sociedade da informaciÓn en · e desenvolvemento urbano-rexional, o grupo de investigación...

254

Upload: others

Post on 24-Jun-2020

4 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte
Page 2: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte
Page 3: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN ESPACIOS PERIFÉRICOS. NOVAS FORMAS

DE EXCLUSIÓN SOCIAL

Edición a cargo de:CARLOS FERRÁS SEXTO

FRANCISCO XOSÉ ARMAS QUINTÁXOSÉ CARLOS MACÍA ARCE

YOLANDA GARCÍA VÁZQUEZ

Servizo de Edición Dixital daUniversidade de Santiago de Compostela

2006

Page 4: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

ADVERTENCIA LEGAL: Reservados todos os dereitos. Queda prohibida a duplicacion, total ou parcial desta obra, en calquera forma ou por calquera medio ( electrónico, mecánico, gravación, fotocopia ou outros) sen consentimento expreso por escrito dos responsabeis da edición.

A edición desta edición contou coa colaboración fi nanceira de:

Edita: Servizo de Edición Dixital da Universidade de Santiago de CompostelaISBN: 84-932470-1-4Dep. Legal: C2772-2006

Page 5: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

5

Presentación

No marco do proxecto de investigación SINDUR. Sociedade da Información e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da Universidade de Santiago celebrou en novembro de 2005 as súas III Xornadas de debate concebidas como un foro de intercambio de ideas e coñecemento entre investigadores e técnicos con interese no estudio do impacto das Novas Tecnoloxías sobre a sociedede e o territorio en espacios periféricos. Nesta ocasión as Xornadas SINDUR estiveron focalizadas sobre a análise e investigación dos impactos socio-espaciais das Novas Tecnoloxías en rexións periféricas e comunidades sociais excluídas, e co obxectivo engadido de dar visibilidade a diferentes experiencias de E-Inclusión que ao respecto se están a levar a cabo en Irlanda, Cataluña, Salamanca, Madrid, Alemaña, Grecia e Galicia. O proxecto SINDUR (Sec2002-01874) naceu no ano 2002 no seo do Plan Nacional de I+D+i do Ministerio de Educación e Ciencia, e entre os seus obxectivos pretende crear e dar continuidade a un foro científi co de debate centrado en temática de análise dos impactos das Novas Tecnoloxías sobre os espacios periféricos, polo que en novembro de 2003 acolleu a celebración das denominadas I Xornadas SINDUR, naquela ocosión centradas na análise das relacións entre a Internet e a Educación e no 2004 as II Xornadas SINDUR focalizadas no tema das Novas Tecnoloxías e a Economía Cultural.

Na presente publicación recóllense as aportacións dos ponentes e dos conferenciantes convidados ás III Xornadas SINDUR. Joao Sarmento, recoñecido xeógrafo de perfi l tecnolóxico da Universidade portuguesa do Minho, presenta un moi interesante ensaio acerca da evolución dos websites nas ferigresías das illas Azores; incide especialmente en que as novas tecnoloxías non son, polo de agora, un elemento dinamizardor nestas comunidades de perfi l atrasado e periférico debido a súa escasa implantación e desenvolvemento; quizáis deberíamos pensar que a defi nición da nova Internet de 2ª Xeración ou Internet das Culturas será a que faga fronte ao fenómeno da fenda dixital e a que xeneralice o uso e interés polos contidos e polas aplicacións informáticas en comunidades e espacios desenganchados da sociedade da información como no caso das Illas Azores; para isto, o Artur Serra da Universidade Politécnica de Barcelona reclamaba nas II Xornadas SINDUR no 2004 a universalización dun ancho de banda sufi ciente para a circulación pola rede de video en calidade TV e da videoconferencia; amais do traballo conxunto de tecnólogos e científi cos sociais para desenvolver aplicacións e servicios avanzados para Internet en benefi cio da difusión das culturas minoritarias e das artes e das humanidades en xeral. A Dra. Marie-Annik Desplanques, antropóloga cultural, e Cliona O’Carroll, comunicacadora social, do University College Cork de Irlanda, esbozan na súa aportación os mimbres dun innovador proxecto levado a cabo nun barrio popular da cidade irlandesa de Cork e que foi inicialmente inspirador das metodoloxías de e-inclusión desenvolvidas por SINDUR no municipio piloto de Brión a través da creación do website InfoBrion.com; Desplanques e O´Carroll amosan os fundamentos técnicos dun orixinal proxecto de radio local que puxo en valor a cultura étnica e comunitaria de diferentes grupos sociais residentes na cidade irlandesa de Cork; é un proxecto de etnoloxía social aplicada que emprega as técnoloxías da comunicación

Page 6: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

6

por radio para contribuir a recuperar e estudiar os fundamentos étnicos e culturais de grupos socias irlandeses conformados por inmigrantes cualifi ando, ao mesmo tempo, a grupos de persoas desempregadas que puideron orientar a súa vida laboral cara unha atractiva e novidosa actividade informacional. Cabe destacar que o uso da radio como medio de difusión frente á Internet estivo xustifi cado polo seu propio carácter universal, de accesibilidade e de economía social, que permite a súa utilización a calquera persoa independentemente dos coñecementos técnicos ou tecnolóxicos que posúa. Tamén dende o University College Cork os xeógrafos Mark Rylands e Raymond O’Connor presentan unha interesenat análise sobre o desenvolvemento da Sociedade da Información nos espacios rurais irlandeses, destacando, dende unha perspectiva crítica, o feito de que a fenda dixital entre as cidades e o campo en Irlanda cada vez é maior, amosando datos que evidencia o retraso no equipamento de ordenadores nas escolas rurais e o escaso equipamento tecnolóxico con que contan nestes espacios periféricos. O discurso crítico de Rylands e 0’Connor foi o contrapunto á exposición que Michael Byrne, director do exitoso e recoñecido proxecto de Ennis (vila irlandesa do condado de Clare), que fi xo durante o plenario das xornadas respecto da posición avanzada de Irlanda no tema da implantación da Sociedade da Información.

Polo que respecta á miña propia aportación ás III Xornadas SINDUR, ésta estivo centrada no intento de respostar á pregunta de ¿Sociedade da Información en espacios periféricos? Onde acometo un intento de explicación e análisis das relacións que se poden establecer entre conceptos chave como son Novas Tecnoloxías, Economía Cultural, Marketing Territorial, Sociedade da Información e Globalización, tentando de explicar os nexos de unión e as posibilidades que se poden presentar no seu contexto aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte de Portugal, onde a difusión e revalorización da cultura popular e dos seus sinais de identidade propios a través da difusión social e utilización efectiva das Novas Tecnoloxías abre enormes posibilidades de desenvolvemento económico e social que deberían ser aproveitadas polos actores locais con mayor capacidade de innovación e creatividade; presento os datos que amosan a situación marxinal de Galicia ao respecto do uso e difusión das novas tecnoloxías e como istes se corresponden cos do Norte de Portugal.

Por outra banda, a nivel internacional é importante destacar a presentación de diagnósticos sobre o desenvolvemento da Sociedade da Información en espacios periféricos e centrais; Markos Kourgiantakis e Emmanuel Petrakis da Universidade de Creta en Heraclio, presentan unha traballo descriptivo e de diagnóstico que nos permite comprobar o e coñecer a situación da implantación e difusión das novas tecnoloxías en Grecia, espacio periférico no seo da Unión Europea; e, en contraposición, Martín Scheer da International School of Management de Alemania caracteriza sintéticamente a defi nición dun proxecto avanzado de transformación dun espacio industrial vinculado á industria do carbón na cunca do Rhur, en Dortmund, nun novo espacio asociado aos servicios, á recuparación medioambiental e residencial no marco da creación dunha industria do coñecemento. No contexto español, Manuel Caínzos presenta escuetamente a experiencia do programa Vilas Dixitais levado a cabo nos municipios galegos de Vilalba e As Pontes e como están traballando na interactividade entre as novas tecnoloxías e a radio-televisión local. A aportación de Bernardo Bernal da Fundación Germán Sánchez

Page 7: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

7

Ruipérez presenta o desenvolvemento dunha iniciativa tecnolóxica específi ca para o medio rural levada a cabo na localidade de Peñaranda de Bracamonte na provincia de Salamanca, a través da cal foi creado e desenvolvido un Centro Internacional de Tecnoloxías Avanzadas para o medio rural (CITA) que ten por obxectivo fundacional a promoción económica e social nun espacio rural periférico a partir da posta en valor do uso e difusión tecnolóxica entre a comunidade local.

As III Xornadas SINDUR serviron de foro científi co para a presentación dos primeiros resultados de traballos de investigación en curso co fi n de propiciar o intercambio de ideas e a visión crítica; traballos que emanan precisamente do propio proxecto; Carlos Macía, Yolanda García e Francisco Armas presentan un relatorio acerca das metodoloxías aplicadas no proxecto SINDUR relativas ás ferramentas de auditoría do uso e difusión das TIC nun municipio piltoto no cadro das cales se defi nen técnicas de análisis de sitios web, localización das computadoras e conexións a internet, estratéxias de intervención fronte a marxinación info-dixital, etc, ao nivel de asentamentos de poboación (aldeas, parroquias), e que propiciaron a elaboración dun Atlas da Sociedade da Información a nivel municipal, que, ademáis, conforman un conxunto de ferramentas tecnolóxicas aplicables en calquera outro municipio.

Por outra banda, en canto ás comunicacións presentadas no plenario das III Xornadas SINDUR, viñeron a cubrir temática tanto teórica: interacción entre tecnoloxía e comunicación ou as novas formas de exclusión social propiciada pola e-exclusión; así como de exposición de casos referidos á implantación das novas tecnoloxías en espacios e comunidades periféricas concretas, como poden ser casos en Lituania e España, na Amazonía brasileira ou nas escolas isoladas do Portugal transmontano. Completouse o elenco de comunicantes coa presentación de técnicas concretas aplicadas que permiten impulsar o uso e utilidade das novas tecnoloxías en diferentes eidos como son o da dixitalización das bibliotecas en Galicia, o caso do xornal electrónico “Galicia Hoxe” ou a moi interesante proposta de defi nición dun sistema de información xeográfi ca a través de sitio web para a dinamización do mercado de terras en Galicia, proxecto moi ambicioso que de concretarse nun futuro inmediato podería ser un gran motor de cambio para o desenvolvemento económico e social no medio rural galego, que non esquezamos, é un espacio desenganchado e apagado na Sociedade da Información e do Coñecimento.

En defi nitiva, no marco do proxecto SINDUR, esta publicación está pensada para contribuir ao cumplimento do seu obxectivo primordial que non é outro que servir de chamada de atención e ponte de refl exión sobre a necesidade de impulsar o desenvolvemento económico e social dos espacios periféricos, como Galicia e o norte de Portugal no contexto da Sociedade da Información, facendo frente ao proceso de info-exclusión que están experimentando e que reforzan a súa posición de periféria no contexto europeo.

En Santiago, 19 de abril de 2006Prof. Dr. Carlos Ferrás Sexto

Grupo de Investigación Socio-Territorial GIS-T. IDEGAUniversidade de Santiago

Page 8: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte
Page 9: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

“As novas ideas, o coñecemento e a información se difundirán rápidamente dende o centro cara á periferia, dende as grandes cidades ata as áreas rurais marxinais, dende os paises avanzados ata os países atrasados. Os espacios marxinais accederán máis rápidamente ás innovacións e ó coñecemento tecnolóxico. A proliferación das ideas superará a tiranía das distancias e a xeografía xa non será un obstáculo para que os espacios periféricos se desenvolvan máis rápidamente que os espacios ricos máis avanzados.”

Frances Cairncross, 2001Geoffrey Blainey, 1966

Page 10: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte
Page 11: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

11

ÍNDICE III XORNADAS SINDUR

1. ¿Desenvolvemento da sociedade da información en Galicia e Norte de Portugal? Carlos Ferrás Sexto .............................................................................................................15

2. Aproximación á metodoloxía aplicada no marco do proxecto SINDUR: Unidades de traballo TIC Audit, Information Web Audit, E-Inclusión e Info-Atlas

Francisco Xosé Armas Quintá, Xosé Carlos Macía Arce, Yolanda García Vázquez ..........45

3. The Information Society in Germany: A case study of the ‚dortmund-project’ in Dortmund, Germany

Martin Scheer ......................................................................................................................63

4. A Sociedade de Informação em Portugal. A evolução da presença das freguesias açorianas na WWW entre 1999 e 2005

João Sarmento .....................................................................................................................73

5. Centro Internacional de Tecnologías Avanzadas. Nexo de unión entre tecnología y sociedad

Bernardo Bernal González ..................................................................................................85

6. Geographical perspectives on the Information Society and Irish rural spaces Mark Rylands, Raymond O’Connor ...................................................................................93

7. Cultures of Cork: Community, Ethnicity and Broadcasting Marie-Annick Desplanques, Cliona O´Carroll .................................................................107

8. The Information Society in Greece Markos Kourgiantakis, Emmanuel Petrakis...................................................................... 117

9. Vilas Dixitais. Internet ao servizo dos cidadáns Manuel Caínzos ................................................................................................................127

11. E-learning em escolas rurais ou isoladas António José Osório ..........................................................................................................133

13. A Sociedade da Informação no Processo de Integração do Mercosul: Desafi os para a sua realização

Patrícia Helena dos Santos Carneiro .................................................................................143

14. Interação e confl ito no espaço comunicacional transminhoto Joám Evans Pim, Bárbara Kristensen ...............................................................................153

15. Tecnologia e comunicação: uma aproximação desde as teorias de ondas longas Joám Evans Pim, Óscar Crespo Argibay ..........................................................................163

16. A shared Information Society for Europe? The cases of Latvia and Spain Claudio Feijóo González, José Luis Gómez Barroso, Edvins Karnitis ............................175

Page 12: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

12

17. A Zona Franca de Manaus e os fundos Feder: Sísifos felizes ou paraísos artifi ciais? Júlio César Barreto Rocha ................................................................................................187

18. Tecnoloxía SIX e web para a dinamización do mercado de terras en Galicia Ónega, F., Parapar, J., Miranda, D., Touriño, J., Doallo, R., Crecente, R. ........................199

19. Xornais en Internet: máis que noticias. O caso dos diarios composteláns ‘El Correo Gallego’ e ‘Galicia Hoxe’

Henrique Neira Pereira .....................................................................................................213

20. Exclusión social en Galicia. Web solidarias. E-learnig. Ángel Alonso González, Luís Leiro González .................................................................223

21. La e-exclusión (info-exclusión): Nuevas formas de exclusión social en Europa. Proyecto TRIN-II

Juan Mario Lecumberri Ciáurriz .......................................................................................233

22. La biblioteca pública. Una oportunidad para el desarrollo de la sociedad de la información en Galicia

Elena Rodríguez París .......................................................................................................243

Page 13: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte
Page 14: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

¿Desenvolvemento da sociedade da información en Galicia e norte de Portugal?

Carlos Ferrás Sexto

Page 15: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

15

¿Desenvolvemento da sociedade da información en Galicia e norte

de Portugal?1

Carlos Ferrás SextoGIS-T. IDEGA

Universidade de Santiago de Compostela

1. Introducción

É posible identifi car uns rasgos xerais da sociedade da información a partir das defi nicións existentes na literatura académica internacional. En primeiro lugar a Sociedade da información está estreitamente relacionada co uso das tecnoloxías sofi sticadas en materia de computación e telecomunicacións, producto de que a nova sociedade xurde no contexto da III Revolución Tecnolóxica. En segundo lugar na nova sociedade se produce información e se crean nichos de novos empregos e actividades vinculados á industria da información e ao coñecemento, que van dende técnicos especializados en telecomunicacións, en computación e informática, persoal cualifi cado no manexo de programas de computación aplicados en todos os sectores e actividades económicas, ata a demanda de persoal cualifi cado na oferta de servicios de ocio e recreación, de seguridade, fi nanceiros e de seguros, etc. A sociedade da información crea grandes bolsas de parados a través da destrucción de numerosos empregos en actividades industriais tradicionais. En terceiro lugar, outro rasgo característico da nova sociedade é que concibe a información como mercadoría, poder e cultura do cal xurde unha elite social informacional capacitada para manexar grandes volumes de información e xestionar as novas organizacións sociais, económicas e políticas. E en cuarto lugar a Sociedade da información adopta unha nova organización horizontal na cal se constitúen redes de nós que transmiten fl uxos continuos de información, mensaxes e imaxes, organización que favorece a complementariedade do traballo en grupo, as sinerxias e o desenvolvemento socioeconómico descentralizado.

A xeneralización do uso de Internet favorece extraordinariamente a implantación e desenvolvemento da sociedade da información. Internet é unha grande rede que permite a circulación de fl uxos de información entre calquera punto do planeta de forma sinxela e rápida. Con Internet desaparecen as resistencias espaciais e

1 Traballo elaborado no marco do proxecto SINDUR. Sociedade da Información e desenvolvemento urbano e rexional. Ministerio de Educación e Ciencia (SEC2002-01874).

Page 16: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

16

incluso as distancias que separaban comunidades e individuos á hora de establecer comunicacións e intercambios de informacións. Este feito permite afi rmar que hoxe en día non é necesario desprazarse para “coñecer” ou “saber” sobre algo ou alguén e isto nos remite aos fenómenos de deslocalización e aparición de novas oportunidades para as comunidades e lugares excéntricos ou periféricos. A información e o coñecemento na Sociedade Industrial concentrábase en determinados lugares, nas grandes metrópoles e capitais, e na sociedade da información isto xa non sucede. Ben é certo que existen nós informacionais emprazados nas grandes metrópolis, caso de Londres, Nova York ou Tokio, que concentran os fl uxos de información procedentes de calquera lugar do mundo e que dende eles son redistribuidos e direccionados cara os lugares de destino; sen embargo, as novas tecnoloxías da información permiten deslocalizar e descentralizar a xestión e a toma de decisións dos actores sociais que xeran a información e o coñecemento, pois xa non necesariamente requiren vivir en ningún lugar físico concreto coa condición de ser visibles e ter acceso a unha nova dimensión como é a do ciberespacio.

Os datos do uso de Internet poñen en evidencia os perigos que entraña e dos cales todavía non existe unha conciencia social plena. Con Internet ábrese un novo mundo de relacións de dependencia todavía moi difícil de avaliar nas súas consecuencias. Outro feito importante é a profunda fractura social e territorial que xera o acceso á información a través de Internet. A chamada Fenda Dixital ou “Brecha dixital (Digital Divide)” se traduce na multiplicación de comunidades e territorios perdedores ou desenganchados que quedan a marxe do desenvolvemento económico e social. Son lugares apagados e comunidades marxinadas no Ciberespacio e na Sociedade da información e do Coñecemento, incapacitados para comunicarse ou establecer redes con outros lugares ou outras comunidades. Segundo os datos do “World Telecomunications Development Repport 2003” a Fenda Dixital a nivel mundial queda en evidencia ao observar que o 75% dos usuarios de Internet son de clases medias e medias - altas. O mercado mundial das Tecnoloxías da comunicación e da Información (TIC) representa o 6,6% do valor da producción bruta mundial (GDP), uns 2,066 billóns de dólares/ano mentres tan só é usuaria de Internet o 10% da poboación mundial. Os datos a nivel mundial son elocuentes ao respecto, os países da OCDE que son os de maior desenvolvemento no mundo, contan co 91% de todos os usuarios de Internet, o 71% do comercio mundial de bens e servicios e tan só teñen o 19% da poboación mundial. África, o continente esquecido, co 23% da poboación mundial ten menos do 1% dos usuarios de Internet (Zook 1999, Lawrence y Giles 1999 y OCDE 1999).

A Fenda Dixital está acentuando ás diferencias sociais e os desequilibrios económicos entre os espacios e comunidades que en maior ou en menor medida utilizan ás novas tecnoloxías da información e da comunicación. A eurorrexión Galicia - Norte de Portugal conforma un espacio periférico e apagado na Sociedade da información onde o fenómeno da Fenda Dixital está en consecuencia moi presente. En España e Portugal os niveis sociais de utilización de Internet son

Page 17: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

17

moi baixos: no 2003-2004 o 72% e o 78% respectivamente dos fogares non tiñan conexión a Internet e o 66% e 74% das súas poboacións en cada caso viven á marxe de Internet por non ter conectividade. En Galicia e no Norte de Portugal estes datos son máis preocupantes: o 82% e o 81% respectivamente dos fogares non teñen conexión a Internet e o 72% e o 77% das súas poboacións respectivas están a marxe de Internet (datos do INE español e do INE-UMIC portugués). Estes datos son o sufi cientemente explícitos para recoñecer a necesidade perontoria de afrontar o problema da marxinación de Galicia e do Norte de Portugal ao respecto da difusión e utilización das Novas Tecnoloxías.

Nas seguintes páxinas se presenta unha análise sobre o desenvolvemento da sociedade da información en Galicia, para o cal foron analizadas diferentes fontes de información, que van dende as estatísticas ofi ciais ata a elaboración de datos propios a partir da localización e estudio dos websites municipais das principais cidades galegas e do norte de Portugal. Todo isto se completa co apuntamento critico e refl exivo acerca da comparación dos casos galego e irlandés e coa defi nición de posibles directrices de intervención e enumeración de ideas estratéxicas para o impulso da sociedade da información en Galicia.

Cadro 1: Porcentaxe de fogares con ordenadores persoais e conexión a Internet (2003-2004)

Con Pc Internet

España 40% 28%

Galicia 35 18

Norte de Portugal 35 19,0

Portugal 38,3 21,7

Fonte: INE España; INE Portugal. Enquisa fograres.

Cadro 2: Porcentaxe de persoas maiores de 16 anos que utilizaron Internet nos últimos 3 meses (2003)

España 34,2%

Galicia 27,8

Norte de Portugal 22,7

Portugal 25,7

Nesta variable, Suecia presenta un 72%, Finlandia un 64% e Dinamarca un 66%.Fonte: INE España; INE Portugal. Enquisa fogares.

Page 18: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

18

2. As políticas para o desenvolvemento das Novas Tecnoloxías en España e Portugal. Unha práctica netamente insufi ciente.

En España e en Portugal existen moi poucos datos que nos permitan coñecer a Fenda Dixital para poder analizar as súas causas e consecuencias. Hai moi poucos datos rexionais e os poucos que existen están baseados en enquisas. Existe unha necesidade prioritaria de elaborar estatísticas profundas e completas sobre o uso e difusión das TIC na sociedade, con especial preferencia ás comunidades locais e municipios. A nivel de fontes estatísticas en España cabe destacar o “Estudio General de Medios” (EGM) que leva a cabo a Asociación para a Investigación dos Medios de Comunicación (AIMC) sobre o uso de Internet. Tamén destacan os informes da Fundación AUNA realizados entre o 2001 e o 2004 (eEspaña 2001, 2002, 2003 e 2004) e en terceiro lugar a enquisa sobre equipamento e uso de tecnoloxías da información e comunicación nos fogares levada a cabo polo Instituto Nacional de Estadística (INE) durante el segundo trimestre de cada ano; esta última enquisa tamén se leva a cabo en Portugal por parte do Instituto Nacional de Estatística portugués e dela proceden os datos que posteriormente se procesan no servicio estatístico da comunidade europea (Eurostat).

Tanto en España como en Portugal existen plans estratéxicos que teñen como obxectivo o impulso da Sociedade da información entre os seus cidadáns e empresas, administracións, escolares, etc., plans que naceron ó amparo dunha acción máis ampla como foi o programa “eEurope. Unha sociedade da información para todos” defi nida pola comisión europea.

En España as iniciativas levadas a cabo nesta materia foron recollidas no Plan de Desenvolvemento Rexional 2000-2006 e no plan de acción coñecido como InfoXXI, que entre outras iniciativas impulsaron a creación dunha empresa pública denomidada Red.es. Nos dous casos tentaron de impulsar o uso das Novas Tecnoloxías da Información e da Comunicación liberalizando o sector empresarial neste campo e favorecendo a competencia, potenciando a administración electrónica e o acceso de tódolos cidadás e empresas á Sociedade da información; destacan iniciativas como o programa de difusión das TIC coñecido como Todos.es. No caso portugués foi editado o denominado “Libro Verde para a Sociedade da información” que inspirou o deseño do Programa Operacional da Sociedade da información (POSI), que guiaron o desenvolvemento de políticas concretas para conseguir obxectivos considerados de suma importancia como a democratización da Sociedade da información, a apertura gobernamental, a dispoñibilidade do coñecemento universal, a conexión das escolas a rede, o comercio electrónico, o emprego na Sociedade da información, e o estudio das implicacións sociais e legais da Sociedade da información. Amais, o programa “Portugal Digital” no marco do “Plano de Desenvolvemento Regional 2000-2006” está orientado a consegui-la difusión xeral do uso dos ordenadores e da internet na sociedade, programa complementario doutro, denominado “Estado Aberto” para o impulso das TIC na administración pública. A un nivel rexional, caso de Galicia e

Page 19: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

19

do Norte de Portugal, non existen políticas específi cas para o desenvolvemento da Sociedade da información, aínda que si existen iniciativas illadas e inconexas de determinados departamentos ou instancias da administración rexional ou municipal que tentan de impulsar websites turísticos, de informacións variadas, para o impulso da administración virtual, educación a distancia, comercio electrónico, bibliotecas virtuais, etc., que as veces chegan a resultar contradictorias e reiterativas.

Cadro 3. Evolución do gasto en Telecomunicacións per cápita en euros (anos 1996 e 2002)

España Alemaña Francia Irlanda Italia Portugal R. Unido UE(*) EE.UU. Xapón

1996 267 479 429 547 390 264 504 443 652 573

2002 587 777 649 930 688 565 925 767 1015 1160

(*) UE comprende UE-15, Noruega e Suiza. Fonte: EITO 2001,para 1996-1998 e EITO 2003, para 1999-2002. Defi nición: Valor monetario, a precios correntes, da demanda interior de equipos e servicios de Telecomunicacións, en relación co total da poboación.

3. Análise comparada das cidades galegas e do norte de Portugal a partir dos seus respectivos websites.

Coa fi nalidade de facer un diagnóstico sobre a vitalidade da sociedade da información en Galicia no Grupo de Investigación GIS-T. IDEGA da Universidade de Santiago, do cal formo parte, levamos a cabo un estudio sobre os websites dos municipios urbanos máis importantes de Galicia e procedimos a comparalos cualitativa e cuantitativamente cos dos seus homólogos do norte de Portugal Debemos partir da idea inicial de que o conxunto das cidades galegas e do norte de Portugal, agrupadas na asociación de cidades do Eixo Atlántico, non están ben posicionadas en Internet. En xeral a visibilidade como comunidades enganchadas e espacios encendidos no universo Internet (ciberespacio) non ten unha relación directa co peso e tamaño demográfi co. Dase a circunstancia que a cidade mellor posicionada e con maior visibilidade é A Coruña a cal correspóndelle o cuarto posto no ranking das cidades máis poboadas do Eixo Atlántico. A análise dos websites municipais das 18 cidades do Eixo Atlántico evidencia situacións dispares en canto a contidos de información, desenvolvemento da administración virtual, interactividade e comunicación cos cidadáns, linguas empregadas, nivel de actualización ou deseño e programación. Existen websites con grandes volumes de información, que destacan polos contidos e organización, outros con maior interactividade, uns orientados ao turismo e outros aos servicios ao cidadán, etc.; incluso hai dous municipios que

Page 20: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

20

non dispoñen de website, e outros con problemas graves de programación, etc. Hai que destacar que no caso dos municipios do norte de Portugal existen evidencias de boas prácticas na denominación homoxenea e homologable dos dominios, de tal forma que todos os websites municipais levan o prefi xo “cm-“ (de cámara municipal) entecedendo ao nome do concello (www.cm-porto.pt , www.cm-chave.pt, etc.); práctica que se opón contrariamente ao que sucede cos concellos galegos onde as denominacións son variadas e, ás veces, rebuscadas (www.aytolacoruna.es , www.concellodelugo.org, www.vigo.org ). Presentamos a continuación os resultados da análise individualizada de dous casos: o da cidade da Coruña que posúe o exemplo de website máis potente e mellor posicionado e o caso contrario do website da cámara municipal de Vila Real que ocupa o derradeiro lugar no rankig das 18 cidades do Eixo Atlántico. A información completa acerca da totalidades das cidades pódese ver no II Estudio Estratéxico do Eixo Atlántico do Noroeste Penínsular (www.eixoatlantico.com).

Cadro 4. Ranking das cidades do Eixo Atlántico segundo visibilidade en Internet e volume demográfi co.

Ranking Municipio Índice Alexa Ranking Municipio Poboación

residente

1 A Coruña 31990 1 Vila Nova de Gaia 288.7492 Vigo 92162 2 Vigo 288.3243 Porto 293002 3 Porto 263.1314 Lugo 338833 4 A Coruña 242.4585 S. de Compostela 373869 5 Braga 164.1926 Pontevedra 432440 6 Guimarães 159.5767 Vila Nova de Gaia 499185 7 Ourense 109.0118 Ourense 510026 8 S. de Compostela 93.2739 Bragança 657027 9 Lugo 89.50910 Ferrol 661473 10 Viana do Castelo 88.63111 V. de Arousa 723761 11 Ferrol 79.52012 Guimarães 987450 12 Pontevedra 76.79813 Viana do Castelo 1421039 13 Vila Real 49.95714 Braga 1433364 14 Chaves 43.66715 Chaves 2214225 15 Bragança 34.75016 Vila Real 2597355 16 V. de Arousa 33.90717 Monforte de Lemos* - 17 Monforte de

Lemos* 19.81718 Peso da Régua* - 18 Peso da Régua* 18.832

Fontes: Elaboración propia a partires da utilización do índice Alexa. INE (2004). Retratos territoriais, http://www.ine.pt., IGE (2004). Fichas municipais, http://www.ige.xunta.es

Page 21: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

21

Índice Alexa: índice que permite coñecer o posicionamento dunha páxina web no ranking mundial a partires da contabilización do número de visitas que recibe.Datos obtidos entre os días 7 e 21 de setembro de 2004.Consultar www.alexa.com*Os casos de Monforte e Peso da Régua non ofrecen datos no índice Alexa debido a que non contan con páxina web municipal.

Gráfi co 1. Análise comparada entre o Índice Alexa e a Poboación residente nos 18 muni-cipios do Eixo Atlántico.

123456789

101112131415161718

Vila

Nov

a de

Gai

a

Vig

o

Por

to

A C

oruñ

a

Bra

ga

Gui

mar

ães

Our

ense

San

tiago

de

Com

post

ela

Lugo

Via

na d

o C

aste

lo

Ferr

ol

Pon

teve

dra

Vila

Rea

l

Cha

ves

Bra

ganç

a

Vila

garc

ia d

e A

rous

a

Mon

forte

de

Lem

os

Pes

o da

Rég

ua

Ran

king

Ranking Alexa

Ranking poboación

Ranking Alexa: Clasifi cación dos municipios do Eixo Atlántico de maior a menor ranking no Índice Alexa. Ranking Poboación: Clasifi cación dos municipios do Eixo Atlántico de maior a menor poboación residente. Fontes: Elaboración propia a partires da utilización do índice Alexa. INE (2004). Retratos territoriais, http://www.ine.pt., IGE (2004). Fichas municipais, http://www.ige.xunta.esÍndice Alexa: Índice que permite coñecer o posicionamento dunha páxina web no ranking mundial a partires da contabilización do número de visitas que recibe.Datos obtidos entre os días 7 e 21 de setembro de 2004.Consultar www.alexa.com*Os casos de Monforte e Peso da Régua non ofrecen datos no índice Alexa debido a que non contan con páxina web municipal.

Page 22: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

22

3.1. O caso da cidade da Coruña. www.aytolacoruna.es

O concello da Coruña posúe un website moi completo en canto á información que ofrece e ocupa o posto nº 1 no ranking das cidades do Eixo Atlántico con maior presencia en Internet, o que demostra que é un servicio moi empregado polos veciños e visitantes. A estructura do seu mapa - web é avanzada amosando unha boa xerarquización e ordenación da información. Dispón de 4 seccións xerais de inicio denominadas: Concello, concibida como unha administración local virtual; Negocios, que ofrece directorios de empresas locais; Turismo con directorios, informacións de servicios, eventos, etc. De interese para o visitante; e Cidade, onde se engloban multitude de servicios e información e formación. É un website potente e complexo, ofrecendo unhas 32.000 paxinas de contidos, e destaca por ser dinámico, ofrece información asociada a bases de datos, con buscadores específi cos e posibilidade de cubrir formularios para obter información vía e-mail. Ofrece un servicio de xornal electrónico completo con actualización diaria e servicios de boletíns que poden ser remitidos por correo electrónico aos solicitantes. En canto á comunicación permite contactos coas diferentes dependencias municipais para consultar ou enviar queixas, etc.; permite obter impresos, tramitar servicios en liña e manexar unha hemeroteca, amais de ofrecer facilidades para minusválidos. Tamén permite facer transaccións a través dun sistema de pagos de impostos on - line que conecta con Caixa Galicia (soamente para os posuidores da tarxeta de crédito desta entidade bancaria). Debemos destacar que o idioma por defecto é o castelán sen embargo ofrece as opcións de versións en galego e inglés con precisión e calidade. O deseño é de calidade e permite unha fácil navegación. Resulta moi interesante a coordinación de servicios on - line e telefónicos pois o concello da Coruña conta cun número 010 de información telefónica ó cidadán perfectamente visible no website.

Os puntos febles son a interactividade e a comunicación. O website da cidade da Coruña non permite a participación dos cidadáns para expresar opinións e debater sobre temas de interese social, local, político, etc.. Non ofrece Foros de debate, nin Chats, nin referendos. Por outra parte as galerías de imaxe son insufi cientes e non mostran un tamaño aceptable . Non ofrece vídeo nin son dixital nin potencia o comercio electrónico. En defi nitiva é un website avanzado en deseño e información pero estándar en interactividade.

3.2. O caso da cidade de Vila Real. www.cm-vilareal.pt

A cámara municipal de Vila Real dispón dun website mal posicionado na rede. Correspóndelle o posto nº 16 no ranking das cidades do Eixo Atlántico con maior presencia en Internet (o posto 2.597.355 en Internet), o que evidencia que é un servicio pouco empregado polos veciños e visitantes tendo presente, amais, que por poboación a Vila Real correspóndelle o posto número 13 no ranking das cidades do Eixo Atlántico cos seus 50.000 habitantes. O seu website ocupa o último lugar no ranking do Eixo Atlántico e é superado por cidades de menor

Page 23: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

23

tamaño como Vilagarcía de Arousa, Bragança e Chaves. En canto ó deseño e arquitectura destaca cunha portada sobria de contidos esenciais. Permite acceder ao mapa da web e ordena os contidos a partir de 5 seccións con contidos básicos, as veces incompletos e sen sistemas de actualización. Non conta con xornal. As 5 seccións xerais engloban informacións diversas e son as seguintes: Municipio que abre cunha benvida do Presidente e permite obter información dos Vereadores cos seus nomes e competencias (non permite coñecer e-mail nin teléfono), directorio de organismos públicos (dirección postal e teléfono); o documento completo sen a cartografía do Plan Director Municipal (PDM), o organigrama, permite baixar da rede regulamentos municipais sobre taxas, construcción e edifi cación, venda ambulante, horario comercial e prestación de servicios do concello e completa a información administrativa cos horarios de “atendimento” dos técnicos e persoal da cámara municipal. Na sección Concello permite coñecer breves textos descritivos sobre a historia, xeografía, fi guras históricas locais, estatísticas demográfi cas, mapa de parroquias, un microsite concreto da parroquia de Juste con información de interese e unha galería de fotos sinxela. En canto á sección Turismo ofrece descricións e directorios con imaxes de monumentos, artesanía, museos, natureza, eventos culturais, festas e romarías, gastronomía, turismo rural, hoteis e bares e equipamentos en todos los casos con información de direccións postais e números de teléfono pero non coas direccións de correo electrónico. Completan as seccións de portada as Publicacións en documento (PDF) sobre o Boletín e a Revista Municipal que se poden baixar da rede e os Mapas sinxelos do municipio relativos a localización de escolas, rede viaria, a cidade, etc.

En xeral a información sobre o municipio é completa pero mellorable (organízase en 133 páxinas de contidos); ao respecto da administración local é insufi ciente, ofrece directorios de servicios diversos simples pero non ofrece información actualizada sobre a natureza e actividades da Cámara Municipal, xunto coas direccións e contactos postais e de e-mail claramente especifi cados; non permite a opción de Pagos On Line e as transaccións non existen; permite obter documentos sobre regulamentos, taxas e algún modelo de solicitude e impresos ofi ciais en casos moi concretos e as publicacións das revistas municipais, dos documentos do Plan Director Municipal, etc., pero non permite a administración virtual dos procesos. É un website con deseño estándar, organizado de forma sinxela e que se actualiza con frecuencia mensual, pero con seccións e apartados moi esquecidos. O website de Vila Real é estático e non ofrece información asociada a bases de datos; non posúe servicio de Boletíns informativos que poidan ser remitidos por correo electrónico aos solicitantes e non ofrece servicio de contas de correo electrónico para os cidadás. En canto á comunicación non ofrece contactos con servicios e dependencias municipais a través de direccións de correo electrónico específi cas nin a través de formularios; non dispón de hemeroteca e non ofrece facilidades de acceso para minusválidos, nin xornal electrónico.

Na portada ademais das seccións xerais se pode acceder a enlaces cun “Download” (aparece así en inglés) para descargar a fotografía do Presidente da

Page 24: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

24

Cámara, o escudo e fotos de interese turístico; enlace co Teatro Municipal e co programa de actividades, outro enlace coa Axenda Cultural e unha conta de correo electrónico xeral para contactar. Todo isto se completa con enlaces externos a diferentes websites, a través de iconos resaltados en portada, de empresas como Augas de Tras os Montes e Alto Douro, Espigueiro; central de informacións rexionais, ó programa “Polisvilareal” de recuperación urbanística, á olería artesanal de Bisalhaes (non funciona) e ó Exército de Portugal (¿?). Cabe destacar que o idioma por defecto e único é o portugués.

Os puntos febles son a interactividade e a comunicación. O website de Vila Real non permite a participación dos cidadáns para expresar opinións e debater sobre temas de interese social, local, político, etc., a través da mesmo. Os Foros de debate non existen, non dispón de Chats, nin de Referendos, nin de sistema de enquisas, nin dun servicio de xornal electrónico con actualización constante. Non ofrece vídeo nin son dixital nin potencia o comercio electrónico nin o uso das novas tecnoloxías. En defi nitiva é un website estándar en deseño, mellorable en contidos e sen interactividade.

3.3. Desenvolvemento da Sociedade da información. Estudio comparado de casos: as cidades de Santiago de Compostela e Porto

Para o estudio de casos acerca do desenvolvemento da Sociedade da información no Eixo Atlántico foron seleccionados os municipios de Santiago de Compostela e do Porto, a partir de criterios discriminantes baseados na maior visibilidade de ámbalas cidades a nivel internacional, amais de seren nos dous casos as capitais político-administrativas máis importantes da erurorrexión Galicia-Norte de Portugal.

Para levar a cabo a análise proposta procedeuse a localizar e analizar polo miúdo os contidos e caracteristicas técnicas dos websites promovidos dende os dous territorios. Para isto foron pescudados os primeiros 1.500 websites que en cada un dos casos aparecen nos motores de busqueda Google e Wisenut, seleccionando aqueles que realmente eran promovidos dende o ámbito territorial dos concellos de Santiago e do Porto. Trala localización procedimos a análise dos ditos website a partir de técnicas de auditoría web e da elaboración dunha base de datos que permitíu coñecer parámetros cuantitativos. Os resultados sintéticos desta análise poden ser observados na seguinte táboa:

Page 25: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

25

Cadro 5. Indicadores comparados sobre a Sociedade da información nas cidades de Porto e Santiago de Compostela. Realizado a partir da localización e análise dos websites promovi-dos dende os seus respectivos ámbitos territoriais municipais.

