T.C.

MARMARA ÜNIVERSITESI

SOSYAL BILIMLER ENSTİTÜSÜ

ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI

İSTİHBARAT BİLİM DALI

SOSYAL MEDYA ÜZERİNDEN ELDE EDİLEN İSTİHBARATIN

GÜVENLİK MAKSATLI KULLANILMASI

Yüksek Lisans Tezi

SELAMİ BALTACI

İstanbul, 2017

T.C.

MARMARA ÜNIVERSITESI

SOSYAL BILIMLER ENSTİTÜSÜ

ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI

İSTİHBARAT BİLİM DALI

SOSYAL MEDYA ÜZERİNDEN ELDE EDİLEN İSTİHBARATIN

GÜVENLİK MAKSATLI KULLANILMASI

Yüksek Lisans Tezi

SELAMİ BALTACI

Danışman: DOÇ.DR. EMEL PARLAR DAL

İstanbul, 2017

i

SOSYAL MEDYA ÜZERİNDEN ELDE EDİLEN İSTİHBARATIN

GÜVENLİK MAKSATLI KULLANILMASI

Selami Baltacı

ÖZET

Sosyal medyada biriken büyük miktarda verinin analiz edilerek istihbarat

üretilmesi sonucunda Sosyal Medya İstihbaratı (Social Media Intelligence - SOCMINT)

adı verilen yeni bir istihbarat türü ortaya çıkmıştır. SOCMINT sayesinde suçlu

profilleri, suçun işleneceğine dair göstergeler, suça ve köktenciliğe sevk eden

motivasyonlar arasındaki karmaşık ilişkiler ortaya çıkarılabilmekte, işlenecek bir suç

önceden tespit edilebilmekte ya da işlenmiş bir suç hakkında ipuçları elde

edilebilmektedir.

Bu eşsiz veri kaynağından güvenlik amacıyla yararlanmanın birçok zorlukları

da vardır. Farklı dillerde yazılmış mesajlar, aldatma amacıyla yazılmış gerçek dışı

mesajlar, daha büyük kitleler tarafından okunması için yazılmış abartılı ve ilgisiz

cümleler analizde karşılaşılan sorunlardan bazılarıdır. SOCMINT uygulamalarında

incelenen veri başkalarının kişisel verilerinden ve iletişim içeriklerinden oluştuğu için

kullanıcıların haberleşmelerinin ve özel hayatlarının gizliliği konusu da üzerinde

durulması gereken sorunlardan birisidir.

Toplum güvenliğini sağlamada SOCMINT‟in potansiyel yeteneğinden daha

etkin yararlanabilmek için anılan problemlerin çözülmesi gerektiği düşünülmektedir.

Bu çalışmada, SOCMINT uygulamalarında karşılaşılan ve yukarıda özetlenen

sorunlar incelenecektir. Bu engellerin üstesinden gelinebilmesi için teknoloji, dil bilimi,

sosyal bilimler ve hukuk alanlarında gerçekleştirilmesi gerektiği değerlendirilen

çalışmalara yer verilecektir.

Anahtar Sözcükler: Güvenlik, İstihbarat, Sosyal Medya, Sosyal Medya İstihbaratı,

Sosyal Medya Analizi.

ii

UTILIZATION OF THE INTELLIGENCE GAINED FROM SOCIAL

MEDIA FOR SECURITY

Selami Baltacı

ABSTRACT

As a result of producing intelligence by the analysis of the big data collected in

social media, a new kind of intelligence called Social Media Intelligence (SOCMINT)

has emerged. Thanks to SOCMINT, complicated relationships between the criminal

profiles, crime indicators, motivations for the crime and radicalism can be discovered.

Thus, a potential crime can be prevented or some profitable clues about a committed

crime can be extracted.

There are also plenty of drawbaks in exploitting this unique source of

information. The texts written in different languages, cheating and delusive messages,

or exaggerated and irrelevant expressions written to take more attention are some of the

drawbacks faced with in the analysis process. Since the data analyzed in SOCMINT

applications are compromised of personal information and communications of others,

the right of privacy of social media users is another problem to be solved.

It is thought that these obstacles should be coped with in order to utilise the

potential capabilities of SOCMINT for public security.

In this study, those obstacles briefed above which are faced with during the

SOCMINT applications are going to be examined. Furthermore, develoments in

technology, linguistics, social sciences and law that are evaluated as essential to solve

these problems are going to be referred.

Keyword: Security, Intelligence, Social Media, Social Media Intelligence,

Social Media Analysis.

iii

ÖNSÖZ

Bu tez, sosyal medya paylaşımlarından elde edilen eşsiz veri kaynağından

toplum güvenliği için yararlanılabilmesi ve bunu başarırken de kişilerin özel hayat ve

haberleşme gizliliği haklarının ihlal edilmemesi temennisiyle yazılmıştır. Bu tezin

ortaya çıkmasında emeği geçen ve bu süreçte yol gösteren danışmanım Doç. Dr. Emel

Parlar Dal‟a, ayrıca istihbarat alanında deneyimlerinden yararlandığım Yrd. Doç. Dr.

Şamil Ünsal‟a katkılarından dolayı teşekkür ederim.

İstanbul, 2017 Selami Baltacı

iv

İÇİNDEKİLER

TABLO LİSTESİ ....................................................................................................... Vİİİ

ŞEKİL LİSTESİ ............................................................................................................ İX

KISALTMALAR LİSTESİ ........................................................................................... X

GİRİŞ ............................................................................................................................... 1

1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE ........................................................................................ 6

1.1. Güvenlik Kavramı .............................................................................................. 6

1.2. İstihbarat Kavramı ............................................................................................. 7

1.2.1. İstihbaratın Tanımlanması ................................................................................ 10

1.2.3. Veri ve Bilgi Kavramları .................................................................................. 15

1.2.3.1. Veri ............................................................................................................ 15

1.2.3.2. Bilgi ........................................................................................................... 16

1.2.3.3. Veri, Bilgi ve İstihbarat Arasındaki İlişki .................................................. 17

1.2.4. İstihbarat Çarkı ................................................................................................. 21

1.2.4.1. İstihbarat İhtiyaçlarının Tespiti ve Toplama Çalışmalarının

Yönlendirilmesi ...................................................................................................... 22

1.2.4.1.1. İhtiyaçların Önceliklerinin Belirlenmesi ............................................ 23

1.2.4.2. Veri ve Haberlerin Toplanması .................................................................. 25

1.2.4.3. İşleme ve Değerlendirme ........................................................................... 26

1.2.4.4. Analiz ve Üretim ........................................................................................ 27

1.2.4.5. Yayım ve Kullanım .................................................................................... 28

1.2.4.6. Geri Besleme .............................................................................................. 28

1.3. Sosyal Medya Kavramı .................................................................................... 30

1.3.1. Profil Kavramı .................................................................................................. 31

1.3.2. Sosyal Ağ Siteleri ............................................................................................. 31

1.3.3. Sosyal Medya .................................................................................................... 32

1.3.4. Sosyal Medya Sitelerinin Kullanım Amaçlarına Göre Sınıflandırılması ......... 33

1.3.5. Sosyal Medya Sitelerinin Ortak Özellikleri ...................................................... 36

1.3.6. Sosyal Medya ile Geleneksel Medya Arasındaki Farklar ................................. 37

v

1.3.7. Türkiye‟de ve Dünyada Sosyal Medya Kullanımı ........................................... 38

1.3.8. İnsanları Sosyal Medya Kullanmaya Sevk Eden Nedenler .............................. 44

1.3.9. Sosyal Medya Kullanıcılarını Otosansüre Yönlendirebilecek Etkenler ........... 46

1.3.9.1. Suskunluk Sarmalı Kuramının Sosyal Medya Paylaşımlarına Etkisi ........ 46

1.3.9.2.Panoptikon ve Omniptikon Kavramlarının Sosyal Medya Paylaşımlarına

Etkileri .................................................................................................................... 49

1.3.10. Sosyal Medya Verilerinin Analizi ve Farklı Amaçlar İçin Kullanılması ....... 51

1.3.10.1. Sosyal Medyada Büyük Veri Kavramı .................................................... 52

1.3.11. Sosyal Medya Analizi Kavramı ...................................................................... 54

1.3.11.1. Sosyal Medya Analiz Modelleri .............................................................. 55

1.3.11.2. Dünyada Sosyal Medya Analizinden Güvenlik Maksatlı Yararlanılmasına

Bazı Örnekler .......................................................................................................... 57

1.3.11.2.1. Facebook Sitesinde Güvenlik Durumu Kontrolü .............................. 59

2. SOSYAL MEDYA İSTİHBARATI ......................................................................... 61

2.1. Güvenlik Amaçlı Sosyal Medya İstihbaratı İhtiyacının Ortaya Çıkması ... 61

2.1.1. Sosyal Medya İstihbaratının Güvenlik Alanında Sunduğu Fırsatlar ................ 63

2.2. Sosyal Medya Verilerinin İstihbarat Amaçlı Analizi Ve Operasyonel Faydaları

........................................................................................................................................ 64

2.2.1. Gerçek Zamanlı Durumsal Farkındalık ............................................................ 64

2.2.2. Grupların İçine Göz Atmak ve Tartışmalara Katılmak .................................... 65

2.2.3. Suça İlişkin Motivasyonların Belirlenmesi ve Karmaşık İlişkilerin Çözümü .. 66

2.2.4. Suç İşleme Niyetini ya da Suç Unsurlarını Tespit Etmek ................................ 66

2.3. Sosyal Medya İstihbarat Çarkı ........................................................................ 67

2.3.1. İhtiyaçların Tanımlanması ................................................................................ 69

2.3.2. Veri Erişimi ....................................................................................................... 69

2.3.2.1. Sosyal Medya Üzerindeki Bilgi Kirliliği ve Nedenleri ............................. 70

2.3.2.1.1. Kasıtlı ve Kötü Niyetli Olarak Yapılan Bilgi Kirliliği ....................... 70

2.3.2.1.2. Kişisel Olarak Tanınmak ve Takip Edilmek İçin Yapılan Bilgi Kirliliği

............................................................................................................................ 72

2.3.3. İşleme ve Analiz ............................................................................................... 73

2.3.3.1. Sosyal Medyanın İzlenmesi ve Analizi ..................................................... 74

2.3.3.2. Makine Öğrenmesi Tekniğinin Sosyal Medya Analizine Uygulanması ... 76

2.3.3.3. Sosyal Medya Metinleri Üzerinden Duygu Analizi Yapmak .................... 78

vi

2.3.3.4. Metin Üzerinden Duygu Analizi Yöntemleri ............................................ 79

2.3.3.5. Sosyal Medya Üzerinden Duygu Analizine Örnek Bir Çalışma ............... 81

2.3.3.6. Duygu Analizinin Zorlukları ve Karşılaşılabilecek Olası Hatalar ............. 82

2.3.4. Sosyal Medya İstihbaratının Doğrulanması ...................................................... 85

2.3.5. Sosyal Medya İstihbaratının Yayımı ve Kullanılması ...................................... 86

2.4. Sosyal Medya İstihbaratında Yasallık ............................................................ 87

2.4.1. Dünyada ve Türkiye‟de Özel Hayatın Gizliliği ile İlgili Yasal Düzenlemeler . 88

2.4.1.1. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi (Bildirgesi) ..................................... 89

2.4.1.2. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Örnek Davalar ................................ 89

2.4.1.3. Kişisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi .................................... 91

2.4.1.4. Birleşik Krallık Soruşturma Yetkilerinin Düzenlenmesi Kanunu ............. 92

2.4.1.5. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ................................................................ 93

