soru formu nasıl hazırlanır

TRKYE STATSTK KURUMU

ISSN 1306-8180ISSN 1306-8180

SORU FORMUNASIL HAZIRLANIR?Tasarmdan TesteTm Admlaryla

SORU FORMUNASIL HAZIRLANIR?Tasarmdan TesteTm Admlaryla

TRKYE STATSTK KURUMUTRKYE STATSTK KURUMU

4e2+9%34!434++525-5

TRKYE STATSTK KURUMU

6258)25081$6,/+$=,5/$1,5"7DVDUPGDQ7HVWH7P$GPODU\OD

3/25&/2-5.!3),(!:)2,!.)24ASARMDAN4ESTE4~M!DMLARYLA

TK, Soru Formu Nasl Hazrlanr?Tasarmdan Teste Tm Admlaryla

IIIiii

nsz Her alanda hzl deiimlerin yaand amzda, srekli gelien teknoloji ve toplumsal gereksinimler; lkelerin kendilerini srekli yenilemesini ve gelitirmesini zorunlu klmaktadr. Gnmzde kreselleme, ekonomik, politik, teknolojik ve entellektel alanlarda kapsaml bir dnm ieren sre olarak ifade edilmektedir.

Kreselleme ile birlikte kullanc ihtiyalar da artmakta ve farkllamaktadr. Daha gncel, daha detayl ve kapsaml istatistiklere olan ihtiya, daha gl ve tutarl istatistik sisteminin gerekliliini ortaya karmaktadr.

Bilimsel metotlarla elde edilmi gvenilir istatistikler olmakszn doru kararlar alnmas, ksa veya uzun vadeli planlar yaplmas dnlemez. Uluslararas standartlarda, kullanc odakl ve srdrlebilir bir istatistik sistemi kurma vizyonu ile hareket eden Trkiye statistik Kurumu (TK), cevaplayclardan ald bilgilerle kapsaml ve kaliteli istatistik retme, dolaysyla da karar alma srelerine katkda bulunma ynndeki abalarn her geen gn artrarak devam ettirmektedir.

TK, almalarn daha ileriye gtrmek amacyla gerek kurumsal, gerekse istatistik yntemleri ve uygulamalar alannda kendini srekli yenilemektedir. Dier taraftan, edindii bilgi ve tecrbelerini ulusal ve uluslararas platformdaki kurum/kurulularla paylaarak istatistik almalarna yn veren bir yaklam izlemektedir.

statistik retimi, ihtiyalarn belirlenmesinden kullancnn eline ulamasna kadar tm srelerde planl almay, bilgi ve deneyimi gerektirir. statistiklerin gvenilir olmasnn en nemli kriterlerinden biri istatistik retim srecinin her aamasnn uluslararas standartlara uygun olmasdr. Bu sre ierisinde yer alan soru formunun oluturulmas da ankete dayal olarak yaplan almalarn temelini tekil etmektedir.

TKin bugne kadar edindii deneyimler nda, aratrmaclara rehber olmas amacyla hazrlanan bu yaynn istatistik retiminde grev alan kiilere yararl olmasn diler, yaynn hazrlanmasnda emei geen personele teekkr ederim.

Birol AYDEMR Bakan

Birol AYDEMRBakan

Birol AYDEMR

nsz3/25&/2-5.!3),(!:)2,!.)24ASARMDAN4ESTE4~M!DMLARYLA


NDEKLER Sayfa nsz

iii

indekiler v Giri 1 Blm I. Soru formu hakknda temel bilgiler 3

1.1. Soru formu nedir? 5 1.2. Soru formunun temel zellikleri 6 1.3. Soru formuna iletiim tasarm ynyle yaklam 7

Blm II. Soru formu gelitirme aamalar 13 2.1. Kavramlatrma 20

2.1.1. Literatr taramas 22 2.1.2. Aratrmann amac ve hedefleri 23 2.1.3. Kavramlarn incelenmesi: odak grup grmeleri ve derinlemesine mlakat yntemleri

23

2.1.4. Deikenlerin tanmlanmas ve taslak tablasyon plannn hazrlanmas 25 2.1.5. Veri toplama biimlerinin soru formu zerindeki etkisi 31

2.2. Soru formu tasarm 33 2.2.1. Soru yazma ilkeleri 34 2.2.2. Soru trleri 36 2.2.3. Soru biimleri 39 2.2.4. Soru ifadeleri ve yazm 43 2.2.5. Sorularn ak 45 2.2.6. Soru formunun uzunluu 46 2.2.7. Soru formu dzeni 46 2.2.8. Soru formunun isel tutarll 47 2.2.9. Soru formunu destekleyici aklamalar ve ynergeler 48

2.3. Soru formunun test edilmesi 49 2.3.1. n-test 51 2.3.2. Alan testi 55

2.4. Soru formunun revize edilmesi 58 Blm III. Soru Formu Standartlar 59

3.1. Resmi statistik Uygulama lkeleri ve soru formu gelitirme 62 3.2. Jenerik statistiki Sreleri Modeli ve soru formu gelitirme 65

Kaynaka 66 Ek 1. Soru Formunun test edilmesinde kullanlan yntemlere ilikin zet bilgiler 68 Ek 2. Soru Formu Kontrol Listesi 71 Ek 3. Soru Formu Gelitirme Sreci, TK 78

indekiler


Girilkemizde gl ve srdrlebilir bir istatistik sistemi kurma vizyonu ile hareket eden Trkiye statistik Kurumu (TK)na 2005 ylnda yrrle giren Trkiye statistik Kanunu ile Trkiye statistik Sisteminin koordinasyonu grevi verilmitir. Temel kalite ilkelerini ieren "Resmi statistik Program"nn hazrlanmas ve istatistik retiminin bu program erevesinde yrtlmesi bu kanunla hkme balanmtr. Veri kalitesi, istatistik reten kurumlara duyulan itibar ve gvenilirlii etkileyen temel unsurlardan biridir. Veri kalitesini artrabilmek iin aratrmalarn ulusal ve uluslararas standartlar erevesinde yrtlmesi ncelikli balklar arasnda yer alr. Standartlar, retilen istatistiklerde kalitenin ve srdrlebilirliin teminatdr. Soru formu gelitirme anket esasl istatistiki lmlerin temelini oluturur. Doru tasarlanm bir soru formu; veri toplamay kolaylatrr, retilen verilerin kalitesini artrr. Bu anlamda soru formu kalitesini, veri kalitesini etkileyen kilit faktr olarak deerlendirebiliriz. Soru formunda kullanlan ifadelerin etkinlii, cevaplayclarn sorulara daha bilinli ve doru cevap vermelerini salar. Alandan toplanan ham verilerin nihai kt kalitesini dorudan etkiledii ve bu anlamda, soru formu gelitirme adna yaplan tm faaliyetlerin bir dizi planlamay da beraberinde getirdii unutulmamaldr.

Bu dorultuda, istatistiksel aratrmalarda kullanlan soru formlarnn ulusal ve uluslararas standartlar dorultusunda tasarlanabilmesini salamak ve rehber niteliinde bilgiler sunmak amacyla hazrlanm olan bu yaynda, kavramlatrmadan veri toplama srecine kadar bir soru formunun nasl hazrlanaca sre mant ile ele alnmtr.

Aratrma ynetimine yeni giri yapan kiilerin bilgi seviyesini artrarak bu faaliyetleri srekli yrten uzman kiilerle ayn dzlemde biraraya getirebilmek bu yaynn temel hedeflerindendir. Yaynn bir dier hedefi ise, aratrmaclara soru formunun tasarmda ve testinde yer alan tm aamalarda destek olacak bir el kitab sunarak, kurumsal hafzaya katkda bulunmaktr.

Sonu olarak; yaynda yer alan bilgiler ile soru formu gelitirme srecinde ne yaplmal? ve nasl yaplmal? sorularnn cevaplanmas amalanmtr.

Giri


Soru Formu Hakknda Temel Bilgiler

Blm I




1. Soru formu hakknda temel bilgiler1.1 Soru formu nedir?

Aratrmada nelerin lleceine ve nasl llecegerekletirebilmek, bir aratrmann en nemli bltoplanan verileri belirli ilkeler erevesinde say ve sembollere dntrmektir. rnein, aratrmada yer alan bireyaracndaki sorulara verdikleri yantlarn puanlar deer elde edilebilir ya da aratrmada yer alan bidahil edilebilirler (Gnl Krcaali-ftar, 1999).

statistiksel lm yapmak amacyla kullanlan en ytutumu belirlemek iin dzenlenmi ayrntl ve kaphazrlanan soru formu yoluyla, nceden belirlenmi istatistiki birimlere (hanehasorularak veriler elde edilir. Elde edilen beyan esasl verilerdir.

Soru formu bir lm arac, bir iletiim aracdr.

hakknda temel bilgiler

Aratrmada nelerin lleceine ve nasl lleceine karar vermek; ardndan da bu kararlar salklgerekletirebilmek, bir aratrmann en nemli blmlerinden biridir. lme, aratrma deikenleriyle ilgili

ilkeler erevesinde say ve sembollere dntrmektir. rnein, aratrmada yer alan bireylerin bir l aracndaki sorulara verdikleri yantlarn puanlar toplanarak bir saysal deer elde edilebilir ya da aratrmada yer alan bireyler, belli snflara

ftar, 1999).

statistiksel lm yapmak amacyla kullanlan en yaygn ara soru formlardr. Herhangi bir konuyla ilgili durum ve tutumu belirlemek iin dzenlenmi ayrntl ve kapsaml soru dizisi soru formu olarak tanmlanr.

, nceden belirlenmi istatistiki birimlere (hanehalk, iletme, velde edilir. Elde edilen bu veriler, aratrmaya katlan kiilerin beyanna dayanmaktadr. Yani

Soru formu bir lm arac, bir iletiim aracdr.

statistik retmek yemek pibenzer. rnmzn malzemelerini ise veriler oluturur.

ine karar vermek; ardndan da bu kararlar salkl biimde , aratrma deikenleriyle ilgili

Herhangi bir konuyla ilgili durum ve tanmlanr. Amaca ynelik

lk, iletme, vb.) bir dizi sorular anmaktadr. Yani kiisel

statistik retmek yemek piirmeye benzer. rnmzn malzemelerini

turur.



1.2 Soru formunun temel zellikleri

Aratrma ile yaplan lmlerin sahip olmas gerek

geerlilik: bir deikenin ya da deikenlerin l arac ile n gvenilirlik: lme sonularnn farkl zaman ve koullara kar

Bu iki zelliin yansra, aratrmalarda yaplan Aratrmada lm amacyla hangi ara kullanlrsa olacaktr. Dolaysyla gvenilirlik ve geerlilik aratrma, tm abalarn boa gitmesine neden olaca Aratrmann amacna hizmet eden gtasarm; iyi ifade edilmi sorularn yazlmas ya kurallarnn iyi kullanlmasndan ok daha fazlasdtemel kurallarn farknda olmay ve bu kurallar haklar. Bu nedenle aratrlacak konunun zelliine ve yntemine bal olarak soru formunda yer alacak sorkullanlan kelimeler, sz dizimleri, formun yaps,dikkate alnarak tasarmda nceden belirlenen kdikkat edilmesi byk nem tamaktadr. Ayrca, kuyntemi, kullanc dostu tasarm, cevaplayc yknindirebilme gibi konular da yine bu kapsamda ele alhususlardr. Bir soru formu tasarmna balamadan nce

Anlalabilirlik: Sorularn ak ve z ifadelerden olumas, karmaksorunun farkl kiiler tarafndan farkl ekilde an

sel tutarllk: Sorularn kendi iinde belli bir mantksal dzen e Etik kurallara uygunluk:

durumda brakacak ifadeler tamamas. lgililik ve yeterlilik: Aratrma

Bir soru formunun tamas gereken zellikler ve tasarmbilgiler, soru formu gelitirmenin sadece sorular yazgerektiini apak ortaya koymaktadr. sistematik bir bak as ile ele alnmaldr. elde edilen verilerin kalitesinden sz edilebilir.

Soru formunun temel zellikleri

Aratrma ile yaplan lmlerin sahip olmas gereken iki temel zellik bulunmaktadr. Bunlar;

bir deikenin ya da deikenlerin l arac ile ne lde llebildii belli olmaldr.lme sonularnn farkl zaman ve koullara kar ne lde tutarl olduu bilinmelidir.

Bu iki zelliin yansra, aratrmalarda yaplan lmlerin karmak bir sre olduunu da unutmamak gerekir

Aratrmada lm amacyla hangi ara kullanlrsa kullanlsn geerli ve gvenilir deilse, elde edilolacaktr. Dolaysyla gvenilirlik ve geerlilik artlarn tam olarak karlamayan bir lm arac ile yaplacak aratrma, tm abalarn boa gitmesine neden olacaktr.

