebności bobra w Polsce w latach 1990–2004

3 W rozumieniu Konwencji Ramsarskiej obszarami wodno-błotnymi są tereny bagien, błot i torfowisk lub zbiorniki wodne, tak naturalne jaki sztuczne, stałe i okresowe, o wodach stojących lub płynących, słodkich, słonawych lub słonych, łącznie z wodami morskimi, których głębo-kość podczas odpływu nie przekracza sześciu metrów.

rok


25

Stan

Lasy w Polsce zajmują powierzchnię 8 972,5 tys.ha (stan w dniu 31.12.2004 r. wg GUS), co odpowia-da lesistości 28,7% (rys. 4.2.1)

Struktura gatunkowa polskich lasów uległa w la-tach 1945–2004 korzystnym przemianom polegają-cym na zwiększaniu udziału w lasach państwowych,zarządzanych przez Państwowe Gospodarstwo Le-śne Lasy Państwowe, gatunków liściastych z 13% do23,3%. Jest on jednak wciąż niższy od potencjalne-go wynikającego z udziału odpowiadających im ty-pów siedliskowych lasu. Gatunki iglaste dominują istanowią 75,8% powierzchni lasów, w tym drzewo-stany z przewagą sosny stanowią większość. Domi-

nacja drzewostanów sosnowych wynika z korzystnychwarunków klimatycznych i siedliskowych oraz prefe-rowania tego gatunku przy zalesieniach od XIX wieku.Wśród gatunków liściastych najwięcej jest drzewo-stanów z przewagą dębu (rys. 4.2.2).

W strukturze wiekowej zachodzą stałe korzystnezmiany idące w kierunku ciągłego wzrostu przecięt-nego wieku drzewostanów, który w roku 2004 rokuwynosił 60 lat w lasach państwowych zarządzanychprzez Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Pań-stwowe, a w lasach prywatnych w 1999 roku wynosił40 lat. Zwiększa się również powierzchnia drzewo-stanów starszych w wieku powyżej 40 lat. Dominujądrzewostany w wieku 41–80 lat (rys. 4.2.3).

4.2. OCHRONA I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ LASÓW

Źródło: Raport o stanie lasów w Polsce 2004,Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe

Rys. 4.2.2. Struktura gatunkowa lasów w Polsce w 2004 roku

Źródło: GUS

Rys. 4.2.1. Powierzchnia lasów w Polsce w latach 1995–2004


0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

rok

tys.

ha

Publiczne Prywatne

67,6

8,2

6,6

4,9

6,35,3 1,1

sosna,modrzew jod³a, œwierk, daglezja

d¹b, jesion, klon, jawor, wi¹z buk

brzoza olsza

pozosta³e liœciaste

26

Szacunkowe zasoby drzewne kraju w 2004 rokuwynosiły 1 825 mln m3 grubizny drewna brutto, w tymw lasach państwowych zarządzanych przez Państwo-we Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe – ok.1 555,4 mln m3 grubizny drewna brutto. Z roku na rokznacząco zwiększają się zasoby drzewne w lasachpaństwowych we wszystkich klasach wieku, co jestwynikiem racjonalnego pozyskiwania drewna w lasachpaństwowych oraz zwiększania powierzchni lasówpoprzez zalesienia (rys. 4.2.4).

Poziom uszkodzenia lasów w Polsce ocenianyna podstawie stopnia defoliacji koron drzew ulegałw okresie 1992–1994 ciągłemu wzrostowi. W latach1995–1999 nastąpiła poprawa stanu zdrowotnegodrzewostanów przejawiająca się spadkiem udziałudrzew uszkodzonych (o defoliacji powyżej 25%). Od2000 roku obserwuje się nieznaczne pogorszenie sta-nu zdrowotnego lasów (rys. 4.2.5).

Poziom uszkodzenia drzewostanów starszych(w wieku powyżej 40 lat) w 2004 roku był wyższy

Źródło: PGLLP

Rys. 4.2.3. Struktura drzewostanów według klas wieku w 2004 roku: KO – Klasa Odnowienia, KDO – Klasa Do Odnowie-

nia, SP – Struktura Przerębowa

Źródło: DGLP

Rys. 4.2.4. Przyrost zasobów drzewnych w lasach państwowych w latach 1945–2003

12,50%

21,20%

24,00%

17,80%

11,70%

4,60%2,20%

4,20% 1,80%I 1-20 lat

II 21-40 lat

III 41-60 lat

IV 61-80 lat

V 81-100 lat

VI 101-120 lat

VII i starsze 121-140I starsze

KO,KDO,SP*

powierzchnia leœnaniezalesiona

0

10 000

20 000

30 000

40 000

50 000

60 000

70 000

1945/46 1953 1963/64 1973 1983 1993 2003

wty

s.m

3gru

biz

ny

bru

tto

pozyskanie b rutto przyro st bie¿¹cy roczny

w t

ys.

m3 g

rubiz

ny b

rutto


27

w porównaniu do poprzednich lat – udział drzewuszkodzonych wyniósł 34,6%, natomiast 8,3% drzewuznano za zdrowe. Drzewostany liściaste wykazująniższy poziom zdrowotności (38,6% drzew uszkodzo-nych) niż drzewostany iglaste (33,3% drzew uszko-dzonych). Wśród drzewostanów iglastych nadal naj-słabszą kondycją zdrowotną charakteryzuje się jodłaa najlepszą sosna, a wśród gatunków liściastych naj-słabszą kondycję wykazują dęby a najlepszą buki.Głównym czynnikiem mającym wpływ na obniżeniestanu zdrowotnego lasów w ostatnich latach jest de-ficyt opadów w okresie wegetacyjnym.

Presja

Lasy znajdują się pod presją wielu czynnikówzarówno o charakterze abiotycznym (niedobór opa-dów atmosferycznych, anomalie temperatury, silnewiatry, niski poziom wód gruntowych), biotycznym(gradacje szkodników owadzich, choroby grzybowe)oraz pochodzenia antropogenicznego (zanieczysz-czenia powietrza, zakwaszanie gleb i opadów atmos-ferycznych, pożary), powodujących niekorzystne zja-wiska i zmiany w ich stanie zdrowotnym. Wśród czyn-ników oddziaływujących na lasy w ostatnich latachzaznaczyły się następujące trendy:� zmienny poziom opadów atmosferycznych, cha-

rakteryzujący się długimi okresami suszy w okre-sie wegetacyjnym (lata 2002–2003),

� silne wiatry powodujące zniszczenia drzewosta-nów na znacznym obszarze (Nadleśnictwo Piszok. 17 tys. ha w 2002 roku),

� średnie wartości stężeń NO2

i SO2 na terenach

leśnych w ostatnim pięcioleciu nie przekroczyływ żadnym regionie kraju dopuszczalnych warto-ści stężeń określonych w rozporządzeniu MinistraŚrodowiska,

� kwasowość opadów atmosferycznych na terenachleśnych ulega stałemu obniżeniu w ostatnich la-tach,

� w okresie między rokiem 1999 i 2003 nastąpiłwzrost zakwaszenia gleb, który objął wszystkie typygleb. Wzrost zakwaszenia spowodowany był naj-prawdopodobniej szybszym spadkiem zawartościzwiązków alkalizujących w porównaniu do spad-ku zawartości związków zakwaszających w depo-zycie docierającym do gleb leśnych.

Wysokie zagrożenie pożarowe polskich lasówwynika z dużego udziału siedlisk borowych, które sta-nowią 57,6%, i na obszarze których udział powierzch-niowy sosny i modrzewia wynosi 67,6%. W okresie1995–2002 najmniejszą liczbą pożarów charaktery-zował się rok 2001. Natomiast w 2003 roku nastąpiłznaczny wzrost powierzchni lasów objętej pożaramiz powodu niesprzyjających warunków pogodowychi przerzutów ognia z terenów nieleśnych. Spaleniuuległa kilkakrotnie większa powierzchnia lasów niżw 2002 roku (rys. 4.2.6).

0

10

20

30

40

50

60

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

rok

ogó³em liœciaste iglaste

Źródło: GIOŚ/PMŚ

Rys. 4.2.5. Trendy zmian uszkodzenia (defoliacji) drzewostanów w Polsce w latach 1992–2004


% u

szkodzonych d

rzew

28

Przeciwdziałania

Działania mające na celu zachowanie i ochronęekosystemów leśnych wynikają z realizacji „PolitykiEkologicznej Państwa” oraz „Polityki Leśnej Państwa”opartej na zasadzie trwałego i zrównoważonego roz-woju lasów. Obecnie trwają prace nad NarodowymProgramem Leśnym, którego podstawę stanowićbędą opracowane w 2003 roku Regionalne Progra-my Operacyjne Polityki Leśnej Państwa.

W celu promowania ekologicznego modelu go-spodarki leśnej i wykorzystywania pozaprodukcyjnychfunkcji lasów zostało utworzonych 18 Leśnych Kom-pleksów Promocyjnych obejmujących 941,9 tys. halasów tj. ok. 13,4% powierzchni leśnej zarządzanejprzez Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Pań-stwowe (stan w 2004 roku).

Sukcesywnie zwiększa się powierzchnia lasów, któ-rym nadawany jest status lasów ochronnych ze wzglę-du na ważne funkcje środowiskowe jakie pełnią w kształ-towaniu klimatu, bilansu wodnego, ochronie gleb, za-chowaniu potencjału biologicznego gatunków. Na ko-niec 2004 r. ok. 3,3 mln ha uznanych było za lasy ochron-ne, co stanowi 37,2% wszystkich lasów w Polsce.

Od wielu lat prowadzone są prace zmierzające dowzbogacenia składu gatunkowego lasów i dostosowa-nia go do siedlisk leśnych w ramach zalesień, odno-wień i przebudowy drzewostanów, co będzie skutko-wało zwiększeniem ich odporności na zagrożenia.

W wyniku zalesień prowadzonych w ramach re-alizacji „Krajowego programu zwiększania lesistości”,którego głównym celem jest wzrost lesistości krajudo 30 % w 2020 r. i do 33 % w 2050 r. powierzchnialasów sukcesywnie powiększa się. Łącznie od 1994 r.do 2004 r. zalesiono 207 tys. ha (rys. 4.2.7).

Źródło: GUS, Komenda Główna Straży Pożarnej i Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych

Rys. 4.2.6. Pożary lasów w Polsce w latach 1995–2004

0

5

1 0

1 5

2 0

2 5

3 0

1 9 9 1 1 9 9 2 1 9 9 3 1 9 9 4 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4

wty

s.ha

Źródło: GUS

Rys. 4.2.7. Powierzchnia zalesień w Polsce w latach 1991–2004

0

5000

10000

15000

20000

25000

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

pp

p[

]

powierzchnia liczba

liczba p

ożaró

w/p

ow

ierz

chnia

spalo

na [ha]

w t

ys.

ha


29

Poza działaniami o charakterze długofalowymochrona lasów polega na bieżącym likwidowaniu za-grożeń dla ich trwałości ze strony czynników abio-tycznych i biotycznych.

W latach 2000–2003 (z wyjątkiem roku 2002)ponownie, od 1995 roku, uległa zwiększeniu po-

wierzchnia lasów objęta zabiegami zwalczającymimasowo występujące szkodniki owadzie (rys. 4.2.8).

Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwo-we dysponują nowoczesnym i efektywnym systememochrony przeciwpożarowej obejmującym swym zasię-giem cały kraj.

4.3. ZAGOSPODAROWANIE POWIERZCHNI ZIEMI I OCHRONA GLEB

Polska jest krajem bardzo zróżnicowanym, za-równo pod względem stopnia rozwoju gospodarcze-go, zagospodarowania przestrzennego jak i gęstościzaludnienia poszczególnych regionów. Efektem tegojest różna skala wpływu człowieka na środowisko,w tym na powierzchnię ziemi w kraju. Praktycznie jed-nak nie występują w Polsce obszary nie poddaneżadnej formie antropopresji, ale w porównaniu dopaństw Europy Zachodniej zagospodarowanie po-wierzchni kraju można uznać za ekstensywne.

Zjawisko dynamicznej urbanizacji oraz rozwój in-frastruktury przemysłowej, mające istotny wpływ nazachowanie naturalnych wartości użytkowych gleb,ma w Polsce, w porównaniu do UE-15 charakter bar-

0

50000

100000

150000

200000

250000

300000

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

[ha

]

zabiegi zwalczania owadów wystêpuj¹cych masowo zabiegi chroni¹ce drzewostany przed zwierzyn¹

zabiegi zwalczaj¹ce paso¿ytnicze grzyby Źródło: DGLP

Rys. 4.2.8. Powierzchnia lasów objęta zabiegami ochronnymi w latach 1995–2003

dzo powolny. Podobnie zagadnienie dotyczące zanie-czyszczenia gleb wynikającego z niewłaściwego sto-sowania nawozów sztucznych i wapniowych orazśrodków ochrony roślin, które stanowi istotny problemw krajach UE-15, w Polsce może mieć charakter lo-kalny. Jest to wynikiem ograniczenia, ze względówekonomicznych, stosowania nawozów sztucznychw przeszłości, a obecnie – efektem promowaniazrównoważonej gospodarki rolnej. Główne proble-my w zakresie ochrony gleb w Polsce dotyczą aktual-nie rekultywacji gleb zdegradowanych i ponownegowłączania terenów zdegradowanych do obiegu go-spodarczego oraz poprawy walorów użytkowych glebna terenach poprzemysłowych.


Główne średniookresowe cele „Polityki Ekologicznej Państwa” do 2010 roku:� maksymalne zagospodarowanie terenów poprzemysłowych poprzez opracowanie i wdrożenie me-

chanizmów sprzyjających ponownemu włączeniu tych terenów do użytkowania,� wprowadzanie w rolnictwie sposobu produkcji zgodnego z ustawą o rolnictwie ekologicznym,� identyfikacja zagrożeń i rozszerzenie prac na rzecz rekultywacji terenów zdegradowanych, w tym

terenów poprzemysłowych,� objęcie monitoringiem gleb rejestracji zmian fizycznych, chemicznych i biologicznych wynikających

z rodzaju i intensywności eksploatacji oraz oddziaływania różnych negatywnych czynników (erozja,inwestycje, przemysł, emisje, odpady, ścieki i in.).

30

Stan

Ponad 90% powierzchni kraju, jest w użytkowa-niu rolniczym i leśnym (rys. 4.3.1). Występują takżeobszary silnie uprzemysłowione – aglomeracje miej-skie i miasta – o dużej gęstości zaludnienia i rozbu-dowanych strukturach gospodarczych i szczególniena tych obszarach działalność bytowa i gospodarczaczłowieka prowadzi do negatywnych zmian w środo-wisku glebowym.

W Polsce przeważają gleby o średniej i niskiejprzydatności rolniczej (rys. 4.3.2). Gleby najwyższejjakości użytkowej znajdujące się w użytkowaniu rol-niczym zajmują jedynie około 26% powierzchni kra-ju. Są to gleby klas I, II i III, do których zaliczamy za-sobne w próchnicę: gleby lessowe, gleby pyłowe i gli-niaste. W tej sytuacji działania mające na celu ochro-nę gleb przed zagrożeniami naturalnymi i antropopre-

sją oraz utrzymywanie i przywracanie na terenachrolniczych jakości gleb odpowiedniej dla zdrowej pro-dukcji rolnej są bardzo ważne.

Stan czystości gleb użytkowanych rolniczo w Pol-sce jest bardzo dobry pod względem zanieczyszczeńistotnych dla środowiska i zdrowia ludzi tj. metali cięż-kich i niebezpiecznych związków organicznych. Wy-niki badań gleb, przeprowadzonych, cyklicznie co5 lat, w ramach Państwowego Monitoringu Środowi-ska, w 1995 roku i 2000 roku, wskazują, że zdecydo-wana większość gleb Polski, czyli około 97% ogólnejpowierzchni użytków rolnych, charakteryzuje się na-turalną lub nieco podwyższoną zawartością metaliciężkich, co pozwala zakwalifikować je jako glebyo wysokiej jakości rolniczej (rys. 4.3.3). W okresietym nie stwierdzono także znaczących zmian jakościgleb w zakresie zawartości metali ciężkich tj. kadmu,miedzi, niklu, ołowiu i cynku.

61,43%

0,68%1,59%

2,92% 1,68%

29,63%

2,07%

u¿ytki rolne

lasy i zadrzewienia

wody

tereny komunikacyjne

tereny mieszkaniowe

nieu¿ytki

innepozosta³e

0,4%

2,9%

22,7%

39,9%

22,6%

11,4%

I II III IV V VI

Źródło: GUS, GUGiK

Rys. 4.3.2. Jakość użytków rolnych w Polsce (według klas bonitacyjnych) w 2000 roku

Źródło: GUS, GUGiK

Rys. 4.3.1. Struktura wykorzystania terenów w Polsce w 2004 roku


31

Presja

Negatywne oddziaływanie człowieka na powierzch-nię ziemi obserwowane jest przede wszystkim na ob-szarach miejskich, przemysłowych, komunikacyjnychoraz na obszarach rolniczych. Wskutek tych działańdochodzi do pogorszenia jakości gleb tj. degradacjilub dewastacji gleb, zarówno w zakresie ich właści-wości mechanicznych jak i składu chemicznego.

Mechaniczne niszczenie pokrywy glebowej będą-ce efektem urbanizacji, działalności górniczej i nie-właściwie prowadzonych prac w rolnictwie oraz che-miczne zanieczyszczenie gleb, a w tym zakwaszenie,zasolenie oraz zanieczyszczenie metalami ciężkimi,które związane jest z emisją zanieczyszczeń do po-wietrza, stosowaniem nadmiernej ilości nawozówsztucznych i środków ochrony roślin oraz składowa-niem odpadów komunalnych i przemysłowych, to głów-ne czynniki mające wpływ na powierzchnię ziemi.

Na terenach miast i aglomeracji miejskich, a głów-nie na terenach uprzemysłowionych oraz w pobliżuciągów komunikacyjnych i na terenach składowiskodpadów przemysłowych i komunalnych gleby nara-żone są szczególnie na zanieczyszczenia metalamiciężkimi oraz niebezpiecznymi związkami organicz-nymi. Ponadto rozwój aglomeracji miejskich i infra-struktury przemysłowej prowadzi do sukcesywnego

zmniejszania się powierzchni naturalnych i semi-na-turalnych obszarów leśnych oraz użytkowanych rol-niczo. Ma to ogromny wpływ na stan różnorodnościbiologicznej, powodując zmniejszanie się przestrzeniżyciowej dla szeregu gatunków zwierząt i roślin.

Sposób zagospodarowania powierzchni ziemi jestpodstawowym wskaźnikiem wpływu człowieka na po-wierzchnię terenu. Dane uzyskane w ramach europej-skiego projektu CORINE Land Cover 2000 wskazują,że zmiany użytkowania powierzchni w Polsce mającharakter długofalowy4. Zmiany zaobserwowane w la-tach 1990–2000 były niewielkie i objęły powierzchniętylko około 2 500 km2 co stanowiło zaledwie 0,8% ob-szaru. Dotyczyły one głównie zwiększenia powierzchniterenów leśnych, terenów górnictwa odkrywkowegooraz terenów zajętych pod zabudowę rozproszonąi w dużo mniejszym stopniu – terenów przemysłowychi handlowych oraz komunikacyjnych (rys. 4.3.4).

Zwiększenie powierzchni tych form pokrycia te-renu nastąpiło głównie kosztem zmniejszenia po-wierzchni gruntów ornych oraz łąk i pastwisk. W ana-lizowanym okresie nie zaobserwowano żadnychzmian w powierzchni zabudowy zwartej, co należywiązać z faktem, że rozwój budownictwa i wznosze-nie wielu nowych budynków miało miejsce w obrębietych obszarów powodując zagęszczenie zabudowy,w zasadzie bez zwiększania jej powierzchni.

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

19

95

Ka

dm

20

00

19

95

Mie

dŸ

20

00

19

95

Nik

iel

20

00

19

95

O³ó

w

20

00

19

95

Cyn

k

20

00

5 - stopieñ

4 - stopieñ

3 - stopieñ

2 - stopieñ

1 - stopieñ

O - stopieñ


Rys. 4.3.3. Zanieczyszczenie gleb metalami ciężkimi w Polsce w 1995 roku i w 2000 roku. Ocena według kryteriów IUNG:

0 – poziom naturalny, I – poziom podwyższony, II – słabe zanieczyszczenie, III – średnie zanieczyszczenie,

IV – silne zanieczyszczenie, V – bardzo silne zanieczyszczenie

4 Projekt CORINE Land Cover 2000 (CLC2000) – realizowany był z inicjatywy Komisji Europejskiej i obejmował wykonanie bazy danychCLC2000, obrazującej pokrycie terenu w Europie roku 2000 oraz bazy zmian CLC_Changes obrazującej zmiany w pokryciu terenu w latach1990–2000. Koordynatorem projektu na poziomie europejskim była Europejska Agencja Środowiska. Koordynatorem projektu w Polsce byłGłówny Inspektorat Ochrony Środowiska, natomiast wykonawcą prac – Instytut Geodezji i Kartografii w Warszawie.


32

Kierunki zmian w użytkowaniu powierzchni ziemiw kraju uzyskane w ramach krajowego projektu CO-RINE Land Cover 2000 potwierdzają także statystycz-ne dane krajowe (rys 4.3.5). W latach 1990–2004widoczne było sukcesywne zwiększanie się po-wierzchni lasów tj. o około 5,1% (według ewidencjigeodezyjnej) w odniesieniu do poziomu z 1990 roku,przy równoczesnym spadku powierzchni użytków rol-nych o około 2,2%. Proces zmniejszania powierzchnizajmowanej przez użytki rolne związany był przedewszystkim z postępującym zagospodarowywaniempowierzchni odłogów i ugorów gruntów ornych głów-nie właśnie poprzez ich sukcesywne zalesianie.

Dane uzyskane w ramach projektu Corine LandCover 2000 potwierdzają, że proces urbanizacji jestw Polsce bardzo powolny. W krajach Europy Zachod-niej, w tym głównie w Niemczech, Francji, Hiszpanii,Włoszech i Holandii urbanizacja powierzchni ziemizachodzi z większą intensywnością.

Działalność rolnicza związana z niewłaściwie pro-wadzonymi zabiegami agrotechnicznymi oraz niewła-ściwym stosowaniem nawozów sztucznych i środkówochrony roślin może także prowadzić do mechanicz-nej i chemicznej degradacji gleb. Obserwowane w krajuw latach 90-tych duże zużycie nawozów sztucznychi pestycydów ulega zmniejszeniu co jest wynikiem

-450-400-350-300-250

-200-150-100-50

050

100150200250300

350400450500550

kategoria pokrycia powierzchni ziemi wg.klasyfikacji Corine Land Cover 2000

zmia

naw

%po

wie

rzch

ni

zabudowa lu¿na (112) tereny przemys ³owe i handlowe (121) tereny komunikacyjne (122)

tereny eksploatacji odkrywkowej (131) powierzchnia zwa³owisk i ha³d (132) tereny budów (133)

grunty orne (211) ³aki i pastwiska (231) lasy liœciaste (311)

lasy iglaste (312) lasy mieszane (313) lasy w stanie zmian (324))

piaski (331) roslinnosc rozproszona (333) pogorzeliska (334)

bagna i mokrad³a (411) tereny wód œródl¹dowych (512) Źródło: GIOŚ

Rys. 4.3.4.Zmiany pokrycia powierzchni ziemi w okresie 1990–2000 według danych uzyskanych w ramach projektu

CORINE Land Cover 2000

0

5000

10000

15000

20000

25000

1990 1995 1996 1997 1999 2000 2001 2002 2003 2004

po

wie

rzch

nia

wty

s.h

a

u¿ytki rolne lasy i zadrzewienia wody

tereny komunikacyjne tereny mieszkaniowe* nieu¿ytkiŹródło: GUS, GUGiK

Rys. 4.3.5. Kierunki zmian wykorzystania powierzchni kraju w latach 1990–2004

zm

iana w

km

2


33

promowania modelu zrównoważonej gospodarki rol-nej w Polsce.

W 2001 roku zużycie pestycydów wynosiło wPolsce 5 271 ton substancji aktywnej, podczas gdyw innych krajach było dużo większe i kształtowało sięna poziomie odpowiednio: 99 635 ton we Francji,76 346 ton we Włoszech i 35 700 ton substancji ak-tywnej na rok w Hiszpanii.

W stosunku do ilości nawozów sztucznych i wap-niowych wykorzystanych w Polsce w 1990 roku ichzużycie w 2004 roku spadło odpowiednio o około40,% i około 49% (rys. 4.3.6). W odniesieniu do po-zostałych krajów europejskich zużycie nawozówsztucznych i wapniowych w Polsce także jest rela-tywnie niskie.