2.4.1.6. Türk Ceza Kanunu ..................................................................................... 94

2.4.2. Sosyal Medya İstihbaratı İçin Yasal Zemin Oluşturulması .............................. 96

2.4.3. SOCMINT Uygulamasında Uyulması Gereken Prensipler .............................. 97

2.4.3.1. Yeterli ve Desteklenebilir Gerekçe ............................................................ 98

2.4.3.2. Sürecin Tamamında Dürüstlük ve Tutarlılık ............................................. 99

2.4.3.3. Orantılı ve Gerekli Yöntemler ................................................................... 99

2.4.3.4. Dışarıdan Denetlenebilir Yetki ................................................................ 100

2.4.3.5. Sadece Açık Kaynak Olmadığında Örtülü İstihbarata Başvuru .............. 101

2.4.3.6. İstihbaratın Makul Başarı Olasılığı .......................................................... 102

2.4.4. SOCMINT Uygulamasında Kişisel Özgürlüklere Müdahale Seviyeleri ........ 103

2.4.4.1. Müdahaleci Olmayan Açık Kaynak SOCMINT ...................................... 103

2.4.4.2. Özel Hayata Müdahaleli SOCMINT ....................................................... 104

2.4.5. Özel Hayatın ve Haberleşmenin Gizliliği ile İlgili Kavramlar ....................... 104

2.4.5.1. Gizlilik Kavramı ...................................................................................... 104

2.4.5.2. Kişisel Gizlilik (Mahremiyet) Kavramı ................................................... 106

2.4.5.3. Kişisel Gizliliğin Tarihçesi ...................................................................... 106

2.4.5.4. Kişisel Veri Kavramı ve Türleri .............................................................. 109

2.4.5.5. Kimlik Tespiti Yapılabilir ve Yapılamaz Bilgiler ................................... 112

2.4.6. Haberleşmenin İfşa Edilmesi .......................................................................... 114

2.5. Sosyal Medyanın Kolluk Ve İstihbarat Personeli İçin Oluşturduğu Riskler,

Kötüye Kullanım Ve Alınacak Önlemler .................................................................. 114

vii

2.5.1. Alınabilecek Önlemler .................................................................................... 115

3. SOSYAL MEDYA İSTİHBARATININ DÜNYADAKİ ÖRNEKLERİ ............ 118

3.1. ABD Federal Soruşturma Bürosu (FBI) ....................................................... 118

3.1.1. FBI‟ın Sosyal Medyayı İzleme Amaçları ....................................................... 119

3.2. ABD Merkezî Haber Alma Teşkilatı (CIA) .................................................. 121

3.2.1. CIA‟in Teknoloji Geliştirme Organizasyonu In-Q-Tel‟in Sosyal Medya

İstihbaratına Katkıları ............................................................................................... 123

3.3. ABD Ulusal Güvenlik Ajansı (NSA)................................................................... 128

3.4. ABD İç Güvenlik Bakanlığı (DHS) ................................................................ 130

3.4.1. ABD İç Güvenlik Bakanlığının Sosyal Ağ İzleme Merkezi ........................... 131

3.5. ABD Polis Teşkilatları .................................................................................... 132

3.6. Kanada Toronto Polis Teşkilatı (TPS) .......................................................... 139

3.7. İngiltere Kraliyet Polis Teşkilatı Müfettişliği (HMIC) ................................ 140

3.8. ABD’deki Okulların Sosyal Medyayı İzlemesi ............................................. 141

3.9. Hükümetlerin Sosyal Medya Sitelerinden Kullanıcı Verilerini Talep Etmesi

142

4. SONUÇ .................................................................................................................... 146

EKLER ........................................................................................................................ 154

EK-1: Sosyal Medya Sitelerinin Kullanım Amaçlarına Göre Sınıflandırılması ... 155

EK-2: FBI’ın Sosyal Medya İzleme Programının Yetenekleri ............................... 161

KAYNAKÇA ............................................................................................................... 165

viii

TABLO LİSTESİ

Sayfa

Tablo 1: Dünyada, Türkiye‟de, ABD‟de Ve Çin‟de İnternet Ve

Sosyal Medya Kullanım Oranları

39

Tablo 2: 2015 Yılı İçerisinde İnternet ve Sosyal Medya

Kullanımındaki Artış Oranları

40

Tablo 3: Dünyada, Türkiye‟de, ABD‟de ve Çin‟de En Çok Kullanılan

İlk Beş Sosyal Medya Platformu Ve Nüfusa Göre Kullanım

Oranları

41

Tablo 4:

Dünyadaki Bölgelerde Sosyal Medya Kullanım Oranları 42

Tablo 5: ABD Kolluk Personelininsoruşturmalarında Sosyal

Medyaya Başvuru Sıklığı

134

Tablo 6: 2012 ve 2014 Yıllarında ABD Kolluk Personeli Tarafından

Sosyal Medyanın Soruşturma Amaçlıkullanımı ile İlgili

Oranlar

135

Tablo 7: Sosyal Medyayı Hangi Araştırmalarda Kullanırsınız? 137

Tablo 8: Sosyal Medyayı Görev Amaçlı Kullanmayan ABD Kolluk

Personelinin Kullanmama Nedenleri

138

Tablo 9: Sosyal Medyadan Toplanan Bilgilerin Soruşturma İzni İçin

Makul Sebep Sayılması Konusunda Sorunla Karşılaştınız

mı?

139

Tablo 10: ABD Hükümetinin 2014 Yılındaki Kişisel Veri Talepleri 143

Tablo 11: Türkiye Hükümetinin 2014 Yılındaki Kişisel Veri Talepleri 144

ix

ŞEKİL LİSTESİ

Sayfa

Şekil 1: Veri, Bilgi ve İstihbarat Arasındaki İlişki 19

Şekil 2: Verinin, Bilgiye ve İstihbarata Dönüştürülmesi 20

Şekil 3: MİT ve FBI İstihbarat Çarkları 21

Şekil 4: Politika ile İstihbarat Arasında Olması Gereken Yarı

Geçirgen Zar

23

Şekil 5: İstihbarat İhtiyaçlarının Önceliğinde Olasılık-Tehdit İlişkisi 24

Şekil 6: Geri Beslemeli İstihbarat Çarkı 29

Şekil 7: Sosyal Medya İstihbarat Çarkı

68

x

KISALTMALAR LİSTESİ

AB : Avrupa Birliği

ABD : Amerika Birleşik Devletleri

AİHM : Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi

AİHS : Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi

BMGK : Birleşmiş Milletler Genel Kurulu

CIA : Central Intelligence Agency

CIS : Citizenship and Immigration Services

DHS : Department of Homeland Security

FBI : Federal Bureau of Investigation

FDNS : Fraud Detection And National Security

HMIC : Her Majesty‟s Inspectorate of the Constabulary

HUMINT : Human Intelligence

IACP : International Association of Chiefs of Police

IMINT : Image Intelligence

İHEB : İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi

İKK : İstihbarata Karşı Koyma

KSHUS : Kişisel Ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi

LAPD : Los Angeles Police Department

LSE : London School of Economy and Politıcal Sciences

xi

MIT : Massachusetts Institute of Technology

MİT : Milli İstihbarat Teşkilatı

NATO : North Atlantic Treaty Organızatıon

NYPD : New York Police Department

NSA : National Security Agency

OECD : Organisation for Economic Co-Operation and Development

OSINT :Open Source Intelligence

PERF : Police Executive Research Forum

RFI : Request for Information

SIGINT : Signal Intelligence

SIOC : Strategic Information and Operations Center

SMA : Social Media Analysis

SNMC : Social Networking Monitoring Center

SOCMINT : Social Media Intelligence

TDK : Türk Dil Kurumu

TPS : Toronto Police Service

1

GİRİŞ

İnternet‟e1 erişim ile birlikte akıllı telefon ve tablet gibi taşınabilir cihazların da

yaygınlaşması sonucu bilgi teknolojilerinin kişisel kullanımı kurumsal kullanımın

önüne geçmiştir. Bu gelişmeler sosyal medya adı verilen ağ sitelerinin ortaya çıkmasına

ve yoğun ilgi görmesine yol açmıştır. İstatistiklere göre 2015 yılında ABD‟de

yaşayanların %58‟i, Türkiye‟dekilerin %52‟si, dünya nüfusunun ise %29‟u sosyal

medyayı aktif olarak kullanmaktadır.2 Sosyal medya kullanımına olan bu yoğun talep

sonucunda farklı yaş gruplarına, ilgi alanlarına, mesleklere ve cinsiyetlere hizmet veren

farklı kategorilerde ve dillerde yüzlerce sosyal medya sitesi ortaya çıkmıştır. Bu

gelişmeler dünyayı göreceli olarak küçültmüş, haberlerin, görüntülerin ve düşüncelerin

dünya üzerinde hızla yayılmalarına yol açmıştır.3

İnsanlar kendi hayatlarından seçtikleri kesitleri sosyal medya platformlarında

paylaştıkça, bu platformların sunucu bilgisayarlarında devasa boyutlarda veri

birikmektedir. Düz metin, fotoğraf, ses kaydı, video görüntüsü ya da sayısal değerler

gibi farklı biçimlere sahip olan bu veriler, büyük veri olarak tanımlanmaktadır. Sosyal

medyaya gösterilen bu yoğun ilgiyi ve biriken verileri değerlendirmek isteyen

girişimciler, halkın hassasiyetini ve eğilimlerini belirlemek için bu ortamları izleyip

analiz etme yollarına gitmişlerdir. Böylece istihbarat disiplinine sosyal medya

istihbaratı (Social Media Intelligence - SOCMINT) adı verilen yeni bir çalışma alanı

dâhil olmuştur. Günümüzde SOCMINT sürecinde elde edilen istihbarat ürünü, hem özel

sektörün hem de güvenlik ve istihbarat kurumlarının karar verme süreçlerinde önemli

yer tutmaktadır.

1 Türk Dil Kurumu (TDK), İnternet sözcüğünün özel isim olduğunu belirtmektedir. Bkz.

TDK, Güncel Türkçe Sözlük,

http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.576d3389b2e201.01314147 (24

Haziran 2016).

TDK Resmi İnternet sitesinde, İnternet sözcüğüne „de‟ eki getirilirken “İnternet'te” şeklinde yazılmıştır. Bu nedenle

bu çalışmada İnternet sözcüğü özel ad olarak ele alınacak ve ekler de buna uygun olarak gösterilecektir. İnternet

sözcüğünün kullanımına örnek olarak bkz.

TDK, Prof. Dr. Şükrü Halûk AKALIN'ın Özgeçmiş,

http://www.tdk.org.tr/index.php?option=com_content&view=article&id=87:Prof.-Dr.-Sukru-Haluk-AKALIN%27in-

Ozgecmisi-&catid=43:oezgecmiler(24 Haziran 2016). 2 Simon Kemp, “Digital, Social & Mobile Worldwide in 2015”,We Are Social Ltd. http://wearesocial.com/uk/special-

reports/digital-social-mobile-worldwide-2015 (19 Ocak 2016). 3 Şamil Ünsal, “Millî Güvenliğimizin Milletlerarası ve Küresel Boyutları”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı: 206,

(2013), s. 1.

http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.576d3389b2e201.01314147

2

Sosyal medya verilerinin analizi ve anlamlandırılması, gelişmiş ülkelerdeki

kamu kurumlarının ilgisini çekmektedir. Kurumlar hizmet verdikleri toplumu ve

ihtiyaçlarını daha iyi anlamak, onlara daha kaliteli bir hizmet sunmak için sosyal

medyayı yakından takip etmektedir. Halk sağlığı uzmanları Twitter sitesini tarayıp

analiz ederek salgın hastalıkları önceden tahmin ve tespit edebilmektedir. ABD‟li

psikologlar sosyal medyada paylaşılan içeriklerin, kişilerin ruh sağlığı hakkında çok

değerli göstergeler olduğunu belirtmektedir.4 Doğal afetler veya terör saldırıları

sonrasında etkilenen bölgenin genel durumu, bölgede yaşayanların sağlık durumu ve

temel ihtiyaçların tespiti konularında sosyal medya çok büyük yararlılıklar sunmaktadır.