SANTIAGO DE COMPOSTELA PORTO

Actualización Constante 8,69% 5,90%Diaria 26,08% 17,60%Irregular 52,17% 64,70%Mensual 4,34% -Semanal 8,69% 11,80%Temática Antropolóxica - -Audiovisual 4,30% 5,90%Cultural 4,30% -Deportes - 17,60%Económico Financieira 17,50% -Encino 4,30% 23,50%Hostelería 4,30% -Información xeral 17,50% 5,90%Informática 4,30% 17,60%Literatura 4,30% 5,90%Medicina/sanitaria - -Museo 4,30% 5,90%Música - -Ocio 4,30% -Política 4,30% 5,90%Prensa 4,30% -Relixiosa 8,80% -Sociedade 8,80% -Viaxes - 11,80%Xurídica 4,30% -Orixe Administración Pública 43,40% 5,90%Asocións Culturais - 11,80%Asociacións Deportivas 4,30% 17,60%Bancos e caixas - -Colexios ofi ciais 4,30% -Empresas 21,80% 41,20%Ensino non universitario - 5,90%Ensino virtual - -Fundacións - -Medios de comunicación - -

Page 26: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

26

ONG e ecoloxistas 4,30% -Organizacións Políticas 4,30% -Organiz. relacionadas co traballo - -Organizacións Relixiosas 4,30% -Outras - -Outras organizacións 8,80% -Persoal - -Redes comunitarias - -Relacionadas coa saúde - -Universidades 4,30% 17,60%Seccións 7,7 6,7Información Estática 39,10% 35,30%Dinámica 60,90% 64,70%Links totais 36,8 29Links externos 4 6Links internos 32,5 22Tempo medio consulta 31,4 37Boletíns Si 4,30% 5,9Non 95,70% 94,1Media de imaxes/páxina 1,7 0,7Buscador Si 52,20% 23,50%Non 47,80% 76,50%Vídeo Si 21,70% 17,60%Non 78,30% 82,40%Audio Si 13,00% 5,90%Non 87,00% 94,10%Galería de imaxes Si 56,50% 52,90%Non 43,50% 47,10%Infografía Si 4,30% 11,80%Non 95,70% 88,20%Radio Si 4,30% 5,90%Non 95,70% 94,10%TV Si 4,30% 0,00%Non 95,70% 100,00%

SANTIAGO DE COMPOSTELA PORTO

Page 27: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

27

Xornal electrónico Si 47,80% 52,90%Non 52,20% 47,10%Núm. de noticias 5,2 3,5Núm. Liñas/noticia 18 31,40%Índice Alexa 704.398 571.249Presencia Interna 7.019 1.649Presencia externa 216 120Servicio de comunicación Núm. medio de chats - -Núm. medio de enquisas - -Múm. medio de foros 1,2 2,8Língua 1 língua nos contidos 60,90% 70,60%2 línguas nos contidos 17,30% 29,40%3 línguas nos contidos 13% -Máis de 3 linguas nos contidos 8,70% -

No caso do municipio do Porto queda en evidencia unha práctica dominante de actualización dos websites promovidos dende o seu territorio pouco constante, pois cáseque no 65% dos casos se fai de forma irregular. O contido dos mesmos é principalmente de deportes (equipos de futbol), ensino (universidades e outros centros), empresas de informática e e en menor medida axencias de viaxes. A administración Pública está pouco representada e corresponde ás empresas o maior protagonismo na difusión de websites locais en internet (41% dos casos). Un dato realmente positivo ven dado polo feito de que son maioría os websites con información dinámica, é dicir, que ofrecen información asociada a bases de datos que permiten pescudar e localizar discriminadamente a información (65%). Sen embargo son excepcionais os casos en que existen Boletíns de subscripción para enviar información específi ca a quen o solicita vía correo electrónico, e a gran maioría non dispón de buscadores (76%). Os recursos multimedia de video e son dixital son tamén excepcionais e tan só están presentes no 18% e no 6% dos websites totais promovidos dende o concello do Porto. As Galerías de Imaxe-Fotografía e os Xornais Electrónicos teñen maior presencia pero claramente insufi ciente (están presentes no 53% nos dous casos). Respecto do tratamento complexo de imaxes e textos (infografía) somentes está presente no 12% dos websites, e en canto a retransmisión de radio e televisión a través de website é algo excepcional (6% no caso da radio e non existe no caso da televisión). Por último, constátase un moi feble desenvolvemento dos websites concebidos como servicios de comunicación e interactividade entre emisores e receptores de información pois os chats e as enquisas non estan presentes e os foros de debate son excepcionais (3% dos websites). No

SANTIAGO DE COMPOSTELA PORTO

Page 28: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

28

referente á língua predominan os casos de utilización do portugués como idioma de comunicación único (71%) e somentes o 29% dos websites ofrecen contidos en dous idiomas (portugués e inglés).

Para o caso do municipio de Santiago de Compostela se evidencia a actualización dos contidos dos websites promovidos dende o seu ámbito territorial con maior frecuencia que no Porto, pero claramente insufi ciente; a práctica dominante é a irregular (52% dos casos). O contido dos websites é predominantemente de natureza económica (17,5%), social, de información xeral e relixiosa. Destaca especialmente o dato de que a maioría dos websites locais son promovidos pola administración pública (43%) a moita distancia dos promomidos pola empresa privada (22%). No caso de Santiago ao igual que no do Porto, un dato positivo ven dado polo feito de que son maioría os websites con información dinámica, é dicir, que ofrecen información asociada a bases de datos que permiten pescudar e localizar discriminadamente a información (65%). Ao igual que no caso do Porto, son excepcionais aqueles websites en que existen Boletíns de subscripción para enviar información específi ca a quen o solicita vía correo electrónico; sen embargo, no caso de Santiago, máis da metade dos websites localizados pemiten empregar buscadores para atopar información (52%). Os recursos multimedia de video e son dixital son tamén excepcionais e tan só están presentes no 22 e no 13% dos websites totais promovidos dende o municipio de Santiago. As Galerías de Imaxe-Fotografía e os Xornais Electrónicos teñen maior presencia pero claramente insufi ciente (están presentes no 56% e no 48% dos websites respectivamente). No tocante ao tratamento complexo de imaxes e textos (infografía) somentes está presente no 4,3% dos websites, e en canto a retransmisión de radio e televisión a través de website, en ambos casos están presentes nos websites específi cos da compañía pública de Radio e Televisión de Galicia que teñen a súa sede en Santiago de Compostela. Finalmente, ao igual que no caso do Porto e incluso en maior medida, se constata un moi feble desenvolvemento dos website concebidos como servicios de comunicación e interactividade entre emisores e receptores de información, pois os chats e as enquisas non estan presentes e os foros de debate son excepcionais (1% dos websites locais). No referido á língua predominan os casos de utilización dunha soa (61% en galego) como idioma de comunicación único, o 17% con dúas e o 22% con tres ou máis; datos moi vinculados a presencia da administración pública e ao servizo de información de orde turística.

Por outra parte, se observamos a visibilidade promedio dos websites promovidos dende os ámbitos territoriais dos municipios de Santiago e Porto, a partir do cálculo ponderado da lugar que ocupan cada un deles no ranquing elaborado por Alexa.com, concluimos que no caso do Porto mostra un mellor posicionamento xeral en Interntet e no Ciberespacio derivado do feito de conquerir un posicionamento tipo do 571.249 no dito ranquing frente ao 704.398 para o caso de Santiago de Compostela. Sen embargo ditos datos deben ser valorados a partir da dimensión demográfi ca considerablemente desigual que existe entre ambos municipios.

Page 29: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

29

En suma, a análise de casos levada a cabo pemite afi rmar que tanto no caso de Santiago como no caso do Porto é precisa unha maior atención a calidade da información web ofrecida en Internet; é precisa unha atención prioritaria coa actualización dos contidos. Bótase en falla un maior peso específi co dos xornais electrónicos, dos recursos multimedia de video, son e imaxe dixital e unha presencia, todavía sen desenvolver nos dous casos, das utilidades interactivas e de comunicación entre emisores e receptores de información a través da presencia e difusión dos Foros, Enquisas, Chats, e Referendos para a práctica do e-goverment e a democracia electrónica.

3.4. A modo de síntesis. Directrices de Boas Prácticas.

As cidades e municipios do Eixo Atlántico deben asumir un papel activo frente ó fenómeno de infomarxinación coñecido como Fenda Dixital. É precisa a toma de conciencia de que como administracións locais próximas aos cidadáns correspóndelles liderar os procesos de difusión das Novas Tecnoloxías. A administración virtual e o fomento do turismo son actividades de moito interese para o desenvolvemento local, pero é preciso que concellos e cámaras municipais asuman a necesidade de gañar en credibilidade no espacio internet, de xestionar efi cientemente a información e os contidos como servicios públicos e non como estratéxias de marketing político. É preciso asumir un rol de axentes difusores do uso das TIC entre os veciños e veciñas do concello e facilitar o acceso á Internet e aos servizos que ofrecen os websites municipais. A continuación, a modo de epílogo ofrecemos unha relación de directrices de boas prácticas para a xestión efi ciente dos websites nas cidades e municipios do Eixo Atlántico:

Impulsar a creación de sistemas editoriais dos websites municipais (Back Offi ce dixital integrado) áxiles que permitan actualizacións de contidos rápidas e sencillas. Impulsar a programación con software libre Lynux e linguaxes tipo Php co fi n de abaratar custes de mantemento.Promover a utilización das Novas Tecnoloxías entre os cidadáns ofertando contas de correo electrónico gratuitas dirixidas a toda a comunidade.Buscar unha imaxe corporativa e un bo posicionalmento en Internet a partir da defi nición de dominios propios ben estructurados e xerarquizados, que sexan capaces de incluir a tódolos departamentos, áreas e empresas municipais como subdominios propios.Coidar a actualización contínua de contidos no website co fi n de incrementar a credibilidade e mostrar a utilidade social do mesmo entre os cidadáns creándolles hábitos de uso das Novas Tecnoloxías.Crear Xornais Electrónicos municipais como servicios públicos de información con tecnoloxías multimedia: con video, fotografía e sonido dixital editado

1.

2.

3.

4.

5.

6.

Page 30: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

30

a través do website, e prestando especial atención á educación e a cultura local.Crear ofi cinas de comunicación virtual para xestionar o sistema editorial do website municipal.Impulsar decididamente a interactividade e a comunicación co cidadán a través dos Foros de debate, Chats, referendos e enquisas que permitan por en práctica canles de comunicación instantánea e directa entre administración e administrados.Facilitar o acceso a Internet a través da distribución de puntos de acceso gratuito por toda a xeografía municipal.Impulsar a administración virtual on line, con sitemas de pago electrónicos universais e tramitación de expedientes con sinatura electrónica.Impulsar o comercio electrónico promovendo as TIC entre as empresas locais e a defi nición de websites propios para ofertar os seus productos a través de Internet.Impulsar a alfabetización dixital dos cidadans a través da educación e capacitación no uso das Novas Tecnoloxías.

4. Indicadores da Sociedade da Información en Galicia. Espacio apagado na periferia europea.

As Novas Tecnoloxías da Información e da Comunicación (TIC) poñen en valor o patrimonio, o medio ambiente e a cultura como bens a protexer. Cabe especular que o futuro de Galicia xa non pasa tan só polo desenvolvemento agrario tecnolóxico e industrial-urbano senón que, necesariamente, no seu territorio se deberán defi nir novos modelos de desenvolvemento económico que impulsen a diversifi cación productiva, respecten o medio ambiente e logren fi xar a poboación incrementando o seu nivel de benestar social. É necesario tomar conciencia de que as cidades industriais xa non ofrecen posibilidades de vida coma no pasado, polo cal o clásico modelo de desenvolvemento industrial que provocaba a tecnifi cación das labores do campo e xeraba fl uxos migratorios cara as grandes cidades e áreas metropolitanas é pouco viable ó xenerar unha presión demográfi ca que frecuentemente se traduce nun incremento da marxinación social urbana. A xente nova xa non poderá percibi-la grande cidade como un mundo de oportunidades e estarán condicionados a emprende-lo seu periplo vital en pequenas cidades, vilas, parroquias e pequenos asentamentos rurais. Isto podería chegar a representar unha revitalización da economía galega, especialmente das comarcas do interior, actualmente avellentadas e en proceso de despoboamento. O desenvolvemento local en relación coas TIC e co Patrimonio Cultural abre grandes posibilidades para os máis creativos e emprendedores.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

Page 31: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

31

Existe un discurso na literatura que defende que actualmente estamos asistindo ó fi n das cidades industriais (“the end of cities”) co postfordismo e a dispersión da producción. As novas tecnoloxías e a telemática convertéronse en axentes de desenvolvemento en territorios periféricos de natureza rural (podería chegar a ser o caso de Galicia), pois permiten ás empresas locais acceder ós mercados globais, permiten atraer empresas que producen información e coñecemento, como empresas de deseño gráfi co, xestión de servicios telemáticos, de banca, de ocio-culturais, educativos ou servicios de Internet, de materiais didácticos multimeda, de comercialización de música tradicional en formatos dixitais, de telemarketing, teletraballo, edición, etc. A telemática e a difusión das novas tecnoloxías permiten que os territorios e espacios da periferia (caso galego) poidan ser capaces de supera-las barreiras físicas que impedían o seu desenvolvemento e xeraban o seu illamento. A comunicación instantánea a través do correo electrónico relativiza as distancias e representa o que se viu en chamar “o fi n da xeografía” e unha oportunidade para vence-lo illamento e a natureza periférica en determinados espacios apagados na Sociedade da información. As novas tecnoloxías permiten espallar universalmente os servicios públicos como sanidade, educación ou administración, reforzando o sentimento de comunidade e freando a emigración en espacios periféricos. Coa telemática as comunidades tradicionalmente marxinadas pola distancia poden acceder ós mercados do coñecemento e á información sen ter que emigrar.

A Sociedade da información e as Novas Tecnoloxías da Comunicación e da Información permiten a revalorización e difusión das culturas locais e identidades comunitarias. A música, tradicións, estilos de vida, a cultura popular en xeral, etc. poden chegar a converterse en productos dixitais ofertados no mercado global a través do comercio electrónico. E isto axuda a reforzar a identidade cultural e a frear a emigración, aumenta a calidade de vida local, facilita a comunicación e transforma os territorios da periferia (podería ser o caso de Galicia) preservando a súa existencia cultural (Crang, et al. 1999).

Galicia é un espacio desenganchado e apagado na Sociedade da información, ocupando os últimos lugares no uso das novas tecnoloxías segundo datos do Informe eEspaña 2004 e posteriores. Tendo presente que España se encontra no penúltimo lugar a nivel europeo se enfatiza todavía máis a posición marxinal de Galicia na sociedade da información. Segundo a Enquisa sobre equipamento e uso de tecnoloxías da información e comunicación nos fogares no 2004, en Galicia tan só accedían a Internet o 24,4% dos galegos mayores de cinco anos, fronte ao 30% da media en España. Este retraso fala nidiamente da forte implantación do fenómeno da Fenda Dixital en España e en Galicia; ademáis a nivel territorial os desequilibrios internos en Galicia son aínda máis acusados pois as provincias orientais de Lugo e Ourense son realmente espacios esquecidos ou ultraperiféricos na sociedade da información: por exemplo, na provincia de Ourense os datos refl icten que o 80% da súa población non empregan as TIC e viven ao marxe da información que fl úe por internet. Os datos relativos a fogares con ordenador tamén son netamente

Page 32: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

32

desfavorables para Galicia cun 35,8% fronte ao 43,35% da media de España. Outros datos máis favorables revelan que Galicia avanza cara posicións máis aventaxadas na Sociedade da información. Os datos do EGM (Estudios General de Medios) de 2003 revelan que o 23.6% da poboación son usuarios de Internet fronte ao 2,5% de 1998. Esta tendencia de forte incremento é común en todas as comunidades autónomas españolas, pero todavía non acada a sufi ciente dimensión para poder equiparar España aos niveis doutros países europeos. A evolución do gasto en telecomunicacións per cápita en euros entre 1996 y 2002 mostra que a sociedade española foi quen de doblar o nivel de investimento neste tipo de bens e servizos (ver Cuadro 1; Figura 1).

Por outra parte, o comercio electrónico en Galicia practicamente non existe como se refl icte dos datos do Instituto Galego de Estatística referidos ao 2004, que sinalan que tan só o 2,2% dos galegos fi xeron algunha compra por internet nalgunha ocasión. Respecto das empresas, salientar o feito do atraso tecnolóxico vixente pois son o 34% as que teñen website propio e esta porcentaxe está calculada sobre todas aquelas empresas radicadas en Galicia que posúen conexión á internet (72%). En canto ao uso de internet por tramos de idade da poboación tamén compre destacar que son os máis novos os que amosan maior interese polas novas tecnoloxías, o 55% da poboación entre 15 e 29 anos son usuarios de internet, pero tan só o 27% dos galegos e galegas entre 30 e 54 anos utilizan a internet, o que demostra que no grupo de idade madura, é dicir, aos que lles corresponde a dinamización do tecido productivo polo estadio e ciclo vital no que se atopan, as novas tecnoloxías son ignoradas pola súa gran maioría (73%).

Respecto da conectividade e do desenvolvemento da infraestructura de telecomunicacións, en Galicia constátase que a oferta de banda ampla da operadora dominante chega actualmene ao 85% da poboación de Galicia (ver Cadro 8, datos tomados de D. Docampo, 2005). A posibilidade de acceder á unha conexión de ADSL é posible na maioría dos grandes e máis poboados concellos galegos, e sobre todo nas cidades e grandes vilas. Dos 315 concellos galegos son 162 os que aínda non poden conectarse totalmente dende calquera punto do seu territorio a través da Banda Ancha. Estes 162 concellos abranguen a uns 411.000 galegos e galegas que representan o 15% da poboación total do país. As previsións ofi ciais, da Comunidade Autónoma, son de que no 2006 a práctica totalidade da poboación galega, excepto aqueles que poidan vivir en asentamentos moi concretos en lugares de moi difícil accesibilidade, terán a posibilidades de conectarse por Banda Ampla a Internet. Entón, compre refl exionar se o problema da marxinación de Galicia derívase da falla de infraestructura ou da incapacidade da propia sociedade galega para xenerar fl uxos de información e coñecemento que atraian a atención dos seus membros. En Galicia os datos apuntan de que non existe unha demanda no uso das Novas Tecnoloxías entre a súa poboación. Os galegos e galegas en xeral non lles vemos utilidade clara ao acceso á Internet. O retraso tecnolóxico en Galicia é importante e estase acrecentando debido á propia incapacidade social e política para afrontar

Page 33: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

33

un plan riguroso de Alfabetización Dixital. En Galicia requírese un plan director que impulse a implantación da Sociedade da información e do Coñecemento. As comunidades urbanas do país seguen desenganchadas e correspondíalles a elas liderar o proceso de implantación e difusión do uso das novas tecnoloxías.

Refl exión crítica sobre os casos galegos e irlandes. Espacio apagado fronte a Espacio Encendido.

Por último decir que Galicia e Irlanda nas derradeiras décadas deixaron de ser países rurais para converterse en países urbanos singulares e diferenciados, onde as pegadas da tradición rural secular deixanse ver nas súas cidades e, ó contrario, as pegadas das súas cidades deixanse sentir nas aldeas, vilas e pobos. No caso irlandés o proceso de cambio maiormente planeado e previsto que no caso galego, onde unha vez máis a “espontaneidade” rexeo a súa transformación socioeconómica (Ferrás, 1996, 1998). Os novos procesos de urbanización desconcentrada asociados a suburbanización e á contraurbanización foron previstos e ordenados no caso irlandés a diferencia que no galego onde a desorganización territorial e contradicións culturais deixaronse sentir no crecemento urbanístico descontrolado visible na súa paisaxe. A forte raigame da Identidade Nacional no espíritu irlandés reafi rmou á sociedade para afrontar un proxecto colectivo de país. En Galicia, frente á Identidade Nacional dos irlandeses, desenvolveuse na súa sociedade a denominada Identidade Cultural que non permitíu tomar conciencia de “país” e de proxecto colectivo, aínda que si permitíu conservar tradicións, língua e o feito diferencial cultural dos galegos. No caso irlandés, pola contra, a aculturación anglosaxona foi evidente e hoxe en día o inglés é a lingua nacional fronte ó gaélico que prácticamente está desaparecido. A práctica do Marketing Territorial e cultural en Irlanda permitíu reforzar a identidade colectiva dos irlandeses amais de te-lo mérito de converte á súa música, tradicións, paisaxes, etc. en sinais de identidade e en productos industriais destinados ós mercados internacionais, creando riqueza e a proxección exterior da súa cultura. No caso galego todavía estamos no inicio da práctica do Marketing Territorial e cutural e o que prevalece é a Publicidade dos Tópicos; só hai que ollar como se enfatiza acríticamente o “ben que se vive en Galicia”.

Nos últimos trinta anos Galicia e Irlanda benefi ciáronse das políticas de desenvolvemento rexional da Unión Europea, no primeiro caso orientadas fundamentalmente cara as dotacións de infraestructuras e no segundo cara a cualifi cación dos recursos humanos, con resultados positivos pero netamente desiguais. No caso irlandés o éxito do seu proceso de densenvolvemento quedou patente no feito de que hoxe en día xa non é unha rexión subsidiada e o país posúe unha renda equiparable a dos países máis avanzados de Europa, incluso por riba do Reino Unido. Moito tivo que ve-lo feito de contar cunha sociedade moi nova, con centos de miles de xoves e mozos cualifi cados que deron pulo ás industrias vinculadas ás Novas Tecnoloxías da Comunicación e da Información, amais de ser unha sociedade cun Estado propio con voz e voto no seo da Unión Europea, dispor duna rede internacional de emigrantes irlandeses e descencentes en varias xeracións, sobre todo nos Estados Unidos, que ben organizados foron atraídos para investir en Irlanda como lugar estratéxico para se introducir no mercado comunitario europeo. Pola contra, as pegadas culturais norteamericanas en Irlanda están marcando profundamente o estilo de vida local que cada vez é máis afín

Page 34: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

34

ó “estilo de vida americano”. En Galicia o seu avellentamento demográfi co dos últimos trinta anos unido ó feito de ser unha sociedade tradicional de pequenos propietarios de terra, a desarticulación do seu capital humano e fi nancieiro asociado á emigración e a delegación histórica dos seus intereses estratéxicos, puxo freno a un proceso de desenvolvemento socioeconómico que podería ser da dimensión do irlandés. Galicia dispón dun maior patrimonio natural e arquitectónico, unha maior diversidade paisaxística, unha cultura rica de simbiose entre terra e mar, de labrego e mariñeiro, un clima máis benigno, un extraordinario patrimonio forestal e, en síntese, unha mestura entre o Atlántico, sinal de identidade, e o Mediterráneo que deixa as súas pegadas culturais a través do cultivo da vide e a presencia dos cítricos e olivos na xeografía galega; sen embargo a sociedade galega aínda non tivo a oportunidade de impulsalo seu feito diferencial e por en valor a súa cultura propia transformandoa nun valor económico de progreso e vitalidade. O caso irlandés é un exemplo de fondo calado para Galicia, que mostra que dende a periferia de fi sterra é posible atopar o camiño de desenvolvemento e prosperidade. En defi nitiva, temos que aceptar que actualmente os galegos vivimos nun Espacio Apagado, a diferencia dos irlandeses que viven nun Espacio Encendido e dinámico, no Universo das Novas Tecnoloxías.

Cadro 6. Estructura da poboación por grandes grupos de idade. O avellentamento da socie-dade galega se contradice coa mocidade da sociedade irlandesa

Irlanda Galicia

Poboación moza (0-24 anos) 37,5 25

Poboación adulta (25-64 anos) 51,4 53,8

Poboación vella (máis 65 anos) 11,1 21,2

Fonte: Irish Census Survey Offi ce 2002. Instituto Nacional de Estadística 2002, Instituto Galego de Estadística, Padrón de habitantes 2002.

Cadro 7. Renda por habitante. Galicia atópase moi lonxe dos parámetros irlandeses e da media da U.E.

2002

Irlanda 33.100

Galicia 13.450

U. Europea 24.100

* Datos calculados a partir de PIB total/ Poboación total. Fonte: Eurostat, Instituto Nacional de Estadística, 2002.

Page 35: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

35

Cadro 8. Posición de España no ranking europeo da Sociedade da información.

Ranking de paises da UE-25 na SI(excl. Chipre)

Ranking País Valor

1 Finlandia 5,78

2 Suecia 5,71

3 Dinamarca 5,68

4 Holanda 4,99

5 Luxemburgo 4,98

6 Reino Unido 4,96

7 Alemania 4,95

8 Estonia 4,92

9 Austria 4,69

10 Francia 4,52

11 Malta 4,42

12 Eslovenia 4,38

13 Irlanda 4,14

14 Bélgica 4,08

15 Italia 3,94

16 Portugal 3,88

17 España 3,71

18 Letonia 3,62

19 República Checa 3,62

20 Lituania 3,36

21 Eslovaquia 3,29

22 Hungría 3,24

23 Grecia 3,16

24 Polonia 2,95

Media de los 9 nuevos miembros incluidos, en relación con la media UE-15 ................................... -0,863 mejores nuevos miembros, en relación con la media UE-15 ........................................................... -0,04Media de los 9 nuevos miembros incluidos, en relación con los 4 peores de la UE-15 .................... +0,083 mejores nuevos miembros, en relación con los 4 peores de la UE-15 ............................................ +0,90

Fonte: eEspaña 2004 a partires de “The Lisbon Review”, World Economic Forum

Page 36: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

36

Cadro 8. Conexión de Banda Ancha a nivel de municipios e provincias en Galicia. Datos 2004 (Fonte Domingo Docampo, 2004).

Cadro 9. Porcentaxe de persoas en Galicia que se conectaron a internet segundo o sexo e provincia

Fonte: IGE. Enquisa de condicións de vida das familias. Ano 2004 Nota: Os datos fan referencia á poboación de 5 ou máis anos

A Coruña Lugo Ourense Pontevedra Galicia

Homes 27,84 22,23 22,19 29,06 26,81

Mulleres 22,81 20,12 17,83 23,76 22,16

Total 25,22 21,14 19,93 26,31 24,39

Page 37: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

37

Cadro 10. Porcentaxe de persoas en Galicia que realizaron algunha compra por internet

Cadro 11. Porcentaxe de persoas que utilizaron o ordenador segundo o sexo

Fonte: IGE. Enquisa de condicións de vida das familias. Ano 2004Nota: Os datos fan referencia á poboación de 5 ou máis anos

Cadro 12. Porcentaxe de persoas que se conectaron a internet segundo a idade

Fonte: IGE. Enquisa de condicións de vida das familias. Ano 2004

A Coruña Lugo Ourense Pontevedra Galicia

Realizaron algunha compra 2,29 1,86 1,79 2,44 2,22

A Coruña Lugo Ourense Pontevedra Galicia

Homes 37,79 32,25 32,99 40,90 37,51

Mulleres 30,97 29,17 24,72 33,02 30,65

Total 34,24 30,66 28,70 36,81 33,94

A Coruña Lugo Ourense Pontevedra Galicia

De 5 a 14 anos 27,91 28,49 21,89 24,68 26,11

De 15 a 19 anos 59,28 63,71 63,28 58,47 59,97

De 20 a 29 anos 55,56 46,57 47,48 55,59 53,71

De 30 a 39 anos 34,46 33,99 34,68 34,37 34,40

De 40 a 54 anos 21,88 19,91 18,46 19,50 20,43

De 55 ou máis anos 2,42 2,33 1,79 4,35 2,88

Total 25,22 21,14 19,93 26,31 24,39

Page 38: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

38

Cadro 13. Uso das diversas TICs (Tecnoloxías da Información e as Comunicacións) se-gundo a ubicación da sede social da empresa. Galicia

Fonte: INE. Encuesta sobre el uso de TIC y comercio electrónico en las empresas. Extraído de: http://www.ine.es Nota: (1) Porcentaxe sobre o total de empresas con conexión a internet.

Cadro 14. Fogares galegos nos que se utilizou o ordenador

Fonte: IGE. Enquisa de condicións de vida das familias

2002

Empresas con ordenadores 90,12

Empresas con rede de área local LAN 50,88

Empresas con rede de área local "sen fíos" 3,43

Empresas con intranet 26,52

Empresas con conexión a internet 72,65

Empresas con extranet 11,01

Empresas con correo electrónico (e-mail) 66,68

Empresas con conexión a internet e sitio/páxina web(1) 34,31

2002 2003

A Coruña 27,77 32,49

Lugo 20,13 24,44

Ourense 20,63 25,80

Pontevedra 31,12 33,06

Galicia 26,87 30,72

Page 39: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

39

Mapa 1. Investimento en Novas Tecnoloxías segundo Comunidade Autónoma. Sinala tendencias.

5. Epílogo. ¿Sociedade da Información en Galicia?. Ideas para refl exionar.

A modo de epílogo e dende un posicionamento sincrético é posible enumerar as diferentes ideas ou argumentacións xurdidas da nosa análise arredor do posible desenvolvemento da Sociedade da información en Galicia:

Galicia é claramente un espacio desenganchado, apagado na sociedade da información. Os datos evidencia unha marxinación tecnolóxica e a implantación da Fenda Dixital no contexto español e europeo.En Galicia non existen políticas públicas ben articuladas para o impulso da Sociedade da información. Requíerese un Plan Estratégico específi co que poida recoller as directrices aplicadas en casos exitosos como o irlandés.Requíerese investir en cualifi cación do Capital Humano en Novas Tecnoloxías en todos os tramos de idade. Son precisas a defi nición de aplicacións informáticas deseñadas segundo as necesidades e características sociais, culturais e económicas propias dos galegos os cales deben percibir a utilidades das Novas Tecnoloxías no desenvolvemento da súa vida cotiá.

1.

2.

3.

24,44

25,80

33,06

30,72

Page 40: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

40

Resulta estratéxica a formación de científi cos sociais, estudiosos e creadores das artes e humanidades cun neto perfi l tecnolóxico. O protagonismo debe ser das universidades e do sistema educativo. Hai que buscar as colaboracións interdisciplinares e superar o corporativismo entre os colectivos de tecnólogos.Impulso da Internet de 2ª Xeración ou Internet das Culturas fronte á Internet de 1ª Xeración ou dos Tecnólogos que permita a difusión e uso das novas tecnoloxías como ferramenta de comunicación, formación e innovación.Requírese un apoio decidido á innovación a través do impulso da investigación comparada internacional de Galicia con Irlanda ou otros casos afíns, e con paises e rexións con maior desenvolvemento da sociedade da información.Apoio decidido á innovación e á I+D a través de programas e/ou políticas que fi nancien a Grupos de Investigación capaces de localizar e estudiar proxectos e experiencias exitosas de desenvolvemento social, económico e cultural.É preciso promover a interdisciplinaridade académica coa creación de Centros de Investigación e Innovación onde poidan interactuar tecnólogos con científi cos sociais.

6. Bibliografía.

BEAVERSTOCK, J.V; SMITH, R.G.; TAYLOR, P.J.: “World City Network: a New Metageography?”. En: Annals of the Association American Geographers, v. 90.1. Oxford: Blackwell Publishers Inc., 2000. P. 123-134.

BENCO, G.: “Estrategias de comunicación y marketing urbano”. Eure (Chile) [en línea]. Dic. 2000, vol. 26, nº 79, p. 67-76. Disponible en la World Wide Web: <http://www.scielo.cl/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0250-71612000007900004&lng=es&nrm=iso&tlng=es>

CAIRNCROSS, F.: The Death of Distance. Cambridge: Harvard Bussines School, 1997.

CAIRNCROSS, F.: The Death of Distance 2.0. Londres: Texere, 2001.CARNOY, Martin: El trabajo fl exible en la Era de la Información. Madrid: Alianza

Editorial, 2001.CASTELLS, Manuel: La Era de la Información. Tomo I y II. Madrid: Alianza,

2000.CASTELLS, Manuel: “Iniciativa empresarial e integración social”. La Factoría

[en línea]. 2002, nº 17. Disponible en la World Wide Web: <http://www.lafactoriaweb.com/default-2.htm>

DEHESA, de la Guillermo: Comprender la Globalización. Madrid: Alianza Editorial, 2000.

4.

5.

6.

7.

8.

Page 41: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

41

DOCAMPO, DOMINGO (1994): As telecomunicacións, en A Comunicación en Galicia, Consello da Cultura Galega.

DODGE, Martin; KITCHIN, Rob: Mapping Cyberspace. Londres: Routledge, 2000.

EUROPEAN COMMISSION: The Information Society. Luxemburgo: Offi ce for Publications of the European Commission, 1996.

EVENO, Emmanuel : “Pour une geographie de la societe d’information”. Netcom [en línea]. 1997, v.11. p. 435-457. Disponible en la World Wide Web : <http://alor.univ-montp3.fr/netcom_labs/volumes/articlesV11/V11P431.html>

FERRÁS SEXTO, Carlos (1996): Cambio rural en Galicia e Irlanda (1970-1990). Universidade de Santiago e Xunta de Galicia. Santiago de Compostela.

FERRÁS SEXTO, Carlos (1998): La Contraurbanización. Fundamentos teóricos y estudio de casos en Irlanda, México y España. Universidad de Guadalajara. México.

FERRÁS SEXTO, Carlos (2004) (ed.): Novas tecnoloxías e economía cultura. II Xornadas SINDUR. Idega-Universidad de Santiago.

GÉS, Marcel: “La cultura telemática y el territorio”. La Factoría [en línea]. 1997, nº 2. Disponible en la World Wide Web: <http://www.lafactoriaweb.com/default-2.htm>

GRAHAM, Stephen: “Global grids of glass. On global cities, telecommunications and planetary urban networks”. En: Urban Studies. 1999, vol. 36, p. 929-949.

HERVÉ, Michel: “La sociedad red y la participación activa”. La Factoría [en línea]. 2002, nº17. Disponible en la World Wide Web: <http://www.lafactoriaweb.com/default-2.htm>

KELLERMAN, Aharon: Telecommunications and geography. Londres: Belhaven, 1993.

KELLERMAN, Aharon: “It’s not only what you inform-it’s also where you do it; The location of production, consumption and contents of web information”. Taub Urban Reserch Centre [en línea]. Universidad de Nueva York, 2000. Disponible en la World Wide Web: <http://www.informationcity.org/research/kellerman-inform/location-web-info.pdf>

KITCHIN, Robert M.: “Towards geographies of cyberspace”. Progress in Human Geography. 1998, Vol. 22, nº 3. p. 385-406.

KITCHIN, Robert M.; NEALE J.: “Science fi ctions or future fact ¿Exploring imaginatine geographies of the new millennium?”. Progress in Human Geography. 2001, vol. 25, nº 1. p. 19-35.

LAWRENCE, S.; GILES, C.L.: “Accessibility of information on the web”. Nature. 1999, vol. 400. p. 107-109.

Page 42: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

42

MASUDA, Y.: La sociedad informatizada como sociedad post-industrial. Madrid: Tecnos, 1984.

MÉNDEZ, Ricardo: “Innovación y desarrollo territorial. Algunos debates teóricos recientes”. Eure. 2002, vol. 28, nº 84. p. 63-83.

MOSS, M.L.; TOWNSEND, A.M.: “How telecommunications system are transforming urban spaces”. En: WHEELER, James; AOYAMA, Yuko; WARF, Barney (eds): Cities in the telecommunications Age: The Fracturing of Geographies. Nueva York: Routledge, 2000.

NEGROPONTE, Nicholas: Being Digital. Londres: Hodder and Stoughton, 1995.PÉREZ DÍAZ, Víctor; RODRÍGUEZ, Juan Carlos: Galicia y la Sociedad de la

Información. A Coruña: Fundación Caixa Galicia. Documento de Economia del CIEF, 2002.

RAY, CH., TALBOT, H. (1999): “Rural telematics. The Information Society and rural development”. En CRANG, M., CRANG, PH., MAY, J.: Virtual Geographies bodies, space and relations. Londres: Routledge, pp. 149-163.

RETEVISIÓN: e-España 2001, 2002, 2003, 2004, 2005. Informe anual sobre el desarrollo de la Sociedad de la Información en España. Madrid: Fundación Retevisión Auna.

ROSZAK, Theodore: El culto a la información. Barcelona: Editorial Crítica, 1988.SÁNCHEZ, M. Paloma et al: La Sociedad de la Información en España: e-España

2001.[en línea], [ref. de 2002]. Disponible en la World Wide Web: >www.uam.es/iade>

SASSEN, S.: Cities in a World Economy. Londres: Pine Forge, 1994.SEGUÍ PONS, J.M.: “Las redes de información como alternativa al aislamiento

regional. Las Islas Baleares”. Comunicación presentada a la XXI Reunión de Estudios Regionales. Factores de desarrollo endógeno en regiones periféricas. Ponencia II C : Parques tecnológicos, entorno territorial y política regional. Vigo 15-17 Noviembre de 1995.

SEGUÍ PONS, J.M: “The Information Society and the creation of a new virtual space. The scientifi c Ring of Catalonia (Spain)”. En: 28 the International Geographical Congress (IGU), (The Hague, August 5-10, 1996), Commission on Communication Networks and Telecommunications, 199?.

SERRA, Artur: “Tres claves para entender el fenómeno Internet”. La Factoría. [en línea]. 1999, nº 8. Disponible en la World Wide Web: <http://www.lafactoriaweb.com/default-2.htm>

SHALLIS, M.: El ídolo del silicio. La revolución de la informática y sus implicaciones sociales. Barcelona: Salvat, 1986.

TELEFÓNICA: La Sociedad de la Información en España. Presente y perspectivas. Madrid: Telefónica, 2000.

Page 43: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

43

TERCEIRO, J.B.: La Sociedad Digital. Del homo sapiens al homo digitales. Madrid: Alianza Editorial, 1996.

TOWNSEND, Anthony M.: “The Internet and the Rise of the New Network Cities, 1969-1999”. Environment and planning B: Planning and Design. 2001, vol. 28. p. 39-58. Disponible en la World Wide Web: < http://www.informationcity.org/research/new-network-cities/townsend-epb-networkcities.pdf>

VELTZ, P.: Mundialización, ciudades y territorios. La economía archipiélago. Barcelona: Ariel, 1999.

ZOOK, Matthew: “Old hierarchies or new works of centrality? Understanding the global geography of the internet content market”. En: Conference on Cities in the Global Information Society. (Newcastle, 1999).

Page 44: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

44

Aproximación á metodoloxía aplicada no marco do proxecto SINDUR: Unidades de traballo TIC Audit, Information Web Audit, E-Inclusión e Info-Atlas

Francisco Xosé Armas QuintáXosé Carlos Macía ArceYolanda García VázquezGrupo de investigación GIS-T IDEGA

Page 45: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

45

Aproximación á metodoloxía aplicada no marco do proxecto SINDUR: Unidades de

traballo TIC Audit, Information Web Audit, E-Inclusión e Info-Atlas

Francisco Xosé Armas QuintáXosé Carlos Macía ArceYolanda García Vázquez

Grupo de investigación GIS-T IDEGA

Universidade de Santiago de Compostela

1. O proxecto SINDUR

O proxecto SINDUR1 ten como fi nalidade estudiar os efectos e impactos da Sociedade da Información sobre o desenvolvemento urbano en rexións periféricas, co fi n de valora-la calidade de vida e promove-la difusión das Tecnoloxías da Información e da Comunicación como ferramentas de intervención social para facer fronte ó fenómeno de exclusión socio-territorial coñecido como “Fenda Dixital”. Trátase de investigar dende un punto de vista social as comunidades e territorios desenganchados (apagados) na Sociedade da Información.