Przeciwdziałanie

Istotnym elementem ochrony gleb jest właściweskładowanie odpadów przemysłowych, hutniczych,górniczych i komunalnych, wykorzystywanie gleb naj-słabszych na cele budownictwa, przemysłu, komuni-kacji oraz dostosowanie użytkowania terenów i pro-dukcji roślinnej do warunków panujących w strefiedegradującego działania zanieczyszczeń. Do sposo-bów chroniących glebę przed chemiczną degradacjąze strony przemysłu i komunikacji oraz urbanizacjinależy także ograniczenie emisji pyłowo-gazowych (wszczególności SO

2 i NO

x oraz metali ciężkich) i bu-

dowa osłon biologicznych.Ochrona gleb przed chemiczną degradacją ze

strony rolnictwa związana jest z racjonalnym i umiar-kowanym stosowaniem środków ochrony roślin oraznawozów mineralnych, dostosowaniem upraw do ro-dzajów gleby, wprowadzaniem i stosowaniem na szer-

szą skalę ekologicznych metod produkcji rolnej (rol-nictwo ekologiczne), stosowaniem nawozów natural-nych w nawożeniu gleby oraz stosowaniem biologicz-nych i mechanicznych metod ochrony roślin.

W ostatnich latach widoczne jest zmniejszenieoddziaływania przemysłu na gleby, co jest wynikiemrestrukturyzacji polityki przemysłowej kraju. Jednaktempo przywracania już zanieczyszczonych gleb dostanu naturalnego jest niskie i z roku na rok maleje.

Zabiegi rekultywacji i zagospodarowania grun-tów prowadzone są w Polsce systematycznie, jed-nak na niewielką skalę co sprawia, że powierzchniagruntów zdewastowanych i zdegradowanych spada,ale bardzo powoli. W 2004 roku powierzchnia grun-tów zdewastowanych i zdegradowanych wynosiła67 550 ha, co stanowiło około 0,2% powierzchnikraju (rys. 4.3.7). W stosunku do 1990 roku, a więcw ciągu 14 lat, powierzchnia tych gruntów uległazmniejszeniu o blisko 28%.

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

1989/1

990

1995/9

6

1996/9

7

1997/9

8

1998/9

9

1999/0

0

2000/2

001

2001/2

002

2002/2

003

2003/2

004

Lata

kg/h

a

nawozy sztuczne (kg/1ha) nawozy wapniowe (kg/1ha)

Źródło: GUS

Rys. 4.3.6. Zużycie nawozów sztucznych i wapniowych w Polsce w latach 1990–2004 (w przeliczeniu na czysty składnik)


34

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

3,5

4,0

4,5

5,0

1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

[%]

% gruntów zrekultywowanych

% gruntów zagospodarowanych

Stopień rekultywacji i zagospodarowania gruntówzdewastowanych i zdegradowanych w Polsce jestnadal niezadowalający i wynosił w 2004 roku odpo-wiednio 3,5% i 2,4% ogólnej powierzchni gruntówzdewastowanych i zdegradowanych (rys. 4.3.8).

Istotnym zagadnieniem w zakresie polityki ochro-ny gleb jest także minimalizowanie wpływu niewła-ściwie prowadzonych zabiegów agrotechnicznych,a głównie stosowania nawozów sztucznych i środków

ochrony roślin. Ważne jest nie tylko ograniczanie po-ziomu wykorzystania pestycydów oraz nawozów, alei wprowadzanie w rolnictwie sposobów produkcjizgodnych z zasadami zrównoważonej gospodarki rol-nej i stosowaniem Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej.

Szczególnym sposobem prowadzenia gospodarkirolnej jest rolnictwo ekologiczne, które stanowi sys-tem gospodarowania o zrównoważonej produkcji ro-ślinnej i zwierzęcej w obrębie gospodarstwa, oparty

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

po

wie

rzch

nia

[tys

ha]

grunty zdewastowane i zdegradowanegrunty zrekultywowane

grunty zagospodarowane

Źródło: GUS, MRiRW

Rys. 4.3.7.Grunty zdewastowane i zdegradowane oraz zrekultywowane i zagospodarowane w Polsce w latach 1990–2004

Źródło: GUS, MRiRW

Rys. 4.3.8. Procent zdewastowanych i zdegradowanych gruntów w Polsce, które zostały poddane rekultywacji lub za-

gospodarowaniu w latach 1990–2004


35

na środkach pochodzenia biologicznego i mineralne-go nieprzetworzonych technologicznie. Podstawowązasadą jest odrzucenie w procesie produkcji żywno-ści środków chemii rolnej, weterynaryjnej i spożyw-czej. W Polsce, w porównaniu do krajów europejskich,powierzchnia gospodarstw ekologicznych nie jestobecnie zbyt duża, ale fakt jej systematycznego wzro-stu wymaga szczególnego podkreślenia. Powierzch-nia uprawiana zgodnie z zasadami rolnictwa ekolo-gicznego w kraju w latach 1990–2004 wzrosła ponaddwustukrotnie (rys. 4.3.9). W 2004 roku stanowiła onaokoło 0,5% ogólnej powierzchni użytków rolnych. Dlaporównania w większości nowych Państw Członkow-

skich UE, ale także w Grecji, Islandii i Irlandii udziałupraw naturalnych w ogólnej powierzchni użytkowa-nej rolniczo nadal wynosi poniżej 1%.

Dla porównania w 2002 roku w UE-15 udziałupraw ekologicznych stanowił około 4% ogólnej po-wierzchni użytkowanej rolniczo, a w 10 nowych kra-jach UE – 1,4%. Zaznacza się jednak wzrost po-wierzchni upraw naturalnych, co jest przede wszyst-kim wynikiem efektywnego wdrażania programówrolno-środowiskowych na poziomie UE oraz wzrasta-jącego zapotrzebowania na produkty „ekologiczne”ze strony konsumenta.

Źródło: Europejska Agencja Środowiska CSI 26

Rys. 4.3.10. Udział powierzchni uprawianej zgodnie z zasadami rolnictwa ekologicznego w ogólnej powierzchni użyt-

kowanej rolniczo w krajach Unii Europejskiej w 1990 i 2002 roku

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

199019911992199319941995199619971998199920002001200220032004

po

wie

rzc

hn

ia[h

a]

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

lic

zb

a

powierzchnia liczba

Źródło: GUS, Główny Inspektorat Skupu i Przetwórstwa Artykułów Rolnych

Rys. 4.3.9. Gospodarstwa ekologiczne w Polsce (z certyfikatem i w trakcie przestawiania) w latach 1990–2004


0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20


kraj

[%]

1990 2002

36

Podsumowanie

Stan przyrody w Polsce jest dobry; od 1990 rokuwzrasta ilość obszarów cennych przyrodniczo praw-nie chronionych. Liczba zagrożonych gatunkówzwierząt, roślin i grzybów nie zwiększa się. Polskaopracowała listę obszarów specjalnej ochrony ptaków(72 obszary o łącznej powierzchni 3 109,8 tys. ha, costanowi 7,8% powierzchni kraju – dane na 2005 rok)oraz listę proponowanych obszarów o znaczeniuwspólnotowym (OZW) wymagających objęcia ochro-ną w formie specjalnych obszarów siedlisk (184 spe-cjalne obszary ochrony siedlisk o łącznej powierzch-ni 1 175,9 tys. ha, co stanowi 3,6% powierzchni kraju– dane na 2005 rok), które są częścią EuropejskiejSieci Ekologicznej Natura 2000.

Wzrasta procent obszarów leśnych w Polsce,w 2004 roku wynosił 8 972,5 tys. ha, kontynuowa-ne są także prace nad przebudową drzewostanówleśnych.

W 2005 roku kolejne 5 obszarów zostało zgłoszo-nych do obszarów Ramsarskich (obecnie jest ich 13).

Jakość gleb użytkowanych rolniczo w Polsce jestbardzo dobra. Poziom zanieczyszczenia użytków rol-nych metalami ciężkimi i związkami organicznymi jestniski co pozwala zakwalifikować je jako gleby o wy-sokiej jakości rolniczej. W porównaniu do krajów Eu-ropy Zachodniej zużycie nawozów sztucznych i pe-stycydów utrzymuje się na stałym, niskim poziomie,co jest wynikiem promowania modelu zrównoważo-

nej gospodarki rolnej. Presja związana z chemicznymzanieczyszczeniem gleb ogranicza się głównie douprzemysłowionych obszarów miejskich oraz strefkomunikacyjnych, gdzie notowane są zanieczyszcze-nia metalami ciężkimi i ropopochodnymi. W ostatnichlatach widoczne jest jednak zmniejszenie oddziały-wania przemysłu na gleby, co jest wynikiem restruk-turyzacji gospodarki i można zakładać, że obszar glebpodlegających degradacji chemicznej nie będzie sięzwiększał.

Istotnym problemem pozostaje nadal rekultywa-cja gleb zdegradowanych, poprawa walorów użytko-wych gleb na terenach poprzemysłowych oraz ichponowne włączanie do obiegu gospodarczego Sto-pień rekultywacji i zagospodarowania gruntów zde-wastowanych i zdegradowanych w Polsce jest nadalniezadowalający i nie należy przewidywać szybkiejpoprawy ich stanu. Wynika to z faktu, że zanieczysz-czenia przemysłowe mają trwały charakter i przywró-cenie gleb do stanu naturalnego wymaga poniesie-nia dużych nakładów finansowych.

Należy zwrócić również uwagę na zwiększającysię udział tzw. gospodarstw ekologicznych w ogólnejpowierzchni użytkowanej rolniczo. W porównaniu dokrajów europejskich powierzchnia gospodarstw eko-logicznych w Polsce jest obecnie bardzo mała. Nale-ży przypuszczać jednak, że zainteresowanie konsu-mentów zdrową żywnością spowoduje, że udziałupraw ekologicznych osiągnie poziom zbliżony dopoziomu w krajach Europy Zachodniej.


37

5.1. JAKOŚĆ WÓD

Życie we wszelkich postaciach oraz zdrowie lu-dzi i jakość ich życia uzależnione są od dostępnościwody o odpowiedniej jakości i w odpowiedniej ilości.

Zasoby wodne w kraju, przypadające na jednegomieszkańca są mniejsze niż w krajach sąsiednichi znacznie niższe niż przeciętne w Europie (zaledwieokoło 36% średniej europejskiej). Efektem takiegostanu zasobów wodnych jest występowanie w częściobszaru Polski trudności w zaopatrzeniu w wodę.Podstawowym problemem w zakresie zaopatrzenia

5. ŚRODOWISKO I ZDROWIE

w wodę ludności jest mała dostępność wody o wy-sokiej jakości, natomiast wobec wyraźnego spadkuw ostatnim dziesięcioleciu wielkości poborów wodyprzez przemysł, jak również dla potrzeb gospodarstwdomowych, problemy ilościowe zmniejszyły swojeznaczenie. Długość sieci hydrograficznej Polski, tj.łącznie: rzek, potoków, strumieni, kanałów żeglow-nych i melioracyjnych ocenia się na 98 tys. km. Łącz-na powierzchnia zlewisk Wisły, Odry i rzek Przymo-rza wynosi około 330 666 km2, zaś powierzchnia ob-szarów morskich Rzeczypospolitej Polskiej wynosi32 667 km2, co stanowi 10,5% powierzchni kraju.

Średniookresowe cele „Polityki ekologicznej państwa” do 2010 roku:� kontynuacja podjętych działań w zakresie racjonalizacji zużycia wody,� eliminowanie wykorzystania wód podziemnych na cele przemysłowe,� osiągnięcie przez wszystkie wody dobrego stanu (do 2015 roku),� zapewnienie co najmniej 75% poziomu usuwania biogenów w dorzeczach Odry i Wisły,� modernizacja, rozbudowa i budowa komunalnych oczyszczalni ścieków,� ograniczenie emisji zanieczyszczeń ze źródeł punktowych.

Stan – zasoby

Wskaźnikiem stanu zasobów wodnych jest średniodpływ roczny, który, po odjęciu ilości wody spo-żytkowanej na wegetację i parowanie wynosi dlaterytorium Polski około 62 mld m3 (średnia dla lat1951–2000). Wskaźnik dostępności wody dla lud-ności i gospodarki wodnej, czyli ilość zasobów przy-padająca na jednego mieszkańca wynosi zaledwieokoło 1 600 m3 wody na rok (rys. 5.1.1) wobec około4 500 m3 średnio w Europie. Z tej ogólnej sumy za-sobów większość, bo ponad 70% stanowią zasobywód powierzchniowych, natomiast niecałe 30% towody podziemne. Wynikiem takiego rozkładu jest fakt,że podstawowym źródłem zaopatrzenia w wodę nacele gospodarki narodowej są wody powierzchniowe,natomiast wody podziemne, jako wody znacznie lep-szej jakości, przeznaczone są głównie do zaopatrze-nia ludności w wodę do picia.

W 2003 roku, odnotowano najmniejszy od 1995 rokuodpływ wód powierzchniowych: zaledwie 47,8 km3.W 2004 roku wzrósł on do 50,4 km3, ale nadal jestjednym z najniższych w wieloleciu. Dla porównaniazasoby wód powierzchniowych kraju (odpływ) w 1999

roku wynosiły 80,3 km3, przy średniej dla lat 1995–2004 58,8 km3. Od 1990 roku powoli wzrastają za-soby eksploatacyjne wód podziemnych, które osią-gnęły w 2004 roku wielkość 16,5 km3 (14,04 km3 w1990 roku).

Stan – rzeki

Stan czystości wód powierzchniowych ocenia się,porównując własności fizyczne, chemiczne i biologicz-ne ze standardami jakości wód leżącymi u podstawklasyfikacji i zaliczając kontrolowane odcinki rzek doposzczególnych klas czystości. W tym celu rozpatru-je się poszczególne wskaźniki zanieczyszczeń od-dzielnie, przy czym o zaliczeniu wód do danej klasydecyduje wskaźnik najbardziej niekorzystny.

Okres analizowany w raporcie dotyczy lat 1990–2003. Podstawę prawną do oceny jakości wód w rze-kach stanowiło rozporządzenie Ministra OchronyŚrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia5 listopada 1991 roku w sprawie klasyfikacji wód orazwarunków, jakim powinny odpowiadać ścieki wpro-wadzane do wód lub do ziemi. Ocena dokonywana

38

była na podstawie trzech kryteriów: według wskaźni-ków obligatoryjnych, kryterium fizykochemicznegooraz kryterium sanitarnego.

Jako podstawowe w ocenie stanu czystości rzekprzyjmowano kryterium wskaźników obligatoryjnych.Kryterium to obejmuje uniwersalne wskaźniki okre-ślone w większości wydawanych pozwoleń wodno-prawnych na odprowadzanie ścieków. Ujęte w kryte-

rium wskaźniki są charakterystyczne dla wszystkichrodzajów ścieków odprowadzanych ze źródeł punk-towych jak również zanieczyszczeń odprowadzanychze źródeł obszarowych. Pozwalają one na ocenę reali-zowanej polityki ochrony czystości wód w skali kraju.

Kryterium sanitarne, wyrażone mianem Coli od-zwierciedla znaczący wpływ odprowadzanych nie-oczyszczonych ścieków komunalnych jak i oddziały-

Źródło: GUS, IMiGW

Rys. 5.1.1. Zasoby wody pitnej w przeliczeniu na mieszkańca – Polska na tle innych krajów europejskich

0

5000

10000

15000

20000

25000

PL CZ DE ES FR LT GR HU FI

m3/r

ok/m

ieszkañca


Rys. 5.1.2. Jakość wód w rzekach Polski w latach 1990–2003 według wskaźników obligatoryjnych

0

10

20

30

40

50

60

1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

[%]

I klasa II klasa III klasa non


39

wanie zanieczyszczeń wprowadzanych do rzek zeźródeł obszarowych.

Klasyfikacja według kryterium fizykochemiczne-go bazuje na znacznie większej liczbie wskaźnikówniż kryterium wskaźników obligatoryjnych, uwzględ-niając m.in. zawartość w wodzie substancji organicz-nych, zawiesin, substancji biogennych i zasolenia.

Ocena zmian czystości wód płynących wedługwszystkich kryteriów wskazuje na poprawę jakościwód w stosunku do 1990 roku. W ciągu ostatnich latzmniejszyła się istotnie długość odcinków rzek oce-nianych jako nadmiernie zanieczyszczone, przy jed-noczesnym wzroście wód klas I i II (w przypadku kry-terium fizykochemicznego wód klasy II). Niestety, pod

względem bakteriologicznym (kryterium sanitarne),żadna z badanych rzek nie mogła być zaliczona doI klasy (rys. 5.1.2, 5.1.3 i 5.1.4).

Dla pełniejszego zobrazowania jakości wód rzekPolski przedstawiono wyniki oceny według substan-cji biogennych, które są odpowiedzialne głównie zaprocesy eutrofizacji w wodach.

Ocena zmian jakości wód płynących wedługsubstancji biogennych wskazuje na poprawę ja-kości wód w ciągu ostatnich lat, chociaż nie jestona tak znacząca jak w przypadku innych kryte-riów. W okresie tym zmniejszyła się istotnie dłu-gość odcinków rzek ocenianych jako nadmierniezanieczyszczone (rys. 5.1.5).

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

[%]


0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

[%]



Rys. 5.1.3. Jakość wód rzek Polski w latach 1990–2003 według miana Coli


Rys. 5.1.4. Jakość wód rzek Polski w latach 1990–2003 według kryterium fizykochemicznego

ŚRODOWISKO I ZDROWIE

40

Odnosząc się do wymagania osiągnięcia przezwszystkie wody powierzchniowe stanu co najmniejdobrego w 2015 roku widać, że pomimo pozytywnychtendencji polegających na zwiększaniu się czystościrzek, wciąż udział wód o złej jakości jest znaczny.

Podobne tendencje widoczne są w ciągu ostat-niego dziesięciolecia w rzekach starych państw UniiEuropejskiej. Odnotowano spadek BZT

5 i zawartości

amoniaku, co jest wynikiem wdrożenia w tych kra-

jach dyrektywy dotyczącej oczyszczania ściekówkomunalnych. Podobny trend zaobserwowano takżew nowych krajach UE i państwach kandydujących.Spadek BZT

5 jest zauważalny w prawie wszystkich

państwach, dla których dostępne są odpowiedniedane, przy czym zjawisko to najsilniej wystąpiło w kra-jach, w których wskaźnik BZT

5 był na początku lat

90. najwyższy (tzn. w nowych państwach członkow-skich i państwach kandydujących) (rys. 5.1.6).

0

10

20

30

40

50

60

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

[%]

I klasa II klasa III klasa wody pozaklasoweŹródło: GIOŚ/PMŚ

Rys. 5.1.5. Stan czystości rzek Polski w latach 1995–2003 według parametrów biogennych


Rys. 5.1.6. Zawartość azotu amonowego w rzekach krajów europejskich w latach 1992–2002. Liczby w nawiasie ozna-

czają ilość stacji monitoringowych, na których przeprowadzono badania

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

1000

BE

(50)

PL

(92)

HU

(89)

SK

(9)

DE

(115

)

LU(3

)

SI

(21)

FR

(201

)

DK

(26)

EE

(39)

LV(5

1)

UK

(142

)

AT

(137

)

SE

(90)

FI

(28)

ugN

/l

1992 - 1995

1996 - 1999

2000 - 2002


41

Jednocześnie odnotowano znaczący spadek kon-centracji azotanów na niektórych stacjach pomiaro-wych zlokalizowanych na rzekach i jeziorach w pań-stwach europejskich. Spośród nowych państwachczłonkowskich, UE-10, najwyższy udział stacji rzecz-nych, na których zaobserwowano spadek ilości azo-tanów miały Czechy (74%). W pozostałych krajachUE-10 proporcje te układały się w różny sposób. Naj-wyższy procentowy udział stacji rzecznych, na któ-rych zaobserwowano wzrost zawartości azotanów wwodzie miała Polska. Znacznie lepiej natomiast wy-padła Polska pod względem stężeń fosforanów.

Stan – jeziora

Jeziora są najbardziej podatnym na degradacjęekosystemem wodnym. Głównym przejawem degra-dacji wód jezior jest ich przyśpieszona eutrofizacja.Objawia się ona nadmierną żyznością wody, zakwi-tami glonów, spadkiem przezroczystości wody i defi-cytami tlenu. Proces eutrofizacji ogranicza możliwośćwykorzystania wód jezior do celów takich jak: rekre-acja i turystyka, rybołówstwo, źródło wody do picia.Stan czystości jezior ocenia się, według „Wytycznych

do monitoringu podstawowego jezior”, wydanych w1994 roku przez Państwową Inspekcję Ochrony Śro-dowiska w ramach Biblioteki Monitoringu Środowiska.

Integralną częścią systemu oceny jest opróczoceny stanu czystości wód określenie stopnia podat-ności zbiornika na degradację na podstawie wskaź-ników morfometrycznych, hydrograficznych i zlewnio-wych, ponieważ czynniki te w znacznym stopniu de-terminują jakość wody w jeziorze.

Ze względu na ilość jezior w Polsce, programbadania jezior jest programem kroczącym tzn. pulabadanych jezior w każdym roku jest inna. W związkuz tym analiza rzeczywistych trendów zmian stanu wódjezior w skali całego kraju jest utrudniona.

Wśród 122 jezior badanych w 2003 roku znalazłosię 91 jezior badanych jedno- lub kilkakrotnie w latachwcześniejszych. Większość, bo aż 51 (56%) z nich,utrzymało tę samą klasę jakości, nawet na przestrzenikilku, kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu lat. W nie-licznych jeziorach stwierdzono poprawę klasy czysto-ści i jest ona najczęściej wynikiem uporządkowaniagospodarki ściekowej na ciekach dopływających dojeziora. W niewielkiej grupie jezior stwierdzono po-gorszenie stanu czystości (rys. 5.1.7, 5.1.8 i 5.1.9).


Rys. 5.1.7. Stan czystości jezior w Polsce w 2003 roku

3,3

49,231,1

16,4

I klasa

II klasa

III klasa

poza klas¹

0%

20%

40%

60%

80%

100%

1989-1990 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

poza klasowe

klasa III

klasa II

klasa I


Rys. 5.1.8. Stan czystości jezior w Polsce w latach 1989–2003


42

W okresie 30 lat badań jakości wód w jeziorachilość jezior w poszczególnych klasach czystości jestzbliżona. Jezior w I klasie jest 6–7%, a w II około 30–50%. Mając na uwadze konieczność uzyskania conajmniej dobrego stanu wód powierzchniowych doroku 2015 roku wydaje się, że osiągnięcie tego celujest jeszcze odległe.

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

1989-1990 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

poza kategori¹

kategoria III

kategoria II

Kategoria I


Rys. 5.1.9. Podatność jezior na degradację w Polsce w latach 1989–2003

I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX

100

80

60

40

20

0

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

0

2

4

6

8

10

12

2H S

Tlen

mg

O/l

2

Stan – Morze Bałtyckie

Wieloletnie zmiany stężenia tlenu w rejonie GłębiGdańskiej utrzymywały się na zbliżonym poziomie wokresie omawianego wielolecia (rys. 5.1.10). Analogicz-na sytuacja występowała w przypadku analizy zmiantemperatury (rys. 5.1.12) oraz zasolenia (rys. 5.1.11).


100

80

60

40

20

0

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Zasolenie

8

10

12

14

PSU


Rys. 5.1.10. Wieloletnie zmiany stężenia tlenu w rejonie Głębi Gdańskiej


Rys. 5.1.11. Wieloletnie zmiany zasolenia wody w rejonie Głębi Gdańskiej


43


Rys. 5.1.13. Zmiany liczebności i biomasy fitoplanktonu oraz stężenia chlorofilu „a” w wodach południowego Bałtyku

w latach 1990–2003


100

80

60

40

20

0

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Temperatura

0

5

10

15

20

25

°C


Rys. 5.1.12. Wieloletnie zmiany temperatury wody w rejonie Głębi Gdańskiej

Pojedyncze zmiany w niektórych latach wynikały ze zja-wisk dynamicznych, takich jak przykładowo wlew cie-płej wody z Basenu Bornholmskiego w 2002 roku.

Średnie roczne stężenia chlorofilu i biomasy wwodach południowego Bałtyku w omawianym wielo-leciu były zróżnicowane. Najniższe stężenia chlorofi-lu zanotowano w 1999 roku, zaś najwyższe w 2003roku (rys. 5.1.13).

Stan – wody podziemne

Jakość wód podziemnych w latach 1991–1998 nieulegała większym zmianom, natomiast od 1999 rokuzarysował się trend poprawy ich jakości przejawiającysię wzrostem udziału prób wody o najwyższej i wyso-kiej jakości (od około 50% do 66%), przy jednocze-snym spadku udziału prób wód o niskiej jakości (odokoło 40% do około 17%). Dotyczy to zwłaszcza wódpłytkiego krążenia o zwierciadle swobodnym tj. wód

gruntowych, gdzie udział prób wody o niskiej jako-ści (klasa III) zmniejszył się w omawianym okresieo 25,6%, natomiast w odniesieniu do wód głębokiegokrążenia (wody wgłębne) o 12,7% (rys. 5.1.14).