Sosyal medyanın kamu yararı için kullanıldığı alanlardan biri de, bu ortamda

biriken verilerin güvenlik amaçlı istihbarat kaynağı olarak değerlendirilmesidir.

Gelişmiş ülkelerde, özellikle ABD‟de kolluk kuvvetleri ve istihbarat kurumları,

ülkelerindeki ve dünyadaki sosyal medya kullanıcı gruplarını izleyerek ve paylaşımları

analiz ederek toplumsal gelişmeleri ve olayları önceden tahmin edebilmekte ve

gerçekleşen olaylar sonrasında failler hakkında tanımlayıcı istihbarat

üretebilmektedirler. Bu kurumlar sosyal iletişim ortamı üzerinden fikir akımlarının

gelişmesini izleyebilmekte, uygulanan politikalar hakkında ülke ve dünya kamuoyunun

düşüncelerini analiz edebilmektedirler.

Ancak farklı sosyal ağ sitelerinde yazılmış milyonlarca metin ile büyük

miktarlardaki fotoğraf, ses, video gibi farklı türlerdeki verilerin toplanması, işlenmesi ve

analizi birçok zorluklar içeren bir süreçtir. Bu metinlerin farklı dillerde ve jargonlarda

yazıldığı, birçok paylaşımın konu ile ilgisiz ya da gerçek dışı olduğu da

düşünüldüğünde, sosyal medya istihbaratının önündeki engeller daha iyi anlaşılacaktır.

Ayrıca bu paylaşımlara erişimin, kişilerin özel hayatlarının gizliliğini ilgilendiren yasal

ve ahlaki boyutu da mevcuttur. Bu zorlukların üstesinden gelinebilmesi için teknolojik

yeterlilik, analiz yeteneği ve yasal düzenlemeler gerekmektedir.

4 Jan Hoffman, “Trying to Find a Cry of Desperation Amidthe Facebook Drama”, The New York Times, 23 Şubat

2012, http://www.nytimes.com/2012/02/24/us/facebook-posts-can-offer-clues-of-depression.html?_r=3 (27 Nisan

2016).

3

Bu bağlamda çalışmanın iki temel problemi vardır. Sosyal medya verilerinin

toplanmasından analizine kadar süren bu çalışmalarda karşılaşılan ve yukarıda sözü

edilen sorunların ortaya konulması ve bu sorunların çözümüne ilişkin yöntemlerin

belirlenmesi birinci problemi oluşturmaktadır. Sosyal medyada paylaşılan kişisel

verilere ve diğer içeriklere istihbarat servisleri tarafından erişilmesinin ve bunların

analiz edilmesinin, özel hayatın gizliliğinin korunması açısından incelenmesi de ikinci

problemi oluşturmaktadır.

Çalışmanın amaçlarından birincisi, sosyal medyanın güvenlik maksatlı

istihbarat kaynağı olarak kullanılmasının sağlayacağı potansiyel faydaların

incelenmesidir. İkinci amaç ise, anılan problemlerin çözümüne yönelik olarak, sosyal

medya istihbaratı üretim sürecinde karşılaşılacak teknik, analitik ve yasal engellerin

tespit edilmesi ve bunların aşılması için atılması gereken adımların belirlenmesidir.

Çalışmanın hipotezi; yeterli teknolojik gelişmenin sağlanması, doğru analiz

yöntemlerinin kullanılması, gerekli yasal düzenlemelerin gerçekleştirilmesi durumunda,

sosyal medyadan süratli ve güvenilir bir istihbarat kaynağı olarak yararlanılabilecektir.

Çalışmada istihbarat servislerinin ve kolluk kuvvetlerinin, istihbarat üretim

aşamalarında kişilerin özel hayatlarının ve haberleşmelerinin gizliliğine saygı

gösterdiği, bu konuda hazırlanmış uluslararası sözleşmelerle ve yerel yasalarla uyum

içerisinde çalışma niyet ve gayretinde olduğu varsayılmıştır.

Araştırmada kullanılan veriler; kütüphanelerden, akademik veri tabanı ve

elektronik kitap yayın sitelerinden, medya kuruluşlarının İnternet arşivlerinden, resmi

ve ticari kurumların İnternet sitelerinden elde edilen birincil ve ikincil kaynaklardan

yararlanılarak belgesel tarama yöntemi ile elde edilmiştir.

Çalışma alanının istihbarat olması ve istihbaratın doğasında gizliliğin yatması

nedeniyle; incelenen kurumlar ve bunların sosyal medya istihbarat faaliyetleri hakkında

veri toplama aşamasında, bu kurumların yayımlamaya uygun gördüğü kadar veri ve

belgeyle çalışılabilmiştir. Ayrıca belge tarama aşamasında ağırlıklı olarak ABD‟li

kolluk kuvvetleri ve istihbarat kurumlarının, az da olsa İngiltere ve Kanada‟nın bu

alandaki çalışmalarına ilişkin belgelere ulaşılabilmiştir. Bu nedenle ilgili bölüm bu

4

ülkelerin sosyal medya istihbarat faaliyetleri ile sınırlandırılmıştır. Kaynaklarda bu

projelerin maliyetlerine ilişkin verilerin yer almadığı görülmüştür. Bu yüzden sosyal

medya istihbaratının geleneksel istihbarat türleri ile maliyet karşılaştırması yapma

olanağı bulunamamıştır.

Okuyucuya temel istihbarat kavramlarını vermek amacıyla, çalışmanın ilk

bölümü güvenlik, istihbarat ve sosyal medya kavramlarına ayrılmıştır. Güvenlik ve

istihbarat tanımları, istihbaratın devletler, ordular ve toplum güvenliği için önemi

üzerinde durulmuştur. İstihbaratın ham maddesi olan verinin işlenmesi ve bilginin elde

edilmesi, bilginin analizi sonucunda istihbarat üretilmesi aşamaları örneklendirilerek

sıralanmıştır. Bu adımların her birinde önceki adımlara geri besleme yapılmasının

önemi üzerinde durulmuş, aşamaların bir araya getirilmesi sonucu oluşan geri beslemeli

istihbarat çarkı şekillendirilmiştir. Çalışmanın asıl inceleme alanının sosyal medya

istihbaratı olmasından dolayı, konu bütünlüğünü kaybetmemek amacıyla bu bölümde

ayrıntıya yer verilmemiştir. İlk bölümün devamında sosyal medya kavramı, sosyal

medya sitelerinin türleri, kullanım amaçları, bireyleri sosyal medyayı kullanmaya

yönlendiren nedenler ve sosyal medya kullanımına ilişkin bazı istatistiksel bilgiler

ortaya konulmuştur. Sosyal iletişim ortamında paylaşılan ve biriken verilerin

oluşturduğu büyük verinin özellikleri ile bu verinin analiz modelleri ele alınmıştır.

Sosyal medya kullanıcılarını otosansüre yönlendirebilecek suskunluk sarmalı kuramı ve

panoptikon kavramı üzerinde durulmuştur. Sanal ortamda diğer kullanıcılar tarafından

yadırganma veya devlet tarafından izlenme gibi endişeler nedeniyle kullanıcıların

fikirlerini özgürce ve dürüstçe ifade edememelerinin, sosyal medya istihbaratına

olumsuz etkileri incelenmiş, bu sorunlara çözüm önerileri getirilmiştir.

İkinci bölümde sosyal medya istihbaratı ve bunun alt bileşenleri olan; iletişim

ortamı verilerinin istihbarat amaçlı analizinin sağlayacağı potansiyel yararlar ile analiz

süreçleri ve bu süreçlerin sonunda oluşan sosyal medya istihbarat çarkı incelenmiştir.

Sosyal medya istihbaratının yasal boyutu da değerlendirilmiş, insanların özel

hayatlarının haberleşmelerinin ve kişisel verilerin gizliliğine ilişkin uluslararası

sözleşmelere, Türkiye‟deki ve bazı ülkelerdeki yasalara yer verilmiştir. Sosyaliletişim

ortamının kolluk ve istihbarat kurumları için sağladığı yararların yanında taşıdığı

5

riskler, kötüye kullanımın doğuracağı sonuçlar ve bu risklere karşı alınabilecek

önlemler de ortaya konulmuştur.

Üçüncü bölümde sosyal medya istihbaratı uygulamalarının dünyadaki örnekleri

üzerinde durulmuştur. Özellikle ABD Merkezî Haber Alma Teşkilatı (CIA) ile ABD

Federal Soruşturma Bürosunun (FBI) güvenlik amaçlı sosyal medya istihbaratı

konusunda hem teknolojiye hem de insan kaynaklarına yaptığı yatırımın boyutları

değerlendirilmiştir. Diğer batılı ülkelerden İngiltere ve Kanada‟da polis teşkilatlarının

toplum güvenliğini sağlamada sosyal iletişim ortamından elde edilen bilgilerden

yararlanması da verilen örnekler arasındadır.

6

1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE

1.1. Güvenlik Kavramı

Günlük yaşantıda sıklıkla kullanılmakta olan güvenlik kavramının birçok türü

vardır. İş güvenliği, yol güvenliği, bilgi güvenliği, mekân güvenliği, can güvenliği, ülke

güvenliği ve toplum güvenliği bunlardan sadece birkaçıdır. Bu çalışmada ele alınacak

olan güvenlik kavramı ise toplum güvenliğini kapsamaktadır. Türk Dil Kurumu (TDK)

güvenlik sözcüğünü „toplum yaşamında yasal düzenin aksamadan yürütülmesi, kişilerin

korkusuzca yaşayabilmesi durumu, emniyet‟5 olarak tanımlamaktadır. Güvenlik ihtiyacı

ise tehdit algısı ile ortaya çıkmaktadır ve güvenlik ile tehdit sürekli olarak birbirini

tetiklemektedir çünkü tehdide karşı güvenlik için alınan önlemler hasım için de tehdit

oluşturacak, yeni önlemler almasına neden olacaktır.6 Bu iki kavram arasındaki ilişkiden

yola çıkılarak, tehdit algısı değiştikçe güvenlik ihtiyacının da değişeceği sonucu

çıkarılabilir.