Dende o punto de vista metodolóxico o proxecto SINDUR desenvólvese a partir de cinco unidades temáticas denominadas Módulos de Investigación, os cales relaciónanse entre si. Estas unidades son: TIC Audit, Information Web Audit, E-Inclusión, Info-Atlas y SINDUR International.

A TIC Audit consiste na elaboración dunha Base de Datos e dun Sistema de Indicadores Estatísticos para medir a través de técnicas de cuantifi cación a efi ciencia das inversións públicas na difusión da Sociedade da Información e na implantación das Tecnoloxías da Información e a Comunicación. O desenvolvemento da TIC Audit partiu inicialmente dos principios metodolóxicos propostos no manual de Auditoría Urbana publicado por Eurostat-Unión Europea.

A Information Web Audit céntrase na localización e análise de toda a información pública e privada existente nas Webs relativa ós aspectos sociais,

1 Proxecto SINDUR, “Sociedade da Información e Desenvolvemento Urbano Rexional. Fundamentos teóricos e análise de impacto en rexións periféricas” (SEC 2002-01874), fi nanciado polo Ministerio de Educación y Ciencia.

Page 46: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

46

empresariais, económicos, culturais e políticos. A súa análise pon en evidencia as Debilidades, Ameazas, Fortalezas e Oportunidades da información electrónica dispoñible en Internet nunha área piloto previamente seleccionada. Elabora unha Base de Datos co contido e localización xeográfi ca de todas as páxinas Web.

E-Inclusión localiza o fenómeno coñecido como “Fenda Dixital”, é dicir, grupos sociais e espacios excluídos o marxinados da Sociedade da Información e das Tecnoloxías da Información e a Comunicación. Partindo de casos representativos leva a cabo un estudio social pormenorizado acerca das necesidades, problemas e posibles expectativas que poderían desenvolverse para enganchar e incluír ós grupos sociais e espacios marxinados na Sociedade da Información. Elabora unha proposta de intervención social para facer fronte á “Fenda Dixital” a partir da creación dun entorno virtual dixital, multimedia e interactivo.

Info-Atlas consiste na elaboración dun Atlas da Sociedade da Información. O traballo céntrase na cartografía temática e no desenvolvemento dun Sistema de Información Xeográfi ca (SIX) a través da información facilitada polo resto das unidades de traballo do proxecto SINDUR.

SINDUR-International é unha actividade paralela ás Unidades Temáticas de investigación de SINDUR. Consiste na proxección internacional de SINDUR de cara a desenvolver unha rede de universidades e investigadores coa masa crítica e a sinerxia sufi ciente para acceder a convocatorias de proxectos de investigación da Unión Europea.

Todas as unidades de investigación conxugan un enfoque interdisciplinar de análise no cal participan especialistas de varias áreas de coñecemento e disciplinas científi cas como a Xeografía Humana, as Ciencias da Comunicación, o Traballo Social, a Psicopedagoxía, a Historia Contemporánea e o Análise Xeográfi co Rexional. Este documento ten como fi nalidade presentar brevemente a metodoloxía aplicada polo grupo de investigación GIS-T IDEGA en catro módulos ou unidades de investigación concretas: TIC Audit, Information Web Audit, E-Inclusión e Info-Atlas.

2. TIC Audit

A unidade de investigación TIC Audit conforma un módulo moi interesante que ten por obxecto valora-la presencia e o uso das tecnoloxías da información e a comunicación en espacios concretos. Esta análise interésase tanto polas tecnoloxías clásicas, como radio e televisión, como polas tecnoloxías actuais asociadas á Sociedade da Información.

O traballo desta unidade iniciouse coa revisión de múltiples antecedentes, relacionados sobre todo con informes estatísticos, interesados en coñece-la presencia das Novas Tecnoloxías da Información e a Comunicación sobre o territorio. Todos

Page 47: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

47

estes antecedentes serviron de base para confeccionar una enquisa propia que emana do grupo de investigación GIS-T IDEGA e que engloba os seguintes apartados: datos persoais, ordenador na casa, Internet na casa, ordenadores noutros lugares, teléfono, televisión, radio, prensa e Infobrión.

Todo o proceso estivo marcado polo noso interese inicial en desenvolver unha ferramenta efi caz de medición e valoración das tecnoloxías da información e a comunicación nun territorio calquera, é dicir, un modelo de Auditoría TIC exportable e con vocación para ser aplicado en realidades espaciais distintas. Como grupo de investigación universitario entendíamos a necesidade de crear productos tecnolóxicos transferibles á sociedade, evitando a investigación pechada e exclusiva en espacios moi defi nidos.

Figura 1. CEIP de Pedrouzos (imaxe esquerda) e IES de Viceso (imaxe dereita) no Con-cello de Brión.

Fonte: Infobrión, 2004.

Como experiencia práctica, en abril de 2004 aplicamos a TIC Audit nos centros de educación do Concello de Brión na provincia da Coruña (ver Figura 1). En total realizáronse 305 enquisas que cubrían o 65% do alumnado deste concello galego. Cada alumno foi interrogado sobre 42 cuestións relacionadas co coñecemento, a tenencia e o uso das tecnoloxías da información e a comunicación, clásicas y actuais. As enquisas foron deseñadas para cubri-lo ámbito familiar, de tal xeito que a enquisa persoal dirixida a alumnos concretos encubría en realidade múltiples aspectos orientados a coñece-la situación xeral nos seus respectivos fogares.

A enquisa valora cuestións moi variadas relacionadas coa tenencia do ordenador e a conectividade a Internet nos fogares, os principais usos e aplicacións que realizan os usuarios no fogar e fora do mesmo, a extensión da telefonía entre a poboación, a entrada e participación dos usuarios en páxinas Web que actúan como referencias locais en Internet, etc. Os datos recollidos aclaran a relación dunha comunidade concreta coas Novas Tecnoloxías da Información e a Comunicación e constitúen unha ferramenta decisiva para aplicar políticas ou programas de alfabetización dixital, contemplar novas inversións, etc.

Page 48: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

48

Figura 2. Tratamento estatístico da TIC Audit en SPSS. Fonte: GIS-T IDEGA, 2004.

A recollida de información deu paso a unha segunda fase de creación de bases de datos en aplicacións informáticas especializadas, como Excel e SPSS (ver Figura 2). No caso concreto do Concello de Brión as bases de datos contabilizaron máis de 55.000 rexistros. Toda a información foi tratada minuciosamente, diferenciando os datos máis representativos nunha serie de táboas e gráfi cos. Como mostra pódese apreciar unha táboa coa distribución de ordenadores persoais no fogares do Concello de Brión (ver Táboa 1) e unha fi gura que compara a porcentaxe de fogares conectados a Internet entre o Concello de Brión e a vila de Ennis en Irlanda2 (Figura 3). Finalmente toda a información seleccionada foi representada en Sistemas de Información Xeográfi ca, cartografi ando deste xeito a presencia das tecnoloxías da información e a comunicación nun territorio concreto, neste caso no Concello de Brión.

2 Esta investigación internacional comparada entre Galicia e Irlanda responde a unha iniciativa de tese doutoral que emana do propio proxecto SINDUR.

Page 49: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

49

Táboa 1. Número de ordenadores por fogar no Concello de Brión.

Ordenadores por fogar no Concello de Brión

Frecuencia Porcentaxe

Fogares con ordenador 218 71,5

1 Ordenador 169 55,4

2 Ordenadores 36 11,8

3 ou máis Ordenadores 13 4,3

Sen Ordenador 87 28,5

Figura 3. Fogares con conexión a Internet no Concello de Brión e na vila de Ennis (Irlanda).

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Fogares con Internet Fogares sin Internet

Foga

res c

on co

nexió

n a In

terne

t

BriónEnnis

3. Information Web Audit

A unidade de investigación “Information Web Audit” é unha auditoría da producción de contidos en Internet, é dicir, un análise cuantitativo e cualitativo do volume e a calidade das páxinas Web producidas nun espacio concreto que no caso do proxecto SINDUR identifi couse co Concello de Brión. A metodoloxía iniciouse cunha revisión exhaustiva de tódolos antecedentes nacionais e internacionais relacionados coa análise de páxinas Web. Evidentemente, esto non implica que o grupo de investigación GIS-T IDEGA fora capaz de localizar e examinar todas as referencias científi cas que se ocupan de analizar a producción de páxinas e contidos en Internet, non obstante, si se detectaron estudios interesantes que en certa maneira serviron de base para dotar de maior credibilidade toda a metodoloxía proposta polos investigadores do GIS-T IDEGA. É importante lembrar que a metodoloxía aplicada para realizar a Information Web Audit responde a un traballo de equipo do

Page 50: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

50

grupo de investigación GIS-T IDEGA no marco do proxecto SINDUR, con algunha colaboración puntual do grupo Novos Medios3.

O propio grupo de investigación GIS-T IDEGA publicou como capítulo de libro un informe moi completo sobre a calidade das páxinas Web da administración pública local nos 18 concellos principais do Eixo Atlántico. Este estudio coñécese como Sociedade do Coñecemento e Novas Tecnoloxías da Información no Eixo Atlántico e foi presentado no ano 2004 en Ourense coincidindo coa celebración dos Segundos Estudios Estratéxicos do Eixo Atlántico4. Para realizar a análise deseñouseunha base de datos con múltiples variables, coa fi nalidade de poder sintetizar de xeito estatístico a estructura, os elementos de comunicación, as transaccións interactivas e os contidos de calquera páxina Web.

No caso concreto do proxecto SINDUR, o primeiro paso da análise centrouse en localiza-las páxinas Web producidas no Concello de Brión. Con este fi n, realizouse unha busca exhaustiva por palabras chave asociadas á toponimia local no principal buscador mundial, é dicir, en Google. A localización das páxinas Web deu inicio a unha análise cuantitativa na cal refl ectíanse de xeito pormenorizado os principais aspectos técnicos de cada páxina Web en función dos seus contidos e prestacións. Toda a información verteuse sobre unha gran base de datos composta por 68 variables. Estas variables foron agrupadas en seis grandes grupos: identidade, arquitectura, difusión, contidos, comunicación e interactividade. A continuación levouse a cabo un tratamento estatístico con programas especializados, como SPSS e similares. A análise cuantitativa formalizouse coa representación dos datos máis signifi cativos en táboas e gráfi cos. Na fi gura 4 pódese apreciar a producción de páxinas Web nas comarcas galegas de Santiago de Compostela e Tabeirós-Terra de Montes no primeiro semestre do ano 2005. En total, no Concello de Brión existe unha producción de 0,3 páxinas Web por cada 1000 habitantes.

3 Grupo de investigación da Universidade de Santiago de Compostela vinculado á Facultade de Ciencias da Comunicación.

4 FERRÁS SEXTO, Carlos; MACÍA ARCE, Xosé Carlos; ARMAS QUINTÁ, Francisco Xosé; SANTOMIL MOSQUERA, David. “Sociedade do Coñecemento e Novas Tecnoloxías da Información no Eixo Atlántico” en Segundos Estudios Estratéxicos do Eixo Atlántico. Ourense: Eixo Atlántico do Noroeste Peninsular, 2005, pp. 391-430.

Page 51: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

51

Figura 4. Producción de páxinas Web nas comarcas galegas de Santiago de Compostela e Tabeirós-Terra de Montes.

Fonte: Proxecto de tese de doutoramento de Carlos Macía, unha investigación dirixida polo Doutor Ferrás Sexto no marco do proxecto SINDUR, 2005.

Existen aspectos que non son traballados pola análise cuantitativa, sobre todo os relacionados cos contidos, é dicir, qué información concreta recóllese na Web e cómo se interrelacionan entre si as distintas seccións da páxina formando unha unidade homoxénea. Estes aspectos cualitativos, combinados co estudio detallado das variables propostas na análise cuantitativa, defi nen e completan a validez e a calidade das páxinas Web nun territorio concreto, neste caso no Concello de Brión.

4. E-Inclusión

A unidade de traballo E-Inclusión deseña e dirixe Infobrion.com como un portal interactivo multimedia que impulsa a creación dunha comunidade virtual nun pequeno municipio rural de 7.000 habitantes localizado na periferia da cidade de Santiago de Compostela, concretamente no Concello de Brión. Infobrion.com exerce un papel dinamizador na comunidade local dando moita importancia á formación de capital humano local. A investigación dos impactos da telemática

Page 52: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

52

na comunidade e institucións de Brión ofrecen a posibilidade de analizar o medio rural do futuro nunha rexión periférica como é Galicia. Infobrion.com nace no ano 2002 como iniciativa do grupo de investigación GIS-T IDEGA da Universidade de Santiago de Compostela en colaboración co Concello de Brión, o Centro de Educación Infantil e Primaria de Pedrouzos e o Instituto de Educación Secundaria de Viceso, ambos emprazados no propio Concello de Brión. Institucionalmente, esta colaboración concrétase en dous Convenios Marco fi rmados polo Reitor da Universidade de Santiago, o Alcalde do Concello de Brión e o Conselleiro de Educación e Ordenación Universitaria da Xunta de Galicia.

Infobrion.com concíbese como unha estratexia de intervención social para vence-la “Fenda Dixital”. Pretende impulsa-lo desenvolvemento social, económico e cultural no Concello de Brión a partir da difusión das novas Tecnoloxías da Información e Comunicación (TIC). Pretende impulsa-la recuperación da memoria histórica e a revalorización da cultura popular no contexto da Sociedade da Información e para isto www.infobrion.com impulsa a creación dunha comunidade virtual local, promovendo o uso e difusión das TIC como ferramentas e canles de coñecemento, información e aprendizaxe. Infobrion.com ten como obxectivo principal crear un espacio de comunicación e aprendizaxe que motive e atraia a atención dos veciños e veciñas do Concello de Brión. A posta en funcionamento de www.infobrion.com implica o deseño, arquitectura, programación, promoción e dinamización social dun portal web multimedia e interactivo para promover a E-Inclusión e o desenvolvemento social e comunitario local a partir da creación dun entorno virtual de comunicación en base ós seguintes programas marco de intervención: Brión Folk Project, Cibereducación e Inmersión na Sociedade da Información.

Brión Folk Project é un programa de actuación para impulsa-lo desenvolvemento local que pretende promover a investigación da cultura popular e da xeografía humana de Brión, a partir das contribucións e traballo da propia comunidade. Consta de tres arquivos de imaxes, sons e vídeos, onde se recolle material relacionado coas persoas octoxenarias, as tradicións, o deporte, as costumes, os hábitos de vida, as historias de personaxes célebres, a paisaxe física e humana, as festas e a música popular, as viaxes dos veciños, etc. (ver Figura 5). Brión Folk Project promove a formación e educación dentro da propia comunidade. Confi gúrase como un promotor de iniciativas de emprego na propia comunidade local, xerando un ambiente de economía cultural. Intenta abarcar o traballo voluntario das organizacións civís existentes no concello, como a banda de música, o grupo de recursos medioambientais, asociacións culturais, parroquiais, etc. Brión Folk Project impulsa a organización da sociedade civil local e promove o desenvolvemento social e comunitario a partir da posta en valor dos recursos que ofrece a Sociedade da Información e as novas Tecnoloxías da Información e da Comunicación (TIC).

Page 53: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

53

Figura 5. Infobrion.com. Menú de Brion Folk Project.

Fonte: GIS-T IDEGA, 2004.

Cibereducación é un programa que pretende impulsar nos centros de ensino primaria e secundaria do Concello de Brión un entorno virtual que chegue a promover o uso das Tecnoloxías da Información e Comunicación (TIC), que motive á comunidade escolar, profesores, alumnos, e pais e nais de alumnos, a elaborar materiais informacionais para dito entorno virtual. Pretende desenvolver a comunidade escolar e que cada un dos seus membros poda atopar información de interese no portal de www.infobrion.com. Dito portal web ofrece información continua e actualizada sobre as actividades da escola e o instituto acerca do traballo diario que desenvolven os profesores, alumnos e a comunidade escolar no seu conxunto. Ofrece recursos dixitais con imaxes reais, documentos de interese pedagóxico, opinións, información de actividades, foros de debate, etc. Infobrion.com xera contidos didácticos en formato dixital a partir do propio traballo das comunidades escolares (alumnos, profesores, pais e nais de alumnos). Infobrion.com dispón dun sistema de xestión editorial que permite que a propia comunidade edite na rede os seus propios traballos, xere as súas noticias, formule os seus foros, etc.

Inmersión na Sociedade da Información é un programa complementario de Brión Folk Project e Cibereducación enmarcado enwww.infobrion.com. Conforma unha estratexia de intervención socio-económica para vence-la “Fenda Dixital” e

Page 54: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

54

conseguir que o Concello de Brión sexa un espacio con visibilidade na Internet, e que tódolos seus veciños poidan acceder ó emprego das novas Tecnoloxías da Información e Comunicación (TIC). Ofrece recursos específi cos de información sobre o propio concello relativos á súa xeografía humana, como poden ser guías de recursos de todo tipo, culturais, turísticos, de actividades empresariais, etc. Impulsa a práctica do correo electrónico a través da creación dun Mercadiño Virtual de compra, venda e intercambio de productos e bens ou servicios en xeral da propia comunidade local. Promove e ofrece servicios de correo electrónico asociados a www.infobrion.com entre os escolares e os veciños en xeral. Tamén impulsa a creación dun xornal dixital de noticias locais administrado pola propia comunidade e o desenvolvemento dun espacio popular de opinión e debate a través de foros enquisas e chats.

O entorno virtual de Infobrion.com complétase coa oferta de servicios informacionais á comunidade local e a sociedade en xeral a través da creación dun arquivo en versións virtual e real especializado en cultura popular e recursos didácticos, ademais de servicios de axenda, noticias, hemeroteca e buscador de recursos no propio sistema virtual.

En síntese, Infobrion.com concíbese como un servicio de comunicación dixital que promove o uso das novas tecnoloxías no concello rural de Brión a partir da revalorización da cultura popular e da historia local como recursos educativos ó servicio da comunidade escolar e da sociedade local en xeral. Infobrion.com fomenta a alfabetización dixital a partir dunha estratexia de planeación participativa e traballo directo coa comunidade local. Infobrion.com é unha experiencia homologable que pode reproducirse noutros concellos ou rexións desenganchados da Sociedade da Información.

5. Info-Atlas

O Atlas da Sociedade da Información elaborado no Concello de Brión, conforma a unidade InfoAtlas do proxecto SINDUR. O obxectivo principal de InfoAtlas é deseñar unha ferramenta de auditoría territorial co fi n de coñece-la difusión das tecnoloxías da información e comunicación, así como a implantación da Sociedade da Información no concello piloto de Brión. Esta ferramenta de auditoría territorial deseñouse coa particularidade de ser aplicable en calquera outro ámbito territorial, permite coñecer ás administracións públicas cal é o grado de difusión das tecnoloxías da información e comunicación, e dirixi-los esforzos cara os espacios máis apagados na Sociedade da Información. A este respecto pódense levar a cabo programas de alfabetización dixital, axudas económicas para a adquisición de equipamento TIC, ou ben a creación de contidos en ámbitos virtuais que motiven e atraian á poboación local cara a utilización das tecnoloxías da información e comunicación.

InfoAtlas toma datos das unidades de investigación do proxecto SINDUR.

Page 55: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

55

No caso concreto do Atlas da Sociedade da Información do Concello de Brión, elaborouse mediante un sistema de información xeográfi co (ver fi gura 6) a partir dos datos facilitados polas unidades de investigación TIC Audit e E-Inclusión. Non se tivo en conta a unidade de investigación Information Web Audit debido á escasa producción de sitios Web no Concello de Brión.

Os primeiros pasos remóntanse á recompilación de datos a partir da realización de 305 enquisas nos centros de ensino de Brión (CEIP de Pedrouzos e IES de Esparís). No modelo de enquisa incluíronse múltiples aspectos relacionados co equipamento TIC nos fogares (ordenador, conexión a Internet, motivos de acceso á Rede, etc.), e outros medios de información e comunicación (radio, televisores, xornais), así como o grao de utilización das tecnoloxías da información e comunicación por parte dos membros da unidade familiar (ver fi gura 7). A base de datos resultante despois do baleirado da información, ascendeu a 55.000 rexistros.

Figura 6. Volcado de datos no Sisema de Información Xeográfi co.

Fonte: GIS-T IDEGA, 2005.

Page 56: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

56

Por outra banda, InfoAtlas tomou datos proporcionados polo entorno Web www.infobrion.com, un portal interactivo multimedia que se creou para vence-la Fenda Dixital no Concello de Brión. Co fi n de avalia-la distribución espacial dos contidos xerados por InfoBrion, elaborouse unha base de datos que ascendeu a uns 8.000 campos e que posteriormente se verteron nun sistema de información xeográfi ca. Nesta base de datos recolléronse todos os elementos que caracterizan a cada reportaxe, así como todas as localidades ás que fan referencia; deste xeito para cada reportaxe obtivéronse datos do autor ou autores da mesma, o número de recursos dixitais asociados diferenciando entre imaxes, sons, vídeos, arquivos PDF, Power Point e outros tipos de arquivos, así como datos acerca das seccións ás que pertencen dentro do entorno Web InfoBrion.com. Dividimos os datos recompilados a partir de InfoBrion en dous bloques, de acordo coas seccións nas que se divide a Web. Por unha banda, os datos procedentes da sección Brión Folk Project, nos que se inclúen todas as reportaxes e recursos dixitais relacionados coa paisaxe e a vida cotiá no concello, a arquitectura, a cultura popular, a música, as actividades deportivas e as festas (ver fi gura 8). Por outra banda, diferenciamos os datos procedentes da plataforma de Cibereducación, nos que se engloban as reportaxes e recursos dixitais dos centros educativos do Concello de Brión; o CEIP de Pedrouzos e o IES de Esparís.

Page 57: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

57

Figura 7. Usuarios de Internet no fogar. Concello de Brión.

Fonte: GIS-T IDEGA, 2005.

Page 58: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

58

Figura 8. Sección Brion Folk Project. Mapa de recursos dixitais totais. Concello de Brión.

Fonte: GIS-T IDEGA, 2005.

Page 59: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

59

Unha vez obtidos os datos de ambos bloques, vertéronse nun sistema de información xeográfi ca, asignándolle a cada reportaxe cos seus recursos dixitais asociados, o asentamento ó cal facía referencia. En moitos casos, as reportaxes facían alusión a varios asentamentos á vez; nestes casos a reportaxe en cuestión foi asociada a cada un dos asentamentos implicados. Como resultado obtivéronse mapas temáticos onde se representan espacialmente os contidos xerados por InfoBrion, tanto da sección Brión Folk Project como da plataforma de Cibereducación. Entre os mapas xerados, citar as reportaxes por asentamento vinculados á sección de música e sons, festas, arquitectura, paisaxes, os nosos maiores etc. Do mesmo xeito, tamén se representaron os recursos de imaxe, son, vídeo, e outros asociados a cada asentamento. A representación dos contidos de InfoBrion refl icte as parroquias e asentamentos que xeran máis información de interese para a comunidade virtual, dando lugar a espacios máis ou menos destacados en dita comunidade. Dado que os contidos nestas redes virtuais son de crucial interese para favorece-la difusión das tecnoloxías da información e comunicación e vence-la Fenda Dixital, esta ferramenta de representación espacial pode axudar a dirixi-los esforzos para crear contidos que motiven e atraian ós cidadáns que residan nos espacios máis apagados na producción de contidos.

InfoAtlas xerou arredor de 60 mapas relacionados tanto co equipamento TIC nos fogares e a súa utilización por parte das familias entrevistadas, como coa produción de contidos de www.infobrion.com. Representáronse a nivel de asentamentos a media de ordenadores no fogar e a súa antigüidade media, os usuarios de ordenador no fogar, os usuarios de Internet no fogar e fóra del, as persoas por fogar que coñecen e entraron algunha vez en InfoBrion, a media de televisores no fogar e as persoas que teñen acceso a ela, a media de radios no fogar, etc; todos eles para refl ectir cal é o equipamento TIC nos fogares e a súa utilización no concello de Brión. Por outro lado, vinculados ós contidos producidos polo entorno Web www.infobrion.com, representáronse tamén a nivel de asentamentos, os recursos dixitais totais xerados por InfoBrion, diferenciando entre os recursos de imaxe, sons, vídeos, arquivos PDF, Power Point e outros; as reportaxes por asentamento que teñen relación coa cultura popular, a paisaxe, as festas e tradicións, a música, o deporte, os nosos maiores, etc. Nestes mapas temáticos refl íctese a distribución espacial dos contidos xerados por InfoBrion a nivel de asentamento, co que se pode avaliar cales son os espazos do concello de Brión más apagados tanto no equipamento TIC nos fogares e a súa utilización, como na produción de información co fi n de motivar e fomentar a utilización das tecnoloxías da información e comunicación.

Page 60: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

60

6. Bibliografía

CAIRNCROSS, F.: The Death of Distance 2.0. Londres: Texere, 2001.CASTELLS, Manuel: La Era de la Información. Tomo I y II. Madrid: Alianza,

2000.DEHESA, de la Guillermo: Comprender la Globalización. Madrid: Alianza

Editorial, 2000.DODGE, Martin; KITCHIN, Rob: Mapping Cyberspace. Londres: Routledge,

2000.FERRÁS SEXTO, Carlos (coord.).: Internet e Educación. Santiago de Compostela:

IDEGA, Universidade de Santiago de Compostela, 2004. FERRÁS SEXTO, Carlos. “Globalización, sociedad de la información y desarrollo

socio-territorial. Apuntes para una refl exión crítica”. En: Territorio, Globalizaça o e Trajectórias de Desenvolvimento. Coimbra: Centro de Estudos Geográfi cos, Universidade de Coimbra, 2002. p. 23-44.

FERRÁS SEXTO, Carlos; MACÍA ARCE, Xosé Carlos; ARMAS QUINTÁ, Francisco Xosé; SANTOMIL MOSQUERA, David. “Sociedade do Coñecemento e Novas Tecnoloxías da Información no Eixo Atlántico” en Segundos Estudios Estratéxicos do Eixo Atlántico. Ourense: Eixo Atlántico do Noroeste Peninsular, 2005, pp. 391-430.

FERRÁS SEXTO, Carlos; GARCÍA VÁZQUEZ, Yolanda; MACÍA ARCE, Xosé Carlos; ARMAS QUINTÁ, Francisco Xosé. “Metodología de intervención para vencer la Brecha Digital. La experiencia de www.infobrion.com.” Scripta Nova. Revista electrónica de geografía y ciencias sociales. [en línea]. Vol. VI, núm. 170. 1 de agosto de 2004. Disponible en Internet: http://www.ub.es/geocrit/sn/sn-170-72.htm

FERRÁS SEXTO, Carlos; GARCÍA VÁZQUEZ, Yolanda; MACÍA ARCE, Xosé Carlos; ARMAS QUINTÁ, Francisco Xosé. “Novas tecnoloxías e desenvolvemento rural. Unha experiencia no concello de Brión (Galicia)”. Ponencia presentada no II Congreso Internacional de Investigación e Desenvolvemento Socio-cultural. Paredes de Coura, 28-30 de outubro de 2004. (Pendente de publicar).

FERRÁS SEXTO, Carlos; GARCÍA VÁZQUEZ, Yolanda; MACÍA ARCE, Xosé Carlos; GARCÍA VÁZQUEZ, Patricia. “El territorio como mercancía. Fundamentos teóricos y metodológicos del marketing territorial”. Revista de Desenvolvimento Econômico. 2001, nº 5, p. 67-78.

FERRÁS SEXTO, Carlos. Ciudad dispersa, aldea virtual y revolución tecnológica. Scripta Nova (en línea). 2000, nº 68. Disponible en la World Wide Web: http://www.ub.es/geocrit/sn-69-68.htm

Page 61: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

61

FERRÁS SEXTO, Carlos. La ciudad dispersa y las aldeas virtuales. Los estudios geográfi cos y el retorno a la cultura. En AGE: El territorio y su imagen, V. II, Malaga, 1999.

FUNDACIÓN RETEVISIÓN AUNA. eEspaña 2001. Informe anual sobre el desarrollo de la Sociedad de la Información en España. Madrid: Fundación Retevisión, 2001.

FUNDACIÓN AUNA. eEspaña 2002. Informe anual sobre el desarrollo de la Sociedad de la Información en España. Madrid: Fundación Auna, 2002.

FUNDACIÓN AUNA. eEspaña 2003. Informe anual sobre el desarrollo de la Sociedad de la Información en España. Madrid: Fundación Auna, 2003.

FUNDACIÓN RETEVISIÓN AUNA. eEspaña 2004. Informe anual sobre el desarrollo de la Sociedad de la Información en España. Madrid: Fundación Retevisión, 2004.

FUNDACIÓN RETEVISIÓN AUNA. eEspaña 2005. Informe anual sobre el desarrollo de la Sociedad de la Información en España. Madrid: Fundación Retevisión, 2005.

KELLERMAN, Aharon: “It’s not only what you inform-it’s also where you do it; The location of production, consumption and contents of web information”. Taub Urban Reserch Centre [en línea]. Universidad de Nueva York, 2000. Disponible en la World Wide Web: <http://www.informationcity.org/research/kellerman-inform/location-web-info.pdf>

Page 62: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

The Information Society in Germany: A case study of the “dortmund-project” in Dort-mund, Germany.

Martin Scheer

Page 63: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

63

The Information Society in Germany: A case study of the “dortmund-project” in

Dortmund, Germany.

Martin ScheerInternational School of Management

Dortmund

Introduction: Changes to regional economic structures by new investments and projects

The rise of the Information Society introduces major changes to regional economic structures, and the evolution of new investments and projects have widespread effects on regional development. In the paper presented, major changes to the regional perception and economic base of the region of Dortmund, Germany, will be presented. In Dortmund, Germany, one of the most ambitious current projects of restructuring of traditional industrial sites into new economic progressive areas in Germany is on the way of realisation, the ‘dortmund-project’. The paper will in a fi rst part try to examine the changes to urban space, the relationships of power, as well as to rise some questions on the instrumentality of space. The second part will give an overview on the project itself, with the major changes to the urban as well as economic structure to Dortmund.

1. Relationships of power and the production of space

The interconnections of space and society are one of the major concerns of the work of Manuel Castells. That social characteristics and tendencies in societies will introduce their own special forms and expressions.

‘Space is not a “refl ection of society”, it is society … Therefore, spatial forms […] will be produced, as all other objects are, by human action. They will express and perform the interests of the dominant class according to a given mode of production and to a specifi c mode of development. They will express and implement the power relationships of the state in an historically defi ned society. They will be realised and shaped by the process of gender domination and by state-enforced family life. At the same time, spatial forms will be earmarked by the resistance from exploited classes, from expressed subjects, and from dominated women. And the work of such a contradictory historical process on the space will be accomplished on an

Page 64: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

64

already inherited spatial form, the product of former history and the support of new interests, projects, protests, and dreams.’ (Castells 1983: 4)

As Harvey pointed out, ‘Capital represents itself in the form of a physical landscape created in its own image.’ (Harvey 1978: 124) Considering now the cultural, the local and regional capital in form of history, culture, and heritage, what expression on space can be perceived? Is it then possible to say that cultural capital represents itself in the form of a cultural landscape, in the different forms of expressions of regionality in the landscape? Therefore it should be possible to connect different local and regional cultures to different forms of expressions in space and in the built environment. This leads to the question of presentation of cultural distinctiveness and uniqueness by new symbols. The emerging leading questions of this paper therefore will be the evaluation of the chosen case study, the ‘dortmund-project’, an the question for its urban and regional impact, its consequences and implications on structural social and cultural changes throughout the city and the region, as well as considerations on social, cultural, and economic benefi ts and risks of this project. The considerations and fi ndings of this research shall be treated afterwards in comparison with other projects in order to analyse and investigate their importance as ‘vehicles of collective social memory and mediators of cultural identity.’ (Harvey 2002: 231)

2. Urban space, representation, and instrumentality of space

Space as a symbolic representative of social and cultural fl ows is successively gaining importance. Important current themes of investigations discuss the spatial formation of urban identity, the city as a “synthesis totality”, as well as the loss of coherence or legibility of the city. The fi rst art of this paper already has mentioned the importance and relevance of cultural productions and cultural representations of urban space. “Space has become an increasingly irrepressible metaphor in contemporary cultural and critical theorising and a point of convergence for the work emerging from the disciplinary meltdown of the humanities and, to a lesser extent, of the social sciences.” (Balshaw and Kennedy, 2000: 1)

The theoretical contributions concerning topics of representation of urban and regional reality, of current aspects of social and cultural life, also rises the question for the instrumentalisation as well as for the instrumentality of space and regional cultures. What item, fact or process of regional culture shall be presented, and how takes the realisation of this representation place? Dealing with the purpose and intention of the realisation of socio-cultural projects, different sets of questions emerges, treating the materialisation of cultural identities. Asking for the purpose of the construction or realisation of a special project, it is necessary to discuss and analyse the different purposes, the aims, intentions and goals of the realisation. The question for the construction of space, or for the purpose of the construction of

Page 65: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

65

space, is unmistakably connected with its composition, with the different uses and elements it shall provide. Which social class or group decides about the different contents and uses? Possible answers to the questions serve for a fi rst approximation to explain existing relationships of power and their representation in the built environment. Consequently, asking for the purpose of representation of different cultural phenomena, possible answers are directed towards the instrumentality of space. Beside certain purposes of representation, beside the instrumental use of what is represented, constructed space also embodies a great variety of signifi cation and meanings. “To approach space as a social product, though, prompts fresh consideration of the instrumentality of space as a register not only of built forms but also of embedded ideologies. This entails a demystifying of space as natural and transparent so that it is understood as a social entity with particular, localised meanings.” (Balshaw and Kennedy 2000: 2) In this sense, not only becomes space a social product, but also represents and intensifi es the more and more existing power relationships of culture, politics, economics and others. The question again persists what social group uses spatial representation for what kind of purpose. But considering that space also inherits the representation of a certain purpose, it is therefore possible to speak of a ‘instrumentalisation’ as well as a certain ‘instrumentality of space’, in the sense that space represents a special meaning and intention. Theoretically, these considerations are also represented in various scientifi c contributions of Michel Foucault, Henri Lefebvre, Edward Soja, David Harvey and others.

As one intention it seems accurate to state that built environment and space are always constructed for a certain purpose. One interpretation leads to the assumption that built heritage should primarily legitimate and foster the power and infl uence of just that social or political class or group that introduced its realisation. Choosing the example of representative buildings and the heritage industry in England, Hewison (1987: 55) speaks of a ‘self-perpetuating society’ in order to explain the tendencies of legitimisation of power by traditional élitist dominance of social stratifi cation. Considering presentation and use of heritage, it is therefore possible to state that ‘[I]n terms of legitimisation, such heritage could be interpreted as one means of perpetuating élitist control and power, if not always with conscious intent.’ (Graham, Ashworth and Tunbridge 2000: 42) The fact that on the one side the middle class is the main consumer of heritage (Graham, Ashworth and Tunbridge 2000), but that on the other side construction, conception and realisation of representative heritage depends in general on the ruling social and political classes, still increases the impression of ‘perpetuating élitist power and control’ by built heritage.

Page 66: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

66

3. The case of the ‘dortmund-project’ in Dortmund, Germany

Over the past decades, Dortmund and the region of Northrhine Westfalia have been one of the ‘heartlands’ of industrial Germany. Marked by a history of about 160 years of industrialization, the region of Dortmund, Germany, was widely known for its coal and mining industry. With the decline of the leading industries in that region, alternatives were sought in order to rejuvenate the regional economy and to improve the general regional situation marked by intensive loss of population, jobs, and investments.

In this situation of decline, various measures were taken and introduced to attract new economies and enterprises to the region, mainly for the emerging New Economy. The ‘dortmund-project’ now focuses exactly on that development of the Information Society and the New Economy in the region of Dortmund. The project was initiated in 1999 by the city of Dortmund, the consulting fi rm McKinsey & Company, and about 80 private investors in the Dortmund region. The aim of the project was to create a new pole of attractiveness for companies of the Information Society. The abundant use of public-private partnerships intensifi es the effort of both the public as the private sector. Over the past years, intensive changes into the economic structure of the city and the region have been introduced. Currently, Dortmund is one of the fastest growing technology cities in Germany, with the ‘dortmund-project’ being the most prestigious and complete project which illustrates this economic as well as cultural change.

The fi nancial amount of the project is estimated to reach nearly EUR 500 million. The range of concerns and intentions of the project varies from the localization of new industries, training and research institutions, logistics and telecommunication enterprises to introduce rising job possibilities in the IT sector to substantial investments into the urban leisure structure. In this context, the project ‘Phoenix’ will be the most important, with the connection of an artifi cial lake on a former industrial site, combined with new housing and commercial areas. The investments into commercial, residential and recreational facilities shall improve the quality of life and attract new start-up companies and innovative new population.

With 10,000 software companies employing more than 100,000 people, the Rhine-Ruhr Region is Germany’s hub for information and communication technology. Dynamic IT companies now dominate the city that was, a decade ago, dominated by the coal, steel and beer industries. Almost 700,000 companies are located in the larger Rhine-Ruhr Region. They produce more than 25% of Germany’s gross national product (the ideal launch pad for the e-solutions of tomorrow). Dortmund therefore is situated in the heart of a region that has Europe’s greatest density of universities and research institutions, with the largest and most renowned department in computer science in Germany. Dortmund itself has 25 scientifi c institutes for the study of software and IT. Consequently, Dortmund is Germany’s nucleus for training IT talents.

Page 67: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

67

Jointly, the University of Dortmund and Technical University offer the broadest selection of IT courses in Germany. At present, approximately 6,300 students are enrolled in IT-related degree programs offered by these institutions. In November 2001, the IT-Center Dortmund, erected and fi nanced by the dortmund-project, opened its doors for business. With support of the federal state of North-Rhine Westphalia, as well as the City of Dortmund and its universities and the local Chamber of Commerce, the IT-Center currently trains more than 60 future IT professionals. Additional support was given by several Dortmund-based companies that have established special scholarships. By 2010, the IT-Center expects to have graduated 4,000 highly specialized professionals. The project team plans to continuously expand and upgrade educational opportunities in information technology in order to keep pace with the growing demand for IT-related services. (see http://www.dprtmund-project.de)

As indicated on the website of the project, the ‘dortmund-project’ follows six major intentions:

To set up new anchor industries in Dortmund: information technology, e-commerce, microsystem engineering and e-logistics To strengthen companies resident in Dortmund To expand training programmes, skills upgrading schemes and R&D of an international standardTo turn the City of Dortmund into a modern business city with a high quality of life and unrivalled leisure amenitiesTo expedite planning and approval procedures: one-stop shopping for start-up and/or relocating companiesTo substantially boost the level of employment. (Source: www.dortmund-project.de)

The ‘dortmund project’ therefore tries to intensify the evolution of the city towards the new requirements of the Information Society, to support the start-up of new enterprises, the relocation of foreign companies and the growth of established core sectors by a number of different initiatives.

1.

2.3.

4.

5.

6.