Zawartość azotanów w wodach podziemnychw latach 1999–2003 w zdecydowanej większości ba-danych prób wody (od 75% do 84%) była niska i nieprzekraczała 25 mg/l. Od 1998 roku można zaobser-wować systematyczny spadek ilości prób wody, w któ-rych stwierdzono stężenia azotanów powyżej 50 mg/l,czyli dopuszczalnych dla wód pitnych. Spadek ten jestszczególnie widoczny dla wód gruntowych, słabo izo-lowanych od powierzchni terenu, gdzie wyniósł 11,5%,co jest bardzo istotne z uwagi na fakt, że wody grun-towe są bardziej narażone na zanieczyszczenia. Na-tomiast niezmiennie tylko nieznaczna część prób wódwgłębnych (od 1 do 3%) wykazywała stężenia wy-ższe niż 50 mgl/l. W 2003 roku 91,9% badanych próbwód miało zawartość azotanów spełniającą normywody do picia (rys. 5.1.15).

0

1

2

3

4

5

6

7

1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

liczebnoœæ chlorofil biomasa

licze

bn

ość –

mld

je

dn

× m

-3

ch

loro

fil –

mg

× m

-3

bio

ma

sa

– m

g C

× m

-3


44

Presja

Na presję wywieraną przez człowieka na środo-wisko wodne składają się:� pobór wód na różne cele,� wprowadzanie do wód różnorakich zanieczysz-

czeń wraz z wodami zużytymi (ścieki komunalne iprzemysłowe oraz wody podgrzane,

� wprowadzanie do wód zanieczyszczeń ze źródełpowierzchniowych np.: pochodzących z rolnictwa,

� oraz zmiany morfologiczne i hydrologiczne wyni-kające z inwestycji w dziedzinie regulacji rzek,ochrony Polski przed powodzią czy energetyki.

Pobór wód powierzchniowych w latach 1990–2004 ulegał spadkowi i w 2001 roku po raz pierw-szy osiągnął wartość poniżej 9 000 hm3 (rys. 3.1).


Rys. 5.1.15. Zawartość azotanów w wodach podziemnych w Polsce według badań monitoringowych w sieci krajowej

w latach 1991–2003


Rys. 5.1.14. Ogólna ocena jakości wód podziemnych w Polsce według badań monitoringowych w sieci krajowej

w latach 1991–2003

0

10

20

30

40

50

60

70

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

[%]

ba

da

ny

ch

pró

be

k

Ia+Ib wody o najwy szej I wysokiej jako ci¿ œ II wody o redniej jako ciœ œ III wody o niskiej jako ciœ

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

<25 25-50 >50 mg/l

% b

ad

an

ych

pró

be

k w

ód

w p

rze

dzia

łach

stę

że

ń


45

W następnych latach (2002, 2003 i 2004) tendencjata uległa zmianie i ponownie odnotowano wzrost wo-lumenu poboru wód powierzchniowych. Należy jed-nak zauważyć, że nadal poziom wykorzystania tychwód jest znacznie niższy (o 22%) od odnotowanegow 1990 roku (11 927,7 hm3).

Pobór wód podziemnych utrzymuje się na podob-nych poziomie, wahając się od 1 557,0 hm3 (1998 r.)do 2 029,4 hm3 (1990 r.). Średnia dla lat 1995–2004wynosi 1 675,5 hm3 (rys. 3.2).

Do poborów wód podziemnych wlicza się nie tyl-ko wody wykorzystywane na cele gospodarki naro-dowej, ale również wody z odwadniania zakładówgórniczych oraz obiektów budowlanych. Te drugie sta-nowią niewielki odsetek ogółu pobranych wód pod-ziemnych (zaledwie 6–7%), a dodatkowo ich udział

w ciągu ostatnich 20 lat uległ znacznemu zmniejsze-niu (o około 70% w stosunku do 1980 roku).

Równocześnie ze spadkiem poboru ilości wód nacele gospodarcze, zmniejszała się ilość produkowa-nych ścieków, chociaż w 2003 roku odnotowanowzrost zarówno poboru wody, jak i ilości odprowa-dzanych ścieków (rys. 5.1.17).

W latach 1990–2004 ilość odprowadzanych dowód powierzchniowych ścieków komunalnych zmniej-szyła się z 2 314 mln m3 w 1990 roku do 1 294 mln m3

w 2004 roku, tj. o 44,1%, a ścieków przemysłowychz 9 054 mln m3 w 1990 roku do 7 826 mln m3 w 2004roku, tj. o 13,6% (rys. 5.1.18).

Ilość ścieków wymagających oczyszczenia zmniej-szyła się na przestrzeni 20 lat o około 50%. Spośródwszystkich ścieków wymagających oczyszczenia

Źródło: GUS

Rys. 5.1.17. Pobór wód na potrzeby gospodarki narodowej oraz odprowadzanie ścieków w Polsce w latach 1980–2004

Źródło: GUS

Rys. 5.1.16. Pobór wody w Polsce w przeliczeniu na mieszkańca w latach 1995–2004

700

720

740

760

780

800

820

840

860

880

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

[l/o

s./

do

b]

ê

0 5000 10000 15000

1980

1990

1995

2000

2002

2003

2004

[hm3]

pobór wody odprowadzane ciekiœ


46

zaledwie 10% stanowią ścieki nie oczyszczane (w 1980roku było to około 43% wszystkich ścieków wymaga-jących oczyszczenia), co oznacza spadek ich ilościw ciągu 20 lat o około 90% (rys. 5.1.19 i 5.1.20).

Ze ściekami do wód wprowadzane są różnorakiezanieczyszczenia, które ostatecznie, wraz z nurtemrzek, trafiają najczęściej do wód Morza Bałtyckiego.Rok 2003 był pierwszym, w którym odnotowano spa-

dek ładunków wprowadzanych do Bałtyku substancjiorganicznych i biogennych. W stosunku do 2002 rokuładunek fosforu zmniejszył się o 36%, zaś azotu ogól-nego o 47%. W odniesieniu do 1995 roku spadki ła-dunków wynoszą odpowiednio: 40,9% oraz 38,2%.W 2004 roku ilość odprowadzonych zanieczyszczeńwzrosła, ale został zachowany trend malejący w sto-sunku do lat poprzednich (rys. 5.1.21).

Źródło: GUS

Rys. 5.1.19. Ścieki w Polsce w latach 1980–2004Rys. 5.1.18. Ścieki w Polsce według pochodzenia w latach

1980–2004

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

1980 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

0

5000

10000

15000

20000

25000

PK

Bp

erca

pit

aoczyszczone nieoczyszczone PKB

iloœæ

œcie

ków

[hm

]3

Źródło: GUS

Rys. 5.1.20. Ścieki w Polsce wymagające oczyszczenia latach 1980–2004

0

500

1000

1500

2000

2500

[tys.

ton/

rok]

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

lataBZT5 ChZTcr

Azot ogólny

Azot azotanowy Azot organiczny Fosfor ogólny

Fosfor fosforanowy Źródło: GIOŚ/PMŚ

Rys. 5.1.21. Roczny odpływ substancji biogennych z obszaru Polski do Morza Bałtyckiego w latach 1995–2004

0

5000

10000

15000

1980 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

hm

3

komunalne

przemys³owe

0

5000

10000

15000

1980 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

hm

3

œcieki ogó³em

œcieki wymagaj¹ce oczyszczenia


47

Jak widać z przedstawionych danych presja naśrodowisko wodne zmniejsza się. Zmniejsza się ilośćścieków trafiających do środowiska, w tym także ście-ków nieczyszczonych. Obecnie głównym zagroże-niem przestały być zanieczyszczenia pochodzącez przemysłu. Pomimo wyraźnego zmniejszenia ilościścieków trafiających do środowiska nadal głównymzagrożeniem pozostały ścieki komunalne i wynikają-cy z tego stan sanitarny wód powierzchniowych orazzanieczyszczenia obszarowe pochodzące z rolnictwa.Ilustruje to wykres pokazujący ilość substancji bio-gennych trafiających do Morza Bałtyckiego.

Przeciwdziałania

Mając na względzie podane wcześniej cele śred-niookresowe PEP w zakresie ochrony wód, zaplano-wano określone działania mające na celu poprawęstanu jakości wód oraz racjonalizację wykorzystaniazasobów wodnych kraju. Są to:� opracowanie i wdrożenie systemu informowania

społeczeństwa o jakości wody do picia i wodyw kąpieliskach,

� wdrożenie nowego systemu opłat za korzystanieze środowiska wodnego,

� przygotowanie opracowań programowych ukierun-kowanych na ograniczenie ładunków zanieczysz-czeń wprowadzanych do wód ze ściekami komu-nalnymi o 50% i ściekami przemysłowymi o 30%poprzez:– opracowanie krajowego programu oczyszcza-

nia ścieków komunalnych,– opracowanie planów gospodarowania wodami

w dorzeczach Wisły i Odry oraz systemu kon-troli w tym zakresie,

– wdrożenie katastru wodnego,– opracowanie warunków korzystania z wód re-

gionów wodnych,

– opracowanie i wdrożenie programów działańna rzecz ograniczenia spływu zanieczyszczeńazotowych ze źródeł rolniczych,

� wdrożenie nowego systemu taryf za usługi wod-no-kanalizacyjne,

� przebudowa systemu monitorowania jakości wodydostarczanej przez wodociągi, stanu wód po-wierzchniowych i podziemnych oraz emisji zanie-czyszczeń do tych wód,

� modernizacja, rozbudowa i budowa systemówkanalizacji zbiorczej i oczyszczalni ścieków w aglo-meracjach o równoważnej liczbie mieszkańcówpowyżej 2000,

� modernizacja i rozbudowa podczyszczalni i oczysz-czalni ścieków przemysłowych / lub modernizacjatechnologii produkcji w niektórych dziedzinachwytwarzania w celu ograniczenia zrzutu substan-cji niebezpiecznych,

� ograniczenie zanieczyszczeń azotowych pocho-dzących z rolnictwa (głównie budowa nowocze-snych stanowisk do składowania obornika i zbior-ników na gnojówkę w gospodarstwach rolnych).

Część z tych działań już podjęto, jak chociażbyzatwierdzenie przez Radę Ministrów Krajowego Pro-gramu Oczyszczania Ścieków Komunalnych, a częśćjest w trakcie realizacji.

Analiza danych monitoringowych pozwala stwier-dzić, że przemysł przestał być głównym sprawcą nad-miernego zanieczyszczenia rzek. Biorąc pod uwagętypowe „przemysłowe” wskaźniki zanieczyszczeniawody, takie jak temperatura, odczyn, chlorki i siar-czany, azot azotanowy, kadm, miedź, nikiel, ołów czyrtęć, ponad 90% analizowanych prób wody możnaby było zaliczyć do I klasy czystości.

O zaliczeniu wody do kategorii wód pozaklaso-wych decyduje w ponad 50% przypadków tzw. mianoColi, (parametr charakterystyczny dla określania stop-nia zanieczyszczenia wód ściekami komunalnymi),

0,00

0,50

1,00

1,50

2,00

2,50

3,00

3,50

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

[%]

udzia w nak adach inwestycyjnych³ ³w gospodarce

udzia³w PKB

Źródło: GUS i Eurostat

Rys. 5.1.22. Nakłady na gospodarkę ściekową i ochronę wód jako procentowy udział w nakładach inwestycyjnych

i w PKB w Polsce w latach 1995–2004


48

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

1000

1990 1995 1996 1997 1998 2000 2001 2002 2003 2004

licz

ba

mia

st

oczyszczalniez podwy szonym¿usuwaniem biogenów

oczyszczalniebiologiczne

oczyszczalniemechaniczne

miastaogó em³

1999

a w następnej kolejności oznaczenia wskaźników ta-kich jak chlorofil „a”, fosfor ogólny i azot azotynowy(blisko 1/4 wykonywanych oznaczeń).

Wskazuje to, że głównym źródłem nadmiernegozanieczyszczenia polskich wód powierzchniowychstaje się obecnie gospodarka komunalna, która od-prowadza ponad 60% ogólnej objętości ścieków wy-magających oczyszczania, w tym ścieków nieoczysz-czanych pięciokrotnie więcej niż źródła przemysłowe.Sytuację tę ma poprawić Krajowy Program Oczysz-czania Ścieków Komunalnych. Wymaga on jednakzabezpieczenia w budżecie państwa ogromnych fun-duszy na jego realizację.

W 2004 roku były w Polsce 886 miasta. 99% znich było obsługiwanych przez oczyszczalnie ście-ków, dzięki czemu ponad 84,5% ogółu mieszkań-ców miast korzystało z oczyszczalni ścieków (przy-rost o 28,9% od 1991 roku). Do sieci kanalizacyjnejdostęp miało 84% mieszkańców miast, a do sieciwodociągowej przyłącze miało 94,4% (wzrost od1995 roku odpowiednio o 1,6% i 3,5%). W porów-naniu z rokiem 1990 wzrost wynosi: 51,4%, 2,8%oraz 4,8% (rys. 5.1.23 i 5.1.24).

W 2004 roku długość sieci kanalizacyjnej nawsiach wynosiła 32 404 km, co stanowi wzrost o 505%w porównaniu z 1995 rokiem. Podobnie wyglądała

Źródło: GUS

Rys. 5.1.23. Ludność miast Polski korzystająca z sieci wodno-kanalizacyjnej i oczyszczalni ścieków w latach 1990–2004

Źródło: GUS

Rys. 5.1.24. Miasta Polski posiadające oczyszczalnie ścieków w latach 1990–2004

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

[%]

og

ó³u

sie wodoci gowaæ ¹ sie kanalizacyjnaæ oczyszczalnie ciekówœ


49

sytuacja z oczyszczalniami, których było 1 983 (po-nad czterokrotnie więcej niż w 1995 roku). W 2004roku 17,3% mieszkańców wsi korzystało z sieci ka-nalizacyjnej, a obsługiwanych przez oczyszczalnieścieków było 18,4% (rys. 5.1.25).

Narastającym gwałtownie w ostatnich latach pro-blemem jest pogłębiająca się dysproporcja pomiędzystopniem zwodociągowania wsi, a jej wyposażeniemw sieć kanalizacyjną. W 2004 r. wskaźnik zwodociągo-wania wsi (liczba przyłączy na 100 mieszkańców)wynosił w skali kraju 18,6, zaś wskaźnik skanalizo-wania tylko 3,9, przy jednoczesnym dużym zróżnico-waniu regionalnym.

W analizie stanu sanitacii wsi zwrócić należy uwa-gę, że alternatywą dla rozbudowy bardzo kosztownejsieci kanalizacyjnej oraz inwestowania w zbiorczeoczyszczalnie ścieków – zwłaszcza w warunkachdominującej rozproszonej i samotniczej zabudowypolskich wsi – jest budowa małych, indywidualnych(przyzagrodowych) oczyszczalni ścieków. W ostatnim

okresie buduje się ich około 4 tys. rocznie i w końcu2004 r. funkcjonowało takich obiektów około 30 tys.

Od 1995 do 2004 roku odsetek mieszkańcówPolski obsługiwanych przez oczyszczalnie ściekówwzrósł o jedną trzecią, osiągając poziom 59% (rys.5.1.26). W porównaniu do innych krajów UE jest towciąż wskaźnik niski, gdyż np. w Czechach wyno-sił on w tym samym okresie 69%, a w Niemczechprzekracza 90%. Pomimo wzrastającej liczbymieszkańców podłączonych do sieci kanalizacyj-nej wciąż ten wskaźnik na tle innych krajów UEwypada słabo (rys. 5.1.27).

Racjonalizacja gospodarki wodno-ściekowej wmiastach doprowadziła do prawie 45% spadku ilościodprowadzanych ścieków komunalnych w 2004 rokuw porównaniu do 1990 roku.

W latach 1990–2004 miał miejsce wyraźny po-stęp w ograniczaniu ładunków zanieczyszczeń odpro-wadzanych z komunalnych i przemysłowych źródełpunktowych do wód powierzchniowych. Podjęte na

Źródło: GUS

Rys. 5.1.25. Długość ogólnospławnej sieci kanalizacyjnej oraz ilość oczyszczalni ścieków na terenach wiejskich

w latach 1995–2004

Źródło: GUS.

Rys. 5.1.26. Procent ogółu mieszkańców Polski obsługiwanych przez oczyszczalnie ścieków w latach 1995–2004

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

[km

]

0

500

1000

1500

2000

2500

sieækanalizacyjna

oczyszczalnieœcieków

iloœæ

0

10

20

30

40

50

60

[%]

og

ó³ u

mie

szk

ac

ów

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

ñ


50

0 1000 2000 3000 4000 5000

1980

1990

1995

2000

2001

2002

2003

2004

ilo cieków [hmœæ œ 3]

mechanicznie

chemicznie

biologicznie

z usuwaniem biogenów

nieoczyszczane

szeroką skalę działania inwestycyjne przyniosły wzrostliczby oddawanych do użytku oczyszczalni oraz po-prawę skuteczności oczyszczalni już istniejących. Byłoto w znacznej mierze możliwe dzięki środkom pomo-cowym oraz z krajowych funduszy ekologicznych.

Równocześnie ze wzrostem udziału ściekówoczyszczanych wśród całkowitej ilości ścieków wy-magających oczyszczenia, poprawia się jakość ichoczyszczania (rys. 5.1.28 i 5.1.30).

Szerokie zastosowanie nowoczesnych metodoczyszczania ścieków komunalnych (podwyższoneusuwanie biogenów) jak i zmniejszenie ogólnej ilościprodukowanych ścieków wpływa korzystnie na zmniej-szenie ilości ładunków zanieczyszczeń wprowadza-nych do wód lub ziemi. Łączna ilość zanieczyszczeń,pochodzących z oczyszczonych ścieków komunal-

nych w okresie od 1995 do 2004 roku zmniejszyła sięo ponad 50% (rys. 5.1.30).

Przedstawiony 40% spadek ilości ścieków komu-nalnych w okresie 1980–2004 (prawie 20% w przy-padku ścieków przemysłowych) jest przede wszyst-kim efektem racjonalizacji zużycia wody zarówno nacele produkcyjne, jak i w gospodarstwach domowych,wymuszonej przez zastosowane instrumenty praw-no-ekonomiczne (opłaty, kary i skuteczniejsze kon-trole). Zwłaszcza urealnienie poziomu opłat zwiększy-ło zainteresowanie użytkowników wody stosowaniembardziej oszczędnych rozwiązań technologicznych,a czasami po prostu zmniejszeniem jej marnotraw-stwa. Racjonalizacji zużycia wody sprzyja równieżupowszechnianie pomiaru jej zużycia, wprowadzaniezamkniętych obiegów wodnych itp.

Źródło: Eurostat

Rys. 5.1.27. Procent mieszkańców obsługiwanych przez oczyszczalnie ścieków w wybranych krajach Unii Europejskiej

(stan na rok 2002)

32,2

55

69,8

76,9

86

89

92,8

98,1

78

0 20 40 60 80 100 120

W gryê

Polska

Czechy

Francja

Austria

Dania

Niemcy

Holandia

UE-15

[%] ogó u mieszka ców³ ñ

Źródło: GUS

Rys. 5.1.28. Oczyszczanie ścieków w Polsce w latach 1980–2004 w podzialewg sposobu oczyszczania


51

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

1980 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

I stopnia II s topnia III s topnia nieoczyszczane

0

100

200

300

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004rok

[tys.

ton

/ro

k]

BZT5

ChZT

Zawiesina

Azot ogólny

Fosfor ogólny

Źródło: GUS

Rys. 5.1.31. Oczyszczalnie ścieków w Polsce w latach 1995–2004 według stopnia redukcji zanieczyszczeń

Źródło: GUS

Rys. 5.1.29. Oczyszczanie ścieków w Polsce w latach 1980–2004 z rozbiciem wg stopnia oczyszczania

Źródło: GUS

Rys. 5.1.30. Ładunki zanieczyszczeń w ściekach komunalnych w Polsce w latach 1995–2004 odprowadzanych po oczysz-

czeniu do wód lub do ziemi

0

500

1000

1500

2000

2500

19

95

20

00

20

02

20

03

20

04

19

95

20

00

20

02

20

03

20

04

19

95

20

00

20

02

20

03

20

04

BZT5 ChZT zawiesina

3

95% i wiêcej

90-95%

75-90%

60-75%

50-60%

30-50%

30% i mniej

nieokreœlony

[hm

]


52

Podsumowanie

Podsumowując można stwierdzić, że presja, za-równo jeśli chodzi o pobór wód jak i presja na jakośćwód zmniejsza się sukcesywnie w wyniku podjętychdziałań i przemian gospodarczych. Jakość wód pod-ziemnych i powierzchniowych ulega poprawie. Pro-blemem jest nadmierne skażenie sanitarne wód oraznadmierne ilości substancji biogennych trafiającychdo środowiska powodujących proces eutrofizacji.Wciąż niewielki jest udział wód o dobrej i bardzo do-brej jakości. Jednym z celów PEP dotyczącym jako-ści wód w środowisku, wynikającym bezpośrednioz Ramowej Dyrektywy Wodnej 2000/60/WE, jestosiągnięcie w 2015 roku co najmniej dobrego stanuwszystkich wód w kraju. W chwili obecnej nie zostało

jeszcze określone, co należy rozumieć jako stan conajmniej dobry. Z dużym przybliżeniem można zało-żyć, że dobry stan wód odpowiada pierwszej i drugiejklasie jakości wód powierzchniowych. Gdyby przy-jąć takie założenie okaże się, że od 20 do 40% wódpowierzchniowych w kraju nie spełnia tego warunku,a jeśli chodzi o kryteria sanitarne to nawet więcej. Obec-na intensywność działań jest niewystarczająca i bezprzeznaczenia odpowiednich, zwiększonych środkówpublicznych na gospodarkę wodną osiągnięcie zakła-danego celu wydaje się problematyczne. Nakłady sąniezbędne zarówno w dziedzinie podejmowanych dzia-łań, ale również w celu wzmocnienia administracji wod-nej, a także usprawnienia systemu monitorowania ja-kości środowiska. Problemem jest wciąż brak systemumonitorowania wielkości presji na środowisko wodne.

5.2. ZANIECZYSZCZENIE POWIETRZA

Jednym z istotnych czynników wpływających nazdrowie człowieka jest jakość powietrza, którymoddycha. Skutki zanieczyszczenia powietrza sąszczególnie odczuwalne przez osoby starsze, chorei dzieci w postaci dolegliwości związanych z ukła-dem oddechowym i krwionośnym. Ponadto, niektó-re substancje obecne w powietrzu wykazują wła-ściwości mutagenne, inne kumulują się w organi-zmach żywych. Rezultaty badań Światowej Orga-nizacji Zdrowia (WHO) wskazują na przedwczesnąumieralność spowodowaną ekspozycją na zanie-czyszczone powietrze, zwłaszcza pyłami drobnymi

i ozonem. Zanieczyszczone powietrze ma równieżnegatywny wpływ na kondycję ekosystemów orazstan materiałów wytworzonych przez człowieka (ko-rozja metali, niszczenie budynków). Ze względu naskutki zanieczyszczenia powietrza oraz wymiernestraty na obszarze całej Unii Europejskiej (w tymPolski) wprowadzono szereg mechanizmów praw-nych mających na celu utrzymanie dotychczasowejjakości powietrza, na terenach, gdzie jest ona do-bra oraz osiągnięcie standardów jakości powietrzapoprzez działania techniczne i organizacyjne tam,gdzie jest ona niezadowalająca.

Poprawa stanu zanieczyszczenia powietrza oraz spełnienia norm emisyjnych wymaganych przez przepi-sy Unii Europejskiej została uznana przez Polskę za jeden z głównych celów „II Polityki EkologicznejPaństwa” do osiągnięcia w perspektywie średniookresowej, tj. do roku 2010, m.in. poprzez:� wdrożenie jednolitego krajowego systemu bilansowania i weryfikacji ładunków zanieczyszczeń,� identyfikację obszarów z przekroczeniami dopuszczalnych poziomów stężeń zanieczyszczeń

i przygotowanie programów działań naprawczych.

Stan

Dotychczasowe badania jakości powietrza wska-zują, iż największe zanieczyszczenie powietrza wy-stępuje zwykle na obszarach zurbanizowanych. Przyobecnym rozwoju technicznym i gospodarczym wPolsce i w Europie najpoważniejszym problemempozostaje zbyt wysokie stężenie ozonu przyziemne-go w sezonie letnim i pyłu zawieszonego. Mimo ak-tywnej polityki nakierowanej na redukcję emisji pre-kursorów ozonu i pyłu zawieszonego, wprowadzeniaszeregu instrumentów zachęcających lub wymusza-jących wdrażanie najlepszych dostępnych technik napoziomie krajowym i Unii Europejskiej poziomy tychdwóch zanieczyszczeń są wciąż wysokie.