Toplumlardaki sosyal, ekonomik ve teknolojik gelişmeler zamanla tehdit

algısını da değiştirmektedir. Örneğin bilişim çağından önce siber tehdit diye bir kavram

yoktu ve bu nedenle siber güvenlik ihtiyacı da söz konusu değildi. Oysa günümüzde

sanal ortama her zaman ve her yerde girilebiliyor olması, önceleri kâğıt üzerinde

yapılan neredeyse tüm işlemlerin bilgisayar ile yapılabilmesi tehdit ve güvenlik

kavramlarını bu siber ortama taşımıştır. Siber ortamın toplum hayatının içinde bu denli

yer almasının sonucu olarak, gerçek dünyadaki tüm tehdit türlerinin birer yansıması da

sanal dünyada mevcuttur. Geçmişte sadece fiziksel dünyada geçerli olan ve toplum

güvenliği için risk oluşturan hırsızlık, sabotaj, taciz, kaos ortamı oluşturma gibi birçok

suç türü artık siber dünyada sıklıkla görülmektedir. İnternet erişiminin ülke sınırlarını

zorlaması ve aşması sayesinde uluslararası boyutlardaki terörizm, uyuşturucu ve insan

kaçakçılığı gibi organize suçların faillerinin işleri kolaylaşmış, devletleri ve bireyleri

hedef alan tehditlerin seviyesi artmıştır.7 Bu tür küresel suçların planlama ve yönetim

5 TDK, “Büyük Türkçe Sözlük”, http://www.tdk.gov.tr/ (24 Temmuz 2016). 6 Ahmet Küçükşahin ve Tamer Akkan, “Değişen Güvenlik Algılamaları IşığındaTehdit ve Asimetrik Tehdit”,

Güvenlik Stratejileri Dergisi, Sayı.5, (2007), s. 41-42. 7Muharrem Aksu ve Faruk Turhan, “Yeni Tehditler, Güvenliğin Genişleme Boyutları ve İnsani Güvenlik”,

Uluslararası Alanya İşletme Fakültesi Dergisi, Cilt.4, Sayı.2, 2012, s. 72.

7

süreçlerinin sanal ortama taşınmasına eş zamanlı olarak, suçu önlemek ve suç

soruşturması yapmak için gerekli istihbarat da yine aynı ortamdan elde edilebilir hale

gelmiştir. Siber dünyanın önemli bir parçası olan sosyal medyanın ortaya çıkmasıyla

birlikte bireyler arası iletişim, bilgi ve dosya paylaşımı da sanal ortama taşınmıştır.

Sosyal iletişim ortamlarının büyük ölçüde yaygınlaşması sayesinde, İnternet ortamında

biriken veriler istihbarat için önemli bir bilgi kaynağı oluşturmaktadır.

1.2. İstihbarat Kavramı

İnsanoğlu bilinmeyenleri ve sırları keşfetme konusunda her zaman meraklı ve

istekli olmuştur. Bu merak ve ihtiyaç sayesinde bilimsel ve coğrafi keşifler

gerçekleştirilmiş, günümüz uygarlığına ulaşılmıştır. Bilinmeyeni keşfetme ve

öğrenmeye karşı duyulan bu istek, istihbarat kavramını da ortaya çıkarmıştır. Ancak

istihbaratın, salt merakın giderilmesinin ötesinde amaçları olmalıdır. İstihbaratın amacı

siyasi, askeri ya da ekonomik alanda karar vericileri, verecekleri kararlar konusunda

desteklemektir. İstihbaratın sağlayacağı bu destek ülkenin, ordunun ya da şirketin içinde

bulunduğu durum ile hasmın, düşmanın ya da rakibin durumu hakkında güncel bilgi

vermek ve muhtemel hareket tarzlarını önceden belirlemek olmalıdır.

Ülkeler, ordular ya da rakipler arasındaki mücadelede karar vericiler ne kadar

ileriyi görebilirse o kadar avantaj sahibi olacaklardır. Bu tıpkı satrançta oyuncuların kaç

hamle sonrasını hesaplayabiliyorlarsa kazanma şanslarının o kadar yüksek olacağı

gerçeğine benzemektedir. Mücadelenin gerektirdiği bu temel ihtiyaçtan dolayı

istihbarat, insanlık tarihinin en eski mesleklerindendir.8 Avcıların av peşinde iz

sürmelerinin ilk istihbarat çalışması olduğu belirtilmektedir. Nuh Tufanı‟ndan sonra Hz.

Nuh‟un suların çekilip çekilmediğini öğrenmek için güvercin yollaması, Mısır‟ı terk

ettikten sonra Hz. Musa‟nın 12 adamını Filistin‟e göndererek kendileri için yaşamaya

elverişli olup olmadığını öğrenmelerini istemesi kutsal kitaplarda geçen istihbarat

çalışmaları olduğu kabul edilmektedir.9

8 Emin Demirel, Teşkilat-ı Mahsusadan Günümüze Gizli Servisler, 10. Basım, İstanbul:Renk Yay., 2011, s. 7. 9 Ümit Özdağ, İstihbarat Teorisi, 8. Basım, Ankara: Kripto Kitaplar, 2013, s. 41.

8

M.Ö. 500‟lerde yaşamış olan Çinli filozof ve General Sun Tzu, Savaş Sanatı

adlı eserinde en bilge hükümdarın ve en iyi komutanın istihbaratı en iyi şekilde kullanan

ve değerlendiren olduğunu, istihbarattan yararlanan komutanın da diğer ordulara oranla

daha kolay şekilde savaşı kazanabileceğini belirtmektedir.10

Tarih boyunca istihbarat ve karşı istihbarat uygulamalarına sayısız örnekler

vardır. Bunlardan biri, Eski Yunan döneminde Spartalıların “scytale” adı verilen şifreli

mesaj çubuklarını kullanmış olmalarıdır.11 2. Dünya Savaşı‟nda matematik formüllerine

dayalı kripto makineleri ile bu kriptoları çözme çalışmaları önemli rol oynamıştır.12

Konumuzun dışında olmasına rağmen, savaş süresince kripto çalışmaları için daha geniş

bilgi aşağıda verilmektedir.*

Yukarıda ülke, ordu ve şirketlerden söz edilmesindeki amaç, istihbaratı sadece

belirli bir alan ile sınırlandırmamaktır. Bir ordu komutanının düşman hakkında

istihbarat ihtiyacı olduğu kadar, bir şirket yöneticisinin de rakip şirketin mali ve idari

durumunu, ülkenin ekonomi yönetiminin alacağı kararlar ile bunların muhtemel

sonuçlarını, potansiyel müşteri kitlesinin gelir durumu ile tüketim alışkanlıklarını

bilmesine ihtiyacı vardır. Çünkü bilgi kaynağına sahip olmak ve bilginin akışını kontrol

edebilmek ekonomik kazanımların ilk şartı olarak görülmektedir.13Ancak şirketlerin

ihtiyaç duyduğu istihbarat, bu çalışmanın kapsamı dışındadır ve istihbarat sözcüğü

çoğunlukla ulusal güvenlik ile ilişkilidir.14 Ulusal güvenlik ise vatan savunması, iç

güvenlik ve dış politikayı kapsamaktadır.

10 Sun Tzu, Savaş Sanatı, 3. Basım, Adil Demir (çev.), İstanbul: Kastaş Yayınları, 2008, s. 83-85. 11 Daniel E. Koshland, “The importance of intelligence”, Science, 1995,Vol: 267, No:5196, s. 311. 12 Jennifer Wilcox, “Solving the Enigma: History of the Cryptanalytic Bombe”, National Security Agency (NSA)

Center for Cryptologic History, 2006, s. 3-9.

* Alıntılanan kaynakta, 2. Dünya Savaşı‟nda Enigma adlı kripto makinesinin siteminin kırılışı özetle şu şekilde

gerçekleşmiştir: Almanların geliştirdiği ve kırılamaz olarak nitelendirdikleri “Enigma” adlı kripto makinesi, metinleri

3x1014 olasılıklı bir sistemle şifrelemekteydi. Polonyalı subaylar bu şifreleri kısmen çözebilmiş olsalar da Almanların

şifreleme sistemini sürekli değiştirmesi nedeniyle Alman saldırıları önceden öğrenilemiyordu. İngilizler batırdıkları

Alman U-Boat denizaltılarından elde ettikleri Enigma parçalarından yararlanarak Almanların haberleşmelerini

çözümlemeyi başarmışlardır. İngiliz Matematikçi Alan Turing, “Turing Machine” adı verilen bir makineyi üreterek

Enigma‟nın kripto sistemini kırmayı başarmıştır. Savaşın sonuna kadar Almanya, Japonya, ABD, İngiltere ve

Polonya‟nın şifre üretme ve şifre çözme mücadeleleri devam etmiştir. 13 Şamil Ünsal, “Milli Güç, Bileşenleri ve Vasıtaları”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı. 187, 2010, s. 15. 14 Mark M. Lowenthal, Intelligence: From Secrets to Policy, 4. Basım, Washington DC: CQ Press, 2009, s. 5.

9

İstihbaratın ve görevi istihbarat üretmek olan kurumların dört temel amacı

vardır. Bunlar stratejik sürprizlerden kaçınmak, uzun vadeli politikalara destek olmak,

karar verme sürecini desteklemek ve bilgi güvenliğini sağlamaktır.15

İstihbarat servislerinin en önemli amacı, ulusun varlığını tehlikeye sokabilecek

her türlü tehdit, güç, olay ve gelişmelerin izini sürmek olmalıdır. Son bir yüzyıl

içerisinde birçok ulus hazırlıksız yakalandıkları büyük sürprizlerle karşılaşmışlardır.

Örneğin ABD halkının karşılaştığı Pearl Harbor ve 11 Eylül saldırıları, bu stratejik

sürprizlerden sadece ikisidir.16

Üst düzey siyasi yöneticiler, kalıcı bürokrasi yapısına oranla daha sık

değişmektedirler. Bu yöneticiler makamlarına gelirken belirli bir deneyim ve bilgi ile

donanımlı olsalar da, kendilerini bekleyen sorunların hepsine tamamen hâkim olmadan

göreve başlamaktadırlar. Bu nedenle belirli konulardaki bilgi ve deneyimi daha fazla

olan kişi ve kurumlara danışma ihtiyacı duyarlar. İstihbarat servislerinin istikrarlı bir

yapıya, çalışma düzenine ve arşive sahip oldukları kabul edildiğinden, uzun vadeli

politikalar üretmede istihbaratçıların danışmanlığı büyük yarar sağlayacaktır.17

Karar vericiler anlık gelişen olaylar hakkında istihbaratla desteklenmeye her

zaman ihtiyaç duymaktadırlar. Bu gelişmelerin geçmişi, kapsamı, taşıdığı riskleri ve

kazançları hakkındaki istihbarat ihtiyaçları istihbarat servisleri tarafından

karşılanmaktadır. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, istihbarat personelinin karar

verme sürecini vereceği bilgilerle desteklemesi, ancak karar hakkında herhangi bir

tavsiyede bulunmaması gerekliliğidir. Aksi halde istihbaratçı, tavsiyede bulunacağı

kararı destekleyecek nitelikte istihbarat sunmaya eğilim gösterecek ve tarafsızlığını

kaybedecektir.

Ancak istihbaratın politikaya ve verilecek kararlara mesafeli durması, verilecek

kararların sonuçlarını umursamayacağı ya da bu sonuçları hiç etkilemeyeceği anlamına

gelmemelidir. İstihbaratçı, sağlayacağı istihbaratla verilecek kararı ve kararın

sonuçlarını dolaylı olarak etkileyecektir. Lowenthal‟ın da belirttiği gibi, burada önemli

15 Lowenthal, s. 5. 16 Lowenthal, s. 5. 17 Lowenthal, s. 5.

10

olan, karar vericiyi özellikle belirli bir tercihe ve karara yöneltmekten kaçınılmasıdır.18

Ayrıca üst düzey karar vericiler, istihbarat kurumunun üst düzey yöneticilerine

verilecek kararlar hakkındaki düşüncelerini de sorabilirler.

Devletler ve ordular hasım ya da düşmanların sakladıkları bilgilerden

bazılarına ihtiyaç duymaktadırlar. Ancak hangi bilgilere ihtiyaç duydukları ve bunları

elde etmek için hangi yöntemlere başvuracakları da gizli kalması gerekmektedir. Her iki

tarafın istihbarat servislerinin görevleri kendilerine ait bilgi, ihtiyaç ve yöntemlerin

gizliliğini sağlamak, diğer tarafınkileri ise açığa çıkarmaktır.

