sosyoloji 1. sınıf siyasal dusunceler tarihi

8/10/2019 Sosyoloji 1. Snf Siyasal Dusunceler Tarihi

1/94


2/94

1.Hafta e-Ders Kitap Blm


3/94

ZET

Antik a, eski Yunan lozofu Sokratesin felsefeyi gklerden yeryzne indirmesiyle, bir dier ifadey-le, metazik konulardan insana ve onun toplumsal hayatna ilikin meselelere ynlendirmesiyle balaypyaklak olarak M.S. V. yzylda Roma mparatorluunun yklmasna dein geen dnemdir. Bu dnemedamgasn vuran iki medeniyet Yunan ve Roma medeniyetleridir. Bu dnemde siyasi teorilerini inceleyece-

imiz dnrler arasnda materyalist ve idealist felsefe okulu mensuplar, Sostler, Platon ve Aristo yeralmaktadr. Ancak bu nemli dnrlere gelmeden ncepolisdzeni hakknda temel baz bilgiler vermekyerinde olacaktr. Bu ilk derste, Yunanpolisdzeninde site, klelik, vatandalk, demokrasi ve zgrlk gibikurum ve kavramlar genel hatlaryla incelenecektir.

Giri

Siyasal dnceler tarihinin konusu, siyasi iktidarn kayna ve kullanl ile ilgili olarak tarih boyuncaileri srlen grleri kronolojik bir sra iinde vermektir. Siyasal dnceler tarihini, toplumsal ve siya-sal sorunlara sistematik cevaplar aranmaya balanmasndan gnmze geen dnem iinde, kabaca drtfarkl dnem iinde incelemek mmkndr. Sosyo-ekonomik, siyasal ve kurumsal zellikleriyle birbirindenfarkllaan bu dnemler: 1- Antik dnyann polis (site-devleti) dzeni; 2- Orta an feodal yaps; 3- Yeniada milli devlet ve monari tartmalar 4- Yakn ada ulus-devlet ve milliyetiliin douu olarak belir-lenebilir.

LK A

Yunan ehir Devletlerinde Siyasi Dnce

Antik a dncesine yn veren Sokrates, Platon ve Aristoteles gibi dnrlerin iinde yaadklarsosyo-ekonomik evrepolis (site-devleti) dzenidir. Nfuslar milyonlar bulan gnmz ulus-devletlerindenfarkl olarakpolisler nfuslar birka binden birka yz bine deien grece kk siyasal topluluklard. Ken-di kendine yeterlie byk nem verenpolisler kleci ekonomik dzene sahiptiler. Bu topluluklarda siyasalkararlarn alnmasna katlm, yani vatandalk, erkeklerle snrlanmt. Toplumun yarsn oluturan kadn-

lar vatandalk haklarndan yoksundular.Yunan dncesinin anlalabilmesi iin ncelikle Yunan siyasi ortamnn aydnla kavuturulmas ge-

rekmektedir. Yunan ehir devletleri, dier bir ifadeyle Yunan siteleri, gnmzde iinde yaadmz siyasitopluluklardan ok nemli baz farkllklar arz etmekteydi. Bu nedenle, eski Yunan siyasi dncesini anla -yabilmek iin, ncelikle bu dncenin maddi temellerini ve hareket noktasn meydana getiren kurum vekavramlara ksaca bir gz atmak gerekir. Yunan siyasi yaamn kavrayabilmemiz iin ncelikle bilmemizgereken balca kurumlar site ve kleliktir.

Site: Eski Yunanda siyasi hayat, polis (ehir/site devleti) dzenine dayanmaktayd. Site, gnmzde

modern devletin birok ilevini yerine getirmekle birlikte birok noktada modern yani ulus-devletten


4/94

farkllamaktayd. Yunanlar siteyi, tpk buday gibi, Tanrnn kendilerine bahettii ltuflardan biri olarakgrmekteydiler. Her polis siyasal adan bamszd ve kendi kendini ynetirdi. Yunanlar siteye sahip olmalarnedeniyle, barbar kavimlerden ayr ve onlardan stn olduklarna inanyorlard. Site, sadece tek bir ehirdenolumamaktayd; bir ya da birok ehirle bunlarn etrafnda yer alan krsal kesim (kyler) de sitenin kapsamnagirmekte ve hep birlikte bir siyasi birlik oluturmaktaydlar.

Yunanlar siteye balayan hukuki balarn yan sra dini balar da sz konusudur. Her sitenin kendinezg tanrlar vardr. Bu alamda, site siyasi olduu kadar dini bir birliktir. Dini bayramlar ayn zamanda milli

bayramlardr.

Yunan siteleri arasnda en nemlisi Atinadr. Farkl tanrlara sahip olmalar nedeniyle kendi aralarndafarkllaan sitelerin en temel zellii ise hepsinin kendini Yunan medeniyetine ait hissetmeleri ve hepsininYunan hukukuna tabi olmalardr.

Klelik: Klelik, ilk a uygarlklarnda nemli bir kurumdur. Yunan demokrasisi, yani Yunan sitelerin-de uygulanan demokrasi kleci bir ekonomik dzene dayanmaktayd. Yunan site vatanda yaamlarn kle-lerin reikleriyle srdryor, zamanlarn sitenin ynetimine ayryorlard. Sitelerde az saydaki vatandankatlmyla uygulanan dorudan demokrasi kleler sayesinde mmkn olabiliyordu.

Eski Yunanda klelik kamuoyu tarafndan neredeyse hi sorgulanmam, dnrlerin geneli tarafn-dan (bas istisnalar hari) da tartma gtrmez konu olarak grlmtr. Yunan dnrlerin geneli iin k-lelik doal bir kurumdur. zetle sylemek gerekirse, Yunan demokrasisi az sayda vatandaa zg ve kleci

bir sosyoekonomik sisteme dayal bir ynetim biimidir.

Polisdzeninde demokrasi

Asl Yunanca olan demokrasi kavram, halkn ynetimi anlamna gelmektedir. Yunan siteleri demokra-sinin beii olarak bilinir. Ancak bata Atina Sitesi olmak zere bu ehir devletlerinde sadece demokrasininuygulandn iddia etmek yanltr. Dnemin Yunan dnrleri ynetim ekli ve onlarn bozulmu bi -imlerinden sz ederler: Monari zamanla tiraniye dnmeye, oligari kendi iinde yozlamaya, demokrasiise ar bir biimde uygulanrsa anari halini almaya mahkmdur. Yunanda farkl ynetim ekilleri tart -lmakta ve uygulanmaktayd. Kimisi halkn kendi kendini ynetmesi anlamna gelen demokrasiyi, kimisi

belirli sayda kiinin ynetimi olan oligariyi, bazlar da tek kiinin ynetimi olan monariyi savunur. TepSitesinde monarinin, Ispartada ise oligarinin uzun zaman uygulanm olduu bilinmektedir.

Peki, Atinada M.. V. yzylda uygulanan demokrasiden tam olarak neyi anlamak gerekir? Her eydennce, Yunan siteleri kalabalk bir kle nfusuna sahip olsalar da demokrasi sadece vatandalar iindir. O d-nemin anlayna gre baz insanlar emretmek, kimileri de emir almak zere doarlar. Klelik doutan sahipolunan veya sava neticesinde dlen bir durumdur.

Yunan demokrasisi mutlak ve dorudan bir demokrasidir; yani her bir vatanda ynetime temsilcilerivastasyla deil dorudan katlr, yaslarn hazrlanmasnda ve siyasi kararlarda sz sahibidir. Bu durumvatandalarn mutlak eitliini de beraberinde getirir.

Sitelerin yzlm ve nfusunun bugnn ulusal devletlerinden ok daha kk olmalar dorudandemokrasiyi (yani vatandalarn tmnn ynetime ve kanunlarn yaplmasna katlmasn) mmkn kl-maktayd.

Yunan demokrasisinde zgr olanlar sadece vatandalardr ve site ynetimine ve kamu hizmetlerinekatlanlar sadece onlardr. Kleler ve yabanclar (metekler) bu haklardan mahrumdur. Ksaca zetlemek ge-

rekirse, Yunan sitelerinde zgr olmak demek, ynetime katlmak anlamna gelmektedir.


5/94

SONU

Yunan dncesinin anlalabilmesi iin ncelikle Yunan siyasi ortamnn aydnla kavuturulmasgerekmektedir. Bu ilk derste, Yunan site-devletlerinin genel baz zellikleri incelenmi; bu erevede site,klelik, demokrasigibi baz temel kavramlar zerinde durulmutur. Yunan siyasi hayat, polis(ehir/site devleti) dzenine dayanmaktayd. Her polis siyasal adan bamszd ve kendi kendini ynetirdi.Site, Yunanlar arasnda siyasi ve hukuki olduu kadar dini bir birliktelii de ifade etmekteydi. Polisdzeni, kleci bir ekonomik dzene dayanmaktayd. Yunan ehir devletlerinde demokrasinin yan srafarkl dnemlerde monarik ve oligarik ynetimler de uygulanmtr.


6/94

KONUYA LKN SORU RNEKLER

1. Eski Yunan dnrlerine gre monari ile tirani arasndaki iliki aadaki kavram iftlerindenhangisinde mevcuur?

a) Demokrasi - Oligari

b) Demokrasi - Anari

c) Cumhuriyet - Vatandalk

d) Demokrasi - Cumhuriyet

e) Hepsi

2. lk a hangi olayla sona ermitir?

a) Yunan site devletlerinin k

b) Hristiyanln douu

c) Roma mparatorluunun kurulmas

d) Roma mparatorluunun ykl

e) stanbulun fethi

3. Yunan demokrasisiyle ilgili aadaki deerlendirmelerden hangisi yanltr?

a) Demokrasi sadece vatandalar iindirb) Yunan demokrasisi dorudan bir demokrasidir

c) Kadnlar da erkeklerle ayn siyasi haklara sahiptir

d) Yabanclar sitenin ynetimine katlamazlar

e) Vatandalar arasnda mutlak bir eitlik vardr


7/94

Yantlar: 1-b; 2-d; 3-c


8/94



9/94

ZET

Bu derste, Eski Yunan dnrlerinin demokrasi hakkndaki gr ve eletirileri ele alnacak, zellikleKsenofon ve Herakleitosun dnceleri incelenecektir. Ayrca Sostlerin toplum ve siyaset, zellikle de dev-let konusundaki kirleri zerinde durulacaktr.

Eski Yunan Dnrleri ve Demokrasi Eletirileri

Siyasi dnce ile toplumsal ve ekonomik hayat arasnda dorudan bir iliki vardr. Farkl eletirel siyasi dncelerin ortaya kmas toplumsal ve iktisadi deiimlerle eanldr. M.. V. yzyln sonlarndanitibaren demokrasinin eletirilmeye balanmas, demokrasi kart dncelerin belirmesi Yunan sitelerindeortaya kan toplumsal ve ekonomik gelimelerle paralellik arz etmektedir. Dnemin dnrlerinden Kse-nofon, demokrasinin blnmelere ve disiplinsizlie yol atn, yneticilerin genellikle yeteneksiz kiiler ol-duklarn ileri srm, Ispartadaki otoriter rejimi yceltmitir. Eatun ise ounluun kararlarnn her zaman

adil olmadn savunmutur.Ne olmutur da Yunan demokrasisi giderek anariye dnm ve eletirilere maruz kalmtr? Kseno-

fon (M.. 430-355)un Atina Sitesindeki gelimelere dair analizi bu soruya cevap niteliindedir. Tarihi, lo-zof ve ayn zamanda asker olan Ksenofona gre Atina, varln ve gcn denizciler ve gemi yapmclarna

borlu bir siteydi. Denizciler, giderek artan toplumsal ve ekonomik arlklarna paralel olarak ynetimdedaha fazla sz sahibi olmak istemilerdir. Bu ama dorultusunda eski toprak aristokrasine kar mcadeleveren denizciler site vatandalarnn da nemli bir ksmn yanlarna ekmeyi baarmlardr. Denizciler zm-resi ile site vatandalarnn toprak aristokrasisine kar yrkleri ortak mcadele, ilerleyen derslerimizdegreceimiz baka bir durumu hatra getirmektedir: Feodaliteye kar savaan burjuvazi ve bunlarn yanndayer alan ezilen kyl snf ile manifaktr1iilerinin ortak mcadelesi.

Ticaret yapan denizcilerin iktidara ortak olmalar demokrasinin ortaya kna vesile olmutur. Ancakzamanla, iktidara gelen tccarlarn karlaryla ounluun karlar arasnda elikilerin belirmesi, te yan-dan toprak aristokrasisinin honutsuzluu demokrasinin eletiri oklarna hedef olmas sonucunu dourmu-tur. Bu eletirilerden bir ksm demokrasiyi toptan reddetme eilimindeyken, bazlar da demokrasinin ar-lklarnn giderilmesi iin reformlar tavsiye etmitir.

O dnemde demokrasiye eletiri ynelten en nemli dnrlerden biri phesiz Eatundur. Eatunundemokrasi karsndaki tavr, yukarda bahseiimiz ikinci tr eletirilere gzel bir rnek tekil eder: Eatun,

bir dizi reform ile demokrasinin olumsuz yanlarnn ve arlklarnn giderilebilecei dncesini savunur.Eatunun grlerine gelmeden nce, Yunan dncesinin farkl boyutlarn ve gnmze olan yansmala-rn grmemizi salayacak Herakleitos ve Sostlerin grlerine temas etmekte fayda ver.

Herakleitos: Bir nehirde iki kez ykanlmaz

M.. 540-480 yllar arasnda yaam olan Efesli Herakleitos eitlie ve dolaysyla demokrasiye inanma-yan bir dnrdr. Ona gre halk anlaysz ve her eyin d grnne aldanan bir yndan ibareir. Budnceleri ile Herakleitosu sekinci (elitist) bir dnr olarak nitelendirmek yanl olmaz. Yani ynetim,eit kabul edilen vatandalara braklmamas gereken bir itir. Bu nemli grev sekin (elit) bir aznln hakkolmaldr.