Ozon troposferyczny jako gaz utrzymujący sięprzy powierzchni ziemi, powstający w wyniku reakcjifotochemicznych tlenków azotu i lotnych związkóworganicznych, mający zdolność przemieszczania sięna duże odległości stanowi zagrożenie dla zdrowialudzkiego. Wysokie stężenia ozonu mogą wywoływaću ludzi choroby lub podrażnienia dróg oddechowych.Na negatywne działanie ozonu szczególnie narażo-ne są osoby nadwrażliwe, np. chorujące na astmę,osoby starsze i dzieci, które często przebywają naświeżym powietrzu.

Dotychczasowe wyniki pomiarów stężeń ozonuw powietrzu wykazują, że poziom dopuszczalny ozonuze względu na ochronę zdrowia wynoszący 120 µg/m3

(maksymalna średnia ośmiogodzinna spośród średnich


53

kroczących, obliczanych na podstawie średnich jedno-godzinnych w ciągu doby) wraz z dopuszczalną ilościąprzekroczeń w ciągu roku wynoszącą 25 dni jest prze-kraczany na obszarze Polski południowej (rys. 5.2.1).Dodatkowo, na terenie całej Polski notuje się stężeniaozonu powyżej tzw. celu długoterminowego Unii Euro-pejskiej dla ochrony zdrowia i ochrony ekosystemów.

Pył zawieszony jest mieszaniną bardzo drobnychcząstek stałych i ciekłych. W pyle zawieszonym cał-kowitym (TSP), ze względu na zdolność wnikania doukładu oddechowego, wyróżnia się frakcje o ziarnach:powyżej 10 µm, poniżej 10 µm (pył zawieszony PM10);w skład frakcji PM10 wchodzi frakcja o średnicy zia-

ren poniżej 2,5 µm (pył zawieszony PM2,5). Cząstkipyłu zawieszonego pochodzą z emisji bezpośredniejlub też powstają w wyniku reakcji między substancja-mi w atmosferze. Prekursorami tych tzw. wtórnychaerozoli są przede wszystkim tlenki siarki, tlenki azo-tu i amoniak. Niezależnie, pył zawieszony może takżezawierać substancje toksyczne takie jak metale cięż-kie i wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne.

Według najnowszych raportów WHO za najszko-dliwszą frakcję uważa się pyły o wymiarach poniżej2,5 mikrona, ponieważ tak małe ziarna mogą wnikaćbezpośrednio do pęcherzyków płucnych, a stąd doukładu krążenia.

0

5

10

15

20

25

30

35

40

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

lata

Lic

zba

dn

iz

prz

ekro

czen

iam

ipo

zio

mu

do

pu

szczaln

eg

o

stac je s iec i

podstaw ow ej w

uk³adzie do 2002 roku

stac je systemu oceny

jakoœci pow ietrza od

2003 roku


Rys. 5.2.1. Średnia arytmetyczna z liczby dni ze stężeniami 8-godz. ozonu wyższymi od 120 µg/m3 w latach 1997–2003


Rys. 5.2.2. Klasyfikacja stref w Polsce dla pyłu PM10 na podstawie rocznej oceny jakości powietrza za rok 2004. Klasa

A – stężenia PM10 nie przekraczają poziomu dopuszczalnego, klasa B – stężenia PM10 mieszczą się pomię-

dzy poziomem dopuszczalnym, a poziomem dopuszczalnym powiększonym o margines tolerancji, klasa C

– stężenia PM10 przekraczają poziom dopuszczalny powiększony o margines tolerancji


54

0

10

20

30

40

50

60

70

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

lata

PM

10, µ

g/m

3

œrednie stê¿. PM10 w miastach-stacje sieci podstawowej wuk³adzie do 2002 roku

œrednie stê¿. PM10 poza miastami– stacje sieci podstawowej wuk³adzie do 2002 roku

œrednie stê¿. PM10 w miastach– stacje systemu oceny jakoœcipowietrza od 2003 roku

œrednie stê¿. PM10 poza miastami– stacje systemu oceny jakoœcipowietrza od 2003 roku

poziom dopuszczalny PM10– wartoœæ œredniorocznaobowi¹zujaca od 2005 roku

Pomimo obserwowanego zmniejszania się stę-żenia pyłu w powietrzu w Polsce na przestrzeniostatnich kilkunastu lat, wyniki oceny jakości po-wietrza wykazują przekroczenia poziomów dopusz-czalnych stężenia PM10 ustalonego w przepisachpolskich, w ślad za przepisami Unii Europejskiej,na znacznie ostrzejszym niż dotychczas poziomie.W 2004 roku przekroczenia te wystąpiły na obsza-rze 23% stref, w tym 6% stref zostało zakwalifiko-wanych jako te, w których powinny być wdrożoneprogramy ochrony powietrza.

Mimo podejmowanych działań, m.in. w ramachprogramów ochrony powietrza, w niektórych dużychmiastach w Polsce standard jakości powietrza (wszczególności dla 24 godz. – 50 µg/m3) dla pyłu PM10,który obowiązuje od 1 stycznia 2005 roku jest prze-kraczany (rys. 5.2.2). Trudności z dotrzymaniem

dopuszczalnego poziomu pyłu PM10 występujązwłaszcza na obszarach miejskich (rys. 5.2.3).

Istotny, szczególnie ze względu na wpływ na eko-systemy, jest proces zakwaszania gleb i wód. Zjawi-sko to jest ściśle związane z obecnością w powietrzusubstancji zakwaszających takich jak dwutlenek siar-ki, tlenki azotu czy też amoniak i suchą lub mokrą ichdepozycją do podłoża. Wyniki średniorocznych po-miarów kwasowości opadów atmosferycznych prowa-dzone na stacjach monitoringu tła zanieczyszczeniaatmosfery wykazują systematyczny spadek kwasowo-ści wyrażonej wzrostem pH opadów. Obserwowanywieloletni trend wzrostu pH opadów atmosferycznychna stacjach tła jest efektem stopniowej redukcji emisjitych zanieczyszczeń do atmosfery w skali kontynen-talnej, co prowadzi do stopniowego obniżania się stę-żeń tych zanieczyszczeń w atmosferze (rys. 5.2.4).

0

500

1000

1500

2000

2500

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

lata

tys.

ton

3,9

4

4,1

4,2

4,3

4,4

4,5

4,6

4,7

4,8

4,9

pH

emisja dw utlenkusiarki

emisja tlenkówazotu

emisja amoniaku

Jarczew

Œnie¿ka

£eba

Źródło: GUS i GIOŚ/PMŚ

Rys. 5.2.4. Średnioroczne pH opadów atmosferycznych w Polsce dla tłowych stacji pomiarowych na tle wielkości emisji

dwutlenku siarki, tlenków azotu i amoniaku w latach 1995–2003


Rys. 5.2.3. Zmiany średnich rocznych stężeń pyłu zawieszonego PM10 w Polsce na tle wartości dopuszczalnej obowią-

zującej od 2005 roku. Uwaga: w prezentowanym okresie nastąpiły istotne zmiany metod pomiaru pyłu


55

0

500000

1000000

1500000

2000000

2500000

3000000

1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

lata

zu

¿yc

iee

ne

rgii

pie

rwo

tnej,

TJ

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

tys.

ton

w êgiel kamienny

w êgiel brunatny

ropa nafrow a

gaz ziemny

dw utlenek siarki

tlenki azotu wprzeliczaniu nadw utlenek azotupy³ ca³kow ity

0

100

200

300

400

500

600

700

800

energetykazaw odow a

sektorkomunalno-

bytow y

energetykaprzemys³ow a

procesyprodukcyjne

transportdrogow y

tys

.to

n

dw utlenek siarki

tlenki azotu wprzeliczeniu nadw utlenekazotu

py³ zaw ieszonyogó³em

niemetanow elotne zw i¹zkiorganiczne

Presja

Głównymi źródłami antropogenicznych zanie-czyszczeń powietrza są procesy spalania paliw. Wiel-kość emisji zanieczyszczeń z tych procesów oraz ro-dzaj emitowanych zanieczyszczeń zależą przedewszystkim od struktury zużycia paliw w gospodarce,ich jakości, a także od stosowanych technologii pro-dukcji. Struktura zużycia nośników energii w Polscenie ulega znaczącym zmianom. Podstawowym nośni-kiem energii jest węgiel kamienny, którego udział wkrajowym zużyciu energii pierwotnej od 1999 roku utrzy-muje się na zbliżonym poziomie i wynosi ok. 50% oraz

węgiel brunatny mający ok. 14% udział w krajowymzużyciu energii pierwotnej. Niekorzystna, oparta nawęglu struktura zużycia paliw jest podstawową przy-czyną wysokich emisji zanieczyszczeń powietrzazwłaszcza pyłu drobnego i dwutlenku siarki (rys. 5.2.5).

Największy udział w emisji zanieczyszczeń dopowietrza w Polsce ma energetyka zawodowa i sek-tor komunalno-bytowy. Emisja łączna z tych sekto-rów stanowi około 50% emisji pyłu, 46% emisji tlen-ków azotu i aż 74% emisji dwutlenku siarki (rys. 5.2.6).

Na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat na sku-tek restrukturyzacji i modernizacji zarówno sektoraenergetycznego jak i przemysłowego, oraz poprawy

Źródło: GUS

Rys. 5.2.5. Zmiany wielkości emisji dwutlenku siarki, tlenków azotu i pyłu całkowitego w Polsce na tle struktury zużycia

nośników energii pierwotnej w latach 1990–2003

Źródło: MŚ

Rys. 5.2.6. Struktura emisji zanieczyszczeń z głównych sektorów gospodarki w Polsce w 2003 roku


56

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

lata

tys

.to

n

emisja dw utlenkusiarki

emisja tlenkówazotu

emisja amoniaku

limit emisji dla emisjidw utlenku siarki

limit emisji dlatlenków azotu

limit emisji dlaamoniaku

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

Em

isja

20

02

(LC

P)

Em

isja

200

3(L

CP

)

Em

isja

20

04(L

CP

)

Lim

ite

mis

jiz

To

P(d

laL

CP

)-

200

8

Lim

ite

mis

jiz

To

P(d

laL

CP

)

-2

01

0

Lim

ite

mis

jiz

To

P(d

laL

CP

)-2

01

2

Em

isja

ca

³ko

wita

w2

00

3r.

Lim

ite

mis

jic

a³k

ow

itejz

To

P(d

yr.

200

1/8

1/W

E)

tys

.to

n

LCP – large combustion plants du e ród a spalania zgodnie z Dyrektyw 2001/80/WE.¿ Ÿ ³ ¹

ToP – traktat o przyst pieniu.¹

–

jakości spalanego węgla, nastąpiło znaczące obniże-nie emisji zanieczyszczeń do powietrza, szczególniezaś wyraźnie spadła emisja dwutlenku siarki (rys.5.2.7). Osiągnięty stopień redukcji całkowitych emisjipodstawowych zanieczyszczeń pozwala na wywiąza-nie się z limitów emisji zapisanych w Traktacie o Przy-stąpieniu. Niezbędne są jednak dalsze redukcje, szcze-gólnie w sektorze energetycznym objętym dyrektywąParlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ograni-czenia emisji niektórych zanieczyszczeń do powietrzaz dużych obiektów energetycznego spalania paliw, takaby w najbliższych latach możliwe było dotrzymanielimitów emisji przyznanych dla tego sektora (rys. 5.2.8).

W grupie zanieczyszczeń podstawowych naszczególną uwagę zasługuje pył drobny, głównie zewzględu na jego negatywne oddziaływanie na zdro-wie ludzkie, a także problemy związane z zaobser-wowanymi w Polsce istotnymi przekroczeniamistandardów jakości powietrza przez pył PM10. Pyłdrobny powstaje m.in. w procesach energetyczne-go spalania, spalania paliw w silnikach samocho-dowych, w wyniku pożarów lasów oraz w niektó-rych procesach przemysłowych, ale jego głównymźródłem jest spalanie paliw w sektorze komunal-no-bytowym (rys. 5.2.9).

Źródło: MŚ

Rys. 5.2.7. Wielkość emisji dwutlenku siarki, tlenków azotu oraz amoniaku na tle krajowych poziomów emisji tych sub-

stancji zapisanych w Traktacie o Przystąpieniu w zakresie Dyrektywy 2001/81/WE w sprawie krajowych puła-

pów emisji dla niektórych zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego

Źródło: MŚ, Traktat o Przystąpieniu

Rys. 5.2.8. Emisja dwutlenku siarki w Polsce (całkowita i z dużych źródeł spalania) na tle zobowiązań wpisanych do

Traktatu o Przystąpieniu


57

Transport drogowy (patrz rys. 5.4.8) obok ener-getyki i sektora komunalno-bytowego jest znaczącymźródłem zanieczyszczeń powietrza. Szczególnie zna-czący jest jego udział w emisji tlenków azotu i nieme-tanowych lotnych związków organicznych (rys. 5.2.6).Na uwagę zasługuje również fakt wysokiej zawarto-ści frakcji PM2,5 w pyle emitowanym z silników sa-mochodowych. Znaczny wzrost liczby samochodóww ostatnich kilkunastu latach (w tym importowanychpojazdów używanych) przyczynił się do stabilizacjiwielkości emisji zanieczyszczeń komunikacyjnychgłównie NO

x pomimo stosowania paliw coraz wyższej

jakości (rys. 5.2.10).

Przeciwdziałanie

W celu ochrony zdrowia ludności, a także ochro-ny roślin ustanowiono zarówno w prawie Unii Euro-pejskiej, jak i polskim szereg mechanizmów mają-cych na celu polepszenie jakości powietrza. Ważnymkrokiem zmierzającym do redukcji emisji zanie-czyszczeń do powietrza jest ratyfikowanie przezPolskę w 1985 roku Konwencji w sprawie transgra-nicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie od-ległości, której celem jest współpraca w dziedzinieredukcji zanieczyszczeń do powietrza oraz rozwójsystemu monitoringu jakości powietrza i ocena

0

50000

100000

150000

200000

2000 2001 2002 2003

lata

tony

procesy spalania w sektorzeprodukcji i transformacji energii

procesy spalania w sektorzekomunalnym i mieszkaniowym

procesy spalania w przemyœle

procesy produkcyjne

transport drogowy

inne pojazdy i urz¹dzenia

zagospodarowanie odpadów

rolnictwo

inne Ÿró³a emisji

Źródło: GUS, Instytut Transportu Drogowego

Rys. 5.2.10. Zmiany emisji tlenków azotu z transportu drogowego w Polsce w odniesieniu do zmiany liczby samocho-

dów przy założeniu, że wielkość emisji NOx w 1996 roku jest równa 100%

0

20

40

60

80

100

120

140

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

lata

%

procentow a zmiana emisji dw utlenku azotu z transportu drogow ego

procentow a zmiana liczby samochodów

Źródło: MŚ i GUS

Rys. 5.2.9. Struktura emisji pyłu zawieszonego w Polsce w latach 2000–2003 w podziale na sektory gospodarki


58

skutków przenoszenia zanieczyszczeń powietrza nadalekie odległości. Polska jako państwo członkow-skie Unii Europejskiej transponowała do prawa kra-jowego cały szereg przepisów wspólnotowych, któ-rych celem jest polepszenie jakości powietrza. Donajważniejszych należą przepisy w zakresie standar-dów emisyjnych z instalacji, system pozwoleń nawprowadzanie gazów i pyłów do powietrza oraz po-zwoleń zintegrowanych, a także przepisy zmierzają-ce do zwiększenia udziału źródeł odnawialnych wcałkowitej produkcji energii. Na szczególną uwagęzasługują również działania mające na celu poprawęjakości powietrza prowadzone w oparciu o programynaprawcze ochrony powietrza opracowywane i wdra-żane na obszarach, na których stwierdzono przekro-

Źródło: GUS

Rys. 5.2.11. Nakłady inwestycyjne na ochronę powietrza atmosferycznego i klimatu w Polsce w latach 1990–2004,

w tym nakłady na nowe techniki i technologie spalania paliw oraz modernizacje kotłowni i ciepłowni

czenia normowanych prawem dopuszczalnych stę-żeń substancji w powietrzu.

Wraz z transformacją polskiej gospodarki prowa-dzone jest całe spektrum działań na rzecz redukcjiemisji zanieczyszczeń obejmujące m.in. stosowaniepaliw coraz wyższej jakości, ograniczanie zużycia ener-gii i surowców poprzez wdrażanie technologii energo-oszczędnych. Wzrost nakładów inwestycyjnych naochronę powietrza obserwowany do 1998 roku przy-niósł efekty w postaci spadku emisji (rys. 5.2.11).

Trend spadku emisji głównych zanieczyszczeńpowietrza pomimo stałego wzrostu PKB (rys. 5.2.12)oraz utrzymującej się na zbliżonym poziomie produk-cji energii elektrycznej (rys. 5.2.13).

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

5000

1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Źródło: GUS i MŚ

Rys. 5.2.12. Zmiany emisji podstawowych gazowych zanieczyszczeń powietrza na tle zmian PKB w Polsce w latach

1990–2003 przy założeniu, że wielkość emisji w 1990 roku jest równa 100%

0

20

40

60

80

100

120

140

160

1990 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

lata

%

dw utleneksiarki

tlenki azotu

amoniak

PKB

PLN

, m

ln


59

Podsumowanie

Pomimo znaczącej poprawy jakości powietrzaw Polsce, głównie dzięki istotnemu postępowi w reduk-cji emisji większości zanieczyszczeń, niezbędne są dal-sze wzmożone działania w tym zakresie, tak aby osią-gnąć cele środowiskowe wynikające z PEP i wywiązać

Odpady generowane są we wszystkich sferachludzkiej działalności, a ich ilość i skład zależy w znacz-nej mierze od modelu życia społeczeństwa oraz ro-dzaju prowadzonej gospodarki. Wytwarzanie odpa-dów wiąże się z utratą zasobów, często nieodnawial-nych, oraz energii. Zbiórka i zagospodarowanie od-padów nakłada ponadto na społeczeństwo wysokiekoszty ekonomiczne i środowiskowe.

Nieprawidłowe gospodarowanie odpadami wy-wiera negatywny wpływ bezpośrednio na jakość


Rys. 5.2.13. Zmiany emisji dwutlenku siarki i tlenków azotu na tle zmian produkcji energii elektrycznej w Polsce w

latach 1990–2003 przy założeniu, że wielkość emisji w 1990 roku jest równa 100%

0

20

40

60

80

100

120

1990 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

lata

%

dwutleneksiarki

tlenki azotu

produkcjaenergiielektrycznej

5.3. GOSPODAROWANIE ODPADAMI

się z międzynarodowych zobowiązań. Szczególnie istot-ne będą działania na rzecz redukcji emisji pyłów drob-nych oraz ich prekursorów, a także prekursorów ozonui osiągnięcia standardów jakości powietrza dla tychzanieczyszczeń. Niezależnie, bardzo wymagające sąpułapy emisyjne dla dużych źródeł energetycznegospalania paliw, ujęte w Traktacie o Przystąpieniu.

wszystkich elementów środowiska, a tym samymna kondycję ekosystemów i zdrowie ludzi. Wyciekiz niewłaściwie zorganizowanych składowisk odpa-dów mogą zanieczyszczać wodę i glebę. Składo-wiska mogą także powodować zanieczyszczeniepowietrza poprzez emisję odorów oraz substancjizubażających warstwę ozonową (metan). Składo-wanie odpadów przyczynia się ponadto do utratypowierzchni ziemi oraz obniżenia estetycznychwalorów krajobrazu.

Średniookresowe cele „Polityki Ekologicznej Państwa” do 2010 roku; za priorytetowe cele w zakresiegospodarowania odpadami w latach 2003–2010 uznaje się:� zwiększenie poziomu odzysku odpadów (w tym recyklingu) przemysłowych poprzez odpowiednią

politykę podatkową i system opłat za korzystanie ze środowiska,� stworzenie podstaw dla nowoczesnego gospodarowania odpadami komunalnymi, zapewniającego

wzrost odzysku zmniejszającego ich masę unieszkodliwianą przez składowanie, co najmniej o 30%do 2006 roku i o 75% do 2010 roku (w stosunku do 2000 roku),

� zbudowanie – w perspektywie 2010 roku – krajowego systemu unieszkodliwiania odpadów niebez-piecznych.


60

Stan – ilość i trendy

W 2004 roku wytworzono w kraju 133,8 mln tonodpadów ogółem, w tym odpadów z sektora przemy-słowego (odpady z wyłączeniem odpadów komunal-nych) – 124 mln ton. Całkowita ilość odpadów gene-rowanych w kraju oraz odpadów z sektora przemy-słowego, których udział wynosi ponad 90% w ogólnejmasie odpadów, zmniejszała się od końca lat dzie-więćdziesiątych do 2002 roku. Z kolei od 2003 roku,następuje wzrost tych wartości (o około 4% w 2004roku w stosunku do 2002 roku), co spowodowane byłoożywieniem gospodarczym w kraju.

W przeliczeniu na jednostkę Produktu Krajowe-go Brutto zarówno całkowita ilość odpadów, jak i od-padów z sektora przemysłowego, wyraźnie zmniej-sza się. Ilość odpadów z sektora przemysłowegowytworzona w 2004 roku w przeliczeniu na 10 tys. złPKB wyniosła 1,4 tony i była wartością mniejszą o około60% w stosunku do 1998 roku (rys. 5.3.1). Przyczynpozytywnego trendu można upatrywać we wzrościePKB oraz w większej trosce o środowisko przedsię-biorców oraz powszechniejszym stosowaniu techno-logii niskoodpadowych w przemyśle. W dalszym cią-gu jednak jest to wielkość niezadowalająca. Wedługszacunków OECD, średnia ilość odpadów przemysło-wych z sektora produkcyjnego dla krajów należącychdo OECD w przeliczeniu na 1 000 USD PKB (wedługcen i parytetu siły nabywczej z 2000 roku) wynosi60 kg, a dla Polski 150 kg. Na tą wysoką, w stosunku

do średniej OECD, wartość wpływa nie tylko ilośćwytwarzanych odpadów ale również kondycja go-spodarcza kraju. PKB według parytetu siły nabywczejw przeliczeniu na jednego mieszkańca jest znacznieniższy w Polsce niż w krajach wysoko rozwiniętych.

Całkowita ilość odpadów powstających roczniew przeliczeniu na jednego mieszkańca wynosiła w 2000roku 3,6 ton. Natomiast dla porównania, wartość taw 2000 roku według szacunków Eurostatu w krajachEuropy Zachodniej wynosiła 3,8 ton, a w krajach Eu-ropy Wschodniej i Środkowej – 4,4 tony.

Odpady niebezpieczne stanowią około 1% odpa-dów ogółem wytwarzanych w Polsce. W 2004 rokuwytworzono około 1,35 mln ton odpadów niebezpiecz-nych. W okresie 1998–2004 ich ilość w przeliczeniuna 10 tys. zł PKB zmniejszyła się o blisko 20% (rys.5.3.2). Spadek tego wskaźnika wynika przede wszyst-kim ze wzrostu gospodarczego w tym okresie, gdyżilość odpadów niebezpiecznych w tym okresie niewykazuje tendencji malejącej. VI Wspólnotowy Pro-gram Działań w Zakresie Środowiska Naturalnegozakłada zmniejszenie ilości wytwarzanych odpadówniebezpiecznych o 20% do 2010 roku w stosunku doilości z 2000 roku. Całkowita ilość odpadów niebez-piecznych wytwarzana w Polsce jest mniejsza o bli-sko 16% w porównaniu z bazowym 2000 rokiem.

W rozdziale nie podano danych na temat od-padów niebezpiecznych sprzed 1998 roku ze wzglę-du na inną ich klasyfikację, która obowiązywała do1997 roku.

Źródło: GUS

Rys. 5.3.1. Odpady ogółem i odpady przemysłowe w Polsce w Mg/10 000 zł PKB, w latach 1995–2004

Uwaga: Dane za lata 1998–2004 nieporównywalne z latami poprzednimi. Od 1998 – odpady z wyłączeniem

odpadów komunalnych, dane nieporównywalne z latami poprzednimi.

0,00

1,00

2,00

3,00

4,00

5,00

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

wt/

10

000

z³P

KB

odpady ogó³em odpady przemys³owe

zmiana klasyfikacji zmiana klasyfikacji


61

Od 1999 roku obserwuje się ciągły i istotnyspadek ilości odpadów komunalnych zebranychw ciągu roku (rys. 5.3.3). W 2004 roku zebrano 9,8mln ton odpadów komunalnych, co w przeliczeniuna jednego mieszkańca wynosi 256 kg. Wskaź-nik ilości odpadów komunalnych na jednegomieszkańca w Polsce kształtuje się na znacznieniższym poziomie niż średnia dla 25 krajów UniiEuropejskiej (518 kg na jednego mieszkańca w2001 roku) i krajów UE-15 (556 kg) oraz krajów


Rys. 5.3.2. Odpady niebezpieczne w Polsce w kg/10 000 zł PKB w latach 1998–2004

0,00

5,00

10,00

15,00

20,00

25,00

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

wkg/1

0000

z³P

KB

OECD (570 kg) (dane według szacunków OECD w2003 roku) (rys. 5.3.4).