1.2.1. İstihbaratın Tanımlanması

İstihbaratla ilgili yazılmış her kitap ya da makalenin girişinde istihbarat

kavramı tanımlanmaya çalışılmakta ya da yazarın istihbarat kavramı ile neyi kastettiği

vurgulanmaktadır. Çünkü hemen herkesin günlük hayatında birçok defa duyduğu ve

kullandığı istihbarat sözcüğünün herkes tarafından kabul edilebilir, genel geçer bir

tanımı yapılamamıştır. Bunun nedenlerinden birisi, istihbaratı her yazarın kendi bakış

açısından, ya da her kurumun kendi görev ve sorumluluklarından yola çıkarak

tanımlamaya çalışmasıdır. Bu bölümde verilecek tanımlardan da görüleceği üzere,

askeri kurumların, iç ve dış istihbarat servislerinin yaptığı istihbarat tanımları kendi ilgi

alanlarına yöneliktir.

İkinci neden ise, istihbarat alanında gerçekleşen olayların çoğunun gizli olması,

istihbaratın temelinde gizliliğin yatmasıdır. İstihbarat devletlerin bazı bilgileri diğer

devletlerden saklamaya çalışmaları, diğerlerinin saklamaya çalıştığı gizli bilgileri ise

keşfetme çabaları nedeniyle vardır.19 Saklanmaya ve keşfedilmeye çalışılan bu bilgiler

arasında askeri, endüstriyel, ekonomik ve politik alanlarda, devletler için hayati öneme

sahip bilgiler mevcuttur. İstihbaratın temelinde yatan gizlilik ve ilgi alanlarındaki

genişlik, istihbarat kavramını daha da karmaşık bir hale getirmektedir. İstihbaratın

karmaşıklığına katkıda bulunan diğer bir etken de, modern çağda teknolojinin sürekli

olarak gelişmesi ve toplumların değişmesidir. Teknoloji geliştikçe toplanıp analiz

18 Lowenthal, s. 5. 19 Lowenthal, s. 1.

11

edilmesi gereken veri miktarı hızla artmakta, yeni istihbarat ve karşı istihbarat

yöntemleri üretilmektedir. Bu gelişmelerle birlikte toplumların iletişim yöntemleri de

değişmektedir. Gizlilik ve karmaşıklık nedeniyle istihbarat dünyası çalışanlarının ya da

yazarların sahip olabildiği bilgiler bu kavramı tam olarak tanımlamaya yetmemektedir.

Tüm bu olumsuzluklara rağmen istihbaratın temel görevleri, süreçleri ve amaçları yine

de tanımlanabilmektedir.

İstihbarat kavramını her yönüyle kapsayan bir istihbarat teorisi de henüz

kurulamamıştır. Tarihçi Walter Laqueur‟un „İstihbarata ilişkin iddialı teoriler geliştirme

girişimlerinin tümü yetersiz kalmıştır.‟20 sözü bunu doğrular niteliktedir. Her durumda

geçerli olabilecek bir istihbarat teorisini geliştirebilmek için istihbaratın genel geçer bir

tanımının yapılabilmiş olması gereklidir. Yazında istihbaratın çok sayıda tanımı

mevcuttur. Bunlardan çoğu özünde birbirine benzese de ifade şekli ya da kapsam

bakımından farklılıklar içermektedir. İstihbaratın çok sayıda tanımının olması ve bu

tanımlardaki farklılıklar, herkes tarafından kabul görebilecek bir istihbarat tanımının

henüz yapılamadığını göstermektedir. Bu bölümde yabancı ve Türkçe kaynaklardan

elde edilen farklı tanımlar verilecek ve bunların ortak yönleri bir araya getirilecektir.

İstihbarat sözcüğünün İngilizcedeki karşılığı, akıl ve zekâ anlamına gelen

„intelligence‟dır. İstihbaratın Türkçedeki anlamı ise „bilgi toplama, haber almadır‟.21

İstihbaratın Türkçe ve İngilizce anlamlarındaki bu vurgu farklılığının Türk toplumunun

bilgi toplama aşamasına, Amerikalı ve İngilizlerin ise bilginin analizine ve

değerlendirilmesine önem vermesinden kaynaklandığı düşünülmektedir.22

Milli İstihbarat Teşkilatına (MİT) göre, istihbaratın Türkçedeki anlamında

geçen “haber” sözcüğü sadece işlenmemiş bilgiyi içermektedir. Oysa istihbarat, devlet

20 Michael Warner, “Wanted: A Definition of Intelligence”, (11 Mart 2011), https://www.cia.gov/library/center-for-

the-study-of-intelligence/kent-csi/vol46no3/pdf/v46i3a02p.pdf (18 Kasım 2015).

* Yazarın Walter Laqueur‟un bu sözünü alıntılandığı kaynak: Walter Laqueur, A World of Secrets: The Uses and

Limits of Intelligence, New York NY:Basic Books, (1985), s. 8. 21 TDK , “Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğü”, http://www.tdk.gov.tr/ (27 Ağustos 2015). 22 Özdağ, s. 19.

12

tarafından belirlenen ihtiyaçlara karşılık olarak çeşitli kaynaklardan derlenen haber,

bilgi ve dokümanların işlenmesi sonucu elde edilen üründür.23

ABD Genelkurmay Başkanlığının konu ile ilgili yönergesinde istihbarat süreç,

ürün ve organizasyon olarak üç şekilde tanımlanmaktadır:

“ i) İstihbarat yabancı milletlerle, düşmanla veya potansiyel düşman unsurlarla

ilgili bilgilerin toplanması, işlenmesi, bütünlenmesi, değerlendirilmesi, analizi ve

yorumlanması sonucunda elde edilen üründür.

ii) Bu ürünü üretecek faaliyetlerdir.

iii) Bu faaliyetlerle görevlendirilmiş organizasyonlardır.”24

Yukarıdaki istihbarat tanımı istihbarat çarkının tüm aşamalarını kapsamıştır.

Bu yayın ayrıca bu ürünü elde etmede icra edilen faaliyetleri ve bu faaliyetleri icra eden

kurumları da istihbaratın tanımına dâhil etmiştir. Ancak bu tanım askeri bir kuruma ait

olduğundan istihbarat hedefi olarak düşmanı veya potansiyel düşmanı ele almaktadır.

ABD Genelkurmay Başkanlığı, istihbarat teriminin tanımını kendi görev alanı

kapsamında yapmıştır.

ABD Merkezî Haber Alma Teşkilatının (Central Intelligence Agency - CIA)

resmi ağ sitesinde yayımlanan bir makalede, çoğu CIA çalışanı olan farklı yazarlardan

yararlanılarak istihbaratın on sekiz farklı tanımı aktarılmıştır. Bu tanımlardan CIA‟in

kendisine ait olanı şu şekildedir: „İstihbarat çevremizdeki dünya hakkındaki bilgi ve ön

bilgidir. Karar vericilerin kararlarının ve faaliyetlerinin başlangıç noktasıdır.‟25

Bir başka CIA çalışanı ise istihbaratı şu şekilde tanımlamıştır: İstihbarat; dış

politikanın oluşturulmasında ve uygulanmasında; sınır dışında gizli faaliyetlerin icra

edilmesinde yardımcı olması amacıyla yabancı ülkeler hakkında gizlice ve resmi olarak

bilgi toplamak ve işlemektir.26 Bu tanım dünya çapında faaliyet yürüten bir istihbarat

23 MİT , “İstihbarat Oluşumu”, http://www.mit.gov.tr/isth-olusum.html (14 Aralık 2015). 24 U.S Joint Chiefs of Staff, Joint Publication 2-0: Joint Intelligence, 22 Ekim 2013, s. GL-8. 25 Warner, s. 16. 26 R. A. Random, “Intelligence as a Science”, Kent-Csi, 2011, Vol.46, No.3, https://www.cia.gov/library/center-for-

the-study-of-intelligence/kent-csi/vol46no3/pdf/v46i3a02p.pdf (18 Kasım 2015).

13

kurumunun personeli tarafından üretildiği için hedef kitle olarak yabancı ülkeleri ele

almakta, faaliyetin gizlice ve resmi olarak yapıldığının altını çizmektedir. Bu tanımda

istihbaratın, dış politikayı oluşturmak için yabancı ülkeler hakkında, resmi olarak ve

gizlice yapılması tanımın kapsamını çok daraltmaktadır. Hâlbuki günümüzde istihbarat

sadece dış politikayı oluşturmak için, sadece başka ülkeler hakkında, resmi olarak ve

gizlice yapılmamaktadır. İç politika ve iç güvenlik amacıyla yapılan istihbarat olduğu

gibi resmi olmayan, ticari amaçlı ya da açık kaynak istihbarat da mevcuttur.

ABD Federal Soruşturma Bürosu (Federal Bureau of Investigation - FBI),

resmi ağ sitesinde istihbaratı önce basitçe şu şekilde tanımlamaktadır: „İstihbarat, karar

vericilerin – özellikle ulusal güvenliğe yönelik tehditler hakkında – karar vermelerine

yardımcı olması için analiz edilmiş ve arıtılmış bilgidir.‟27 Aynı İnternet sitesinde FBI

kendisinin ve diğer ABD istihbarat kurumlarının, istihbarat terimini aşağıdaki üç farklı

anlamda kullandığını belirmektedir:

“i) İstihbarat karar vericilerin ihtiyaçlarını karşılamak için arıtılmış bilgiyi

içeren bir üründür.

ii) İstihbarat ayrıca bu bilginin tanımlandığı, toplandığı ve analiz edildiği bir

süreçtir.

iii) Karar vericilerin kullanımı için ham veriyi nihai istihbarat ürününe eviren

her bir organizasyona ve bu organizasyonların oluşturduğu daha büyük topluluğa

istihbarat denir.”28

FBI‟in istihbarat tanımı, daha önce verilen tanımlardan daha kapsayıcıdır

çünkü bu tanım istihbaratı askeri ya da dış ilişkiler çerçevesine sokmamaktadır. Ayrıca

bu tanım daha önceki tanımların yaptığı gibi ne sadece bir ürün, ne de sadece bir süreç

olarak görmemekte, her ikisini de tanıma dâhil etmektedir. Tanımdaki parantez içinde

verilen „özellikle ulusal güvenliğe ilişkin tehditler hakkında‟ ifadesi göz ardı edilirse, bu

tanım ticari kuruluşların rakip şirketler hakkında ya da finans kurumlarının müşterileri

27 FBI, “Intelligence Defined”, https://www.fbi.gov/about-us/intelligence/defined (18 Kasım 2015). 28 FBI, “Intelligence Defined”.

14

hakkında yaptıkları istihbarat faaliyetlerini de kapsayacak şekilde geniş olduğu

söylenebilir.