1 Zanaat retiminin, bir sermayedarn rgtledii i yerinde belli bir iblm iinde yapld retim eklidir. retim el emeiyle

alan iiler tarafndan, herkesin bamsz bir blmn rettii veya btn retim srecini yklendii iki ayr biimde de yrtlr.Zanaatkrlktan sanayilemeye gei evresini oluturan manifaktr retiminde makine nemli bir yer tutmaz.


10/94

Herakleitosun bizim iin asl nemi, yakn dnem siyasi dncesine yapt etkiyle ilgilidir. 19. yz-ylda, nce Hegelin ortaya koyduu, ardndan Marksn gelitirdii diyalektik (eytiim) ynteminin kkleriHerakleitos dncesinde bulunmaktadr. Herakleitosa gre evren srekli bir olu, bir sretir. Bu sreteztlklar srekli olarak atr, birbirini izlerler. Evrende duran ve kalan bir ey yoktur: scak souk olur, soukise scak; ya kuru olur, kuru da ya. Efesli dnrn nl deyimiyle: Ayn nehirde iki kez ykanlmaz.nk sular deiir, akp gider. Bugnk nehir artk dnk nehir deildir, sadece grnte dnkne ben-zer.

Sozm Nedir? Sostler Nasl Bir Devlet Savunurlar?

Sozm, Atinann siyasi ve kltrel olarak gelitii, demokratik bir dzenin kurulduu dnemde ortayakan bir dnce akmdr. Sostler, demokratik dzenin gerekleri nasl yerine getirilir sorusuna cevap ara-mlardr.

Sostlerin en belirgin zellii hitabet, yani etkili sz syleme sanatna verdikleri nemdir. Onlara gre,vatandalarn dnml olarak yneticilik yapt, yasalarn hazrlanma srecine katld dorudan de-mokrasi dzeninde insanlar her eyden nce gzel ve etkili sz syleme yeteneine sahip olmaldrlar. Bu,insann karsndakini inandrabilmesi iin gereklidir.

Sostlerin bu inanc onlarn pheci ve rlativist (greci) olma zellikleriyle uyumluydu. Onlara gre,herkes iin geerli olan objektif (nesnel) bir gerek sz konusu olmaz. Sostlerin en mehur ve kurucu lo-zoarndan Protagorasa gre insan her eyin, var olan eylerin var olduklarnn ve var olmayan eylerin varolmadklarnn, lsdr. Dier bir ifadeyle, doru olan ey, u anda alglanan, duyulan, istenen ve zleneneydir. Bir eyin doru olmas demek, o eyin her hangi bir kimseye doru grnmesi demek. Sofistler, herkesiin geerli olacak genel ve kesin bir bilginin olanakszln gstermeye almlardr.

Bu anlamda, Sostler Tanr inanc ve evrenin kkenleri konusunda da insandan insana deien farklgereklerin olabileceini savunurlar. Onlara gre Tanrnn (veya Tanrlarn) varl veya yokluu konusundakesin bir hakikat yoktur. Nitekim Protagoras, Tanrlarn, ne var olduklar ne de olmadklar biliyorum di -

yerek dini alanda da pheci bir tavr ortaya koymutur. Sostler, agnostisizm (bilinmezcilik) ad verilen,teolojik anlamda bir yaratcnn veya bilimsel anlamda evrenin nereden trediinin bilinmedii veya biline-meyeceini ileri sren felse akmn nclerindendir.

Sozmin yukarda ksaca bahseiimiz zellikleri, 18. yzylda ortaya kacak olan Aydnlanma dn-cesini hatrlatmaktadr. Her iki dnce de kendilerinden nceki geleneksel dncelere kar sava am,insan (daha ak bir ifadeyle insan akln) merkeze almtr. Her iki dnce de toplum, ahlak ve siyasetle il-gili tm kurumlarn insanlarn bir rn olduunu ileri srer. Bu yaklam, doal olarak, insanlar tarafndanmeydana getirilen btn bu kurumlarn yine insanlar tarafndan deitirilebilecei dncesini de kapsar.Devlet, bu kurumlardandr.

Devlet nedir? sorusuna Sostler iki farkl yant verirler. Bu yantlar, devletin neden ve nasl ortaya ktsorusundan hareketle verilen cevaplardr. Sostlerin bu sorulara verdikleri cevap ada devlet kuramlarnntemellerini tekil eder. Bunlar, szlemeve kuvvetkuramlardr.

Szlemekuramn savunan Protagoras ve Antiphon gibi Sost dnrlere gre, insanlar dier canllararasnda topluluk hayatna en fazla gereksinim duyanlardr. Doadaki dier canllara gre ok daha koru -naksz ve aciz bir durumda olan insanlar yaamlarn ve trlerini idame eirebilmek iin topluluk halindeyaamak ve karlkl yardmlamak zorundadrlar. Bu gerein, yani toplu yaama zorunluluunun farknainsanlar, iblmne dayanan bir szlemenin gerekli olduunu kavramlardr. Devlet bu gereklilikten do-mutur. Asrlar sonra, 17. ve 18. yzyllarn dnrlerinin nemli bir ksm da devletin kkeni konusundaayn eyi syleyeceklerdir.

Sostlere gre insanlar, karlarna uygun den bir szlemeyle, birlikte yaama ykmll altna


11/94

giriyorlar. Szlemeyi yapanlar, yani devleti kuranlar, eit haklara sahip olmal ve toplum halinde yaamannnimetlerinden eit lde yararlanmallar. Sostlere gre insanlar arasndaki tek ayrlk topluluu devameirebilmek iin her ferdin ayr bir i grmesi, her birinin ayr bir grevi yerine getirmesidir. Bu noktada,Sostlerin o dnem iin son derece ilgin bir yn karmza kmaktadr. Sostler, lk a lozoarnn do-al kabul edip zerinde hi durmadklar veya sorgulamaya cesaret edemedikleri bir kurumu eletirirler. Bukurum kleliktir. Sost lozoara gre, ayn toplum iinde yaayan insanlarn eitsiz bir durumda olmalartoplumun temel yasasna yani szlemeye aykrdr. Tartlmaz kabul edilen kurumlarndan biri olan kleliieletirmeleri dolaysyla Sostler, dnemin geleneki evreleri tarafndan dlanmlardr.

Sostlerin devlet hakknda savunduklar ikinci dnce, asrlar sonra gelitirilecek ada devlet teorile-rinden birinin temelini tekil eden kuvvet kavramn esas almaktadr. Kallikles ve Thrasymachos gibi Sost-lere gre devletin ortaya knda szleme deil kuvvetrol oynamtr.

Thrasymachosa gre, insann genel eilimi ve temel igds kendi iradesini bakalarna kabul ettirmektir.nsanlar, gller ve zayflar olmak zere ikiye ayrlr; yasalar gllerin zayflara kendi iradelerini zorlakabul ettirmelerine hizmet eder.

Kalliklese gre ise adalet ve ahlak gibi kavramlar, acizlerin uydurduu eylerdir. Ama, gllerinkuvvetlerini kullanmalarn engellemek veya snrlamaktr. Fakat gl insanlar bu hileye aldanmayacak

kadar zekidirler ve kuvvetlerini kullanmaktan geri durmazlar.Kallikles ve Thrasymachos gibi Sostlerin devlete dair savunduu bu ikinci gr, szlemeyi deil tersi-

ne mcadeleyi nceler. Devletin ortaya kndaki asl neden insanlar arasndaki mcadeledir. Bir toplumdaherkesin ayn haklardan faydalanmas sz konusu olamaz, toplumdaki nimetlerden gller faydalanr, zayfolanlar ise bundan yoksun olarak yaarlar.

SONU

M.. V. yzyln sonlarndan itibaren Yunan sitelerinde meydana gelen toplumsal ve ekonomik gelime-lere paralel olarak demokrasi kart dnceler belirmeye balamtr. Bir ksm dnr demokrasiyi toptanreddetme eilimi gsterirken, bazlar da demokrasinin arlklarnn giderilmesi iin reformlar tavsiye et-mitir. Eatun, bir dizi reform ile demokrasinin olumsuz yanlarnn giderilebilecei dncesini savunmu-tur. Eitlie ve dolaysyla demokrasiye inanmayan Herakleitos ise ynetimin, vatandalara braklamayacakkadar nemli bir i olduunu belirterek bu grevin sekinlere ait olmas gerektiini ileri srmtr. Sostlerise demokratik dzenin gereklerinin nasl yerine getirilebilecei zerine dnceler ortaya atmlardr. Tminsanlar balayabilecek genel ve objektif (nesnel) bir hakikatin olmadna inanan Sostler dorudan de-mokrasi dzeninde insanlarn her eyden nce gzel ve etkili sz syleme gcne sahip olmalar gerektiineiaret etmilerdir. Sostler ayrca devlet nedir? sorusuna cevap aramlar ve bu soruya szlemeve kuvvetkavramlarn merkeze alan iki farkl yant vermilerdir.


1. Ksenofona gre Atinann gc hangi mesleki-toplumsal snfa dayanmaktayd?

a) Yneticiler ve lozoar


12/94

b) Denizciler ve gemi yapmclar

c) iftiler

d) Zanaatkrlar

e) Madenciler

2. 19. yzylda Hegel ve Marxn gelitirdii diyalektik(eytiim) ynteminin temelleri hangi dnr ta-rafndan atlmtr?

a) Aristo

b) Eatun

c) Herakleitos

d) Ksenofon

e) Kallikles

3. Devletin ortaya kn szleme ve kuvvet kavramlaryla aklayan ve ada devlet kuramlarnakaynak tekil eden felse akm hangisidir?

a) Stoaclk

b) Sinizm

c) Epikrclk

d) Platonizme) Sozm

Yantlar: 1-b; 2-c; 3-e


13/94



14/94

ZET

Bu blmde, Eski Yunan dncesinin nemli iki ismi olan Eatun ve onun rencisi Aristonunsavunduu kirler (idealizm) ele alnacaktr. Bu iki dnrn devlet, ynetim biimleri ve birey-top-lum ilikisi hakkndaki dnceleri ayr ay incelenecek, ayrca grleri arasndaki temel farkllklartartlacaktr.

Eatun (Platon) ve dealizm Dncesi

M.. 428-348 yllar arasnda yaam Atinal bir dnr olan Platon, Arap-slam dnyasnda (Arapa-da p har olmad iin) Eatun adyla bilinir. Soylu bir aileye mensuptur. Ailesinin birok ferdi gibi o dayneticilik yapmak istemi ancak grleri dnemin siyaset anlayyla elitii iin bunu baaramamtr.Kendi ifadeleriyle, Atina demokrasisinin neden olduu cehalet, bireycilik ve karclkla mcadele etmitir.

Atinada, Akademiaadn verdii bir okul kurmu, orada krk yl retmenlik yapm, diyaloglardan olu-an eserler vermitir. Bu eserlerinde idealizmfelsefesini savunmutur. dealizm, her trl varl dnceninkendisi saymakta, maddi gereklere oranla maddi olmayan ilkelerin daha salam ve asli bir varl olduunuileri srmekte ve maddi gereklerin bu ideal varlklardan trediini ileri srmektedir. Bu anlamyla idealizm,materyalizmin (zdekilik) kartdr.

Eatuna gre iki ayr evren vardr: dealar evreni ve grntler evreni. dealar evreni ncesi ve sonrasolmayan, deimeyen ideal varlklarn evrenidir. Grnler evreni ise srekli deien ve sonlu varlklarnevrenidir. Asl olan, deien dolaysyla mkemmel olmayan eylerin (yani nesnelerin, grnlerin) ar-kasnda yer alan mkemmel ve srekli olan idealardr. Bizim duyularmzla algladmz eyler, idealarnyansmalar veya glgeleridir.

Eatun bu iki ayr evreni, maara alegorisiyle aklar: Grntler evreninde yaayan insanlar, bir ma -arann iinde arkalar maarann kapsna dnk vaziyee zincirlenmi varlklara benzerler. Bu varlklar,gneli bir havada maarann duvarlarnda, kapnn nnden gelip geenlerin ancak glgelerini grrler.Bu mehur maara benzetmesinde Eatun, insanlarn tpk maarada yaayan varlkla gibi gerekleri deil,yalnzca bu dnyaya yansyan glgeleri grebileceklerini anlatmak ister.

Eatuna gre deal Devlet ve Ynetim Biimleri

Eatun devleti, yukarda akladmz idealar dncesinden hareketle kurmak ister. Eatunun yer-yznde kurmak istedii devlet, henz eine rastlanmam; ancak idea olarak mevcut olan bir devleir. Onagre insan hayatnn temel amac erdem olmaldr; bunun topluma yansmas ise adaleir. Eatunun haya-lini kurduu toplumda eitim, yasalarn yerini alacaktr; toplumsal dzen yasalara gerek kalmadan eitimlesalanacaktr.

Eatunun siyasetle ilgili nemli diyalogu vardr: Devlet, Devlet Adamve Yasalar.

Devletadndaki eserde politika ve felsefe arasndaki iliki aka grlr. Eatuna gre zel ve kamuyaamn dzene koyacak olan felsefedir. Bu temel dncesiyle Eatun, Sostlerin pheciliine, kaba ger-ekiliine ve igdlerine gre yaama felsefesine kar kar. Ona gre devlet, insanlarn bir araya gelerekkendi iradeleriyle kurduklar bir kurum deil, bunun ok tesinde bir eydir: Devlet, bir btn, bir orga-nizmadr. Yani devlet byk lekli bir insandr veya tersinden ifade etmek gerekirse insan kk lekli

bir devleir. Yunan dnrlerinin genel olarak savunduu Sitenin bireye ncelii kri Eatunun siyaset


15/94

felsefesinin de temelini tekil etmektedir. Ona gre Sitenin kamunun karlar bireyin karlarna gredaha nemlidir. Bu gr, organizmac yaklamla da uyum iindedir: Organizmac gre gre her bireyorganizmann (btnn) bir hcresi (paras) olmaktan ibarettir. Birey, tpk bir hcre gibi kendine dengrevi yerine getirmekle ykmldr.