Aratrmann amacna hizmet eden geerli ve gvenilir soru formu tasarm; iyi ifade edilmi sorularn yazlmas ya da dilbilgisi ve yazm kurallarnn iyi kullanlmasndan ok daha fazlasdr. yi soru oluturma temel kurallarn farknda olmay ve bu kurallar hayata geirmeyi gerekli

ar. Bu nedenle aratrlacak konunun zelliine ve veri toplama yntemine bal olarak soru formunda yer alacak sorularn seimi, kullanlan kelimeler, sz dizimleri, formun yaps, soru trleri, vb. unsurlar dikkate alnarak tasarmda nceden belirlenen kurallara ve standartlara dikkat edilmesi byk nem tamaktadr. Ayrca, kullanlacak veri toplama yntemi, kullanc dostu tasarm, cevaplayc ykn asgari dzeye indirebilme gibi konular da yine bu kapsamda ele alnmas gereken nemli

ir soru formu tasarmna balamadan nce dikkate alnmas gereken temel ilkeler vardr. Bu

Sorularn ak ve z ifadelerden olumas, karmak ifadelerin yer almamas, her bir sorunun farkl kiiler tarafndan farkl ekilde anlalacak tarzda olmamas.

Sorularn kendi iinde belli bir mantksal dzen erevesinde sorulmas. Sorularn cevaplaycy ynlendirici, taraf tutucu veya cevaplaycy zor

durumda brakacak ifadeler tamamas. ratrmaya dorudan katk salayaca dnlen sorulara yer verilmesi

oru formunun tamas gereken zellikler ve tasarm ncesi dikkate alnacak ilkeler yukarda belirtsadece sorular yazma ve sralamadan ok daha fazla

ortaya koymaktadr. Bu nedenle, konu iletiimden tasarma kadar ok daha geni bir yele alnmaldr. Ancak bu ekilde uygulanan soru formlar ile lm hatalar nlenden sz edilebilir.

en iki temel zellik bulunmaktadr. Bunlar;

e lde llebildii belli olmaldr. ne lde tutarl olduu bilinmelidir.

in karmak bir sre olduunu da unutmamak gerekir.

kullanlsn geerli ve gvenilir deilse, elde edilen rnler hatal yan bir lm arac ile yaplacak

Bunlar;

ifadelerin yer almamas, her bir

revesinde sorulmas. veya cevaplaycy zor

salayaca dnlen sorulara yer verilmesi.

yukarda belirtilmitir. Bu daha fazla zaman harcanmas

onu iletiimden tasarma kadar ok daha geni bir yelpazede le lm hatalar nlenir ve



1.3 Soru formuna iletiim tasarm ynyle yaklam Soru formu hem bir lm aracdr, hem de iletiim aracdr. Bu blmde iletiim arac olarak soru formu ele alnacak ve bu ynde gerekli bilgiler aktarlacaktr. Yaynn dier blmlerinde lm arac olarak soru formunun nasl gelitirilecei konusu zerinde durulacaktr. Burada hedeflenen, soru formu tasarmna iletiim tasarm asndan yaklama konusunda farkndalk oluturmaktr.

Soru formu bir iletiim aracdr, nk cevaplayc ile karlkl iletiim sz konusudur. Burada, sadece bir anketr eliinde yaplan form doldurma ilemi dnlmemelidir. Soru formu web tabanl olsa bile yine iletiim kapsamnda ele alnmas gerekir. letiim srasnda; soru formu ile bir mesaj iletilir, cevaplayc bu mesaj yani iletiyi alr, ne sylemek istediinizi, ondan ne istendiini ve ne yapmas gerektiini anlamaya alr. Bu ileyi iletiimin tanmdr ve bu nedenle; soru formu tasarmn ayn zamanda bir iletiim tasarm olarak da ele almak gerekir.

letiim bir mesajn kaynak tarafndan en uygun kanalla alcya iletilmesi olarak tanmlanrsa; burada mesaj soru formunda yer alan sorular, kaynak anketr ya da soru formunun kendisi, kanal soru formunun iletilme ekli ya da arac, alc ise cevaplaycdr.

Soru formunda mesajlarn alcya doru iletilebilmesi iin; yaz, yaznn kullanm, yaz ve grsel ilikisi, sayfa dzeni, format (ieriin biime dnmesi) gibi kriterlerle ieriin sunumu nemlidir. Ayrca, hangi bilginin, hangi baln, hangi grselin nce ya da sonra kullanlaca da bal bana bir iletiim problemidir. Bu bilgilerin yani soru formunda yer alan metinlerin ve grsellerin sayfalara aktarlmas ii de titizlikle yaplmaldr. Tm bu hususlarn belirlenmesi bir iletiim tasarmcsnn grevidir. Mesajlarn etkinlii asndan ele alnmas gereken temel bilgiler ile kanal olarak adlandrlan aralar yani veri toplama biimleri yaynn ikinci blmnde detayl olarak anlatlmtr. Bu blmde iletiim sreci sadece cevaplayc boyutu asndan deerlendirmeye alnmtr.

letiim tasarmcsnn cevaplayc boyutu ile ilgili olarak bilmesi gereken hususlar aada zetlenmitir;

1. Balang: Soru formunun cevaplaycya ulamas andr. Bu aamada, formun cevaplaycya nasl ulaaca nem kazanr. rnein; posta yoluyla m, internet ortamnda m, anketr tarafndan m?

2. Doldurma: Formun cevaplayc tarafndan doldurulmasdr. Formun nerede doldurulaca, formda nasl ilerlenilecei, doldururken nelere dikkat edilmesi ve ne yapmas gerektii gibi hususlar bu aamada nemlidir (ekil 1de belirtilen kara kutu benzetmesi ile bu aama aadaki paragraflarda daha ayrntl incelenmitir).

3. Teslim: Cevaplayc tarafndan formun doldurulmasn mteakip, gnderme iinin gerekletirilmesidir. Burada, formun nasl gnderilecei yani hangi ara ve yntemle gnderilecei hususu nemlidir.

4. Son-geri bildirim: in tamamlanmas olarak belirtilebilir. Bu aamada, cevaplayc formu gndermitir. Ancak, sre formun gnderilmesi ile deil, cevaplaycnn iini bitirdiine dair bir teekkr mesaj almas ile yani bir geri bildirim ile tamamlanr.

Soru formu tasarm (tasarmcs)

= letiim tasarm (tasarmcs)



Yukarda belirtilen aamalar, hem aratrmay yrten kurum/kurulu hem de cevaplayc asndan zerinde nemle durulmas gereken unsurlar ierisinde barndrmaktadr. Cevaplayc asndan en kritik aama doldurma olarak adlandrlan ikinci aamadr. Bu aamada yaananlar, ekil 1de grld gibi bir kara kutuya benzetebiliriz.

Soru formu tasarmnda grev alan kii ya da kiilerin iletilen mesajlarn alnmasndan geri bildirimin yaplmasna kadar geen srete cevaplaycnn zihninde yaananlar alglayabilmesi yani kara kutuyu zmlemesi tasarmn etkinlii asndan gereklidir. ekil 2de formun doldurulmas esnasnda cevaplaycnn zihninde yaananlarn neler olduuna dair bilgiler verilmektedir. Eurostat tarafndan, Tourangeau (1984), Eisenhower (1991), Biemer ve Lyberg (2003) ve Groves (2004) gibi aratrmaclarn bilisel modele ynelik ortaya koyduklar bilgiler esas alnarak, cevaplayclarn zihninde yaananlarn formlasyonu yaplmtr. Bu ileyi, soru formu tasarlama srecinde grev alan kiilere alnmak istenen bilgiye ulama srecinde cevaplaycnn zihninde geen sre konusunda zel bilgiler vermektedir.

ekil 1. Cevaplaycnn zihninde yaananlar (kara kutu benzetmesi)

SORU

CEVAP

CEVAPLAYICI cevaplaycya sunulur

kayt altna alnr



Kavrama/anlama olarak adlandrlan ilk aamada; sorularda kullanlan cmle yaplar, kullanlan kelimeler, sz dizimi, cevaplaycnn formu doldurma ykmll gibi konular nemlidir. Soru formunun kavramsal yaps hem anlama ya da yorumlamadan kaynakl hatalarn kayna olabilmekte, hem de soru formunun anlalrlnn artrlmasnda etken olabilmektedir. Sorularda kullanlan teknik ifadeler ya da karmak soru yaplar anlamay olumsuz etkilemektedir. Dolaysyla, sorularn uygun tekniklerle yazlmas tasarmclarn ncelikli ii haline gelmelidir. Karmak sorular iin gerekli aklamalarn verilmesi de yine bu kapsamda tavsiye edilen husustur. Bu konu ile ilgili detayl bilgiler ikinci blmde verilmitir. Hatrlamada nemli olan nokta cevaplaycnn bu konu ile ilgili zihninde bulunan hafza bilgileridir. Burada cevaplaycnn unutkanl hafzadan bilgilerin ekilmesinde bir engel tar. Unutmaya neden olan etkenlerden en nemlisi, aratrmann referans dneminin grme tarihinden uzak olmasdr (Tourangeau, 2004). Unutma aratrmada sistematik hata kaynaklarna neden olabilecek nemli bir problemdir. Ksacas, aratrmann referans

ekil 2. Cevaplaycnn zihninde yaananlar (cevaplama sreci)-hanehalk aratrmalar

SORU

CEVAP

1. Kavrama/Anlama

Soru (cmle yaps, kullanlan kelimeler, sz dizimi) Cevaplama sorumluluu/ykmll

2. Hatrlama Soru ile ilgili bilgileri hafzada yoklama Bilgileri ekme

3. Muhakeme/yarglama Hatrlanan bilgileri biraraya getirme Bilgileri deerlendirme

4. Raporlandrma Soru seeneklerinin deerlendirilmesi/kavranmas Cevap verilecek seenein belirlenmesi/cevabn

verilmesi

cevaplaycya sunulur

kayt altna alnr

Cevaplayc


0


dneminin grme tarihinden uzak olmas unutmadan kaynakl hatalarn artmasnda etkendir. Aratrmann btesi dikkate alnarak, referans dnemi grme tarihine yakn tutularak, bu hatalar nlenebilir. Aratrma metodolojisine gre, cevaplaycnn muhakemesine etken olan faktrler, sorularn cevap seenekleridir. Bu nedenle, cevap kategorilerini tasarlarken dikkate alnmas gereken kurallar nemlidir. Bunlara ynelik bilgiler yaynn ikinci blmnde verilmitir. Bir rnek ile konuyu aklayacak olursak; soru formunda ak ulu ya da kapal ulu sorularn tercih edilmesi muhakeme srecinde belirleyicidir. Ak ulu sorular cevaplaycnn ykn artrmakta, yazma yetenei daha az olan bireylerde zorlayc unsur olmakta, anketrn yantlar almasn zorlatrmaktadr. Bu glkler de, alan uygulamas sonrasnda formun deerlendirilmesi aamasnda zaman kaybna yol amaktadr. Kapal ulu sorularda ise, cevaplayclarn muhakeme srecinde, ilk ya da son seenee ynelmesi eilimi yine riskli durumlar ortaya karabilmektedir. Tutum ya da eilim belirleyici sorularda, cevaplayclarn ortada yer alan seeneklere ynelmesi de bir dier nemli sorun olarak grlmektedir.

Cevaplama srecinin son aamas raporlamadr. Raporlamada, cevaplayc bilgiyi hafzasndan ekmi ve zihninde bir deerlendirmeye tabi tutmutur. Bu aamada artk hangi seenei iaretleyeceine ya da anketre hangi cevab vereceine karar verir. Sosyal tercihlerden dolay cevaplayclarn eilimi ya da hassas sorulara gsterdii tepkiler bu aamada olduka nemli hususlardr. Cevaplaycnn bu erevede yant vermek istemedii sorular olabilir. Grmeye balamadan nce verilecek bilgilerin gizli kalacana dair gvence verilmesi ve cevaplaycnn ikna edilmesi, raporlamada olduka nemlidir. Ayrca, aratrmann temel amacna ilk soruda balamak yerine, sndrma olarak nitelendirilecek n sorularla bireyin konuya altrlmas ve daha sonra, ana temaya ynelik sorularn sorulmas da yine bir dier nemli husustur. Dolaysyla sorularn sralan konusu bu kapsamda ayr bir nem tamaktadr.

ekil 2de verilen cevaplama sreci, hanehalk aratrmalar iin daha uygun olarak deerlendirilebilir. yeri aratrmalar iin bu modeli aklarsak (ekil 3), kavrama/anlama aamasndan nce kodlama olarak nitelendirilecek bir n aama daha tanmlanmas uygun olacaktr. Bu aama kayt oluturma olarak da nitelendirilebilir. yerinden talep edilecek bilgilerin nceden iyerinin kaytlarnda bulunmas gerekir. rnein iyeri bilgilerini, veritaban, excel gibi ortamlarda saklyor olabilir. Ancak, iyeri aratrmalarnda yeni bir soru ilavesi yapmadan nce, verinin kayt bilgilerinden dorudan ya da hesaplama yolu ile temin edilip edilmeyecei konusunda iyerleri ile ibirlii halinde olmak nemlidir.



Kayt oluturma olarak adlandrlan ilk aamadan sonra, formu dolduracak personelin seimi ve iyerinin ncelikleri nem tamaktadr. yerine gnderilen formlarn doru birime ve doru kiilere ulamas doldurulan formun kalitesi asndan nemlidir. Gnderilen soru formlarnn iyeri ierisinde kaybolmas, ya da bir birimden baka birime gnderilmesi istenilen bir durum deildir. Ancak uygulamada bu hususlarn gereklemesi kanlmaz olabilir. Ayrca, iyerinin aratrma ile ilgili isteklilii ve bunun ncelikler arasnda olup olmamas da bir dier nemli husustur. yeri tarafndan form doldurulurken gsterilen istek ve motivasyon, verilerin kalitesini dorudan etkileyen unsurlardr.