ABD Ulusal İstihbarat Konseyi üyesi Mark Lowenthal da istihbaratı süreç,

ürün ve kurum olarak tanımlanmıştır:

“i) Süreç olarak istihbarat: Ulusal güvenlik için gerekli olan belirli türden

bilgilerin talep edilmesi, toplanması, analizi ve karar vericilere sunulması sürecidir. Bu

sürecin ve istihbarat ürününün karşı istihbarat faaliyetleri ile korunması, yetkili

makamların talebi üzerine belirli türden örtülü faaliyetlerin planlanması ve

gerçekleştirilmesidir.

ii) Ürün olarak istihbarat: Yukarıda açıklanan süreçlerin ürünüdür.

iii) Organizasyon olarak istihbarat: Yukarıda açıklanan süreçlerin yürütüldüğü

ve istihbaratın üretildiği birimlerdir.”29

Türkçe yazında da istihbarat üzerine yazılmış birçok eser vardır ve bu eserlerin

her birinde farklı tanımlar yapılmıştır. Örneğin Özdağ‟ın tanımı şöyledir:

“İstihbarat ulaşılabilen bütün açık, yarı açık ve/veya gizli

kaynaklardan her türlü aracın kullanılması sonucunda elde edilen

her türlü veri, malumat ve bilginin ulusal genel veya ulusal özel

plandaki politikaların gerçekleştirilmesi ve ulusal politikalara zarar

verilmesinin engellenmesi amacı ile toplandıktan sonra önemine ve

doğruluğuna göre sınıflandırılması, karşılaştırılması, analiz edilerek

değerlendirilmesi süreci sonucunda ulaşılan bilgidir.”30

Bu uzun ve kapsamlı tanımı kısımlarına ayırarak incelemekte yarar vardır.

Tanıma göre istihbaratın amacı, ulusal politikaların gerçekleştirilmesi ve bu politikalara

zarar verilmesinin engellenmesidir. İstihbaratın kaynağı bütün açık, yarı açık ya da gizli

kaynaklardır. Ham maddesi, bu kaynaklardan elde edilen her türlü veri, malumat ve

bilgidir. İstihbarat süreci toplanan bilgilerin önemine ve doğruluğuna göre

sınıflandırılması, karşılaştırılması, analiz edilerek değerlendirilmesi işlemlerinin

tümüdür. İstihbaratın kendisi ise bu süreç sonucunda ulaşılan bilgidir.

29 Lowenthal, s. 8. 30 Özdağ, s. 31.

15

Yukarıdaki Türkçe ve yabancı yazından aktarılmış olan tanımların bazıları

kendi aralarında benzemekte iken, bazıları ise diğerlerinden farklıdır. Bazıları istihbarat

sözcüğüne süreç, ürün ve organizasyon olarak üç farklı anlam yüklemiştir. İstihbaratın

süreç olarak tanımı, istihbarat üretiminde yol haritası olarak kullanılan istihbarat çarkını

ortaya çıkarmaktadır.

1.2.3. Veri ve Bilgi Kavramları

İstihbarat üzerine yazılan eserlerde ve istihbarat tanımlarında veri ile bilgi

kavramlarına sıklıkla yer verilmektedir. Bu iki kavram gündelik hayatta çoğu zaman

birbirlerinin yerine kullanılmaktadır. Diğer yandan bilgi ve istihbarat kavramları

arasındaki farkın ayırt edilmesinde de güçlük çekilmektedir çünkü bilgi sözcüğü bazen

veri anlamında, bazen de istihbarat anlamında kullanılmaktadır. Bu nedenle veri ve bilgi

kavramlarını doğru tanımlamak, birbirlerinden ve istihbarattan ayırt etmekte yarar

vardır. Aşağıda bu iki kavramın tanımları, birbirleri ile ilişkisi ve verinin istihbarata

dönüşüm sürecine yer verilecektir.

1.2.3.1. Veri

Veri sözcüğü TDK sözlüğünde „Sonuç çıkarmak, çıkarsama yapmak, ya da bir

incelemeyi sürdürmek için gerekli olaylara, ilişkilere ve sayısal ham bilgilere verilen

ad‟ ve „Deneysel ölçümler ya da sayımlar sonucu elde edilen sayılar kümesi‟31

olarak

tanımlanmaktadır. Minnesota Üniversitesi tarafından veri “iletişime, yorumlamaya ya

da işlemeye uygun, bilginin özel olarak biçimlendirilmiş temsili” olarak tanımlanmış,

veriye örnek olarak ise tablodaki rakamlar, sayfaya yazılı harfler, bir konuşmanın ses

kaydı ya da aydan alınmış bir kaya parçası kesiti verilmiştir.32

New England Üniversitesi Bilgi Yönetim Sistemleri dersinin dokümanlarına

göre veri, organize edilmemiş ve işlenmemiş gerçekler olarak tanımlanmış, bilgiye

31 TDK , “Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğü”, http://www.tdk.gov.tr/ (11 Aralık 2015). 32 University of Minnesota , “What is Data”, https://www.lib.umn.edu/datamanagement/whatdata (11 Aralık 2015).

http://www.tdk.gov.tr/https://www.lib.umn.edu/datamanagement/whatdata

16

ulaşmak için ön şart olduğu belirtilmiştir.33 Ancak hedeflenen bilgiyi üretmek için hangi

veri türlerine ihtiyaç duyulduğunun önceden belirlenmesi gerekmektedir.

Diğer bir tanıma göre veri, henüz yararlı bir biçime sokulmamış gerçekler ya

da şekillerdir ve isim/adres listeleri, nüfus sayım sonuçları, ekonomik büyüme oranları

veriye birer örnektir.34 Yukarıdaki bilgilerden yararlanılarak veri hakkında yapılabilecek

çıkarımlar aşağıdaki gibidir.

i) Veri birbirinden bağımsız ve ayrık gerçek ve bilgi parçalarıdır.

ii) Veriyi oluşturan bu parçalar işlenip kıymetlendirilmediği sürece tek başına

bir anlam ve değerleri yoktur.

iii) Verinin önceden belirlenmiş işlemlerden geçirilmesi sonucunda bir anlam

ve değer ifade edebilen bilgiye ulaşılmaktadır.

iv) İhtiyacımız olan bilgiyi üretebilmek için hangi tür veriden ne kadarının

toplanması gerektiği önceden belirlenmelidir.

Veri bazen bilgisayarların kullandığı ikili sayı sistemindeki „bir‟ ve „sıfır‟

rakamlarının bir araya gelmesinden oluşmaktadır. Örneğin bir uydudan gelen bu

elektronik veri, milyarlarca „bir‟ ve „sıfır‟ içerse de, belirli yöntemlerle işlenmediği

sürece kullanışlı olmayacaktır.35

1.2.3.2. Bilgi

TDK sözlüğünde bilgi sözcüğünün on üç farklı tanımı yapılmıştır. Bunlar

arasından veri ile bağlantılı olan tanım şöyledir: „Bilgi işlemde, kullanılan uzlaşımsal

kurallardan yararlanarak kişinin veriye yönelttiği anlam.‟36 Bu tanımdan, verinin belirli

33 University of New England , “Data, Information and Knowledge, Knowledge Management Systems Lecture

Notes”, 2004, http://turing.une.edu.au/~comp292/Lectures/header_km_2004_lec_notes/node4.html (16 Aralık 2015). 34 John Peters, “On information and intelligence”, Management Decision, Emerald Group Publishing, Vol.: 31,

No.6, 1993, s. 23. 35 Thomas Quiggin, Seeing the Invisible: National Security Intelligence in an Uncertain Age, London: World

Scientific Publishing, 2007, s. 51. 36 TDK, “Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğü”.

http://turing.une.edu.au/~comp292/Lectures/header_km_2004_lec_notes/node4.html

17

kurallar ve yöntemler dâhilinde bir takım işlemlerden geçirildiği ve sonuçta veriye bir

anlam yüklenerek bilginin oluşturulduğu anlaşılmaktadır.

Diğer bir tanıma göre ise „bilgi bir kişinin zihninde yararlı işler yapmasına

yarayan, konu ile ilgili çeşitli verilerden yola çıkılarak yapılmış çıkarımdır.‟37

Verinin

önceden belirlenmiş yöntemler kullanılarak işlenmesi ile elde edilen sonuca bilgi

denir.38 Uydudan gelen „bir‟ ve „sıfır‟lardan oluşan elektronik veri örneğinde, bu

verinin işlenmesi ile oluşturulan bir görüntü ya da ses dosyası bilgiye bir örnektir.39 Bu

tanımlardan çıkarılacak sonuç, verinin işlenmesi ile bilginin üretildiğidir.

1.2.3.3. Veri, Bilgi ve İstihbarat Arasındaki İlişki

Ham verinin tek başına karar verme sürecine katkısı bazen büyük olabilir,

bazen de sınırlıdır ya da hiç yoktur. Örneğin beklenen bir düşman saldırısının zamanını

belirten küçük bir veri karar vermede çok önemli bir parçadır. Ancak karmaşık

sorunların çözümünde ham veri yeterli olmayacaktır.40 Onun önce farklı kaynaklardan

gelen verilerle birleştirilerek bilgiye, sonra istihbarata dönüştürülmesi gereklidir. Ham

veri toplandıktan sonra işlendiği zaman bilgi halini alır ve veriden daha yararlı hale

gelir. Fakat bu bilgi konu ile ilgili diğer bilgilerle ilişkilendirildiğinde ve analizcilerin

deneyimleri ile yorumlandığında, istihbarat meydana gelir. Bu ise karar vermeye hem

veriden, hem de bilgiden çok daha fazla katkı sağlayacaktır.

Veriden yola çıkılarak istihbarata ulaşma sürecinin kavranabilmesi için

öncelikle veri ile bilgi arasındaki ilişkinin kurulmasında yarar vardır. Yukarıda veri ile

bilgi kavramları tanımlanmıştır. Aşağıdaki örnekler ise bu kavramlar arasındaki ilişkiyi

göstermektedir.

i) Müşterilerin gelir düzeylerine göre sıralanmış isim ve adres listesi bir

bilgidir. Bu bilginin parçaları olan isimler, adresler ve gelir miktarları birer veridir. Bu

37 Max Boisot ve Agusti Canals, “Data, Information and Knowledge: Have We Got It Right?”, Journal of

Evolutionary Economics, Vol. 14, (2004), p. 47. 38 John Peters, ibid., p. 23. 39 Thomas Quiggin, ibid.,p. 51. 40 J. Ransom Clark, Intelligence and National Security, Westport Connecticut: Praeger Security International,

2007, s. 47.

18

listedeki veri parçaları - isimlerin adreslerin ve gelirleri gösteren sayıların her biri - tek

başına bir yarar sağlamayacaktır ancak bir araya getirilerek sıralanmış bir liste şekline

sokulduğunda anlam ifade etmektedir.

ii) Bir şehirdeki semtlerin harita üzerinde nüfus yoğunluğuna göre renklerle ve

sayılarla gösterimi bilgidir. Harita üzerindeki semt isimleri, sınırlar ve nüfuslar birer

veridir.

Bilginin derlenmesinin ardından istihbaratın üretilmesi gelmektedir. Ancak

istihbarat, veri ve bilgi gibi durağan bir kavram değildir. İstihbarat, elde edilen

bilgilerden yola çıkılarak gelecekte olacakları, rakip ve hasımların hareket tarzlarını

tahmin ve hesap etmektir41

. Bu tahmin sayesinde atılacak adımların neler olacağına

karar verilebilmektedir. Örneğin yukarıdaki veri ve bilgi örnekleri ile devam edilirse,

gelecek ay araç kiralama ya da sigorta poliçe süresi dolacak kişi ya da şirketlerin listesi

bir istihbarattır. Bu istihbarata göre hedef kitle ile iletişime geçip ürün pazarlama

çalışması yapılabilecektir. Aynı şekilde şehirdeki nüfus yoğunluğu haritası ile nüfusun

gelir düzeyi ve tüketim alışkanlıklarının analizi sonucunda elde edilecek istihbarat, bu

semtlerde mağaza açmayı planlayan şirketlerin karar vermesinde yararlı olacaktır. Bu

harita bilgisi ile semtlerde işlenen suç oranı bilgisinin analiz edilmesi sonucunda ise

örneğin polis karakolu kurulacak noktalar belirlenebilecektir.