Eatuna gre iyi bir dzen tesis edebilmek iin ie Sitenin yneticilerinden ve askerlerden balanmal.Bunlarn zihnen, ruhen ve bedenen (matematik, mzik ve jimnastikle) ok iyi bir ekilde eitilmeleri salan-mal. Ancak eitim de yeterli deil; dzen ve adaletin salanabilmesi iin ayrca iki kurumun ortadan kald-

rlmas art: aile ve zel mlkiyet. Sitenin muhafzlar (askerler) toprak ve ev (aile) sahibi olmamal; bunlarngeimleri dier alan snar tarafndan salanmal. Eatun bu dnceleri ortaya atarak, muhafzlarn aileve mlk gibi tutkulardan arndrlmalar ve bylece kendilerini tamamen Siteye adamalarnn salanmasnamalyordu.

Grld gibi Eatun, eitli snarn var olduu hiyerarik bir toplum dzeni neriyor. En se, enbaarl muhafzlar arasndan seilmi ve bata felsefe olmak zere eitli konularda sk eitimden geirilmilozof-krallar yer almakta. Onlar muhafzlar izliyor. nc srada ise iftiler, zanaatkrlar ve tccarlargeliyor. Bu sonuncular Sitenin yksek menfaatleri ile dorudan ilgili olmadklar iin mlk edinme ve ailekurma hakkna sahipler. Sitede dzen ve adaletin temini iin bu farkl snarn korunmas, yani hiyerariktoplum yapsnn srdrlmesi gerekmekte.

Eatunun ve genel olarak Antik Yunan dnrlerinin savunduu hiyerarik toplum, ayn dnemdebaz eletirilere maruz kalmtr. Site-devlete ve onun ngrd hiyerarik toplum dzenine kar kanfelse akmlarn banda sinizm (kinizm) gelmektedir. Kpek anlamna gelen Yunanca kyonkelimesindentreyen sinizmin (kinizm) kurucusu Anthisthenes (M.. 444-365)e gre mutlulua ancak erdemle ulalrve erdem sahibi olmak da ancak dnyevi hazlar yadsmakla mmkn olabilir. Sinik dnrler, zenginlii,aileyi, evlilii, vatandal ve n nemsemezler. Bunlarn insan daha deerli kldna inanmazlar. Top-lumsal ayrcalklara kar nefret hisleri besleyen sinikler eski a anaristleri olarak kabul edilebilir. Bu nefret,onlarn toplumsal eitsizliklere arkalarn dnemeye bu ayrcalklarn nemini yitirdii ruhsal bir evrene s-nmalarna yol amtr. mparator skenderin bir dilei olup olmad sorusuna Glge etme baka ihsanistemem karln veren ve bir fnn iinde yaayan Sinoplu Diyojen (M. 413-327) sinik dncesin en

yetkili temsilcilerindendir.

Sinizmle ilgili bu ksa aklamadan sonra tekrar Eatuna dnelim. Ona gre, eitimin ihmal edilmesiveya mlkiyet zlemi ynetimin yozlamasna yol aar ve neticede timokrasi denilen rejim ortaya kar.Savalarn diktatrl anlamna gelen timokrasi, zamanla zenginlerin diktatrlne yani oligariyednr. Buna tepki olarak ortaya kan demokrasinin yozlamas sonucu ise tek kiinin diktas olan tira-ni doar. Bu sonuncusu, Eatuna gre en kt ynetim biimidir.

Eatuna gre bir ynetimi iyi veya kt klan lt, o ynetimin kendi koyduu kurallara uyup uyma-masdr. Monari(bir kiinin iktidar) keylie dnrse tiraniolur, aristokrasinin(yani birka kiinin ikti-darnn) keylii oligariyidourur, demokrasi(ounluun iktidar) ise anariyednr.

deal bir sitenin, yasalara gerek olmadan eitim yoluyla ve filozoflar tarafndan ynetilmesinden yanaolduunu belirttiimiz Eflatun, hayatnn son yllarnda bu fikrini gzden geirme ihtiyac duyar. Son eserineYasalar adn vermesi dikkat ekicidir. Yal Eflatun bu eserinde nceki grlerini bir kenara brakr veyasalarn gerekliliinden ve erdeminden bahseder. Ayrca zel mlkiyet ve aile konusundaki grleriniyumuatr. Ynetim konusunda ise karma bir sistem nerir: bilgelii ve akl temsil eden monari ile zgrltemsil eden demokrasinin karmas.

Aristonun Siyasi Dnceleri

M.. 384-322 yllar arasnda yaayan Aristo (tam adyla Aristoteles), Eatunun Akademiadaki dersleri-


16/94

ni takip eden rencilerindendir. Hocasnn lmnn ardndan Liseadn verdii kendi okulunu kurmu-tur. stad Eatun gibi Aristo da idealist bir dnrdr. Ancak hocasnn, soyut ve genel nitelikteki idealar

bamsz bir gereklik gibi tanmasn ve sadece onlar gerek olarak kabul etmesini eletirir. Aristoya grebu genel nitelikler ancak somut eylerin sfat olduklar lde gereklik tarlar. dealar, varlklarn iindeyer alan zlerdir. Ksaca Aristo, Eatuna gre daha somut bir dnce gelitirmeye gayret eder. Gzlemyntemine nem verdii iin siyaset biliminin babas saylr.

Aristo da ideal devlet nedir? sorusuna cevap aramtr. Fakat o, bu soruya somut bir hareket noktasndan

kalkarak cevap aramtr: anayasalar. Aristo Yunan sitelerinin anayasalarn incelemi ve ideal devletin naslolmas gerektiine bu metinlerden hareket ederek cevap aramtr. Bu tavr, onun gzlemci yntemi benimse-mi olduunun en arpc kantdr.

Aristoya gre devletin amac her eyden nce birlii salamaktr. Devletin amac konusunda Eatunlahemkir olsa da ondan ayrld noktalar da mevcuur: Aristo, devletin birliini salayabilmek iin yneticisnfa zel mlkiyet ve aile kurma yasa getirilmesine gerek olmadna inanr.

Aristo u noktada da hocasyla hemkirdir: Toplumda farkl kesimler arasnda nemli servet farklarnnolmas devletin birlik ve btnl iin bir tehlikedir. Fakat Aristo bu tehlikenin bertaraf edilmesi iin zelmlkiyetin kaldrlmasn nermez. Ona gre dengeyi salayacak olan orta snftr. Toplumun iyi ynetilmesi

ancak orta snfn gl olmasyla mmkndr.Politikaadl eserinde Aristo siyaset bilimi iin son derece merkezi bir nem tayan u soruyu sora ve

yantlamaya alr: stnlk veya dier bir deyile egemenlik hangi ilkeyle tesis edilmelidir? Bu ilkelerisrasyla tartr: ounluk, belli bir aileye mensup olmak (asalet), zenginlik, askeri cesaret, bilim, erdem, deha.Egemenlik ounlua m, her zaman aznlkta kalan ekin kiilere mi, eitli yetenekleri olan deha sahibikimselere mi ait olmal? Bu soruya Aristo egemenliin ounlua ait olmas gerekliliini belirterek cevap ve-rir ancak neticede adaletin bu ilkelerin hi biriyle tam manasyla salanamayacan da belirtir.

Egemenlii ellerinde tutanlarn hibir zaman arla kamamalar iin tek yol yasalarn stnlnsalamaktr. Bunun iin de Aristo yazl olmayan hukuku (teaml hukukunu) yazl hukuktan daha gl venemli addeder.

Aristoya gre insan siyasi bir hayvandr ve tabiat gerei toplum iinde yaamak durumundadr. y-leyse ama toplum olarak iyi yaamann salanmasdr. Bunun salanabilmesi iinse iyi vatandalara ihtiyavardr. yi bir Site iin iyi vatandalar gereklidir. Son tahlilde nemli olan, ama olan Sitedir; birey (vatanda)ise iyi bir Site iin aratr. Bu dnce, btnn paradan stn olduu inancndan kaynaklanmaktadr.

Peki, Aristoya gre vatanda kimdir? Vatanda, ynetime ve adaletin salanmasna katk salayan kim-sedir. Bu fonksiyonel bir tanmdr ve Atinada uygulanan dorudan demokrasiye uygun dmektedir. Vatan-da bir yandan ynetir, dier yandan emirlere boyun eer. Emirler, yazl ve yazl olmayan yasalardr.

Aristoya gre eitlik ve zgrlk doal bir durum deildir. Doal olan insanlar arar eitsizliktir ve bu

tartma konusu bile yaplamaz. Emir sahibi olan Yunal komutandr, Barbar ise itaat etmekle ykmldr.Kadnlarn iradesi kleler kadar olmasa da snrldr ve onlar da buyruk altndadrlar. Bu tr eitsizlikler,baba-ocuk ilikisinde sz konusu olan eitsizlik durumu gibidir: Babann ocuk zerinde haklar olduugibi, bir grup insann dier bir grup zerinde de hakk vardr.

Aristonun yukarda zetlediimiz grleri, onun toplum iindeki eitsizlikleri merulatran organiz-mac bir dnceyi savunduunu gsterir. Ayrca, ilk toplumun aile olduunu, bunu ky ve daha sonra daehir toplumlarnn takip eiini syleyerek insanln tekml eiini, olgunlatn, gelitiini ileri srer.Bylece Aristo, 19. yzylla ilgili ileriki derslerimizde daha ayrntl olarak inceleyeceimiz ilerlemeci tarihanlaynn temellerini atar.


17/94

Aristoya gre deal Devlet ve Ynetim Biimleri

Aristo devletin ayr ilevi olduunu belirtir: yasama, yrtme ve yarg. O da tpk hocas Eatun gibi,ideal devletin gerekleebilmesi iin maddi bir dizi artn yerine getirilmesini gerekli grr. Yzlm venfus konusunda baz snrlamalar olmas gerektiini ileri srer. Devlet, kendi kendine yetebilmesi bakmn-dan ne ok kk ne de ok byk olmaldr. Fazla kk olursa ekonomi ve savunma asndan zorluklarlakarlaabilir. Ar byk olursa da ynetilmesi gleir.

Hatrlanaca gibi Eatun iyi (monari, aristokrasi, demokrasi), kt (tirani, oligari, anari) ol-mak zere alt ynetim biimi saymaktayd. yi ynetim biimlerinin kt ynetimlere dnmesin nedeni,yneticilerin kendi koyduklar kurallara uymamas, keyieri dorultusunda bir ynetim sergilemeleriydi.Aristo da ayn ayrm yapar fakat ona gre l kamu kardr, yani genelin kar. Yneticiler ancak genelkarlara uygun hareket ederlerse o ynetim iyi bir ynetim olabilir.

Aristoya gre iyi (meru) ynetim biimi monari, aristokrasi ve bir tr lml demokrasi olanpolisidir. Monarinin yozlamasndan tirani doar. Tek bir kiinin g kullanarak ve kurnazlkla kendikarn salamaya almasdr. Aristokrasinin bozulmas neticesinde oligari doar. Varlkllarn kendi -karlarn korumak amacyla sergiledikleri devlet ynetimidir. Polisi bozulduu takdirde demokrasi ortayakar. Demokrasi, Aristoya gre, sayca ok olan yoksullarn devleti kendi karlarna uygun olarak ynetme-

sidir.Aristonun siyasi dncelerinin temel zelliinin lmllk/l olduunu sylemek yanl olmaz. Ona

gre monari, aristokrasi ve polisi lml/ll bir ekilde uyguland takdirde iyi birer ynetim ekilleridir.Arya kaldnda ise bu ynetim biimi kt ynetimlere dnr. lllk, onun orta snfa verdi-i nemde de kendini gsterir. Nitekim polisi de orta snfn ynetimidir ve ancak demokrasi ile oligarininsentezinden meydana gelecek bir karma anayasayla gerekleebilir. Orta snfn, yoksul ve varlkl snardandaha gl olduu bir toplumda uygulanacak bu karma anayasa dahi Aristoya gre kusursuz deil, kt-lerin en iyisidir.

SONU

Eatunun savunduu idealizm felsefesine gre, btn varlklar aslnda dncenin kendisi-dir. Maddi gereklere (nesneler) oranla maddi olmayan ilkeler (idealar) daha salam ve asli bir var-la sahiptirler. Maddi gerekler bu ideal varlklardan tremilerdir. Asl olan, deien dolaysylamkemmel olmayan eylerin (yani nesnelerin, grnlerin) arkasnda yer alan mkemmel vesrekli olan idealardr. nsanlarn duyularyla alglad eyler, idealarn yansmalar veya glgele -ridir. Eatunun yeryznde kurmak istedii devlet, henz eine rastlanmam; ancak idea olarakmevcut olan bir devleir. Ona gre insan hayatnn temel amac erdem; bunun topluma yansmas

ise adaleir. Yasalarn yerini eitim almaldr ve toplumsal dzen yasalara gerek kalmadan eitimlesalanmaldr.

Eatun ve Aristo iin asl nemli olan Sitedir; birey (vatanda) ise iyi bir Site iin aratr. Herikisi de genel karlarn bireysel karlardan nce gelmesi gerektiini savunmulardr. Ancak Aristo,stad Eatundan farkl olarak yasalar ok daha fazla nemser ve egemenlii ellerinde tutanlarnarla kamamalar iin yasalarn her eyin stnde olmas gerektiini savunur.