Drdnc aamada iyeri, form ile talep edilen verileri gerek dolduran kiinin hafzasndan gerekse iyeri kaytlarndan verecektir. Byk iletmelerde formu dolduran kii, talep edilen verileri iki yntem ile temin edebilir. lkinde; farkl blmlerden isteyerek, kendisi forma aktarabilir, ikinci yntem olarak formu farkl blmlere gnderip, onlarn ilgili blmleri doldurmasn isteyebilir. Her iki yntemde de formu doldurma srecinde veri

ekil 3. Cevaplama sreci - iyeri aratrmalar

0. Kodlama/kayt oluturma htiya duyulan bilginin daha nceden kayt altna

alnmas (veritaban, excel dosyas, vb.)

1. Cevaplayc seimi letme ierisinden en uygun cevaplaycnn seilmesi

2. nceliklerin deerlendirilmesi Soru formunu yantlamak iin aratrmaya nem

verilmesi

3. Kavrama/Anlama Soru (cmle yaps, kullanlan kelimeler, sz dizimi) Cevaplama sorumluluu/ykmll

4. yeri kaytlarndan ya da hafzadan bilgilerin ekilmesi

5. Muhakeme/yarglama Hatrlanan bilgileri biraraya getirme Bilgileri deerlendirme

6. Raporlandrma Soru seeneklerinin deerlendirilmesi/kavranmas Cevap verilecek seenein belirlenmesi/cevabn

verilmesi

7. Verinin sunulmas Cevaplaycnn iletme bilgilerini verebilecek yetkiye

sahip olmas


2


giriinin farkl birimler tarafndan yaplmas sorunlara neden olabilmektedir. Bu gibi sorunlar aabilmek iin form tasarmnda farkl yntemlerin kullanlabilecei, aratrmaclar tarafndan dikkate alnmaldr.

Hanehalk aratrmalar iin geerli olan muhakeme ve raporlandrma aamalarnn akabinde, iyeri aratrmalar iin verinin sunulmas aamas gelmektedir. Verinin sunulmasnda karlalan sorun, iyerinde formu doldurma ile grevlendirilen kiinin yetkisi ya da otoritesi ile ilgili husustur.

Yukarda bahsi geen konular, cevaplama srecinde yaananlar hem hanehalk aratrmalar hem de iyeri aratrmalar iin zetlemekte olup, gerek aratrmann ynetiminde gerekse soru formu tasarmnda dikkate alnmas gereken noktalar vurgulamaktadr. Bu bilgiler nda, aratrmalarda soru formu cevaplama sreci bir iletiim sreci olarak ele alnmal ve etkin diyalog/grme nasl salanr yaklamyla tasarm sreci yaplandrlmaldr.

Yaynn ikinci blmnde, bir soru formunun hazrlanmas iin gerekli olan tm almalar sre mant erevesinde ele alnarak, bu srelerde neler yaplmas gerektii daha ayrntl ve aklayc biimde anlatlmtr. Ayrca, soru formu tasarm asndan cevaplama srecini etkileyen konularda neler yaplmas gerektiine dair bilgiler de verilmitir.

Bu blmde yer alan bilgiler ksaca unlardr; - Soru formu tasarm bir iletiim tasarmdr. - letiim tasarmnda cevaplayc boyutu tasarmn etkinliinde nemlidir. Sorular yazarken bu bak as cevaplayc dostu tasarm da beraberinde getirir. - Cevaplama srecinin nasl iledii ve sorularn cevaplaycnn yantn verene kadar hangi aamalardan getii konusunda farkndalk oluturulmaldr. - Form doldurma srecinde yani cevaplama srecinde cevaplaycnn zihninde yaananlar aratrmaclar tarafndan kara kutu olarak adlandrlabilir. - Kara kutu iinde yaananlar bilmek/ngrmek, aratrmacya soru formu tasarmnda k tutacak bilgiler salar. - Cevaplama srecini hanehalk ve iyeri aratrmalar iin farkl adan ele almak gerekir. - Hanehalk aratrmalarnda drt aamada cevaplama sreci gerekleirken, iyeri aratrmalar iin yedi aama sz konusudur. - yeri aratrmalarnda kayt oluturma sreci, yani talep edilen verilerin iyerinin kaytlarnda mevcut olup olmad hem zamanllk hem de doruluk asndan olduka nemlidir. - Hanehalk aratrmalarnda cevaplayclarn formu anlayabilmesi hususu, zerinde durulmas gereken nemli bir konudur.


Soru Formu Gelitirme Aamalar

Blm II




2. Soru formu gelitirme aamalar Soru formu gelitirme almas ok basit bir yaklamla ele alnp, sorularn yazlmas ve uygun bir ekilde sralandrlmas olarak tanmlanabilir. Ancak soru formunun aratrma ile elde edilecek rnlerin kalitesini dorudan etkiledii unutulmamaldr. Bu nedenle, soru formu gelitirme kapsamnda yrtlecek faaliyetlerin profesyonel ve sistematik adan ele alnmas; tutarl bir strateji ile uygulanmas aratrma sonularnn baarsn getirir. zlenecek stratejiler ise unlar olmaldr;

cevaplayc yknn azaltlmas, veri kalitesinin artrlmas, karlanamayan bilgi taleplerinin azaltlmas, maliyet etkinlii.

Bu stratejilerin kurumsal stratejiler ile ayn dzlemde olmas nemlidir. Soru formu tasarmn etkileyen aratrma faktrlerini Brancato (2006) 8 ana grupta ele alr. ekil 4de yer alan cevaplayclar, kullanc ihtiyalar ve kaynaklar dier 5 faktr belirleyici temel kriterlerdir.

ekil 4. Soru Formu Tasarmn Etkileyen Faktrler

Soru formu

tasarm

Aratrmann amac

Kaynaklar: Bte, zaman

ve igc

rneklem hacmi ve tasarm

Kullanc ihtiyalar

Beklenen kt

Veri ileme yntemi

Cevaplayclar

Veri toplama yntemi



Cevaplayclar ile kullanclar arasndaki mesafe, aratrmay ksaltlabilir. Ancak aradaki mesafeyi adlandrlan ilk aamada girdi olarak dikkate alnmverinin kalitesini dorudan etkileyen unsurlardr. resmedilmitir.

ekil 5. Cevaplayclar ile kullanclar arasndaki mesafe Kaynak: Handbook on Design and Implementation of Bu ekil 5te;

A= Cevaplayc ykn yani soru formunu cevaplamann cevaplayc zerinde oluzellikle iyeri aratrmalar iin olduka nemlidcevaplayabilmeyi tercih eder. Kaytlar haricindekiB= Karlanamayan kullanc taleplerini temsil ederkriterlerden dolay kullanclarn ihtiyalar Orta blmede gsterilen yeil ok, aratrmay yrten kurumun arz ve talep araulalabilir hale getirmesini temsil eder. A ve B oaratrmay yrten kurumun igc, bte ve zamaaratrmay yrten kuruma maliyet asndan

ekil 5te gsterilen A, B ve C oklarnn ksaltlabilmesi ialnmas gerekir. Stratejiler dorultusunda;

A. Veri kaynaklar ile istatistik reten kurumlar arasndyk kademeli olarak azaltlmaldr.

B. retilen ktnn kalitesi srekli iyiletirilmelidC. statistiki i sreleri standart hale getirilmeli

salanmaldr.

arasndaki mesafe, aratrmay yrten kurumun bir kpr grevi tamas ile mesafeyi azaltabilmek iin ekil 4te belirtilen kriterlerin kavramlatrma olarak

adlandrlan ilk aamada girdi olarak dikkate alnmas gerekir. Bu kriterler, ayn zamanda, aratrma verinin kalitesini dorudan etkileyen unsurlardr. ekil 5te cevaplayclar ile kullanclar arasndaki mesafe

. Cevaplayclar ile kullanclar arasndaki mesafe Kaynak: Handbook on Design and Implementation of Business Surveys

soru formunu cevaplamann cevaplayc zerinde oluturduu ykzellikle iyeri aratrmalar iin olduka nemlidir. yerleri, soru formunu dorudan kaytl bilgilcevaplayabilmeyi tercih eder. Kaytlar haricindeki bilgileri vermek ilave yk olarak alglanr. B= Karlanamayan kullanc taleplerini temsil eder. Kalite, gvenilirlik, zamanllk, tutarllk, erikriterlerden dolay kullanclarn ihtiyalar tam olarak karlanamayabilir.

il ok, aratrmay yrten kurumun arz ve talep arasndaki boluu bir kpr kurarak ulalabilir hale getirmesini temsil eder. A ve B oklar, dsal gerilim gstergeleri olarak ifade earatrmay yrten kurumun igc, bte ve zaman gibi mevcut kaynaklarn temsil eder. Sonu olara

asndan negatif bir etken olarak deerlendirilebilir.

e gsterilen A, B ve C oklarnn ksaltlabilmesi iin soru formu hazrlama almalarnn stralnmas gerekir. Stratejiler dorultusunda;

istatistik reten kurumlar arasndaki ibirliinin srdrlebilir olmas iin cevaplaycyk kademeli olarak azaltlmaldr. retilen ktnn kalitesi srekli iyiletirilmelidir. statistiki i sreleri standart hale getirilmeli ve srekli iyiletirme yaklam ile retkenlik art

yrten kurumun bir kpr grevi tamas ile belirtilen kriterlerin kavramlatrma olarak

as gerekir. Bu kriterler, ayn zamanda, aratrma ile elde edilecek lar arasndaki mesafe

turduu yk temsil eder. ir. yerleri, soru formunu dorudan kaytl bilgilerinden

. Kalite, gvenilirlik, zamanllk, tutarllk, eriilebilirlik gibi

sndaki boluu bir kpr kurarak klar, dsal gerilim gstergeleri olarak ifade edilebilir. Bu blme

n gibi mevcut kaynaklarn temsil eder. Sonu olarak C oku,

in soru formu hazrlama almalarnn stratejik olarak ele

ibirliinin srdrlebilir olmas iin cevaplayc

ve srekli iyiletirme yaklam ile retkenlik art



Aratrmay yrten kurumlarn hedefi, bu stratejildntrlmesi olmaldr. ekilde grld gibi,karlanamayan bilgi taleplerinin azaltlbahsedildii gibi, kurumda cevaplayc yk ve karmaliyet etkinlii salayacak stratejilerinalnmasdr.

ekil 6. Cevaplayclar ile kullanclar arasndaki mesafe

Kaynak: Handbook on Design and Implementation of Bu

Bu noktada, hem cevaplayc yk hem de vardr. dari kayt verileri gerek soru formunun tamam gerkarlanmasnda kaynak olarak kullanlabilir. Bu kayaplmas ve kurumlararas anlamalarn, protokollerkararnn alnmas tek bana yeterli deildir, taldoruluu, kapsam gibi birok faktrn ele alnmasda destekleyici olarak kullanlmaya bala

Buraya kadar soru formu gelitirme almalarnn ssoru formu gelitirmek iin hangi srelerin takip gibi; kavramlatrma, soru formu tasarm, test etme, rsrecine hazr hale gelmesi olarak belirtilebilir

Aratrmay yrten kurumlarn hedefi, bu stratejiler dorultusunda, yukarda gsterilen resmin ekilde grld gibi, C okunun daralmas hem cevaplayc yk hem de

azaltlmas anlamna gelmektedir. Bunu baarmann yolu ise, yukardabahsedildii gibi, kurumda cevaplayc yk ve karlanamayan bilgi taleplerini azaltacak, veri kalite

in benimsenmesi ve bunlarn maliyet ve performans gstergeleri olarak ele

. Cevaplayclar ile kullanclar arasndaki mesafeyi daraltma

Kaynak: Handbook on Design and Implementation of Business Surveys

hem de maliyet etkinlii asndan idari kaytlarn roln vurgulamakta yarar dari kayt verileri gerek soru formunun tamam gerekse soru formunda yer alan baz verilerin

karlanmasnda kaynak olarak kullanlabilir. Bu karar rgtsel bir karar olup, bu ynde gerekli alaplmas ve kurumlararas anlamalarn, protokollerin yaplmas esasna baldr. Ancak, idari kayt kullanm

kararnn alnmas tek bana yeterli deildir, talep edilen bilgilerin karlanmasnda kayt verileridoruluu, kapsam gibi birok faktrn ele alnmas ve gerekli analizler yapldktan sonra, aratrmada destekleyici olarak kullanlmaya balanmas gerekir.

