Psychologia zwierząt

WYKŁAD 15

Ssaki 5

Rząd naczelne

Krzysztof Turlejski

Instytut Biologii Doświadczalnej

im. M. Nenckiego PAN

WSZiP im. H. Chodkowskiej

Rząd naczelne

Jest to stary rząd (ponad 60 mln lat), jego najbliżsi krewni to gryzonie i zajęczaki.

Już najstarsze znane ssaki naczelne miały stosunkowo bardzo duży mózg i prowadziły życie nadrzewne. Były owadożerne.

Konieczność wykształcenia dużego mózgu sprawia, że ciąża u naczelnych trwa długo i większość z nich rodzi jedno młode.

Naczelne są długowieczne. Większość wykształciła skomplikowane życie grupowe.

Dwa podrzędy to małpiatki i małpy właściwe.

Systematyka naczelnychZnane jest 446 gatunków naczelnych

należących do 16 rodzin. W Amazonii

co kilka lat odkrywane są nowe gatunki małp szerokonosych, w Afryce galago,

a w Azji makaków.Wyróżniamy 2 podrzędy naczelnych:

1. Strepsirhini („mokronose”, małpiatki)

- lemury, galago i lori

2. Haplorhini („suchonose”, małpy

właściwe). Tutaj:

- wyraki (tarsjusze)

- małpy szerokonose

- małpy wąskonose (w tym

małpy człekokształtne i ludzie)

Lemurokształtne (małpiatki)

Lemurokształtne to najstarsza linia naczelnych, która zachowała wiele cech pierwotnych ich przodków.

Inaczej niż małpy właściwe, mają wilgotne nosy i błonę odblaskową w oczach.

Najpierwotniejsze z nich, galago i lori żyją w Afryce i tropikalnej Azji. Są to niewielkie zwierzęta nocne, żywiące się owadami (galago) lub pokarmem roślinnym (lori).

Na Madagaskarze, gdzie nigdy nie dotarły małpy właściwe, rozwinęły się i ewoluowały należące do tej grupy lemury. Obecnie największy lemur waży ok. 10 kg, ale niezbyt dawno wyginął lemur większy od goryla.

Najmniejszy naczelny to lemurek myszaty (30 gram)

Małpiatki: GalagoGalago senegalski

(karłowaty)

Galago moholiGalago większy

Galago to najprymitywniejsze naczelne,

które zachowały wiele cech pierwotnych

naczelnych. 9 gatunków niewielkich (do 1kg)

galago żyje w Afryce, prowadząc ściśle

nadrzewne, nocne życie. Są owadożerne.

Poruszają się skokami – potrafią z miejsca

skoczyć na wysokość 2.5 m.

Euoticus elegantulus

Małpiatki: Lori

Lori potto (Afryka)

Lori kuang (Pd. Azja)

Lori kalabarski (Afryka)

5 gatunków lori żyje w tropikalnej Azji i Afryce.

Są roślinożerne. Poruszają się wolno i potrafią

Godzinami wisieć bez ruchu. Jednak tak jak

inne naczelne mają duży mózg.

Lemury łasicowateSiedem słabo wyspecjalizowanych,

wszystkożernych gatunków żyje na

Madagaskarze. Żyją w rodzinach lub

samotnie.

Lepilemur septentrionalis

Lepilemur seali

Lemury

karłowateNajmniejsze lemury

Madagaskaru. Zjadają

owady, kwiaty i owoce.

Tana

Microcebus murinus

Lemuridae – lemury właściwe

Występują wyłącznie na Madagaskarze.

Są to zwierzęta średniej wielkości (do 10kg).

Żyją parami albo w większych grupach.

Są wszystkożerne z przewagą pokarmu

roślinnego. Lemury są doskonale

przystosowane do życia nadrzewnego.

Niektóre gatunki poruszają się po ziemi

skokami na tylnych kończynach.

Niezwykły palczak

Palczak to nocna, wysoce wyspecjalizowana małpiatka. Żywi się głównie larwami chrząszczy żyjącymi w próchniejącym drewnie.

Wyspecjalizowany, cienki i długi środkowy palec lewej ręki służy mu do opukiwania drewna i wyciągania larw z głębokich korytarzy.

Indri. Sifaki.

Indri jest jedynym lemurem właściwym z krótkim ogonem.

Sifaka biała

Sifaka

Lemury katta i wari

Kilka podgatunków

wari ma różne

umaszczenie

Lemury katta. Na ogonach rozprowadzają

substancję zapachową. Żyją grupowo.

Małpy właściwe

Małpy właściwe dzielą się na trzy rodziny: wyraki, małpy szerokonose i małpy wąskonose.

Wyraki są małymi naczelnymi, wyspecjalizowanymi w nocnym, nadrzewnym trybie życia.