18/94


1. Eatunun savunduu idealist felsefe, aadaki dnce akmlarndan hangisinin kart saylr?

a) Romantizm

b) Hedonizm (Hazclk)

c) Materyalizm (zdekilik)

d) Sozm

e) Stoaclk

2. Aristoya gre bir ynetimi iyi veya kt klan en nemli lt hangisidir?

a) Kamu (genelin) karn gzetmesi

b) Eitliki olmas

c) zgrlk olmas

d) ktidar Tanrdan almas

e) Klelie kar olmas

3. Aadaki szlerden hangisi Sinizm felsefesini savunan Sinoplu Diyojene aiir?

a) nsan siyasi bir hayvandr

b) Bir nehirde iki kez ykanlmaz

c) Glge etme baka ihsan istemem

d) Dnyorum yleyse varm

e) Sezarn olan Sezara verin, Tanrnn olan da Tanrya.

Yantlar: 1-c; 2-a; 3-c


19/94


20/94

ZET

Bu derste, sosyopolitik ve ekonomik gelimeler neticesinde sitenin boyutlarn aan yeni birdevlet modelinin (byk monariler) ortaya k ve polis dzenin k ele alnacaktr. kkoullarnda gelien felse akmlar (Epikrclk ve Stoaclk) incelenecektir. Ayrca, Roma mpa-ratorluunun kurulmasyla doan yeni hukuk sistemi ve Hristiyanlk dncesinin temel niteliitartlacaktr.

Site/Polis Dzeninin D ve k

Eatun ve Aristonun site ynetiminin aksayan taraarn dzeltmeye alan dnrler olduklarngrdk. Ne var ki Eatunun eitilmi vatandalarn egemenlii dncesi de, Aristonun savunduu lm-llk ve orta snfn egemenlii nerisi de polisin kn engelleyememitir. Meydana gelen toplumsal-si-yasal-ekonomik gelimeler sitenin boyutlarn aan yeni bir devlet modelinin ortaya kmasyla sonuland.

Yeni dnemde Yunan sitelerini ieren monariler kuruldu. skenderin kurduu Makedonya Krall ve Romamparatorluu bunlar arasndadr.

Ekonomik ilikilerin gelimesi, kendi kendine yeterlik ilkesi (otari) ilkesi zerine kurulu site-devletisarsan balca nedenlerdendir. Ayrca, toplumsal snar arasnda giderek artan servet fark, varlkllar ileyoksullar arasndaki mesafenin artmas daha nce Eatun ve Aristonun belirii gibi site dzenini tehditeden bir unsur haline gelmiti. Zenginlerin karlar, retimin ve ticari balarn artmasna imkn tanmayansite dzeninden deil, Makedonya gibi byk devletlerden, konfederasyon ve monarilerden yanayd. s -kender, zenginliklerin yeniden paylalmas iin ba gsterecek ayaklanmalar bastrma sz vermekteydi.Girilen bu yeni dnemle siteler tarih sahnesinden ekilmekte; bunlarn yerini, siteleri de bnyesinde toplayan

byk monarik devletler almaktayd.

Aristo sonrasnda, yani polis dzeninin d yllarnda, yeni felsefi akmlar da domutur. Helenistikdnem olarak adlandrlan bu evrede ortaya kan nemli isimlerinden bir M.. 341-270 yllar arasnda ya-ayan Epikrdr. Epikrn dnceleri yaad bunalm dneminin karakteristik zelliklerini sergilemek-tedir. Bireyin siyasi kararlara katlmnn artk mmkn olmad, yani vatandalk niteliini kaybeii budnemde, Epikr materyalist dncenin temellerini atyor. Ona gre insan, ksa hayatn mmkn oldu-u kadar mutlu bir ekilde yaamal ve bunu baarabilmek iin de kader karsnda ilgisiz kalmal. lmleilgili u mehur sz aslnda onun yaam felsefesini zetler: lmden korkmak anlamszdr, nkyaadmz srece lm yoktur, lm geldiinde ise artk biz yokuz.

Vatandalk kavramnn deerini yitirdii, bireyin ynetimde artk sz sahibi olmad bu dnemde, Epi-kr insana ksaca u tavsiyede bulunur: Kendi irade ve isteinle deitiremeyecein eyler karsnda ilgisizkal. Epikrn bu tavsiyesi, ynetimle ilgilenmemeyi, genel olarak siyaseen uzak durmay da kapsamakta-dr.

Yunandan Romaya Gei: Stoaclk

Aristo sonras Helenistik dnemin en nemli dnce sistemidir. Eski Yunan dncesinden Romayagei srecinde ortaya km ve Hristiyan felsefesini de etkilemitir. Kurucusu Kbrsl Zenon (334-262)dur.Stoaclar felsefe olarak, doaya uygun yaamay benimsemi ve dnya vatandaln savunmulardr. Epi-kr felsefesine idealist bir ierik kazandrmlardr. nsann, mutluluu darda, d koullarda deil kendi

iinde aramas gerektiini savunmulardr. Evren dzenli ve stn bir dzenin yansmasdr. Byle stn bir


21/94

dzen ancak belli bir plana gre hareket eden stn bir akln, yani Tanrnn eseri olabilir. nsan da tanrsal birkaynaktan gelmektedir.

Stoaclar, tm insanlarn evrene hkim olan logosun (Tanr) ocuklar olduuna inandklar iin tek birdnya devletinin olmas gerektiini savunurlar. Tanrnn koyduu, insan tabiatna uygun ve deimez ku-rallar mevcuur. Doal yasalar ya da doal hukuk ad verilen bu kurallar, devletin koyduu yasalardanstndr. Doal hukuk, zaman ve mekn stdr, her insan iin ayn ve geerlidir. nsan yaps olan devlet,mlkiyet, klelik vs. doal deil yapay kurumlardr ve doal yaama terstir. Stoacla ait tm bu dnceler

daha sonraki dnemlerde Hristiyanlk tarafndan ksmen yeniden yorumlanarak benimsenecektir.


22/94

ROMADA VE HIRISTYANLIKTA SYAS DNCE

Roma: Hukuk ve Siyasi Kurumlar

Eski Yunandaki siyasi dnce zenginliine Romada rastlamak mmkn deil. Hukukun vatan kabuledilen Roma, siyasi kuramlara, devlet doktrinlerine fazla nem vermemitir. Ynetim dorudan hukukla

beslenmitir. ok fazla siyaseti, asker ve ynetici kmasna ramen Roma medeniyetinin siyasi dnceyenemli bir katksnn olduunu sylemek pek mmkn deildir.

Roma dneminde siyasi dnceye katkda bulunan nadir dnrlerin banda ieron (M.. 106-43)gelmektedir. ieron, karma bir ynetim savunmaktadr. ktidar ancak kral, sekinler ve halk arasnda pay-lalrsa dengeli bir ynetim mmkn olabilir dncesini savunur. Monari, aristokrasi ve demokrasi tek

balarna uygulanrlarsa yozlamalar kanlmazdr.

Roma mparatorluunun dnya apnda bir hede vard: pax romana, yani bir dnya bar kurmak.Romallar kendi kurumlarna son derece gvendikleri iin ynetim biimleri ile ilgili herhangi bir tartmayagerek duymamlardr. Eski Yunan siyasi dncesinin kendilerine at yoldan ilerlemekle yetinmilerdir.

Roma dnemi, siyasi dnceler ile deil daha ok siyasi kurumlarla temayz etmekte, n plana kmak-tadr. ayet konumuz siyasi dnceler deil de siyasi kurumlar tarihi olsayd lk a incelerken, Yunanmedeniyetinden ok Roma medeniyeti zerinde durmamz gerekirdi. Bu dnemde Romada ortaya kansiyasi kurumlarn, sonraki alarn siyasi dncesine nemli yansmalar olmutur. Bu kurumlarn bandamonari ve cumhuriyetin ardndan kurulan imparatorluk gelmektedir.

Romann yaylma siyaseti zaman iinde daha gl, kutsallatrlm tek bir e (imparator) gerekli kl-mtr. Bu duruma paralel olarak, imparatorun emirlerini yukardan aaya doru her yerde ve hemen yerinegetirebilecek merkez bir ynetimin, idar mekanizmann ve gl bir brokrasinin kurulmas gerekmitir.Romada, maliyeti ok fazla olan bu devasa merkez ve brokratik devlet rgtn besleyecek, nanseedecek gl bir vergi sistemi de gelimitir.

Yunan medeniyetinde ayr bir ura olarak grlmeyen hukukuluk, Romallar iin en temel ve vaz-geilmez bir faaliyet haline gelmitir. Romada son derece kat bir zel hukuk gelimitir. Yaratlan kamuhukuku ise imperium (kamu gc) zerine temellendiriliyor. Kamu gc (kamu otoritesi), Roma halknnverdii vekletle imparatora devredilmitir. Bu devir, cumhuriyetin ardndan kurulan imparatorluun, nce-ki dnemden (cumhuriyet ynetiminden) ne kadar ok etkilendiinin bir gstergesidir. Son tahlilde emretmegc olarak niteleyebileceimiz egemenlik kuramsal olarak Roma halknda kalmakta, kullanm ise bir efeyani Sezara (Roma imparatorlarnn unvan) terk edilmekteydi. Bylece mutlak iktidar (Sezarlarn iktidar),kuramsal olarak demokratik bir temele oturtuluyordu. Halkn iktidar, halkn verdii veklet yoluyla bir im-paratora devredilmi oluyordu.

Hristiyanlk: Laiklik Fikrinin Douu

Kesinlii tartmal olmakla birlikte, Markos ncilinde Hz. saya atfedilen mehur bir sz vardr: Se -zarn olan Sezara verin, Tanrnn olan da Tanrya. Bu sz genellikle devlete ait olan devlete vermek ge -rektii eklinde yorumlanmaktadr. Bu szyle Hz. sann cismani g (devlet) ile ruhani g (Tanr) arasn-da bir ayrm yapt ileri srlmektedir. Gerekten byle olup olmadn anlamak iin, Markosta zikredilenszn ncesi ve sonrasna bakmak ve metnin btnl ierisinde deerlendirmek gerekir:

say kendi szyle tuzaa drmek amacyla, Ferisiler ile Herodesilerden bazlarn Onun ya-nna gnderdiler. Adamlar Ona gelip, Ey retmen! dediler, Senin gerek olduunu biliyoruz, hi

kimseden ekindiin de yok. nk kayrclk yapan biri deilsin. Tersine, Tanr yolunu dorulukla


23/94

retiyorsun. Sezara vergi demek yasal m, yoksa deil mi? deyelim mi, demeyelim mi?

sa onlarn ikiyzlln bildiinden, Neden beni denemeye kalkyorsunuz? dedi, Bana birdinar getirin de greyim. Getirdiler. sa sordu: Bu grdnz yz ve yaz kimindir? Onlar, Se-zarn dediler. Bunun zerine sa, Sezarn hakkn Sezara, Tanrnn hakkn da Tanrya verindedi. Onun bu yantna aakaldlar.

Markosta zikredilen bu metin bir btn halinde deerlendirildiinde, Hz. sann kendisini su ileme-

ye itmek iin snamak isteyenlere kar alayc ve bir o kadar anlaml bir cevap verdii anlalmaktadr. Hz.sa, zerinde resmi olduu iin kendisine ait olduu belli olan Sezarn parasn yine ona vermek gerektiinisylemektedir. Sezarn hakk olan ey sadece ve sadece bundan ibarettir. Onun, insan hayat ve lmzerinde hakk olmad gibi, insanlar savaa sokmaya ve lkeleri igal etmeye hakk yoktur. Bylece, onundnda kalan eyleri ise, onlarn sahibi olan Tanrya vermek gerektiini belirtmektedir. Bylece, yegne itaatedilmeye ve yceltilmeye layk olann Tanr olduunu vurgulamaktadr.

Hz. sann bu sz, genellikle laikliin tarihsel temel dayanaklarndan biri olarak deerlendirilmektedir.Ancak bu deerlendirme, yukardaki aklamalarmz nda bakldnda pek isabetli grlmemektedir.Hata pay yksek olmakla beraber, genel kabul grm ve Hristiyanln laiklik dncesine ak, haa budnceyi hazrlayan bir inan sistemi olduu ynndeki bu iddiaya gz atmakta fayda var.

Sz konusu iddiaya gre, Hz. sann bu sz, yasa ve teaml yoluyla konulmu vergilere, yarg yetkisi-ne, yrrlkteki siyasi kurumlara, ksacas yerleik dzene sayg gstermenin gerekliliine iaret etmektedir.Nitekim Hristiyanln kurumsallam srdrcs olan Kilise, Hz. sann bu szne binaen, feodal dze-nin de kapitalist dzenin de savunuculuunu yapmtr.

Hristiyanlk ile birlikte lk an monist (teki) yaps yerini dalist (ikici) bir yapya brakmtr. ncekidnemde, site-devlet her eyi iermekteyken, din-devlet, dnyevi-uhrevi, ruhani-cismani ayrm sz konusudeilken, Hristiyanln yukarda beliriimiz yanl yorumu neticesinde bu ayrmlar ortaya kmtr.Hristiyanlk ikici bir dnya grnn douuna neden olmutur. Bir Hristiyan iki ayr otoritenin buyruualtndadr: Sezarn ve Tanrnn. te bu ikici gr, din ileriyle dnya ilerini birbirinden ayrmak anlamnagelen laikliin ileriki dnemlerde Batda yerleip kk salmasn kolaylatrmtr. Hristiyanlk dncesinin

bu ikici yaps Bat siyasi dncesinin belirleyici niteliklerinden birini tekil etmektedir.