Veri, bilgi ve istihbarat arasındaki ilişki ABD Genelkurmay Başkanlığı

tarafından Şekil-1‟de görüldüğü gibi tanımlanmıştır. Bu tanımlamaya göre istihbarat

ajanlarının operasyon sahalarından topladığı gizli/açık veriler işlenerek bilgi

oluşturulmakta, bu bilgi ise analizciler tarafından istihbarata dönüştürülmektedir.

41 Peters, s. 23.

19

Şekil 1: Veri, Bilgi ve İstihbarat Arasındaki İlişki. Kaynak: U.S Joint Chiefs of Staff, Joint Publication 2-0: Joint Intelligence, 22

Ekim 2013, s. I-2.

Veri, bilgi ve istihbarat arasındaki ilişki konusunda verilecek yeni bir örnek,

konuyu daha anlaşılır hale getirecektir. Bir kişinin eline bazı rakam ve harflerden oluşan

şifrelenmiş bir metin geçtiğinde bu metin onun için bir anlam ifade etmeyecektir. Bu

şifreli metin ve metni çözmede kullanılacak olan şifrenin kendisi iki farklı veridir. Bu

kişi bu metni şifre ile çözdüğünde elde edeceği metin ise bilgi olacaktır.42 Ancak

çözümlenmiş bu metnin içeriği örneğin „kedi yorgun‟ gibi bir cümle olduğunda kişinin

zihninde yorgun ve bitkin bir kedi canlanacaktır. Bu nedenle karar verme sürecinde

bilginin kendisi de, tıpkı veri gibi yararlı olmayacaktır. İstihbarat analizcisinin görevi de

burada başlamaktadır. Analizci deneyimlerinden ve sezgilerinden yararlanarak bu

ifadeyi araştırmakta olduğu konu ile ilişkilendirecek, sonuçta bir terör örgütüne karşı

yapılmış bir operasyondan dolayı örgütün askeri gücünün ve moral durumunun düşük

olduğu sonucuna varacaktır. Analiz sayesinde ulaşılan bu sonuç ise istihbarattır. Bu

istihbaratın sağlayacağı avantajlı durumdan yararlanmak için belki de bitirici bir

operasyon planlanacak ve örgütün dağılması sağlanacaktır.

42 Boisot ve Canals, s. 44. Kaynakta “data”, “information”, ve “knowledge” kavramlarını tanımlamak için bu

örnekten yararlanılmıştır. Bu kavramların istihbarat sürecine de uygun olduğu değerlendirilerek kaynaktaki

“knowledge” terimi, çalışmada “istihbarat” olarak değiştirilmiştir.

20

ABD Genelkurmay Başkanlığının veri, bilgi ve istihbarat arasındaki ilişkiyi

tanımlayan şeması ile yukarıdaki örnekte verilen veri işleme süreçlerinden

yararlanılarak aşağıdaki şekil oluşturulmuştur.

Şekil 2: Verinin, Bilgiye ve İstihbarata Dönüştürülmesi.

Şekil 2‟deki süreç kullanılarak çeşitli verilerden farklı istihbarat ürünleri

üretilebilecektir. Uydudan gelen, „bir‟ ve „sıfır‟ rakamlarının bir araya gelmesinden

oluşturulan veri örneğine devam edilirse, bu verinin işlenmesi sonucunda ortaya

çıkarılacak resim bilgiye örnektir. Bu resim bir kışladan çıkan tanklar ve zırhlı

araçlardan oluşan büyük bir askeri konvoyun görüntüsü olabilir. Bu önemli bir bilgi olsa

da, analizcinin tek başına bu görüntüden çıkarabileceği anlam sınırlı ve faydasız

olabilir. Fakat farklı kaynaklardan gelecek başka bilgiler - ülkenin diplomatik ilişkileri

ile ilgili açık kaynak bilgiler, ülkedeki başka askeri hareketliliklere ilişkin görüntüler -

bir araya getirildiğinde, analiz ekibinin deneyimleri sayesinde, izlenen ülkenin komşu

ülkeye bir saldırı hazırlığında olduğu sonucuna varılabilir. Bu sonuç istihbarattır ve veri

ile bilgiden daha değerlidir.

21

1.2.4. İstihbarat Çarkı

İstihbaratın tanımları, bu tanımlar içinde geçen istihbarat üretim süreçleri,

verinin bilgiye ve istihbarata dönüşümü bir araya getirildiğinde istihbarat çarkı ya da

diğer adıyla istihbarat döngüsü meydana gelmektedir. Bu sürecin bir çark ya da döngü

şeklinde tanımlanmasının nedeni ise, istihbaratın kesintisiz bir süreç olmasıdır. Ancak

istihbaratın tanımı gibi istihbarat çarkı da farklı kaynaklarca farklı şekillerde

sunulmuştur. Örneğin Şekil-3‟te görüldüğü gibi, MİT43 istihbarat çarkını dört aşamalı,

FBI44 ise altı aşamalı olarak tanımlamıştır. MİT istihbarat ihtiyaçlarının tespiti ve

toplama çalışmalarının yönlendirilmesi aşamalarını tek aşama olarak ele almıştır.

Ayrıca işleme, değerlendirme ve analiz aşamalarını da tek bir işleme sürecine

indirgemiştir. Özdağ ise bu çarkı sekiz aşamalı olarak tanımlamıştır.45 Bu farklılıklar

nedeniyle istihbarat çarkının aşamalarını farklı kaynaklardan yararlanarak analiz

etmekte fayda vardır.

Şekil 3: MİT ve FBI İstihbarat Çarkları. Kaynak: MİT , “İstihbarat Oluşumu”, http://www.mit.gov.tr/isth-olusum.html (14

Aralık 2015).; FBI, “Intelligence Cycle”, https://www.fbi.gov/about-

us/intelligence/intelligence-cycle (23 Haziran 2015).

43 MİT , “İstihbarat Oluşumu” s.1. 44 FBI, “Intelligence Cycle”, https://www.fbi.gov/about-us/intelligence/intelligence-cycle (23 Haziran 2015). 45 Özdağ, s. 327.

http://www.mit.gov.tr/isth-olusum.html%20(14https://www.fbi.gov/about-us/intelligence/intelligence-cyclehttps://www.fbi.gov/about-us/intelligence/intelligence-cyclehttps://www.fbi.gov/about-us/intelligence/intelligence-cycle

22

1.2.4.1. İstihbarat İhtiyaçlarının Tespiti ve Toplama Çalışmalarının

Yönlendirilmesi

İhtiyaçların neler olduğu belirlenmeden hangi bilginin toplanacağı da elbette

bilinemeyecektir. Bu nedenle çarkın ilk evresi istihbarat ihtiyaçlarının tespiti ve

tanımlanmasıdır. İhtiyaçların tanımlanması, hangi konularda istihbaratın nasıl katkıda

bulunabileceğinin belirlenmesi ve bu konular arasında bir öncelik sıralamasının

yapılmasıdır.46 FBI istihbarat ihtiyaçlarını „ulusun güveliği için bilinmesi gerekenler‟47

olarak tanımlamaktadır. İstihbarat ihtiyaçları, karar vericilerin karşılaştıkları sorunlar ve

politik hedefleri doğrultusunda belirlenmelidir. Örneğin MİT faaliyetlerinin başlangıç

noktası, Cumhurbaşkanı, Başbakan, Genelkurmay Başkanı, Milli Güvenlik Kurulu

Genel Sekreteri ile ilgili bakanlıkların istihbarat istek ve ihtiyaçlarıdır.48 FBI gibi ABD

istihbarat servislerinin üreteceği istihbarat ihtiyaçlarını ise, başkandan ve ulusal

güvenlik uzmanlarından alınan emirler doğrultusunda Ulusal İstihbarat Direktörü

belirlemektedir.49

Özdağ‟a göre „istihbarat ihtiyaçlarının belirlenmesi tamamen politik karar

alıcılara bırakılmamalıdır; çünkü onlar işleri gereği her konuyu yüzeysel olarak

bilmektedir ve hiçbir konunun uzmanı değildir. Bu nedenle istihbarat yöneticileri, karar

alıcılara hangi konuda hangi tür istihbarata ihtiyaç duydukları konusunda tavsiyelerde

bulunmalıdır.50

46 Lowenthal, s. 56-57. 47FBI, “Intelligence Cycle” s.1. 48MİT, “İstihbarat Oluşumu”, s.1. 49FBI, “Intelligence Cycle”, s.1. 50 Özdağ, s. 329.

23

Şekil 4: Politika ile İstihbarat Arasında Olması Gereken Yarı Geçirgen Zar.

Kaynak: Lowenthal, s. 18.

Lowenthal ise istihbarat yönetiminin, politik karar alıcıların alanına

girmemelerini tavsiye etmektedir. Politika ile istihbarat arasında yarı geçirgen bir zar

olması gerektiğini belirtmektedir. Lowenthal‟a göre, Şekil 4‟te görülen bu yarı geçirgen

zar siyasilerin istihbarat alanına girmesine izin vermeli, istihbaratçıların politik alana

girmelerini ise engellemelidir. Böylece istihbarat yöneticilerinin politikleşmesinin ve

kendi politik idealleri doğrultusunda istihbarat üreterek yöneticileri etkilemesinin önüne

geçilmiş olacaktır. Bu nedenle karar alıcılar kendilerine sunulan istihbarat ile hareket

edip etmemekte serbest olmalıdırlar.51

1.2.4.1.1. İhtiyaçların Önceliklerinin Belirlenmesi

Ülkelerin çok sayıda iç ve dış güvenlik kaygıları ile bu kaygıların doğurduğu

istihbarat ihtiyaçları vardır. Ancak personel ve zaman sınırlı olduğundan, istihbarat

kaynaklarınca ihtiyaçların tümüne aynı anda cevap verilememektedir. Sınırlı

kaynakların etkin kullanımı için ihtiyaçların önceliklerinin belirlenmesi gerekmektedir.

Bazı konular ülkeler için doğal ve uzun vadeli olarak önceliklidir. Bazılarının önceliği

ise zamana ve şartlara göre değişebilir. Örneğin soğuk savaş döneminde Sovyetler

Birliği ABD için her zaman birinci öncelikli konu olmasına rağmen, Sovyetler

Birliğinin dağılmasından sonra bu öncelik yok olmuştur. Terörizm konusu ise ABD için

11 Eylül 2001‟den önce arka plandaki bir konu iken, 11 Eylül‟den sonra ani bir şekilde

ön sıralara yükselmiştir.

51 Lowenthal, s. 18.

24

İstihbarat ihtiyaçlarının önceliklerini karar alıcılar politik önceliklere göre

belirlemektedirler. Bu öncelik ise Şekil 5‟in sol tarafındaki grafikte görüldüğü gibi,

tehditlerin gerçekleşme olasılığı ve tehdidin büyüklüğü ile doğru orantılıdır. Tehditlerin

olasılığı, önemi ve önceliği arasındaki ilişkiye aşağıdaki örnekler verilebilir.