Page 68: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

68

Photo 1: Location of the lake ‘Phönix’ on the old industrial site of ‘Hörde’

Source: http://www.phoenix-see.de

The following three photos shall provide an overview on the extension and physical dimensions of the lake ‘Phönix’ within the project. The fi rst photo illustrates the location of the lake ‘Phönix’ on the old industrial site of ‘Hörde’, while the second photo shows the current status of the project ‘Phönix’ on the old industrial site of ‘Hörde’

Photo 2: Current status of the project ‘Phönix’ on the old industrial site of ‘Hörde’

Source: http://www.phoenix-see.de

Page 69: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

69

The third photo shows a forecast on the lake ‘Phönix’ after realisation, which is estimated to happen by 2010. An urban area on a 240 acre (97 ha) site is formed by a central urban lake, Lake Phoenix. Sites for offi ces and service company, leisure-oriented use, hotels and catering, as well as for lakeside homes will be developed around this lake in Hoerde, a Dortmund suburb.

Photo 3: Forecast on the lake ‘Phönix’ after realisation

Source: http://www.phoenixdortmund.de/de/leben/

4. Findings and Conclusions

The ‘dortmund-project’ is one of the most ambitious projects of structural regional changes in Germany. Beside infra structural changes to the urban structure, a wide range of initiatives have been started in order to promote a transformation of the local and regional economic base. During this process of transformation, it will be of rising interest, if once the ‘dortmund-project’ may function as ‘vehicle of collective social memory and mediators of cultural identity’ (Harvey 2002: 231). The current status of the model indicates that it may serve as a mediator for economic and cultural change within a region and that it can accelerate the transformation of the economic structure of the region towards information technology and society.

Page 70: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

70

5. Bibliography

Agnew, J.; Corbridge, S. (1995): Mastering Space. Hegemony, Territory and International Political Economy. London.

Albrow, M.; King, E. (Ed.) (1990): Globalization, Knowledge and Society. London: Sage.

Amin, A. and N. Thrift, Globalization, socio-economics and territoriality. In: Lee, Roger and Jane Wills (Eds.) (1997): Geographies of economies. London, p. 147-157.

Castells, M. (1989): The International City: Information Technology, Economic Restructuring, and the Urban Regional Process. Oxford.

Harvey, D. (1993): From space to place and back again. In: Bird, John et al. (Ed.). Mapping the futures: local cultures, global change. London, p. 3-29.

Hepworth, M. E. (1989): Geography of the Information Economy. London.Soja, E. W. (1989): Postmodern Geographies. The Reassertion of Space in Critical

Social Theory. London.

Page 71: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte
Page 72: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

72

A Sociedade de Informação em Portugal. A evolução da presença das freguesias açorianas na WWW entre 1999 e 2005

João Sarmento

Page 73: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

73

A Sociedade de Informação em Portugal. A evolução da presença das freguesias açorianas na WWW entre 1999 e 2005

João SarmentoDepartamento de Geografi a, Instituto de Ciências Sociais

Universidade do Minho

Em Portugal, apenas 35% da população entre os 25 e os 34 anos, e 17% entre os 35 e os 54 anos, concluiu o ensino secundário (metade e um quarto respectivamente da média dos países da OCDE). Ao mesmo tempo, o país regista cerca de 58% da produtividade europeia e 46,5 % da dos Estados Unidos, sendo que apenas 0,6% do Produto Interno Bruto (PIB) é aplicado em Investigação e Desenvolvimento (I&D) – o último lugar da União Europeia (EU) a 15. Estes resultados, aos que se pode adicionar o reduzido número de patentes concedidas a residentes ou as diminutas receitas de royalties e direitos de autor, enquadram o panorama no qual a sociedade de informação, e nomeadamente o desenvolvimento das novas tecnologias se está a processar em Portugal. Este artigo pretende contextualizar o desenvolvimento das novas tecnologias em Portugal, e mais especifi camente analisar a forma como a administração pública nos Açores, ao nível das juntas de freguesia, está a interagir com as tecnologias de informação, nomeadamente na construção de web sites, no período entre 1999 e 2005.

1. As Novas Tecnologias no contexto Europeu e Nacional

O uso de redes de telecomunicações pelo sector público tem uma longa história. No entanto, só recentemente é que se registou uma explosão tal neste sector, que hoje em dia é inconcebível perceber esta dimensão sem a compreensão das novas tecnologias a ela associada. A uma escala mais alargada, e neste domínio, a União Europeia lançou a iniciativa eEurope em 1999, que procurava acelerar o uso das tecnologias de informação por todos os Estados membros e desenvolver as competências dos cidadãos nesta área. Este projecto era ambicioso, pretendendo transformar o uso da Internet num bem de primeira necessidade. Seguiu-se a iniciativa eEurope20021, que tinha como objectivo principal a liderança mundial da Europa na “Economia da Informação e Conhecimento”. No Plano de Acção eEurope20052, a banda larga tornou-se igualmente um objectivo fundamental das

1 Documento eEurope2002 disponível em http://europa.eu.int/information_society/eeurope/2002/action_plan/pdf/actionplan_pt.pdf.

2 Documento eEurope2005 disponível em http://europa.eu.int/information_society/

Page 74: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

74

orientações defi nidas pela UE para a Sociedade de Informação, agora assentes numa estratégia de mobilização da procura para novos serviços, nomeadamente nos domínios da administração pública, saúde, aprendizagem e negócios electrónicos, e de expansão da oferta de infra-estruturas e equipamentos de acesso, incluindo telemóveis, televisão e computadores pessoais. Apesar de toda uma série de iniciativas, programas e medidas, a UE fi cou muito aquém das metas estabelecidas pela Estratégia de Lisboa.

Na nova iniciativa i20103, desenhada para o período pós-2005, é destacada a importância dos conteúdos multimédia. O conhecimento e a inovação foram defi nidos como grandes motores do crescimento sustentado, sendo mesmo a chave do desenvolvimento da Sociedade de Informação de forma inclusiva, baseada na utilização generalizada das Tecnologias de Informação e Comunicação nos serviços públicos, nas empresas e nos agregados familiares.

Em Portugal, a Sociedade de Informação (SI) (só) foi defi nida como um “sector de intervenção transversal e prioritário” no programa do XIII Governo Constitucional, no período entre 1995 e 1999. Após alguns desenvolvimentos, como sejam a elaboração de legislação sobre a Sociedade de Informação, a criação da Missão para a Sociedade de Informação e a publicação do Livro Verde para a Sociedade de Informação, foi possível estabelecer linhas de acção. Desta forma, a promoção da massifi cação da SI e o combate à info-exclusão, a criação de Regiões e Cidades Digitais, a promoção da Economia Digital, e a Modernização do Estado na SI, foram adoptadas como vitais para a implementação sustentada de uma sociedade de informação e do conhecimento em Portugal. Presentemente, no âmbito do Plano Tecnológico do XVII governo4, e mais especifi camente na iniciativa Ligar Portugal, entre os objectivos delineados está o “assegurar a transparência da Administração Pública em todos os seus actos, e a simplicidade e efi ciência das suas relações com cidadãos e empresas”. Apesar do conjunto de boas intenções, são escassas as medidas concretas para atingir os objectivos.

Em 2004, cerca de 25% dos portugueses utilizavam regularmente a Internet (i.e., pelo menos uma vez por semana), sendo que apenas 17% dos agregados familiares portugueses possuíam ligações à Internet em banda larga (um dos objectivos do programa Ligar Portugal, é o de duplicar os utilizadores regulares da Internet, que deverão ultrapassar 60% da população portuguesa e o de triplicar o número de agregados familiares com acesso à Internet em banda larga para mais de 50%). A Unidade de Missão, Inovação e Conhecimento (UMIC) reconhece que a taxa de penetração de computadores pessoais é um mais sério obstáculo à generalização

eeurope/2002/news_library/documents/eeurope2005/eeurope2005_pt.pdf. eEurope 2005 Mid-term Review disponível em http://europa.eu.int/information_society/eeurope/2005/doc/all_about/acte_en_version_fi nale.pdf e eEurope 2005 Action Plan: An Update em http://register.consilium.eu.int/pdf/en/04/st09/st09675.en04.pdf

3 Documento disponível em http://europa.eu.int/information_society/eeurope/i2010/i2010/index_en.htm

4 Ver http://www.planotecnologico.pt

Page 75: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

75

do uso da Internet, tendo sido identifi cado o preço de ligação à Internet como o obstáculo mais relevante no uso das TIC (UMIC, 2004). Estas desigualdades tecnológicas, este digital divide, tem uma componente territorial muito forte5. O exemplo da Rede Ciência Tecnologia e Sociedade, responsabilidade da Fundação de Cálculo Científi co Nacional, que possui diferentes capacidades na ligação entre cidades, revela e reforça centralidades e marginalidades. Entre Lisboa e o Porto existe uma ligação de 1,2 Gbps, entre o Porto e Braga uma ligação de 155 Mbps, entre Lisboa e Coimbra, Bragança, Castelo Branco, Évora, Faro e Funchal, uma ligação de 2-34 Mbps e fi nalmente, entre Lisboa e Ponta Delgada, uma ligação com capacidades inferiores a 2 Mbps6.

2. A administração local e os espaços virtuais

Vários estudos têm analisado a presença da administração pública na Internet. O observatório Gávea, com sede na Universidade do Minho, criou um ranking destas presenças no que respeita às autarquias municipais e mais recentemente às juntas de freguesia, baseando-se numa série de critérios dos sites, que são periodicamente avaliados7. Ferreira (2005) apresenta uma análise territorial da Sociedade de Informação, criando um indicador do potencial de disseminação de informação, e analisa detalhadamente os municípios com página na Internet em Portugal continental. De forma mais isolada, outros autores têm também analisado a performance do poder local na Internet, e a uma escala mais pormenorizada, isto é, ao nível das freguesias (Rocha, Teixeira e Leite, 2004 e Rocha et al. 2003), baseando-se em níveis de complexidade: informação on-line; interacção; interacção bi-direccional; e transacção, verifi cando que a administração pública ainda está num estado muito precoce de adopção das tecnologias de informação. A escala das freguesias tem sido frequentemente “esquecida” nos documentos ofi ciais relacionados com o e-government.

Os objectivos mais óbvios da presença na Internet das juntas de freguesia prendem-se com a possibilidade de se efectuar on-line um conjunto de serviços

5 Ver Ferreira (2005) para uma análise detalhada de alguns aspectos da Geografi a da Sociedade de Informação em Portugal continental.

6 Ver FCCN (URL: http://www.fccn.pt: acedido em 18.11.2004).7 ver URL: http://www3.dsi.uminho.pt/gavea/ e UMIC (2004). O ranking criado baseia-

se na hierarquia em 5 níveis. Nível 5 – Ausência da Câmara Municipal na Internet (sem web site); Nível 4 – Web sites que publicam informação genérica sobre o município e a autarquia, direccionada para todos mas sem informação sobre os formulários dos serviços e sem serviços online; Nível 3 – Web sites que dispõem de interacção entre a câmara municipal e o cidadão através do download de formulários relativos aos serviços; Nível 2 – Web sites que dispõem de interacção nos dois sentidos entre a câmara municipal e o cidadão através do processamento de formulários incluindo autenticação; Nível 1 – Nível da transacção, os web sites que permitem tratamento, decisão e entrega, incluindo pagamento, dos serviços fornecidos pela autarquia.

Page 76: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

76

para os quais é necessária uma deslocação física às sedes das juntas de freguesia. Estes serviços podem ir desde o recenseamento, a possibilidade de votar, de pedir certifi cados, declarações e licenças, de efectuar o pagamento de taxas, de comprar e pagar espaços nos cemitérios, ou de consultar listas Ministério da Defesa. Desta forma, as novas tecnologias podem ter um papel importante no dia-a-dia dos cidadãos. Podem no entanto existir outros objectivos como se exemplifi ca adiante.

3. As freguesias dos Açores no espaço virtual em 1999

Os Açores são um arquipélago de nove ilhas divididas em três grupos, localizadas no Atlântico norte. Política e administrativamente são uma região autónoma de Portugal, constituindo um arquipélago classifi cado a nível europeu de ultraperiférico. Com um papel muito rico na história do desenvolvimento das comunicações e telecomunicações do Atlântico, os Açores são também um bom exemplo para tentar compreender as implicações da aplicação das Novas Tecnologias, da Internet e da Sociedade de Informação num território periférico. A região aprofunda ainda alguns dos indicadores pouco favoráveis do país no que toca às tecnologias de informação: no ano de 2004, apenas 35,8% das residências possuíam computador pessoal e somente 22,5% da população utilizava a Internet (SREA, 2005). Além disto, em 2001, a taxa de analfabetismo era de 9,4%, ultrapassando em muitas freguesias a fasquia dos 15% e chegando mesmo aos 20%8 (INE, 2003).

Em 1999 realizei um levantamento e estudo do uso da Internet pela administração pública nos Açores, no que diz respeito ao grau de presença das Câmaras Municipais e Freguesias na World Wide Web (Sarmento, 2004). As principais conclusões deste estudo pioneiro em Portugal apontavam para uma fraca utilização das autarquias e freguesias das potencialidades da Internet. Desta forma, apenas 9 em 18 autarquias estavam presentes na WWW. Se é verdade que destes nove municípios, seis diziam respeito às duas principais ilhas do arquipélago – São Miguel e Terceira, também não é menos verdade que as ilhas da Graciosa, das Flores e do Corvo, as mais periféricas, existiam nesta dimensão do espaço virtual.

Uma análise ao nível das freguesias revelou que somente 10 em 150 freguesias possuíam um site na Internet, o que é manifestamente reduzido. Sete destas 10 freguesias pertenciam novamente às ilhas de São Miguel ou Terceira. Apesar dos objectivos mencionados nos sites se relacionarem com a tentativa de alcançar uma audiência global, apenas duas em 18 autarquias disponibilizavam informação em inglês: “É com muito gosto que a junta de freguesia de S. José lança, desta forma, a sua página da Internet. Aproveitando este poderoso meio de comunicação, apostamos nele para levar aos quatro cantos do mundo a imagem actual da nossa freguesia, da nossa cidade e do no nosso concelho.” (presidente da freguesia de S. José, Ponta Delgada).

8 20,4% na freguesia da Luz, na ilha Graciosa.

Page 77: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

77

4. As freguesias dos Açores no espaço virtual em 2005

O panorama da presença das freguesias açorianas na Internet não se alterou muito de 1999 para 2005. Apesar de neste período de seis anos ter havido um crescimento de 80%, são apenas 189 em 150 as freguesias que têm um site na web (fi g.1), o que é manifestamente reduzido, sendo que apenas 5 freguesias que tinham site em 1999 continuam a marcar presença na Internet volvidos 6 anos, o que revela pouca longevidade e que neste caso, muito do que se constrói no espaço virtual são pegadas gravadas na neve10.

Figura 1 Freguesias açorianas com web site (Dezembro de 2004)

9 São Miguel: N. Sª Rosário (http://www.virtualazores.com/jf-rosario/index.html); Ginetes (http://freguesiadeginetes.no.sapo.pt/); Arrifes (http://freguesiadosarrifes.no.sapo.pt/); Relva (http://www.multi.pt/bit9/sites/relva/); Ribeira Seca (http://www.jfribeiraseca.globaleda.pt/); São Pedro (http://www.jfspedro.com/); Faial: Angústias (http://www.jf-angustias.org/); Almoxarife (http://www.jfpalmoxarife.net/); Castelo Branco (http://www.castelobranco.org/); Flamengos (http://www.jffl amengos.pt/); Capelo (http://www.jfcapelo.pt/); Conceição (http://www.conceicaohorta.com/); Terceira: Fontinhas (http://www.fontinhas.org/); Porto Judeu (http://www.jf-portojudeu.pt/); S. Sebastião (http://www.viaoceanica.com/jfssebastiao/); Raminho (http://www.raminho.org/); Santa Cruz da Praia da Vitória (http://www.ciberacores.com/santacruzpv/); São Jorge: Manadas (http://www.acores.com/manadas/).

10 Estas 5 freguesias são: Raminho, São Pedro, Manadas, Capelo e Relva.

Page 78: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

78

O estudo Ranking da Presença na Internet das Juntas de Freguesia Portuguesas em 200411, realizado pelo observatório Gávea, classifi ca apenas 14 sites, posicionando a Junta de Freguesia da Madalena em 29º lugar (nível 3), Fontinhas em 107º, Porto Judeu em 152º, Angústias em 175º, Urzelina em 182º, Castelo Branco em 197º, Ponta Delgada (São Pedro) em 207º, Lagoa (Nossa Senhora do Rosário) em 224º, Relva em 226º, Manadas em 228º, Topo em 256º, Flamengos em 259º, São João (Lajes do Pico) em 263º e São Sebastião em 274º (todas estas no nível 4).

Por forma a percebermos algumas características das freguesias com presença na WWW, foi observada a dimensão populacional das mesmas, verifi cando-se que as freguesias que têm presença na Internet variam entre as que têm uma população de cerca de 500 habitantes e as que registam mais de dez vezes esse número (fi g.2). Verifi cou-se também que não existe uma relação aparente entre as freguesias que dispõem de web site e os fundos de fi nanciamento das freguesias (FFF)12 que as mesmas recebem (fi g.3). Existem freguesias com web site (neste caso na ilha do Faial), com pouco mais de 1000 habitantes que recebem cerca de 15 000 euros do FFF, e outras sem web site com sensivelmente a mesma população e que recebem aproximadamente 25 000 euros do FFF.

Figura 2 Dimensão populacional das freguesias açorianas com presença na Internet

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

Arri

fes

Ponta Delg

ada (

S. Ped

ro)

Santa

Cruz (

P. Vitó

ria)

Rosto

do Cão

(Roque)

Lagoa (

Nª Sra

do Rosá

rio)

Ribeir

a Sec

a

Horta

(Angústi

as)

Porto Ju

deu

Vila de S

. Seb

astiã

o

Relv

a

Fontinhas

Flamen

gos

Ginete

s

Cas

telo B

ranco

Horta

(Conce

ição)

Praia d

o Alm

oxarif

e

Ram

inho

Man

adas

(San

ta Bárb

ara)

Popu

laçã

o re

side

nte

(200

1)

11 Resultados integrados no I Estudo das Freguesias Portuguesas na Internet a ser publicado em breve segundo o site http://www3.dsi.uminho.pt/gavea/, acedido em 7.1.2006.

12 Dados referentes ao ano de 2003.

Page 79: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

79

A variedade de forma e conteúdo dos sites existentes é notória, não havendo uma harmonização ou joint-effort de forma a facilitar o acesso a informação. Em certa medida este conjunto de web sites não aproxima as diferentes freguesias dispersas entre si no arquipélago, não havendo ligações entre elas nem referências a posições relativas no espaço geográfi co. Por outro lado, esta variedade demonstra o empenho e criatividade de muitas pessoas (frequentemente sem conhecimentos técnicos específi cos) da administração local que constroem estes sites.

Figura 3 População e Fundo de Financiamento das Freguesias na ilha do Faial

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

Cap

elo

Cas

telo B

ranco

Ced

ros

Feteira

Flamen

gos

Horta

(Angústi

as)

Horta

(Conce

ição)

Horta

(Matr

iz)

Pedro

Miguel

Praia d

o Alm

oxarif

e

Praia d

o Norte

Ribeir

inha

Salão

Popu

laçã

o (2

001)

e C

ontr

ibui

ção

do F

FF (2

000,

em

con

tos)

PopulaçãoFFF

5. Objectivos e Discursos

A UMIC delineou que um dos seus objectivos é o de posicionar o sector público nos melhores prestadores de serviços nacionais, nomeadamente através de serviços de qualidade, com transparência e efi ciência (UMIC, 2003). No entanto, os objectivos revelados pelos sites das juntas de freguesia açorianas são variáveis. Em algumas situações a presença da freguesia na Internet constitui uma promessa eleitoral, que se vê assim cumprida: “A era da Internet chegou à junta de Freguesia de Castelo Branco. Na sequência de compromissos eleitorais assumidos aquando das últimas eleições autárquicas realizadas, a Junta de Freguesia de Castelo Branco tem a honra de disponibilizar a todos os Albicastrenses e cibernautas em geral a sua página Internet.”13 O propósito é marcar uma presença, é assinalar um topónimo numa cartografi a virtual.

13 URL: http://www.castelobranco.org (acedido em 4.1.2005).

Page 80: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

80

Um dos discursos e intenções mencionados nos sites das freguesias é o da sua ligação ao “mundo da Internet”, e a sua articulação com territórios globais. O seguinte exemplo é ilustrativo: “Seja bem-vindo ao site da Junta de Freguesia da Praia do Almoxarife! É com muito gosto e alegria que recebemos a sua visita neste site! Assim, a Praia do Almoxarife passa a estar também representada ofi cialmente no mundo da Internet. A nossa intenção é permitir à sua população e às instituições a possibilidade de aparecer na Internet, dando a oportunidade a todo o mundo de nos conhecer de uma forma mais profunda e quase real, contribuindo para o estreitamento das relações informativas com as nossas comunidades de emigrantes radicadas um pouco por todo o Mundo. A todos aqueles que nos procuram para fi ns turísticos, pretendemos dar uma ideia o mais completa possível do que podereis encontrar neste recanto do Oceano Atlântico, na Ilha do Faial, na Praia do Almoxarife!! Esperamos e desejamos-lhe uma boa viagem, e que no fi nal tenha algo para nos dizer! Desde já, muito obrigado!!”14

No caso particular da freguesia de Porto Judeu, pretende-se que o virtual substitua o real, pois navegar neste site supostamente é como viajar pela freguesia: “Ao navegar neste site, fi cará a conhecer melhor a nossa freguesia, assim como terá oportunidade de conhecer os nossos projectos e acompanhar a actividade da freguesia, dos seus órgãos (Assembleia e Junta de Freguesia), enfi m, estar no Porto Judeu.” (minha ênfase)

Se é verdade que a ligação das freguesias ao “mundo da Internet” é um dos objectivos, representando a freguesia a uma escala global, há também uma intenção de dar uma imagem positiva a potenciais turistas, fornecendo algumas informações úteis. No entanto, um dos aspectos mais marcantes nos sites das freguesias açorianas é a relação com as comunidades radicadas no estrangeiro, especialmente os emigrantes nos Estados Unidos e Canadá: “Um dos objectivos que norteou a realização deste site, foi o de dar a conhecer a Freguesia de Ribeira Seca, nos seus mais variados aspectos (…) Pretende-se ainda com a criação deste espaço, e com as potencialidades que a Internet nos fornece, aproximar cada vez mais a comunidade e toda a sua diáspora espalhada pelo mundo.”15

O fortalecimento ou construção de uma comunidade, dos angustienses aos fl amenguenses, quer residam na freguesia, quer estejam emigrados, é um ponto muito visível destes web sites: “Através deste novo meio de comunicação privilegiado, estamos a chegar a todos os Angustienses onde quer que se encontrem, levando as nossas notícias, e aspirações e apresentando uma nova imagem da actual Freguesia das Angústias. Pretende-se com esta página o acesso à informação e sugestões, e contacto com os fl amenguenses residentes, e também com aqueles que estando longe têm sempre o seu coração nos Flamengos, estando também aberta a toda a população em geral, para dar a conhecer a nossa terra”16. O caso da freguesia de

14 URL: http://www.jfpalmoxarife.net (acedido em 4.1.2005).15 URL: http://www.jfribeiraseca.globaleda.pt (acedido em 4.1.2005).16 URL: http://www.jf-angustias.org (acedido em 4.1.2005).

Page 81: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

81

Castelo Branco é notável, pela tentativa de construção de uma identidade própria e diferenciada das demais. O slogan escolhido é “algo me faz diferente de ti”. O pano de fundo das três imagens apresentadas é a paisagem da freguesia – o mar, a costa rochosa em tons de verde. Numa das imagens (aqui reproduzida na fi gura 4), um homem conduz um cavalo com bilhas de leite, mapeando um mundo rural tradicional em vias de desaparecer através de um meio moderno das Tecnologias de Informação. A comunidade constrói assim um retrato da sua freguesia e o objectivo do web site é antes de mais um suporte para essa necessidade, fornecendo o poder de representação. Um pouco paradoxalmente, tendo em conta a disponibilidade de recursos humanos e técnicos, no caso dos Açores e da presença das suas freguesias na Internet, verifi ca-se que maioritariamente, são as freguesias com um cariz rural que têm web site (11 em 18).

Figura 4 Imagem do Site da Freguesia de Castelo Branco17

6. Notas fi nais

O esforço que o governo tem feito, através da Missão para a Sociedade de Informação (mais recentemente com as boas intenções do Plano Tecnológico do XVII governo), de modernizar a administração pública no que diz respeito aos serviços prestados no espaço virtual, não pode ser comprovado no caso específi co das freguesias açorianas. Por um lado, num período de aproximadamente seis anos, foram poucas as freguesias que aderiram a ter uma presença na web. Por outro lado, e mais signifi cativamente, os sites existentes mostram que os objectivos e propósitos das juntas de freguesia na sua existência se prendem com questões relacionadas com a sua própria identidade e comunidade, e estão claramente desfasados com os delineados nos documentos ofi ciais. Este é um caminho possível a seguir, mais individual e criativo dentro da própria comunidade, que exigirá uma grande dedicação de tempo, recursos, um claro sentido de objectivos e um curso de

17 URL: http://www.castelobranco.org/, acedido em 19 de Dezembro de 2004.

Page 82: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

82

acção fl exível face aos inúmeros obstáculos. É um percurso claramente diferente do mais comum, o padronizado e mesmo corporativo. Os discursos associados com a telemática como salvadora ou pelo menos mitigadora de espaços rurais periféricos, fazendo a ligação electrónica entre centros e periferias e abolindo barreiras físicas e isolamentos não se regista através da análise do universo de web sites de freguesias nos Açores num período de 6 anos.

Agradecem-se os comentários produzidos no Seminário Internacional Novas Tecnologias e Desenvolvimento Regional e Local, nos dias 20 e 21 de Dezembro 2004, organizado pelo Núcleo de Investigação em Geografi a e Planeamento, na Universidade do Minho, Guimarães.

7. Referências:

FERREIRA, J (2005); A Geografi a da Sociedade de Informação em Portugal Continental; Dissertação de Doutoramento em Geografi a e Planeamento Regional; Faculdade de Ciências Sociais e Humanas; Universidade Nova de Lisboa.

INE (2003); Censos 2001 – XIV Recenseamento Geral da População; Instituto Nacional de Estatística; Lisboa.

ROCHA, A; TEIXEIRA, P; LEITE, P (2004); “O Governo electrónico local no âmbito das Juntas de Freguesia; Tékhne Revista de Estudos Politécnicos; Vol.1; Nº1.

ROCHA, A; FERREIRA, C; GOMES, M; MACEDO, R (2003); “E-Government Local: Situação nas Juntas de Freguesia do Minho”; Actas da 4ª Conferência da Associação Portuguesa de Sistemas de Informação; 15 a 17 de Outubro de 2003; Porto.

SARMENTO, J (2004); Representação, Imaginação e Espaço Virtual: Geografi as de Paisagens Turísticas em West Cork e nos Açores; Textos de Ciências Sociais e Humanas; Fundação Calouste Gulbenkian; Lisboa.

SREA (2005); Anuário Estatístico da Região Autónoma dos Açores 2004; SREA.UMIC (2004); Câmaras Municipais 2003. Inquérito à Utilização das Tecnologias

da Informação e da Comunicação (Resultados Provisórios); Unidade de Missão Inovação e Conhecimento; Ministério da Ciência e do Ensino Superior do Governo Português.

UMIC (2003); Qualidade e Efi ciência dos Serviços Públicos: Plano de Acção para o Governo Electrónico; Unidade de Missão Inovação e Conhecimento; Ministério da Ciência e do Ensino Superior do Governo Português.

Page 83: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte
Page 84: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

84

Centro Internacional de Tecnologías Avanzadas.Nexo de unión entre tecnología y sociedad

Bernardo Bernal González

Page 85: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

85

Centro Internacional de Tecnologías Avanzadas.

Nexo de unión entre tecnología y sociedad

Bernardo Bernal GonzálezCentro Internacional de Tecnologías Avanzadas

Fundación Fernán Sánchez Ruipérez

1. Introducción

El Centro Internacional de Tecnologías Avanzadas, CITA, pretende ser el catalizador que facilite a la sociedad rural los medios necesarios para aprovechar, de forma práctica, las oportunidades que ofrecen los avances científi cos en la Información y Comunicación. La evolución y desarrollo de cualquier territorio depende en gran medida de la cualifi cación de sus personas, y uno de los objetivos fundamentales del CITA es dotar del conocimiento y las infraestructuras necesarias a los ciudadanos del medio rural para potenciar su papel activo ante los retos que les plantea el siglo XXI. Las TIC (Tecnologías de la Información y la Comunicación) han irrumpido de tal manera en nuestras vidas que están cambiando las relaciones entre individuos, la organización empresarial, los hábitos de consumo, el acceso a la cultura y la ciencia, las pautas de aprendizaje… contribuyendo a conformar lo que conocemos por sociedad globalizada. Si la revolución industrial requería de grandes contingentes de mano de obra poco cualifi cada, esta nueva revolución tecnológica requiere de una fuerza de trabajo con un elevado nivel de cualifi cación, que debe adaptarse continuamente al cambio y la innovación.

Para servir de nexo de unión entre tecnología y sociedad el CITA cuenta con dos pilares que se complementan: en lo material un conjunto de infraestructuras físicas, servicios y equipamientos tecnológicos de excelencia, y, en lo humano, un equipo de trabajo compuesto por especialistas en diversos ámbitos (informática, telecomunicaciones, educación y cultura, comunicación, sociedad, administración pública, arte, etc.)

El edifi cio que albergará el CITA, construido en la localidad de Peñaranda de Bracamonte (Salamanca), supone una inversión de más de 3’5 millones de euros. Esta cantidad está fi nanciada en un 75 por ciento por el FEDER, mientras que el 25 por ciento restante es aportado por la Fundación Germán Sánchez Ruipérez, institución cultural sin ánimo de lucro a la cual pertenece el Centro.

Page 86: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

86

Ya desde antes de su inauguración, el CITA ha comenzado a desarrollar sus actividades, que estarán estructuradas, una vez abierto el Centro, fundamentalmente en las siguientes áreas: la creación y difusión de Servicios TIC, itinerarios formativos, la elaboración y producción de contenidos multimedia y, por último, la investigación social y las convenciones.

Cada una de estas áreas jugará un papel fundamental en la implantación de la Sociedad de la Información y del Conocimiento en el medio rural, generando líneas de trabajo y programas adecuados a cada uno de los sectores de población implicados en el proyecto, con el fi n de generar la adecuada cohesión social en torno a las TIC. Este Centro tiene como misión principal la creación de un universo virtual que refl eje y dé respuesta a los intereses y necesidades de toda la población, para lo cual debe cumplir varios requisitos fundamentales:

La primera de ellas es la accesibilidad, haciendo así posible que a él se pueda llegar desde los hogares, las empresas, la administración pública o los centros educativos.

Además el CITA será cooperativo, ya que tiene que aglutinar en su interior a todos aquellos sectores que sirvan de referente para la construcción democrática e igualitaria de la Sociedad de la Información.

Por último, la efi ciencia del Centro es fundamental ya que si los usuarios no comprueban su utilidad práctica, el objetivo no se vería totalmente cumplido.

Como muestra de la fi losofía del CITA, comencemos aportando posibles soluciones a la brecha digital, un problema clave a la hora de implantar la Sociedad de la Información en un territorio rural y desfavorecido como es Tierra de Peñaranda.

2. Luchando contra la Brecha Digital

La Brecha Digital es un concepto relacionado con la fractura socioeconómica que se produce entre comunidades que poseen un diferente nivel de acceso a las TIC, y que perjudica el desarrollo de los sectores que permanecen al margen de los benefi cios y ventajas asociados a la Sociedad de la Información. Podemos enfocar este inconveniente desde varias perspectivas, según las diferencias a las que hagamos referencia:

La diferencia existente entre distintos grupos que disfrutan de acceso a las TIC y los que no disfrutan de él.Las diferencias que hay entre grupos según su capacidad para utilizar las TIC de forma efi caz, debido a los distintos niveles de alfabetización y capacidad tecnológica.Las diferencias entre los grupos que tienen acceso a contenidos y servicios digitales de calidad y los que no disponen de ellos.

Page 87: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

87

Es evidente que en el medio rural el acceso a las TIC es, por lo general, más difícil que en las ciudades. Aunque se están llevando a cabo programas como Internet Rural, que palian en parte estas carencias mediante la creación de Telecentros, aún existe un gran porcentaje de la población rural sin acceso de banda ancha o formación tecnológica de calidad. Por otra parte, las operadoras de telecomunicaciones desarrollan desde hace años una política operativa que discrimina a los núcleos de población diseminados en pequeñas localidades, donde las inversiones de despliegue no son rentables. En concreto, la situación de Tierra de Peñaranda es la de una comarca desfavorecida situada en una región (Castilla y León) califi cada por la Unión Europea de Objetivo 1; con una tasa de actividad 5 puntos por debajo de la nacional; y que pertenece a la provincia de Salamanca, que se mantiene en los niveles inferiores de muchos de los indicadores de bienestar a nivel regional. Según datos de 2003 del Ministerio de Ciencia y Tecnología, el 47% de la población de la provincia de Salamanca y el 96% de sus localidades no disponían de acceso de banda ancha sobre ADSL.

El papel del CITA para intentar solucionar estas difi cultades debería ser orientado desde tres caminos complementarios:

Facilitar el acceso universal a la Red y a los equipamientos e infraestructuras tecnológicas en el territorio de Tierra de Peñaranda.Promover la utilización de estos medios y la formación integral de los ciu-dadanos para potenciar la alfabetización digital entre la población de la zona, como fuente de mejora social y económica, tanto a nivel personal, como en el plano laboral y empresarial. Desarrollar contenidos y servicios digitales de calidad con el objetivo de atraer a la comunidad rural hacia el uso de las tecnologías y enriquecer la cultura lo-cal. En este sentido cabe destacar el convenio del CITA con la Universidad de Santiago de Compostela para la adaptación del proyecto Infobrion.com a las particularidades de Tierra de Peñaranda.

Por tanto el CITA luchará contra la exclusión social que produce la Brecha Digital mediante la universalización del acceso a la tecnología y a la Red, más aún con la universalización de su uso práctico por los ciudadanos y empresas locales, y la formación integral y continua. De esta forma nos enfrentamos directamente a dos lacras fundamentales para el desarrollo socioeconómico del medio rural: la falta de infraestructuras y la falta/fuga de recursos humanos cualifi cados.

Mediante la aplicación práctica de conocimientos y experiencias, se intentarán conseguir resultados concretos, entre los cuales podemos enumerar los siguientes:

Implantación de un tejido empresarial tecnológico para atraer inversiones, lograr la creación de empleo estable e impulsar un desarrollo económico sos-

Page 88: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

88

tenible en la comarca, evitando de esta forma la fuga de cerebros a las grandes ciudades.Formación de técnicos y especialistas cualifi cados en la comarca para proveer de recursos humanos a dicho tejido económico, teniendo en cuenta especial-mente a los grupos de población más desfavorecidos ante el desempleo.Apoyo a las empresas locales para la mejora y enriquecimiento de su activi-dad productiva mediante las TIC. Soporte en el establecimiento de nuevas empresas tecnológicas y planes de negocio a través de comercio electrónico, promoción y marketing a través de la Red, hosting, automatización de tareas y fomento del turismo.Desarrollo tecnológico de la administración local para ofrecer gran parte de sus servicios a través de la Red y optimizar la utilización de recursos, mejorar la comunicación con la población y fomentar la participación ciudadana.Generar iniciativas de vanguardia como laboratorio de investigación tec-nológico y social, que sean aplicables de forma práctica al medio rural.Apertura del CITA al exterior, gestionando una red de telecentros en la co-marca de Tierra de Peñaranda, realizando actividades itinerantes, instalando nuevos puntos de acceso en diferentes puntos neurálgicos de la localidad y creando una serie de servicios disponibles de forma remota para la población que facilite al máximo la accesibilidad.Establecimiento de alianzas estratégicas y convenios con diferentes agentes (Instituciones públicas, Universidades, empresas punteras) para consolidar el CITA como un polo de atracción ante iniciativas tecnológicas (foros, semi-narios, congresos, proyectos piloto, programas I+D+i, etc.)Elaboración de productos y contenidos digitales multimedia de calidad, con el fi n de abastecer la demanda cultural local y servir de enganche a la comuni-dad. Determinados productos, contenidos y servicios pueden ser aprovecha-dos, colaborando con empresas locales, para su exportación a terceros como fuente de creación de empleo.Consolidación en el CITA de un plan académico en tecnologías con una oferta de calidad, para su explotación mediante e-learning y formación presencial, consiguiendo plusvalías socioeconómicas con la contratación de profesorado y tutores, trabajo de elaboración y maquetación de contenidos, atracción de personal cualifi cado a la zona, etc.

3. Servicios para la sociedad

El CITA ejercerá su papel de nexo de unión entre tecnología y sociedad, entre otros medios, mediante la prestación de servicios a los ciudadanos.

Como tres servicios representativos y concretos expongo a continuación la creación de contenidos y servicios multimedia, la alfabetización digital y la formación integral de la población.

Page 89: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

89

3.1. Creación de contenidos y servicios multimedia

En un principio este servicio se prestará directamente a los ciudadanos, con la realización de proyectos sobre nuestra realidad cercana. En una segunda fase se aplicarán estos trabajos en relaciones con terceros, con el fi n de generar recursos y riqueza para el tejido económico local.

Se trata de explotar en red la diversidad cultural, poner en valor nuestro patrimonio y recursos endógenos, y crear una atracción hacia las TIC para los sectores de población a los que pueden interesar estos contenidos.

En el ocio, creando obras dedicadas a nuestro ámbito local: ecología, folklore y tradiciones, historia, gastronomía, obras de autores locales, asociacionismo local, afi ciones, etc.Para la empresa, proporcionando la formación adecuada a sus empleados en la creación de estos contenidos, que puedan ser aplicados, por ejemplo, en la elaboración de catálogos de productos destinados al comercio electrónico, turismo y marketing.Y por último, explotando en red la información del sector público, mediante la creación del Portal del Ciudadano y el apoyo decidido a la administración local para completar su evolución tecnológica, optimizando los fl ujos de in-formación.

Para ello contaremos con un Taller de digitalización y software para formar mano de obra altamente especializada. Intentaremos aprovechar los recursos documentales ya disponibles en la actualidad (por ejemplo Biblioteca Digital de Peñaranda de Bracamonte) para generar nuevas formas de acceso a los mismos y nuevos servicios, mediante la implantación de gestores de contenidos multimedia accesibles en línea, y la reproducción en soporte digital de contenidos de carácter local. Otro de los ejes de este servicio es un programa de estimulación del desarrollo de contenidos digitales locales en las redes de ámbito global, una puesta en común con otras iniciativas pioneras y exitosas como Infobrion.com

3.2. Programas de alfabetización tecnológica

Apoyándonos en la infraestructura del CITA y de su red de Telecentros, el objetivo de estos programas es la promoción del acceso de los ciudadanos del medio rural a las TIC, aplicando siempre los principios de solidaridad e igualdad de oportunidades. La información y el conocimiento son el nuevo motor que impulsa el desarrollo, y tenemos que evitar a toda costa la exclusión del medio rural en esta revolución. Hasta bien entrado el siglo XX, en España el porcentaje de personas que no sabían leer ni escribir superaba con creces la mitad de la población; no es hasta la década de los 70 cuando podemos hablar de una alfabetización general. En

Page 90: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

90

otros países de nuestro entorno, por ejemplo en Inglaterra, a fi nales del siglo XIX el analfabetismo había desaparecido casi por completo de todas las clases sociales1. En los albores del siglo XXI parte un nuevo tren de la estación del progreso, el tren de las TIC, y tenemos que aprender de los errores del pasado o quedaremos de nuevo excluidos. Es necesaria una gran labor de concienciación social para emprender el trabajoso camino de la alfabetización tecnológica, más aún en el medio rural, donde las difi cultades son numerosas por el aislamiento y la falta de infraestructuras. Continuaremos nuestra labor de alfabetización digital, emprendida hace años desde el Centro de Desarrollo Sociocultural de la Fundación Germán Sánchez Ruipérez, con especial sensibilidad a determinados sectores de la población que son habitualmente marginados en estos procesos formativos básicos (tercera edad, agricultores y ganaderos, mujeres, desempleados, discapacitados, etc.)