24/94


25/94


1. Aadakilerden hangisi Stoaclarn zelliklerinden deildir?

a) nsanlar ynetime katlmalar iin tevik etmilerdir

b) Aristo sonras Helenistik dnemin en nemli dnce sistemini gelitirmiler ve Hristiyan felsefe-sini etkilemilerdir

c) Doaya uygun yaamay benimsemilerdir

d) nsanlarn evrene hkim olan logosun (Tanr) ocuklar olduuna inandklar iin tek bir dnyadevletinin olmas gerektiini savunmulardr

e) Epikr felsefesine idealist bir ierik kazandrmlardr

2. Tanrnn koyduu, insan tabiatna uygun ve deimez doal yasalarn bulunduunu savunan vebunlarn devletin koyduu yasalardan stn olduunu ileri sren dnce akm hangisidir?

a) Epikrclk

b) Sozm

c) Sinizm

d) Stoaclk

e) Hristiyanlk

3. Sezarn olan Sezara verin, Tanrnn olan da Tanrya.

Hz. saya atfedilen yukardaki sz, Bat siyasi dncesinde hangi ilkenin douuna kaynaklk etmi-tir?

a) zgrlk

b)

Adaletc) Laiklik

d) Eitlik

e) Hepsi

Yantlar: 1-a; 2-d; 3-c


26/94


27/94

ZET

Bu blmde, Roma mparatorluunun knn ardndan Bat Avrupann kendine zg ko-ullarnda doup gelien feodal toplum dzeni incelenecektir. Orta a Avrupasna rengini veren

bu dzen, iktisadi, siyasi, hukuki ve toplumsal boyutlaryla ele alnacak, feodaliteyle ilgili kavramlar(serf, ef, vassal, vb.) aklanacaktr. Ayrca, dnemin temel ideolojisi olan Hristiyanlk (Kilise) ile

devlet arasndaki atma zerinde durulacaktr. Bu erevede Hristiyan dnr Aquinolu Tho-masnn kirleri ve zelikle yasalar kuram incelenecektir.

ORTA A

Yeni bir Dzenin Ortaya k: Feodalite

Bat Roma mparatorluunun kyle balayan Orta ada, zellikle Bat Avrupada hkim olan top-lumsal, siyasal, hukuki ve iktisadi dzene feodalite(derebeylik) ad verilmektedir. Bu dzenin siyasi olaraken bariz zellii devlet birliinin olmamas yani devlet iktidarnn paralanm olmasyd. Bu siyasi durumunneticesi olarak halk, dorudan devlete deil topraklarn sahibi olan senyrleretabi durumdayd.

nceki ada klelie dayanan ekonomi (retim biimi), bu ada derebeylik zerine kurulmutur.retim tekniinde ortaya kan baz gelimeler (rnein kol deirmeninden yel deirmenine gei) kleciretim biiminden farkl bir ekonomik organizasyonu gerekli klmtr. Bylece yeni dnemin koullarylauyumlu farkl bir ekonomik rgtlenme, yeni bir retim ekli ortaya kmtr. Feodalite veya derebeylik ite

bu yeni siyasal, toplumsal, iktisadi, hukuki rgtlenme biiminin addr.

Feodalitenin ortaya knda, Bat Avrupann kendi iinde yaad baz gelimelerin yan sra dnya -nn baka blgelerindeki gelimeler de rol oynamtr. Bunlardan en nemlisi phesiz slamn ykselii veMslmanlarn Akdenizin dou ve bat kylarnda hkimiyet kurmalardr. Bylece Dou ile Bat arasndakltrel ve ticari ilikilerde en nemli rol oynam olan Akdeniz yolu baz Avrupa lkelerine kapanm ve

bu lkeler dnya ticaretinin dna atlmlardr.

ktisat tarihisi mer Ltfi Barkan (1902-1979)a gre Dnya ticaretiyle ilikisi kesilip kendi iine ka-panmaya ve bu yeni duruma gre yeniden tekilatlanmaya ve derlenip toplanmaya mecbur kalan Avrupada,ekonomi bakmndan en fazla kayda deer olan olay, malikneler sisteminin genilemesi ile para ekonomisiyerine tabii ve ayn diyebileceimiz bir ekonominin gemesi ve tam manasyla zirai bir medeniyetin ortalahkim bulunmas olmutur. Barkana gre, Avrupada ticaretin zayamasnn meydana getirdii paraszlk

yznden, genellikle ordu mensuplaryla memurlarn ancak malikne sahipleri arasndan seilebildii ya damalikne haline sokulduu bir dnemde, devlet reislerinin byk gelir kaynaklarn ve bunlara bal otoriteve egemenlik haklarn srdrmesi pek gt. Netice olarak derebeyliin, her biri bir para topran mlki-yetini, toprak zerindeki yetkilerle ele geirdii iin bamszlk ve nfuzlarn artran ve memuriyetlerine aityetki ve grevleri de toprak zerindeki tasarruarnn bir ksm gibi kendilerine mal ve mlk edinen eski me-mur ve mltezim toprak zenginleri elinde, devlet iktidarnn paralanmasyla meydana kt iddia edilebilir.

Feodalitenin nitelii konusundaki grleri yle zetleyebiliriz: Feodalite, byk malikne sahiplerininelindeki geni imtiyazlarn artmasyla meydana gelmitir. Senyrn (derebeyi) sahip olduu adaletin da-tlmas (yarg), askerlik hizmeti, vergi toplama gibi haklar doal olarak mlkiyet hakkndan doan haklardeildir. Bu haklar aslnda kraln iktidar ve yetkilerine giren haklardr. Ancak sz konusu haklar muayet

ya da gasp yoluyla kendilerine itaati salayacak kadar gl olan kimseler (senyrler/derebeyleri) tarafndan


28/94

kullanlmaktadr.

Roma devlet rgtnn ortadan kalkmasyla onun yerini alan feodal dzende senyrn hem sahibi hemde hkimi olduu bir malikne sz konusudur. Feodalite, bir yandan devlet otoritesini dier yandan bireyinzgrln salayan egemenlikve mlkiyetkavramlarn birbirine yaklatrm, haa eanlaml klmtr:Egemenlik, bir mlkiyet hakkna dnmtr. Ksaca feodalite, egemenlik ve mlkiyetin zel bir rgtlen-me biimidir.

Klelikten (veya kle-efendi ilikisinden) farkl bir durum olan bir kiiye ballk (yani serf-senyr iliki-si) barbar istilasnn yara gvensizlik atmosferinde ok daha hzl yaylm ve genellemitir. Yeni koullarbtn zgr insanlar kendilerine bir senyr semek zorunda brakmtr. Latince kle anlamn tayanservustan gelme bir kelime olan serf, derebeylerin arazilerinde alan ve onlarn mlk saylan kyllerdir.Serer, ancak zerinde yaadklar, ileyip rn elde eikleri toprakla birlikte alnp satlabilirlerdi. Siyasalhaklara ve istedii zaman baka topraklara g etme hakkna sahip deildiler. Feodal bir beye (derebeyi) ba-lydlar ve beylii terk etmeleri yasakt.

zetlemek gerekirse, retim tekniinin gelimesi sonucunda geveyen klelik ba, dnya leindeortaya kan baz gelimelerin (Akdenizin dou ve bat kylarnn Mslmanlarn kontrolne gemesi) deetkisiyle feodal rejimin domasna yol amtr. Bu rejimde topran serbeste kullanm sz konusu deil-

dir. Senyrsz topraklar istisnadr. Topraklarn neredeyse tamam efszlemesiyle hiyerarik bir dzenetabidir. Fief, Orta ada senyrn vassalna geimlik olarak verdii topraktr. Vassal, iledii bu topraktankazandklar karsnda senyrne belirli bir miktar vergi verir ve askeri hizmet sunar. Ksacas, fief szlemesiiki hr kii arasnda yaplan bir anlamadr. Taraardan biri senyr, dieri ise ona tabi olan vassaldr. Hrolmasna ramen hiyerarik olarak senyrn altnda bulunan vassal, ald topraklarn bir ksmn bakasnadevredebilir, bylece kendisi de vassal olduu senyre balln srdrerek senyr olabilir.

Feodal dzende kilisenin nemli bir yer igal eiini belirtmek gerekir. Laik senyrlere ait topraklar (ma-likneler) olduu gibi rahip senyrlere yani kiliseye ait topraklar da vard. Rahip senyrlere ait malikneleriletme ve ynetim bakmndan dierlerinden pek farkl deillerdi.

Feodal dzeni genel bir ema ile ifade etmek gerekirse, kraln en yksek senyr olduunu, feodal hiye -rarinin en yksek katn igal eiini syleyebiliriz. Dier bir deyile kral, senyrlerin senyr konumun-dayd. Ancak iktidarn paralanml ilkesi erevesinde kral, kendine tabi dier senyrlerin topraklarndayaayan halk zerinde herhangi bir nfuza sahip deildi. Neticede feodal hukukun gerei olarak, kendisi de

bizatihi feodal bir senyr olan kraln dorudan ynetimi (egemenlii) yalnzca kendi topraklaryla snrlyd.

Grld gibi, Orta a feodal toplum yapsnda eitli snar sz konuydu. Bunlar soylular (senyr-ler), din adamlar (rahipler), hr kyller ve sererdir. Her bir snfn farkl hukuki statleri vardr. Ekonomikolduu kadar hukuki bir eitsizlik de sz konusudur. Feodal toplumu tekil eden snar arasnda kesin snr-lar vardr. Snar aras geiler imknsz olmamakla beraber son derece gtr: Bir snftan baka bir snfagei belli hukuki ilemler ve merasimler gerektirmektedir. Soylular ve din adamlar ayrcalkl snardr vetopraklar bu iki snf arasnda paylalmtr.

Bu dnemin sonlarna doru, korunakl idari ve dini merkezler olan kentler yeni bir gelimeye sahneolmutur. Buralarda meta (ticaret mal) retiminin artmas, zanaat ve ticaretin gelimesi sonucunda yeni birsnf ortaya kmtr: burjuva snf (burjuvazi). Burjuvalarn (kent soylular) varl topraa deil kentlerdekimeta retimine ve ticarete balyd. Sava sanatyla (askerlik) uramadklar gibi toprak sahibi de deillerdi.Bu nedenle soylularn sahip olduu imtiyazlardan (hukuki ayrcalklar) yoksundular. Burjuvazinin giderekdaha glenecei ileriki dnemde bu durum ciddi bir elikiyi de beraberinde getirecektir. Ekonomik zen-ginlii elinde bulundurmasna ramen siyasi ve hukuki haklardan mahrum olan burjuvazi, bu duruma itirazedecek, gl bir toplumsal muhalefet rgtleyecek ve neticede burjuva devrimleri ortaya kacaktr.


29/94

Orta ada Devlet-Kilise atmas

Feodal dzenin ideolojisi saylan Hristiyanln iktidar konusundaki yaklam Orta a Avrupasndatartma ve atmalara yol amtr. Roma mparatorluunun yklndan sonra Avrupada yaanan kargaadneminin akabinde iki nemli kurum ortaya kmtr: Bunlardan biri feodal dzen zerine kurulmu olanRoma-Cermen mparatorluu, dieri ise Papalk (Kilise)tr. Bir sre beraber yol alan bu iki kurum arasndadaha sonra bir atma yaanmtr. Orta aa damgasn vuran bu atma iktidarn bu iki kurumdan han-gisine ait olaca konusunda yaanmtr. Bir gre gre iktidar/ynetim, Hristiyanla bal Roma-Cermen

mparatoruna ait olmalyd; dier gre gre ise iktidarn tek sahibi Papa olmalyd.

mparator ve Papa, birbiriyle ilikili iki ayr iktidarn temsilcileriydiler. lki dnyevi iktidar, ikicisi iseruhani iktidar temsil etmekteydi. Birbirinden ayr ve zerk kalmas ngrlen bu iki temsil, uygulamada ka-rabiliyor ve bu durum, mparator ile Papa arasnda bir iktidar atmasna yol ayordu. nceleri mparatorlehine olan bu g dengesi daha sonra Papa lehine deimitir.

Kilisenin stnl ele geirmesi, zamanla mparatorluun teokratikbir nitelie kavumasna yani birdin devletine dnmesine neden olmutur. Ortaya kan bu yeni durumda mparator lkeyi ancak Kili -senin onay ve Papadan ald vekletle ynetebilmekteydi.

Kilisenin bu tartlmaz stnl milli devletinkurulmasyla sona ermitir. 1285-1314 yllar arasndaFransa kral olan Philippe Le Bel, kilise mensuplarndan da vergi almak istemi ve bu konuda papa VIII. Bo-niface ile girdii mcadeleyi kazanmtr. Philippe Le Bel zamannda Fransa feodal geleneklerden uzaklapmerkezi ve modern bir devlet olma yoluna girmitir. Papalk, manevi etkisini srdrmekle beraber, artk y-netimde eskisi kadar sz sahibi olamayacaktr. Kral, bu yeni dnemde iktidarn papann aracl olmadandorudan Tanrdan almaktadr. Kraln iradesi yasa deerindedir; iktidarnn kayna, Romada olduu gibihalk deil, Tanrdr.

Milli devlet, daha nce grdmz site-devleen byk, imparatorluktan kk bir siyasi rgt ifadeeder. Bu siyasi oluumda birlii kral temsil etmektedir. Bu merkezi devlet tekilatnn ortaya kmasna para-lel olarak, feodalite de eski gcn yitirmitir. Ancak bugnk anlamyla modern ulus-devletin kuruluu,feodalitenin tm kalntlarn ortadan kaldrmay hedeeyen Fransz htilli (1789) sonrasnda gerekleecek-tir.

Aquinolu Thomasnn Yasalar Kuram ve ktidarn Snrlandrlmas

Orta ada ortaya kan toplumsal-siyasal-hukuki yeni dzenle (feodalite) ilgili bu dersimize son ver-meden nce, dnemin siyasi tartmalar hakknda genel bir kir sahibi olmak iin Aquinolu Thomas (1225-1274)nn grlerine ksaca bakmak faydal olacaktr. Gney talyann Aquino kasabasnda domu H-ristiyan bir dnr ve din adam olan Aquinolu Thomas, lk a felsefesinden ve zellikle de Aristodanetkilenmitir. Mslman dnrler araclyla Orta a Avrupasna intikal eden Aristo felsefesiyle

Hristiyan dncesinin bir sentezini yapmay amalamtr. Bu aba ierisinde, dnyevi ve ruhani iktidaruzlatrmaya almtr.