Şekil 5: İstihbarat İhtiyaçlarının Önceliğinde Olasılık-Tehdit İlişkisi. Kaynak: Lowenthal, s. 18.

i) Düşük önem, düşük olasılık: Norveç gibi refah seviyesi yüksek, terörizm

sorunu yaşamayan bir ülkede bir terör saldırısı yaşanma olasılığı düşüktür. Bu tür bir

saldırı gerçekleşse bile, Norveç ile komşu olmayan ve herhangi bir stratejik ortaklığı

olmayan bir Afrika ülkesi için önemi de düşük olacaktır. Hem gerçekleşme olasılığı

hem de önemi düşük olan bu durum, anılan Afrika ülkesinin istihbarat servislerinin

öncelikler listesinde yer almayacaktır.

ii) Yüksek önem, düşük olasılık: Nükleer silah gücü olan bir ülkenin,

diplomatik kriz yaşadığı bir ülkeye nükleer bomba atması tehdidinin önemi yüksektir.

Ancak böyle bir davranışın olasılığı düşüktür.

iii) Düşük önem, yüksel olasılık: Küçük bir Afrika ülkesinde yaşanacak siyasi

istikrarsızlığın olasılığı büyüktür, ancak bunun diğer kıtalardaki ülkeler için önemi

düşük olacaktır.

25

iv) Yüksek önem, yüksek olasılık: Uzun yıllar boyunca ülke sınırları içinde

terörizm sorunları ile mücadele eden bir ülkenin kalabalık bir şehrinde, terör örgütünce

bombalı saldırıda bulunulması olasılığı büyüktür. Bu tür bir saldırı tehdidinin önemi de

yüksektir. Bu nedenle bu konudaki istihbarat ihtiyacının önceliği diğerlerinden yüksek

olacaktır.

İstihbarat yöneticilerinin de tavsiyeleri doğrultusunda istihbarat ihtiyaçlarının

ve önceliklerinin belirlenmesinden sonra, ihtiyaç duyulan istihbaratın üretilebilmesi için

gerekli haber ve verinin toplanması aşamasına gelinecektir.

1.2.4.2. Veri ve Haberlerin Toplanması

Veri ve haber toplama aşaması, belirlenen istihbarat ihtiyaçları doğrultusunda

gerekli ham veri ve haberlerin toplanması çalışmalarını içermektedir. Sorgulama, teknik

ve fiziki takip, gizli ajan görevlendirme, basın, yayın, İnternet ve sosyal medya gibi açık

kaynakların taranması bu aşamanın örneklerindendir.52 Toplama, istihbarat çarkının en

maliyetli adımıdır. Çünkü veri toplama, toprağın derinliklerinden petrol çıkarmaya

benzer ve ne kadar derinlere inilirse maliyet o kadar artacaktır.53 Bu maliyet istihbaratın

türüne göre de değişebilmektedir. Örneğin teknik istihbarat hem çeşitli teknolojik

donanımı, hem de yeterli sayıda yetişmiş personeli gerektirdiğinden, sosyal medya

üzerinden veri toplamaya oranla daha maliyetlidir. Bu yüzden bütçe ve kaynak

planlayıcılar en çok bu aşamaya odaklanmaktadırlar.54

Toplanacak bilginin niteliğini istihbarat ihtiyaçları belirlemektedir. Örneğin bir

siber saldırı tehdidiyle ilgili olarak sinyal istihbaratı yapmak en uygunu olur. Ayrıca

farklı analizciler de farklı bilgi türlerini tercih edebilirler. Bunun için çarkın sonraki

aşamalarında görevli analizciler sürecin tersine hareket ederek veri toplayıcı ekibe geri

beslemede bulunabilir, eldeki verilerden farklı ve yeni veri/haberlerin toplanmasını

talep edebilirler.

52 FBI, “Intelligence Cycle”. 53 Michael Herman, Intelligence Power in Peace and War, Cambridge: Cambridge University Press, 1996, s. 40. 54 Lowenthal, s. 45.

26

Toplanacak bilginin miktarı konusunda, “ne kadar çok bilgi toplanırsa o kadar

iyi istihbarat yapılır” düşüncesi tam olarak doğru da değildir, yanlış da değildir.55 Bu

miktar ihtiyacı karşılayacak kadar çok ama analize imkân tanıyacak kadar da sınırlı

olmalıdır. Çünkü konu ile ilgisi olmayan çok fazla veri, analizcilerin odaklanmasını

engelleyebilecektir. Özellikle çalışmanın konusu olan sosyal medya istihbaratında

İnternet ortamından toplanan aşırı miktardaki veri, analizcilerin bu veriler içinde

kaybolmasına neden olabilecektir. Toplanan fazla miktarda bilgi iyi işlenir ve analiz

edilirse mutlaka faydalı olur. Ancak bu durum işleme ve analiz görevinin de ağırlaşması

demektir. Bu nedenle toplanan bilginin çoğu işlenip kıymetlendirilemeden

kalabilecektir. Fakat ele geçen bir veri/haberin konu ile doğrudan ilgisi görülmese bile

sorunun çözümünde eksik parçaları tamamlayabileceği gerçeğini de unutmamak

gerekir. Çünkü Aydın‟a göre bilginin önemlisi önemsizi yoktur.56 Birisi için gereksiz

olan bir ipucu, istihbaratçı için önemli bir sorunun cevabı olabilir. Bu aşamada hangi

verinin ne kadar yararlı olacağına karar vermek, toplanacak verinin kapsamını ve

miktarını belirlemek, istihbaratçıların uzmanlık alanının bir parçasıdır.

1.2.4.3. İşleme ve Değerlendirme

Çeşitli toplama yöntemleri kullanılarak elde edilen ham veri ve haberler, henüz

istihbaratçının kullanımına hazır değildir. Tıpkı ham petrolün kullanılabilmesi için önce

rafine edilmesi gerektiği gibi, toplanan ham verilerin de önce işlenip değerlendirilmesi

gerekmektedir.57 Toplama aşamasında ele geçirilen şifreli bir mesaj ya da ikili sayı

sisteminden oluşan sayısal veri işlenmemiş şekliyle bir anlam ifade etmeyecektir. Bu

nedenle bu ham verilerin şifreleri çözümlenmeli, sayısal veriler de ses ya da görüntü

biçimine dönüştürülmelidir.58 Benzer şekilde yabancı dildeki bir ses kaydı ya da

konuşma metni de istenilen dile çevrilmelidir. Üretilen bu bilgiler konu ile ilgisine,

önemine ve güvenilirlik derecesine göre sınıflandırılmalı, analizciye bu şekilde

sunulmalıdır.

55 Lowenthal, s. 45. 56 Nurullah Aydın, İstihbarat ve İstihbaratçı, 1. Basım, İstanbul: Paraf Yayınları, 2010, s. 19. 57 Herman, s. 40. 58 Veriyi önce bilgiye sonra istihbarata dönüştürme sürecine “Veri, Bilgi ve İstihbarat Arasındaki İlişki” başlığı

altında ayrıntılı olarak yer verilmiştir.

27

Veri toplama ve işleme aşamalarının hepsi çok önemli olduğundan, bunlar

arasında kesin bir önem sıralaması yapmak güçtür. Ancak en azından aşamalar arasında

bir dengenin gözetilmesi, bazı çalışmaların sunacağı faydalardan yoksun kalınmasını

önleyecektir. Lowenthal ABD istihbarat topluluğunun faaliyetlerinde, toplama ve

işleme aşamaları arasındaki dengenin gözetilmediğinden yakınmaktadır.59 Toplama

faaliyetlerine çok daha fazla önem verilmesi ve kaynak ayrılması, buna karşın işleme ve

değerlendirme çalışmalarının zayıf kalması, işlenemeyecek kadar çok veri ve haberin

toplanmasına neden olmaktadır. İşlenip değerlendirilemeyen bu veriler ise istihbarat

sürecine katkıları olmayacağından yok hükmündedir ve kaynak israfıdır.

1.2.4.4. Analiz ve Üretim

Analiz, istihbaratın üretildiği zihinsel bir faaliyettir. Tıpkı lego parçalarının

uygun yerlere konarak büyük resmin oluşturulması gibi analiz ve üretim aşamasında da

veri, haber ve bilgi parçaları uygun şekilde birleştirilerek bir görüş oluşturulmaktadır.

Bu nedenle analizde insan unsuru ve insanın zekâ, eğitim, deneyim, yargı yeteneği,

mantığı ve sezgileri önemlidir.60

Analizcilerin eğitimi ve eğitimlerinden sonraki dönemde fikirlerinin oluşumu

önemli bir husustur. Zira çelişkili durumlarda analizciler mesleki eğitimlerine ve

tecrübelerine göre karar verebilirler. Kabul etmek gerekir ki, analizcilerin de duyguları

ve tutkuları vardır ve bu, bazı konulara daha fazla odaklanmalarına neden

olabilmektedir. Bu onların dürüst olmamaları anlamına gelmez ama istihbarat

yöneticileri ve karar vericiler bu durumu göz önünde bulundurmalıdırlar.

Analizciler bilgi toplama önceliklerinin belirlenmesinde önemli rol üstlenirler.

Ulaşmak istedikleri istihbarat ürününde eksik parçaların olduğunu gördüklerinde,

veri/haber toplama aşamasına geri besleme yaparlar ve ihtiyaç duyulan bilgileri toplama

ekibine bildirirler. Bu nedenle analizcilerle bilgi toplama arasındaki ilişkiyi geliştirmek,

ideal bir istihbarat çarkının tamamlanmasını sağlayacaktır. Bu ideal seviye, toplama

çalışmalarının analizcilerin ihtiyaçlarına göre yapılmasıdır.

59 Lowenthal, s. 46. 60 Özdağ, s. 363.

28

Aynı konu üzerinde farklı analiz gruplarının çalışması durumunda, bu grupların

birbirleri ile rekabete girmeden, paylaşım ve dayanışma ortamında çalışmaları daha hızlı

ve başarılı sonuçlar verecektir. Analiz grupları arasındaki paylaşım eksikliğinden dolayı

çabuk ve doğru sonuçlara ulaşılamamasına örnek olarak, ABD istihbarat topluluğunun

11 Eylül saldırıları öncesindeki istihbarat zafiyeti ve Irak‟ın elinde kitle imha silahları

olduğu konusundaki yanlış bilgiler verilebilir.61 Yaşanan bu olumsuzluklardan sonra,

ABD‟deki istihbarat topluluklarının analiz grupları arasında bilgi paylaşımını artıracak

işbirliğine daha fazla önem verilmeye başlanmıştır.

1.2.4.5. Yayım ve Kullanım

İstihbaratı üreticilerden tüketicilere iletme yani yayım aşaması kısa ve anlık

bilgilendirmeler, günlük bilgilendirmeler, haftalık ve aylık raporlar olarak

gerçekleştirilir. Yayımlanacak istihbarat bazı ölçütler bakımından değerlendirmeye

sokularak rapor ve sunumlar hazırlanmalıdır. Bu ölçütler istihbaratın önemi, aciliyeti,

hangi seviyedeki karar vericiye sunulacağı, en uygun sunum şekli (sözlü, görsel, rapor

vb.), detayı ve uzunluğudur.62 Bu ölçütler elde edilen istihbaratın türüne, ilgili olduğu

konuya, kapsamına, seviyesine ve ivedilik durumuna göre değişecektir. Aynı istihbaratı

geniş bir karar verici yelpazesine farklı biçimlerde ve farklı detaylarla sunmak bir

yöntem olabilir. Bu biçimler ve detaylar, karar vericinin ihtiyacına, önceliğine ve

tercihine göre belirlenecektir.

Bazı kaynaklar istihbarat çarkında kullanım aşamasına açıkça yer

vermemektedirler. Örneğin MİT döngüyü “İstihbaratın Yayımı ve Kullanılması”

aşaması ile tamamlarken, FBI ise bu aşamaya “yayım” adını vermiştir. Ancak her