Małpy szerokonose ewoluowały w Ameryce Południowej, a równolegle rozwijały się w Afryce małpy wąskonose. Obie linie tworzą złożone struktury społeczne i mają stosunkowo bardzo duże mózgi.

W toku ewolucji większość małp przeszła od owadożerności do wszystkożerności i prawie wszystkie zmieniły tryb życia na dzienny.

Wyraki (Tarsjusze)

Wyrak sundajski

(T. bancanus)

Wyrak upiór

(T. spectrum)

T. pumilus

Wyraki żyją w tropikalnej Azji i są bardzo

podobne z wyglądu i trybu życia do galago.

należą jednak do podrzędu małp właściwych,

nie małpiatek. Mają ogromne oczy bez błony

Odblaskowej. Nigdy nie schodzą z drzew,

są aktywne nocą, żywią się owadami.

Małpy szerokonose

Wszystkie małpy szerokonose (małpy Nowego Świata) występują w Ameryce Południowej i Środkowej, wszystkie prowadzą nadrzewny tryb życia. Podzielone na 16 rodzajów.

Przeważają gatunki małe. Większość z nich żywi się głównie owadami, owocami i kwiatami.

Ciągle jeszcze w głębi dżungli amazońskiej odkrywane są nowe gatunki małp, występujące na niewielkich obszarach. Wycinanie dżungli może doprowadzić do wytępienia wielu nieznanych jeszcze gatunków.

Wyjce

Wyjce rudeWyjec płaszczowy

a

Wyjec czarny

9 gatunków. Liściożerne.

Kapucynki

Kapucynka czubata

Kapucynka czarnobiała

Titi

Podstawowym pokarmem kapucynek

są owoce. Żyją w niewielkich grupach

rodzinnych, które często siedzą obok

siebie splecione ogonami.

Kapucynki rozbijają orzechy kamieniami,

wynajdując odpowiednie zagłębienia,

w kamieniach, w których je umieszczają.

Małpy szerokonose

Ponocnica jest jedyną

małpą właściwą prowadzącą

nocny tryb życia.

Uakari biały

Sajmiri Marmozeta lwiaMarmozeta złotogłowa

Małpy szerokonose

Czepiak czarny

Czepiak belzebub

Czepiak Geoffroya

Wełniak szary

Czepiaki i wełniaki przemieszczają się po

drzewach podobnie jak gibbony, ale

w odróżnieniu od nich mają długie,

chwytne ogony.

Małpy wąskonose

Małpy wąskonose (małpy Starego Świata) ewoluowały w Afryce, skąd rozprzestrzeniły się także na Azję.

Wyróżniono 15 rodzajów i 80 gatunków.

Wiele gatunków prowadzi częściowo, lub całkowicie naziemny tryb życia.

Przeważa wszystkożerność, choć częste jest przejście do całkowitej roślinożerności. Dwa gatunki (pawian i szympans) regularnie polują.

Wszystkie gatunki żyją społecznie i wytwarzają skomplikowane układy społeczne.

Małpy człekokształtne i człowiek należą do podrzędu małp wąskonosych.

Afrykańskie małpy wąskonose.

Koczkodany.

Koczkodan diana

Koczkodan zielony

Patas

Koczkodany (27 gatunków) zawsze żyją w dużych

grupach. Czasem tworzą grupy międzygatunkowe.

Różne gatunki koczkodanów mają odmienne

preferencje pokarmowe, więc nie konkurują ze sobą,

a wspólnie się ostrzegają i bronią.

Pawian i Dżelada Pawiany są wszystkożerne, polują na

małe ssaki. Żyją w grupach

mieszanych na sawannach Afryki.

Dżelada jest ściśle trawożerna.

Tworzy haremy i grupy samców.

Nocuje na urwiskach. Żyje w Etiopii

Afrykańskie małpy wąskonose

Gerezy żywią się liśćmi. Mają wielokomorowy, pojemny żołądek. Wykonują dalekie skoki z drzewa na drzewo. Częsta ofiara polowań szympansów.

Mangaby również żyją na drzewach, żywią siegłównie owocami.

Mandryl jest największą małpą wąskonosą (poza naczelnymi). Nocuje na drzewach, pożywienia szuka na ziemi. Tworzy stada do 200 sztuk.

Gereza abisyńska

Gereza białobroda

Mangaba rudoczelna Mandryl

Badania AIDS

Mangaby czarne są naturalnymi nosicielami wirusa

SIV, pokrewnego HIV. Wirus ten występuje u nich w

bardzo wysokich stężeniach, nie powodując

objawów chorobowych.

Mechanizmy kontroli namnażania się wirusa SIV u

tych małp są badane w nadziei znalezienia sposobu

kontroli infekcji HIV u ludzi, tak, by nie dawała

symptomów AIDS.