Aquinolu Tomas da tpk Aristo gibi insann toplumsal bir varlk olduuna, insann tek bana sala-yamayaca fayday ancak toplum iinde salayabileceine inanr. Toplumsal bir hayat iin iktidar arr.ktidarn kayna Tanrdr. Tanrnn iktidarn yeryznde, toplumun yararn gzeterek kullanacak olan isehalktr. Aquinolu Tomasnn bu dncesi, Aristonun ve Roma hukukunun izlerini tamaktadr.

te bu noktada, Aquinolu Thomasnn kurduu yasalar hiyerarisinden (aama sras) sz etmememizgerekir. En tepede, Tanrnn stn aklnn rn olan lmsz bir yasa bulunur. Sorunlarn en mkemmelzm ancak bu stn yasaya uymakla mmkn olabilir. Tanrnn aklnn yansmas olan ve insann kal-

binde yer alan bir yasa tr daha vardr ki Aquinolu Thomas buna doal yasa adn verir. nsanolu, buyasay takip ederek lmsz yasann gsterdii yoldan gidebilir. Onun da altnda, insanlarn yapt yasalar


30/94

bulunmaktadr. Bugn adna pozitif hukuk dediimiz, Aquinolu Thomasnn sralamasnda en ala yeralan bu yasalar Tanrnn aklnn ve doal yasann zel artlara uygulanmasndan ibareir. Aquinolu Thomas,gelitirdii yasalar kuramyla, Tanr ile insan arasnda yukardan aaya bir iliki ve sreklilik salamtr.

Aquinolu Thomasnn yasalar arasnda kurduu hiyerari, ayn zamanda iktidarn snrlandrlmasn dammkn klmaktadr. Pozitif yasalarn (yani insanlarn koyduu yasalarn) Tanrsal/lmsz ve doal yasa-larla uyumlu olma zarureti sz konusudur. Yeryznde iktidar elinde bulunduranlar, Aquinolu Thomasnnyasalar kuramna gre, key bir ynetim sergileyemezler, yetkileri Tanrsal ve doal yasalarla snrlandrl-

mlardr.

Aquinolu Thomasya gre iktidarn kullanlna Tanrnn dorudan bir mdahalesi veya etkisi sz konu-su deildir. Tanr, yeryznde iktidar kullanmak zere herhangi bir kiiyi (kral) atamaz. Peki, yeryzndekisomut iktidar kullanacak olan kiiyi, kral veya imparatoru kim belirler? Aquinolu Thomasya gre iktidarkullanacak olan kiiyi (yneticiyi) belirleyecek olan halktr.

Bu dncelerinden dolay Aquinolu Thomasnn demokrasi savunucusu olduu sonucunu karmakhatal olacaktr. Eski Yunandakine benzer bir demokrasi deildir onun nerisi. Ona gre, toplum ile yneticiarasnda sarih (ak, belirgin) veya zmni (kapal, gizli) bir kontratn (szleme) olmas gerekmektedir. Eerynetici toplumla yapt sarih veya zmni szlemeyi inerse bu hareketinin yaptrmna (meyyide)

katlanmak durumundadr. Aquinolu Thomas bylece mutlak iktidarn nlenebileceini dnmektedir.Aquinolu Thomas, yine Aristodan esinlenerek, monari, aristokrasi ve demokrasi karmas bir hkmeti

savunmutur. Bu karma ynetim biiminde arl en az olan demokrasidir. Sradan insanlarn, yneticininseilmesinde sz sahibi olmamas gerektiini, bu hakkn sekin (elit) bir gruba mahsus olduunu ileri srer.

Grld gibi Hristiyan bir Orta a dnr olan Aquinolu Thomas demokrasiyi savunmaz, ancaktiraniden yana da deildir. ktidarn snrlandrlmas gereklilii, onun siyasi dncesinin temel talarndan

biridir. Savunduu bu kirlerle Aziz Thomas, anayasaclk dncesinin tohumlarn atan dnrler arasn-da yer alr.

SONU

Bu derste, feodal dzenin ortaya k ve geliimi zerinde durulmutur. nceki ada kleliedayanan ekonomi, Orta a ad verilen bu dnemde derebeylik zerine kurulmutu. retimtekniinde ortaya kan baz gelimeler kleci retim biiminden farkl bir ekonomik organizasyonu

gerekli klmtr. Bylece yeni dnemin koullaryla uyumlu farkl bir ekonomik rgtlenme, yenibir retim ekli ortaya kmtr. Feodalite veya derebeylik ite bu yeni siyasal, toplumsal, iktisadi,hukuki rgtlenme biiminin addr. Feodalite, siyasi merkeziyetin olmad, devlet iktidarnnparalanm durumda bulunduu bir dzendir. Feodalite, bir yandan devlet otoritesini dier yan-dan bireyin zgrln salayan egemenlikve mlkiyetkavramlarn birbirine yaklatrmtr.Bu dzende egemenlik, bir mlkiyet hakkna dnmtr.

Feodaliteye paralel olarak Orta aa damgasn vuran bir dier gelime Kilise ile devlet arasnda,iktidarn kime ait olaca konusunda sren atmadr. Kilisenin stnl ele geirdii ilk dnem-de Roma-Cermen mparatorluu teokratikbir nitelik kazanmtr. mparator lkeyi ancak Kiliseninonayyla ve Papadan ald vekletle ynetebilmekteydi. Milli devletinkurulmas Kilisenin stn-

lne son vermitir.


31/94

Orta a dnrleri, iktidarn snrlar konusunda deiik kirler serdetmilerdir. Aquinolu Tho-mas, kurduu yasalar hiyerarisiyle dnyevi iktidarn snrlarn izmi ve anayasaclk dncesi -nin tarihteki nemli temsilcileri arasnda yer almtr.


1. Aadakilerden hangisi feodalite iin geerli bir deerlendirmedir?

a) Paralanm bir iktidar sz konusudur.

b) Halk, dorudan devlete deil topraklarn sahibi olan senyrlere tabidir.

c) Feodalite, egemenlik ve mlkiyet kavramlarn birbirine yaklatrmtr.

d) Avrupada feodal dzenin ortaya kmasnda, Akdenizin dou ve bat kylarnn Mslmanlarnhakimiyeti altna girmesinin de pay vardr.

e) Hepsi

2. Aadakilerden hangisi efin tanmdr?

a) Derebeylerin arazilerinde alan ve onlarn mlk saylan kyller

b) Orta ada bir topraa bal olmayan hr kyller

c) Orta ada senyrn vassalna geimlik olarak verdii toprak

d) Orta ada vassaln senyre dedii vergi

e) Feodal dnemde, Kilise hiyerarisinin en altnda bulunan din adamlarna verilen ad.

3. Aada verilen tarihi olaylardan hangisi, Kilisenin Orta adaki stnlnn sona erdiinin gs-tergesidir?

a) Roma-Cermen mparatorluunun kuruluu

b) Bat Roma mparatorluunun ykl

c) stanbulun Osmanllar tarafndan fethi

d) Milli devletin douu

e) Fransz htilali

4. Aquinolu Thomas iin aada yaplan deerlendirmelerden hangisi doru deildir?

a) Yasalar hiyerarik bir sralamaya tabi tutmu, en se insanlarn yapt yasalarn bulunduunu


32/94

ileri srmtr.

b) Aristo felsefesiyle Hristiyan dncesinin bir sentezini yapmay amalamtr.

c) Gelitirdii yasa kuram ile, dnyevi iktidarn snrlarn izmeyi amalamtr.

d) Monari, aristokrasi ve demokrasi karmas bir hkmeti savunmutur.

e) Anayasaclk dncesinin tohumlarn atan dnrler arasndadr.

Yantlar: 1-e; 2-c; 3-d; 4-a.


33/94



34/94

ZET

Bu blmde, ilk dnem slam siyaset dncesinin nitelii, temel kaynaklar ve ksaca geliimizerinde durulacaktr. Ayrca, Orta a slam dnrlerinden bn Haldunun toplum ve devlet ileilgili analizlerine yer verilecek, modern tarihilik ve sosyoloji disiplini asndan ifade eii anlamzerinde durulacaktr.

SLAMDA TOPLUMSAL VE SYASAL DNCE

lk Dnem slam Siyaset Dncesi

slam dini, insann bireysel yaamnn yan sra toplumsal ve siyasal hayatla ilgili de belli normlar getir-mitir. slamn temel metni ve birincil kayna olan Kuranda, bireyin yaam tarzna dair belli kurallar (emirve yasaklar) olduu gibi toplum dzeni ve siyaset (ynetim, devlet) ile ilgili baz temel ilkeler de bulunmakta-dr. Ksaca ifade etmek gerekirse, slam sadece ruhani, teki dnyaya (ahiret) dnk bir din deildir; bilakisbu dnya ile ilgili belli dzenlemeler de getirmitir. slam peygamberi Hz. Muhammed, insanlar bireyselkurtulua ulatrma hedene paralel olarak toplumsal ve siyasal bir dzen kurmay da hedeemitir. 622ylnda, kendine inanlarla birlikte, basklara maruz kald Mekkeden Medineye g (Hicret) eikten sonra

burada bir devlet kurmas ve vefatna kadar devlet bakanl yapmas slamn bu dnya (toplum, siyaset,iktisat) ile ne kadar ilgili olduunun gstergesidir.

Yukardaki aklamalardan hareketle slamda din-devlet veya ruhani-cismani iktidar ayrm olmadn

tespit etmek yanl olmayacaktr. slamiyette, birey iin olduu gibi toplum ve devlet hayat iin de geerliolan belli kural ve ilkeler manzumesi vardr. Bu btncl sisteme eriatad verilir.

Dier peygamberler gibi Hz. Muhammedin de grevi, Allahtan ald vahyi (Kuran) pratie geirmek,Allah tarafndan birey, toplum, ynetim, iktisat vb. konularla ilgili konulan emir, yasak ve temel ilkeleri gn-delik hayaa uygulamakt. Hz Muhammed, Mslmanlar topluluu (mmet) iin bir rneklik tekil etmek-teydi. Onun Kurandan ald ilhamla ortaya koyduu uygulamalar (snnet), yaad devirde olduu gibisonraki dnemlerde de Mslmanlar iin balayc bir nitelie sahiptir.

Hz. Muhammed, toplum, devlet ve iktisadi yaamla ilgili ald karar ve uygulamalarnda Kuranda-ki temel ilkelere dayanmaktayd. Onun vefatndan sonra, Mslmanlarn kendi aralarnda gerekletirdiiseimlerle ynetime gelen ilk drt halife (Hz. Ebubekir, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Ali) ise devleti Kuranve Peygamberin nceki uygulamalarn esas alarak ynetmilerdir. lk drt halifenin iktidara geliinde, bu-gnk anlamyla olmasa da bir seim mekanizmas iletilmitir. Peygamberin halifeleri ruhani-cismani veyadini-dnyevi iktidar gibi ayrmlar sz konusu olmakszn Mslmanlarn (mmetin) her alandaki nderleriolmulardr. Bu noktada slam ile Hristiyanlk arasnda nemli bir fark dikkat ekmektedir. slamiyette, H-ristiyanlktan farkl olarak, dini otoriteyi temsil eden Kilise benzeri bir kurum sz konusu deildir. Dolay -syla ruhani/manevi ve cismani/dnyevi liderlik ikilii bulunmamaktadr. Liderlik veya iktidar her boyutuylatek elde toplanmtr. Kurandaki en temel ilkelerden biri phesiz, mutlak iktidarn yaratcya (Allaha) aitolmasdr. Halifelerin (devlet bakanlarnn) grevi, devleti Kuran ve snnetin ngrd biimde ynetmekve yeryznde adaleti tesis etmektir.

slami ynetimin nemli ilkelerinin banda meveretgelmektedir. Danma, kir alveriinde bulunmaanlamna gelen meveret, Kuranda Mslmanlara riayet etmeleri emredilen ilkelerden biridir. Mslman-


35/94

larn, ilerini aralarnda ura ile yani istiare ederek, birbirlerine danarak yapmalarn tlenmektedir(ura Suresi, 38. ayet). Bu emir, slami siyaset ve ynetim anlayn belirleyen en temel ilkelerdendir.

Buraya kadar anlaklarmz Hlefa-i Raidin (Doru yolda olgun halifeler) denilen ilk drt halife dne-mi iin geerlidir. Daha sonra, yani Hz. Aliden sonra ynetime gelen Muaviyenin kendi yerine, olu Yezidihalife ilan etmesiyle slam tarihinde saltanata gei sz konusudur. Bu yeni dnem tarihte, Emeviler dnemiolarak bilinmektedir.

Bir Orta a slam Dnr: bn Haldun

Orta a slam dnrlerinin en nemlilerinden biri bn Haldundur. 1332-1406 yllar arasnda yaayanbn Haldun Tunusta domutur. Gzleme dayanan ampirik (grgl) bir zemine oturuu almalaryla, 19.yzylda doacak sosyolojinin habercileri arasnda saylr. Tannm sosyal antropolog Ernest Gellner, bnHaldunun kirlerini aklarken onu sosyologlarn en tarafsz olarak tanmlar ve ekler: bn Haldun duru-mu olduu gibi anlatr, dzeltmek iin bir reete nermez. Yalnzca durumu inceler.

En mehur eseriMukaddimedir. Kuzey Afrikadaki ksa mrl kk devletlerin gelime ve k d-nemlerine ahit olan bn Haldun, gzlemleriniMukaddimesine aktarmtr. Mukaddime, 7 ciltlik dnya tarihi

Kitab l-ber(bretler Kitab)in giri kitab olarak yazlmtr. bn Haldun bu eseriyle Ktip elebi ve Namgibi birok Osmanl tarihisini etkilemitir. Osmanl mparatorluunun ykseli ve k dnemleri pek okdefa onun teorileriyle analiz edilmitir. 19. yzyldan itibaren ise Avrupal tarihiler tarafndan kefedilmi veeserleri byk ilgi ekmitir.

bn Halduna gre tarihin grnr yznde bir dizi olaylar yer alrken, tarihin asl manas gizli yzn -dedir.Mukaddimenin giriinde srf nakil ve sylentilere dayanan bir tarih bilimine gvenilemeyeceini, e-itli milletlerin ve devletlerin geliimlerinin pe pee sralanmasnn tarihi anlamaya hi bir katk salamaya-can belirtir. nemli olan bu gelimenin srrn kavramaktr. Nakledilen bilgilerin ve olaylarn bir mantkszgecinden geirilip, geree uygun olup olmadn anlamak gerekir. Bu grleriyle bn Haldun, modernhistoriograye (bilimsel tarih yazm) ok yaklaan kuramsal-yntemsel bir tutum sergilemitir.