Malejący trend wynika, zarówno z ograniczeniawytwarzania odpadów komunalnych, jak i pozbywa-nia się odpadów w niewłaściwy sposób (np. po-rzucanie odpadów w lasach czy spalanie odpadóww domowych piecach) i niezgodnym ze stanem fak-tycznym raportowaniem w zakresie odebranych odwłaścicieli nieruchomości odpadów komunalnychprzez podmioty gospodarcze5.

200

225

250

275

300

325

350

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

wkg/m

ieszkañca/r

ok

Źródło: GUS

Rys. 5.3.3. Odpady komunalne na 1 mieszkańca zebrane w Polsce w latach 1995–2004 w kg/rok

5 Według „Sprawozdania z realizacji Krajowego Planu Gospodarki Odpadami”, Ministerstwo Środowiska.


62

Presja

Odpady z sektora przemysłowego stanowią ponad90% wszystkich odpadów powstających w kraju. Pod-stawowymi źródłami odpadów przemysłowych są: prze-mysł wydobywczy, energetyczny oraz hutniczy. Najwięk-szą grupę odpadów stanowią odpady powstające przypłukaniu i oczyszczaniu kopalin oraz odpady z flotacyj-nego wzbogacania rud metali nieżelaznych (rys. 5.3.5).

Odpady niebezpieczne stanowią odpady zawie-rające substancje, które po przedostaniu się do śro-dowiska mogą powodować zagrożenia dla funkcjo-nowania ekosystemów oraz skutki zdrowotne dla po-pulacji człowieka, a także w większości przypadkówtrudno odwracalne lub nieodwracalne zanieczyszcze-nie środowiska i jego zasobów. Źródłem odpadówniebezpiecznych jest głównie hutnictwo żelaza, hut-nictwo miedzi, ołowiu i cynku, przemysł chemiczny,

0

100

200

300

400

500

600

700

800

Mek

syk

USA

Japo

nia

Korea

Austra

lia

Austri

a

Belgia

Czech

y

Dania

Finlan

dia

Franc

ja

Niemcy

Gre

Islan

dia

Irlan

Luks

embu

rg

Holand

ia

Norweg

ia

POLS

KA

Portu

g

Hiszpa

nia

Szwec

ja

Szwajc

aria

Turc

ja

Wiel

kaBry

tania

kg/m

iesz

kañ c

a/ro

k

œrednia OECD

cja dia alia


Rys. 5.3.4. Odpady komunalne na 1 mieszkańca w 2003 roku w krajach OECD

Źródło: GUS

Rys. 5.3.5. Odpady wytworzone w kraju według rodzajów w 2004 roku z wyłączeniem odpadów komunalnych

32977,7 tys t

31162,9 tys t

8836,1 tys t

4213,1 tys t

3659,9 tys t

3254,4 tys t

2996,9 tys t

36928,5 tys todpady powstaj ce przy p ukaniu i oczyszczniu¹ ³kopalin

odpady z flotacyjnego wzbogacania rud metalinie elaznych¿

mieszanki popio owo- u lowe z mokrego³ ¿ ¿odprowadzania odpadów paleniskowych

popio y lotne z w gla³ ê

mieszaniny popio ów lotnych i odpadów sta ych³ ³z wapniowych metod odsiarczania gazówodlotowych

¿ ¿u le z procesów wytapiania

odpady z wydobywania kopalin innych ni rudy¿metali

pozosta e³


63

0%

20%

40%

60%

80%

100%

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

odzysk (tys ton) sk³adowanie

unieszkodliwianie poza sk³adowaniem czasowe magazynowanie

zmiana klasyfikacji zmiana klasyfikacji

rafinerie, przemysł rolno-spożywczy, przemysł maszy-nowy oraz procesy oczyszczania ścieków.

Odpady niebezpieczne powstają również w związ-ku ze stosowaniem chemicznych środków ochronyroślin, farb, lakierów, środków odkażających, olejówmineralnych oraz rozpuszczalników.

Z kolei odpady komunalne powstają w gospodar-stwach domowych i obiektach użyteczności publicz-nej. Do tej grupy zaliczane są także odpady uliczne.Ilość powstających odpadów komunalnych silnie zwią-zana jest z poziomem i modelami konsumpcji orazpoziomem świadomości ekologicznej społeczeństwa.

Przeciwdziałania

Na początku obecnej dekady stworzono w Pol-sce system prawny zapewniający właściwe gospo-darowanie odpadami, który jest zgodny z prawodaw-stwem wspólnotowym. W 2002 roku jako realizacjazobowiązań przyjętych w ustawie o odpadach orazpoprzedniej „Polityce Ekologicznej Państwa” zostałprzygotowany Krajowy Plan Gospodarki Odpadami,który jest dokumentem strategicznym określającymdziałania niezbędne do podjęcia w celu realizacji przy-jętych założeń.

Podstawową zasadą gospodarki odpadami jestunikanie bądź minimalizacja ich powstawania, a wdalszej kolejności zapewnienie odzysku odpadów,

które powstały w wyniku procesów produkcyjnych.Jako jeden z celów PEP w zakresie gospodarki od-padami uwzględniono zwiększenie poziomu odzysku(w tym recyklingu) odpadów przemysłowych. Ilośćodpadów z sektora przemysłowego poddawanychprocesom odzysku systematycznie rośnie w ciąguostatniej dekady (rys. 5.3.6). W 2004 roku 78,5%odpadów z sektora przemysłowego zostało podda-nych odzyskowi, co w porównaniu do wartości z rokubazowego 2002 (79%), w którym ustanowiono celedla PEP, może oznaczać, że działania podejmowanew tym obszarze są mało skuteczne. Nieznaczniezmniejsza się natomiast ilość odpadów z sektora prze-mysłowego trafiająca na składowiska odpadów nakorzyść innych metod unieszkodliwiania. 6PDŚ za-kłada zmniejszenie ilości odpadów trafiających naskładowiska o 20% do 2010 roku w stosunku do 2000roku. W przypadku odpadów z sektora przemysło-wego ilość odpadów składowanych zmniejszyła sięo około 17% w latach 2000–2004.

W 2004 roku zasadnicze sposoby zagospodaro-wania odpadów niebezpiecznych stanowiły unieszko-dliwianie poza składowaniem (około 45%) oraz od-zysk (36%) (rys. 5.3.7). W 2001 roku poddano skła-dowaniu blisko 5% wytworzonych odpadów niebez-piecznych, podczas gdy w 2004 roku aż 17%. Jest tozjawisko niepokojące, gdyż wiąże się z tym większeryzyko środowiskowe i możliwość wystąpienia lokal-nych zagrożeń dla zdrowia i życia ludzi.

Źródło: GUS

Rys. 5.3.6. Zagospodarowanie odpadów przemysłowych w Polsce w latach 1995–2004

Uwaga: Do 2001 roku odpady wykorzystywane gospodarczo od 2001 – poddane odzyskowi; do 2001 roku

odpady gromadzone przejściowo od 2001 – czasowo magazynowane. Dane za lata 1998–2004 nieporówny-

walne z latami poprzednimi.


64

0

50

100

150

200

250

300

350

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

wkg/m

ieszkañca/r

ok

92,0

93,0

94,0

95,0

96,0

97,0

98,0

99,0

[%]

udzia³ odpadów sk³adowanych w ogólnej masie wytworzonych odpady sk³adowane [kg/capita/rok]

Pozytywne tendencje obserwuje się natomiastw przypadku zagospodarowania odpadów komunal-nych (rys. 5.3.8). Jako jeden z celów PEP w zakresiegospodarki odpadami uwzględniono stworzenie pod-staw dla nowoczesnego gospodarowania odpadamikomunalnymi, zapewniającego wzrost odzyskuzmniejszającego ich masę unieszkodliwianą przezskładowanie co najmniej o 30% do 2006 roku i o 75%do 2010 roku (w stosunku do 2000 roku). Ilość odpa-dów komunalnych, która trafiła na składowiska w 2004

roku wynosiła 9 194 tys. ton i była mniejsza o około23% w stosunku do 2000 roku, stanowiącego rok ba-zowy (11 965 tys. ton). Przy utrzymującym się tempiespadku ilość odpadów deponowanych na składowi-skach założony cel dla 2006 roku zostanie osiągnięty.

Zmniejszeniu uległa ilość odpadów składowanychw przeliczaniu na jednego mieszkańca z 312,8 kgw 2000 roku do 240,8 kg w 2004 roku (dane sza-cunkowe). Dla porównania, według szacunków Eu-rostat średnia ilość odpadów komunalnych składo-

0%

20%

40%

60%

80%

100%

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

odzysk tys ton sk³adowanie unieszkodliwianie poza sk³adowaniem czasowe magazynowanie

Źródło: GUS

Rys. 5.3.8. Składowanie odpadów komunalnych w Polsce w latach 1995–2004


Rys. 5.3.7. Zagospodarowanie odpadów niebezpiecznych w Polsce w latach 1998–2004

Uwaga: Do 2001 roku odpady wykorzystywane gospodarczo od 2001 – poddane odzyskowi; do 2001 roku

odpady gromadzone przejściowo od 2001 – czasowo magazynowane.


65

wanych w ciągu roku dla UE-15 wynosiła w 2002roku 271,3 kg.

Niestety nadal tylko nieznaczna część odpadówkomunalnych zbierana jest w sposób selektywny.Udział odpadów zebranych selektywnie w ogólnejmasie odpadów komunalnych jest znikomy, jednakzwiększa się w ostatnich latach. W 2004 roku se-lektywnie zebrano 243 tys. ton, co stanowiło 2,5%ogólnej masy odpadów komunalnych (rys. 5.3.9).

Wzrost ilość odpadów komunalnych, w szczegól-ności odpadów opakowaniowych, zebranych selek-tywnie wynika m.in. z nowych uregulowań prawnych.

Ustawa z dnia 11 maja 2001 roku o obowiązkachprzedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektó-rymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłaciedepozytowej nałożyła na przedsiębiorców wprowadza-jących na rynek opakowania obowiązek recyklinguodpadów opakowaniowych, a wymagane poziomy re-cyklingu poszczególnych rodzajów opakowań zosta-ły sprecyzowane w aktach wykonawczych. W ciągutrzech lat funkcjonowania tego obowiązku w skali krajuosiągnięto i często przekroczono wymagane pozio-my recyklingu odpadów opakowaniowych (rys.5.3.10). W przypadku odpadów opakowaniowych

0

10

20

30

40

50

60

ztw

orzy

wsz

tucz

nych

zal

umin

ium

zest

ali

zpa

pier

uit

ektu

ry

zesz

ka

gosp

odar

czeg

o

zm

ater

iaów

natu

raln

ych

(dre

wna

ite

ksty

liów

)

wie

lom

ater

iaow

e

rodzaje opakowañ

poziom wymagany 2002 poziom osi gni ty 2002¹ ê poziom wymagany 2003 poziom osiagni ty 2003ê

poziom docelowy 2004 poziom osi gni ty 2004¹ ê poziom wymagany 2007

³

³

³

Źródło: MŚ

Rys. 5.3.10. Uzyskane poziomy recyklingu odpadów opakowaniowych w Polsce w latach 2002–2004

Uwaga: Wymagane poziomy recyklingu: dla lat 2002 i 2003 według Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia

30 czerwca 2001 r. w sprawie rocznych poziomów odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych i po-

użytkowych (ekspirowało z dniem 01.01.2004); dla 2004 według Rozporządzenia Ministra Środowi-

ska z dnia 29 maja 2003 r. w sprawie rocznych poziomów odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych

i poużytkowych (ekspirowało z dniem 01.01.2006); docelowy poziom dla roku 2007 – według Rozporządze-

nia Ministra Środowiska z 24 maja 2005 roku w sprawie rocznych poziomów odzysku i recyklingu odpadów

opakowaniowych i poużytkowych.

0,00

0,50

1,00

1,50

2,00

2,50

3,00

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

[%]

zebrane selektywnie Źródło: GUS

Rys. 5.3.9.Udział odpadów zebranych w sposób selektywny w ogólnej masie odpadów komunalnych w Polsce w latach

1995–2004

[%]

rodzaje opakowań


66

z papieru i tektury osiągnięto nawet poziom przekra-czający poziom wymagany w roku docelowym 2007.Z kolei, mimo iż osiągnięto poziom wymagany dlaopakowań szklanych w latach 2002–2004, jednakodnosząc się do wartości docelowej poziomu w 2007roku, mogą pojawić się problemy z realizacją obo-wiązku, w przypadku utrzymania się braku wzrostupoziomów recyklingu.

Podsumowanie

Obserwowany w ostatnich latach wzrost ilości ge-nerowanych odpadów z sektora przemysłowego wiążesię ze wzrostem wolumenu produkcji. Notuje się wy-łącznie spadek ilości odpadów generowanych w krajuprzez sektor przemysłowy w przeliczeniu na jednostkęPKB, co wynika ze znacznego wzrostu gospodarczego.

Z kolei system raportowania danych w zakre-sie odpadów komunalnych wymaga udoskonaleniaw celu określenia właściwych przyczyn malejącegotrendu ilości zbieranych odpadów w tej kategorii.

Ilość odpadów z sektora przemysłowego podda-wana odzyskowi utrzymuje się od 4 lat na podobnympoziomie z niewielką tendencją spadkową. Natomiastniepokojące zjawisko stanowi wzrost ilość odpadówniebezpiecznych trafiających na składowiska.

Ilość odpadów komunalnych trafiająca na skła-dowiska zmniejsza się systematycznie i przy utrzy-mującym się tempie spadku cele PEP dla roku 2006zostaną osiągnięte.

W zakresie odpadów opakowaniowych istniejezagrożenie nie osiągnięcia wymaganego poziomuodzysku dla opakowań ze szkła gospodarczego w2007 roku.

5.4. HAŁAS

Oddziaływanie hałasu na człowieka, w środowisku,jest uważane przez organizacje międzynarodowe,w szczególności WHO, za jeden z istotniejszych pro-blemów higienicznych. Wprawdzie hałas o takich po-ziomach, jakie występują zwykle w środowisku, nie sta-nowi bezpośredniego zagrożenia zdrowia, lecz jest nie-zwykle istotnym czynnikiem stanowiącym jedną z nie-specyficznych przyczyn wpływających na jego stan.Hałas jest przyczyną chorób o podłożu psychosoma-tycznym oraz w mniejszym stopniu chorób układu krą-żenia. Oddziaływanie hałasu jest szczególnie niekorzyst-ne w porze nocnej. Zakłócając sen, powoduje on nietylko stany chronicznego zmęczenia, lecz także osła-bienie układu immunologicznego i wegetatywnego.

Z uwagi na pochodzenie źródła hałasu, możemypodzielić hałas na instalacyjny (przemysłowy) i ko-munikacyjny, a w tym: drogowy (uliczny), kolejowyi lotniczy.

Głównym czynnikiem presji na stan klimatu aku-stycznego zarówno w Polsce jak i w pozostałych kra-jach UE jest hałas komunikacyjny.

Ograniczenie hałasu do wartości akceptowalnych(wyznaczonych poziomami dopuszczalnymi) jest jed-nym z istotniejszych zadań we wszystkich rozwinię-tych krajach, nie wyłączając Polski. Zadanie to, zewzględu na powszechność występowania zagrożeńhałasem jest zadaniem długofalowym, którego reali-zację rozłożyć należy na wiele lat.

Najważniejszymi celami średniookresowymi wynikającymi z „Polityki Ekologicznej Państwa” do osią-gnięcia przed 2010 rokiem są (między innymi):� ograniczenie hałasu na obszarach miejskich wokół lotnisk, terenów przemysłowych oraz głównych

dróg i szlaków kolejowych do poziomu równoważnego nie przekraczającego w porze nocnej 55 dB,� pełna harmonizacja polskich przepisów ochrony środowiska przed hałasem z odpowiadającymi im

przepisami Unii Europejskiej, a w szczególności – z uregulowaniami wprowadzanymi dyrektywą wsprawie oceny i zarządzania hałasem w środowisku (weszła w życie w 2002 roku).

Stan

Według szacunkowych danych zagrożenie hałasemzewnętrznym w Polsce, w latach 2002–2004 wskazuje,że liczba osób eksponowanych na hałas w środowi-sku, niezależnie od źródła kształtuje się następująco:� w porze dziennej powyżej równoważnego pozio-

mu 55 dB eksponowane jest około 8,8 mln (±15%)ludności kraju, natomiast w porze nocnej powyżej

poziomu 45 dB prawie dwa razy więcej tj. 16,8 mln(±15%) osób (przyjmując ostre kryteria, wymaga-ne w ramach statystyki europejskiej),

� łączną liczbę mieszkańców Polski zagrożonychhałasem: w porze dziennej powyżej poziomurównoważnego 60 dB oraz w porze nocnej powy-żej poziomu 50 dB, szacuje się na około 13 mln(w odniesieniu do polskich kryteriów, na obsza-rach zamieszkałych).


67

Ponad 80% tej ekspozycji związane jest z oddzia-ływaniem hałasu samochodowego.

Hałas drogowy związany jest z ruchem samocho-dowym i stanowi główne zagrożenie na terenach zur-banizowanych.

Wyniki porównania wskazują, że w latach 2002–2004 wyraźnie wzrosło zagrożenia hałasem ponadpoziom dopuszczalny (powyżej 60 dB) w porównaniuz poprzednimi okresami 5-letnimi. W przypadku po-równań dla pełnych okresów 5-letnich występuje wy-raźny trend zwiększania się stopnia zagrożenia hała-sem komunikacyjnych w zakresie poziomów wy-ższych, tzn. zarejestrowano ponad 3% wzrost przy-padków charakteryzujących się poziomem hałasuwyższym niż 70 dB (rys. 5.4.1).

Porównania rozkładu przekroczeń wskazują nawyraźny wzrost hałasu w zakresie 65–70 dB (5,1–10 dB) w latach 2002–2004 w porównaniu z poprzed-nimi okresami 5-letnimi. Dla potrzeb niniejszego Ra-portu trendy zmian hałasu drogowego zanalizowanoprzy przyjęciu dwóch kryteriów oceny:� kryterium podziału wszystkich przypadków L

Aeq =

60 dB, odnoszące się do granicy między brakiemprzekroczeń dopuszczalnych poziomów dźwięku,a obszarem z występującymi przekroczeniami,

� kryterium podziału wszystkich przypadków LAeq

=70 dB, odnoszące się do granicy przejścia odumiarkowanej ekspozycji na hałas ponadnorma-tywny (poniżej 70 dB) do ekspozycji bardzo wyso-kiej, w obszarze poziomów progowych.

Tabela 1. Porównanie rozkładów procentowych hałasu drogowego w latach 1993–2004 przy zastosowaniu różnych

kryteriów


Rozkład poziomów dźwięku w poszczególnych zakresach

Kryterium podziału 1 Kryterium podziału 2 Okres

< 60 dB > 60 dB < 70 dB > 70 dB

1993–1996 11,6 88,4 47,9 52,1

1997–2001 12,0 88,0 44,7 55,4

Lata 2002–2004 5,9 93,1 56,5 43,5

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

bez przekroczeñ 0 - 5 dB 5,1 - 10 dB 10,1 - 15 dB 15,1 - 20 dB > 20 dB

zakres

pro

ce

nt

1992 - 1996 1997 - 2001 2002 - 2004Źródło: GIOŚ/PMŚ

Rys. 5.4.1.Procentowy rozkład przekroczeń dopuszczalnego poziomu dźwięku w porze dziennej, dla hałasu drogowego

(w tym także ulicznego) dla trzech okresów czasu w latach 1992–2004


68

0

20

40

60

80

100

120

> 45 > 50 > 55 > 60 > 65 > 70

km

2

pora dzienna pora nocna

Dane powyższe wskazują na brak zmian ogólnegowzrostu zagrożenia hałasem samochodowym w pięcio-latkach 1993–1996 oraz 1997–2001 (zmiana z 88,4%przekroczeń do 88% mieści się w granicach błędu osza-cowania). Porównanie wartości rozkładu poziomówdźwięku powyżej 70 dB wskazuje, iż w przypadku pozio-mów najwyższych nastąpił wyraźny wzrost zagrożenia.

Odmiennie kształtuje się sytuacja w odniesieniudo okresu 2002–2004. Dane te nie dotyczą jednakpełnego okresu 5-letniego i wymagają potwierdzeniapo zakończeniu cyklu w 2006 roku.

Zagrożenie hałasem kolejowym w Polsce w 2004roku zostało oszacowane na podstawie rozkładów jaz-dy pociągów przejeżdżających na głównych krajowychliniach kolejowych o łącznej długości około 13 tys. km.Ogólne oszacowania wskazują, iż na hałas kolejowy jesteksponowanych około 1 mln mieszkańców kraju, dlapoziomu dziennego powyżej 60 dB i nocnego powyżej50 dB. Analizy wskazują na powolne, choć w niektórychprzypadkach, znaczne (szczególnie w odniesieniu dolinii magistralnych) zmniejszanie się ekspozycji ludno-ści na hałas emitowany przez ruch kolejowy. Są tegodwie podstawowe przyczyny: rewitalizacja wielu odcin-ków linii kolejowych oraz systematyczna, choć powolnawymiana taboru na mniej hałaśliwy (rys. 5.4.2).

Hałas lotniczy na obszarach wokół portów lotniczychnależy do najbardziej uciążliwych zjawisk akustycznychw środowisku. Na terenie Polski zlokalizowane jest jed-no główne lotnisko komunikacyjne Warszawa-Okęcie,kilka średniej wielkości – regionalnych (jak np. Kraków-Balice, Gdańsk – im. Lecha Wałęsy, itp.) oraz kilkana-ście niewielkich, które w ostatnim okresie przeżywająlub mają w perspektywie okres intensywnego rozwoju.

Ocena hałasu lotniczego wykonana dla lotniskaWarszawa-Okęcie wskazuje (PMŚ, 2002) (rys. 5.4.3),że dla poziomów:� L

Aeq ≥ 60 dB, w porze dziennej zagrożone hała-

sem są obszary o powierzchni około 21 km2,� L

Aeq ≥ 50 dB, w porze nocnej odpowiednio – ob-

szary o powierzchni około 30 km2.

Analogiczne wskaźniki dla lotniska regionalnegoGdańsk wynoszą:� około 2,7 km2 dla pory dziennej,� około 2,3 km2 dla pory nocnej.

Badania hałasu przemysłowego wykonane w2004 roku wskazują, iż w porze dziennej występujenajwiększa liczba niewielkich przekroczeń do 5 dB.Natomiast przekroczenia, mieszczące się w klasachod 15 dB do ponad 20 dB, stanowią niewielki odse-


Rys. 5.4.3. Rozkłady powierzchni eksponowanej na hałas lotniczy w otoczeniu lotniska Warszawa-Okęcie (pora dzienna

i nocna) w 2004 roku

33%

26%

18%

23%

55 - 60 dB

60 - 65 dB

65 - 70 dB

> 70 dB


Rys. 5.4.2. Rozkład zagrożenia ludności hałasem kolejowym w Polsce (w porze nocnej) w 2004 roku


69


Rys. 5.4.5.Hałas przemysłowy – rozkład procentowy prze-

kroczeń dopuszczalnych poziomów dźwięku w

porze nocnej w 2004 roku (100% = wszystkie

zakłady przekraczające poziomy dopuszczalne

w porze nocnej)

29%

36%

21%

8%

6%

do 5 dB

5,1-10 dB

10,1-15 dB

15,1-20 dB

ponad 20 dB

jest skutkiem restrukturyzacji gospodarki kraju, mo-dernizacji czy likwidacji wielu zakładów.

Badania rozkładu przekroczeń poziomów dopusz-czalnych, dotyczące pory dziennej wykazują raczej sta-łą tendencję malejącą. Mniej korzystną sytuację wy-kazano dla pory nocnej. Według badań WIOŚ, pozmniejszeniu się od 1997 roku począwszy, procentuobiektów nie dotrzymujących norm hałasu wykazanolekką tendencję wzrostową przekroczeń poziomu do-puszczalnego do 5 dB, szczególnie w porze nocnej.Odpowiedzialne za to są najczęściej zakłady o stosun-kowo niskiej uciążliwości akustycznej, lecz zlokalizowa-ne blisko zabudowy mieszkaniowej. Wyniki badań dlalat 2002–2004 są orientacyjne, gdyż nie dotyczą pełne-go okresu 5-letniego i wymagają potwierdzenia po za-kończeniu cyklu w 2006 roku (rys. 5.4.6 i rys. 5.5.7).

tek wszystkich przebadanych przypadków (rys. 5.4.4).W porze nocnej sytuacja jest bardziej zróżnicowana,około 65% przypadków przekroczeń poziomów do-puszczalnych zawiera się nie tylko w klasie przekro-czeń do 5 dB lecz także w klasie wyższej – przekro-czenia do 10 dB. Więcej przypadków przekroczeniapoziomów dopuszczalnych występuje także w klasachnajwyższych, tj. dla przekroczenia poziomów dopusz-czalnych 15 dB i więcej (rys. 5.4.5).