Makaki

16 gatunków makaków żyje w Azji, a jeden w Maroko i Gibraltarze.

Żyją w dużych grupach mieszanych (samce, samice i młode), o skomplikowanej hierarchii. Przewodzi grupie dominujący samiec.

Grupa broni terytorium, które uważa za swoje.

Opanowały zarówno bardzo gorące, jak i bardzo zimne środowiska.

Wszystkożerne, w grupie uczą się od siebie zdobywania pokarmu.

Małpy azjatyckie - makaki

Magot (Pn Afryka i Gibraltar)Wanderu

Lapunder

Rezus

Makak niedźwiedzi

Makak japoński

Małpy azjatyckie

Langury żyją w dużej liczbie w Indiach, także w miastach. Tworzą haremy i grupy wygnanych samców. Samce ustalają hierarchię popisując się ryzykownymi wyczynami. Po przejęciu haremu samce zabijają dzieci.

Nosacze żyją w grupach rodzinnych w przybrzeżnych lasach Indochin. Są ściśle liściożerne. Wydłużony nos mają tylko dorosłe samce.

Nosacz Hulman (langur)

Gibbony

Wybitnie nadrzewne. Żyją w Azji. Tworzą grupy rodzinne. Wykonują wielometrowe skoki między koronami drzew. Żywią się głownie owocami.

Siamang

Gibbon białoręki (lar)

Gibbon czubaty

samiec

Gibbon czubaty samica

Hulok

Hominidae – małpy człekokształtne

Orangutan jest jedyną małpą właściwą która żyje samotnie.

Jego populacja na Borneo i Sumatrze kurczy się zastraszająco

na skutek wycinania lasów tropikalnych.

Orangutan

Goryl Goryl to największy gatunek

naczelnych (samce ważą do 270 kg)

Jest ściśle roślinożerny, je dużo liści.

Istnieją dwa podgatunki goryli –górski i nizinny.

Dorosłe goryle prawie nigdy nie wchodzą na drzewa.

Szympans

Życie społeczne szympansów Badania terenowe Jane Lavick Goodall w Afryce ogromnie

posunęły nasze zrozumienie psychiki tych najbliższych krwnych człowieka

Terytorium władają samce, które nie migrują. Migrują dorastające samice.

Samce i samice mają odrębne hierarchie, ale samice ustępują na ogół samcom. Jednak gdy zagrożone są ich dzieci, mogą boleśnie poturbować nawet samca alfa.

Kopulują tylko samice w rui (raz na 3-4 lata). Młode dojrzewają w 5-6 roku życia.

Samce toczą prawdziwe wojny z innymi grupami o władanie terytorium.

Szympansy są agresywne i niezwykle silne, często nieprzewidywalne.

Bardzo inteligentne, uczą się od siebie, tworzą „kultury”.

Próby nauczenia ich języka migowego doprowadziły do opanowania kilkudziesięciu znaków, ale nie gramatyki.

Bonobo (szympans karłowaty)

Bonobo żyją w dżunglach Kongo.

Nawiązują kontakty społeczne i rozwiązują konflikty oferując seks, niezależnie od płci partnerów.

Dużo łagodniejsze od szympansów właściwych.

Co jest najbardziej uciążliwe dla

małp przetrzymywanych w

zamknięciu?Brak kontaktów społecznych

Ciasnota pomieszczenia

Nuda

Żaden gatunek małp nie nadaje się na zwierzę towarzyszące. Małpy są zwierzętami aktywnymi, inteligentnymi, społecznymi, walczącymi o dominację. Często nie uwzględniano tego w ogrodach zoologicznych i ośrodkach badawczych. Spotykane dawniej bardzo złe warunki utrzymania zmieniają się pod wpływem badań etologicznych (Jean Goodall)

Nowe przepisy utrzymywania małp w czasie

doświadczeń

(Australia)

Utrzymywanie zwierząt pojedyńczo w klatkach jest dozwolone tylko w przypadku krótkich doświadczeń (do kilku tygodni), lub gdy zwierzę nie jest w pełni sprawne i inne mogą mu zagrażać fizycznie.

Klatki co najmniej 2m2 podłogi i tak wysokie, by zwierzę mogło swobodnie zwisać z siatki sufitu

Wzbogacanie środowiska

W typowych przypadkach – utrzymywanie w kilkuosobowych grupach, w wolierach o powierzchni 5-8 m2 na osobnika

Gatunek Homo sapiens

Pytania

1. Na jakie podstawowe grupy dzielą się

naczelne, jakich znasz przedstawicieli

naczelnych i co wiesz o ich zachowaniu.

2. Wymień gatunki małp człekokształtnych

i napisz, co wiesz o ich zachowaniu.