Peki, toplumlarn geliip deimesiyle ilgili bu mantk szgeci nedir? Kuzey Afrikal dnre gretarihin gerek bilgisine ulaabilmek iin sosyal olay ve olgularn objektif gzleminden ie balamak gerekir.Uygarlk ve topluluklarn eitleri, zaman iindeki deiimleri ve bu deiimlerin nedenleri incelenmelidir.te bunu yapacak bir bilime ihtiya vardr. bn Haldun, kendinden nceki dnrlerin eserlerini taram ve

byle bir bilimin oluturulmam olduunu, oluturulmusa da kendisinin buna ulaamadn belirtmitir.

bn Haldun, ilk kez kendisi tarafndan kurulduunu belirii bu ilime mran lmiadn vermitir.Bylece bir taraftan bilimsel tarihiliin, dier taraftan da sosyolojinin temellerini atmtr. bn Haldun buyeni bilimin aratraca konular yle zetler: Gemi alarda yaam kavimlerin durumlar ve yaay-larnda meydana gelen deiiklikler; bu kavimlerin idareyi ve lkeyi ellerine geirmelerinin sebepleri; insan

topluluklarnn tabiatlar, yerleik veya gebe hayat, gler ve nfus hareketleri; devletlerin kuruluu, kuv-vet kazanmalar ve kmeleri; retim ve tketim; bilim, sanat, ticaret; zamann ak ierisinde bu saylandurumlarn deimesi ve deimelerin sebeplerinin incelenmesi.

bn Haldunun tarih yazcl asndan nemi, ilk kez somut tarihsel olaylar arasndaki nedenselliktenbahsetmesidir. Bu Orta a slam dnr, nedensellii tarihe uygulayarak, dier bir deyile olaylar ara-snda geriye dnk balantlar kurarak tarihe ve toplumlara ilikin yasalar bulmaya almtr. Ona gre,tarihsel olaylarn doruluklarn denetleyebilmek ancak bylelikle mmkn olabilmektedir.

bn Haldun, dinamik bir toplum anlayna sahiptir. Toplumlarn srekli bir deiim ve atma iindeolduklarn ileri srer. Devleti de toplumsal bir olay deerlendirir ve inceler. Toplumun kkeni, insann top-lumsal bir varlk olmasna dayanr. Bir arada yaama zorunluluu, dier bir ifadeyle toplum olmadurumu,dayanma ihtiyacndan domutur. nsanlar, doal zorluklarla ba edebilmek iin bir arada (toplum olarak)


36/94

yaamak zorundadrlar. Toplumlar arasndaki farklar ise cora artlar ve iklim koullarndan kaynaklan-maktadr.

bn Haldun toplumlar iki ayr tipe ayrmtr: gebe toplumlar ve yerleik toplumlar. Sosyal dinamik,dier bir deyile toplumsal deime, bu iki toplum tipi arasndaki diyalektik atmadan kaynaklanmaktadr.Yerleik toplumlar zamanla gever ve yozlar. Bu toplumlarda yaayan insanlar zevk ve rahata dkn halegelirler. Gebeler ise daha savadrlar ve aralarndaki ba (asabiye) daha kuvvetlidir. Zamanla zenginleenve g kazanan gebe toplumlar, yerleik uygarlklar kurarlar ya da yerleik uygarlklar ykarak yerlerine

geerler.

Gebe toplumlarda dzeni yaratan sosyal iliki/ba veya bn Haldunun ifadesiyle asabiye, ayn zm-reye mensup olmann yara dayanmadan doar. Bu ba nce kabiledeki akrabalk ilikilerinden doar.Kabile gelitike, iine farkl soylar dhil olunca, asabiye dar anlamda bir akrabalk ba olmaktan kar genianlamda bir kavim ve kabile ba halini alr. Gebe toplumlarda dzenin kurulmasnda, asabiye bannyan sra eerin otoritesinin pay da vardr. ee kabile yeleri arasndaki ba, kendiliinden doan ve rkurallarla desteklenen bir badr. Devlet rgtne sahip yerleik toplumlarn tersine, gebe toplumlardaefin emrinde askeri bir g bulunmaz.

Toplumun yerleik bir dzene geiiyle birlikte devlet doar. Yerleik uygarlk srecine geile kabileler

(soylar) birbiriyle kaynar/karr ve nfus artar. Ayrca toplumda servet birikimi ortaya kar. Bu yeni du -rumda, dzeni salamak iin asabiye artk yeterli deildir. Merkezi bir bask ve kontrol aracna ihtiya vardr.Bu ihtiyac karlamak zere siyasi iktidar (devlet) doar.

bn Halduna gre devlet, birbirleriyle rekabet ve mcadele halindeki kabilelerden birin dierlerine s-tn gelmesi ve onlar zerine stnlk kurmasyla balar. Devlet toplumdan farkl bir kategoridir. Toplum,insanlarn birbirlerine yardm etmeleri zorunluluundan domutur. Devlet kri ise, insan hemcinslerininsaldr ve zulmne kar koruma gereinin sonucu olarak ortaya kmtr. nsanlar dier hemcinslerinintecavznden korunabilmek iin bir yasakya ihtiya duyar ve onun otoritesine boyun eerler. Devletin or-taya k sosyal bir olaydr ve tpk toplum gibi, bir zorunluluktan ileri gelmektedir.

bn Halduna gre kabile dayanmasna dayanlarak kurulan hanedan devletinde hkmdar bir md -det sonra kendi kabilesinin (aile ve soyunun) mensuplarna gvenemez olur. Bunlarn yerine dardan der-lenmi, kendine bal bir askeri g salar. Bu usule devirmedenir. Bu sistem, uzun sre Osmanl Devletitarafndan da uygulanmtr. Askeri ve sivil brokrasinin nemli bir blm, gayrimslim tebaadan ocukyata devirilen kiilerden oluturulmutur. Osmanl mparatorluunda devirmeler, devletin ok yksekmakamlarna (sadrazamla kadar) ykselebilmilerdir.

bn Haldun, yerleik yaamn ortaya kard karmak sorunlar zebilmek, hkmdarn yetkilerinisnrlandrp, belli kurallara uymasn salamak ve devleti kmekten kurtulabilmek iin devletin belli birsiyaset izlemesi gerektiini ileri srer. Yerleik toplumlarn ynetiminde eit siyasetin uygulandn gz-lemlemitir:

1. Akl Siyaset: Devletin, insanlarn akl yoluyla bulup uyguladklar siyasetle ynetilmesidir. Bu siya-setin iki farkl tezahr sz konusu olabilir: Kamu karn n plana alan bir siyaset olabilecei gibi,hkmdarn karlarna hizmet eden bir siyaset de olabilir.

2. Medeni Siyaset: Filozoarn szn ettii ideal siyasettir. Otoriteye gerek olmakszn, insanlarn barve huzur iinde yaamas eklinde tanmlanabilir. Eatunun bahseii ideal site veya slam d-nr Farabi (872-950)nin szn ettii erdemli ehir buna bir rnektir. Bu tr bir siyasetin gerekle-ebilmesi iin insanlarn erdemli ve olgun olmalar gerekmektedir. Kendi kendilerini denetleyebilenfaziletli insanlarn ynetimde olduu bu tr bir siyasetin pratikte gerekleebilmesi uzak bir ihtimal-dir. bn Haldun, Farabinin Medinetl- Fazla(Erdemli ehir) adl eserinden bahsederken, toplumsalgerekliin byle bir devleti mmkn klamayacan belirterek medeni siyaset dncesini aka

eletirir.


37/94

3. Dini Siyaset: Devletin, Allahn elileri vastasyla bildirdii yasalar erevesinde ynetilmesidir. Dinikurallar, sadece bireylerin deil, devletin izlemesi gereken yolu da gsterir. Peygamberden sonra ha-lifeler tarafndan yrtlm olan bu siyaset, bn Halduna gre hem bu dnya hem de ahiret iin endoru siyaset biimidir.

Medeni siyaseti tamamen hayali bir dnce olarak deerlendirip devre d brakan bn Haldun, akli ve

dini siyaset trlerini karlatrr ve dini siyasetin akli siyaseen stn olduunu ifade eder.bn Haldunun bu tespitleri, onun gzlemci ynn ortaya koymaktadr. Devleti meydana getiren neden

veya zorunluluklar, sosyal olaylarla aklama eiliminde olan bu slam dnr, Mukaddimeadl eserindedevletlerin ve medeniyetlerin Arap-Mslman dnyasnda getikleri aamalar dngselbir ekilde tasvireder. bn Halduna gre bir hkmdarln getii be aama vardr: Birinci aama hkmdarn halk ilebirlikte hareket ettii, zafer kazanlan ve devlet kurulan evredir; ikinci aamadaolas rakipler ortadankaldrlr ve iktidar salamlatrlr; nc aama feragat ve rahatlk adr, hem yneten hem de ynetilen-ler bolluk iindedir, hkmdarlar tek balarna kendi dnceleriyle i grr; drdnc evrede hkmdarseleflerinin yolundan giderek onlarn kazanmlarn korumaya alr ve bar korur; beinci ve son aa-maise israf ve sap datma adr, hkmdar kendinden nceki kazanmlar kendi zevkleri uruna datr,

hkmdarla katks olanlar grevden uzaklatrr, ordu tekilat bozulur ve nihayet devlet tedavisi mm-kn olmayan hastala tutulur ve yklr.

bn Haldunun kurulu, ilerleme, doruk noktas, k ve yok olma eklinde birbirini takip eden aama-larla tanmlad bir devletin hayat, insan hayat ile ok byk benzerlikler tamaktadr. Zaten kendisi de

bir devletin doal mr ile herhangi bir insannki arasnda benzerlik kurar ve devlet mrnn ounlukla insan neslinin yaad sreyi, yani yaklak 120 yl gemeyeceini belirtir. Devleti kuran ilk nesildir; ikincinesil bolluk ve refah iinde yaar ve yerleik hayata alr, ancak daha sonraki srete zaferler kesintiye urar;refah iinde yaamaya alan nc kuak ise devletlerini koruyamazlar ve devlet bu nesilde ihtiyarlk veyklma ana gelir, nihayet herhangi bir kuvvet saldrd takdirde devleti koruyacak ve kar koyacak kuv-vet bulunmayacak, devlet yklacaktr. Ancak, bn Haldun her ne kadar bir medeniyetin geliim sreci ile bir

canlnn biyolojik dngs arasnda karlatrmaya gitse de hkmdarlk iin k, doal lm anlamnagelmemektedir. Sz konusu hkmdarlk, kendisini fetheden baka bir toplumun egemenliine gemektedir.Fethi gerekletiren yeni toplum ise yeni bir devletin temellerini atar ve yeni bir dng balar.

bnHaldunun yaad dneme kadarki tarihsel sreci analiz ederek oluturduu yaklamn,Osmanldnrleri arasnda da yank bulduunu yukarda belirtmitik. Nam rneinde olduu gibi Osmanl m-paratorluunun iinde bulunduu durumu anlamlandrmada bu yaklama bavurulmutur. Nam (1655-1716) bir devletin hayatnda be aama ngrr: Kurulu dnemini iktidarn salamlatrld dnem takipeder, nc aamada huzur ve rahatlk hkimdir, daha sonra bolluk ve arlklar dnemi gelir ve nihayetzlme dnemi ile hkmranlk yklr. Bu dnemlendirmeye gre 1683 ylndaki ikinci Viyana kuatmasile Osmanl mparatorluu drdnc aamaya, yani arlklar dnemine girmitir.

Namnn bu yaklamnda bn Haldunun izleri ak bir ekilde grlr, ancak, bu benzerlie ramentemel bir farkllk vardr. mparatorluun asker baarszlklar ve toprak kayplar yaad dnemdenitibaren yaplan analizler her ne kadar bnHaldununkiler ile paralellikler sunsa da, Osmanl devlet adam-larnn yaklamlarn belirleyen siyasal sistemdeki dengeyi ve bu dengeden hareketle toplumsal uyumu ko-ruma amalardr. Dier bir ifadeyle ama, sadece sorunlar tespit etmek deil, ayn zamanda iktisad, siyasve toplumsal sorunlara zm nerileri getirmektir. bn Haldunun dngsel emasndan hareket eden, fakat

bu emay Osmanl mparatorluuna uygulamaya alan devlet adamlar, devletin saln kaybetme-mesi ya da yeniden kazanmas iin birtakm neriler sunmulardr. Oysa bn Haldun iin imparatorluklarnyklmas srecin doasnda vardr, yani yklma bir kaza deil kanlmaz bir sondur. Nitekim Fransz jeo -politika uzman Yves Lacoste, bn Haldundan hareketle u aklamalar yapmaktadr: Canl organizma, ya-

ratlndan itibaren lmn mikroplarn iinde barndrr. Hayatn kanlmaz geliimi, lmn kanlmaz


38/94

geliimine yol aar. mparatorluklar iin de ayn durum geerlidir.

te, Osmanl devlet adamlarnn deitirmek istedikleri bu kanlmaz son fikridir. Bir anlamdahastal tehis edip buna bir are bulmak isterler, yani ama bn Haldunun ngrd son aamay yaama-maktr ve bu adan da bn Haldunun analizinden farkllarlar.