3.3. Formación integral

Una vez superado el reto inicial de la alfabetización tecnológica de la población, y de forma paralela a este proceso, es necesario seguir avanzando en los procesos formativos, que dentro de la Sociedad de la Información deben ser continuos en la vida de cada persona, adaptándose al cambio constante. Nuestro objetivo es ofrecer un aprendizaje a la carta, en función de la demanda de las personas y las organizaciones. Para ello es necesario generar los medios necesarios, para que cada ciudadano, y cada empresa de nuestro entorno, tenga al alcance de su mano la posibilidad de participar en procesos formativos de calidad, tanto presencialmente como a distancia.

Una de las acciones proyectadas es promover la dotación de equipamiento en el sistema escolar de la comarca, dando a conocer las distintas alternativas de adquisición o fi nanciación que ofrecen las diferentes administraciones. Por supuesto, el CITA y sus infraestructuras estarán completamente abiertos y receptivos a las necesidades de los centros escolares de la zona. Por otra parte es necesario garantizar a todos los alumnos la posibilidad de adquirir una cultura digital media, para que en el momento que dejen la escuela o cualquier otro nivel educativo puedan acceder y comprender sin trabas las necesidades tecnológicas empresariales.

Según el European Information Technology Observatory, en 2003 existían en Europa 1,7 millones de puestos de trabajo vacantes para profesionales de las TIC. La demanda para este tipo de trabajadores crece una media anual del 12,8 % en los últimos años. Por tanto la implantación de programas formativos avanzados para profesionales de las TIC y para el sector de Biblioteconomía y Documentación, es una iniciativa que cuenta con grandes posibilidades de tener una buena demanda. En el CITA podemos crear un espacio formativo, en el que los alumnos de las carreras relacionadas con la informática y las telecomunicaciones, adapten sus conocimientos a las necesidades específi cas de la empresa.

1 Antonio Basanta: La Construcción del lector. Disponible en http://www.fundaciongsr.es/pdfs/abasanta.pdf

Page 91: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

91

4. Conclusiones

El Centro Internacional de Tecnologías Avanzadas, CITA, pretende contribuir a minimizar el impacto de la brecha digital en su zona de infl uencia, con un trabajo constante de concienciación social. Para llevar a buen puerto esta tarea, el CITA debe prestar sus servicios a la sociedad de forma accesible, cooperativa y efi ciente. El fi n último sería que el cambio y la innovación sean percibidas por los ciudadanos como fuente de prosperidad y mejora.

Nos enfrentamos a un reto colectivo, que plantea una oportunidad o una amenaza para el futuro de las zonas rurales. La incorporación del mundo rural a la Sociedad de la Información puede propiciar el acercamiento socioeconómico entre las zonas rurales y urbanas; y se ha convertido por tanto en elemento fundamental de cohesión social y de supresión de diferencias, una vía hacía la diversifi cación económica, a la iniciativa empresarial y un escaparate global para rentabilizar los recursos naturales y agrarios.

En resumen, el CITA es una apuesta por el desarrollo de un territorio rural a través del acercamiento de las tecnologías de la información y la comunicación a todas las facetas de la vida de los ciudadanos que lo componen, apostando por la igualdad y el desarrollo equilibrado de las regiones.

Page 92: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

Geographical Perspectives on the Information Society and Irish Rural Spaces

Mark RylandsRaymond O’Connor

Page 93: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

93

Geographical Perspectives on the Informa-tion Society and Irish Rural Spaces

Mark Rylands Raymond O’Connor

Department of GeographyUniversity College Cork

1. Introduction

This paper explores the relevance of the concept of information society to rural spaces in Ireland. Central to the emergence of an information society is the provision and utilization of information technology. Our paper will outline different types of rural areas and focus on the lack of provision of basic technological infrastructure in rural areas. In essence we want to highlight the persistence of both a digital defi cit and a digital divide in post Celtic Tiger Ireland. A general overview will be provided of information technologies in Ireland before focusing on South Tipperary as a case study.

To say that Ireland has been transformed since it joined the EU in1973 would be an understatement. Socially, economically, demographically, culturally, infrastructurally, even gastronomically – Ireland is very different now to the place it was prior to entry (Brady, 2000). As extraordinary as it is for the present generation to accept, it is only 40 years ago that an entire community might turn out to see the arrival of the fi rst black and white television set to a village or small town (O’Connor, 1988). It is only 30 years ago, or less in some instances, where some towns and villages had a central phone operator working in a telephone exchange who had to be contacted fi rst so that they could connect you to the required number. Some rural houses had yet to receive electricity (Shiel, 1984) and for some, indoor plumbing, with hot and cold running water, was still a number of years away (Blaney, 1963; McGrath, 1963).

In 1973, Ireland was a predominately rural country with agriculture the dominant economic activity in the rural areas (Feehan, 2003). Twenty-four percent of the workforce was employed in this sector and as a country we imported more goods than we exported. The average industrial wage at that time was just under 2,000 euro. At this present time, in what is termed this post- agrarian society, approximately 65% of Irish inhabitants live in urban areas (www.agriculture.gov.ie) and those engaged in agriculture only represent 7% of the Irish workforce. By 2003, the “value of exports from Ireland was 73% higher than the value of imports, giving a positive trade balance of 34.7 billion euros” (EUa, 2004:X11). The average

Page 94: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

94

industrial wage has increased from 1,985 in 1973 to over 27,000 euros per annum. The era of manufacturing, producing and exporting large volume, low cost items is very much in decline while the era of exporting low volume, high cost items is in the ascendancy. This is refl ected in the fact that Ireland is now one of the largest exporters of computer software in Europe (Eurostat, 2004). Information technologies such as televisions and mobile phones have diffused into, and been widely welcomed and accepted as the norm in Irish society. These technologies, if used wisely, can enhance the lives of people living in rural areas. They can alleviate boredom, disseminate information, and especially in the case of mobile phones, can provide a sense of security and lessen the impacts of isolation. The widespread use of these technologies is due, in part, to the fact that they are easily accessible, relatively inexpensive and relatively easy to operate.

There may be a perception, based on the current success of the Irish economy that access to more recent information technology is widespread in Ireland. However, the Census of 2002 shows that only 43% of households had a computer and only 34% had access to the internet (CSO, 2003). The Census also shows that certain areas within the major urban centres do not generally fare any better than rural areas; but a key contention of this paper is that the way in which the IT infrastructure is being rolled out in Ireland is likely to impact negatively on remote rural areas and deepen the rural-urban divide.

It is important to acknowledge that, fi rstly, whether one is dealing with an urban or a rural space, there are socio-economic concerns that have to be addressed. And, secondly, ‘broad-stroke’ statistics developed from questions such as ‘Do you have access to the internet?’can be very misleading. There is no differentiation made, for example between the person who has to unplug their telephone line and then plug-in their computer line to gain access to the internet, and the person who has ‘always-on’, fast speed broadband access to the internet. With such enormous variations, in terms of, computer power, uploading and downloading speeds etc. data acquisition needs to be greatly refi ned if a more accurate picture of peoples’ ability to integrate successfully into an information society is to be realized.

While the technological devices that we previously mentioned, the television and mobile phones, have the ability to enhance the quality of life, computers and the internet have the potential to transform lives, especially the lives of people living in rural communities where essential services, such as banking, have been withdrawn from an area. Information technologies offer the prospect of further education and even employment, a key ingredient for ensuring a sustainable future for those who wish to remain in rural areas.

In agriculture, ‘diversifi cation’ is a relatively recent but critical concept. Since the MacSharry Reforms in 1992 farmers need to signifi cantly increase in scale to remain viable. Alternatively they must fi nd additional means of generating income from their holdings. They must re-skill, up-skill and keep abreast of the latest developments in agriculture. The internet is a potential resource for learning new

Page 95: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

95

skills and keeping informed. Listed below are just a few examples of websites that offer information and services, provided that those seeking to access those websites have a fast and effi cient internet service:

Education : www.nightclasses.com www.open.ac.uk/ireland, www.oscail.ie www.kilroyscollege.ie Agri-IT Resources : www.irishangus.ie www.teagasc.ie www.irlgov.ie/daff/ www.agridata.ie www.farmersjournal.ie Online Banking : www.aib.ie www.boi.ie Online Car Insurance : www.allianzdirect.ie etc. Online Tax payments : www.revenue.ie Online Healthcare : www.vhi.ie etc. Online Travel Purchases : www.ryanair.ie etc.

The list is virtually inexhaustible with links to sites and links to links! The information and services are ‘out there’. How that information can be accessed, and how the full potential of that resource can be realized is worth exploring.

2. Realising the Potential.

To outside observers it would appear that Ireland`s transformation is now complete. The Irish have ‘left the land’ and embraced new technologies; the Irish are modern, urban, and wealthy and live in an information society! While Government has been keen to perpetuate and exploit this perception the reality in Ireland is far more complex. Everybody did not leave the land, everybody does not live in urban areas, and development in Ireland, similar to other countries and regions, has exhibited signifi cant spatial imbalances.

All services require threshold populations. When a population falls below certain levels then it no longer becomes economically viable to sustain services, or indeed for new services to be offered. In Ireland during the period of the Celtic Tiger, as the economy boomed, and as the numbers engaged in agriculture declined,

Page 96: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

96

many rural areas experienced either a rationalization or complete loss of services in both the private and public sectors: banks, postal services, hospitals, schools, policing, public transport, agricultural supply stores, petrol stations, shops, pubs either closed or severely curtailed their opening hours. Many rural spaces (and urban spaces) have been bypassed by the Celtic Tiger and it is informative to explore some of those spaces.

In the Republic of Ireland urban areas are defi ned as places that have a permanent population of 1,500 people or more. All urban areas exert an infl uence on the surrounding countryside. As a general rule, the larger the urban settlement the greater the infl uence it exerts. Bryant’s (1982) work offers a conceptual framework for research in rural areas because it offers a typology of rural spaces. The key ideas underpinning this typology are

the size of the urban centredistance from the urban centre

These two criteria determine the characteristics and functions of the rural space. Bryant et al. (1982) identifi ed three zones (Figure 1). The fi rst of these is the rural urban fringe. This is located on the edges of urban centres and is sub-divided into two zones, the inner fringe and the outer fringe.

The Inner Fringe: is the area where there is little doubt about the ultimate conversion of rural land to urban uses. Much of the land is already under construction or has received planning permission.

The Outer Fringe is characterised by rural land-uses but is infi ltrated by single-family dwellings along route ways (ribbon development). It exhibits some industrial activity (large industrial estates) and warehouse retailing or megastores.

Figure 1 Conceptualising Rural Spaces Bryant et al (1982)

Outside of this zone is the Urban Shadow. Here the physical evidence of urban infl uence is minimal; the landscape does not look urban. But in this zone the urban

1.2.

Page 97: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

97

area exerts a strong infl uence. People live urban lifestyles in a rural setting. They work in the urban centre, they socialize in the urban centre; they commute to work; many residences are non-farm residences and a lot of land is in non-farm ownership.The third and fi nal zone identifi ed by Bryant is the Rural Hinterland. Here urban infl uence is felt through second home ownership. But the majority of residences are farmsteads and landownership is largely held by the farming community.

Outside of the rural hinterland there are spaces that merit attention but are all too often neglected by policy makers and development organisations. Bryant refers to such spaces as the weekend and seasonal lifespaces i.e. a recreational space for those living and working in the urban centre. But what happens if an area outside of the rural hinterland does not possess the qualities or infrastructure to attract or cater for tourists. There are many such places in Ireland.

As one moves through this model from the centre to the edges there is a decrease in population density. Populations have the highest densities in urban areas and are less dense in the rural hinterland. This has signifi cant implications for the delivery of services, the quality of services and the development of infrastructure. It helps to explain inequities. The area most affected by such rationalizations and closures, as mentioned previously, is the space outside of the rural hinterland. In a reversal of Bryant’s approach, where rural spaces are defi ned in terms of the urban centre, we refer to this space as ‘the core rural area’. In the context of the information society we would like to focus on one such area and highlight the challenges that it and its inhabitants face when attempting to access the potential benefi ts offered by information technology. We would like to briefl y focus on one such space.

3. Locating the Study:

This study focuses on an area within Southern Ireland in the province of Munster. It is located in an area that is not directly impacted upon by the main urban centres. This area in South Tipperary does not possess the threshold populations required for accessing a broadband service at similar costs to those offered to populations of larger urban centres. Figure 2 provides an overview of the major urban centres in Ireland. Figure 3 outlines the location of the main urban centres in southern Ireland. Figure 4 imposes Bryant’s (1982) model on the south of Ireland and Figure 5 identifi es the small towns and villages that lie outside the urban hinterland and occupy the core rural areas.

Page 98: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

98

Figure 2 Figure 4

Figure 2 Figure 4

Page 99: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

99

4. An Infrastructural (Geographical) Divide?

The important point to remember in this brief discussion and in the model shown earlier is the notion of population thresholds for service provision. Based on sound economic principles, a private, profi t motivated company will choose a location to sell its goods or services, where that location will achieve the highest profi t margins. In providing a service, such as broadband, the urban centers, will be the fi rst to benefi t, with the largest centres such as Cork receiving it fi rst. This is what has occurred to date, with broadband slowly diffusing out from the core urban areas, to the urban shadow, rural hinterland, towards the core rural areas – if it is economically viable.

In a recent survey by the Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD), Ireland was placed nineteenth out of twenty-two for broadband take-up (Irish Times, 8/11/05:19). If one was to suggest a reason for this poor rate of take-up, it would be important to acknowledge the fact that many areas in the country are not in areas where broadband is available. In 1999 the Irish government decided to privatize the company that controlled the country’s telephone infrastructure. That company held a monopoly on all the fi xed phone lines, the physical infrastructure, in the Irish Republic – and it was sold by the government. While in a majority public ownership, that company was recognized, at that time, as being profi table, having low debt, while reducing charges and investing heavily. After privatization, this company, Eircom, “was taken over…..by venture capitalists, and it ran up huge debts, became highly unprofi table, its charges remain relatively high, it cut its investment programme dramatically and so its broadband services are poor” (ICTU, 2005:3).

Eircom still control the physical infrastructure of the telephone system and it makes it diffi cult for its market competitors to access what is known as the ‘local loop’, which is a key part of its network. Sometimes referred to as the last mile, it is the connection from the local exchange to individual phones. By not opening up, or ‘unbundling’ this local loop to its competitors, is seen by many as “a substantial barrier to broadband access” (Broughan, in McCaffrey, 2005:19).

What are the options, therefore, for the people in ‘our’ core rural area? When one searches the government website outlining a planned ‘roll-out’ of broadband, there is an impressive list of eighty-eight areas which are promised broadband in the near future (Figure 6). Unfortunately these are all urban areas – areas with 1500 or more residents, and they do not cover ‘our’ area. Another government initiative is the ‘group broadband scheme’ for communities with fewer inhabitants. While money is being allocated to certain areas for this scheme, it is up to the community themselves to organize it, raise fi nance and enroll subscribers, and while this has been successful in some areas, unfortunately this has not yet occurred in ‘our’ area.

Page 100: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

100

Figure 6

There is an option on the government’s website to enquire if the area you live in has broadband access (Figure 7)). Entering ‘Tipperary’ followed by ‘Clogheen’, the person enquiring is informed that broadband is available in the area from a host of service providers.

Figure 7

Page 101: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

101

When investigating each service provider’s website, however, it appears that most are satellite service providers and they require a sizeable consumer base, and this option would appear to be prohibitively expensive for many people. Eircom are listed as broadband service providers for the area, yet when enquiries are made to them regarding broadband, they can not supply it. They can offer slower, restricted alternatives such as ISDN lines, but the speed of uploading and downloading material is much slower than broadband and as such, it is an inferior product.

The pattern of rural housing in Ireland has changed somewhat in recent years with many of, what are known as, ‘one-off’ houses being built (Aalen, 2000). This form of development has many long-term infrastructural implications. While ‘ribbon development’ has spread outwards from towns and villages, the houses built in that manner were in close proximity to one another (Aalen, 2000a). They can receive ‘services’ as a group. If receiving a fast access, inexpensive broadband service is problematic for areas of relatively high density within our core rural area, the options for the inhabitants living in these newer houses and for the existing inhabitants of the older, still isolated houses are limited and limiting.

Page 102: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

102

5. A Digital Defi cit?

As mentioned previously with the widespread use of electronic devices such as televisions and mobile phones, the level of skill required to operate them correctly is limited. With computers, however, their use, accessing information on the internet and using these technologies to their full potential does require a degree of skill. This is not an instinctive, inherited trait – it has to be learned. With Ireland making claims that it wants to be a market leader in information technology and the insistence that the government is committed to evolving towards an information society, one could safely assume that the proper foundations were being put in place. A `Broadband for Schools` programme, initiated by the government, has recently awarded the contract to supply broadband to almost 4000 schools, to a number of internet service providers –

“Dundalk based internet services provider Digiweb has been awarded the single biggest contract in the Broadband for Schools programme… with a contract to provide broadband access to 1,428 schools throughout the country. Smart Telecom… is set to supply high-speed internet access to 1,041 [additional] schools.” (www.electricnews.net/news/html?code=9574896)

With Ireland ranked 21st lowest out of 22 European countries for investment in schools (OECD, 2004), what will the Broadband for Schools programme actually achieve? If we return for a moment to the map of, what we referred to as, the core rural area, it is interesting to investigate briefl y some statistics from national schools (5 – 12 year-olds) in that area.

School No.of Students No. of Computers Ratio of Students to Computers

Newcastle Primary 72 7 10.28:1Ardfi nnan Primary 188 13 15.66:1Grange Primary 168 9 18.66:1Clogheen Primary 98 5 24.5:1Cahir Secondary 800 30 26.66:1

The students from these national (Primary) schools and students in the other national schools from the surrounding area, attend ‘Secondary’ schools and colleges in the area, from the age of twelve up to seventeen or eighteen years of age. The nearest Secondary school, the one that is serviced by school buses, is situated in Cahir. The majority of students from the surrounding national schools ‘feed’ into this Cahir secondary school which currently has a student population of approximately 800. It has approximately 30 computers for this student body and at present there are no computer classes for fi nal year students. It is not that surprising, therefore, when some Third level students (universities etc) approach you in college and inform you that they have never even turned on a computer.

Page 103: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

103

While we have been discussing these few schools from this rural area, this is not an atypical example of the school system, whether they are rural or urban. In a recent article in the Irish Times (a leading Irish newspaper), Breda O`Brien, a teacher from a Dublin school discusses the lack of resources for the Information and Communications Technology (ICT) sector within secondary schools and the associated problems for those entrusted to co-ordinate ICT programmes within those schools. She states that “being a secondary teacher who is an ICT co-ordinator is probably a fast-track either to a mental breakdown or sainthood, such are the demands from staff, management and pupils”. She also mentions the lack of technical support in schools. She adds “It is impossible to imagine a business, no matter how small, functioning without technical support, so why do we expect complex organizations such as schools to make do without? At the moment, schools are often dependent on expertise supplied by past pupils or parents on a voluntary basis, and there is only so much you can ask such a person to do” (Irish Times, 8/11/05:12).

6. Conclusion

Some of the problems outlined above, with regard to accessing technology and becoming fully integrated into the information society, can be overcome depending on personal income. It is possible to purchase computers; it is possible to access courses that provide tuition on computer and internet use; it is, in theory at least in some areas, possible to purchase broadband technology from satellite broadband service providers. However, for the majority of people living in rural spaces the potential to develop new skills is limited by both their lack of access to IT and the poor quality of IT services available compared to urban areas.

A key problem for rural spaces in Ireland is that for sound economic reasons the high-speed Broadband technology is being delivered to urban areas fi rst. Economies of scale operate in favour of urban areas. The information based industries therefore cluster in urban spaces by-passing many rural spaces. The challenge for those governing Ireland and creating policy is to unlock the potential of information technology.

There has to be fast, reliable and inexpensive access to the internet.Schools need better access to information technologies and properly trained teachersThose who have left school (adults of all ages) also need access to information technologies and education.

If the decline of rural areas is to be halted and if new opportunities are to be afforded to the inhabitants of these areas, then these key issues have to be addressed urgently.

1.2.

3.

Page 104: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

104

7. Bibliography

Aalen, F. (2000) ‘Buildings’ in Aalen, F., Whelan, K. and Stout, M. (eds) Atlas of the Irish Rural Landscape. Cork University Press : Cork. pp.145-179.

Aalen, F. (2000a) ‘Contemporary Challenge’ in Aalen, F., Whelan, K. and Stout, M. (eds) Atlas of the Irish Rural Landscape. Cork University Press : Cork. pp.236-243.

Brady, G. (2000) ‘Agriculture, Forestry and Fishing’ in Redmond, A. (ed) That was then, This is Now. CSO : Dublin. pp. 119-124.

Brown, T. (1985) Ireland : A Social and Cultural History 1922 – 1985, Fontana Press, London

Bryant, C. R., Russwurm , L.H. and McLellan, A.G. (1982) The City’s Countryside: Land and its Management in the Rural-Urban Fringe, Longmans, London

Casey, C. (2005) ‘Broadband and Rural development: Opportunities and challenges for social Exclusion, http://www.ilsu.ie/Publications.html

Cawley, M. and Keane, M. (1999) ‘Current Issues in Rural Development’ in Davis, J. (ed) Rural Change in Ireland. Institute of Irish Studies : Belfast. pp. 143 – 160.

CSO (2003)DAF (1958) Some Features of Irish Farming. Special Leafl et 33. Department of

Agriculture : Dublin.EU. (1997) Agenda 2000 : For a Stronger and Wider Union. Commission of the

European Communities : Luxembourg.EUa, (2004) Ireland and the EU 1973 – 2003.Euros ta t (2004)ht tp : / /epp.euros ta t .cec .eu . in t /por ta l /page?_pageid=

1090,30070682,1090_33076576&_dad=portal&_schema=PORTALFeehan, J. (2003) Farming in Ireland : History, Heritage and Environment. Faculty

of Agriculture : University College, Dublin.ICTU, (2005) Irish Congress of Trade Unions Newsletter.McCaffrey, U. (2005) “Labour Urges Division of Eircom” , Irish Times, 8 November

2005:19.O`Brien, B. (2005) “Insuffi cient IT resources in schools – that does not compute” in

Irish Times, Tuesday, November 8th, 2005 :12O’ Connor, R. (1988) The Origins ,Ethos and Geographical Expansion of Muintir

na Tire 1931 – 1970, unpublished Masters Thesis, Department of Geography, University College, Cork

OECD, (2004) www.oecd.org/document/57/0,2340,en_ 2649_33703_33950905_1_1_1_1,00.html

Shiel, M.J., (1984) The quiet revolution : the electrifi cation of rural Ireland, 1946-1976, Dublin. O’Brien Press

www.agriculture.gov.iewww.electricnews.net/news/html?code=9574896

Page 105: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte
Page 106: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

Cultures of Cork: Community, Ethnicity and Broadcasting

Marie - Annick Desplanques

Cliona O’Carroll

Page 107: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

107

Cultures of Cork: Community, Ethnicity and Broadcasting

Marie - Annick DesplanquesCliona O’Carroll

Department of Folklore and EthnologyUniversity College Cork

Part 1: Marie-Annick Desplanques

Cork was awarded the status of European Capital of Culture for the year 2005.1 News of this award had been made public two years previously and it was in 2003 that a committee was set up to organise and oversee a programme of cultural activities which would justify and pay tribute to this designation. Although primarily concerned with the “cultural”, this designation nevertheless has a political and economic context if only by virtue of attracting funding, however limited, from the European commission. The political discourse, local and national, refers to a Designation with a capital “D” to qualify what is clearly perceived as an achievement. The term appears as such in all the “offi cial” printed material. To an extent one can argue that the context of this “designation” refl ects on previous years of political and economic discourses and policies which have lead Ireland onto a path of levelled integration within the European Community as an economic and political entity. Economists can attest to the signifi cant improvements in the Irish economy since it has benefi ted from the various incentives European monies have granted on its infrastructure and indirectly but ultimately its business community. Much can also be said and has been written on how, comparatively, little improvement has resulted within the social and cultural sectors. Placing the “year of culture”, to use of one the many local appellations of the 2005 Designation, within the context described above, is necessary for an understanding of the local discourse and the plurality of responses, particularly in the “community sector” to which the Northside Folklore Project (NFP) belongs2.

While the focus of this paper concentrates on the contribution of NFP to the offi cial “European Capital of Culture” programme, it is nevertheless important to note that the targeted infl ux of fi nancial resources, its temporal and geographical boundaries but also and most signifi cantly the limited overall budget, contributed

1 See: www.cork2005.ie2 For more information on the Northside Folklore Project see: Marie-Annick

Desplanques, “The Northside Folklore Project. A case study in applied social ethnology” en II Xornadas SINDUR: Novas Tecnoloxías e Economía Cultural, pp. 29-51. Santiago de Compostela: Xornadas do IDEGA nº7, 2005.

Page 108: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

108

to the generation of a dynamic public debate around concepts and “defi nitions” of culture where parameters of inclusion and exclusion came very much to the fore. The parallel or fringe group “Where’s me culture?” has been one of the most active forums of this debate.3

The Northside Folklore Project was established in 1996 as a community archive and research centre under the combined auspices of the Department of Folklore & Ethnology at University College Cork, FÁS and Northside Community Enterprises to simultaneously promote and integrate academic research and community development by creating an important educational and cultural resource while providing employment. Thus its community based multimedia research ethnographic archive fonds is used as the basis from which the team of researchers produces print, audio, video and internet publications on aspects and topics pertinent to the folklore, popular culture and oral history of the area.4

In 2003, the Cork European Capital City of Culture committee approached the Northside Folklore Project for input with a view to initiating a partnership. A dual faceted initiative was retained and NFP engaged in a project entitled “Cultures of Cork” which consists of the production of six radio programmes, based on a selection of excerpts from 42 ethnographic interviews representing a sample of the growing multi ethnic population of Cork city. The second part of this paper will discuss the logistics of the actual production of this project. The title of the project however, bears signifi cance in relation to the above-mentioned debate as to uses of the term “culture” and its potential intrinsic hegemonic dimension. The ethos of the Northside Folklore Project has always been to give an applied dimension to what Gearóid Ó Crualaoich has called the emancipatory mission of folklore studies.5 In practical terms and in the context of the Northside Folklore Project, it refers to the collective decision making process regarding the overall research agenda of NFP as being representative of the communities that contribute to its ethnographic collection. Furthermore and in this respect, the growth of a changing and ethnically diversifi ed population in Ireland and in Cork city in particular has led to reconsiderations of NFP’s representation of locally based emerging popular and traditional culture expressions. Using “Cultures” in its plural form when submitting a proposal to the organising committee signifi ed NFP’s research team’s perception and acknowledgment of an important and noticeable ethnic diversity in the urban community.6

3 For more information consult the following website: http://www.wheresmeculture.com4 See: www.ucc.ie/research/nfp. Alternatively and as the site is currently being “renovated”

enter Northside Folklore project in google or other internet search engines.5 The expression was used in the initial NFP funding application document prepared by Gearóid

Ó Crualaoich and myself which we submitted to the “UCC Presidential Fund” in 1995. 6 For more information on perspectives on ethnicity see: Stephen Stern “Ethnic Folklore

and the Folklore of Ethnicity,” Western Folklore 36:1 (1977), 7-32; Elizabeth Tonkin, Maryon Mcdonald, & Malcolm Chapman, (ed.), History and Ethnicity (London & New York, 1989).

Page 109: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

109

Over the ten years the Northside Folklore Project has been operational its research team has comprised of a variety of community and academic researchers coming from Australia, England, France, New Zealand, Spain and The United States, while some of the local researchers had previously lived abroad for lengthy periods of times in such countries as those mentioned in addition to Germany and the Netherlands. This relative level of ethnic heterogeneity turned out to be an asset when internal discussions revolved on “ethnicity” and there was no shortage of handy examples to illustrate what may otherwise have been somewhat of a complex concept to non-academic researchers. Cork is a city where some of its inhabitants pride themselves of never having crossed over to the other side of the river. Yet, paradoxically that strong awareness of local identity was a factor which coupled with locally expressed notions of “clan” - which means family in the Irish language- and “tribal” an adjective which some Corkonians use to qualify the make up of their city, was helpful in introducing concepts which academics would otherwise confi ne to anthropological taxonomies. Although the NFP team of researchers were cognizant of the academic discourse, it is the common or vernacular understandings of the notions of “ethnicity” as implied in their popular culture dimensions which informed the actual wording of the NFP project proposal to the “Cork 2005” committee. It is important to note that in its “Idea Submission Guidelines” document, the semantics very much focus on various usages of the word “culture” as the following excerpts which we retained as important for our application document, illustrate:

We want to encourage:Collaborations across different cultural areas.Projects that engage with other cultures and diverse groups.Cultural projects that animate the physical city and that reveal this city to its citizens.Cultural projects that emerge from, collaborate with or contribute to com-munities.Projects that articulate cultural aspiration.Cultural projects that leave a legacy.Projects that will develop new cultural networking opportunities at local, na-tional and international level.Projects that affect a mindshift and increase Cork’s capacity to be a more ac-tive centre for creativity.Cultural projects that will increase confi dence, and transform the perceptions of the city.Activities that build esteem, encourage exploration, creative exchange and discovery.Cultural Activities that explore the concept of citizenship.Projects that illuminate forgotten and undervalued cultural work.7

7 “Idea Submission Guidelines” : http://www.cork2005.ie/idea_submission_guidelines.html

•••

•••

••

Page 110: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

110

To an extent the wording of the extract allows for various interpretations of the term “cultural” as a qualifi er and in that respect intends to be inclusive of a wide range of expressions, perceptions and applications. When used in its substantive form, as a noun, it appears in the plural as does the word “communities”. It was partly the attention to these details that prompted the title of our project submission as “Cultures of Cork” and while we decided not to embark on the potentially controversial usage of the term “ethnic” in our own document we nevertheless referred to our methodological approach as ethnographic.8

Thus the excerpt that was retained by the “Cork 2005” committee to summarise our project reads as follows:

The project centres on a multi-cultural ethnographic fi eldwork project representing the diverse communities now living in Cork, which will serve as the raw material for a radio project exploring the diversity of life and identities in today’s Cork city. Approximately 40 ethnographic interviews will be carried out with native and non-native inhabitants of Cork by the Northside Folklore Project staff. These interviews will be added to the Northside Folklore Project archives, and will also be used in the production of 6 half-hour radio programmes focussing on expressions of life in Cork.9

“Cultures of Cork” therefore addressed the main themes of exclusion and marginalisation to communities on the periphery of “Information Society” explored in this collection of essays. In our particular case and as will be addressed below, the notion of periphery exists very much in its socio-economic as well as in its cultural or ethnic dimension.

Thus addressing this topic is partially achieved by training the members of the Northside Folklore Project research team, who have come from the “long-term unemployed” sector of society, a term used in the government bureaucratic discourse, to conduct ethnographic research with members of ethnic communities whose linguistic and cultural experience differ from their own. Although it must be pointed out that a small percentage of the interviewees are native of Cork city, their experience and expertise were sought out to give a diachronic dimension to the project in terms of eliciting narratives relating to the memories of the city in the mid twentieth century, thus keeping with notions of continuity and change which are fundamental to the process of tradition. We were also conscious not to remain on what could be perceived as the boundaries of exclusion, but rather to explore expressions of the “multi-cultural” dynamics now present in the everyday lives of Cork people, by bringing some level of integration in the process of the collection of the ethnographic

8 I am referring here to the ongoing battle which the Travellers community is engaged in to get recognition from the Irish Government as an ethnic minority.

9 Marie-Annick Desplanques and Mary O’ Driscoll, “Project Execution Plan Prepared for Cultures of Cork” Cork 2005 (2003) p4.

Page 111: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

111

material and also of the production of the radio programmes that ensued. The notion of “information society” is understood here in terms of using

popular media in content and form. While the emphasis is on the narrative form of experience, as in the stories that are shared and broadcast on the radio, a medium available to all, the broadcast stations chosen were also community based. As Cliona O’ Carroll will further detail in the second part of this paper, digital technology allowed addressing the ephemeral value of radio as a means of information, by the production of a CD set of the programmes.

Part 2: Cliona O’Carroll

‘How’s it goin’, boy?’: an exploration of place, memory and belonging through digital technology.

Walking around the city we pass hundreds of people, unaware of the memories, stories and experiences fl oating around in their heads. Living in a mining town in South Africa, going to the Lee Baths as a child, trapping birds in the mountains of eastern Turkey, moving through the streets of Cork in a fi re brigade and along the river Lee in a currach are just some of these.

The Northside Folklore Project has been asking about and listening to the everyday experiences and memories of a wide range of people, in order to share the material through the radio. We have carried out more than forty interviews with Cork residents from various backgrounds, including Australia, the Marsh, Nigeria, Gurranabraher, Russia, Evergreen Street, Iraq and many more. Each interview covers similar topics, including childhood memories and games, neighbourhoods, everyday life and ‘my Cork’. Experiences that speak to each other, and themes that have emerged as important to interviewees, have been compiled into six half-hour radio programmes that give listeners a window into the hidden worlds of the city10.

The press release above gives an idea of the nature of the ‘Cultures of Cork’ project. The project involved an attempt to provide a taste of and an insight into two things:

The way the city of Cork is mapped and invested with meaning by its inhabit-ants through experience and narrativeThe diverse backgrounds and worlds of personal memories that shape and fl avour this process.

We also hoped to contribute to a process of contact where people from diverse backgrounds are exposed to each other’s lives through interviewing or through

10 Northside Folklore Project Press Release, March 2005.

Page 112: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

112

the potentially intimate narration of the everyday on radio, thus providing a small counterstream of experience to the prevalent process of ‘othering’ the increasing numbers of immigrants to Ireland. In what follows, I would like to give a short assessment of the medium of dissemination and the technologies used to strive towards these goals, from the point of view of how they affected the project process and outcomes, and the Northside Folklore Project’s overall mode of operation.

The project was made possible by the support of Cork 2005 and the use of digital audio recording and editing technology. As a community-based group, use of MiniDisc recorders and access to digital audio editing software enabled us to carry out work unthinkable ten or fi fteen years ago. In the not-so distant days when radio editing involved physically cutting and splicing analogue cassette tape, an organisation such as ours could not have produced broadcast quality programming while keeping such control over the process and outcome.

This project was our fi rst to use radio as a medium of dissemination. Radio was a very fi tting medium for sharing the work of the project, and also challenged us and helped us grow in the quality of our recordings and holdings. It was suitable for a number of reasons. As our ethnographic interviews are oral in character, the material could be presented in a format close to the original. Because of this, we could represent the interviewees and the liveliness, humour and emotion of the narratives in a fairly direct form, thus avoiding the potential loss of the immediacy and intended meaning of the narrative inherent in printed media. Also, radio may be more accessible than the written format for many, particularly those with literacy diffi culties and some non-native speakers of English. This accessibility is important to us as a community-based organisation. As there is a long tradition of radio use in Ireland, radio is also more accessible and is seen to be more ‘user friendly’ than, for example, a website. With regard to the interviews, sound recordings are less intimidating to interviewees and so have a better chance of accessing intimate and powerful narrative in a non-threatening way than video-recording. It is also less potentially intimidating when dealing with some of the topics that we covered (for example, the negative side of being an immigrant to Ireland). It was less of a challenge to our researchers in the sense that they had fewer variables and less equipment to worry about, freeing them to be able to concentrate on being warm and human.

In order to carry out this project, and because we had the funding to spend time and money designing and carrying out a new approach, we changed a lot of the modes of operation of the Northside Folklore Project. We changed from the use of cassette machines to MiniDisc machines, carried out the necessary training for this, and bought and installed audio editing software. Processing the interviews for subsequent archiving and broadcast forced us to focus on and codify our system for processing interviews (the use and wording of release forms, accession to the archive, form of storage) and resulted in the implementation of systems for use in the future.

Page 113: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

113

‘Finished product’: broadcast and CD

This was just the second interviewing project carried out by the NFP that aimed specifi cally towards a fi nished product to be publicly disseminated11 in addition to adding to our archive holdings. In this sense, it was rather a different experience for interviewers. Rather than carrying out interviews and depositing them in the archive for consultation at some future date, the interviews were analysed directly afterwards for emerging themes and appropriateness for use in radio. This encouraged us to engage in a process of refl exivity regarding interview techniques that was more immediate and goal-orientated than in the past, and resulted in swift and noticeable enhancement of our technique, with regard to both audio quality and the interview dynamic.

Although the experience of processing digital recordings for radio, and the attendant understanding of what makes a ‘clip’, stylistically and technologically, will be invaluable in future work on the NFP’s website, we feel that traditional broadcast media such as local and national radio networks should not (in our context) be ignored in favour of exclusive website use. Creating a series of radio programmes, which were subsequently produced as a CD box set, encouraged a heightened sense of achievement among interviewers and interviewees through the production of a tangible project result shared with the wider community. The broadcast of a radio series creates a sense of occasion often accompanied by excitement, and sparks off discussion in the community.

In conclusion

The NFP benefi ted greatly from the 2005 ‘Cultures of Cork’ project on a number of levels. The opportunity to switch to new modes of collection and dissemination as part of a well-defi ned ethnographic radio project enabled us to ‘road-test’ new technologies and techniques in a period of intensive interviewing and interview processing, and to implement new systems for digital audio and image collection and storage. There are, however, challenges that attend the use of new technologies in any small-scale community project. The ‘Cultures of Cork’ project has ended, and with the departure of the special project co-ordinator, employed for the duration of the project, and the technician, whose social employment scheme came to the end of its fi xed term, the NFP does not have anyone with the skills necessary to carry out anything but the most basic manipulation of collected audio, or the time to acquire those skills. Without adequate and sustained funding and support, the project is not likely to fulfi l the potential afforded by access to new technologies. The result is an imbalance between newly-acquired ambitions and technological capabilities on the one hand, and a skills defi cit due to staff turnover on the other, which may 11 Stephen Hunter, (ed.) Life Journeys, (Cork: Northside Folklore Project, 1999)

Page 114: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

114

have a severe impact on the morale and capabilities of the organisation. Access to potentially useful technologies will be rendered ineffective unless accompanied by sustained training and technical support.

During the course of the project, however, the creative and growth potential of the use of digital technology became apparent. The fact that radio production has become more accessible through digital recording and editing techniques has enabled us to represent slices of a multi-ethnic city in a state of change back to the people of that city.

Page 115: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte
Page 116: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

The Information Society in Greece

Markos Kourgiantakis

Emmanuel Petrakis

Page 117: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

117

The Information Society in Greece

Markos Kourgiantakis and Emmanuel PetrakisEconomics Department

University of Crete

1. Introduction

The evolution of information and communication technologies (ICT) has certainly changed the most of, if not all, human activities. The so-called Information Society sets a new environment worldwide and creates many novel opportunities for the improvement of the quality of life.