Trendy zmian klimatu akustycznego ocenia sięna podstawie kumulowanych wyników w okresach5-letnich. Wyniki badań hałasu przemysłowego w la-tach 1993–2001 (ostatni rok zakończenia pełnegookresu 5 lat), w odniesieniu do wszystkich przeba-danych zakładów, wskazują na ogólny trend powol-nego spadku poziomu hałasu przemysłowego, co


Rys. 5.4.4.Hałas przemysłowy – rozkład procentowy prze-

kroczeń dopuszczalnych poziomów dźwięku w

porze dziennej w 2004 roku (100% = wszystkie

zakłady przekraczające poziomy dopuszczalne

w porze dziennej

24%

14%

6% 2%

54%

do 5 dB

5,1-10 dB

10,1-15 dB

15,1-20 dB

ponad 20 dB

0,0

5,0

10,0

15,0

20,0

25,0

0 - 5 dB > 5 - 10 dB > 10 - 15 dB > 15 - 20 dB > 20 dB

zakres przekroczeñ poziomów dopuszczalnych

pro

ce

nt

Lata 1992-1996 Lata 1997-2001 Lata2002-2004 Źródło: GIOŚ/PMŚ

Rys. 5.4.6.Procent obiektów przekraczających poziomy dopuszczalne w porze dziennej (100% = wszystkie zakłady ob-

jęte pomiarami)


70

Na stan klimatu akustycznego w sposób istotnymają wpływ wielkości niektórych wskaźników o cha-rakterze ogólnym, związane ze stanem rozwoju spo-łeczno-gospodarczego kraju. Do wskaźników mają-cych znaczenie decydujące należą te z nich, którezwiązane są przede wszystkim z rozwojem infrastruk-tury transportowej oraz odzwierciedlają zmiany ilościeksploatowanych źródeł.

Presja

Jedną z podstawowych przyczyn zaobserwowa-nych trendów zmian presji motoryzacji, a więc takżehałasu, jest gwałtowny przyrost liczby samochodóww kraju (rys. 5.4.8).

W odniesieniu do presji powodowanej przez ruchkolejowy od szeregu lat zaobserwować można prak-tycznie stagnację w rozwoju sieci dróg kolejowychw Polsce. W ostatnim okresie zaznacza się nawetwyraźnie trend zmniejszenia długości linii.

Ciągły spadek liczby długości linii kolejowych jakrównież liczby połączeń kolejowych, a równocześniedziałania w zakresie modernizacji taboru i wymianyszlaków torowych na nowe, o nowocześniejszej kon-strukcji (także w odniesieniu do minimalizacji emisjihałasu) może prowadzić ogólnie do spadku uciążli-wości hałasu kolejowego, w niektórych przypadkachnawet powyżej 10 dB. Niemniej, wiele z linii magi-stralnych jest modernizowana pod kątem możliwo-ści prowadzenia składów z prędkością nawet ponad200 km/h. Dotyczy to przykładowo linii CMK, E-20

0,0

1,0

2,0

3,0

4,0

5,0

6,0

7,0

8,0

9,0

0 - 5 dB > 5 - 10 dB > 10 - 15 dB > 15 - 20 dB > 20 dB

zakres przekroczeñ poziomów dopuszczalnych

pro

cent

Lata 1992 - 1996 Lata 1997-2001 Lata 2002-2004

Źródło: GUS

Rys. 5.4.8. Dynamika zmian liczby zarejestrowanych w Polsce w latach 1995–2004 samochodów i ciągników

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

sam

ocho

dyos

obow

e[t

ys.s

zt.]

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

sam

ocho

dyci

ê¿ar

owe

[tys

.szt

.]

osobowe ciê¿arowe i ci¹gn. siod³owe


Rys. 5.4.7. Procent obiektów przekraczających poziomy dopuszczalne w porze nocnej (100% = wszystkie zakłady objęte

pomiarami)


71

(Warszawa – Poznań – Kunowice) itp. W otoczeniutakich linii klimat akustyczny może ulec pogorszeniu,choć w tym zakresie brak jest jeszcze dostatecznejliczby wyników pomiarów.

Narastającym problemem w naszym kraju, choćdopiero rozpoznawanym, jest wzrost zagrożenia ha-łasem lotniczym. Wiąże się to z dwoma zjawiskami:� rozwojem regionalnych portów lotniczych i znacz-

ną intensyfikacją ruchu lotniczego na ich terenie,w szczególności intensyfikacja połączeń między-narodowych (przykład prognozowanego wzrostuwskaźnika obszarów zagrożonych hałasem dla re-gionalnego lotniska Gdańsk im. Lecha Wałęsy po-kazano niżej),

� rozwojem lotniczej komunikacji obsługiwanej przezmałe samoloty i śmigłowce; tego typu tabor po-wietrzny nie jest tak hałaśliwy, jak duże samolotyużywane do regularnych lotów komunikacyjnych,lecz z uwagi na wzrastającą jego ilość i loty narelatywnie małych wysokościach staje się on po-ważnym problemem akustycznym.

Do uciążliwości akustycznych zalicza się takżeznacząco rosnąca w ostatnich latach liczba obiek-tów o charakterze usługowym i handlowym (marke-ty, stacje benzynowe, działalność rozrywkowa, rze-mieślnicza, chałupnicza, warsztaty itp. – zlokalizo-wane w sąsiedztwie zabudowy mieszkaniowej). Co-raz więcej takiej działalności powstaje w pobliżu za-budowy chronionej (mieszkalnej). W takiej sytuacjinawet stosunkowo niewielkie poziomy hałasu potra-fią powodować wysoką uciążliwość dla mieszkań-ców. Zwiększenie się uciążliwości akustycznychw pobliżu obiektów mieszkalnych wiąże się z roz-wojem techniki np. wiele biur oraz sklepów posiadaurządzenia klimatyzacyjne, które pogarszają klimatakustyczny w ich otoczeniu.

Przeciwdziałania

Przeciwdziałania zagrożeniom powodowanymprzez hałas dostosowane są do rodzaju źródła ha-łasu. W tym zakresie w Polsce, podobnie jak w in-nych krajach europejskich notuje się istotne osią-gnięcia, związane przede wszystkim z wyciszaniempojazdów samochodowych i szynowych, stosowa-niem nowoczesnych nawierzchni drogowych i szyn,wprowadzaniem do eksploatacji nowoczesnych ge-neracji samolotów komunikacyjnych o obniżonejhałaśliwości, wprowadzaniem na rynek nowychurządzeń przemysłowych i instalacji o obniżonympoziomie mocy akustycznej, łącznie z dodatkowy-mi rozwiązaniami obniżającymi hałas (tłumiki, obu-dowy itp.).

Powyższe działania techniczne nie są jednak wy-starczające z uwagi na wielką liczbę eksploatowanychźródeł hałasu; dodatkowo – liczbę szybko wzrastającą.

Skala przestrzenna zjawiska degradacji środowi-ska akustycznego przez środki komunikacji, przedewszystkim drogowej, wymagają zastosowania sku-tecznych rozwiązań i konsekwentnych działań. Kie-runki tych działań oraz sposoby postępowania wyzna-cza ogólnie Dyrektywa Parlamentu Europejskiegooraz Rady z dnia 25 czerwca 2002 roku 2002/49/WEw sprawie oceny i zarządzania poziomem hałasu wśrodowisku. Zagrożenie hałasem komunikacyjnympraktycznie we wszystkich krajach Unii jest tak duże,że niezbędna stała się zmiana polityki w tym zakresie.

Regulacje polskiego prawa, zharmonizowanegoz prawodawstwem unijnym przenoszą punkt ciężko-ści zwalczania hałasu z działań doraźnych do wielolet-nich programów ochrony przed hałasem, w którychmuszą być zestawione proponowane przedsięwzięciaochronne. Niezależnie od tego wiele miast w Polsce,nawet mniejszych niż wyżej wymienione, realizując celePEP, opracowuje w oparciu o regulacje art. 17 ustawyPrawo ochrony środowiska programy ochrony środo-wiska, w tym w zakresie ochrony przed hałasem.

Poza powyższymi długofalowymi działaniami pro-gramowymi, stosowane są w miarę możliwości (naj-częściej w ramach modernizacji i przebudowy ukła-dów komunikacyjnych) działania o charakterze do-raźnym, takie jak:� budowa obwodnic6,� ograniczenia ruchu i inne działania związane z in-

żynierią ruchu,� budowa ekranów akustycznych,� stosowanie stolarki okiennej o podwyższonej izo-

lacyjności,� stosowanie cichych nawierzchni (jest to jeszcze

margines działań w kraju, lecz mających perspek-tywę wzrostu).

Przeciwdziałania w zakresie hałasu przemysło-wego wiążą się, głównie z wprowadzaniem nowocze-snego parku maszynowego oraz likwidacją starych,uciążliwych obiektów przemysłowych.

Podsumowanie

Przeanalizowane trendy zmian klimatu akustycz-nego w Polsce wskazują na wzrost zagrożenia hała-sem komunikacyjnym oraz ograniczenie wzrostu iwystąpienie tendencji malejących w zakresie hałasuprzemysłowo-instalacyjnego.

Tendencje wzrostowe hałasu komunikacyjnegoodnoszą się przede wszystkim do hałasu drogowegoi hałasu lotniczego.

6 Budowa obwodnicy nie jest w większości przypadków podejmowana jako działanie przeciwhałasowe; ma jednak ona istotny wpływ na ogra-niczanie hałasu.


72

Wzrost zagrożenia hałasem drogowym związanyjest przede wszystkim z gwałtownym przyrostem wostatnich 15 latach liczby samochodów w kraju.

W przypadku hałasu lotniczego obserwuje siętrendy „deglomeracyjne”, co przyczynia się do przej-mowania przez lokalne, intensywnie rozbudowywa-ne lotniska części ruchu, nawet międzynarodowegooraz wzrost połączeń krajowych przez linie dysponu-jące niewielkimi samolotami, „taksówkami powietrz-nymi”, śmigłowcami itp.

W przypadku hałasu przemysłowego działaniawydają się słuszne i zarysowuje się szansa na suk-cesywne wyeliminowanie tego typu uciążliwości.

Znowelizowana w maju 2005 roku ustawa zdn.27.04.2001 – „Prawo ochrony środowiska” w peł-ni transponuje do polskiego ustawodawstwa, w za-kresie przepisów ochrony środowiska przed hałasem,dyrektywę w sprawie oceny i zarządzania poziomemhałasu w środowisku.

Nowe regulacje prawne skutkują podjęciem szere-gu działań o charakterze organizacyjnym i technicznym,zgodnym z celami średniookresowymi PEP. Do działańtych zaliczyć należy w szczególności: wdrożenie refe-rencyjnych metod pomiarów hałasu w środowisku (me-tody te będą dalej doskonalone i nowelizowane synchro-nicznie ze zmianami regulacji prawnych), uruchomie-nie procesów przygotowywania danych wejściowych dorealizacji pierwszego cyklu mapowania akustycznego(w latach 2006–2007), włączanie zagadnień ochronyśrodowiska przed hałasem do opracowywanych pro-gramów ochrony środowiska, obniżaniem hałasu ko-munikacyjnego w ramach procesów inwestycyjnych(budowa obwodnic, modernizacja szlaków komunika-cyjnych itp.); jest to działalność mająca charakter cią-gły, rozwijanie budowy ekranów akustycznych i zwięk-szanie izolacyjności akustycznej przegród zewnętrz-nych budynków wymagających ochrony przed hałasemw rejonach o najwyższych poziomach dźwięku.

5.5. PROMIENIOWANIE JONIZUJĄCE

Izotopy promieniotwórcze występują w skorupieziemskiej od początku istnienia naszej planety i ra-zem z promieniowaniem kosmicznym i promieniowa-niem słonecznym stanowią naturalne tło w otaczają-cym nas środowisku. Naturalne tło zaburzają więcizotopy promieniotwórcze sztucznie wprowadzone dośrodowiska.

Sytuacja radiologiczna Polski determinowana jestprzede wszystkim przez poziom naturalnego promie-niowania, który jest zróżnicowany w różnych regio-nach kraju, podwyższony lokalnie poprzez emisjeantropogeniczne.

Stan

Substancje promieniotwórcze uwalniane są dośrodowiska w sposób kontrolowany podczas normal-nej pracy elektrowni jądrowych, z zakładów przero-bu zużytego paliwa jądrowego, a w mniejszym stop-niu z zakładów medycyny nuklearnej oraz laborato-riów stosujących radioizotopy do celów badawczych.W pierwszym okresie po uwolnieniu, w środowi-sku występują zarówno radionuklidy krótkożyciowe(o okresach półtrwania do tygodni) jak i radionukli-dy o średnich (kilka miesięcy do kilku lat) i długichokresach półtrwania (od kilku lat wzwyż). W później-szym okresie decydujące znaczenie w skażeniu śro-dowiska mają radionuklidy długożyciowe, a główniecez-137, który jest emiterem promieniowania betai gamma o okresie półtrwania T

1/2 = 30,15 lat, a jego

znaczne ilości zostały wprowadzone do środowiskaw rezultacie awarii reaktora w Czarnobylu. Dlategoteż stężenie cezu-137 jest obecnie podstawowym

wskaźnikiem skażenia środowiska sztucznymi radio-izotopami. Zmiany warunków radiologicznych w Pol-sce prezentują zamieszczone niżej wykresy.

Występuje tendencja malejąca stężeń Cs-134i Cs-137. Dane z 1987 roku dotyczą okresu 8 miesię-cy po awarii w Czarnobylu, zaś dane z 2002 roku –pożarów lasów w okolicy Czarnobyla (rys. 5.5.1).

Pomiary radioaktywności aerozoli powietrza na-leżą do najczulszych, dających szybką informacjęo nagłym wzroście skażeń spowodowanych np. awa-rią jądrową.

W sytuacji normalnej, na poziom skażeń istotnywpływ mają naturalne izotopy promieniotwórcze, któ-rych stężenie może się zmieniać w szerokim zakre-sie (od milibekereli do kilku bekereli na m3) w zależ-ności od warunków meteorologicznych. Są to głów-nie radon 222 i radon 220 oraz ich produkty rozpadu.

Oprócz naturalnych izotopów rejestruje się jesz-cze w powietrzu niewielkie stężenia Cs-137, stano-wiącego pozostałość po doświadczalnych wybuchachjądrowych i awarii w Czarnobylu. Do 1996 roku reje-strowano także śladowe stężenia Cs-134.

Opady atmosferyczne wymywają substancje pro-mieniotwórcze z powietrza i tym samym obniżają ak-tywność aerozoli oraz podwyższają radioaktywnośćopadu całkowitego. Obecnie aktywność próbek po-chodzi od radonu i śladowych ilości sztucznych izoto-pów Cs-137 i Sr-90. Średnia roczna aktywność betaopadu całkowitego w 2004 roku wynosiła 0,34 kBq/m2.Wartość ta jest zbliżona do wartości notowanych wlatach 1995–2003 (rys. 5.5.2).

Aktywność sztucznych izotopów promieniotwór-czych Cs-134, Cs-137 oraz Sr-90 oznacza się w prób-kach zbiorczych miesięcznego opadu całkowitego.


73

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

1 98 5 1 9 86 1 9 8 7 1 9 88 1 9 8 9 1 9 90 1 9 9 1 1 9 9 2 1 9 9 3 1 9 9 4 19 9 5 1 9 9 6 19 9 7 1 99 8 19 9 9 2 00 0 20 0 1 2 00 2 2 0 03

Źródło: Stacje wczesnego wykrywania skażeń promieniotwórczych IMiGW

Rys. 5.5.2. Aktywność beta opadu całkowitego w Polsce w latach 1985–2004 [kBq/m2]

7 Vide: ‘Zmiany sytuacji radiologicznej środowiska Polski w okresie 10 lat po awarii w Czarnobylu’ Biblioteka Monitoringu Środowiska 1996, str.33, tabela 13.

0

5

10

15

20

25

1985 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Cs-134 Cs-137 Źródło: PMŚ (CLOR)

Rys. 5.5.1.Średnie roczne stężenia Cs-134 i Cs-137 w przyziemnej warstwie powietrza w Warszawie w latach 1985–2004

Uwaga: Brak danych z roku 1986 na wykresie tłumaczyć należy sporadycznymi pomiarami dokonanymi

w tym roku i niemożnością uzyskania wartości średniorocznej7.

Stę

żenie

[m

Bg\m

3]

Aktywność ta po 1986 roku tj. awarii w Czarnobyluszybko malała i w przypadku Cs-134 przyjmuje się,że aktywność tego izotopu równa się limitowi detekcji(rys. 5.5.3).

Pomiary dawki tła promieniowania gamma pro-wadzono w latach 1989–2002 początkowo w 341,a następnie w 254 punktach poboru rozmieszczonychna terenie całego kraju w cyklu rocznym. Pomiary

prowadzono przy użyciu dawkomierzy TL. Obecniepomiary te nie są prowadzone. Dane są średnimi dlarocznego czasu ekspozycji i nie obejmują składowejkosmicznej tj. promieniowania pochodzenia ga-laktycznego i słonecznego (rys. 5.5.4). Natężeniepromieniowania kosmicznego wykazuje znaczną za-leżność od położenia geograficznego, związanąprzede wszystkim z wysokością nad poziomem morza.

Akty

wność b

eta

[kB

g\m

2]


74

Źródło: PMŚ (CLOR)

Rys. 5.5.4. Zmiany w czasie średnich wartości mocy dawki ziemskiego tła promieniowania gamma w Polsce w latach

1989–2002

0

5

1 0

1 5

2 0

2 5

3 0

3 5

4 0

4 5

5 0

1 9 8 9 1 9 9 0 1 9 9 3 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

1 00

19851986

19871988

198919

901991

19921993

1994

19951996

19971998

19992000

20012002

2003

2004

C s-134 C s-137 S r-90

Źródło: Stacje wczesnego wykrywania skażeń promieniotwórczych IMiGW

Rys. 5.5.3. Aktywność Cs-134, Cs-137 i Sr-90 w średnim rocznym opadzie całkowitym w Polsce w latach 1985–2004, [Bq/m2]

Średnie wartości mocy dawki łącznie z promieniowa-niem kosmicznym wynosiły dla Polski w latach 1989,1997 i 2001 odpowiednio 76,3; 81,1 oraz 75,5 nGy/h.

W 1994 roku liczba punktów poboru gleby zosta-ła ograniczona do 69. Średnie wartości stężeń radio-nuklidów policzone dla 69 punktów nie mogły zostaćużyte do porównania ze średnimi z innych lat.

Systematyczne badania stężenia izotopów cezu iradioizotopów naturalnych w powierzchniowej war-stwie gleby pozwalają na śledzenie zmian promienio-

twórczych zanieczyszczeń środowiska oraz zapew-niają znajomość aktualnego rozkładu tych zanieczysz-czeń na terenie Polski. Zmiany stężenia cezu-137spowodowane są rozpadem promieniotwórczym tegoizotopu oraz procesami migracji zachodzącymi w śro-dowisku, głównie wnikaniem cezu-137 w głębszewarstwy gleby. Dyspozycja tego izotopu sztucznegopochodzenia jest kilkadziesiąt razy mniejsza niż ra-dioizotopów naturalnych (rys. 5.5.5).

Akty

wność [

Bg\m

2]

Moc d

aw

ki [n

Gy/h

]


75

Presja

Do źródeł mających wpływ na zanieczyszczenieśrodowiska przez radioizotopy naturalne zalicza siędziałalność przemysłu wydobywczego i energetycz-nego, nawożenie związkami fosforu i potasu orazekshalację radonu-222 z powierzchni ziemi i mate-riałów budowlanych.

Duże ilości radionuklidów zostały uwolnione dośrodowiska pod koniec lat 50. i na początku lat 60.XX wieku w okresie prowadzenia doświadczalnychwybuchów jądrowych w atmosferze i pod powierzch-nią Ziemi. Istotnym niekontrolowanym źródłem ra-dionuklidów w środowisku były także katastrofy ją-drowe, z których największa miała miejsce w 1986roku w Czarnobylu. Z porównania stopnia skażeniaprzyziemnej warstwy powietrza sztucznymi radioizo-topami w latach 1961–1965 z latami 1981–1987 wi-dać jednak wyraźnie, że skażenia jakie występowa-ły w latach sześćdziesiątych były znacznie większeod skażeń z lat 1982–1985, a nawet z 1986 roku poawarii jądrowej w Czarnobylu.

Przeciwdziałania

Monitoring skażeń promieniotwórczych w środo-wisku realizowany jest zgodnie z programem Pań-stwowego Monitoringu Środowiska i zaleceniami Ko-misji Europejskiej, zawartymi w Rekomendacji z dnia8 czerwca 2000 roku dotyczącej art. 35 i 36 TraktatuEuroatomu. Art. 35 Traktatu Euratomu (Euratom Tre-aty) oraz „Commission Recommendation of June 2000”wymagają od każdego Państwa Członkowskiego za-pewnienia środków niezbędnych do ciągłego monito-rowania radioaktywności powietrza, wody i gleby.

Istniejące zagrożenia wymagają dysponowania wie-dzą na temat przemieszczania się izotopów promienio-twórczych w środowisku i bieżącego monitorowania jegostanu. Zapewnienie bezpieczeństwa radiologicznegokraju wymusza konieczność utrzymania systematycz-nego i jednolitego poboru próbek i pomiarów, umożli-wiającego ocenę nawet niewielkich zmian poziomu ska-żeń w środowisku i zapewnienia ciągłego finansowaniapomiarów tła promieniowania jonizującego w poszcze-gólnych komponentach środowiska tj. w powietrzu, wo-dach powierzchniowych, osadach dennych i glebie.

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

5000

1988 1989 1990 1992 1996 1998 2000 1988-2000

Stê

¿e

nie

rad

ionu

klid

ów

[Bq

/kg

]

Ra-226 Ac-228 K-40 Cs-134 Cs-137

Źródło: PMŚ (CLOR)

Rys. 5.5.5.Zmiany w czasie średnich stężeń radionuklidów naturalnych oraz pochodzenia sztucznego w powierzchnio-

wej warstwie gleby w Polsce w latach 1988–2000


76

Podsumowanie

Wyniki pomiarów wskazują, że narażenie osóbz ogółu ludności kraju, powodowane obecnymi w śro-dowisku i w żywności sztucznymi izotopami promie-niotwórczymi, utrzymuje się obecnie na bardzo niskimpoziomie, stanowiącym jedynie kilka procent warto-ści dawki granicznej dla ogółu ludności, wynoszącej1 mSv w ciągu roku.

Uzyskane w ramach programu PMŚ dane świad-czą, że poziom skażeń promieniotwórczych środo-wiska w Polsce w 2004 roku odpowiada poziomowiz 1985 roku tj. sprzed awarii w Czarnobylu, choć wśrodowisku utrzymują się ślady próbnych wybuchówjądrowych (np. pluton w osadach dennych) i awariiw Czarnobylu (np. cez-137 w glebie). Dane te wska-zują ponadto, że średnia aktywność beta opaducałkowitego leży w granicach wartości notowanych

w latach ubiegłych, poziom cezu-137 w środowiskuwodnym jest stabilny i bardzo powoli maleje, a stę-żenie cezu-137 w powierzchniowej warstwie glebysystematycznie maleje wskutek rozpadu promienio-twórczego tego nuklidu oraz jego wnikania w głęb-sze warstwy gleby.

Istnieje uzasadniona konieczność prowadzeniabieżącej kontroli sytuacji radiologicznej w Polsce wzwiązku z występującym ryzykiem zagrożenia nukle-arnego, którego źródła znajdują się zarówno w krajujak i poza granicami. Potencjalne źródłem zagrożeńradiacyjnych dla ludzi i środowiska w Polsce stano-wią składowiska odpadów promieniotwórczych, tran-zyt odpadów promieniotwórczych przez Polskę i prze-myt materiałów skażonych izotopami promieniotwór-czymi. Źródłem zagrożeń są również obiekty jądrowezlokalizowane wokół Polski, możliwość ataku terro-rystycznego (np. wybuch „brudnej’ bomby).