SONU

slam dini, insann bireysel yaam iin olduu gibi toplumsal ve siyasal hayatla ilgili de belli normlargetirmitir. slamiyetin birincil kayna olan Kuranda, bireyin yaam tarzna ilikin belli kurallarn(emir ve yasaklar) yan sra toplum dzeni ve siyasetle (ynetim, devlet) ilgili baz temel ilkeler de

bulunmaktadr. Bu nedenle, slamda din-devlet, ruhani-cismani iktidar ayrm yoktur. Bu anlamda,slamda, Hristiyanlkta olduu gibi devlete kar konumlanm Kilise benzeri bir kurum da szkonusu deildir. slami ynetim anlaynn en nemli ilkelerinden biri danma, kir alveriinde

bulunma anlamna gelen meverettir.Orta a slam dncesinin en nemli temsilcilerinden biri bn Haldundur. Kuzey Afrikal budnr, gzleme dayanan, ampirik almalaryla, 19. yzylda doacak sosyolojinin habercileriarasnda saylr. Sosyologlarn en tarafsz olarak nitelendirilen bn Haldun, birok Osmanl veBatl dnr etkilemitir. mran lmini kurarak bilimsel tarihiliin ve sosyolojinin temelleriniatmtr. Nedensellik prensibini tarihe uygulayarak yani olaylar arasnda geriye dnk balantlarkurarak, tarihe ve toplumlara ilikin yasalar bulmaya almtr. bn Haldun toplumlar gebetoplumlar ve yerleik toplumlar olmak zere ikiye ayrm; yerleik toplumlarda tr siyasetinsz konusu olabileceini gzlemlemitir: Akli siyaset, medeni siyaset, dini siyaset. Ona gre, top -lumun ortaya k gibi devletin douu da sosyal bir olaydr ve zorunluluktan ileri gelmektedir.

Devletlerin kurulu, ilerleme, doruk noktas, k ve yok olma eklinde birbirini takip eden beaamadan gemek durumunda olduklarn ileri srerek dngsel bir tarih anlayn benimsemitir.


1. slam siyaset dncesinin temel ilkelerinden biri olan meveret hangi anlama gelmektedir?

a) Akl yrtme

b) Dnya hayatn bireysel ve toplumsal bir imtihan olarak grme

c) Dnyay bir sava ve mcadele alan olarak grmek

d) Danma, kir alveriinde bulunma

e) Din ile dnya ilerini birbirinden ayrmama


39/94

2. bn Halduna gre yerleik uygarlklarda grlebilecek siyaset tipi aadaki klardan hangisindebir arada verilmitir?

a) Adil siyaset; Medeni siyaset; Dini siyaset

b) Akli siyaset; Medeni siyaset; Dini siyaset

c) Akli Siyaset; Ahlaki siyaset; Medeni siyaset

d) Hukuki siyaset; Adil siyaset;Eitliki siyaset

e) Adil siyaset; Eitliki siyaset; zgrlk siyaset

3. bnHaldunun tarih anlay gene olarak nasl tanmlanabilir?

a) lerlemeci

b) Materyalist

c) Dz-izgisel

d) Dngsel

e) Hepsi

4. bnHaldunun gelitirdii asabiye kavram, aadakilerden hangisiyle karlanamaz?

a) Toplumsal dayanma

b) Toplumsal uyuma

c) Toplumsal sapma

d) Milliyetilik kri

e) Yaknlk ba

Yantlar: 1-d; 2-b; 3-d; 4-c


40/94


41/94

ZET

Bu blmde ilk olarak, Avrupada milli devletlerin douu ve merkezi krallklarn glenmesikonu edilecektir. Bu erevede, Batda Hristiyanlk iinde yaanan nemli bir dnsel reforma,Protestanln ortaya kna da deinilecektir. kinci olarak, talyan birliinin salanmasna ynelikkaleme ald Prensadl eseriyle tannan Machiavellinin dncelerine yer verilecektir. Son olarak

ise XVII. yzylda mutlak monarinin tartmaya almasna ve kraln yetkilerinin snrlandrlmasnakar kan ngiliz dnr Hobbesun Leviathanadl eseri ve toplum szlemesi kavram zerindedurulacaktr.

YEN A: MLL DEVLET VE MUTLAK MONAR

Yeni ada Siyasi ktidar ve Reform

Orta a zerine olan dersimizde beliriimiz gibi ticaretin gelimesiyle feodal dzenin gc azalm veyeni bir toplumsal snf belirmeye balamtr. Ticaretle geinenler burg denilen kaleler iinde (kentlerde)yayor ve kendilerine burgensis ad veriliyordu. Geimini ticaret ve zanaatla salayan bu yeni snf (dahasonra burjuva denilecek) zamanla toplum iinde g kazanm ve karlar gerei feodal senyrlere karmerkezi iktidar (kral) desteklemitir. Ancak daha sonra mutlak monariyle de atmaya girmi ve tarihte

burjuva devrimleri olarak bilinen radikal deiimleri gerekletirmitir. Bu konuya ilerleyen derslerimizdetekrar dneceiz.

XVI. yzyln hemen ncesinde ortaya kan baz teknolojik gelimeler de merkezi krallklarn glen-mesine olanak vermitir. rnein gl toplarla feodal senyrlerin atolarn tehdit etmek ve onlara ba

edirmek mmkn hale gelmitir. Neticede senyrler zamanla kraln evresinde toplanmay ve onun hima-yesinde yksek memuriyetlerde bulunmay karlarna daha uygun grmeye balamlardr. Bylece kurulanmilli devletler Papann dnyevi iktidarna da kar kmaya balamlar ve neticede kraln snrsz iktidargiderek pekimi, mutlaklamtr.

XVI. yzyldan itibaren Kilisenin iktidar, Hristiyanlk iinde de sorgulanmaya balamtr. Kiliseninkurduu hiyerarik dzene yneltilen eletiriler, Hristiyanlk iinde yeni bir akmn domasna yol amtr.Hristiyanln kaynana dnmeyi savunan ve Protestanlkad verilen bu akmn en nemli ncleri arasndaAlman Martin Luther (1483-1546) ve Fransz Jean Calvin (1509-1564) saylabilir. Bu isimler Papaya ba kaldr-mlar ve Hristiyanlk iinde bir reform yaplmas gereini savunmulardr. Dini alanda bireyin zgrlnsavunan Protestan dnr ve ilahiyatlar, toplumsal ve siyasal alanda ise herhangi bir zgrlk talebinde

bulunmamlardr. Kilisenin (Papann) iktidarna vurulan bu darbe sonuta dnyevi iktidarn (krallarn) bs-btn rakipsiz kalmas sonucunu dourmutur.

Dini alanda devrimci olan Luther, siyasi alanda son derece muhafazakrdr. Siyasi iktidara bakal-drmak - hkmdar zalim bile olsa ona gre yanltr. Luthere gre, hkmdara ba kaldrmak Tanrya

bakaldrmakla ayn anlama gelir. Zira Tanr, bazlarna ynetici olma ayrcal vermitir. Tanrnn ynetmeayrcal baheii kii adaletsiz, kt ve haa zalim olabilir. Her durumda, Tanrnn verdii hkme razolmak gerekir, nk o yanlm olamaz.

Benzer bir yaklam Calvinin dncelerinde de karmza kar: Ona gre, tiranlk bile olsa siyasi ikti-dara itaat etmek, boyun emek gerekir.

Protestanlk dncesi burjuvazinin/kapitalizmin geliiminde nemli bir etken olmutur. XIX. yzylda


42/94

sosyolojinin kurucu babalarndan Max Weber, Protestanlk ile kapitalizmin geliimi arasndaki ilikiye iaretetmitir. Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhuadl eserinde Weber, Protestanlk dncesinin temel ni-teliklerinin kapitalizmin dou ve geliimine imkn verdiini ileri srmtr. Protestanla gre insanlarnkurtuluu, bu dnyada Tanr adna ok almalaryla mmkndr. Protestanla gre insanlar yeryzndeTanrnn kralln kurmakla ykmldrler. Bunu salayabilmeleri iin Tanr insanlardan, ok almala -rn, fazla retmelerini, tutumlu olmalarn, lks yaamdan kanmalarn beklemektedir. Webere gre okalma/retme ve tutumlu olma/biriktirme, kapitalizmin Bat Avrupada geliip serpilmesi iin gerekli ortamhazrlamtr.

Niccolo Machiavelli: Etik ve Siyaset

Niccolo Machiavelli (1469-1527) Floransal bir dnrdr. 1498-1512 yllar arasnda Floransa Cumhuri-yetinin hizmetinde almtr. 1512de Medecislerin iktidara gelmesiyle iine son verilince, Machiavelli ken-dini siyasi yazarla vermitir. Amac sadece dnsel eserler vermek deil ayrca yeni iktidarn beenisinikazanmaktr. Bu amala, Prensve Titus Liviusun lk On Blm zerine Sylevleradl nl eserlerini yaz-mtr.

Machiavellinin yaad dnemde Fransa, ngiltere ve spanyada merkezi krallklar kurulmutur. Romamparatorluunun kmesiyle irili ufakl birok devletin ortaya kt talya ise hl siyasi birlikten yoksun-dur. talyan birlii (Risorgimento, yani yeniden dou, dirili) ancak XIX. yzylda gerekleebilmitir. O tarihekadar talya sadece cora bir blgeyi ifade etmekteydi, siyasi bir birlik anlamna gelmiyordu. Machiavel-linin yaad XV. ve XVI. yzyllarda ve sonrasnda talyada Papann ynetimindeki topraklarn dn-da ayrca kuzeyde Yunan site-devletlerini andran devletikler bulunmaktayd. Venedik, Milano ve Floransa

bunlardan en nemlileridir.

Machiavelliye gre talyann cora bir terim olmaktan kp siyasi bir birlik anlam tamasnn zamangelmitir. Bu birlii ancak bir hkmdar (prens) salayabilir. Bu yle bir prens olmal ki amaca varmak iinher trl arac meru saysn, onu hibir ahlaki kural durdurmasn. Machiavelli izdii prens gryle, hemlk a hem de Hristiyan Orta a dncesiyle hesaplamaya girmitir. Eatun, Aristo, Stoaclar ve Hristi-yan dnrler iin devletin amac etiktir, ahlakidir. Sz konusu lk a dnrlerine gre devlet insan iyi-ye, erdemli bir yaama yneltmelidir; Hristiyan lozoara gre ise sonsuz kurtuluun eiine ulatrmaldr.

Machiavelli ise devletle ilgili bu tr anlaylara kar kmtr. Sostlerden sonra ilk kez o, siyaset (veyaiktidarn kullanm) ile ahlakn birbirinden ayr eyler olduunu sylemitir. Bu ikisinin (siyaset-ahlak) birbi-rine kartrlmasnn bir fayda salamayacan ileri srmtr. Tarih boyunca yneticilerin szleriyle uygu-lamalarnn rtmemesi aslnda ili olarak ska rastlanan bir durumdur. Machiavelli ite bu gerei yaln

bir ekilde gzler nne sermeyi amalamtr. talyan dnr, siyasi konular, ahlaki, metazik ve diniilkelerden soyutlayarak, bunlardan bamsz bir ekilde ele almas nedeniyle siyasi dnce tarihine nemli

bir yenilik getirmitir.

Prensadl eserinde Machiavelli her toplumda iki farkl miza olduunu ileri srer: Biri halknki, dieriise byk olanlarn mizac. Ne var ki halk byklerin emri ve basks altnda olmak istemezken, bykler isehalka komut vermek ve onu bask altnda tutmak ister. Savunduu bu dnceyle Machiavelli, toplumsal

blnmln gerekte toplumlarn vazgeilmez ve nlenemez bir nitelii olduunu belirtmek istemitir.te bu tespit, Machiavelliyi modern anlamda siyaseti kavrayan ve anlayabilen bir dnr olarak karmzakaryor. Siyasetin olumasna yol aan ite bu blnmlk, bu ikilik, dier bir ifadeyle ileriki dersleri-mizde greceimiz Marxn ifadesiyle snf mcadelesidir. Bu ikilik olmazsa toplum olmayacak, dolaysylasiyaset de olmayacaktr.

Machiavelliye gre siyasal iktidarn grevi, bu ikilii gidermek veya zmek deildir. Siyasetin tek fonk-siyonu, kendisiyle tmyle bark (atma olmayan) bir toplumun tesisi deildir. nk byle atmasz

bir toplum, siyasetin var olma nedenini ortadan kaldrmakla kalmaz ayn zamanda kendini de yok etmi


43/94

olur. O halde siyasetin amac, toplumda nlenemez ve vazgeilmesi mmkn olmayan blnml veatmay ynetmektir.

Machiavelli bir Rnesans dnrdr. Dolaysyla Machiavelliyi anlamaya alrken, talyann iindebulunduu siyasi durum (paralanmlk) kadar, yaad dnemde Avrupada ortaya kan kkl dnseldeiim de hesaba katlmaldr. Bu dnemde Orta a Hristiyan dncesi eski nemini yitirmeye balam,eletirel dnce boy atm, birey kri gelimeye balamtr.

Machiavelli Prens adl eserinde, talyan birliini kuracan hayal/mit eii prense, devlet ynetimikonusunda tler verir. ktidar miras yoluyla deil kendi gcyle ele geiren bir prens, hkmdar adaynasl davranmaldr? Machiavelli bu varsaymdan hareket ederek hkmdara kuvvetli, yrtc, kurnaz ve hat-ta ikiyzl olmas tavsiyesinde bulunuyor. Machiavellinin siyasi ikiyzllk dedii tavr, gnmz mo-dern siyaset jargonunda siyasi propaganda olarak anlalabilir. Machiavelli propaganday siyasi iktidarntemel unsurlarndan biri olarak deerlendirmektedir. Ona gre kuvvet kullanmadan iktidar yolunun almasmmkn olmadndan prens, sava sanatn da ok iyi bilmek durumundadr.

Machiavelli insan tabiat konusunda kar

sosyoloji 1. sınıf siyasal dusunceler tarihi

Documents