During the last decade, the European Union (EU) as a supra-national organization had already launched two action plans, eEurope 2002 and 2005, and starts a new one (i2010) in order to coordinate the policies of all its member states and make the EU the most competitive and dynamic knowledge-based economy by 2010. Nevertheless, considering the homogeneous evolution of information society, these efforts have not reached the expected results until now. The phenomenon of digital divide that refers to uneven diffusion of ICTs between developed and developing countries is obvious inside today’s EU. The peripheral states, especially those in the Mediterranean region, still lag behind in the adoption of ICT practices in contrast to the more developed states in the northern Europe.

Greece belongs to the group of less developed countries with respect to the evolution of information society. Based on the existing literature, this paper describes the e-readiness of Greece today, investigates and analyses briefl y the most important obstacles for the development of new economy in the country and fi nally it concludes with some proposed actions for the improvement of the situation.

2. Current situation

2.1. Policy: High priorities but ineffective strategies

Greek governments try to harmonize immediately the national strategies with the EU’s priorities for information society. Based on some basic principles, such as the equal opportunities/ access for all and the creation of the proper environment for entrepreneurship and innovation, the Greek state has set up several bodies and

Page 118: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

118

initiatives like the “Operational Programme for the Information Society”, in order to promote all the aspects of information society in Greek society (White Paper, 2002). Unfortunately, the following results prove either the ineffectiveness of the undertaken measures, or the inability of the public sector to support these measures and initiatives.

2.2. Infrastructure: Better than ever

Nowadays, Greek national and private networks can support a large range of telecommunication services offered to corporate and private users. Nevertheless, the expansion and the improvement of infrastructures were signifi cant late. The basic reason for this was the delay in liberalisation of the national telecommunications market (full sector liberalisation on January 2001) compared with other west European countries. Some recent problems that can be indicated is the inequality in the development of broadband infrastructures between urban and rural areas and the high prices set by Greek telecommunication and Internet providers in some services (even in ADSL connections).

2.3. Indicators for Greek Information Society

There are several studies about the estimation of ICT usage by Greeks (e.g. GRNET, 2005; E-Business Forum, 2003; Buhalis and Deimezi, 2003). Despite the different samples and methodologies used, all of them present small variations in basic statistics. The following analysis is mainly based on the latest research conducted by the new-established “Observatory for the Greek Information Society” (OGIS) in summer 2005. The target of this research was the estimation of the indicators that has been set by EU in eEurope/i2010 project. The results for the most basic indicators are presented in Table 1.

Page 119: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

119

Table 1. Basic Indicators for the Information Society in Greece

Indicator 2005a 2004b EU25b (2004)

Citizens access to and use of the InternetHouseholds having access to the Internet at home 24% 17% 43%Individuals regularly using the Internet 18% 17% 38%Enterprises access to and use of ICTsEmployees using PCs connected to the Internet in normal work routine 28% 21% 26%

Enterprises (10+) having access to the Internet 93% 87% 89%Enterprises (10+) having website/homepage 56% 49% 58%Enterprises (10+) using Extranet/Intranet 28% 12% 14%e-GovernmentIndividuals Government to Consumers interactions 8% 7% 21%Enterprises Government to Business interactions 81% 61% 45%e-LearningIndividuals having used the Internet for training /educational purposes 5% 7% 10%Enterprises (+10) using e-learning applications 10% 20% 36%e-HealthPopulation using Internet to seek health information 3% 4% 2,5%e-commerceEnterprises’ (10+) total turnover from e-commerce over the last year 0,2% 0,2% 2%Individuals having ordered/bought goods online in the last three months 5% 1% 17%

Enterprises (10+) having received online orders over the last year 8% 5% 13%Enterprises having received on-line payments for Internet sales over the last year 3% 6% 13%

Enterprises having purchased on-line over the last year 12% 14% 27%Broadband penetration/ accessEnterprises with broadband access 36% 21% 52%Households with broadband access 1% ~0% 15%Public services with broadband access 72%Internet users’ experience and usage regarding ICT-securityIndividuals with Internet access having encountered security problems 44%Enterprises with Internet access having encountered security problems 52% 32% 30%

Sources: a: Observatory for the Greek Information Society, 2005; b: Eurostat, 2004

The use of ICT and the Internet by individuals In 2005, more than 50% of Greek households have at least one PC of any

kind (desktop or laptop). One out of four households is connected to the Internet usually through a PSTN or ISDN line (the broadband access is extremely limited).

Page 120: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

120

This percentage is not representative for the overall Internet access, while almost 40% of the Internet users in Greece have regular access also/or exclusively from their workplace and another 50-60% from other places (universities, internet café, etc). The current percentage of Greek population using the Internet in daily/ regular base is about 18% (OGIS, 2005). The estimation for the overall population use the Internet was almost 25% at the end of 2004 from 13% on 2001 (GRNET, 2005). It must be also mentioned that this year’s forecasts for population intend to acquire PCs and to access the Internet are lower in contrast to forecasts for previous years (ibid.)

The characteristics of Greek population with PC and Internet access are not different with the characteristics of e-populations in the rest of the world. Penetration rates are signifi cant higher for young people between 16 and 34 years of age, for people with higher education level, and for people living in urban and suburban areas. Additionally, a slightly higher percentage of males than females record themselves as being familiar with ICTs and the Internet. The main incentives of using the Internet are searching information for products and services (84%), electronic mail (70%), entertainment (60%), access to general information (42%) and travel info/services (40%). Other important activities engaged in on the Internet like online banking and ordering/ purchasing are still underestimated by Greek users.

The use of ICT and the Internet by enterprisesThe penetration rates for Greek enterprises are signifi cant better, although there

is a digital divide between large and small/medium enterprises (SMEs). In order the following statistics to be explained reasonably, someone must take into consideration that SMEs in Greece are in their majority one-man businesses (~80%) and another 11% of enterprises corresponds to partnerships, while the percentage of limited companies or limited liability companies stands at 4% and 2% respectively.

Beginning with the technological infrastructure of Greek fi rms, the last analytical data from 2002 (e-business forum, 2003) show that more than two out of fi ve SMEs uses PCs and one out of 10 uses a computer network. The main reasons for the use of PCs by SMEs are accounting offi ce applications, computerization, followed by production and commercial applications. Considering the use of specialized IT systems, the percentages of SMEs with systems such as ERP and CRM are 1-2%, while the percentage corresponding to connection to e-marketplaces is almost zero.

In 2005, 93% of enterprises with more than 10 employees (10+) have Internet access, while for micro fi rms (1-9 employees) the same indicator is estimated to 38%. Fifty six percent of enterprises (10+) have a corporate website (10% for micro fi rms). It is also estimated that percentage of Greek employees using computers connected to the Internet in their normal work routine is almost 28%.

Page 121: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

121

E-governmentThe modernization of Greek public administration through the new ICTs and

the Internet is still ongoing. Today, all the ministries and the central economic and administrative authorities are online and have websites that are rich in information but do not provide any other online services to the citizens. The number of online public services is extremely small and the best paradigm is TAXISnet, which has been created by the Ministry of Finance for the provision of taxation services. The traditional bureaucratic mechanisms, the lack of back-offi ce systems, as well as the unskilled on ICTs employees in public sector are the most basic obstacles for the further improvement of e-government in Greece (White Paper, 2002). Moreover, signifi cant differences are also indicated in the use and adoption of e-government practices between central administration and local administration authorities (Mandalianos et. al., 2005). The positive point in the Greek e-government reality is the satisfactory diffusion of open source software in public sector (almost 32%).

Nowadays, about 8% of citizens and 80% of enterprises have some kind of interaction (mainly informational) with the public sector.

E-business / e-commerceGreece takes the 28th place (out of 68 countries) in e-business ranking of

Economic Intelligence Unit (EIU, 2005). Concerning the demand side and despite the rapid growth of Internet usage in the last years, Business to Consumer (B2C) e-commerce in Greece is still in its infancy. Only fi ve percent of Greeks made an online order or payment during the last year (OGIS, 2005), and this percentage is signifi cant below the European average that approaches 20%. One out of fi ve Internet users claims that has made at least one online purchase in their life (GRNET, 2005). Buhalis and Deimezi (2003) present a number of factors that have been identifi ed as barriers to B2C transactions for Greek population such as the lack of internet transaction trust, the lack of access to credit cards, language barrier and the preference to traditional way of purchasing. The latter barrier is common to consumers in Mediterranean countries, where the purchasing process is a form of social exchange and interaction (ibid.). With regard to their characteristics, Greek e-consumers prefer to buy online from foreign websites (60%) and usually they purchase books/CDs, consumables and PC related products, and travel tickets.

Similar with the individual consumers, Greek enterprises are moving slowly to e-commerce practices. Some today’s statistics for e-commerce activities of Greek enterprises are given in the Table 1. Other, more qualitative, common fi ndings in researches related to e-business practices by Greek enterprises (e.g. e-Business Forum, 2003; Kourgiantakis et.al, 2003) are:

The retail sector is lagging behind in the adoption of e-commerce.The smaller the fi rm, the lower the degree of e-business adoption.

••

Page 122: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

122

Online marketing is the basic reason for creating a corporate website.ICT cost, trust and security in electronic transactions, as well as the lack of advice and the lack of knowledge in e-commerce issues are considered as the most serious obstacles.SMEs believe that the role of the government and other “third bodies” must be more active and helpful to their attempt for using e-commerce.

E-healthVery few Greeks are reported to search the Internet for health related matters

(3%) in 2005. In this light, it is not surprising that not many online health services, whether public or private are available to Greek citizens. E-user project’s study (2005) for e-health in Greece reports just two Greek Internet news and information portals contain sections on health matters and one targeted at health professionals. In the public sector, the only successful example until today is the website of the Hellenic Centre for Infectious Disease Control that, besides health information, provides information and contact details about its counseling, psychological support, social services, and psychiatric evaluation and monitoring.

As an alternative to the Internet, telephone consultation has already been utilised extensively in both public and private healthcare sector. A recent example of this practice is the open line for doctors’ appointments all over Greece that has been provided by IKA (the largest Social Security Organisation in Greece) since 2003.

E-learningAccording to the OGIS (2005) the use of the Internet for educational purposes

is limited. Only 3% of Greeks have used the Internet in relation to training and educational purposes for themselves or for others in 2005, when the same indicator for Europe was 10% in 2004. Likewise, in contrast to 36% of European SMEs, only 10% of Greeks enterprises (+10) have used a kind of e-learning applications for the training of their employees.

However, the infrastructure and networks in all levels of Greek educational system has been signifi cant improved since 1999. Important problems in ICT infrastructure in tertiary education, are not reported. All Greek universities and research foundations have broadband access to the Internet and the majority of them have already developed many telematics’ services (web services, web-based courses, teleconferences, digital libraries, etc.). In primary and secondary education more than 6.500 full equipment computer labs had been reported in Greek schools until 2002 (Ministry of National Education, 2005). Best practice for European e-learning initiatives is the Greek Schools Network (www.sch.gr) that is the educational intranet, which interlinks all primary and secondary schools and provides basic and advanced telematics’ services (remote network access, e-mail, web-hosting, asynchronous distance learning, etc.) to students and to educational and administrative stuff.

••

Page 123: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

123

2.4. Mobility and new trends

In contrast to low levels on Internet usage, the use of mobile phones in Greece presents very high rates. GRNET (2005) estimates that the mobile penetration ratio in the country is more than 80% at the end of 2004. In addition, the group of mobile users in Greece does not present signifi cant differences with respect to the gender, the age and the locality (urban-rural) of users. However, Greeks mainly use their mobiles for voice communication and SMS messages, rather than data exchange and mobile commerce (m-commerce) practices (ibid.). Although today all the Greek mobile telecom operators provide a wide range of qualitative Internet-based services through 3G technology, their customers prefer not to use these services basically because of the high cost. Based on the above, the m-commerce practices from Greek fi rms are still limited and just some of them use SMS as marketing tools.

It must be also mentioned that the wireless technologies diffusion is emerging fast in Greece. There are a continuously increasing number of hot-spots in public places (airports, hotels, etc.) and the percentage of Internet users who access the web through Wi-Fi is estimated to more than 5% (ibid.). Finally, there is an increasing interest for new technologies like the telephony over the Internet (Voice over IP).

3. How to accelerate

The studies for the evolution of information society in Greece determine more or less the same factors for the delay of ICT implementations in the country. Boucas (2005) makes an extended socio-economic analysis and indicates that the slow development of information society is due to the late industrialization / development of Greece, the weak structure and ineffi cient leadership of the state, the inadequate education and training programmes, the weak civil society and the lack of collective civic spirit in Greek population. Indeed, from the beginning the Greek state concentrates in its old-fashion and bureaucratic mechanisms all the initiatives for the information society and unfortunately it could not manage to exploit effi ciently the opportunities given by EU, like the important co-funding of Community’s Support Frameworks.

Without underestimating the crucial role of the state and central administration, the key for further technology adoption may be the transformation of the existing civil society in each local/regional community. The main difference that separates local environments from more open national or global environments is the strong social capital, which enhances and accelerates a process of exchange and creation of knowledge and innovation. Kourgiantakis and Petrakis (2004) examine the role of “local forces” (universities, local commercial organizations, local administrative authorities, etc) in the case of e-business evolution. They also examine how the basic characteristics of locality, such social capital, proximity and embeddness can

Page 124: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

124

overtake important obstacles for the adoption of e-commerce. Knowing the specifi c characteristics and mentalities of local population, local organizations and structures can increase more effectively the awareness of the population and can undertake and support more successful initiatives related to information society.

As examples of such local actions, two new initiatives for the promotion of information society in the Greek island of Crete are presented here:

a) Electronic Trade Center of Crete (ETCC): The four chambers of commerce in Crete, in association with the University of Crete, undertake the initiative of ETCC in order to contribute effectively in the adoption and exploitation of advanced Electronic Governing (G2B) and Electronic Business (B2B) models from the SMEs of the region. Functioning as Application Service Provider (ASP), the ETCC will operate as a business information portal and simultaneously as the place of vertical B2B e-marketplaces for the promotion and the trade of Cretan products.

b) Prometheus: Prometheus is a novel web-based and open source e-government system developed in Technical University of Crete (Mandalianos et. al., 2005). Municipality of Souda in Crete decided to use the system and the pilot implementation, which included training of municipality’s personnel, was successfully completed. Today the referred municipality, without signifi cant cost, provides through Prometheus online G2C services to its citizens.

4. Conclusions

Despite the efforts and the initiatives of Greek state, Greece is still signifi cantly behind “not only in terms of ICT diffusion, but with respect to the overall ensemble of technological, economic, social, cultural and institutional aspects of the information society project” (Boucas, 2005). The improvement of current situation needs efforts from many entities. The Greek state, as well as the EU, on one hand should insist in general and strategic policies that promote the technological diffusion and on the other hand they should combine their “top-down” approaches for the development of information society with local “bottom-up” approaches. At the same time, the local social networks should exploit their specifi c knowledge and capabilities and undertake a more active role in the confi guration of information society.

Acknowledge

This work is supported by the General Secretariat of Research and Technology under The Operational Programme “Competitiveness” (Grant No. 01ΕΔ332). The authors are grateful to the organizers of the III Xornadas Sindur Conference.

Page 125: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

125

References

Boucas D., (2005), “Encountering the national variations of the information society: the peculiarities of the ‘Greek model’”, 2nd LSE Symposium on Modern Greece, London, UK, available at www.lse.ac.uk (last visit: 24/10/05).

Buhalis D. and Deimezi O., (2003), “Information Technology Penetration and E-commerce Developments in Greece, With a Focus on Small to Medium-sized Enterprises”, Electronic Markets, 13(4), p.309-324

E-Business Forum, (2003), “The use of new IT & Communications Technologies (ITC) by Small and Medium-sized Enterprises (SMEs)”, available at www.ebusinessforum.gr (last visit: 24/10/05).

Economic Intelligence Unit, (2005), www.ebusinessforum.com EUI – Economist Intelligence Unit, (2005), www.ebusinessforum.com Eurostat, “Survey on Information and Communication Technologies in enterprises”,

available at http://epp.eurostat.cec.eu.int (last visit: 24/10/05).E-user project, (2005), “Public Online Services and User Orientation; Country

Brief: Greece”, available at www.euser-eu.org (last visit: 24/10/05).GRNET (Greek Research and Technology Network), (2005), “2004 National Survey

for New Technologies and the Information Society” (in Greek), available at www.ebusinessforum.gr (last visit: 24/10/05).

Kourgiantakis M. and Petrakis E., (2004), “Local E-commerce Revisited”, IADIS e-Commerce 2004 Conference, Lisbon, Portugal

Kourgiantakis M., Matsatsinis N. and Migdalas A., (2003), E-commerce: A survey for Cretan Agro-Food Sector, in The market for organic products in the Mediterranean region, A. Nikolaidis, G. Baourakis, E. Isikli, M. Yercan (eds.), Cahiers Options Mediterrraneennes, Volume 61.

Mandalianos I., Kourgiantakis M. and Migdalas A., (2005), “Prometheus: A Web-based System focusing on Local E-government”, in 4th Management of Technological Changes Conference, Chania, Greece.

Ministry of National Education and Religious Affairs, (2005), www.ypeth.gr Observatory for the Greek Information Society (OGIS), (2005), “The way to a digital

Greece” (in Greek), available at www.observatory.gr (last visit: 24/10/05).White Paper, (2002), “Greece in the Information Society: Strategy and actions”,

Greek Government, available at www.ebusinessforum.gr (last visit: 24/10/05)

Page 126: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

Vilas Dixitais. Internet ao servizo dos cidadáns

Manuel Caínzos

Page 127: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

127

Vilas Dixitais. Internet ao servizo dos cidadáns

Manuel CaínzosVilas Dixitais

Vilas Dixitais é o proxecto para o desenvolvemento da sociedade da información nos concellos das Pontes (A Coruña) e Vilalba (Lugo). Integrado no programa de Ciudades Digitales do Ministerio de Industria, Turismo e Comercio, esta experiencia piloto conta cun orzamento de preto dun millón de euros e concrétase en dúas actuacións que se completarán durante este ano 2005:

Creación dunha rede cidadá. Esta medida permitirá ofrecer acceso público a internet desde 40 puntos do rural de Vilalba e As Pontes, formar aos cidadáns no coñecemento das TIC e dotalos de contidos, aplicacións e servizos axeita-dos.Dixitalización dos medios de comunicación municipais das Pontes, a RTVi As Pontes. Esta actuación permitirá ofrecer contidos e servizos de cali-dade multicanle incorporando aos cidadáns na súa elaboración, modernizar as infraestructuras dos medios e optimizalos, abaratando o seu custo.

Vilas Dixitais é un ambicioso proxecto dos concellos de Vilalba (Lugo) e As Pontes de García Rodríguez (A Coruña), que pretende sentar as bases para a transformación do seu territorio. Partindo dunhas características comúns certamente complexas, como a gran extensión, a dependencia productiva (enerxética nas Pontes e agraria en Vilalba), a dispersión da poboación, o défi cit de infraestructuras de comunicacións ou as condicións orográfi cas, estes dous municipios tratan de dotar aos seus cidadáns coas ferramentas máis útiles para reducir a distancia existente hoxendía entre a zona rural e a Galicia urbana e o resto de España.

Este proxecto conta cun orzamento de preto dun millón de euros e parte dos planos de acción das Pontes e Vilalba para a implantación da sociedade da información e do coñecemento (SIC) nos seus ámbitos xeográfi cos, dos que recolle os seus obxectivos fundamentais:

reducir a fenda dixitalfi xar poboación

••

Page 128: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

128

transformar a forma de comunicación entre os cidadáns e destes coa adminis-tración e cara ao exterior convertir ás persoas e diversos axentes do concello en parte activa da SICmellorar o nivel de vida dos cidadáns.

Un territorio camiño da exclusión dixital

As defi ciencias do sistema de telefonía TRAC, que imposibilita a conexión a internet, deixaron ao rural galego abandonado ante o avance tecnolóxico que se asentaba nas cidades. Esta eiva fíxose máis profunda, se cabe, en Vilalba e As Pontes, dous dos concellos máis extensos e cunha orografía máis complexa de Galicia.

Ás difi cultades xeográfi cas hai que engadir as tecnolóxicas, xa que os operadores de telecomunicacións non consideran rendible ofrecer servicio ás zonas ílladas destes concellos.

En defi nitiva, partimos dunha situación bastante complexa, cuns índices e estatísticas que amosan a pantasma da infoexclusión, a forma de exclusión social do século XXI.

Ante este panorama, as administracións deciden actuar e nace Vilas Dixitais, co obxectivo de cubrir as necesidades básicas dos cidadáns, pero á vez tratando de constituir un modelo de recuperación e desenvolvemento tecnolóxico exportable ao resto do rural e das zonas ílladas que se atopan ao abeiro da exclusión dixital, tanto en Galicia como no resto do Estado.

Cómpre salientar que todo o proxecto realízase co requisito primordial da autosustentabilidade, esquecido en moitas ocasións ante a posibilidade de obter aportacións millonarias, pero vital a longo prazo como garante do éxito das iniciativas como Vilas Dixitais.

40 telecentros para levar as últimas tecnoloxías ao rural

Aproveitando o importante asociacionismo e a rede de antigas escolas rurais existentes nas parroquias dos dous concellos, Vilas Dixitais promove a creación de espacios públicos de conexión a internet nas parroquias. Estas 40 escolas, rebautizadas como telecentros, permitirán a todos os veciños ter acceso ás vantaxes da rede dende calquer parroquia sen ter que acudir ao centro urbano.

Para acadar a súa conexión á rede, e debido ás difi cultades do territorio e ás limitacións tecnolóxicas no momento de crear o proxecto, os telecentros Vilas Dixitais contan con conexión vía satélite, que permite que todas e cada unha das parroquias accedan á rede cunha velocidade aceptable para a navegación por internet.

••

Page 129: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

129

Un portal creado exclusivamente para os veciños

Unha vez garantida a conexión pública de calidade, os cidadáns dispoñen de servizos, aplicacións de interrelación e contidos feitos á súa medida, recollidos nos portais aspontes.net e vilalbadixital.net. Informacións referentes aos telecentros, á conectividade no concello ou á formación únense a outros aspectos de índole máis social, tal como ás parroquias, a historia e gastronomía local ou a escolma de fotos dos cidadás.

Ferramentas de socialización na rede, como o correo web, o chat ou os foros tamén están dispoñibles neste portal, no que poderán rexistrarse todos os veciños dos dous concellos.

Mantendo o obxectivo esencial de autosustentabilidade do proxecto, tras a posta en marcha desas ferramentas de participación, son os propios veciños os que lle engadirán valor aos portais coas súas aportacións en forma de textos, imaxes e creacións.

Alfabetización dixital no rural

Tendo en conta a situación de partida, o proxecto contemplaba como unha necesidade esencial a alfabetización dixital dos cidadáns, por medio de cursos de formación nos que acadarán os coñecementos básicos para poder desenvolverse nas tecnoloxías indispensables para o noso tempo.

Estes cursos tiveron uns primeiros usuarios destacados, os representantes das asociacións de veciños da zona rural (tanto das Pontes de García Rodríguez como de Vilalba), que recibiron amplos cursos para cumplir a función de “supervisores dos telecentros”, é dicir, para ser os responsables de atender as pequenas dúbidas que xurdan entre os usuarios dos locais habilitados como puntos públicos de acceso a internet.

Unha segunda fase da formación continúa entre a poboación da zona rural, co fi n de aportar coñecementos básicos informáticos e de internet entre os cidadáns máis desfavorecidos tecnoloxicamente.

RTVi As Pontes, comunicación dixitalizada e de calidade, elab-orada por e para todos

Xunto á inclusión dos cidadáns na SIC, Vilas Dixitais contribuirá cunha iniciativa innovadora á modernización dos medios de comunicación das Pontes, a radio e televisión municipais, unifi cados xunto co servizo de novas a través de internet baixo o nome RTVi As Pontes.

Page 130: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

130

Esta dixitalización consiste na transformación dos medios públicos tanto dende o punto de vista do equipamento como de formación dos xornalistas e de elaboración dos contidos. Trátase, en defi nitiva, de optimizar os medios, abaratando o seu custo, e de ofrecer servizos de calidade multicanle, incorporando aos cidadáns na súa elaboración.

As posibilidades que ofrecer internet aproveitáronse para integrar radio, televisión e internet nun único medio que transmite os mesmos contidos sen necesidade de triplicar o esforzo. Cun xestor deseñado exclusivamente para este proxecto, os xornalistas poden elaborar información, administrar o arquivo audiovisual e, incluso, levar a cabo a organización interna do servizo.

Tal e como xa indicamos, a participación é o gran rasgo diferenciador do proxecto mediático de Vilas Dixitais. Dende o portal web, os veciños poden enviar textos, arquivos sonoros, fotografías e outros elementos para que sexan convertidos en noticias de radio, televisión e internet. Ademais, os usuarios poderán acceder a un completo curso práctico de redacción e realización audiovisual con apoio en liña.

Deste modo, búscase externalizar a produción informativa, e crear unha masa crítica cidadá, para que sexan os propios interesados, os cidadáns, os que elaboren contidos que despois se emitirán nos medios. Así, o peso da comunicación trasládase ao espectador, co obxectivo primordial de democratizar e incrementar o pluralismo en radio, televisión e internet.

Un proxecto dos cidadáns

En defi nitiva, Vilas Dixitais é un proxecto que require a participación de todos, xa que malia o liderazgo e os esforzos das administracións, deben ser os propios usuarios do proxecto os que contribúan a darlle o pulo necesario coas súas aportacións, xa que os cidadáns de Vilalba e As Pontes serán o verdadeiro referente do proxecto, co obxectivo de implicalos na construcción dunha sociedade tecnoloxizada que lles permita alonxarse da forma de exclusión do noso tempo, a fenda dixital.

Page 131: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte
Page 132: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

E-learning em escolas rurais ou isoladas

António José Osório

Page 133: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

133

E-learning em escolas rurais ou isoladas

António José OsórioUniversidade do Minho

Esta comunicação aborda a problemática das escolas rurais ou isoladas a partir do pressuposto de que, com as tecnologias actualmente disponíveis nessas escolas, o seu encerramento é uma opção mais complexa do que poderia parecer numa abordagem mais elementar. A questão é abordada através de uma apresentação breve do contexto actual, e português, do problema, a que se segue a ilustração do potencial educativo do e-learning ou, se se quiser, da telemática educativa, através da experiência do dia-a-dia de professores. A terminar é formulada uma proposta, aparentemente simples, para um problema, paradoxalmente, difícil.

Contexto

Como vem sucedendo à escala mundial, também em Portugal se verifi ca a migração das populações das zonas rurais para as cidades. No planeta, de acordo com dados da UNFPA1 em 2007, e pela primeira vez na historia humana, mais de metade dos habitantes do mundo estarão vivendo em cidades. Por outro lado, nos territórios rurais, as tendências demográfi cas sentidas desde as últimas décadas do século XIX, têm contribuído para o aumento progressivo das fi leiras dos mais idosos e a redução das dos activos. Mesmo antes da Segunda Guerra Mundial, na maior parte dos países europeus, a agricultura deixou, defi nitivamente, de ser um dos sectores chave no processo de desenvolvimento económico. A corrente contínua de emigração “presenteou” as áreas rurais com uma população socialmente excluída, defi citariamente servida por infra-estruturas físicas e sociais, e cada vez mais privada dos meios, qualifi cações e confi ança necessários à adaptação às novas condições (Diniz and Gerry 2002).

A procura de uma melhoria de vida levou a que muitas aldeias do interior do país se deparassem com a terrível noção de desertifi cação2. Hoje essas aldeias são habitadas por uma população maioritariamente envelhecida e quase esquecida pela maioria dos cidadãos.

Em Portugal, como ilustra o Gráfi co 1, que apresenta dados do INE (Instituto

1 Ver http://www.unfpa.org/swp/2004/espanol/ch4/index.htm2 Ver notícia da realização do Simpósio Sociológico Internacional Bilingue subordinado ao

tema “Territórios e Educação” em http://urbi.ubi.pt/001114/edicao/ 41ubi_simposio.html

Page 134: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

134

Nacional de Estatística)3, o grupo dos jovens, que em 1960 representava 29,2% do total da população, viu essa posição reduzir-se a 16,9% em 1998. Simultaneamente, o grupo dos idosos não deixou de crescer e elevou-se de 8,0% para 15,2% no mesmo período. O fenómeno do envelhecimento traduziu-se por um decréscimo de 35,1% na população jovem, isto é, com idades compreendidas entre os 0 e os 14 anos, e um incremento de 114,4% na população idosa, ou seja, com 65 e mais anos.

Gráfi co 1 - População residente por grupos etários, Portugal, 1960 - 1998

Com estes indicadores, compreende-se facilmente que se verifi que em Portugal uma tendência para o encerramento de escolas pequenas, medida que tende a afectar mais gravemente as populações residentes em zonais rurais ou isoladas. Com efeito, o número de estabelecimentos do ensino ofi cial onde se ministra o 1.º Ciclo do Ensino Básico tem vindo a decrescer a partir do quinquénio 1980/85 (Carneiro 2000), como consequência da tendência decrescente do número de alunos deste Ciclo, resultante da baixa verifi cada na natalidade.

Como ilustração desta situação, podemos tomar em consideração o caso da área do Parque Nacional da Peneda-Gerês (PNPG), onde a Universidade do Minho vem desenvolvendo, desde os fi nais dos anos oitenta, projectos de intervenção na área da utilização educativas das Tecnologias de Informação e Comunicação. Como se pode verifi car na Tabela 1 - Escolas, Professores e Alunos no PNPG, de 1990 a 2005, o número de alunos nessa área em 2005 é 41% do número de alunos registados em 1995. Em comparação com os mesmos números para o território Português4, aquele indicador é de 90%!

3 Ver http://alea.ine.pt/html/actual/html/act16.html 4 Estatísticas do Ministério da Educação

Page 135: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

135

Tabela 1 - Escolas, Professores e Alunos no PNPG, de 1990 a 2005

Concelho

Esc

olas

90

Esc

olas

95

Esc

olas

05

Prof

esso

res 9

0

Prof

esso

res 9

5

Prof

esso

res 0

5

Alu

nos 9

0

Alu

nos 9

5

Alu

nos 0

5

Total 35 19 63 29 589 243

Melgaço 2 0 4 0 42 0

Arcos de Valdevez 8 3 3 11 7 4 153 77 28

Ponte da Barca 19 10 4 26 14 5 151 134 40

Terras de Bouro 9 7 25 14 255 142

Montalegre 11 5 13 6 81 33

Fontes: (Osório 1991), (Osório 1997) e serviços do PNPG

Anteriormente previsto para escolas com um número de alunos inferior a 10, está agora protocolado entre o Ministério da Educação e a Associação Nacional dos Municípios Portugueses (ANMP) o encontrar soluções, até Janeiro de 2006, para o encerramento de escolas primárias com menos de 20 alunos e com taxas de aproveitamento inferiores à média nacional. É assim bem compreensível que muitos interventores sociais, entre os quais as associações dos professores, as organizações sindicais, investigadores, etc., venham participando no interessante debate sobre as consequências destas medidas. Entretanto, o problema ganha maior complexidade com a ocorrência de uma elevada mobilidade anual dos professores (cf, por exemplo, (Osório 1991) ou (Formosinho 2000)).

E-learning, telemática educativa

O desenvolvimento e a generalização das redes de comunicação e a possibilidade de aprender com outros a distância, estão a permitir a visibilidade de novos cenários de aprendizagem, com contornos ainda não completamente defi nidos e delimitados. Estes desenvolvimentos abrangem vários domínios educativos e colocam necessariamente em causa as nossas concepções tradicionais dos processos de aprendizagem, criando novos desafi os para dar resposta às novas necessidades formativas do mundo actual. Neste sentido, a “aprendizagem electrónica” (e-learning, nas suas diversas modalidades), poderá ser algo mais do que a mera distribuição de conteúdos online ou reprodução da formação tradicional.

Em Portugal, como nos países ocidentais, a Internet tem uma presença muito importante na vida das crianças (Barra 2003) e dos jovens, embora se verifi quem

Page 136: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

136

consideráveis diferenças nas possibilidades de todos disporem das mesmas oportunidades. Vários projectos de acção e de investigação mostraram que em muitos casos é na escola que muitas crianças tomam real contacto com as tecnologias de informação e comunicação, incluindo o acesso à Internet.

Esta possibilidade tornou-se quase universal em Portugal com a iniciativa Internet na Escola, lançada em 1997 pelo Ministério da Ciência e da Tecnologia, a qual teve como objectivo assegurar a instalação de um computador multimédia e a sua ligação à Internet na biblioteca/mediateca de cada escola do ensino básico e secundário, sendo a responsabilidade da infraestrutura de ligação da Fundação para a Computação Científi ca Nacional (FCCN), entidade que mantém a Rede Ciência, Tecnologia e Sociedade (RCTS). Esta rede foi constituída em 1997 como extensão da Rede da Comunidade Científi ca Nacional (RCCN) que apenas assegurava a ligação das instituições universitárias públicas.

A RCTS foi concebida como instrumento de comunicações computacionais integrador do sistema científi co e educacional numa rede que passou a incluir universidades públicas e privadas, institutos politécnicos, laboratórios do estado e outras instituições públicas de investigação, escolas do ensino básico e secundário, bibliotecas públicas e museus, associações científi cas, educativas e culturais.

A par com o programa Internet na Escola, também o Programa NÓNIO Século XXI dinamizou o desenvolvimento das TIC e o recurso à Internet para actividades e projectos educativos de variada natureza, incluindo projectos interdisciplinares, intercâmbio inter-escolares a nível nacional e internacional.

Também é de salientar, por exemplo, que várias instituições devidamente acreditadas, estão a proporcionar o Diploma de Competências Básicas em Tecnologias de Informação, como forma de validação formal de competências básicas em tecnologias de informação que contribuam para um exercício pleno da cidadania.

Presentemente procede-se a uma migração da ligação à Internet das 9000 escolas para banda larga, com o objectivo de aumentar a largura de banda na escola e massifi car o uso das TIC no ensino.

Todos estes esforços se revelam importantes para o desenvolvimento da educação mas a investigação (e a Universidade do Minho já leva uma experiência no terreno de cerca de 20 anos a divulgar e a estudar a problemática da telemática educative (Osório 1997)) mostra que para além da tecnologia é necessário assegurar aos estabelecimentos de ensino e aos profi ssionais da educação as necessárias oportunidades de desenvolvimento profi ssional e de apoio sistemático aos projectos de inovação. É nessa conjuntura que se enquadra a realização bienal da conferência Challenges 20055 e que se regista a iniciativa governamental de coordenar as suas acções em torno das TIC na Educação através da recentemente criada CRIE, Equipa de Missão Computadopres, Redes e Internet na Escola6.

5 Ver http://www.nonio.uminho.pt/challenges20056 Ver http://www.crie.min-edu.pt/

Page 137: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

137

Experiência

Com base na experiência obtida com a introdução dos computadores e da telemática educativa em pequenas escolas rurais de montanha do Minho, na transição dos anos oitenta para os noventa, realizaram-se mais recentemente novas actividades de investigação. No contexto de um programa de apoio ao uso da Internet na Escola, foi estudado o uso regular do computador por um conjunto de crianças que vivem e estudam em pequenas aldeias minhotas.

O Pedro Álvaro, por exemplo, era um rapaz que se deslocava para a escola na “Mulata”, a sua “égua preferida” (Ilustração 1 - Esta é a minha égua preferida! Chama-se Mulata.). E, na escola, comunicava regularmnte com outras crianças através da Internet.

Ilustração 1 - Esta é a minha égua preferida! Chama-se Mulata.

A sua professors (Estrela 2002) conta que o Pedro Álvaro ocupava os tempos livres a ajudar os pais, guardando um rebanho (Ilustração 3 - O Pedro Álvaro com o seu rebanho), entre outras actividades.

O Pedro Álvaro revelava mais sucesso nas áreas de Expressões, Estudo do Meio, Matemática e TIC. Aprersentava menos sucesso na área de Língua Portuguesa, com uma oralidadde fraca e um vocabulário pobre. Não era fl uente na leitura e redigia com bastantes erros ortográfi cos.

Para o Pdro Álvaro, segundo a sua professora (Estrela 2002) foi fácil compreender e aceder à Internet porque não era novidade. Começou a ter o seus primeiros contactos no Word e a pesquisar na Internet a partir do mês de Maio de 2001, altura em que foi colocado na escola o computador com ligação à Internet.

Page 138: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

138

Ilustração 3 - O Pedro Álvaro com o seu rebanho

Em Dezembro de 2001, experimentou e aprendeu o conceito de página e de link, o modo de efectuar consultasa e navegar nas páginas da Internet, retroceder, avançar. Então, exclamava o Pedro Álvaro: “já sei, quando aparecer uma mãozinha, há uma ligação!” Começou a utilizar os termos como página, web, site, pesquisar. A professora classifi cava estas experiências como muito “enriquecedoras, permitindo entender as potencialidades da rede.” Em Janeiro de 2002, o Pedro Álvaro redigiu uma história em PowerPoint sobre o Ciclo da Água e, em Fevereiro, ao fazer “o estudo da costa Portuguesa, fez alguma pesquisa e imprimiu o que mais lhe interessou… [um surfi sta em acção] leu e observou as imagens atentamente, porque nunca esteve em contacto directo com o mar…”

Na refl exão sobre a sua intervenção, a professora do Pedro Álvaro, considerou “que a Internet nas escolas isoladas permite o entrosamento com outras crianças via on-line, dando oportunidade a aprendizagens de outras técnicas, absorção de valores, serntimento de amizade e fraternidade, que conduzam a uma melhor integração na sociedade.”

Tal como a professora do Pedro Álvaro, outros professores de escolas isoladas nos poderiam referir como foi importante para os seus alunos a recepção e envio de mensagens de correio electrónico, a edição de materiais para constarem das suas páginas web ou a simples possibilidade de consultarem informação na Internet. É claro que também nos chegam relatos de escolas em que os alunos se vêem privados do uso do computador, mas essa não é a questão que está a ser equacionada nesta comunicação.

Page 139: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

139

Proposta

Com efeito, esta comunicação trata de tornar evidente que as zonas isoladas não estão necessariamente condenadas à info-exclusão. Através da instalação de computadores com ligação à Internet em escolas pequenas nos mais recônditos lugares das aldeias de montanha ou de outras regiões isoladas, as TIC já chegaram às mãos das crianças que mais têm necessidade do potencial dessas tecnologias. Seguindo as sugestões de Papert (Papert 1993), se transferirmos para as crianças o poder do computador, estamos a criar reais possibilidades de, como vimos com o caso do Pedro Álvaro, assegurar ambientes de aprendizagem tecnologicamente ricos e promotores do sucesso educativo.

Ora, como sugere (Almeida 1997) o campo surge como nostalgia de um bem do que se perdeu para uns (nomeadamente para as gerações migrantes com uma memória rural ainda fresca), e surge também já como requalifi cador social para os sectores sociais intermédios, que querem a terra, ora como refúgio da “selva mecânica” urbana, ora como forma de afi rmação social.

Encontramo-nos, paradoxalmente, numa contra-corrente: quando se tornam acessíveis as tecnologias que aproximam os centros das periferias, as populações das periferias desloc(ar)am-se para os centros. Ocorre, então, sugerir que, a encerrarem-se as escolas primárias como estabelecimentos de ensino, que não se fechem os espaços de cultura que sempre foram: que se mantenham abertos, com computadores, com Internet, para as crianças, para os jovens, para os adultos e para os idosos, como espaço amplo para, em qualquer povoado, ser possível dispôr de formas de nos encontarmos com o conhecimento.