5.6. STAN WARSTWY OZONOWEJ

W okresie ostatnich kilkudziesięciu lat poważnymproblemem w skali globalnej stały się obserwowanewyraźne zmiany ilości i rozkładu przestrzennego ozo-nu w atmosferze. Spowodowały one znaczne zanie-pokojenie zarówno środowiska naukowego jak i opi-nii publicznej, przede wszystkim, ze względu na to, iżozon absorbuje słoneczne promieniowanie nadfiole-towe. Zawartość ozonu w atmosferze w znacznymstopniu determinuje dopływ tego promieniowania dopowierzchni Ziemi. Wiadomo, że promieniowanienadfioletowe może być szkodliwe dla wszelkich or-ganizmów żyjących, a jego zwiększenie może spo-wodować szkody w naturalnych ekosystemach, w tymmoże również wywierać niekorzystny wpływ na zdro-wie ludzi (wzrost zachorowań na raka i zaćmę, orazniekorzystny wpływ na uprawy rolne i hodowlę zwie-rząt). Ponadto rzeczą niemałej wagi jest to, że zmia-ny rozkładu przestrzennego zawartości ozonu mogąprzyczynić się do zmian cyrkulacji atmosferycznej za-równo w skali regionalnej jak i globalnej poprzez mo-dyfikację struktury termicznej atmosfery. Panuje po-wszechna zgoda, że główną przyczyną wystąpienianiedoborów ozonu w stratosferze jest obecność watmosferze antropogenicznych związków chemicz-nych, zwłaszcza chloru i bromu, które w wyniku dzia-łania całego łańcucha procesów chemicznych, w od-powiednich warunkach meteorologicznych, mogądoprowadzić do masowego rozpadu cząsteczek ozo-nu. Jakkolwiek dzięki wypełnianiu zaleceń ProtokołuMontrealskiego tempo dopływu do atmosfery związ-ków zawierających chlor i brom, takich jak np. freonyi halony, uległo zahamowaniu, to ze względu na ichdługie czasy życia nadal ich koncentracja w stratos-ferze pozostaje wysoka.

Czas „naprawy” warstwy ozonu może ulegać wy-dłużeniu ze względu na ochłodzenie stratosfery spo-wodowane przez gazy cieplarniane (efekt cieplarnia-ny powoduje wzrost temperatury w troposferze i spa-dek w stratosferze). Toteż przy sprzyjających warun-kach meteorologicznych znaczne niedobory ozonumogą wystąpić jeszcze przez wiele lat.

Stan

Pomiary całkowitej zawartości ozonu wykonywa-ne są od ponad 40 lat w wielu ośrodkach badawczychna całym świecie. W skali globu poziom całkowitejzawartości ozonu był w latach 1997–2003 o 3% niż-szy względem wartości średniej z lat 1964–1980.

Trend całkowitej zawartości ozonu jest różny dlaróżnych obszarów globu ziemskiego. Największespadki całkowitej zawartości ozonu obserwuje się naobszarach w pobliżu bieguna południowego, a następ-nie w obszarach wysokich szerokości geograficznychpółkuli północnej, co jest związane z dużymi zimowo-wiosennymi spadkami zawartości ozonu nad Arkty-ką. Trend całkowitej zawartości ozonu w obszarachtropikalnych jest bliski zeru. Na półkuli północnej spa-dek zawartości ozonu w średnich szerokościachgeograficznych (35°–60°) względem wartości śred-niej z lat 1964–1980 wyniósł średnio 3%, a na półkulipołudniowej w pasie średnich szerokości wyniósł 6%.Na półkuli północnej spadki w sezonie zimowo wio-sennym wynoszą 4%, a latem 2%. Na półkuli połu-dniowej w pasie średnich szerokości spadki nie wy-kazują zróżnicowania sezonowego i wynoszą 6%.


77

Poza obszarami tropikalnymi, warstwa ozonowaznacząco ubożeje, z tym, że spadek ozonu dla oby-dwu półkul jest szczególnie duży w okresie zimy i wio-sny, latem i jesienią mniejszy, lecz, podobnie jak dlacałego roku, statystycznie istotny.

W Polsce pomiary całkowitej zawartości ozonuprowadzone są od 1963 roku w Centralnym Obser-watorium Geofizycznym IGF PAN w Belsku. Warto-ści ozonu zmierzone w Belsku są typowe dla śred-nich szerokości geograficznych półkuli północnej (rys.5.6.1). Zawartość ozonu nad Polską w okresie gru-dzień–marzec jest obecnie o 3–4% niższa niż w la-tach 70-tych. (czyli przed okresem intensywnego za-nieczyszczenia atmosfery substancjami niszczącymiwarstwę ozonową). Późną wiosną i latem grubośćwarstwy ozonowej jest jedynie o około 2% niższa niżw latach 70-tych.

Szczególnie interesująca jest zmienność trenduw profilu pionowym, bowiem uważa się, że naprawawarstwy ozonowej rozpocznie się od obszarów wwysokiej stratosferze, gdzie zmiany w procesach che-micznej destrukcji ozonu są najłatwiejsze do zaob-serwowania wobec ograniczonego wpływu zmianw dynamice atmosfery i składzie chemicznym atmos-fery na koncentrację ozonu na tych wysokościach.

Należy zauważyć, że tendencja ozonu w górnejwarstwie stratosfery jest nadal spadkowa, w przeci-wieństwie do tendencji w środkowej warstwie (dodat-nia tendencja od połowy lat 90-tych) i dolnej warstwie(stabilizacja poziomu ozonu od połowy lat 90-tych)(rys. 5.6.2). Sugeruje to, że brak pogłębiania się spad-kowej tendencji w ozonie atmosferycznym w śred-nich szerokościach geograficznych jest także wyni-kiem zmian w dynamice atmosfery, a nie tylko rezul-tatem zmniejszania się zawartości w stratosferze sub-stancji niszczących ozon.

Zmiany profilu ozonu są obok całkowitej zawar-tości ozonu jednym z czynników wpływających nawielkość promieniowania UV docierającego do po-

wierzchni Ziemi. Wyniki pomiarów wykazują korela-cję pomiędzy spadkiem całkowitej zawartości ozonuw atmosferze, a wzrostem natężenia słonecznegopromieniowania UV-B do powierzchni ziemi (rys.5.6.3). W naszych szerokościach geograficznychefekt ten jest często osłabiony przez zachmurzenie.

Presja

Na stan warstwy ozonowej istotny wpływ ma emi-sja do atmosfery antropogenicznych związków che-micznych zawierających chlor i brom takich jak np.freony i halony. Związki te przy powierzchni Ziemiwydają się być obojętne i bardzo trwałe, wyniesionewysoko do stratosfery pod wpływem intensywnegopromieniowania słonecznego rozpadają się uwalnia-jąc chlor i brom lawinowo niszczące ozon. Czynni-kiem sprzyjającym tego rodzaju procesom jest bar-dzo niska temperatura (poniżej –78°C), umożliwia-jąca pojawienie się tzw. polarnych chmur stratosfe-rycznych. Na skutek reakcji na powierzchni cząste-czek tych chmur zwiększa się ilość cząsteczek ak-tywnego chloru i, co za tym idzie, nasila się niszcze-nie cząsteczek ozonu. Pomimo, że tempo dopływudo atmosfery związków zawierających chlor i brom(freony i halony) uległo zahamowaniu, to ze wzglę-du na ich bardzo długie czasy życia nadal ich kon-centracja w stratosferze pozostaje wysoka. Przysprzyjających warunkach meteorologicznych znacz-ne niedobory ozonu mogą występować w najbliż-szych latach w polarnych i średnich szerokościachgeograficznych zarówno półkuli południowej jak ipółnocnej.

Związki zawierające chlor i brom są nadal stoso-wane w różnego rodzaju urządzeniach w przemyślechłodniczym, izolacyjnym, farmaceutycznym i kosme-tycznym. W Polsce w okresie lat 1986–2003 wystąpi-ło jednak wyraźne zmniejszenie zużycia substancji

315

325

335

345

355

1964 1969 1974 1979 1984 1989 1994 1999 2004

lata

Ca

³ko

wit

aza

wa

rto

œæo

zon

u[D

]


Rys. 5.6.1. Zmiany całkowitej zawartość ozonu w atmosferze (średnia roczna) zmierzona w Belsku w latach 1964–2004


78

zubożających warstwę ozonową. Wielkość zużyciafreonów spadła z 6710 ton w 1986 roku do 201,5 tonw 2002 roku. Wykorzystywanie halonów, które w 1986roku wyniosło 1 250 ton zostało w 1995 roku całkowi-cie wyeliminowane (rys .5.6.4). Wśród substancji kon-


Rys. 5.6.2. Zmiany zawartości ozonu w różnych warstwach atmosfery

1963 1967 1971 1975 1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 Rok-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

[C]Górna Stratosfera (35-40 km)

1963 1967 1971 1975 1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003

Rok

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

(b)Œrednia Stratosfera (22-27 km)(%)

1963 1967 1971 1975 1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003

Rok

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

yj

j(

jj)

(a)(%)

a)

b)

c)

Troposfera + Dolna Stratosfera (0–22 km)

Średnia Stratosfera (22–27 km)

Górna Stratosfera (35–40 km)

Odchyłk

i od ś

rednie

j wie

lole

tnie

j (%

śre

dnie

j wie

lole

tnie

j)O

dchyłk

i od ś

rednie

j wie

lole

tnie

j (%

śre

dnie

j wie

lole

tnie

j)O

dchyłk

i od ś

rednie

j wie

lole

tnie

j (%

śre

dnie

j wie

lole

tnie

j)

[C]

[C]

[C]

trolowanych przez Protokół Montrealski, produkowa-ny jest tylko czterochlorek węgla. Zużycie czterochlor-ku węgla wyniosło 1997 roku – 35 ton ODP, 1998roku – 44 tony ODP, 1999 roku – 28 ton ODP, zaśw 2002 roku – 2 tony ODP.


79

1 9 7 7 1 9 8 2 1 9 8 7 1 9 9 2 1 9 9 7 2 0 0 2 2 0 0 7

ro k

-3 0

-1 0

1 0

3 0


Rys. 5.6.3. Zmiany promieniowania UV w latach 1980–2004

Źródło: GUS

Rys. 5.6.4. Zużycie freonów i halonów w Polsce

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

1986 1988 1989 1990 1991 1993 1994 1997 1999 2000 2001 2002

lata

tony

OD

P

rok

Pro

mie

nio

wanie

UV

odchyle

nie

od w

ielo

letn

ich ś

rednic

h m

iesię

cznych [%

]

Przeciwdziałania

Podstawowe przeciwdziałania niszczeniu warstwyozonowej są związane z wypełnianiem obowiązkówProtokołu Montrealskiego, którego podstawowym ce-lem jest całkowita redukcja produkcji i zużycia sub-stancji zubażających warstwę ozonową. Substancjeobjęte kontrolą Protokołu Montrealskiego należą dogrupy chlorowcopochodnych węglowodorów i mająróżną zdolność niszczenia ozonu, określoną przypomocy wskaźnika potencjału niszczenia ozonu –ODP (Ozone Depleting Potential). Wskaźnik ten jestliczbą niemianowaną, określającą stosunek potencja-łu substancji CFC-11 (trichlorofluorometan CFCl

3) do

potencjału innych substancji. Poprawki do ProtokołuMontrealskiego wymusiły konieczność zastąpieniazwiązków niszczących warstwę ozonową innymi mniejagresywnymi substancjami zgodnie z zasadą „czy-stej produkcji”. Strategia redukcji produkcji i zużycia

w Polsce substancji zubażających warstwę ozonowąjest zgodna z Protokołem Montrealskim wraz z po-prawkami.

Pomiary zawartości substancji niszczących war-stwę ozonową, w szczególności freonów i halonówwskazują, iż stężenia tych substancji przy powierzch-ni Ziemi ulegają systematycznemu zmniejszaniu, awysoko w atmosferze nie stwierdzono wzrostu ich za-wartości. Świadczy to skuteczności międzynarodo-wych działań na rzecz ochrony warstwy ozonowej.

W ciągu ostatnich kilku lat zwrócono baczniejsząuwagę na powiązania pomiędzy zagadnieniem spad-ku zawartości ozonu i zmianami klimatu. Rozpoczętonp. badania nad związkiem zmian klimatu z regene-racją warstwy ozonu. Gazy cieplarniane, takie jak parawodna, dwutlenek węgla, metan i inne, mają bowiemznaczący wpływ na niedobory ozonu.


80

6. PRZECIWDZIAŁANIEZMIANOM KLIMATU

W ostatnich dziesięcioleciach coraz częściej jesteśmy świadkami występowania tra-gicznych w skutkach zjawisk ekstremalnych takich jak powodzie, susze, trąby powietrzne,lawiny błotne, gradobicia, fale mrozów czy anomalnych upałów. Zjawiska te, a zwłaszczautrzymujące się wysokie temperatury powietrza stanowią bezpośrednie zagrożenie dlażycia i zdrowia ludzi będąc przyczyną odwodnień organizmu, udarów mózgu czy zawałówserca. Jak wynika z wieloletnich badań naukowych przyczyny katastrofalnych w skutkachzjawisk ekstremalnych należy upatrywać w powolnych, ale ciągłych zmianach klimatu.

Polska uznała ochronę klimatu globalnego za jeden z priorytetowych celów „II Polityki EkologicznejPaństwa”, który w perspektywie średniookresowej, tj. do roku 2012, powinien zostać osiągnięty m.in.poprzez:� wypełnienie przyjętych przez Polskę zobowiązań do redukcji emisji gazów cieplarnianych o 6%

w stosunku do roku bazowego (1988),� zapewnienie realizacji polityki ochrony klimatu na poziomie sektorów gospodarczych i przedsię-

biorstw poprzez stworzenie systemu odpowiednich mechanizmów i zachęt.

Stan

Zmiany klimatu stymulowane są stałym wzrostemstężenia gazów cieplarnianych w atmosferze, skut-kującym wzrostem temperatury na Ziemi czyli global-nym ocieplaniem się klimatu. Badania średniorocz-

nej temperatury na świecie wykazały jej wzrost o 0,7± 0,2°C w ciągu 100 lat (rys. 6.1). Dziewięć z dziesię-ciu najcieplejszych lat od czasu rozpoczęcia stałychpomiarów temperatury odnotowano w ostatnim dzie-sięcioleciu. W Europie w ostatnim stuleciu wzrost

zm

ian

yte

mp

era

tury

wsto

su

nku

do

œre

dn

iejz

lat

1961-1

990,

ºC


Rys. 6.1. Zmiany średniej temperatury na świecie w latach 1850–2004 wyrażone jako odchylenia od średniej z okresu

1961–1990

81

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

lata

emisja podtlenku azotu jakoekwiwalent dwutlenku wêgla

emisja metanu jako ekwiwalentdwutlenku wêgla

emisja dwutlentu wêgla

średniorocznej temperatury był większy od średniejglobalnej i wyniósł 0,95°C. Największe ocieplenienastąpiło na Półwyspie Iberyjskim, w północno-za-chodniej Rosji i europejskiej części Arktyki, a rekordupałów padł w 2000 roku.

Przewiduje się, iż w najbliższym stuleciu wzrostśredniej temperatury na świecie sięgnie od 1,4 do5,8°C, a w Europie wyniesie od 2,0 nawet do 6,3°C.Niepokojące prognozy wzrostu temperatury i ryzykonieodwracalnych zmian klimatycznych z nim związa-nych sprawiły, iż w chwili obecnej wyzwaniem kluczo-wym dla wspólnoty międzynarodowej staje się utrzy-manie wzrostu temperatury globalnej na poziomie niewiększym niż 2°C na 100 lat.

W Polsce przyrost temperatury od początku XX wie-ku szacuje się na 0,6–0,8°C na 100 lat. Największy przy-rost temperatury obserwuje się w sezonie zimowym,a najwyższe tempo wzrostu wykazuje temperatura mi-nimalna. Dekada lat 90-tych była najcieplejszą w XXwieku, a najwyższą temperaturę w sezonie letnim za-notowano w latach 1998, 2000 i 2002, co znajduje po-twierdzenie w badaniach średniorocznej temperatury dlaWarszawy na przestrzeni ostatnich 25 lat (rys. 6.2).

Presja

Największy udział w kształtowaniu obecnychzmian klimatu przypisuje się wzrostowi emisji ga-zów cieplarnianych pochodzenia antropogenicznego,w tym szczególnie emisji dwutlenku węgla (CO

2). Rocz-

ną emisję dwutlenku węgla na świecie szacuje sięobecnie na 7 miliardów ton (dane EAŚ). W Polsce w2003 roku emisja całkowita dwutlenku węgla (pouwzględnieniu pochłaniania w sektorze „zmiany użyt-kowania gruntów i leśnictwo”) wyniosła około 293 mlnton, co stanowi około 0,43% emisji globalnej. Podsta-wowym źródłem emisji CO

2 są procesy spalania pa-

liw, z których pochodzi ponad 95% emitowanego CO2.

Od 1990 roku w większości nowych państw człon-kowskich, w tym w Polsce (rys. 6.3), wielkość emisjigazów cieplarnianych znacznie się zmniejszyła głów-nie w wyniku przemian gospodarczo-ustrojowychskutkujących restrukturyzacją gospodarki, w tym re-dukcją energochłonnych gałęzi przemysłu mającychduży udział w emisji zanieczyszczeń do środowiska.

Udział poszczególnych sektorów w całkowitej emi-sji gazów cieplarnianych w Polsce wynika z rodzajów

Źródło: MŚ

Rys. 6.3. Zmiany emisji gazów cieplarnianych w Polsce liczonych jako ekwiwalent CO2 (z uwzględnieniem pochłaniania

dwutlenku węgla w sektorze „zmiany użytkowania gruntów i leśnictwo”)

0

2

4

6

8

1 0

1 2

1 9 7 1 1 9 7 5 1 9 7 9 1 9 8 3 1 9 8 7 1 9 9 1 1 9 9 5 1 9 9 9 2 0 0 3Źródło: IMGW

Rys. 6.2. Zmiany temperatury średniorocznej dla Warszawy-Okęcie w latach 1971–2004

mln

to

n

tem

pera

tura

śre

dn

ioro

czn

a °

C

PRZECIWDZIAŁANIE ZMIANOM KLIMATU

82

zużywanych nośników energii, wśród których do-minują paliwa stałe. Z danych za 2003 rok wynikaiż, największy, ponad 57% udział w emisji CO

2 sta-

nowi energetyczne spalanie paliw, znaczącym źró-

Źródło: MŚ

Rys. 6.4. Struktura emisji CO2 w Polsce w 2003 roku w podziale na sektory gospodarki

13,5%

9,6%

3,6%

0,2%

57,1%

16,0%

Spalanie paliw wprzemyœleenergetycznymSpalanie paliw wprzemyœle w ytw órczym ibudow nictw ieSpalanie paliw wtransporcie

Pozosta³e spalanie paliw

Procesy przemys³ow e

Pozosta³e Ÿród³a emisji

Przeciwdziałanie

Waga problemu zmian klimatu i jego globalnycharakter zrodziły konieczność prowadzenia skutecz-nych działań w skali międzynarodowej mających nacelu spowolnienie procesu ocieplania się klimatu po-przez redukcję emisji gazów cieplarnianych. Społecz-ność międzynarodowa, w tym Polska zobowiązała siędo redukcji emisji gazów cieplarnianych podpisującw 1992 roku Ramową Konwencję Narodów Zjedno-czonych w sprawie zmian klimatu oraz w 1997 roku

-58,2-50,5

-42,8-26,1

-20,2

-11,5-5,5-3,5

5,66,16,1

8,68,8

14,319,6

24,629,531,233,2

44,748,6

-25,9

-16,3

-80 -60 -40 -20 0 20 40 60

Procent redukcji gazów cieplarnianych (liczony jako ekw iw alent CO2)niezbêdny do osi¹gniêcia celu z Protoko³u z Kioto

HiszpaniaPortugaliaIrlandiaGrecjaFinlandiaAustriaW³ochyDaniaHolandiaBelgiaS³ow eniaFrancjaSzw ecjaLuksemburgWielka Bry taniaNiemcyCzechyS³ow acjaWêgryPolskaEstonia£otw aLitw a

Źródło: Eurostat

Rys. 6.5. Dystans do osiągnięcia celu redukcji emisji gazów cieplarnianych zapisanego w protokole z Kioto dla krajów

UE – dane za 2003 rok

dłem jest również spalanie paliw w przemyśle wy-twórczym i budownictwie (13,5%) oraz w transpor-cie (9,6%) (rys. 6.4).

Protokół z Kioto, który dla krajów Unii Europejskiejzakłada łączną redukcję emisji sześciu kluczowychgazów cieplarnianych do 8% poniżej poziomu emisjiz roku bazowego 1990 do lat 2008–2012.

Dla Polski celem zapisanym w protokole jestredukcja emisji gazów cieplarnianych do 6% poni-żej poziomu emisji z roku bazowego 1988 do lat2008–2012. Na tle innych krajów UE, w okresieostatnich kilkunastu lat Polska osiągnęła jeden znajwyższych poziomów redukcji emisji gazów cie-plarnianych (rys. 6.5).


83

Osiągnięcie wymaganej redukcji emisji zanie-czyszczeń do powietrza, w tym gazów cieplarnia-nych, powoduje konieczność stosowania proekolo-gicznych i efektywnych energetycznie technologiiprodukcji oraz efektywnego wykorzystywania surow-ców energetycznych oraz promocji bardziej efektyw-nych sposobów użytkowania energii, tak aby rozwójgospodarczy nie powodował zwiększania się emisjizanieczyszczeń do środowiska.

W Polsce od początku lat 90-tych obserwuje sięsystematyczny spadek całkowitej emisji gazów cie-plarnianych przy jednoczesnym stałym wzroście Pro-duktu Krajowego Brutto (rys. 6.6). Wyjątek stanowi2003 rok, w którym przy 4,5% wzroście PKB i 5,7%wzroście produkcji energii nastąpił 13,82% wzrostemisji CO

2 w porównaniu z rokiem 2002. Biorąc pod

uwagę wysoki, ponad 57% udział sektora energetycz-


Rys. 6.6. Zmiany emisji gazów cieplarnianych w Polsce

liczonych jako ekwiwalent CO2, na tle zmian PKB

w latach 1990–2003 przy założeniu, że wielkość

emisji w 1990 roku jest równa 100%


Rys. 6.7. Zmiany emisji gazów CO2 w Polce w na tle zmian

produkcji energii elektrycznej w latach 1990–2003

przy założeniu, że wielkość emisji w 1990 roku

jest równa 100%

Podsumowanie

Przeciwdziałanie zmianom klimatu jest jednymz głównych celów polityki ekologicznej Polski, poli-tyka ochrony klimatu uzyskała również najwyższypriorytet w strategii zrównoważonego rozwoju UniiEuropejskiej do 2010 roku.

W 2003 roku Polska osiągnęła stopień redukcjigazów cieplarnianych na poziomie 32%, czyli znacz-nie poniżej wymaganego Protokołem z Kioto 6% po-ziomu redukcji w stosunku do roku bazowego iwszystko wskazuje na to, iż istniejące krajowe poli-

nego w całkowitej emisji CO2 w Polsce niezwykle istot-

ne znaczenie ma redukcja emisji w tym sektorze.Efektywne wykorzystywanie surowców i stopniowamodernizacja instalacji sprawiają, iż wraz ze wzro-stem produkcji energii elektrycznej nie następujewzrost emisji CO

2 (rys. 6.7).

Jednym z efektywnych sposobów przeciwdzia-łania emisji gazów cieplarnianych jest produkcjaenergii ze źródeł odnawialnych. Obowiązujące pra-wodawstwo zakłada osiągnięcie 7,5% udziału ener-gii elektrycznej ze źródeł odnawialnych w całkowitejprodukcji energii w Polsce. Obecnie jednak udziałten jest niski i wynosi około 2%. Podstawowymi źró-dłami energii elektrycznej pozostają nadal elektrow-nie cieplne spalające paliwa konwencjonalne przywzrastającym udziale współspalania tych paliw zpaliwami odnawialnymi.

0

50

100

150

200

1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

lata

%

zmiany emisji gazów cieplarnianych PKB

0

50

100

150

200

1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

lata

pro

du

kja

en

erg

ii,T

Wh

emisja dw utlenku w êgla produkcja energii elektrycznej

[TW

h]

tyki sektorowe i instrumenty finansowe pozwolą osią-gnąć w wymaganym protokołem czasie zakładanąredukcję emisji gazów cieplarnianych.

Jednakże, biorąc pod uwagę fakt, iż skutki zmianklimatycznych są odczuwalne zarówno w krajachprowadzących rygorystyczną politykę redukcji gazówcieplarnianych jak i w tych, które do tej pory nie pod-jęły działań w tym zakresie, proces redukcji gazówcieplarnianych będzie wymagał w przyszłości bar-dziej solidarnego i zintensyfikowanego działania ca-łej wspólnoty międzynarodowej.

PRZECIWDZIAŁANIE ZMIANOM KLIMATU

84

Załą

czn

ik.