Buraya kadar soru formu gelitirme almalarnn stratejik olarak ele alnmas gerektiini vurguladk. soru formu gelitirmek iin hangi srelerin takip edilmesi gerektiini aklayalm. Bu sreler

; kavramlatrma, soru formu tasarm, test etme, revize ve soru formunun son halini almas yani veri srecine hazr hale gelmesi olarak belirtilebilir (Brancato, 2006).

gsterilen resmin ekil 6daki resme C okunun daralmas hem cevaplayc yk hem de

Bunu baarmann yolu ise, yukarda da lanamayan bilgi taleplerini azaltacak, veri kalitesini artracak ve

performans gstergeleri olarak ele

yi daraltma

idari kaytlarn roln vurgulamakta yarar ekse soru formunda yer alan baz verilerin

rar rgtsel bir karar olup, bu ynde gerekli almalarn Ancak, idari kayt kullanm

ep edilen bilgilerin karlanmasnda kayt verilerinin gncellii, ve gerekli analizler yapldktan sonra, aratrmaya alternatif ya

ele alnmas gerektiini vurguladk. imdi, bir ekil 7de grld

evize ve soru formunun son halini almas yani veri toplama



ekil 7. Soru Formu Gelitirme Aamalar

Her bir srete yaplmas gereken i admlar ekil 8de i haritas olarak vblmlerinde verilen bilgiler, bu ekildeki i adm

Aratrma hedefleri

lm aracnn tanmlanmas/lmn nasl yaplacann belirlenmesi

Soru formunda yer alacak konularn ve ieriin tanmlanmas/nelerin lleceine karar verilmesi

Kavramlatrma

Soru Formu

Tasarm

. Soru Formu Gelitirme Aamalar

gereken i admlar ekil 8de i haritas olarak verilmitir (Aitken, 2004).blmlerinde verilen bilgiler, bu ekildeki i admlar ile paralel anlatlacaktr.

lm aracnn tanmlanmas/lmn nasl yaplacann belirlenmesi

Soru Formu Tasarm

Test

Revize

(Aitken, 2004). Yaynn ilerleyen

Uygulanacak soru formunun son hali


19


ekil 8. Soru Formu Gelitirme Sre Haritas


20


2.1 Kavramlatrma Yaplacak aratrmann amac ve hedefleri ile paralel olarak, net olarak tanmlanmas ve bunlarn nasl llecebaarsnda gereklidir. Bu nedenle, soru formu aratrmann konusuna uygun bir kavramsal ereve izilmesi ve hatlarnn belirlenmesi gerekir. Tasarm ncesinde yrtlen bu sreolarak adlandrlr. Kavramlatrmay ksaca olarak da ifade edebiliriz. Kavramlatrma srecinde, gerek kurum iinden gerekuzmanlarnn gr ve nerileri ile kullanc talepnemli perspektif salar. Kullanclarn (aratrmabireysel kullanclar, kamu kurum ve kurulular, uveri/bilgi talepleri, ihtiyalar, beklentileri, gile uluslararas kurulularn kararlar, ynetmelikleri vb. kaynakl taleplere yneveri/bilgi ihtiyalarnn tespit edilmesi, deerlenkullanc ihtiyalarnn belirlenmesi aratrmalarformunun kavramlatrma srecinin temel girdisi, aratrma kapsamnda belirncelikli kullanc ihtiyalar olarak belirtilebilzerinde brakaca yk bu ihtiyalarn hayata geinceliklendirme almalarnn yaplmasn gerekli klmaktadr.

Uzman grleri

Kullanc ihtiyalar

Ortak alan: soru formunun

kavramsal erevesini belirler.

amac ve hedefleri ile paralel olarak, toplanacak deikenlerin net olarak tanmlanmas ve bunlarn nasl lleceine karar verilmesi aratrmann

Bu nedenle, soru formu tasarm srecine gemeden nce, ir kavramsal ereve izilmesi ve soru formunun genel

Tasarm ncesinde yrtlen bu sre, kavramlatrma ksaca kavramlar tanmlama ve aklama sreci

Kavramlatrma srecinde, gerek kurum iinden gerekse kurum dndan konu uzmanlarnn gr ve nerileri ile kullanc talepleri aratrma amacna ulamada iki nemli perspektif salar. Kullanclarn (aratrmaclar, akademisyenler, zel sektr, bireysel kullanclar, kamu kurum ve kurulular, uluslararas kurum ve kurulular) veri/bilgi talepleri, ihtiyalar, beklentileri, grleri, memnuniyete ilikin geri bildirimleri

rarlar, ynetmelikleri vb. kaynakl taleplere ynelik veri/bilgi ihtiyalarnn tespit edilmesi, deerlendirilmesi ve bu dorultuda ncelikli kullanc ihtiyalarnn belirlenmesi aratrmalarn temelini oluturur. Bu anlamda, soru

srecinin temel girdisi, aratrma kapsamnda belirlenen ncelikli kullanc ihtiyalar olarak belirtilebilir. Ancak, aratrmann cevaplayclar zerinde brakaca yk bu ihtiyalarn hayata geirilmesinde dengenin korunmasn ve

alarnn yaplmasn gerekli klmaktadr.

Uzman grleri

Cevaplayclar zerindeki yk


2


Kavramlatrma sreci ile elde edilecek temel ktlar; hedeflenen deikenler ve bu deikenlerin metaveri (istatistiki veriyi tanmlayan tm bilgi) bilgileri ile tablasyon plandr. Bu sre, yeni aratrmalar iin zerinde emek harcanmas gereken bir aamadr.

Kavramlatrma srecini bir rnekle aklayalm. Aratrma yaplacak alma yaam memnuniyeti gibi soyut bir kavram ile ilgili olsun. Bu kavram lebilmek iin ncelikle bu kavramn ne olduunu ok net tanmlamak gerekir. Kavramlatrma ile yaplan bu kavramn aratrmada neyi ifade ettii neyi ifade etmediini net olarak belirlemek yani snrlarn izmektir. Bir dier deyile Bu nedir? sorusuna karlk bulmaktr. Ancak, burada unu bilmekte fayda vardr, bu srete belirlenen kavramlara ait tanmlar, son ve tek doru tanm deildir. Bu srete uzmanla ihtiya vardr ve literatr aratrmas yapmak da son derece nemlidir. Kavramlatrma srecini bir rnekle aklayalm; bu ekle gre; alanlar stte, kriterler ise eklin sol tarafnda yer almaktadr.

ekil 9da bireylerin yaam memnuniyeti konusu ile ilgili olarak bir aratrma yapmak istediimizi varsayalm. ncelikle aratrma konusu ile ilgili olarak yaam ve memnuniyeti tanmlamamz yani yaam memnuniyeti nedir? sorusunu yantlamamz gerekir. Verilen tanm bizi bu alma kapsamnda ele alnmas gereken kavramlara gtrr. rnein; yaam denilen olguyu oluturan geleri, hane, birey, meslek, eitim durumu, devlet gibi alanlar dzleminde ele alalm. Memnuniyet ile ilikili kriterlerin mutluluk, gvenlik, z baar, elence ve yaam koullar olduunu dnelim. ekilde grlen alanlar ve kriterler dorultusunda, aratrmada tasarlanacak soru ifadelerinin tasla oluturulur. rnein;

ekil 9. Yaam Memnuniyeti Aratrmas (rnek gsterim)

Hane Eitim durumu Meslek Birey Devlet

Mutluluk

Memnuniyet

Gvenlik

z baar

Elence

Yaam koullar

Herbir alann ve kriterin birleimi lm tanmlar


22


hanehalknda yaayan bireylerin memnuniyeti bireylerin yaam koullar eitim durumunun yaam memnuniyetine etkisi, meslein z baar ile ilgisi

gibi konular lebilecek taslak soru ifadeleri oluturulur. Bu soru ifadeleri aratrmada lm yaplacak deikenleri ortaya karr. Dolaysyla, aratrma konusunun kavramsal erevesi yani ekilde grlen alan ve kriterlerin belirlenmesi, bizi deiken tanmlarnn teorik olarak yaplmasna gtrr. Kavramlatrma sreci aamalar aada detayl bir ekilde aklanmtr.

2.1.1 Literatr taramas

Kullanc talepleri dorultusunda retilmesi hedeflenen veriler ekseninde; ncelikle verinin mevcudiyeti hakknda bir literatr taramas yaplr. Bu kapsamda;

aratrma ile ilikili benzer soru formlar ve gemi aratrma raporlar incelenir. konu ile ilgili nceden yaynlanm olan istatistikler incelenir. talep edilen verilerin mevcut olabilecei dnlen kurum/kurulular aratrlr ve iletiime geilir.

Veri mevcudiyeti almalar yaplrken, aratrmalarn geerlilii ve gvenilirlii mutlaka gznnde bulundurulmaldr. Literatr taramas iki ynl dnlmelidir. lki, yukarda bahsi geen veri mevcudiyeti asndan gerekli olmas, ikincisi ise, karlatrlabilirlik asndan gerekli olmasdr. Tasarlanan soru formlar ile toplanacak verilerin ayn konuda daha nce yaplm ya da benzer konularda halen uygulanmakta olan dier aratrmalar ile karlatrlabilir olmas nemlidir. Bu nedenle, soru formu tasarmnda grev alan kiilerin, tanm, kavram ve deikenler asndan konuya zg ulusal ve uluslararas standartlar dzenli olarak takip etmeleri gerekir. Yeni uygulanacak olan bir aratrmada sorular dzenlenirken, mevcut uygulamalarn incelenmesi ve benzer sorularda standart yaplarn kullanlmas gerekir. rnein; hanehalklarna uygulanacak soru formunda, aratrmann konusu ne olursa olsun hanehalk fertlerinin sosyo-demografik zelliklerine (ya, cinsiyet, eitim vb.) ilikin bilgilerin sorulmas zorunlu olacandan bu sorularn; gerek ifade, gerekse seenekler asndan, mevcut aratrmalarla uyumu salanmaldr. Bu da gerek standartlarn oluturulmas, gerekse aratrma sonucunda elde edilecek sonularn dier verilerle karlatrlabilir olmas asndan nemlidir.


2


2.1.2 Aratrmann amac ve hedefleri

yi bir tasarm iin gerekli olan n koul neyin lleceine karar verilmesidir. ekil 4te verilen aratrmann amac, hedefleri, veri toplama yntemi gibi bileenler soru formu tasarmnda son derece nemlidir. Tm bu bileenler aratrmann planlanma aamasnda net olarak tanmlanmaldr. Net amalarn olmamas, aratrma iin harcanan abalarn, kaynaklarn ziyan olmasna, yararsz verilerin elde edilmesine ve soru formunu hazrlayanlar ile cevaplayclar iin hayal krklna sebep olabilir. Ama ve hedefleri tanmlarken, kullanclarla diyalog halinde olmak gerekir. Ancak bylelikle, aratrmada neyi bilmek istiyorsak sadece onu leriz, daha fazlasn deil Bu diyalou baarmak iin eitli iletiim platformlar kullanlabilir. rnein; kurum ii ve kurumlararas toplantlar, kullanclarla diyalog toplantlar (basn konferanslar, seminerler, vb.).

2.1.3 Kavramlarn incelenmesi: odak grup grmeleri ve derinlemesine mlakat yntemleri

Aratrmann amac ve hedeflerinin ayrntl olarak belirlenmesi soru formunda yer alacak kavramlarn tespit edilmesini kolaylatrr. Bu amalar aratrmay yrten kiileri kavramlara ynlendirir ve bu kavramlar da, aratrmada elde edilmek istenilen byk resmin zihnimizde canlanmasn salar. Byk resmi; aratrmann kavramsal erevesinin yani ieriinin ve snrlarnn belirlenmesi olarak tanmlayabiliriz. Elde edilecek deikenler ve gstergelerin belirlenmesi de yine erevenin doru tanmlanmasna baldr. Kavramlarn ve tanmlarn aratrmay yrten ilgili birim sorumlular tarafndan belirlenmesi bu aamada, ilk basamak olarak nitelendirilebilir. Ancak bu ilk basamak amalanan byk resme ulaabilmek iin yeterli deildir. Resme doru ulaabilmenin yolu ise, kullanclarn ve cevaplayclarn grlerinin bu srece mmkn olduu lde yanstlabilmesidir. Kavramlarn ve tanmlarn, kullanc ve cevaplayclarn grlerini yanstacak ekilde dorulanmas niteliksel grme tekniklerinden yararlanlarak yaplabilir. Odak grup grmeleri ve derinlemesine grme yntemleri bu teknikler arasnda yer almaktadr.

i) Odak grup grmesi Hedef kitleden 5 ila 30 kii seilerek, bir moderatr eliinde, maksimum 60-90 dakika srecek ekilde ksa tartma ortam yaratlmasdr. Tartma gruplarnn ok fazla kiiden ve heterojen bir yapdan olumamasna dikkat edilir. Aksi taktirde, grme amacndan uzaklaabilir. Katlmc saysna gre, odak gruplar aratrmann kapsam da gz nnde bulundurularak, bir ya da daha fazla alt gruplara blnebilir. Odak grup organizasyonunda ncelikle katlm salayacak kiiler, moderatr, ortam ve tarih belirlenir. Aratrmay yrten birim tarafndan tartlacak gndem maddeleri belirlenir. Moderatr, katlmclara serbest ve rahat bir ortamda bulunduklarn hissettirmeli ve fikirlerini

statistiksel lmlerin hibiri gerei tam olarak birebir temsil edebilme kapasitesine sahip deildir. Hedeflenen ise geree en yakn olana ulaabilmektir.