Referências bibliográfi cas

Almeida, J. F. (199). Os Portugueses e o Ambiente. 1º Inquérito Nacional. Relatório Final.

Barra, S. M. M. (2003). Infância e Internet - Interacções na Rede. IEC/DCEC. Braga, Universidade do Minho.

Carneiro, R., Ed. (2000). O Futuro da Educação em Portugal: Tendências e Oportunidades. Um estudo de refl exão prospectiva. Lisboa, Ministério da Educação.

Diniz, F. and C. Gerry (2002). A problemática do desenvolvimento rural. Compêndio de Economia Regional. Coimbra, APDR: 535-570.

Estrela, M. d. S. R. S. (2002). Eu gostava de ser como o Sr. Francisco. IEC/DCEC. Braga, Universidade do Minho.

Formosinho, J., Ed. (2000). Estudos sobre a Mobilidade Docente. Cadernos PEPT 2000. Lisboa, Ministério da Educação.

Page 140: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

140

Osório, A. J. (1991). Levantamento de Problemas do Uso do Computador em Escolas Unitárias Rurais: o caso do Parque Nacional da Paneda-Gerês. Instituto de Educação. Braga, Universidade do Minho.

Osório, A. J. (1997). Telematics for the Education and Professional Development of Teachers. School of Education. Exeter, University of Exeter.

Papert, S. (1993). The Children’s Machine: Rethinking School in the Age of the Computer. New York, Harvester Wheatsheaf.

Page 141: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte
Page 142: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

A Sociedade da Informação no Processo de Integração do Mercosul: Desafi os para a sua realização

Patrícia Helena dos Santos Carneiro

Page 143: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

143

A Sociedade da Informação no Processo de Integração do Mercosul: Desafi os para a

sua realização

Patrícia Helena dos Santos CarneiroUniversidade de Santiago de Compostela

1. Introdução

O processo de integração do Mercado Comum do Sul (MERCOSUL) nasceu em 26 de Março de 1991, através do Tratado de Assunção, assinado pelo Brasil, Argentina, Paraguai e Uruguai. A inserção internacional destes países e a onda globalizadora do momento conformam a idéia de um Mercosul de inegável índole econômica, cuja meta principal que anima o Artigo 1.º do Tratado de Assunção é justamente a conformação de um mercado comum. No entanto, uma análise mais detida deste instrumento nos fornecerá a existência de outros objetivos mais amplos que escapam ao economicismo, permitindo-nos apreciar uns fi ns também sociais e culturais, aos quais foram sendo acrescentados outros objetivos e preocupações mais acordes com a realidade e necessidades da nossa “aldeia global”.

A criação e o funcionamento da Reunião Especializada de Ciência e Tecnologia do Mercosul no âmbito da qual se incluiria a questão da sociedade da informação, matéria fundamental para entender o atual mundo em rede, globalizado, no qual as tecnologias da informação revolucionam o nosso modo de vida em vários setores, aproximando e afastando mediante a exclusão os espaços periféricos nos quais a brecha digital é uma realidade1.

2. A Reunião Especializada de Ciência e Tecnologia do Mercosul (RECyT).

Nos primeiros anos do Mercosul a preocupação em situar a questão da Ciência e Tecnologia no processo de integração levou à criação, em 1992, da Reunião Especializada em Ciência e Tecnologia do Mercosul2 (em adiante, RECyT), cuja

1 Sobre a sociedade da informação vide, dentre outros: CASTELLS, M.: La era de la informação. El poder de la identidad, Vol. 2, Alianza Editorial, Madrid, 1997, pp. 23-24; MATTELART, A.: Historia de la sociedad de la informação, Paidós Comunicação, Barcelona, pp. 166-167.

2 A RECyT foi criada mediante a Resolução 24/92 durante a VI Reunião do Grupo Mercado Comum do Mercosul, realizada durante os dias 23 a 25 de Junho de 1992.

Page 144: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

144

primeira reunião seria em agosto de 1993, momento da aprovação da sua estrutura organizacional composta por Seções Nacionais e Comissões Temáticas. Às seções nacionais cabia, deste então, a tarefa de articulação com com os respectivos sistemas nacionais de ciência e tecnologia de forma a operacionalizar as ações propostas para a RECyT.

Nos seus inícios a RECyT estava conformada pelas seguintes Comissões Temáticas: a) Interconexão de Redes, b) Marco Normativo, c) Informação Tecnológica, com um subgrupo de Terminologia, d) Linhas de Financiamento, e) Recursos Humanos e Projetos de Pesquisa e Desenvolvimento, f) Comitê Editorial.

Os planos de trabalho de 1993 a 1998 foram elaborados pensando nesta estrutura da RECyT. De modo que no ano 1993 houve o “Programa de Estratégia de Ação”, que defi nia as primeiras diretrizes e linhas de ação da RECyT. Em 1995 se buscaria estabelecer uma série de diretrizes, ações prioritárias e medidas administrativas para aquele ano. Em 1996 se estabeleceria o Primeiro programa de trabalho bianual, defi nindo objetivos, justifi cativas, prazos e responsáveis, na forma adotada atualmente; em 1998 haveria um Segundo Programa de Trabalho e em 2000 viria à luz o Terceiro Programa de Trabalho, que alteraria a estrutura organizacional da RECyT, reduzindo o número de comissões temáticas para duas: Sociedade da Informação e Capacitação de Recursos Humanos e Projetos de Pesquisa e Desenvolvimento. Criaria também um Comitê Coordenador em cada país com a função de assessorar os trabalhos da RECyT e reduzia o número de reuniões dos coordenadores da RECyT para duas ao ano.

Em virtude de algumas incompatibilidades existentes entre o modelo da RECyT e a defi nição de ações executivas pelos programas de trabalho da RECyT, houve uma transformação positiva deste órgão passaria a ser um foro promotor de ações e agente facilitador do processo de integração, no plano estratégico, cabendo-lhe, dentre outras coisas, o planejamento, o estabelecimento de metas, a orientação da correção de eventuais distorções das ações planejadas e também serviria de apoio à articulação institucional com vistas à concretização dos trabalhos3. Na atualidade a RECyT, órgão dependente do Grupo Mercado Comum, conta com um Comitê de Coordenação, está composta pelas Comissões de Apoio ao Desenvolvimento Científi co e Tecnológico, pela Sociedade da Informação e pelo Grupo Ad Hoc de Cooperação Extra-zona.

A Comissão de Apoio ao Desenvolvimento Científi co e Tecnológico está conformada por dois Grupos Ad Hoc de Desenvolvimento Tecnológico e outro de Ciência e Tecnologia. A Comissão da Sociedade da Informação está formada pelo Grupo Ad Hoc Sociedade da Informação e pelo Grupo Ad Hoc das Infra-estruturas. A Comissão SI é a encarregada de realizar ações que permitam conhecer os dados

3 Caberia a esta RECyT renovada a articulação com os Subgrupos de Trabalho do Mercosul, com setores governamentais, empresariais, acadêmico e com organismos internacionais e programas de cooperação internacional, de modo a garantir a continuidade dos trabalhos.

Page 145: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

145

da SI no Mercosul ao mesmo de que empreende ações dirigidas à criação de infra-estruturas da informação, tendo por tudo isso um papel fundamental no processo de construção do Mercosul Digital.

3. A Comissão Sociedade da Informação do RECyT do Mercosul

Interessa-nos aqui destacar que a Comissão Sociedade da Informação (em adiante, Comissão SI) realizaria a sua primeira reunião durante a I Reunião da Comissão Temática Capacitação de Recursos Humanos e Projetos, em 17 de Maio de 2000, em Buenos Aires. Desde então esta Comissão SI contabilizaria 11 reuniões4 nas quais a Sociedade da Informação se iria construindo paulatinamente mediante um trabalho que parece ter sido realizado com bastante esforço e saltando os obstáculos comuns aos países em subdesenvolvimento como o são os países mercosulinos.

Em documento do ano 2001 de avaliação dos nove anos de existência da RECyT registra-se que “Da análise das ações previstas e realizadas pela RECyT, ao longo dos nove anos de atuação, conclui-se que tanto as alterações efetuadas na sua estrutura quanto o atual programa de trabalho, possibilitaram a criação de instrumentos e mecanismos que permitirão à RECyT, no futuro, atuar de forma estratégica. Tais instrumentos são: o Prêmio Mercosul para Jovens Pesquisadores; o Site unifi cado da RECyT; o Banco de Dados de Capacitação em Ciência e Tecnologia do MERCOSUL e os Workshops Plataforma. No entanto, apesar dos instrumentos de que dispõe, a atuação da RECyT está longe de ser o que se espera de uma instituição voltada para o planejamento estratégico. Dessa forma, os resultados alcançados não atingem a expectativa de que os mesmos deveriam estar predominantemente focados na realidade dos países da região, visando a proposição de soluções para o ambiente de C&T”.

Neste mesmo documento se explicita que “…a cooperação entre a RECyT e as empresas, institutos de pesquisas e universidades, embora representando importante fator na defi nição dos trabalhos da RECyT, deverá estreitar-se ainda mais, de forma a disponibilizar os meio necessários que permitam obter respostas antecipadas às carências do setor de C&T. Atualmente, em decorrência de difi culdades de entrosamento com os principais atores da área de C&T no MERCOSUL, a RECyT não só não dispõem de meios para estabelecer prioridades, como também não é capaz de identifi car as potencialidades existentes em cada país”5.

No Programa de Trabalho da RECyT 2002-2003 foram defi nidas as linhas de ação das suas comissões (Comissão de Apoio ao Desenvolvimento Científi co e

4 Para consultar as atas das referidas reuniões vide página web da RECyT: <www.recyt.org>5 Proposta de um novo Programa de Trabalho e Funcionamento da RECYT 2001. Vide

documento na página web da RECyT.

Page 146: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

146

Tecnológico e Comissão Sociedade da Informação), seguindo para o estabelecimento das áreas temáticas estratégicas três tipos de critérios: de impacto, estratégicos e os resultantes da consulta dos Subgrupos do GMC6. As linhas temáticas relevantes foram estabelecidas em função destes critérios e seriam: 1) a energia, 2) a biotecnologia, 3) a tecnologia da informação e a comunicação, 4) a melhora da competitividade e da inovação industrial, 5) a melhora da produtividade agropecuária, 6) a qualidade de vida e 7) os recursos naturais. A propriedade intelectual estaria incluída em todas as linhas.

A Comissão de Apoio ao Desenvolvimento Científi co e Tecnológico fi caria encarregada do planejamento de uma série de atividades para o Desenvolvimento Tecnológico e a Inovação e das Prospectivas Tecnológicas7. A Comissão Sociedade da Informação teria uma atuação realmente de estabelecer um mínimo para suprir as necessidades de acesso às tecnologias da informação no âmbito do Mercosul. Um dos primeiros trabalhos realizados por esta Comissão seria o desenvolvimento das ferramentas para o acesso através da página web da RECyT às diferentes bases de dados sobre pesquisadores e projetos na área da ciência e tecnologia. Previa-se que esse tema deveria ser abordado com uma maior amplidão de modo a orientar-se à criação de um Portal que substituísse a então atual página web, devendo estar dotado de um motor de procura nas diferentes bases de dados nacionais, com prazo de fi nalização até Dezembro de 2003 a ser cumprido pela Comissão Técnica encarregada8.

A criação de um Observatório Mercosul para a Sociedade da Informação, também para Dezembro de 2003, era outra das atividades previstas, cujos trabalhos preparatórios já se iniciariam no segundo semestre de 2002, mediante a realização de uma reunião de caráter técnico que defi niria o perfi l deste Observatório do Mercosul e o seu plano de trabalho. Previa-se inicialmente que o Observatório começaria a sua atividade como uma rede virtual que reunisse aos centros de pesquisa especializados nas áreas específi cas relacionadas com o desenvolvimento das Tecnologias da Informação e Comunicação, assim como aos órgãos correspondentes. Esse Observatório deveria em um futuro realizar um levantamento sobre a normativa da Sociedade da Informação, sendo previsto encomendar a ele a elaboração de um informe comparativo da normativa adotada em cada país.

6 De acordo com o referido Programa de Trabalho da RECyT, o primeiro critério de impacto seria aplicado às áreas temáticas nos planos produtivo, social, ambiental e tecnológico. Já o segundo critério, o estratégico, se reportaria à necessidade de defi nir uma política regional de ciência, tecnologia e inovação e o terceiro critério consistiria no enfoque dado em cada área pelos subgrupos de trabalho do GMC.

7 A Comissão de Apoio ao Desenvolvimento Científi co e Tecnológico deveria realizar atividades (reuniões ou seminários técnicos) de difusão dos programas existentes nos países membros do Mercosul, levando em conta tanto o interesse cada país como o interesse potencial para a região.

8 Esta Comissão Técnica, conformada pelos expertos dos países participantes e coordenada pelo IBICT brasileiro, elaboraria um relatório sobre as especifi cações técnicas para o motor de procura a ser utilizado para o portal da RECyT, com análise da factibilidade técnica, de problemas e recomendações para a sua implementação.

Page 147: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

147

Outros dos trabalhos da Comissão SI era o apoio ao desenvolvimento social, como forma de incidir no problema da brecha digital, prevendo-se que se levaria a cabo uma atividade avaliadora e comparativa da experiências dos telecentros, pretendo-se “garantizar el acceso de la población a nuevos niveles de información y capacitación, principalmente en el ámbito del Gobierno Electrónico”. Além desse trabalho também se planejou a elaboração de um programa de apoio aos telecentros, para o qual se constituiria um grupo de trabalho com os representantes de todos os países interessados. O prazo para a realização dessa atividade era até Dezembro de 2003.

A atenção às infra-estruturas das TICS era outro ponto fundamental das atividades da Comissão, que deveria realizar de dois projetos: a) a interconexão de redes de alta velocidade nos centros de I+D; e o b) desenvolvimento das plataformas abertas de aplicações de qualidades intensivas em conteúdos. Para a realização do primeiro projeto se previu a constituição de um grupo de trabalho com o cometido de elaborar uma sugestão adequada. O segundo projeto contemplava a realização de um diagnóstico sobre a situação nacional na matéria. Tudo isso até Dezembro de 2003.

O Comércio Eletrônico também constitui um dos elementos da pauta da Comissão da SI do Programa de Trabalho da RECYT 2002-2003 sob o título de “Apoio ao desenvolvimento econômico”, sendo previstas as seguintes atividades para a sua discussão e estabelecimento: a) a implementação de uma Chave Regional de Seguridade; e b) o estabelecimento de uma experiência piloto de comércio eletrônico do Mercosul. Em ambos projetos a Comissão coordenará a sua atividade com o Subgrupo XIII de Comércio Eletrônico do Mercosul que se realizaria até 2003. O apoio à capacitação nas novas tecnologias ou o E-Learning também está previsto no programa que previa a criação de uma Escola Mercosul sobre a Sociedade da Informação, na modalidade de educação virtual. Este acordo pretende a ampliação do alcance da proposta de relançamento da EBAI formulada no plano bilateral entre o Brasil e a Argentina. A experiência piloto se realizaria entre o Brasil e a Argentina durante 2002 a ser extendida aos restantes países mercosulinos durante o ano 2003.

No âmbito do Mercosul da Ciência e Tecnologia o Programa de Trabalho da RECYT 2002-2003 entendia que a cooperação científi ca, tecnológica e inovação produtiva do Mercosul com países extra zona, associações regionais e organismos internacionais, constitui um elemento de contribuição ao processo de integração. O referido programa incluía duas áreas de trabalho por uma parte, o Mercosul como bloco poderia empreender ações de cooperação em ciência, tecnologia e inovação, no marco das negociações comerciais que pudessem servir para apoiar o processo de aproximação e aprofundamento das relações entre o Mercosul e estes países nos campos que fossem relevantes. Ressaltamos que Mercosul também se benefi cia do programa @LIS (Aliança para a Sociedade de Informação) da União Européia, dotado de 63,5 milhões de euros para o período 2001-2005. Na atualidade, o Programa de Trabalho9 para o período 2004-2005 prevê como as três linhas de ação:

9 Vide o referido programa na página web da RECYT.

Page 148: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

148

o Planejamento Estratégico (Linha de Ação 1), Gestão de Programas e Projetos (Linha de Ação 2) e o Calendário de Evento (Linha de Ação 3).

No âmbito do Planejamento Estratégico se estabelecem algumas tarefas para a Comissão de Apoio ao Desenvolvimento Científi co e Tecnológico e para a Comissão da Sociedade da Informação. Para a Comissão de Apoio ao Desenvolvimento Científi co e Tecnológico se estabelecem duas tarefas: a) “Dar continuidad al proceso de creación de un mapa de actividades conjuntas que refl eje el universo de acciones que se encuentran en desarrollo en Ciencia, Tecnología e Innovación en los países de MERCOSUR. Este relevamiento comprenderá acciones conjuntas y un seguimiento en las áreas académicas tecnológicas y empresariales, incluyendo el relevamiento de Empresas de Base Tecnológica e Incubadoras de Empresas. Dicho relevamiento permitirá a la RECyT una permanente actualización sobre las actividades de Ciencia, Tecnología e Innovación en MERCOSUR, plazo diciembre de 2005”; b) “Elaborar directorios de investigación e identifi car grupos de investigación de cada país con el objetivo de estimular la interacción entre distintos actores, plazo diciembre de 2005”.

A Comissão da SI tem no seu planejamento a elaboração do projeto fi nal da Escola Virtual Sociedade da Informação do Mercosul, a partir da integração dos diversos documentos, apresentados pela delegação do Brasil em reuniões prévias da Comissão SI e as contribuições das delegações de cada país sobre tais documentos. Este trabalho de fi nalização da Escola Virtual requer uma série de outras atividades paralelas, tais como: a) a identifi cação das possíveis fontes de fi nanciamento para o projeto EVSI (primeiro semestre de 2004); b) a identifi cação das instituições nacionais que integrem o projeto (primeiro semestre de 2004), as quais serão responsáveis da formulação, apresentação e execução do projeto, com acordo da Comissão SI; c) a atualização da documentação de reuniões anteriores e a redação do projeto fi nal, coordenao pelo Brasil com a participação das organizações do Mercosul que integrem o projeto (segundo semestre de 2004); e ademais d) Serão integradas de forma virtual as instituições que participam do consórcio do projeto com o fi m de atualizar e sistematizar a documentação; e d) a apresentação do projeto ante os organismos de fi nanciamento em 2005.

No âmbito da Gestão de Programas e Projetos (Linha de Ação 2) prevêem-se também atividades tanto para a Comissão de Apoio10 como para a Comissão SI. Para esta última, a Comissão SI, a segunda linha de ação, ou seja, a gestão de programas e de projetos, haverá uma série de atividades, todas fundamentais para 10 Nesta segunda linha de ação caberá à Comissão de Apoio: a) fi nalizar o projeto das

“Incumbadoras de Empresas del Mercosur” até 28 de Julho de 2004; b) realizar um curso de curta duração durante o segundo semestre de 2004; c) realizar o Terceiro Encontro de Incumbadora antes da XXXII Reunião da RECYT; d) acompanhar vários programas e projetos em andamento como o AMSUD Pasteur; UE – Biotecnologia, FITO – Mercosul, dentre outros.

O calendário de eventos prevê as seguintes atividades da Comissão de Apoio para 2004: o Seminário Mercosul “II Encuentro de Incubadoras del MERCOSUR”; a abertura do prazo para o Prêmio Mercosul de 15 de Junho de 2004 a 15 de Outubro de 2004, fi cando para o último semestre a constituição da Comissão Avaliadora em forma conjunta com a UNESCO. Finalmente, em Dezembro de 2004, se previa a entrega dos Prêmios Mercosul.

Page 149: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

149

a implementação dos objetivos acordados anteriormente. Dentre as suas atividades teremos: 1) A revisão das atividades até o momento dentro do site RECYT-MERCOSUL www.recyt.org para a posterior defi nição de um plano progressivo de atualização, normalização e de ampliação dos seus conteúdos e dos serviços do mesmo11. 2) A apresentação dos resultados do seminário “Experiencias de Políticas Públicas en Ciencia, Tecnología e Innovación - La Transición hacia la Sociedad de la Información”, realizado em Março de 2004 e a sua avaliação dos mesmos a efeitos de integrar o plano de trabalho da Comissão SI.

A referida Comissão também deverá identifi car os principais temas de interesse coletivo para ser integrados à agenda de trabalho durante o segundo semestre de 2004. Também se prevê a implementação, em 2005, das ações defi nidas. Outra atividade para a Comissão SI será a organização e a posta em marcha do Observatório através do Programa Mercosul de Indicadores como uma primeira etapa para a construção do Observatório. No marco desta atividade serão levadas a cabo, durante o ano 2004, atividades que conduzam ao cumprimento da coleta da dados estatísticos.

A última reunião da Comissão SI ocorrida nos dias 1 a 3 de Junho de 2005, em Assunção, manteve o debate sobre alguns dos trabalhos a ser realizados pela referida Comissão e por outro lado se deram a conhecer novas proposta para a conformação da Sociedade da Informação no Mercosul. Destacaríamos como pontos principais desta reunião a apresentação do novo portal da RECyT e também o informe da Argentina do estado atual do Observatório da Sociedade da Informação do Mercosul. Um aspecto destacável foi a exposição oferecida pelo Brasil dos avanços em relação ao projeto da Escola Virtual do Mercosul, já submetido à apreciação da União Européia, com a entrega da cópia do projeto enviado àquela Organização Internacional e o documento ofi cial elevado pelo Grupo Mercado Comum/Mercosul à Delegação da Comissão Européia em 30 de Dezembro de 2004.

Destacável também é a proposta brasileira de criação de uma rede de tecnologia para o Mercosul, a partir da experiência realizada no Brasil12. O objetivo desta proposta seria a criação de uma via web orientada a promover a articulação entre os governos nacionais, os centros de investigação e universidades, empresas e agentes de fomento com o objetivo de alentar processos de inovação tecnológica que fortalecesse os processos de modernização produtiva como también facilitasse os processos de substituição de importações13.

11 No âmbito dessa atividade haveria que realizar: a) uma Reunião Virtual do Grupo Editor dos organismos participantes da RECyT, em trinta dias; b) a elaboração, a defi nição e a implementação de uma plano de ação anual sobre os trabalhos de atualização, normalização e de ampliação dos conteúdos e serviços do site da RECYT; c) a defi nição de um formulário eletrônico de avaliação sobre o uso do referido site durante o segundo semestre de 2004; d) a incorporação de uma seção de estatísticas sobre o acesso e uso do site no segundo semestre de 2004; e) a confecção de um manual de procedimentos sobre o funcionamento e a carga de informação no segundo semestre de 2004.

12 Vide Sociedade da Informação no Brasil. Livro Verde, Ministério da Ciência e Tecnologia, Brasília, 2000.

13 De acordo com a Ata da Reunião: “El eje central de la propuesta se basa en la creación de un espacio favorable para la articulación entre los agentes desarrolladores de las capacidades

Page 150: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

150

4. Os desafi os para o estabelecimento da Sociedade da Informa-ção no Mercosul

O Mercosul, como sabemos, ainda não cumpriu o seu objetivo principal do Artigo 1.º do Tratado de Assunção, que a conformação de um mercado comum, sendo ainda apenas uma aduaneira imperfeita. Dito isto, podemos imaginar os problemas existentes no núcleo do próprio objetivo do mercado comum. Neste contexto a conformação da Sociedade da Informação no Mercosul também padecerá os problemas tanto do próprio Mercosul em transição ao mercado comum como dos próprios problemas internos dos países do Mercosul, como países em desenvolvimento, logo periferia do sistema econômico internacional.

Os desafi os que vislumbramos para o estabelecimento da Sociedade da Informação do Mercosul são de ordem econômica-social e também de ordem interna de alguns como seria o caso do Brasil. Entendemos que um dos principais desafi os à conformação da Sociedade da Informação no Mercosul é a conhecida baixa renda da maioria dos cidadãos desses países, que em muitos casos poderíamos também relacionar com a baixa escolaridade de alguns, que nem mesmo possuem ainda o conhecimento básico na sua própria língua materna. O acesso ao mundo dos computadores para muitas famílias é simplesmente impossível em razão do alto preço e das poucas condições disponíveis para adentrar o mundo digital. Paralelamente, a isso temos também o problema das conhecidas infra-estruturas da comunicação que apesar dos esforços realizados nos países do Mercosul ainda são precárias se consideramos com as periferias da União Européia.

Um outro desafi o que julgamos importante é a integração interna regional, no caso do Brasil, que apesar de ser um país destacado dentre os seus sócios mercosulinos, em matéria de produção de tecnologia, mantém uma clara dívida com as regiões periféricas que fi cam fora do eixo Rio-São Paulo ou São Paulo-Buenos Aires. Neste contexto de esquecimento, temos o caso da Amazônia, periferia do país, que mesmo tendo a Zona Franca de Manaus como importante centro, tanto de produção de produtos eletro-eletrônicos do país como econômico da região, padece necessidades tão básicas como a de infra-estruturas terrestres.

Neste sentido, quando muitas vezes se fala em infra-estruturas da perspectiva dessa periferia amazônica, parece-nos correta a conclusão da CEPAL ao afi rmar que “La brecha digital es, en esencia, un subproducto de las brechas socioeconómicas

tecnológicas nacionales y las Empresas demandantes de conocimientos tecnológicos. Anexo IV – Acta de la Comisión “Sociedad de la Información”. Se reconoce el valor de la propuesta y se ha acordado que la misma sea presentada en cada país”. Também consta que “La delegación de Brasil ha ofrecido sus conocimientos y capacidades para ampliar con información los procesos de consultas que serán realizadas en los países. En la próxima reunión de la RECyT se defi nirá si el proyecto se integra a la agenda de actividades de la comisión” (MERCOSUR/RECYT/COMISION TEMÁTICA SOCIEDAD DE LA INFORMACIÓN/ACTA N° 01/05).

Page 151: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

151

preexistentes. Es posible analizarla desde diversos puntos de vista”14. Claro que o Brasil, bem como outros países, também tenta enfrentar essa brecha digital com medidas a sanar o precário nível de acesso ao mundo digital15.

Conclusão

Abordar a construção da Sociedade da Informação em países em desenvolvimento como é o caso dos países mercosulinos, com evidentes problemas socioeconômicos, requer uma mirada mais atenta sobre os esforços em romper com a lógica da imposição da periferização tecnológica dos grandes centros de produção e detenção de ciência e tecnologia sejam eles os Estados Unidos ou a União Européia.

No âmbito dos trabalhos da Reunião de Ciência e Tecnologia, encontramos a Comissão da Sociedade da Informação como o braço executor das ações destinadas a democratizar o acesso às novas tecnologias. No entanto, essa tarefa não é nada fácil, pois requer como vimos a existência de coordenação entre os países e de conhecimento do que se realiza em cada país em termos de Ciência e Tecnologia. Além da necessária coordenação entre os centros científi cos e tecnológicos dos países do Mercosul, sobressaia-se a imperiosa necessidade de implicar o setor privado e empresarial na tarefa do fomento da sociedade da informação mediante o fi nanciamento dos projetos propostos.

O pragmatismo demonstrado nos trabalhos da RECyT é algo positivo ao procurar conhecer as reais necessidades das sociedades envolvidas para depois desenvolver ações realmente imediatas, sem desmerecer as ações a longo prazo. Seja como for, tal como enfatiza a CEPAL, “La existencia tanto de amenazas como de oportunidades de la transición subraya la necesidad de crear políticas públicas que guíen el proceso hacia el resultado previsto. Este resultado habrá de surgir, fi nalmente, del juego político de toma de decisiones”16. Neste processo do jogo político, caberá um espaço, a despeito do papel dos Estados, ao indivíduo e às comunidades forçar uma SI da ética e democrática, como modelo alternativo e inclusivo das zonas periféricas, evitando o perigo de uma monopolização imperalista das redes de informação.

14 Los caminos hacia una sociedad de la informação en América Latina y el Caribe, CEPAL, Santiago de Chile, 2003, p. 24.

15 Los caminos hacia una sociedade de la informação en América Latina y el Caribe, cit., p. 34. 16 Los caminos hacia una sociedad de la informação en América Latina y el Caribe, cit.,

p. 17.

Page 152: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

Interação e confl ito no espaço comunicacional transminhoto

Joám Evans Pim

Bárbara Kristensen

Page 153: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

153

Interação e confl ito no espaço comunicacional transminhoto

Joám Evans PimBárbara Kristensen

Instituto Galego de Estudos de Segurança Internacional e da Paz

1. Introdução

Poderia-se dizer que as relações entre Galiza e Portugal se remontam ao início dos tempos, formando durante milênios um ente unitário em termos civilizacionais. A unidade política (iniciada, se não antes, com a Gallaecia romana e prolongada através do Reino Suevo) só se quebraria no período baixo-medieval, com a partição do Reino da Galiza à altura do Minho, que se converteu em fronteira política, como muitas outras, mais bem por acaso histórico. Enquanto a nobreza da Alta-Galiza se apropriava do apelativo “galego”, na Galiza Portucalensis estava-se a criar um novo Estado, forjado na luta pela independência nacional e pela expansão territorial (primeiro para o Sul e mais tarde para o Ultramar).

Ainda assim e como em tantas ocasiões se tem dito, o Minho e a raia seca realmente unem mais do que separam. Essa raia imaginária que durante tanto tempo tentou separar, sem acabar de consegui-lo nunca por completo, tende inexoravelmente a evaporar-se num contexto no que as fronteiras políticas se desprendem da sua signifi cação originária e a proximidade galego-portuguesa cobra novas dimensões em todos os eidos (veja-se Caldas, 1994; Meireis, 1999).

Esta proximidade, como não podia ser de outra forma, tem o seu necessário refl exo nos órgãos de comunicação social. Já a princípios do século XX as colaborações de intelectuais portugueses em jornais e revistas galegas (A Nosa Terra, Nós, Ronsel, Resol) viam-se correspondidas com a participação de fi guras carismáticas galegas como Risco, Cabanilhas ou Castelao na imprensa de Portugal. Do mesmo jeito, jornais portugueses como O Comércio do Porto, O Popular de Lisboa ou o Jornal de Notícias e revistas como a Illustração Portugueza ou Atlântida seguiram com interesse o movimento galeguista, chegando em ocasiões a impulsionar eventos (é o caso da “Semana Portuguesa em Galiza” de 1929, idealizada pelo Diário de Notícias de Lisboa) que cobrirão atentamente (veja-se Torres, 1995; Marco, 1997; Cunha, 2003; Fernandes 2003).

A Guerra Civil, os anos de franquismo e a conseqüente decadência do movimento galeguista, grande impulsionador das relações transminhotas, fi zeram

Page 154: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

154

diminuir o grau de participação de galegos e portugueses na vida pública de ambos países e por tanto também nos órgãos de comunicação social (ainda que outro tipo de relações proliferavam na chamada “raia seca”). Apesar da similar conjuntura política, como assinala Fernando Martins, “nem por isso essa mesma necessidade de combate jornalístico aproximou os jornais ou os jornalistas da Galiza e do Norte de Portugal”. Os motivos apontam em parte para o fato de

Na comunicação social portuguesa, nomeadamente na do Norte, não houve nunca a consciencialização da realidade Galiza-nação. Conhecidas durante décadas mas vistas com relativa indiferença as lutas dos bascos e dos catalães, sempre vimos a Espanha pelo prisma da nossa própria pequenez territorial, como um todo homogéneo. E, assim, importante era somente o que se passava em Madrid (Martins, 1996: 215).

O Aquém-Minho não deixa de ter culpas no cartório, pois “a comunicação social galega também não vem atribuindo importância à sua presença no Norte de Portugal” (Martins, 1996: 216), movida talvez por um secular desprezo. Ainda assim, com a “abertura” dos Estados espanhol e português e a mobilidade fronteiriça que traz a União Européia, as relações culturais, comerciais e pessoais aumentam de forma progressiva, criando novas dimensões de interação às que a comunicação social não será alheia. A criação da Euro-região Galiza - Norte de Portugal, apesar dos seus defeitos, será crucial para articulação das relações entre a Galiza e o Estado vizinho, sendo um dos temas mais recorrentes, como demonstra a pesquisa, no que diz respeito à Galiza na imprensa portuguesa (López; García, 2004).

Ainda que nesta comunicação não se aborde a “presença” dos galegos no país vizinho, esta desde logo não tem nada de novo. As movimentações de galegos para o Sul remontam-se de fato à chamada “Reconquista”, na verdade guerra civil religiosa, ainda que as migrações de trabalho detectam-se, de uma forma regular, desde os séculos XVII e XVIII, com uma componente inicial predominantemente agrícola (preparação da terra, sementeiras e recolheitas) à que mais tarde, se acresceriam funções como transporte de mercadorias, serviços portuários e domésticos, assim como ocupações fabris em sectores com pouca mecanização, aumentando a presença de forma signifi cativa. De fato, em 1801, já em situação de guerra, chegou-se a formular uma proposta de expulsão, não tendo seguimento, pois expulsar aos 80.000 galegos que segundo fontes históricas havia no Portugal de fi nais do século XVIII, signifi caria não ter “quem servisse as cidades de Lisboa e Porto” (Alves, 2002: 117-118).

No marco destas crescentes relações, são mais que necessários estudos que analisem os fl uxos de informação entre os dois países e o modo em que uns e outros são representados. Como assinalam Xosé López e Berta García (2004), faz-se “necesario o inicio dunha liña de investigación que permita observar cal é a imaxe que transmite a prensa de cada país do veciño”. Senão uma monitorização

Page 155: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

155

permanente, deve-se fazer quanto menos uma atualização o mais regular possível do estado destas questões (seja o fl uxo em geral ou a cobertura de acontecimentos e eventos concretos) através das Universidades e instituições acadêmicas galegas e portuguesas, e de organizações e associações comuns sendo necessário também que os organismos públicos dos dois países, e particularmente os transfronteiriços, impliquem-se e fi nanciem estudos deste tipo, pois a sua importância é clave para a melhor compreensão e relacionamento entre as duas partes. Já em 1991, Pedro Fernández Velho (1991: 371) insistia a respeito dos então incipientes projetos inter-regionais que

Em qualquer caso, a aceitaçom da fi losofi a das instituiçons comunitárias exige umha tarefa mínima e imediata: a articulação de uma espaço mediático comum entre a Galiza de Aquém-Minho e a Galiza de Além-Minho. É a condiçom necessária para conjurar o malefício histórico desta euro-regiom multimilenária que fi cou condenada a viver em edifícios separados por umha fronteira comum.

Ainda assim, os estudos que se têm desenvolvido até o momento sobre a questão são poucos e na sua maioria precários. Além dos que se têm recolhido nas atas e resoluções fi nais de iniciativas como o I Encontro de Jornalistas do Norte de Portugal e da Galiza (VV.AA., 1988), o II Seminário Europeu de Comunicação Social: A comunicação social transfronteiriça (Pena, 2000), o curso Galicia e Portugal: A fronteira esvaída (López Mira, 2002), o Congreso Galicia e Portugal: a comunicación euro-rexional no Século XXI (VV.AA., 2000) ou nas várias edições do Congresso Luso-Galego de Estudos Jornalísticos (Ruas, 2004: 195-213), destaca A imaxe de Portugal e Galicia na prensa dos dous países (López; Sousa; et al., 2002) cujo objetivo consistia em “identifi car e describir as imaxes que ofrece a prensa portuguesa de Galicia e as que ofrece a prensa galega de Portugal” (Op. cit.: 13), e que em certa medida serviu como ponto de partida para a pesquisa que serveu de base para este artigo.

2. Metodologia

Ao aumento das relações entre a Galiza e Portugal em todos os níveis imagináveis (laboral, cultural, acadêmico, fi nanceiro, institucional, lazer etc.) tem-lhe correspondido um aumento lógico da quantidade da informação referente aos dois países e às suas gentes na imprensa de ambos. Mas o que se pretendia com esta pesquisa não era tanto trabalhar no “quanto” senão aprofundar no “como”. Se bem que em alguns estudos de caráter quantitativo tem-se incidido no teor, positivo ou negativo, das notícias (López; Sousa; et al., 2002), o que pode dar uma idéia da caracterização da Galiza, como ente coletivo, e do galego, como indivíduo, semelhava-se preciso um trabalho que se centrasse na análise do modo em que

Page 156: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

156

somos vistos, e não se somos muito ou pouco vistos. A caracterização resulta assim uma componente importante do processo de (re)presentação.

Não se vai trabalhar tanto no nível de representação que os assuntos relacionados com a Galiza e os galegos têm na imprensa portuguesa (isto é, se existe uma super-representração ou uma sub-representação – como acha-se que é mais bem o caso) senão na caracterização dos sujeitos representados: a Galiza e os galegos. A pergunta inicial não poderia ser mais simples e genérica, o qual entranha problemas e virtudes: “O que dizem de nós?”, o que se poderia, concretizando um bocado, trocar por: “Como são caracterizados a Galiza e os galegos na imprensa portuguesa?”. Esta pergunta leva imediatamente a outra: “Quem somos nós [para eles]?”. Será que somos apenas “os espanhóis”, como qualquer outro habitante do Estado, ou algo mais. E a Galiza? Região, província, comunidade autônoma, noroeste peninsular, qualquer outra coisa ou simplesmente Galiza? Se é que existe, será que a distinção entre formas tem alguma função mais ou menos específi ca ou será questão de puro acaso.

A seguinte pergunta à que se pretende dar resposta é “Como somos [segundo eles]?”. Galegos e portugueses, tão juntos... Impossível não haver contacto, impossível não haver fricção. Como nos vêem? Quais as nossas virtudes? Quais os defeitos? Somos causa ou solução dos seus problemas? Seremos bons ou maus vizinhos? Que particularidades chamam a sua atenção? Finalmente “Que fi zemos?” para ser notícia. Será que somos produtores de possibilidades fi nanceiras e atividades de ócio ou competidores desleais que querem tomar conta do mercado português e que não gostam nem da “noite” nem do “fado”, por dizer alguma coisa, que o além-Minho oferece?

Para a pesquisa utilizaram-se os jornais diários portugueses de grande circulação Jornal de Notícias, Diário de Notícias e Público. Pretendeu-se assim chegar a um equilíbrio entre o Diário de Notícias (que apesar de ter uma delegação no Porto, está mais inclinado a cobrir as necessidades informativas de Lisboa e do Sul) e o Jornal de Notícias (carro-chefe da imprensa “regional” do Norte, aliás, com uma delegação importante em Lisboa). O Público, que precisamente em 2000 oferecia um sistema de edições territoriais, seria o ponto intermédio.

Para a pesquisa selecionou-se uma mostra dos jornais compreendida entre os meses de Janeiro e Junho de 2000 (ambos inclusos), o que supõe um total de 543 exemplares. A seleção deste período pretende de alguma forma dar continuidade ao estudo A imaxe de Portugal e Galicia na prensa dos dous países, no que se analisara, como já se indicou, as imagens que a imprensa portuguesa gerou sobre a Galiza durante o ano 1999. Da mostra inicial extraíram-se as unidades de estudo, que são todas aquelas peças jornalísticas, desestimando publicidade e propaganda, cartas ao diretor e informação de serviços, que abordaram acontecimentos, problemáticas ou idéias que tiveram lugar na Galiza, ou que envolvessem a pessoas galegas, impliquem ou não estas a Portugal, portugueses ou a terceiros (um total de 108 unidades).