Wyb

ran

e c

ele

w z

akre

sie o

chro

ny

śro

do

wis

ka i

od

po

wia

dają

ce i

m n

ajw

ażn

iejs

ze d

oku

men

ty

Na

jwa

żn

iejs

ze

do

ku

me

nty

ok

reś

lają

ce

ce

le l

ub

in

str

um

en

ty i

ch

os

iąg

an

ia

Na

jwa

żn

iejs

ze

pro

ble

my

oc

hro

ny ś

rod

ow

isk

a

Wyb

ran

e ce

le

UE

P

L

1 2

3 4

osi

ąg

nię

cie

wzr

ost

u g

osp

od

arc

zeg

o w

raz

ze z

wię

ksze

nie

m e

fekt

ywn

ośc

i w

ykor

zyst

ania

zas

obów

nat

ural

nych

�

6PD

Ś1)

�

Str

ate

gia

Zró

wn

ow

ażo

ne

go

Ro

zwo

ju U

nii

Eur

opej

skie

j �

Str

ate

gia

te

ma

tycz

na

zró

wn

ow

ażo

ne

go

w

ykor

zyst

ania

zas

obów

nat

ural

nych

(pr

ojek

t),

�

Zin

tegr

owan

a P

olity

ka P

rodu

ktow

a

�

PE

P2)

�

Str

ate

gia

Zró

wn

ow

ażo

ne

go

Ro

zwo

ju d

la

Pol

ski d

o ro

ku 2

025

�

Str

ate

gia

wd

raża

nia

w P

ols

ce

Zin

tegr

owan

ej P

olity

ki P

rodu

ktow

ej

�

Pol

ityka

Ene

rget

yczn

a P

olsk

i do

2025

rok

u Z

rów

no

wa

żo

ne

w

yko

rzys

tan

ie z

aso

bó

w

7,5

% u

dzi

ał e

ne

rgii

ele

ktry

czn

ej z

e ź

ród

eł

od

na

wia

lnyc

h w

zu

życi

u łą

czn

ym e

ne

rgii

elek

tryc

znej

bru

tto

�

6PD

Ś1)

�

Dyr

ekty

wa

2001

/77/

WE

w s

praw

ie w

spie

rani

a p

rod

ukc

ji n

a r

ynku

we

wn

ętr

znym

en

erg

ii e

lekt

rycz

ne

j wyt

wa

rza

ne

j ze

źró

de

ł od

na

wia

lnyc

h.

�

PE

P2)

�

Tra

kta

t o

Prz

ystą

pie

niu

�

Pol

ityka

Ene

rget

yczn

a P

olsk

i do

2025

rok

u

�

Str

ateg

ia R

ozw

oju

Ene

rget

yki O

dnaw

ialn

ej

�

usta

wa

– P

raw

o en

erge

tycz

ne

po

wst

rzym

an

ie u

tra

ty r

óżn

oro

dn

ośc

i bi

olog

iczn

ej d

o 20

10 r

oku

�

6PD

Ś1)

�

Dyr

ekty

wa

79/4

09/E

WG

w s

praw

ie o

chro

ny d

ziko

ży

jący

ch p

takó

w (

„dyr

ekty

wa

ptas

ia”)

�

Dyr

ekty

wa

92/4

3/E

WG

w s

praw

ie o

chro

ny s

iedl

isk

prz

yro

dn

iczy

ch o

raz

dzi

ko ż

yją

cej f

auny

i flo

ry

(„dy

rekt

ywa

sied

lisko

wa”

) �

Dyr

ekt

ywa

20

00

/60

/WE

ust

an

aw

iają

ca r

am

y w

spó

lno

tow

eg

o d

zia

łan

ia w

dzi

ed

zin

ie p

olit

yki

wod

nej (

„Ram

owa

Dyr

ekty

wa

Wod

na”)

�

Str

ate

gia

na

rze

cz r

óżn

oro

dn

ośc

i bio

log

iczn

ej U

E

�

Str

ate

gia

Zró

wn

ow

ażo

ne

go

Ro

zwo

ju U

nii

Eur

opej

skie

j

�

PE

P2)

�

usta

wa

o oc

hron

ie p

rzyr

ody

�

Kra

jow

a st

rate

gia

ochr

ony

i u

mia

rko

wa

ne

go

uży

tko

wa

nia

ró

żno

rod

no

ści b

iolo

gic

zne

j wra

z z

Pro

gra

me

m d

zia

łań

�

Pla

n ro

zwoj

u ob

szar

ów w

iejs

kich

w la

tach

20

04–2

006

Dzi

edzi

ctw

o

prz

yro

dn

icze

i o

chro

na

gle

b

wzr

ost

lesi

sto

ści d

o 3

0%

do

ro

ku 2

02

0

�

6P

DŚ

1)

�

PE

P2)

�

Pol

ityka

leśn

a p

ań

stw

a

�

Kra

jow

y P

rog

ram

Zw

ięks

zan

ia

Le

sist

ośc

i �

usta

wa

o la

sach

�

usta

wa

o pr

zezn

acza

niu

grun

tów

rol

nych

do

zal

esie

nia5)

�

Pla

n ro

zwoj

u ob

szar

ów w

iejs

kich

w la

tach

20

04–2

006

�

usta

wa

o w

spie

rani

u ro

zwoj

u ob

szar

ów

wie

jski

ch z

e ś

rod

ków

po

cho

dzą

cych

z

Sek

cji G

war

ancj

i Eur

opej

skie

go F

undu

szu

Orie

ntac

ji i G

war

ancj

i Rol

nej


85

1 2

3 4

m

aksy

mal

ne z

agos

poda

row

anie

tere

nów

p

op

rze

mys

łow

ych

�

6PD

Ś1)

�

Str

ateg

ia te

mat

yczn

a oc

hron

y gl

eb w

Eur

opie

(pr

ojek

t)

�

PE

P2)

�

Pro

gra

m R

ząd

ow

y d

la T

ere

nó

w

Po

prz

em

ysło

wyc

h

�

usta

wa

– P

raw

o o

chro

ny

śro

do

wis

ka

�

usta

wa

o oc

hron

ie g

runt

ów r

olny

ch i

leśn

ych

Jak

oś

ć w

ód

o

sią

gn

ięci

e d

ob

reg

o s

tan

u w

ód

do

20

15

ro

ku

�

6PD

Ś1)

�

Dyr

ekt

ywa

20

00

/60

/WE

ust

an

aw

iają

ca r

am

y w

spó

lno

tow

e d

zia

łan

ia w

dzi

ed

zini

e p

olit

yki w

od

ne

j („

Ram

owa

Dyr

ekty

wa

Wod

na”)

�

Dyr

ekt

ywa

91

/67

6/E

WG

do

tycz

ąca

och

ron

y w

ód

pr

zed

zani

eczy

szcz

enie

m p

owod

owan

ym p

rzez

a

zota

ny

poc

ho

dzą

ca z

e ź

ród

eł r

oln

iczy

ch (

„dyr

ekty

wa

azot

anow

a”)

�

PE

P2)

�

usta

wa

Pra

wo

wod

ne

�

ust

aw

a o

na

wo

zach

i n

aw

oże

niu

�

Kra

jow

y P

rog

ram

Ocz

yszc

zan

ia Ś

cie

ków

K

omun

alny

ch

�

Str

ateg

ia G

ospo

dark

i Wod

nej

Em

isje

do

wó

d

zape

wni

enie

co

najm

niej

75%

poz

iom

u re

du

kcji

ład

unk

u s

ub

sta

ncj

i bio

ge

nny

ch

ze ś

cie

ków

ko

mu

na

lnyc

h

�

6PD

Ś1)

�

Dyr

ekt

ywa

20

00

/60

/WE

ust

an

aw

iają

ca r

am

y w

spó

lno

tow

e d

zia

łan

ia w

dzi

ed

zini

e p

olit

yki w

od

ne

j („

Ram

owa

Dyr

ekty

wa

Wod

na”)

�

Dyr

ekt

ywa

91

/27

1/E

WG

do

tycz

ąca

ocz

yszc

zan

ia

ście

ków

kom

un

aln

ych

4)

�

Dyr

ekty

wa

91

/67

6/E

WG

do

tycz

ąca

och

ron

y w

ód

pr

zed

zani

eczy

szcz

enie

m p

owod

owan

ym p

rzez

a

zota

ny

poc

ho

dzą

ca z

e ź

ród

eł r

oln

iczy

ch (

„dyr

ekty

wa

azot

anow

a”)

�

PE

P2)

�

Tra

kta

t o

Prz

ystą

pie

niu

�

usta

wa

Pra

wo

wod

ne

�

ust

aw

a o

na

wo

zach

i n

aw

oże

niu

�

usta

wa

o zb

ioro

wym

zao

patr

zeni

u w

wo

dę

i z

bio

row

ym o

dp

row

ad

zan

iu ś

cie

ków

�

Kra

jow

y P

rog

ram

Ocz

yszc

zan

ia Ś

cie

ków

K

omun

alny

ch

�

Str

ateg

ia G

ospo

dark

i Wod

nej

Ja

ko

ść

po

wie

trza

o

sią

gn

ięci

e w

art

ośc

i do

pu

szcz

aln

ych

i t

am

gd

zie

to m

ożl

iwe

, w

art

ośc

i d

oce

low

ych

i ce

lów

dłu

go

term

inow

ych

�

6PD

Ś1)

�

Dyr

ekty

wa

96

/62

/WE

w s

pra

wie

oce

ny

i za

rzą

dza

-nia

ja

kośc

ią o

tacz

ają

ceg

o p

ow

ietr

za i

dyr

ekt

ywy

poch

odne

3)

�

Stra

tegi

a te

mat

yczn

a oc

hron

y po

wie

trza

(pro

jekt

–C

AF

E)

�

PE

P2)

�

ust

awa

– P

raw

o o

chro

ny

śro

do

wis

ka

Em

isje

do

po

wie

trza

re

du

kcja

wie

lko

ści e

mis

ji g

łów

nyc

h

zani

eczy

szcz

eń

do

po

wie

trza

�

6PD

Ś 1)

�

Dyr

ekty

wa

2001

/80/

WE

w s

praw

ie o

gran

icza

nia

emis

ji n

iekt

óry

ch z

an

iecz

yszc

zeń

do

pow

ietr

za z

du

żych

ob

iekt

ów e

nerg

etyc

zneg

o sp

alan

ia p

aliw

3)

�

Dyr

ekt

ywa

20

01

/81

/WE

w s

pra

wie

kra

jow

ych

pu

łap

ów

em

isji

dla

niek

tóry

ch r

odza

jów

zan

iecz

yszc

zeń

po

wie

trza

4)

�

Dyr

ekty

wa

Rad

y 96

/61/

WE

w s

praw

ie z

inte

grow

aneg

o za

pobi

egan

ia z

anie

czys

zcze

niom

i ko

ntro

li (I

PP

C)

�

Dyr

ekty

wa

1999

/13/

WE

w s

praw

ie o

gran

icze

nia

emis

ji lo

tnyc

h z

wią

zkó

w o

rga

nic

znyc

h s

po

wo

do

wa

nyc

h

uży

cie

m o

rga

nic

znyc

h r

ozp

usz

cza

lnik

ów

lub

pod

czas

n

iekt

óry

ch c

zyn

no

ści i

w n

iekt

óry

ch u

rzą

dze

nia

ch

�

Stra

tegi

a te

mat

yczn

a oc

hron

y po

wie

trza

(pro

jekt

–C

AF

E)

�

PE

P2)

�

Tra

kta

t o

prz

ystą

pie

niu

�

usta

wa

– P

raw

o o

chro

ny

śro

do

wis

ka

c.d

. załą

czn

ika

ZAŁĄCZNIK

86

1)

VI

Wsp

óln

oto

wy

Pro

gra

m D

ziała

ń w

Zakr

esi

e Ś

rodow

iska

Natu

raln

ego.

2)

Polit

yka E

kolo

gic

zna P

ańst

wa n

a la

ta 2

003–2006 z

uw

zglę

dnie

nie

m p

ers

pekt

ywy

na la

ta 2

007–2010.

3)

Dyr

ekty

wa

1999

/30/

WE

w s

praw

ie w

arto

ści

dopu

szcz

alny

ch d

wut

lenk

u si

arki

, dw

utle

nku

azot

u, t

lenk

ów a

zotu

, py

łu z

awie

szon

ego

i oł

owiu

w o

tacz

ając

ym p

owie

trzu

. D

yrek

tyw

a 20

00/6

9/W

E w

spr

awie

war

tośc

ido

pusz

czal

nych

ben

zenu

i tle

nku

węg

la w

ota

czaj

ącym

pow

ietr

zu.

Dyr

ekty

wa

2002

/3/W

E w

spr

awie

ozo

nu w

ota

czaj

ącym

pow

ietr

zu.

Dyr

ekty

wa

2004

/107

/WE

w s

praw

ie a

rsen

u, k

adm

u, r

tęci

, ni

klu

i wie

lopi

erśc

ie-

niow

ych

węg

low

odor

ów a

rom

atyc

znyc

h w

ota

czaj

ącym

pow

ietr

zu –

kra

je c

złon

kow

skie

UE

maj

ą cz

as n

a w

droż

enie

dyr

ekty

wy

do 1

5 lu

tego

200

7 r.

4)

Ust

anow

iono o

kres

prz

ejś

ciow

y dla

Pols

ki.

5)

Uch

ylona z

dnie

m 1

5 s

tycz

nia

2004 r

.6)

Wra

z ze

zm

ianam

i.

1 2

3 4

Prz

ec

iwd

zia

łan

ie

zmia

no

m k

limat

u

Och

ron

a kl

imat

u

6 %

re

du

kcja

wie

lko

ści e

mis

ji g

azó

w

cie

pla

rnia

nych

po

niż

ej p

ozi

om

u

z ro

ku b

azow

ego

do la

t 200

8–20

12

�

6PD

Ś

�

Pro

tokó

ł z K

ioto

�

Eur

opej

ski P

rogr

am w

spr

awie

zm

ian

klim

atu

(EC

CP

) �

Dyr

ekty

wa

2003

/87/

WE

ust

an

aw

iają

ca s

yste

m h

an

dlu

up

raw

nien

iam

i do

emis

ji ga

zów

cie

plar

nian

ych

we

wn

ątr

z W

spó

lno

ty6)

ora

z zm

ieni

ają

ca D

yre

ktyw

ę

Rad

y 96

/61/

WE

�

De

cyzj

a 2

80/2

00

4/W

E d

oty

czą

ca m

ech

an

izm

u

mon

itoro

wan

ia g

azów

cie

plar

nian

ych

Wsp

ólno

ty o

raz

wd

raża

nia

Pro

toko

łu z

Kio

to

�

PE

P2)

�

usta

wa

o ha

ndlu

upr

awni

enia

mi d

o em

isji

do p

owie

trza

gaz

ów c

iepl

arni

anyc

h i

inny

ch s

ubst

ancj

i �

Pol

ityka

Ene

rget

yczn

a P

olsk

i do

2025

rok

u �

Pol

ityka

Klim

atyc

zna

Pol

ski.

�

Str

ateg

ie r

eduk

cji e

mis

ji ga

zów

ci

epla

rnia

nych

w P

olsc

e do

rok

u 20

20

Go

spo

dar

ow

anie

o

dp

adam

i

osi

ąg

nię

cie

wyz

na

czo

nyc

h p

ozi

om

ów

od

zysk

u i r

ecyk

lingu

do

31.1

2.20

07 n

a po

szcz

egól

ne r

odza

je o

dpad

ów

opak

owan

iow

ych

zmn

iejs

zeni

e il

ośc

i od

pa

dó

w t

rafia

jący

ch

na

skł

ad

ow

iska

o o

k. 7

5%

do

20

10 w

po

rów

nani

u z

2000

og

ran

icze

nie

ilo

ść w

ytw

arz

an

ych

od

padó

w n

iebe

zpie

czny

ch o

ok.

20%

do

2010

w s

tosu

nku

do 2

000

�

6PD

Ś

�

Dyr

ekty

wa

75/4

42/E

WG

z w

spr

awie

odp

adów

6)

�

Dyr

ekt

ywa

94

/62

/WE

w s

pra

wie

op

ako

wa

ń i

od

pa

dó

w

opak

owan

iow

ych4)

�

Dyr

ekty

wa

2000

/53/

WE

o p

ojaz

dach

wyc

ofan

ych

z ek

splo

atac

ji �

Dyr

ekt

ywa

20

02

/96

/WE

o z

uży

tym

sp

rzę

cie

el

ektr

yczn

ym i

elek

tron

iczn

ym

�

Str

ateg

ia te

mat

yczn

a w

spr

awie

zap

obie

gani

a or

az

recy

klin

gu o

dpad

ów (

proj

ekt)

�

PE

P2)

�

Tra

kta

t o

Prz

ystą

pie

niu

�

usta

wa

o od

pada

ch

�

ust

aw

a o

utr

zym

an

iu c

zyst

ośc

i i p

orz

ąd

ku

w g

min

ach

�

ust

aw

a o

ob

ow

iązk

ach

prz

ed

się

bio

rcó

w w

za

kres

ie g

ospo

daro

wan

ia n

iekt

órym

i o

dp

ad

am

i ora

z o

op

łaci

e p

rod

ukt

ow

ej i

o

pła

cie

de

pozy

tow

ej

�

usta

wa

o op

akow

ania

ch i

odpa

dach

op

akow

anio

wyc

h �

Kra

jow

y P

lan

Gos

poda

rki O

dpad

ami

Ha

łas

osi

ąg

nię

cie

zmn

iejs

zen

ia li

czb

y lu

dzi

n

ara

żon

ych

na

dłu

go

trw

ałe

wys

oki

e

pozi

omy

ha

łasu

o o

k. 1

0%

do

20

10

w

sto

sunk

u do

200

0

�

6PD

Ś,

�

Dyr

ekty

wa

2002

/49/

WE

w s

praw

ie o

ceny

i za

rzą

dza

nia

po

zio

me

m h

ała

su w

śro

do

wis

ku

(„d

yre

kty

wa h

ała

so

wa

”)

�

PE

P2)

�

usta

wa

– P

raw

o o

chro

ny

śro

do

wis

ka

c.d

. załą

czn

ika


87

BIBLIOGRAFIA I MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE

1. Polityka Ekologiczna Państwa na lata 2003–2006 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2007–2010.

2. Roczniki Statystyczne Rzeczypospolitej Polskiej, 1990–2005, GUS, Warszawa.

3. Roczniki Statystyczne: Ochrona Środowiska 1995–2005, GUS, Warszawa.

4. Podstawowe Problemy Środowiska w Polsce – Raport wskaźnikowy. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa

2001.

5. Raport „Stan Środowiska w Polsce w latach 1996–2001”. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 2003.

6. Hordejuk T.: Wyniki monitoringu jakości zwykłych wód podziemnych w latach 1991–1995, Biblioteka Monitoringu

Środowiska, Warszawa 1996.

7. Hordejuk T.: Stan jakości wód podziemnych na podstawie badań monitoringowych w latach 1996–1997. Biblioteka

Monitoringu Środowiska, Warszawa 1998.

8. Hordejuk T., Hordejuk M.: Stan jakości wód podziemnych na podstawie badań monitoringowych w latach 1998–

2002. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 2003.

9. Raport dla Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska: Stan jakości wód podziemnych na podstawie badań moni-

toringowych w sieci krajowej w 2003, Warszawa 2004 (praca niepublikowana).

10. Cydzik D., Jańczak J. i in.: Stan czystości rzek jezior i Bałtyku na podstawie wyników badań wykonywanych w ramach

państwowego monitoringu środowiska w latach 1995–1996. BMŚ Warszawa 1997

11. Bożek A., Cydzik D. i in.: Stan czystości rzek jezior i Bałtyku na podstawie wyników badań wykonywanych w ramach

państwowego monitoringu środowiska w latach 1996–1997. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 1998.

12. Bożek A., Cydzik D. i in.: Stan czystości rzek, jezior i Bałtyku na podstawie wyników badań wykonywanych w ramach


13. Bożek A., Cydzik D i in.: Stan czystości rzek jezior i Bałtyku na podstawie wyników badań wykonywanych w ramach


14. Bożek A., Cydzik D. i in.: Stan czystości rzek jezior i Bałtyku na podstawie wyników badań wykonywanych w ramach


15. Bożek A., Cydzik D.: Stan czystości rzek jezior i Bałtyku na podstawie wyników badań wykonywanych w ramach



państwowego monitoringu środowiska w latach 2001–2002 Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 2003.



18. Raport dla Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska „Ocena jakości powietrza w Polsce za rok 2002”, Instytut

Ochrony Środowiska. Warszawa 2003 (praca niepublikowana).

19. Raport dla Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska „Ocena jakości powietrza w Polsce za rok 2004”. Instytut

Ochrony Środowiska, Warszawa 2005 (http://www.gios.gov.pl).

20. Raport dla Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska „Ocena jakości powietrza w Polsce za rok 2003”. Instytut

Ochrony Środowiska Warszawa 2004 (http://www.gios.gov.pl).

21. Raporty wojewódzkie z rocznych ocen jakości powietrza za lata 2002, 2003 i 2004, opracowane przez wojewódzkie

inspektoraty ochrony środowiska.

22. Raport dla Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska „Nadzór nad funkcjonowaniem i rozwojem systemu monito-

ringu hałasu w latach 2003–2005” – raport podsumowujący. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 2005.

23. Kucharski R. J., Chacińska P., Chyla A., Kraszewski M., Szymański Z., Taras A.: Zanieczyszczenie środowiska hała-

sem w świetle badań WIOŚ. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 2004.

24. Raport dla Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska „Monitoring całkowitej zawartości ozonu w atmosferze oraz

promieniowania UV-B na stacji Belsk w latach 2003–2006”. Instytut Geofizyki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa

2005.

25. Raport dla Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska „Monitoring rozkładu pionowego ozonu, całkowitej zawarto-

ści ozonu nad Polską i Europą oraz promieniowania UV-B w Polsce w latach 2004–2006”. Instytut Meteorologii i

Gospodarki Wodnej, Warszawa 2005.

26. Raport dla Ministerstwa Środowiska z realizacji zadań Krajowego Centrum Inwentaryzacji Emisji w zakresie inwenta-

ryzacji emisji do powietrza w roku 2005. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 2005.

27. Polityka klimatyczna Polski. Strategie redukcji emisji gazów cieplarnianych w Polsce do roku 2020 – dokument

przyjęty przez Radę Ministrów, Warszawa 2003.

28. Praca zbiorowa: Zanieczyszczenie powietrza w Polsce w latach 1998–1999. Biblioteka Monitoringu Środowiska,

Warszawa 2001.

88

29. Greenhouse gas emission trends and projections in Europe 2004. Raport Europejskiej Agencji Środowiska Nr 5,

2004.

30. Andrzejewski R, Weigle A.: Różnorodność Biologiczna Polski. Warszawa 2003.

31. Chylarecki P, Zieliński P, Rohde Z & Gromadzki M.: Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych – Raport z lat 2001–

2002. OTOP/Zakład Ornitologii PAN, Gdańsk: 2003.

32. Gregory RD, Van Strien A, Vorisek P, Gmeling Meyling AW, Noble DG, Foppen RPB & Gibbons DW.: Developing

indicators for European birds. Philosophical Transactions of the Royal Society B 360: 269–288.

33. Dębek W,. Pawlaczyk P, Sienkiewicz J., Dzierżba P.: Obszary wodno-błotne w Polsce, Falenty 2004.

34. OECD Environmental Indicators, 2005.

35. Barometr.

36. Gowaciński Z. i in.: Polska Czerwona Księga Zwierząt. Warszawa 1992.

37. Gowaciński Z. i in.: Polska Czerwona Księga Zwierząt. Warszawa 2001.

38. Lista roślin zagrożonych w Polsce. Instytut Botaniki PAN, Kraków 1992.

39. Sprawozdanie z realizacji krajowego planu gospodarki odpadami za okres od 29 października 2002 r. do 29 paź-

dziernika 2004 r.

40. Krajowy Plan Gospodarki Odpadami.

41. Europe’s environment: the third assessment. Raport EEA, Kopenhaga 2003.

42. Terelak, H. i in.: Monitoring chemizmu gleb ornych Polski Program badań i wyniki 1995 i 2000. Biblioteka Monitoringu

Środowiska, Warszawa 2002.

43. Raport dla Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska „Gospodarka odpadami niebezpiecznymi w Polsce w roku

2004”. Instytut Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego, Warszawa 2005 (praca niepublikowana).

44. Wawrzyniak J. i in.: Stan uszkodzenia lasów w Polsce w 2002 roku na podstawie badań monitoringowych. Biblioteka


45. Wawrzyniak J. i in.: Stan uszkodzenia lasów w Polsce w 2003 roku na podstawie badań monitoringowych. Biblioteka


46. Raport dla Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska „Stan uszkodzenia lasów w Polsce w 2004 roku na podsta-

wie badań monitoringowych”. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 2005.

47. Raport o stanie lasów w Polsce 2004. Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe.

48. http://europa.eu.int/comm/environment/nature/nature_conservation/useful_info/barometer/index_en.htm

49. http://europa.eu.int/comm/eurostat/

50. Bazowy Zestaw Wskaźników (Core Set of Indicators) Europejskiej Agencji Środowiska (http://themes.eea.eu.int/

IMS/CSI).

stan środowiska w polsce na tle celów i priorytetów unii

Documents