Kavramlar

kullanclar

cevaplayclar


24


rahatlkla beyan edebilecekleri mesajn vemelidir. Tartma, moderatrn almann amac ve ana hatlar hakknda bilgilendirme yapmas ile balatlr. Ayrca, grmenin tamamen gizlilik esasna gre yaplaca konusunda da gvence verir. Grmeler, srasnda katlmclarn konu hakkndaki dnceleri, fikirleri ve bilgileri kayt altna alnr. Aratrmay yrten birim tarafndan, grme sonrasnda konumalar detayl olarak aktaran bir rapor hazrlanr. Ve bu rapor neticesinde elde edilen bulgular, formun kavramlarnn oluturulmasnda kullanlr. Aslnda bu rapor, formun genel hatlarnn yani erevesinin belirlenmesine yardmc olacak bir girdi olarak da nitelendirilebilir.

Odak grup grmesinin amalar yle zetlenebilir;

aratrmann amac ve kapsam gerei toplumda hassasiyet oluturabilecek noktalar belirlemek, cevaplayclarn terminoloji ile ilgili farkndaln ve bilgi dzeyini ortaya koyabilmek, ayn dzeyde anlalr

olup olmadn kontrol etmek, soru formunda yer almas planlanan konularn cevaplayclar tarafndan uygunluunu kontrol etmek, cevaplayclarla doru ve etkin iletiim kurulabilmesi iin fikir almak, referans dnemine aklk getirmek, aratrmann uygulanabilirliini belirlemek, verinin mevcudiyeti ve kayt bilgilerine ynelik deneyimleri almak, soru formunda yer almas planlanan kavramlar gre sunmak ve bunlarn cevaplayclarn da ayn

dzeyde anlayabilecei ekilde tanmlanmas iin gerekli bilgileri almak. yeri aratrmalarnda odak grup grmeleri fazlaca tavsiye edilen bir yntemdir. Bu tr aratrmalarda kullanlan teknik terimler dier aratrmalara nispeten daha fazladr. Odak grup grmesi ile cevaplayc kitlesinin bu terminoloji ile ilgili farkndal ve bilgi dzeyi ortaya koyularak, gerekli dzeltme ilemleri yaplabilir. ii) Derinlemesine grme yntemi Derinlemesine grme yntemi, yapsal olmayan grme olarak da adlandrlabilmektedir ve uygulanma amac iki balkta u ekilde belirtilebilir.

potansiyal cevaplayc kitlesinin terminoloji ve nceden belirlenen konu ile ilgili bilgi dzeyini kefedebilmek ve

aratrma konusu ile ilgili toplumda hassasiyet oluturabilecek hususlar ortaya koyabilmektir. Bu yntemi yrten aratrmacnn ve almaya katlan kiinin - grme sadece bir kii ile yaplr- aratrma konusu hakknda bilgi sahibi olmas gerekir. Derinlemesine grme yntemi her ne kadar yapsal olmayan bir yntem olarak ifade edilse de, aslnda yntemin z, yapsalln esnek bir ekilde oluturulmasdr. Grmenin yapsalln belirleyen hususlar; grlecek konularn nceden belirlenmi balklar olmas ve tekniin bir aratrmac eliinde sadece bu balklar kapsamnda yaplmasdr. Ancak, esneklik zellii tamas grmenin yapld katlmclara mlakat srasnda fikirlerini rahata aklayabilecei serbest bir ortam yaratlmasdr. Aratrmac pasif bir dinleyici modunda hareket eder ve bylelikle ortam esneklii salanr.


2


Grme aratrmacnn bir soru sormas ile balatlr. Katlmcnn verdii cevaplar karsnda grme ynlendirilir. Grmeci tarafndan yeni ve yaratc fikirler ortaya ktnda, aratrmac tarafndan bu konu tartmaya alr. Yeni fikirler erevesinde, yeni sorular sorulur. Bylelikle, grmenin derinlemesi salanr. Bu yaklam ierik madencilii sorular olarak tanmlanabilir. erik madencilii eklinde sorulan sorularn hedefi, soru formu tasarmda kullanlacak kavramlarn kontrolden geirilmesidir. Grme, en fazla 1-1.5 saat srmelidir. Grmeler, katlmcnn evinde, laboratuvar ortamnda, iletmede ya da kurumda yrtlebilir. Grme srasnda yaplan konumalar, yine odak grup grmesinde olduu gibi kayt altna alnr. Rapor hazrlanarak, elde edilen bulgular neticesinde kavramlar ve tanmlar zerinde dzenlemeye gidilir.

2.1.4 Deikenlerin tanmlanmas ve taslak tablasyon plannn hazrlanmas

Tablasyon plan hazrlama ve deikenleri tanmlama almalar, kavramlatrma sreci kapsamnda, birbirinden ayr dnlmemesi gereken faaliyetlerdir ve bu srecin en kritik blmn oluturur. Bu aamada yrtlecek almalar hakknda bilgi vermeden nce, deiken ve tablasyon plannn neler olduu konusunda aklama yaplmasna ihtiya duyulmutur.

Bilindii gibi, istatistik retmek gnlk hayatn gerekliini rakamlara dntrmektir ve bu dnm yapmann yollarndan biri soru formlardr. Soru formu ile istenilen veriler; sorular ve cevaplar yoluyla alnr, ilenir ve deiken/deer olarak saysallatrlr. Ural (2006), deikeni bir aratrmada evreni rneklemi oluturan birimlerin, farkl deerler ile ifade edilebilen zellikleri olarak tanmlar. rnein; bir hanede yaayan bireyin cinsiyeti, eitim durumu, meslei, ya, en son bitirdii okul, vb. zellikleri aratrma konusu ile ilgili deikenlerdir. Karasar (1994) deikeni deiebilen, en az iki deer alabilen herey olarak tanmlamaktadr.

ekil 10da grld gibi deikenler iki grupta snflandrlr. Bunlar;

saysal (nicel) kategorik (nitel)


2


i) Saysal (nicel) deikenler: llebilen deerler ya da gzlemlerdir.

olarak llebilir miktar tanmlayan deerler saybireyin ya ya da hanede yaayan kii says nicelsreksiz olarak ikiye ayrlr.

srekli (kesiksiz) deiken:deikenlerin alaca deerler tamsay ya da kesirlkk deeri alabilir. Arlk, uzaklk, zaman, yaverilebilir. Srekli deikenlerin lm kullanladeiiklik gsterir.

sreksiz (kesikli) deiken:

deikenlerdir. Hanede yaayan ocuklarn says yadeikenlere rnek olarak verilebilir.

ii) Kategorik (nitel) deikenler:snflandrlabilen deerler ve gzlemlerdir. hangi kategori gibi istatistiki birimlerin kalittanmlayan deerlerdir. rnein; hanede yaayan birmedeni durumu, eitim durumu, meslei, en son bitirdii okul nitel deikenlerdir. Kategorik deikenler birbirini dcevap sadece tek bir kategoriye karlk gelmeli) volas seenekler dahil) olmaldr. Kategorik deikisimlendirilir ve saysal olmayan bir deerle temsil edilmeilimindedir.

Saysal (nicel)

Srekli (kesiksiz) Sreksiz (kesikli)

ekil 10. Deiken trleri

llebilen deerler ya da gzlemlerdir. Ka tane?, ne kadar? gibi saysal olarak llebilir miktar tanmlayan deerler saysal deiken olarak isimlendirilir. rnein; hanede yaayan bireyin ya ya da hanede yaayan kii says nicel deikenlerdir. Saysal deikenler kendi iinde s

srekli (kesiksiz) deiken: belirli reel saylar arasnda herhangi bir deer alabilen deikenlerdir. Bu deikenlerin alaca deerler tamsay ya da kesirli say olabilir. lm aracnn izin verdii ldekk deeri alabilir. Arlk, uzaklk, zaman, ya ya da scaklk srekli deikenlere rnek olarak verilebilir. Srekli deikenlerin lm kullanlan lm aracnn hassasiyetine ya da ynteme gre

sreksiz (kesikli) deiken: belirli reel saylar arasnda snrl yani sadece belirli deerler alabilen deikenlerdir. Hanede yaayan ocuklarn says ya da iyerinde kaytl olan araba says sreksiz deikenlere rnek olarak verilebilir.

Kategorik (nitel) deikenler: Bir grup ya da kategori ile snflandrlabilen deerler ve gzlemlerdir. Hangi tr? ya da hangi kategori gibi istatistiki birimlerin kalite ya da zelliklerini tanmlayan deerlerdir. rnein; hanede yaayan bireyin cinsiyeti,

u, meslei, en son bitirdii okul nitel deikenlerdir. Kategorik deikenler birbirini dlayan (her bir olas cevap sadece tek bir kategoriye karlk gelmeli) ve kapsaml (tm olas seenekler dahil) olmaldr. Kategorik deikenler nitel olarak

dirilir ve saysal olmayan bir deerle temsil edilme

Deiken trleri

Sreksiz (kesikli)

Kategorik (nitel)

Sral (ordinal) Sembolik (nominal)

Ka tane?, ne kadar? gibi saysal rnein; hanede yaayan

deikenlerdir. Saysal deikenler kendi iinde srekli ve

abilen deikenlerdir. Bu i say olabilir. lm aracnn izin verdii lde en

li deikenlere rnek olarak n lm aracnn hassasiyetine ya da ynteme gre

elirli deerler alabilen da iyerinde kaytl olan araba says sreksiz

Sembolik (nominal)


2


sral (ordinal) deiken: Gzlemler mantksal bir srayla dzenlenmesi mmkn olan bir deer alyorsa sral deiken olarak tanmlanr. Deikenlerin ald deerler nem derecesi ya da stnlkleri baz alnarak sralanr. Katlm dzeyi (kesinlikle katlyorum, katlyorum, kararszm, katlmyorum, kesinlikle katlmyorum), sklk dzeyi (hi, nadiren, genellikle, her zaman) renim durumu (ilkretim, lise, lisans, yksek lisans), ynetim kademesi (alt, orta, st), vb. sralama deikenine rnek olarak verilebilir. yerinden duyulan memnuniyeti bir deiken olarak soru formu ile lmek isteyelim. Seeneklerimize 1den 5e kadar memnuniyet durumunu sralayalm. Burada 1-5 aras saysal deerlerin kullanlmas, bu deikenin saysal bir deiken olduunu ifade etmez. Burada memnuniyet durumu sral bir deikendir.

sembolik (nominal) deiken: Bir isim ya da kategoriyi tanmlar. sim ve kategori setleri arasnda bir sralama yoktur. Hanede yaayan bireyin cinsiyeti, medeni durumu, meslei, doum yeri, gz rengi ya da ie giderken kulland ulam arac (bisiklet, araba, metro, servis) gibi deikenler sembolik deikene rnek olarak verilebilir.

Saysal ve kategorik olarak snflandrlan deikenler drt farkl lek tr ile llebilir (Tablo 1). Bunlar, snflama, sralama, aralk ve oran lekleridir.

snflama lei: sembolik deikenler, snflama lei kullanlarak llr. Her bir snfa dahil olan sayy gsterir ve buradaki saysal deerler bykl ifade etmezler. rnein; hanede yaayan bireylerin cinsiyet deikenine ait verilerini 1 ve 2 rakamlar ile kodlayalm. Ve bu kodlamada erkek bireylere 1, kadnlara 2 kodunu verelim. Buradaki 1 ve 2 rakam saysal bir deeri deil, sadece bir sembol ifade etmektedir. Yani byklk belirtmezler. Snflama leinde yer alan her bir snf belli zelliklere gre belirlenir. Ayrca, snflanan her birey, sz konusu snflarn ancak birinde yer alabilir.

sralama lei: sral deikenler, sralama lei kullanlarak llr. rnein; byklk grubuna

sralama ya da nem derecesine gre sralama yapmak gibi. Deikenler snflama leinde olduu gibi saylar ya da sembollerle ifade edilebilir. Burada kullanlan say ya da sembollerin birbirinden stnlk derecesi vardr. Yaplan sralamada, deikenlerin dzeyleri arasndaki fark birbirine eit olmak zorunda deildir. Yani 1 ve 2 arasndaki farkla 4 ve 5 arasndaki fark birbirine eit olmak zorunda deildir. Bunu rnekle aklayacak olursak;

rnek 1: Eitim hizmetlerinden memnun musunuz? sorusunda yantlar;

ok memnun Memnun Orta Memnun deil Hi memnun deil

1 2 3 4 5

olarak 1den 5e kadar sralandrlmtr. Buradaki 1 rakam memnuniyet durumunda en yksek durumu ifade ederken, 5 en dk dzeyi tanmlamaktadr.


2


rnek 2: Bir iletmede alan personelin aylk net geliriniyapalm. Bu sralamada aylk gelir gruplarn yksgelir grubunu 1, orta gelir grubunu 2, dk gerakam gelirde en yksek durumu ifade ederken, 3 engrld gibi, deikenlerin sralama lei ile farklar matematiksel ynden bir anlam tamaz.

aralk lei: srekli deikenler, aralk lei ile llr. Bu edilerek sralandrlmakta hem de lmler arasndaya iki noktas belirlenip bu iki nokta aras eit aralitibaren belli bir l birimiyle blmelenerek genideerlendirilir. Ve bu deerin stnde vekabul edilir. Eit varsaymdan dolay, bu lek trdeikenlerinden biri dierinin katlar ile ifade kat olarak ifade edilebilirler bulunmad anlamna gelmez. Lisans yerletirme sn

Scaklk derecesi rneini biraz aacak olursak, buolmad anlamna gelmez yani izafidir. rnek: yerinde altnz odann ortalama scakl ne

20 0 C 1 25 0 C 2 30 0 C 3 35 0 C 4

Bu rnekte 25 ile 20 derece arasndaki fark ile 35 kullanld iin eittir.

oran lei: sreksiz deikenlerek olarak, yaplan lmlerin oranlar belli bir anDeiken sfr deerini almsa o deiken denekte bireyin aylk ortalama gelirine ait lmler oran

Bir iletmede alan personelin aylk net gelirini esas alarak, gelire gre bir sralandrma yapalm. Bu sralamada aylk gelir gruplarn yksek, orta ve dk olarak ayrtralm. Yksek gelir grubunu 1, orta gelir grubunu 2, dk gelir grubunu 3 rakam ile ifade edelim. Buradaki 1 rakam gelirde en yksek durumu ifade ederken, 3 en dk dzeyi tanmlamaktadr. rneklerde grld gibi, deikenlerin sralama lei ile llmesi sonucu ortaya kan saysal deerler aras

ar matematiksel ynden bir anlam tamaz.

srekli deikenler, aralk lei ile llr. Bu tr deikenler, hem birbirinden ayrt edilerek sralandrlmakta hem de lmler arasndaki deerler bir anlam ifade etmektedir. Aralk le

iki noktas belirlenip bu iki nokta aras eit aralklara blnerek ya da bir noktas belirlenip bu noitibaren belli bir l birimiyle blmelenerek geniletilir. Herhangi bir deer balang noktas olardeerlendirilir. Ve bu deerin stnde ve altnda ayn arala sahip iki deer arasndaki farkabul edilir. Eit varsaymdan dolay, bu lek tr eit aralkl lek olarak ta tanmlanr. lm deikenlerinden biri dierinin katlar ile ifade edilememekle beraber lmler arasndaki farklar bikat olarak ifade edilebilirler (Daniel, 1990). Bu lekteki sfr deeri, llen zelliin gerbulunmad anlamna gelmez. Lisans yerletirme snav puan, scaklk, baar rnek olarak verilebilir.

Scaklk derecesi rneini biraz aacak olursak, burada sfr balang noktasdr. Ancak sfr scaklolmad anlamna gelmez yani izafidir.

yerinde altnz odann ortalama scakl nedir? Sorusuna verilecek yantlar;

Bu rnekte 25 ile 20 derece arasndaki fark ile 35 ile 30 derece arasndaki fark aralk lei

sreksiz deikenler oran lei ile llr. Dier tm lek trlerinin zelliklerine sahiptir; ek olarak, yaplan lmlerin oranlar belli bir anlam tar. Bu lekte sfr noktas vardr, ancak gDeiken sfr deerini almsa o deiken denekte yoktur anlamna gelir. rnein; hanede yabireyin aylk ortalama gelirine ait lmler oran lei kapsamnda deerlendirilir.

esas alarak, gelire gre bir sralandrma ek, orta ve dk olarak ayrtralm. Yksek aylk

r grubunu 3 rakam ile ifade edelim. Buradaki 1 dk dzeyi tanmlamaktadr. rneklerde

llmesi sonucu ortaya kan saysal deerler arasndaki

tr deikenler, hem birbirinden ayrt ki deerler bir anlam ifade etmektedir. Aralk lei,

klara blnerek ya da bir noktas belirlenip bu noktadan letilir. Herhangi bir deer balang noktas olarak

altnda ayn arala sahip iki deer arasndaki fark eit olarak eit aralkl lek olarak ta tanmlanr. lm

edilememekle beraber lmler arasndaki farklar birbirinin . Bu lekteki sfr deeri, llen zelliin gerekten hi

, scaklk, baar rnek olarak verilebilir.

rada sfr balang noktasdr. Ancak sfr scakln

dir? Sorusuna verilecek yantlar;

ile 30 derece arasndaki fark aralk lei

Dier tm lek trlerinin zelliklerine sahiptir; lam tar. Bu lekte sfr noktas vardr, ancak gerektir.

yoktur anlamna gelir. rnein; hanede yaayan


2


Tablo 1. lek trlerinin zellikleri ve bunlarla ilgili rnekler

lek tr

zellik rnek

Snflama Sadece isimlendirme ve gruplandrma mmkndr. Miktar ifade etmez.

Cinsiyet: Erkek ve kadn

Sralama Veriler sralanabilir, ancak saylar bir deer deil sra ifade eder.

Mert snf birincisi, Ahmet snf ikincisi, zlem ise snf ncsdr.

Aralk Saylar bir deer ifade eder. Miktar llebilir, ancak sfr noktas izafidir.

Scaklk Burdurda 35 derece, Karsta 25 derece, Ankarada 30 derecedir.

Oran Yukardakilerin tmne ek olarak gerek sfr noktas vardr. Ayrca, oransal karlatrmalar yaplabilir.

Mervenin salar 20 cm., pekin salar 40 cm. dir. pekin salar Mervenin salarndan iki kat daha uzundur.

Kaynak: Do.Dr. Yavuz Akbulut, Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemleri Buraya kadar deiken tanmlar, trleri ve deikenlerin lmnde kullanlacak lek trlerini akladk. imdi kavramlatrma srecinin bir dier nemli almas olan tablasyon plan hakknda bilgiler verilecektir. Tablasyon plan, aratrmann amac dorultusunda bilgilerin sunumuna ynelik ablon tablolarn karlmas olarak tanmlanabilir. Kullanc ihtiyalarnn karlanabilmesinde, tasarmcya yol gsteren faydal bir tekniktir. Tablasyon plan ile, aratrma sonucunda kullancya sunalacak yayn tablolar, ierisinde veriler olmakszn bo tablolar eklinde oluturulur. Ancak, bu srete oluturulacak tablasyon plan taslak olarak deerlendirilmelidir. nk aratrmann ilerleyen zamanlarnda, olas ihtiyalar dorutusunda, yeni ya da yeniden dzenlenmi tablolarn yaynda sunulabilecei gznnde bulundurulmaldr. Tablasyon plan; tablo isimleri, stun balklar, table edilecek deikenler ve snflama iin kullanlacak arka plan deikenleri, byklk gruplar ya da nfus gruplarn ierir. Snflama kategorilerini mmkn olduu lde tabloda gstermek gerekir. Ancak, sorularn cevap seenekleri nihai hale geldikten sonra, bu kategoriler yeniden dzenlenmelidir. Tablasyon plannn nemi eitli alardan ele alnabilir. Bunlar yle sralayabiliriz;

soru formu ile toplanacak verinin kullanc iin yararl olacak tablolar retip retmeyecei tasarm ncesinde ortaya karlr.

soru formu ile toplanmas planlanan verilerin eksik kalmasn engeller, ayn zamanda yanllklar da ortaya karr.

toplanacak verilerle ilgili tanm ve aklamalarn el kitabnda tam ve doru yaplmasn salar. verilerin, tablo ii ve tablolar aras tutarllnn kontrol edilmesini salar. kamuoyuna aklanacak bilgilerin seiminde kolaylk salar. taslak tablolarn retimine harcanan ekstra zaman, veri tablasyon aamasnda gerek tablolarn tasarm

ve retimine harcanan zamann azaltlmasyla fazlasyla telafi edilir.


0


tablasyon plan ve rnekleme tasarm arasnda yakn bir iliki vardr. Tablasyon planndaki corafi dalm, ancak rneklem byle bir dalma izin verdii lde mmkndr. Ayn zamanda, rneklem bykl, ok aralkl tablolarn retilmesini nleyebilmek iin, apraz tablolardaki hcre saysnn snrlandrlmasn gerekli klar.

rnek 1: Ekonomik faaliyet ve cinsiyete gre alanlarn dalm NACE Toplam Kadn Erkek

Sanayi ve inaat (NACE C-F) C D E F Hizmetler (G-O) G H I J K M N O Deikenlerin ve tablasyon plannn aratrma amac ile paralel hazrlanmas kavramlatrma srecinin zn oluturur. Bu alma yeni aratrmalar iin zerinde mesai harcanmas gereken bir sretir. Mevcut aratrmalarda yaplmas gereken daha kolaydr. Ancak, gnn koullarna uygun olarak kullanc taleplerinin dzenli olarak uygulanan forma yanstlmas sz konusu olabilir. Bu talepler ulusal ya da uluslararas gereksinimler dorultusunda, soru formuna yeni bir deiken ekleme, mevcut deikenlerin tanmlarn gncelleme, snflama deiiklii, vb. olabilir. Aratrmann amac taslak tablasyon plan haline dntrlr ve bu plan ile birlikte elde edilecek deikenler listelenir. Bu deikenlerin ve tanmlarnn ulusal ve uluslararas boyutta karlatrlabilir ve tutarl olmas iin standardizasyon almalarnn yaplmas nemlidir. Aratrma sonucunda retilecek verilerin yllar, blgeler ve sektrler itibariyle karlatrlabilir olmas; kullanlan kavram, deiken, snflamalar ve istatistiki birimlerin standart tanmlara sahip olmasna baldr. Bu nedenle, tasarmcnn mevcut standart tanmlar bilmesi ve soru formuna yanstmas beklenir. Konu ile ilgili metodoloji uzmanlarndan bilgi alnmas ve ibirlii halinde olunmas, form tasarmnda standardizasyonu salamada tasarmcnn iini kolaylatrr.



Deiken listesinin;

soru formu ile dorudan alnacak deikenler ve hesaplama yolu ile elde edilecek deikenler (bunlar tretilmi deiken olarak ifade edilir)

olarak tanmlamas da yine bu aamada gerekletirilir.

Bir aratrmay ynetirken, elde edilecek deikenlerin neler olacana karar verilmesi nemlidir. Ancak yrtlen aratrmalarda genellikle bu aamann atland, bunun neticesinde de eksik deikenlerin olmas, lm hatalarna, karlanamayan veri/bilgi taleplerine neden olmakta, sonu olarak tekrarlanan aratrmalar ve cevaplayc yknn artmas gibi problemlerin ortaya kt gzlenebilmektedir. Hazrlanan soru formu ile aratrmada hedeflenen tahmin ve karmlarn retilmesi ve aratrmann hedefine nceden belirlenmi olan srede ulalmas; ancak geerli, gvenilir, tutarl ve eksiksiz verilerin (deikenlerin) toplanmasna odaklanlarak baarlabilir.

2.1.5 Veri toplama biimlerinin soru formu zerindeki etkisi

yi soru yazabilmek iin ncelikle gz nnde tutulmas gereken temel ilke her bir anket tr iin hazrlanacak sorularn birbirlerinden farkl zelliklerde olmas gerekliliidir. Bir telefon anketine katlan cevaplayclar sorular sadece duyduklar iin soru formunun grntsnden etkilenmezler. Bunun tersine posta anketlerinde cevaplayclar sorularn ierii hakknda bilgi edinmeden nce soru formunu grrler. Soru formunun kapak sayfas, ekli, kullanlan yaz tipi, resimler ve boyutu, sorular arasndaki akn anlalr olmas, cevaplayclar formu daha iyi anlamaya ve doldurmaya tevik edecei gibi bunun tam tersi de sz konusu olabilir.

Veri toplama biimleri son yllarda ciddi art gstermitir. lk aratrmalar sadece yz yze grmelerle yaplmasna ramen, gnmzde ok eitli veri toplama biimi mevcuttur.

Veri toplama biimleri kullanlan teknoloji ve uygulama trne gre snflandrlr. Bu snflamaya gre veri toplama teknikleri, bilgisayar destekli ve kat/kalem ile veri toplama biimleri olarak ikiye ayrlr. Bunlar da kendi ilerinde uygulanma trne gre anketr destei ile yaplan (anketr ynetimli) ve cevaplaycnn kendi kendine yapt (z-ynetimli) biimler olarak ikiye ayrlr.

Tablo 2. Veri Toplama Biimleri

Teknoloji Uygulama Tr

Anketr ynetimli z- ynetimli Bilgisayar destekli veri toplama

Bilgisayar destekli kiisel grme (CAPI), Bilgisayar destekli telefonla grme (CATI)

Bilgisayar destekli z-grme (CASI): Web tabanl anket (WBS) (ya da Bilgisayar destekli web-grme (CAWI)), E-posta anketleri (EMS) ve Dokunmatik veri girii (TDE)

Kat ve kalem (PAPI) ile veri toplama

PAPI (yz-yze grme) PAPI (Posta yoluyla yaplan)

Kaynak: Eurostat, Handbook of Recommended Practices for Questionnaire Development and Testing in the European Statistical System, 2006


2


Aada veri toplama biimleri hakknda temel bilgiler verilmektedir. Bilgisayar Destekli Kiisel Grme (Computer Assisted Personal Interview-CAPI): Bu yntemde kat ortamnda soru formu ve kalem yerine, bilgisayar ortamna aktarlm soru formu ve veri giri programnn oluturulduu dizst bilgisayar kullanlr. Anketr tarafndan yz- yze grme srasnda alnan veriler annda bilgisayara kaydedilir. Bu teknik ile veriler alandan daha ksa srede ve byk oranda dzeltilmi olarak toplanr. Dolaysyla bu yntem, sonularn yaynlanma srecini en aza indirgemesi asndan en etkin yntem olarak nitelendirilir. Bilgisayar Destekli Telefonla Grme (Computer Assisted Telephone Interview-CATI): Bu teknikte, operatr (anketr) tarafndan bilgisayarda yer alan kstl saydaki sorular, telefon aracl ile sorularak, alnan cevaplar dorudan bilgisayara aktarlr. Kat ve kalem yardm ile veri toplama (Paper Assisted Personel Interview-PAPI): Klasik ya da geleneksel veri toplama teknii olarak da bilinmektedir. Bu yntemde anketr cevaplayc ile yz yze grerek, cevaplar kat ortamnda hazrlanm soru formuna iler.

Bilgisayar destekli z-ynetimli veri toplama: Yazlm paketi kullanlarak oluturulan soru formu cevaplaycya web ortamnda, disket ya da modem aracl (Computer to Computer Return-CCR) ile gnderildikten sonra, cevaplayclarn kendi bilgisayarlarn kullanarak, doldurduklar soru formlarn ayn yolla geri gndermesi esasna dayanr. Dokunmatik Veri Girii (Touch-Tone Data Entry-TDE): Bu veri toplama tekniinde, tulu telefon aracl ile veriler toplanr. Cevaplayclar, cretsiz telefon grmesi yaparak bilgisayar sistemi aracl ile sorulan sorulara telefon tularn kullanarak cevap verir. Verilen cevaplarn dorulanmas ya da dzeltilmesi iin cevaplar kiiye tekrar edilebilir.



Son yllarda, gz hareketleri izleme aratrmalaretkileri analiz edilmeye balanmtr. Bu aratrmaektii denein bana balanan bir cihaz yardm ivarsaym oluturur. Aratrma sonucunda, denein nsorusuna cevap alnamaz. Bu soruya cevap almak iin,noktalarda neden odaklanld konusu aydnlat Bu aratrmalara verilecek en iyi rneklerden biri; Sosyal ve Ekonomik Aratrmalniversitesi ibirliinde yrtlen, Gerek Dnyadzleme Aratrmas dr. Bu aratrma 20 gnll kayaymlanmtr. Katlmclarn, soru ifadeleri ve syardm ile kayt altna alnmtr. Aratrmada farkl teknik ile elde edilen sonulllmtr. Karlatrma yaplan teknikler; kgsterim kart destekli yz-yze grme tekniiformudur. Aratrmada, denein herbir sorunun bandan sonuna kadar; sorulara ve seodakland yani gz hareketleri llmtr. Aratrma sonusorulmasna ramen, cevaplln ve lm hatalarn

2.2 Soru formu tasarm

Kavramlatrma srecinden sonra, soru formunun tasarmtasarmna, formun yapsn oluturmayla balanr. ve veri toplama ynteminin gereklilikleri gznndeformda yer alacak blmlerin nasl sralanacana karar verilir. Hedeflenen deikenler soru ifadelerine dntrlerek sorular kaleme alnr. Sorularn ifade edilme ekli, zellikleri, kullanlacak veri toplama yntemi(rnein; bilgisayar destekli yaplan aratrmalarda yer alankat destekli yaplan aratrmalardaki soru ifadeolmas ya da seeneklerin daha az olmas gibitamamlanmas, grsellik ile ilgili almalarn da yrtlmesini gerektirir.

DNYADAK YEN ARATIRMALAR

gz hareketleri izleme aratrmalar ile farkl veri toplama tekniklerinin cevaplayclaetkileri analiz edilmeye balanmtr. Bu aratrma ynteminde, denein nereye bakt ve hangi uyarcektii denein bana balanan bir cihaz yardm ile llr. Aratrmann temelini ilgi arttka gz bebei byr varsaym oluturur. Aratrma sonucunda, denein nereye ilgisinin artt belirlenir. Ancak nedenorusuna cevap alnamaz. Bu soruya cevap almak iin, deney sonrasnda, denee sorular sorularak ilg

noktalarda neden odaklanld konusu aydnlatlr.

iyi rneklerden biri; Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Enstitt (ESRC) ile Essex niversitesi ibirliinde yrtlen, Gerek Dnyada Yzyze ve Web tabanl Veri Toplamada Gz Hareketleri zleme Aratrmas dr. Bu aratrma 20 gnll katlmc ile yrtlerek, sonular Haziran 2013 taryaymlanmtr. Katlmclarn, soru ifadeleri ve seeneklere kar grsel dikkatleri, gz hareketlerini izleyen

Aratrmada farkl teknik ile elde edilen sonular karlatrlarak farkllklar llmtr. Karlatrma yaplan teknikler; kat ve kalem yardm ile katlmcnn kendi doldur

yze grme teknii ile doldurulan soru formu ve web tabanl erbir sorunun bandan sonuna kadar; sorulara ve seeneklerine ne kadar

gz hareketleri llmtr. Aratrma sonucunda herbir teknikte ayn sorular ve seeneklerin sorulmasna ramen, cevaplln ve lm hatalarnn farkllat tespit edilmitir.

srecinden sonra, soru formunun tasarmna geilir. lk taslak soru formu hazrlanrformun yapsn oluturmayla balanr. Soru formunun ierii

ve veri toplama ynteminin gereklilikleri gznnde bulundurularak, k blmlerin nasl sralanacana karar verilir.

ifadelerine dntrlerek sorular kaleme me ekli, cevaplayclarn kim olaca ve

kullanlacak veri toplama yntemine gre deiiklik gsterir bilgisayar destekli yaplan aratrmalarda yer alan sorularn,

kat destekli yaplan aratrmalardaki soru ifadelerine gre daha ksa seeneklerin daha az olmas gibi). Taslak soru formunun

i almalarn da yrtlmesini gerektirir.

Soru formu tasarm zerinde ciddi anlamda emek harcanmas ve planlama yaplmas gereken bir faaliyettir.

Veri kalitesi, bte, kullanlacak kaynaklar ve cevaplayc yk gibi unsurlarn bir arada ddengenin salanmas gerekir.

ile farkl veri toplama tekniklerinin cevaplayclar zerindeki ynteminde, denein nereye bakt ve hangi uyarcnn dikkatini

n temelini ilgi arttka gz bebei byr ncak neden ilgisi artt?

deney sonrasnda, denee sorular sorularak ilginin artt

ar Enstitt (ESRC) ile Essex ri Toplamada Gz Hareketleri

tlmc ile yrtlerek, sonular Haziran 2013 tarihinde gz hareketlerini izleyen bir cihaz

ar karlatrlarak farkllklar at ve kalem yardm ile katlmcnn kendi doldurduu soru formu,

web tabanl doldurulan soru erbir sorunun bandan sonuna kadar; sorulara ve seeneklerine ne kadar

ayn sorular ve seeneklerin

a geilir. lk taslak soru formu hazrlanr, soru formu

Soru formu tasarm zerinde ciddi anlamda emek harcanmas ve planlama yaplmas gereken bir

Veri kalitesi, bte, kullanlacak kaynaklar ve cevaplayc yk gibi unsurlarn bir arada dnlmesi ve

lanmas gerekir.


4


Soru formu tasarm yaplrken hatal varsaymlar aratrmann salkl sonular vermesine engel olabilir. rnein; herkesin belli bir eitim dzeyinde olduu inanc, herkesin bilgisayar kullanmay bildii, iyi hesap yapma yeteneine sahip olduu, herkesin aratrma hakknda n bilgiye/tecrbeye sahip olduu yanlgs gibi. Soru formu, kendisinden bilgi edinilmesi planlanan cevaplaycnn yantlayaca sorular ierir. Soru formunda yer alacak sorular hazrlanrken iki temel nokta hayati nem tar. Bunlar;

sorularn aratrmann amacna uygun nitelikte olmas her bir sorunun, aratrma ile elde edilmesi planlanan deikenleri lebilecek dzeyde olmasdr.

Fowler, bir aratrmann lmnde iyi tasarm iin gerekli olan n koulun, ncelikle neyin lleceine karar verilmesi olarak tanmlamaktadr (Fowler, Floyd J., 2002).

Yandaki iki kutucuk soru formu tasarmnda yaplacaklar zetler. Bu srelerin gerekletirilmesi, doru stratejilerin izlenmesini gerektirir. Bunlar;

sorularn uygun ve kaliteli olmasn salayan ilkelere uyulmas, kullanlan soru trleri ve biimlerine dikkat edilmesi, soru ifadelerine gereken hassasiyetin gsterilmesi, sorularn mantksal sralanna zen gsterilmesidir.

imdi bu balklar ayr balklarda daha detayl inceleyelim.

2.2.1 Soru yazma ilkeleri

Soru yazarken dikkate alnacak temel kural, cevaplaycnn yazlan sorular anlayabilmesi ve nasl cevap vereceini bilmesidir. Bu temel kural, tasarmclar aratrmann hedef kitlesinin kimlerden olutuunu ve profili doru bilmeye ynlendirir. Sorular yazlrken dikkate alnacak ilkeler unlardr (qualtrics, 2011);

aratrma amacna uygun basit anlalr birbirinden ayr cevap seenekleri kapsaml istee bal olumlu tarafsz dengeli

Uygun sorular, ynerge/talimat ve cevap kategorileri tasarlanr

Sorular mantksal olarak sralandrlr ve soru formu eklini alr

Soru formu tasla oluturulur



Bu ilkeler aada maddeler halinde aklanmtr.

Aratrma amacna uygun:

Basit: her bir soru karmak ve farkl kavramlar iermemeli, ksa/basiifadeler kolay anlalabilmelidir. Teknik terimmmkn olduu lde kanlmaldr. Gerekli durumlyaplmaldr.

Anlalr: sorular hem tasarlayan hem

etmelidir. Cevaplayclar ne sorulduunu tahmin etmtarafndan ayn ekilde anlalr olmaldr.

Cevaplayc neyi renmek istediinizi tam olarak

rnek: Yeni portakal suyunu beendiiniz mi? Yeni portakal suyunun kvamn beendiniz mi?

Birbirinden ayr: Her soru yalnz bir konuyu iermelidir. Soru cmlesi yaszckler belirli bir yant almak iin ynlendiric

Bir soruda tek bir ey mi soruluyor yoksa birden fazla

rnek: En hzl ve en gvenilir iletim sistemi hangisidir En hzl iletim sistemi hangisidir?

Cevap seenekleri kapsaml:cmlesinde ya tm seenekler bulunmal ya da hi secmlesine koyup dierlerini koymamak hatal bir dav

Seenekler olas tm cevaplar kapsayacak detayda m?

rnek:

Sizce bilgisayarnzn en iyi yn hangisidir? (1) Boyutlar (2) Rengi (3) Hz (4) Dayankll (1) Boyutlar (2) Rengi (3) Hz (4) Dayankll

aada maddeler halinde aklanmtr.

Aratrma amacna uygun: soru aratrmann amacna ve konusuna uygun olmaldr.

karmak ve farkl kavramlar iermemeli, ksa/basit olmal ve ifadeler kolay anlalabilmelidir. Teknik terim ya da ksaltmalarn kullanmndan mmkn olduu lde kanlmaldr. Gerekli durumlarda ise aklamalar

sorular hem tasarlayan hem de cevaplayc iin ayn anlam ifade etmelidir. Cevaplayclar ne sorulduunu tahmin etmeye almamal, dolaysyla kullanlan ifadeler hetarafndan ayn ekilde anlalr olmaldr.

Cevaplayc neyi renmek istediinizi tam olarak anlyor mu?

Yeni portakal suyunu beendiiniz mi? Yeni portakal suyunun kvamn beendiniz mi?

soru yalnz bir konuyu iermelidir. Soru cmlesi ya da iindeki szckler belirli bir yant almak iin ynlendirici olmaldr.

soruda tek bir ey mi soruluyor yoksa birden fazla ey mi?

En hzl ve en gvenilir iletim sistemi hangisidir? En hzl iletim sistemi hangisidir?

Cevap seenekleri kapsaml: soru cmlesi amacna ynelik tm seenekleri iermecmlesinde ya tm seenekler bulunmal ya da hi seenek olmamaldr (seeneklerin bir ksmn soru cmlesine koyup dierlerini koymamak hatal bir davran olur).

cevaplar kapsayacak detayda m?

Sizce bilgisayarnzn en iyi yn hangisidir?

(1) Boyutlar (2) Rengi (3) Hz (4) Dayankll (1) Boyutlar (2) Rengi (3) Hz (4) Dayankll (5) Dier (belirtiniz)

aratrmann amacna ve konusuna uygun olmaldr.

eye almamal, dolaysyla kullanlan ifadeler herkes

da iindeki

soru cmlesi amacna ynelik tm seenekleri iermeli, yani bir soru enek olmamaldr (seeneklerin bir ksmn soru

KARIIK

ZOR

BAST



stee bal: Cevaplaycnn yanyaplandrlmaldr.

Hassas sorularda seenekler doru oluturuldu mu?

Olumlu: Soru cmlesi olumlu cmle yapsnda kurulmaldr (oda cevaplayc olumsuz yant vermesinin istendii gibi bir kanya cevaplaycnn tepki ile karlamas muhtemel olan

Tarafsz: Sorular cevaplaycda nyarg ortaya karacak eki

rnek: Bizim iletmenin rnleri ilimizde son be ylda tolmutur. rnlerimizi siz nasl deerlendirirsiniz (1) ok iyi (2) yi (3) Orta (4) Bizim iletmenin rnlerini nasl deerlendirirsini (1) ok iyi (2) yi (3) Orta (4)

Dengeli: Sorularn seeneklerinde pozitif ve negatif seenek

aralklar orantl olmaldr.

2.2.2 Soru trleri

Sorular elde edilmek istenilen bilgiye ya da veriye

olgusal sorular, davran sorular, tutum ve gr sorulardr.

a. Olgusal sorular: Cevaplaycdan kiisel, toplumsal, ekonomik, vb. biedilmek istenen bilgi; cinsiyet, ya, meslek, eiticevaplarn nceden gruplandrlmas, yani analizi k

Olgusal sorular demografik ve bilgi sorular olaraknitelendirilebilir. Ya, cinsiyet, faaliyet gibi so

rnek: Cinsiyetiniz nedir? rnek: Bitirdiiniz (tamamladnz)

Bilgi sorular; cevaplaycnn gndemdeki konulara lde bildiini belirleyen sorulardr. Bu tr sorucevaplaycnn belirli bir konuda bilgisinin olup o rnek: 2013 yl iinde herhangi bir salk kurulu

Cevaplaycnn yant vermek istememesi gibi durumlar iin seenekler u

Hassas sorularda seenekler doru oluturuldu mu?

Soru cmlesi olumlu cmle yapsnda kurulmaldr (olumsuz cmleler cevaplaycy yanltabilir ya olumsuz yant vermesinin istendii gibi bir kanya varabilir). Ayn zamanda, soru cmlesinde

cevaplaycnn tepki ile karlamas muhtemel olan ifadeler kullanlmamaldr.

Sorular cevaplaycda nyarg ortaya karacak ekilde sorulmamaldr.

Bizim iletmenin rnleri ilimizde son be ylda tketiciler tarafndan en ok tercih edilen rnler olmutur. rnlerimizi siz nasl deerlendirirsiniz?

rta (4) Kt (5) ok kt

Bizim iletmenin rnlerini nasl deerlendirirsiniz?

rta (4) Kt (5) ok kt

Sorularn seeneklerinde pozitif ve negatif seenekler arasndaki lek

Sorular elde edilmek istenilen bilgiye ya da veriye gre balk altnda snflandrlabilir. Bunlar

Cevaplaycdan kiisel, toplumsal, ekonomik, vb. bilgileri renmeye ynelik sorulardr. Elde edilmek istenen bilgi; cinsiyet, ya, meslek, eitim durumu, medeni durum, vb. olabilir. Cevaplandrlcevaplarn nceden gruplandrlmas, yani analizi kolay olan soru grubudur.

Olgusal sorular demografik ve bilgi sorular olarak ikiye ayrlr. Demografik soru trleri snflama snitelendirilebilir. Ya, cinsiyet, faaliyet gibi sorular bu gruba giren soru trleridir.

Bitirdiiniz (tamamladnz) ya nedir?

Bilgi sorular; cevaplaycnn gndemdeki konulara ilikin bilgisini len soru trleridir. Cevaplayclde bildiini belirleyen sorulardr. Bu tr sorular soru formunda, eleme niteliinde bir zellik tarlar ve cevaplaycnn belirli bir konuda bilgisinin olup olmadnn belirlenmesi, formda belirli sorularn a

rnek: 2013 yl iinde herhangi bir salk kuruluuna bavurarak salk hizmeti aldnz m?

t vermek istememesi gibi durumlar iin seenekler uygun ekilde

lumsuz cmleler cevaplaycy yanltabilir ya varabilir). Ayn zamanda, soru cmlesinde

keticiler tarafndan en ok tercih edilen rnler

ler arasndaki lek

gre balk altnda snflandrlabilir. Bunlar;

lgileri renmeye ynelik sorulardr. Elde m durumu, medeni durum, vb. olabilir. Cevaplandrlmas ve

ikiye ayrlr. Demografik soru trleri snflama sorular olarak da

ilikin bilgisini len soru trleridir. Cevaplaycnn, neyi ne inde bir zellik tarlar ve

lmadnn belirlenmesi, formda belirli sorularn atlanmasn salar.

una bavurarak salk hizmeti aldnz m?



rnek, kiinin ald salk hizmetine ynelik bir bilgi alma sorusudur. Bu soruda, cevaplayc soruya evet cevabn verirse,

rnek: En son salk hizmeti aldnz salk kuruluu hangisidir? Sorusu sorulur. Cevap hayr ise bu durumda bu soru atlanr.

b. Davran sorular: Cevaplaycnn davranlar, alkanlklar ya da iletmenin faaliyetleri hakknda bilgi almaya ynelik sorulardr.

rnek: Son 6 ayda ka defa tiyatroya gittiniz?

Bu tr sorularda bilginin alnmas zordur. nk ounlukla cevaplaycnn gemie dnk hafzasn zorlayc trde bilgi alnmaktadr. Sorularda geerli olacak referans dnemi, cevaplaycnn hafzasndan bilgileri ekmesinde ve sonu olarak verilen yantlarn doruluunda olduka nemlidir. rnekte son 6 ay referans dnemi olarak belirtilmitir. Eer bu referans dnemi son 1 yl olarak belirlenseydi, bu durumda cevaplaycnn hatrlamas daha da zorlaacak ve verilen yantn gerei yanstmas ihtimali azalacaktr. Bu nedenle, davran sorularnda referans dnem belirlenirken dikkatli olunmaldr.

c. Tutum ve gr sorular: Cevaplayclarn deer, inan, eilim, tutum ve grlerini almaya ynelik sorulardr. Bu tr sorularla ilgili bilgileri toplayabilmek ve deerlendirebilmek iin zel lekler gelitirilmitir. Thurstone lekleri, likert lei, bogardus lei ve anlam lekleri rnek olarak verilebilir. Tutum leklerinde geerlilik ve gvenilirlik zellikleri son derece nemlidir. Tutum leklerinde bireylerin, her bir soruyla ilgili cevaplarn standart bir anahtar erevesinde belirtmeleri istenir. Tutum sorular kullanlrken ok fazla sorunla karlalr. rnein,

cevaplaycnn gr tam olarak olgunlamam olabilir ya da ok fazla irdelemeden cevap vermi olabilir, kullanlan kelimelerin alnan cevaplar etkileme derecesi olduka yksektir, cevaplarn geerliliini lmek imkanszdr.

Tutum sorularnn iki bileeni vardr. Nesne ve deerlendirme boyutu. En yaygn kullanlan deerlendirme boyutlar; doruluk (doru ya da yanl), onaylama (uygun ya da uygun deil), deerlendirme (iyi ya da kt), nemlilik (nemli ya da nemli deil) ve younluktur (minimum ya da maksimum). Seilecek deerlendirme boyutu nesneye gre deiir. Nesneden kast deerlendirme boyutu ile bilgisi llecek eydir.

Tutum lei olutururken;

Kategoriler dzenlenmeli ve cevap kategorileri dk seviye ile yksek seviye arasnda ya da tam tersi biimde balayarak sralanmaldr. rnein; (1) Hi kullanmam, (2) Her gn, (3) Haftada 1-2 gn, (4) Ayda birka kez, (5) zel gnlerde

Cevaplayclarda, her konuyu lein ayn ucunda iaretleme eilimi vardr. Olumlu ve olumsuz cevaplar

sunarak, cevaplayann btn sorular tek bir btn olarak deerlendirip hepsine katlmak ya da katlmamaktansa, her soruyu bamsz olarak deerlendirmeleri salanmaldr.



Cevaplayclardan ounun ok gl ya da iyi biimlenmi fikirleri olmad durumlarda aadaki seenekleri kullanmak uygun olabilmektedir.

rnek: Genel olarak salk hizmetlerinden memnun musunuz?

ok memnun Memnun Orta Memnun deil

1 2 3 4

Hi memnun deil

5

lek noktalarn gereksiz bir ekilde oaltmaktan kanlmaldr. Doal olarak ortaya kyor gibi grnen

kategori oaltma aslnda, emek ve zerinde fazlaca dnmeyi gerektirir. rnein: (1) Asla, (2) Nadiren, (3) Ara sra, (4) Neredeyse sk sk, (5) Sk sk, (6) ok sk, (7) Neredeyse daima, (8) Daima Bu eilim cevaplayanlar, cevap dzeylerinde ok kk farklar olmas nedeniyle, rahatsz edici ve kafa kartrc bir tercih yapmaya yneltecektir. Bu nedenle, en fazla be lekten oluan seeneklerin hazrlanmas tercih edilebilir.

rnek: Bir btn olarak yaamnz dndnzde ne kadar mutlusunuz?

ok mutlu Mutlu Orta Mutsuz

1 2 3 4

ok mutsuz 5

Ntr bir seenein yokluu durumunda cevaplayanlar, bazen belli bir yne ya da dierine gidecek cevaplar vermeye direnebilirler. Bu sorunu nlemek iin, cevap verme yetersizliini gsteren seenekler dahil edilmelidir. rnein, uygun deil, fikrim yok, cevap vermek istemiyor, vb. Ancak bu seenekler soru formuna yanstlmadan nce, cevaplayclarn dorudan bu seeneklere ynelebilecei hususu da gznnde bulundurulmaldr. rnek: ocuk, yallklarnda anne-babasna bakmaldr ifadesine katlyor musunuz?

Katlyorum Katlmyorum Fikrim yok

1 2 3



rnek: Maa sizin iin i seiminde ne kadar belirleyicidir?

ok belirleyici Belirleyici Belirleyici deil Cevap vermek istemiyorum

1 2 3 4

2.2.3 Soru biimleri

Sorular cevap biimlerine gre iki kategoride snflandrlabilir. Bunlar;

ak ulu ve kapal ulu

sorulardr. Ak ulu sorular: Cevab nceden belli olmayan sorulardr. Bu tr sorularda, sorunun yneltildii kii, sorunun karln kendisi bulmak durumundadr. Bu nedenle ak ulu sorular, aratrmacnn belli bir konuda alaca cevaplar nceden tahmin edemedii, ok deikenli cevap alma olaslnn bulunduu, belli bir konuda cevaplaycnn kendi setii kelimelerin ne olacann renilmek istendii ve cevaplarn derinlemesine bilinmek istendii durumlarda yararl bir aratr. Bununla birlikte ak ulu sorular aratrmaclarn konu hakknda n bilgiye sahip olmadklar ve cevap seeneklerini oluturamayacaklar durumlarda da olduka kullanldr. Ayrca, ounlukla kapal ulu sorulardan oluan bir soru formunda, cevaplaycnn konu hakknda forma yanstamad ilave gr ve nerilerini almaya ynelik olarak, formun son blmne ak ulu sorular eklenebilir. Dier taraftan, ak ulu sorularn ilgisiz ya da tekrar nitelii tayabilecek cevaplar iermesi kanlmazdr. Farkl cevaplarn karar aamasnda snflandrlmas, kodlanmas ve deerlendirilmesi son derece g olduundan, ak ulu sorularn kullanmndan mmkn olduu lde kanlmaldr. Ayrca, grmelerin hzl ve abuk olmas isteniyorsa yine ak ulu soru kullanmndan kanlmaldr.

1. altnz yer, kurulu veya iyerindeki grev ve sorumluluklarnz nelerdir? 2. Son 12 ay iinde altnz iinizden maa, cret veya yevmiyeli olarak elde ettiiniz net nakdi gelir (ele geen) ka TLdir?

3. Oturduunuz konut iin aylk dediiniz kira tutar ka TLdir?

RNEKRNEKRNEKRNEKLERLERLERLER


40


4. Referans dneminde sahip olduunuz kkba hayvan saysn belirtiniz.

5. Sizce genlerin (15-24 ya grubu) kar karya kald en nemli sorun nedir?

Tablo 3. Ak ulu sorularn olumlu ve olumsuz ynleri

Olumlu ynleri Olumsuz ynleri

1. Deneklerin grleri, tutumlar ve kendileri hakkndaki alg ve yorumlamalar konusunda derinliine bilgi edinilmesini salar.

1. Aratrmann amac ile ilgili olmayan cevaplar yazlabilir.

2. Toplanan veriler aratrmacnn dnceleri ile snrl deildir. Aratrmacnn dnemedii, beklenmeyen veriler toplanabilir.

2. Elde edilen bilgilerin istatistik ve analiz iin snflandrlmas gerekir. Bu son derece teknik ve zaman alc bir itir.

3. Hazrlanmas kolaydr. 3. Doldurulmas cevaplaycnn iini zorlatracandan, cevaplanma oran dk olabilir.

Kapal ulu sorular: Cevaplaycnn verecei olas cevaplarn nceden belirlenerek seenekler biiminde cevaplaycya sunulduu sorulardr. Seenekler aklayc olmal, hibir olas alternatif darda braklmamal ve birbiriyle akan seenek olmamaldr. Kapal ulu sorular, ekil 11de grld gibi snflandrlabilir.

ekil 11. Kapal ulu soru trleri

Kapal ulu sorular

ki s

soru formu nasıl hazırlanır

Documents