Page 157: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

157

3. Resultados

“Como são caracterizados a Galiza e os galegos na imprensa portuguesa?” é a pergunta base desta pesquisa. Em termos gerais, a resposta, que seria um bocado simples demais, é que a visão predominante é positiva. Para aprofundar no signifi cado de esta afi rmação, o trabalho estruturou-se em três partes nas que se abordaram questões tão próximas (que em ocasiões os limites do que é uma coisa ou outra são incertos) como a identidade, o caráter e a ação. A conjunção das três deveria poder proporcionar-nos uma visão mais ampla de como são vistos os galegos e a Galiza na imprensa portuguesa.

A primeira pergunta (quem somos?) fi cou mais ou menos esclarecida. No que concerne à identifi cação do país galego, a opção abrumadora é a de referir-se a ele simplesmente como “Galiza”, sendo minoritárias outras opções como “região”, “província” ou “comunidade autónoma”, mas é signifi cativo como o Diário de Notícias em ocasiões precisa de “auxiliar” aos seus leitores com a aclaração “Noroeste” enquanto o Jornal de Notícias e o Público fazem uso comum de formas como “vizinha Galiza” enfatizando a proximidade entre os leitores e os sucessos noticiados. Mais complexo é o uso dos apelativos “galego” e “espanhol” que parecem conlevar em ocasiões valores distintos ou até antagônicos.

A amostra analisada parece indicar que, consciente ou inconscientemente, os jornalistas portugueses fazem um uso diferenciado de ambas formas, associando na maioria das ocasiões a segunda a acontecimentos ou termos negativos enquanto a primeira, seja por simpatias pessoais ou outros motivos, não só é respeitada senão que até é contraposta à outra, reservando-lhe o lado mais positivo e humano. Neste apartado, também pareceu apropriado observar o uso da toponímia, chegando à conclusão de que os jornais analisados fazem um uso predominantemente correto, o que denota um bom conhecimento deste aspecto da realidade galega.

Na segunda pergunta (como somos?) aprofundou-se na caracterização do galego. Ainda que a caracterização predominante do galego seja boa, a mostra não estava isenta de peças negativas, nas que galegos são caracterizados como temerários, criminosos, violentos, irracionais, pouco empreendedores ou dominadores no campo político.

A Galiza e os seus habitantes são descritos como um povo com uma identidade nacional forte e marcada que apreciam e defendem com agarimo a sua cultura e tradições. Estas tradições são muitas vezes descritas como idênticas ou similares às dos portugueses, enfatizando as ligações históricas, sócio-culturais e lingüísticas existentes entre os dois povos. Boa mostra disto é a utilização estética e retórica, aproximando os leitores e amenizando o discurso, que se faz das tradições galegas para ilustrar todo tipo de notícias. A Galiza também é descrita, sobretudo pelos jornalistas do Norte, como uma “região” com poder político forte e que defende os seus interesses frente ao governo central. Isto, que pode não responder exatamente à realidade, possivelmente se deva às aspirações de um modelo similar para Portugal (modelo que no momento estava em debate a raiz do processo de regionalização).

Page 158: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

158

Ainda que, tendo em conta a interação existente entre as comunidades a norte e a sul do Minho, a Galiza e os galegos estejam provavelmente sub-representados na imprensa portuguesa, o leque de atividades nas que “nos vemos envoltos” é considerável. Ainda assim, as questões relacionadas com o lazer (esporte, nomeadamente a liga espanhola de futebol –que é seguida com grande interesse–, e as diversas atividades de caráter cultural –desde concertos até as exposições mais variadas) e com encontros ou reuniões entre instituições ou empresas de ambos países.

Neste último grupo devemos assinalar que as de caráter econômico e comercial são caracterizadas quase sempre de forma positiva enquanto no campo político as divergências são maiores, o que dá lugar a peças de teor negativo. Além destes temas dominantes, existe uma ampla gama de notícias sobre as questões mais diversas (mobilizações políticas e sindicais, fl uxo de recursos humanos – e o célebre caso dos profi ssionais sanitários – ou atividades criminosas, bem sejam perpetradas por galegos em Portugal ou portugueses na Galiza). Galegos e portugueses vêem-se constantemente envoltos, fortuita ou deliberadamente, uns com os outros, e os meios de comunicação social vão-se fazendo eco progressivamente dessa realidade.

4. Conclusões

A análise das notícias permitiu a elaboração de uma série de conclusões no que diz respeito às perguntas supracitadas. A sensação fi nal, no entanto, permite afi rmar que a imprensa portuguesa tende a mostrar um certo respeito com a individualidade galega, além de fazer ênfase nas relações históricas, sociais e culturais paralelas entre ambas beiras minhotas e, por extensão, da raia seca. Estas referências aparecem veladas e sustentadas por um discurso politicamente correcto, e até certo ponto justo, quando se analisa a situação na que se acha o povo galego. Fica claro que uma aproximação mais detalhada, a incluir a análise comparativa da caracterização do português na imprensa galega, é absolutamente necessária, além de continuar o trabalho na procura de um espaço de comunicação comum transminhoto.

5. Bibliografi a

ALVES, Jorge Fernandes (2002): “Imigração de galegos no Norte de Portugal (1500-1900)”, em EIRAS ROEL, Antonio; GONZÁLEZ LOPO, Domingo, Eds. Movilidad interna y migraciones intraeuropeas en la península ibérica: Actas del Coloquio Europeo. Santiago de Compostela, Universidade, pp. 117-125.

CALDAS, Eugénio de Castro (1994): “A Galiza e o Minho: as fronteiras que nos unem”, em III Colóquio Galico-Minhoto. Viana do Castelo, Câmara Municipal

Page 159: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

159

CUNHA, Norberto Ferreira da (2003): “A Autonomia galega na imprensa periódica portuguesa (1931-1936)”, em AGRA ROMERO, Xosé; RODRÍGUEZ RIAL, Nel, Eds. Galiza e Portugal: identidades e fronteiras. Actas do IV Simposio Internacional Luso-Galego de Filosofi a, Santiago, 28-29 Novembro, 2003. Santiago de Compostela, Universidade, pp. 231-303.

FERNANDES, José Marques (2003): “Representações na imprensa portuguesa da Guerra Civil de Espanha na Galiza”, em AGRA ROMERO, Xosé; RODRÍGUEZ RIAL, Nel, Eds. Galiza e Portugal: identidades e fronteiras. Actas do IV Simposio Internacional Luso-Galego de Filosofi a, Santiago, 28-29 Novembro, 2003. Santiago de Compostela, Universidade, pp. 83-120.

FERNÁNDEZ VELHO, Pedro (1991): “Bases para um espaço comunicativo comum Galiza-Norte de Portugal”, em Agália, n.º 27, pp. 363-371.

GÓMEZ, Joel (2000): “Consolidar e acrescentar um espaço comum de comunicaçom”, em Enclaves, n.º 6, pp. 27-28.

LÓPEZ GARCÍA, Xosé, Ed. (2002): A imaxe de Portugal e Galicia na prensa dos dous países. Santiago de Compostela, Universidade.

LÓPEZ GARCÍA, Xosé; GARCÍA OROSA, Berta (2004): “A eurorrexión Galicia-Norte de Portugal a través das páxinas da prensa galega. Análise do discurso mediático transmitido polos xornais galegos”, em II Congresso Ibérico de Ciências da Comunicação, A Covilhã, 21-24 Abril 2004 - Actas. Covilhã, Universidade da Beira Interior.

LÓPEZ MIRA, Álvaro Xosé, Ed. (2002): Galicia e Portugal: a fronteira esvaída - Curso de Extensión Universitaria. Ourense, Deputación Provincial.

MARCO, Aurora (1997): “Exemplifi cação das relações culturais entre Galiza e Portugal em jornais e revistas”, em RODRIGUES, António da Cruz... [et. al.], Galiza Portugal – Uma só Nação. Lisboa, Nova Arrancada, pp. 171-182.

MARTINS, Fernando (1996): “Contrapoder nos jornais da Galiza e do Norte de Portugal”, em Agália, n.º 46, pp. 211-216.

MEIREIS, Maria da Conceição da Silva Correia de Miranda (1999): “A projecção da Galiza em Portugal: a história, a cultura, a socedade e a economia. Da separação à união”, em KREMER, Dieter, Ed. Actas do V Congreso Internacional de Estudios Galegos (Akten des 5. Internationalen Kongresses für Galicische Studien). Trier, Galicien-Zentrum der Universität Trier / Edicións do Castro, pp. 101-109.

PENA RODRÍGUEZ, Alberto, Ed. (2000): A Comunicación Social transfronteiriza, II Seminario Europeo de Comunicación Social. Ponte-Vedra, Deputación Provincial.

REBELO, José (2000): O discurso do jornal. O como e o porquê. Lisboa, Editorial Notícias.

RUAS, Xosé (2004): “Novas pontes de comunicación que tender”, en LÓPEZ, Xosé; SOUSA, Jorge Pedro, Eds. A investigación e o ensino do xornalismo no espazo luso-galego. Actas do I Congreso Luso-Galego de Estudos Xornalísticos. Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, pp. 195-213.

Page 160: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

160

TORRES FEIJÓ, Elías J. (1995): A Galiza em Portugal, Portugal na Galiza a través das revistas literarias: (1900-1936). Tese de doutoramento (inédita). Universidade de Santiago de Compostela.

VALA, Jorge (1999): “A análise de conteúdo”, em SILVA, Augusto Santos; PINTO, José Madureira, Orgs. Metodologia das Ciências Sociais. Lisboa, Afrontamento.

VV.AA. (1988): “I Encontro de Jornalistas do Norte de Portugal e da Galiza”, em Cadernos de Jornalismo, n.º 5, Junho.

VV.AA. (2000): Congreso Galicia e Portugal, a comunicación euro-rexional no Século XXI. Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Secretaria para as Relacións cos Medios Informativos.

Page 161: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte
Page 162: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

Tecnologia e comunicação: uma aproximação desde as teorias de ondas longas

Joám Evans PimÓscar Crespo Argibay

Page 163: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

163

Tecnologia e comunicação: uma aproximação desde as teorias

de ondas longas

Joám Evans PimÓscar Crespo Argibay

Instituto Galego de Estudos de Segurança Internacional e da Paz

1. Introdução

A teoria de ciclos de onda longa permite-nos realizar uma análise da realidade desde um ponto de vista distinto do predominante no mundo académico. Procurandi causalidades e não apenas casualidades torna-se-nos para a época na que a ciência tinha como único objetivo o reconhecimento de padrões na natureza, de modo que fosse possível enunciar leis que não deixassem lugar para a especulação banal, tão comum hoje no mundo científi co.

E é nesta conjuntura, no retorno à solidez do padrão, na que se aborda a aplicação de uma teoría, que ocupa aos economistas, e não só, desde faz mais de um século, embora seja aplicável aos mais diversos campos, desde a explicação das mudanças climáticas e os confl itos sociais, nomeadamente a guerra, até as razões de uma determinada política, passando, como é o caso, pelo estudo das políticas e indústrias culturais e o modo no que as mudanças nas tecnologias da informação e comunicações infl uem sobre elas.

2. O ciclo na história

Até o de agora, e a pesar do desenvolvimento paulatino das ciências exactas, está ainda por formular uma lei que governe factos históricos, sequenciais ou isolados, ao longo dos séculos, colocando a denominada ciência histórica na actual encrucilhada idenditária, uma vez que a primeira e principal propriedade da Ciência é a presença de leis defi nitivas integramente reguladoras dos fenómenos que nos rodeiam. Mas, revendo a própria história, mesmo a mais recente, dá para ver que, embora com inusitadas excepções, nem os mais prominentes intelectuais têm logrado predizer o futuro imediato dos seus países, guerras ou revoluções (Tchijevsky, 1971:11).

Page 164: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

164

Com razão, até bem pouco, a história era reconhecida como conhecimento e não ciência, mas nem sempre foi esta a aproximação dominante. As primitivas teorias da mudança histórica tinham precisamente uma natureza cíclica, natureza que viria a ser negada ou ignorada pela maioria dos historiadores contemporáneos, que não vão além da utilização de estatísticas simples e bases de dados numéricas pontuais. Entre as grandes fi guras do passado, sirvam como exemplo Empédocles, Marco Aurelio, Aristóteles ou, mais recentemente Giambattista Vico, que em 1725 lançou seu Scienza Nuova, e Edward Gibbon (s. XVIII) destacam defensores destes padrões. Nos últimos tempos, especialmente com o 11-S e o eventual ‘desencanto’ pós-soviético, vêm retomando força a teoria da mudança histórico de Spengler (1920) ou mesmo alguns textos de Toynbee (1934-1939).

A própria teoria marxiana, retomando o modelo espiral hegeliano, chegou a apresentar um modelo de desenvolvimento societário em cinco fases (comunismo primitivo, escravismo, feudalismo, capitalismo e comunismo pós-industrial) sendo a última um retorno ao estado inicial embora com um mais elevado nível de desenvolvimento social. Por outra banda achamos os modelos linhais que, com base na tradição judeo-cristã de descrição histórica como uma sequência de eventos desde a criação até o apocalipse, plasmou Santo Agostinho no seu De ciuitate Dei (413) e que depois retomaria Immanuel Kant.

No entanto, como crítica ao positivismo, surge a teoria caótica da história com Geyl (1955) e Karl Popper à cabeça, afi rmado quea realidade existe independentemente das ideias que a ela fazem referência, resultado a nossa imposição de sentido sobre um fl uxo de eventos uma mera (e açarosa) forma de construir realidades subjectivas ou, simplesmente, fl uxos estocásticos. No fundo, o Logik der Forschung (1934) de Popper não deixa de ser apenas uma reafi rmação e/ou reformulação da lógica kantiana, numa linha similar à de Fukuyama (1992), que cada vez semelha menos viável.

Vista a crise de identidade do saber historiográfi co, alguns tem apontado para uma nova hermenêutica hipotética visando a compreensão analítica da diferença epocal, o que vem a implicar a morte do tempo cronológico tal e como nós o entendemos, contrariado por um movimento de complexifi cação e pluralização dos tempos do tempo. Chegamos assim à história quantitativa, cujo principal impulsor fora Lewis F. Richardson, que, entendendo que o passado poderia servir como guia para o futuro, pois o que frequentemente tem acontecido provavelmente venha a acontecer de novo, aplicou métodos estatísticos na procura de pautas, padrões, assosiações e sequências regularmente reiteradas (Richardson, 1960). Os métodos da história quantitativa não são outros que os da estatística, enforçados e grandemente auxiliados pelos algoritmos computacionais para a análise e visualização de dados.

Page 165: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

165

3. A propósito da teoria de ciclos

Se bem sim é corrente ouvir falar dos ciclos curtos na economia, inclusive de uma teoria de ciclos curtos, mesmo ao nível da imprensa e médios de comunicação, não é tão frequente assim quando se fala dos de onda longa. São os grandes desconhecidos, mesmo no campo académico. O primeiro do que devemos fazer menção é o eido no que se realiza esta análise. O estudo da economia baixo o prisma da teoria de ondas longas leva-se a cabo só para o caso particular da economia capitalista de mercado, para a qual se têm recolhido os dados estatísticos que fornecem a capacidade de levar a fi m uma avaliação de este género. Os intentos de extensão a períodos protocapitalistas ou mesmo anteriores contam com a ostensiva falta do elemento empírico, não sendo de este modo concludentes os trabalhos ao respeito. Também há que apontar o marco geográfi co ao que faz referência a maior parte da bibliografi a existente, que se restringe maioritariamente aos países onde historicamente se desenvolveu o capitalismo de forma primaria alcançando um maior grado de avance e sofi sticação, abarcando pelo tanto todo o que é a região anglo-saxona, Estados Unidos e o Reino Unido primordialmente, junto com o mundo centro europeu.

Não pode esquecer-se pôr de manifesto que em um princípio estes estudos elaboram-se desde uma vertente que fi ca restrita no seio económico, sem ter em conta outras variáveis que sem dúvida se retroalimentam com a que cá é objecto de estudo. Mencionamos a modo de exemplo algumas de elas: as inovações tecnológicas (que como veremos, para alguns constituem o verdadeiro motor que se esconde trás o cíclico evoluir económico), os câmbios políticos e sociais junto com as suas implicações, coma no caso da guerra (que será a base do nosso estudo posterior), e citamos por último a incidência no meio ambiente, tanto coma a cíclica expressão da economia infl ui na agressão ao meio, coma reciprocamente, as condições cambiantes do meio (câmbio climático, míngua de recursos, etc.) infl uem no ciclo. Isto último tem signifi cada importância se temos em conta a mais que previsível aparição de confl itos bélicos (ligados intimamente como veremos à fase do ciclo de onda longa na que nos encontramos) a grande escala motivados pela escassez das matérias primas que accionam o motor capitalista (petróleo, agua, etc…), e ante isto cabe perguntar-se, é a guerra do Iraque só o prelúdio do que está por vir?

Já no século XIX alguns economistas apontaram a possibilidade de que a economia capitalista se comportava segundo um movimento de vaivém de longo período, mas não será até a chegada do trabalho do professor de Harvard Joseph A. Schumpeter quando podamos dizer que se põe de manifesto no orbe ocidental a natureza cíclica dos fenómenos económicos. Schumpeter aborda primeiramente a questão das ondas longas na sua obra The Analysis of Economic Change, e posteriormente em Business Cycles: A Theorical, Statistical Analysis of the capitalist Process. Vem a apontar a existência de três tipos de ciclos, que levam o nome dos seus descobridores, ciclos de Kitchin ou de onda extracurta (de uns quarenta meses),

Page 166: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

166

de Juglar ou de onda curta (entre oito e dez anos), e os que aqui nos incumbem, os ciclos de Kondratieff ou de onda longa (entre quarenta e sessenta anos).

Schumpeter considera a inovação técnica como a faísca que prende o processo cíclico do desenvolvimento económico, baseando-se a divergência na longitude dos distintos períodos na própria natureza da inovação matriz que incita a origem do ciclo. Pelo tanto, para Schumpeter o determinante tecnológico é o que motiva o carácter cíclico da economia, e no caso do ciclo de onda longa a origem do mesmo topar-se-á em importantes achamentos de tipo técnico. Neo-schumpeterianos coma Freeman e Pérez, que acreditam na explicação antedita que gera os distintos ciclos, assinalam uma relação causal entre as inovações, a lucratividade e as expectativas económicas que elas possam criar, para ai derivar na produção de novos produtos e técnicas com a introdução de uma nova indústria responsável da parte crescente do ciclo ou fase ascendente de uma onda longa.

Mas será o economista russo Nikolai D. Kondratieff quem, atravesso da sua obra, mais tenha infl uído na concepção cíclica da economia capitalista, enquanto até é usual utilizar os termos de onda longa e onda de Kondratieff coma sinónimos, ainda que bem haja autores que discernem outras ondas longas com período distinto ao dado por Kondratieff. Em todo caso, é o científi co russo um dos primeiros em tentar mostrar com precisão e em base a dados de origem puramente estatística (utilizando o material estatístico mais completo da época que é o que se podia obter ao respeito das economias dos Estados Unidos, o Reino Unido e a França) a existência de ondas longas que debuxam na marcha económica de um país capitalista pendentes de auge ou depressão, vindo durar o conjunto binómico crescimento-decrescimento uma média de cinquenta anos.

Logo tratar-se-á brevemente a evidencia empírica que nos permite concluir que é possível traçar o devir da economia moderna coma uma onda sinusoidal que avança no eixo de abcissas no tempo, entanto que o de ordenadas indica o grão de actividade económica. No caso de Kondratieff, estuda séries relativas aos preços (que será a variável que melhor se amolda ao carácter cíclico), à taxa de juros, à evolução salarial, à evolução do volume de comércio exterior, ao consumo e produção de ferro, carvão e chumbo entre outras .

Deve-se fazer notar o fato biográfi co referente a Kondratieff no qual surge a sua teoria. O seu trabalho data do ano 1926, tendo sido com anterioridade vice-ministro da Alimentação baixo o governo de Kerensky, fundando no 1920 o Instituto de Moscovo para a Pesquisa Conjuntural. Será o governo soviético o que encarrega a Kondratieff a realização de um estudo que leve à confi rmação, desde um ponto de vista puramente empírico, da ortodoxia marxista que assinala a queda do capitalismo como um fato irreversível do devir histórico. Uma vez mais, e agora na pessoa de Kondratieff mostra-se coma ciência especulativa (ciência da história, materialismo histórico, ou simples digressão dialéctica) e ciência empírica não são conciliáveis.

A sua honestidade científi ca, em um tempo no qual a União Soviética e governada com mão de ferro por Estaline, levou-o a fi nar em um Gulag na Sibéria

Page 167: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

167

pela altura do 1938. As suas conclusões não podiam ser mais decepcionantes para os mandatários soviéticos, justamente ao mostrar que se bem o capitalismo desde o seu início efectivo, situando-o ele no 1789 , sofre crises periódicas, a estas seguem-lhe períodos de recuperação e bonança, sendo ao seu entender de tipo endógeno as causas que incitam estes pulos e quedas de natureza rítmica.

Cabe mencionar cá as objecções feitas desde o marxismo e trotskismo à teoria de Kondratieff. Por uma banda está o próprio Trotski quem entende que não se trata de uma evolução cíclica, ao considerar que os fatos que explicam o devir cíclico são de carácter exógeno de tipo casual e aleatório, coma podem ser a integração de novos países e continentes ao mercado mundial, o achamento de novos recursos minerais, energéticos e técnicos, ademais de guerras e revoluções. O marxiano Ernest Mandel propõe uma explicação abrangendo distintas causas que explicariam o fenómeno, não pondo o acento tanto na observação de séries estatísticas coma em fases de acumulação acelerada de capital e acumulação desacelerada que delimitariam a fase de crescimento e de decrescimento respectivamente em cada ciclo.

Analisemos concisamente o modelo que Gordon propõe para o ciclo de onda longa. Partindo da pauta inicial sublinhada por Kondratieff, Gordon confi rma os dois primeiros ciclos por ele estabelecidos, dando data de feche ao terço no ano 1949, iniciando-se assim mesmo um quarto ciclo que duraria até os nossos dias. É de fazer notar que existe uma falta de prospecção neste eido, já que se bem há certa concordância ao respeito dos ciclos propostos por Kondratieff, não se topa tal quando o que se trata é de indicar o fi nal do terço ciclo e o ponto no que estamos actualmente dentro do quarto ciclo, seguramente devido a uma falta de perspectiva.

Gordon (2005) analisa cada ciclo dividindo-o em quatro fases perfeitamente distinguíveis, quedando cada uma de elas totalmente caracterizada. Elas recebem o nome respectivo de Primavera, Verão, Outono e Inverno. Em base isto, situamo-nos nos alvores do Inverno do quarto ciclo, e os seus argumentos têm como alicerce o já acontecido nos três ciclos anteriores, e em especial no terço, o mais achegado e melhor conhecido, tanto pela cercania na linha temporal coma pelos dados que estão ao nosso dispor. No terço ciclo, a entrada na estação invernal vem fi xada por um dado bem conhecido, o funesto crack de 1929, de cujas consequências são bem sabedores tanto europeus coma americanos. O detonante, uma acumulação de déveda insostível tanto ao nível estatal, empresarial coma particular que leva à criação de uma economia irreal não baseada na produção senão na especulação. Gordon considera esta a descrição correcta da situação que hoje vivemos, e diz-nos que só nos Estados Unidos a déveda está totalizada em uns trinta e sete trilhões de dólares, algo nunca visto no passado, de feito segundo ele os primeiros sintomas da entrada em recessão geral, própria da estação invernal na parte descendente do ciclo, e visível na mais que olhando a situação das grandes corporações norte-americanas, especialmente no sector automobilístico (crises de General Motors e a Ford) e nas linhas aéreas (cuja quebra foi notícia nas últimas semanas.

O catorze de Setembro de 2005, Delta e Northwest airlines declaram-se em bancarrota com dévedas de 28.3 e 17.92 bilhões de dólares respectivamente). Ao

Page 168: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

168

fi m, segundo o autor este tramo tem a missão de aniquilar a déveda adquirida, ainda que o preço a pagar seja muito alto, sobre todo se temos em conta realidades coma que em 1929 só um 5% das famílias norte-americanas tinham interesses no mercado de valores, entanto que hoje esta percentagem chega ao 50%, o qual deve servir para fazer-nos uma ideia do que aconteceria de se produzir um crack semelhante ao de aquela data.

Chegados a este ponto, é necessário fazer uma menção referente à evidência empírica que possibilita a adopção da teoria de ciclos como explicação da economia capitalista. O professor de Yale Joshua S. Goldstein chega à conclusão, logo de ter examinado as distintas escolas existentes ao respeito da teoria cíclica, de que são sete as variáveis cujos dados resultam proeminentes à hora de examinar a consistência da mesma: preços; produção; inovação e invenção; investimento de capitais; salários reais e conduta da classe operária; comércio e a guerra. É de indicar o esquecimento a respeito da acumulação de déveda, atribuível ao feito de que esta variável não seja determinante na confi guração dos dois primeiros ciclos, mas como mostra Gordon é óbvio que o foi no terço e o está sendo em este. Em todo caso, de estas sete tomam-se por determinantes as três primeiras que são as que mais atenção têm espertado entre os pesquisadores, ainda que esta eleição vai depender dos interesses que movem às distintas escolas de pesquisa em este eido.

Sem dúvida onde existe um consenso unânime é nas séries de preços de bens e matérias primas, convertendo-se assim no principal argumento em favor da hipótese da onda longa. No que a produção se refere a controvérsia é grande. Aponta Goldstein que entanto a escola marxista topa uma relação consistente entre o aumento de produção, preferentemente industrial, e o período de alça da onda, outros estudiosos procedentes de diferentes escolas teóricas não dão confi rmado este fato ou só mostram pequena evidência que o sustente.

O trabalho de Cleary e Hobbs não só realça o feito case inquestionável em referência às séries de preços mas também indicam que os dados fornecidos pela produção de energia, a inovação, e o índice de interesse tendem a indicar a consistência da teoria, sendo a produção industrial um item a desbotar. Ao respeito da inovação, o desacordo entre os especialistas é a tónica dominante, já desde o mesmo momento em que não existe unanimidade na designação do que se pode considerar inovação, sendo sem embargo a escola neo-schumpeterariana a que maior ênfase ponha na sua análise.

4. A revolução das tecnologias da informação e comunicações nas industrias sócio-culturais

A estas alturas seria difi cil discutir o facto de que todo esse amplo espectro ao que denominamos Cultura é um producto elaborado de forma industrial, o que o convirte num bem, que passou de estar apenas ao alcance de um muito delimitado

Page 169: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

169

estrato social a ser acessível por uma grande parte da população, quanto menos no que faz referência ao primeiro mundo. Mas não apenas a acessibilidade se tem fl exibilizado no referente ao disfrute da mesma, senão que paralelamente poderiamos dizer também que se culminou o processo de democratização no que conforma a possibilidade de dispor dos meios de produção cultural, hoje virtualmente ao alcance de todos.

Resulta apropriado portanto analisar as condições que fazem possível a transfi guração de uma actividade de tipologia artesã numa que adopta o estándar da produção industrial. E na industrialização dos bens culturais é sem dúvida o que se deu em chamar como revolução tecnológica a principal motivação na hora de dar a luz a este novo sector industrial.

Ao introduzir a teoria de ondas longas em economia e procurar o elemento raiz que induz a geração de um comportamento cíclico no decorrer da actividade económica através da linha de timpo, achamos que uma das principais escolas que a dia de hoje se ocupa do estudo e optimização de dita teoria é aquela que considera a inovação tecnológica, que mesmo chega a ser catalogada de revolução tecnológica, quando a aportação provinte desta novidade leva consigo uma radical mudança de paradigma da realidade tecno-económica, como a pedra rosseta que nos permite descifrar as chaves fundamentais na hora de levar a cabo uma descrição coerente das causas que impelem à economia a adoptar um comportamento cíclico segundo o modelo binómico crescimento-decrescimento.

Schumpeter (1939) inagurará e dará nome a esta escola de pensamento económico, embora será o próprio Kondratieff o que adiante a importância fundamental da inovação como elemento dinamizador e moldeador da economia, como bem se refl eja ao sentenciar: “During the recession of the long waves, an especially large number of important discoveries and inventions in the technique of production and communication are made, which, however, are usually applied on a large scale at the beginning of the next long upswing” (Kondratieff, 1935:111).

Schumpeter chega a catalogar na história da economia capitalista três mudanças de paradigma tecno-económico devidos a outras tantas inovações fundamentais ou cluster de inovações radicais, a saber:

A revolução industrial e seu brutal impacto nas formas de produção tradicio-nal que pouco a pouco se veriam substituidas. Isto implicaria a desaparição do laço comunitário expressado através da congregação gremial e seu rem-plaçamento por um crescente individualismo que tem sua raiz genealógica no home assalariado;A posterior idade do aço e do vapor que terá uma incidência primordial no acurtamento das distâncias geográfi cas mediante a introdução dos caminhos de ferro, de modo que a indústria deixe de estar ligada à fonte de matéria prima podendo agora achar-se alonjada da mesma miles de quilómetros;

Page 170: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

170

Depois chegará a revolução introduzida pela aparição da electricidade, a química e os motores de explosão interna, variando radicalmente uma forma de produção que agora jáa está em dispossição de pôr no mercado de forma simultânea e em lugares longíquos uma grande quantidade de um mesmo bem (ubiquidade e sincronia).

E embora o autor não chega a catalogar uma quarta revolução tecnológica, sim o chegam a fazer seus discipulos, fi cando esta caracterizada pela invenção do plástico, a generalização do uso do autocarro que tanto deve à cadeia de montagem e ao carro do povo (Volkswagen) ou carro popular utilitário, assim como a aparição da electrónica e a consequente apariçao do transistor que fez possível a miniaturização dos aparatos electrónicos. Trata-se sem dúvida dos cimentos sobre o que se assenta o que actualmente se chama revolução tecnológica, também conhecida como sociedade da informação, ao ser precisamente o tratamento e acesso à informação o centro sobre o que gravita toda esta série de inovações de consumo que dia a dia se nos oferecem.

A inovação paradigmática ou radical que produz a ruptura com a fase terminal do ciclo e ilumina o início da seguinte cumpre uma série de prerrequisitos necessários para que tal processo possa levar-se a cabo:

Deve introduzir novas técnicas que aprontem o aumento da efi cácia produtiva mediante a aparição de novas e mais efectivas ferramentas;Leva consigo a elaboração de novos produtos e bens que se põem a disposição do consumidor;Imperativamente obriga a uma reorganização da actividade económica com a aparição de novos modelos de estruturação.

Descrito o processo que possibilita na teoria de ondas longas o que a um periodo de recesão venha continuado por outro de crescimento mediante a aparição de um cluster de inovações, assim como aqueles elementos que marcam este cluster como paradigmático, a discusão centra-se em se a revolução tecnológica da sociedade da informação que deu lugar às denominadas indústrias culturais pode se considerar como um grupo de inovações paradigmáticas ou simplesmente se trata de inovações secundárias, incrementais ou adaptativas surgidas ao calor da revolução electrónica, sendo simples direccionamentos dela. A falha de perspectiva e as perturbações que estão a distorsionar a percepção económica difi cultam a emisão de qualquer diagnóstico, de modo que apenas o tempo nos permitirá a posteriori conhecer se realmente estamos vivendo uma mudança de paradigma ou se devemos aguardar a outras profetizadas revoluções tecnológicas como a da nanotecnologia e suas computadoras quánticas.

Page 171: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

171

5. Conclusões

Podem se explicar as mudanças nas indústrias e políticas culturais?, podem estes ser racionalizados?, será possível achar uma regra geral que nos permita compreender porquê se originam?, e por tanto, é plausível predicí-los? Dada a complexidade do fenómeno, a riqueça de matizes e factores que nele podem infl uir, todo indica que a resposta há de ser negativa. Como muito, uma comedida ambição leva-nos, não ao estabelecimento de leis perfeitas como as da mecánica, senão mais bem à proposição de tendências, é dizer, à possibilidade de afi rmar quando é mais provavél que tenha lugar uma eventual mudança nos sistemas sócio-culturais imperantes e de que tipo deve ser.

Klingberg, por exemplo, conclui que existe uma sincronização entre os períodos de extroversão e introversão e a onda longa de Kondratieff, coincidindo a época de extroversão com a fase crescente da onda económica, e de introversão com a decrescente. Ligado ao anterior, semelha ter também algo que dizer a teoria psico-social, de modo que as épocas de excelência económica se vem correspondidas com uma maior propensão ao liberalismo, o cosmopolitismo e a subversão dos valores tradicionais da sociedade, enquanto os de crise rematam por ser épocas conservadoras procurando o refúgio nos vetustos valores tradicionais. Mas estas considerações deverão adiar-se para uma futura e necessária abordagem.

6. Bibliografi a

BAKER, R. (1976): New and Improved – Inventors and Inventions that have changed the Modern World, London, British Museum Publications.

BECKMAN, Robert. (1983): The Downwave, Portsmouth, Milestone Publications.BERRY, Brian J.L. (1991): Long wave rhythms in economic development and

political behavior, Baltimore, The Johns Hopkins University Press.DE MIGUEL, Amando (1986): España Cíclica, Madrid, Fundación Banco

Exterior.FREEMAN, Christopher (1996): Long wave theory, Cheltenham, Edward Elgar

Publishing.FUKUYAMA, Francis (1993): The End of History and the Last Man, New York,

Harper Perennial.GEYL, P. (1995): Debates with historians, London, Collins.GIBBON, Edward (2000): Historia de la decadencia y caída del imperio romano,

Barcelona, Alba.GOLDSTEIN, Joshua (1988): Long Cycles: Prosperity and War in the Modern Age,

New haven, Yale University Press.

Page 172: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

172

GORDON, Ian (2005): The Long Wave Analyst, En-línea, Disponível em [consult. 30/09/05]: <http://www.thelongwaveanalyst.ca>.

HOLMES, Jack E. (1985): The Mood/Interest Theory of American Foreign Policy, Lenington, University Press of Kentucky.

HUXLEY, Aldous (1998): Brave New World, New York, Harper Perennial Modern Classics.

KLINGBERG, Frank L. (1952): “The Historical Alternative of Moods in American Foreign Policy”, em World Politics, nº 4, pp. 239-273.

KONDRATIEFF, Nicolai (1935): “The Long Waves in Economic Life”, em The Review of Economic Statistics, vol. XVII, nº 6, pp. 105-115.

KONDRATIEFF, Nicolai; et al. (1979): Los ciclos económicos largos, Madrid, Akal Editor.

NEUMANN, Manfred (1997): The Rise and Fall of the Wealth of Nations, Cheltenham, Edward Elgar Publishing.

POPPER, Karl (1985): La Lógica de la investigación científi ca, Madrid, Tecnos.RICHARDSON, L. F. (1960): Statistics of deadly quarrels, Pacifi c Grove, Boxwood

Press.SCHOPENHAUER, Arthur (2004): El Mundo como voluntad y representación,

Madrid, Trotta.SCHUMAN, James B.; ROSENAU, D. (1972): The Kondratieff Wave, New York,

World Publishing.SCHUMPETER, Joseph A. (1939): Business Cycles, New York, McGraw-Hill.SPENGLER, Oswald (1998): La Decadencia de occidente: bosquejo de una

morfología de la historia universal, Madrid, Espasa-Calpe.TCHIJEVSKY, A. L. (1971): “Physical Factors of the Historical Process”, em

Cycles, January, pp. 11-27.

Page 173: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte
Page 174: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

A Shared Information Society for Europe? The Cases of Latvia and Spain

Claudio Feijóo González

José Luis Gómez Barroso

Edvins Karnitis

Page 175: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

175

A Shared Information Society Europe? The Cases of Latvia and Spain

Claudio Feijóo GonzálezJosé Luis Gómez Barroso

Edvins KarnitisUniversidad Politécnica de Madrid

Universidad Nacional de Educación a Distancia (UNED)University of Latvia

1. INTRODUCTION

2005 marks a key moment in the refl ection on the evolution of the information society in general, and more specifi cally, on the role the authorities must play in the process. From 16 to 18 November, Tunisia has hosted the second leg of the World Summit on the Information Society. The European Union, on the other hand, considers concluded the activities of the eEurope programme it has been developing throughout the last fi ve years and launches a replacement plan known as i2010.

Once this point of infl ection in European policy is reached, can we consider that the direction taken in the past was the right one? Are the Union’s countries moving forward on the same road? Moreover, is there a strategy for the progress of the information society which is valid for the whole of Europe?

The experience of countries such as Spain and Latvia seems to prove otherwise. In the EU15, Spain has been holding the last positions in almost any classifi cation on the implementation and usage of new technologies. Latvia suffers a similar situation, only as regards the EU25. The situation has not changed in recent years and the distance from the European “leaders”, who continue to progress (the Nordic countries), only increases.

This article intends to analyse what reasons are preventing these two coutries from progressing in their incorporation to the information society and, from there, to determine whether it is possible to speak of a “European model” which is effective for the whole continent. For this, we start by providing a brief outlook on what the stages of the European policy dedicated to boosting the information society have been. This study is used as the framework in which to put into context the national plans of Spain and Latvia which are then examined. In section 4, we assess the results

Page 176: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

176

of these programmes. We conclude in an attempt to defi ne what the defi ciencies or weaknesses have been and providing a catalogue of recommendations for the future.

2. STAGES OF THE EUROPEAN POLICY FOR THE INFOR-MATION SOCIETY

Despite precedents can be tracked and certain actions or policies can be associated to a growing concern about the development of the Information Society, the truth is that the starting signal for the European refl ection to this regard can be considered as the famous Delors’ White Paper, which was almost immediately followed by the release of the so-called Bangemann Report. Despite being contemporary, the White Paper and Bangemann Report established two very different models for the progress of the information society. As opposed to a rather neo-Keynesian White Paper, the Bangemann Report starts from a clearly neo-liberal position, stressing the liberalisation of telecommunications and the role of the private sector in this process.

The infl uence of these two documents could be felt for the rest of the decade and even beyond that. This explains why IS policies in Europe took off as a mixture of Marshall plan type of “grand works” (the Delors imprint) with an unconditional belief in the market as the driving force (the Bangemann infl uence); however, in practice, the Bangemann prevailed, to the point where one could question whether IS policies have not just functioned as the sugar around a policy of telecommunication liberalisation (Servaes and Burgelmann, 2000).

The neo-liberal conception prevailed not only in the European Union, but in most of the rest of the world as well. Although a number of information society economic, social and political components were discussed in the meetings of the European Information Society Forum in 1997-1999, a broader perspective of what the boost of the information society meant, and required, had to wait until the turn of the century.

This was also the case in Europe. On 8 December 1999, Romano Prodi’s European Commission launched an initiative entitled “eEurope An Information Society for All” which proposed ambitious targets to bring the benefi ts of the Information Society within reach of all Europeans. eEurope was set out as a basic piece of the so-called Lisbon strategy, targeted at towards turning the European Union into the most competitive and dynamic knowledge-based economy by 2010. The Action Plan, with a deferral in the compliance with its objectives until late 2002, was prepared for the Feira European Council of June 2000. In May 2002, the Commission released the eEurope 2005 plan for the following three years. In June, the Seville European Council gave a broad political endorsement to the Action Plan which was fi nally adopted by the Council in December 2002. But already in beginning of 2005 a widely renovated Lisbon Agenda model was accepted.

Page 177: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

177

Simultaneously, at the Göteborg Council in June 2001, the then 13 Candidate Countries launched the eEurope+ Action Plan, which mirrored that of eEurope. Obviously, eEurope+ was limited in time by their full incorporation, on May 1 2004.

3. PROMOTING THE INFORMATION SOCIETY IN LATVIA AND SPAIN

Public policies in LatviaThe fi rst Law on telecommunications was approved on May 10, 1993. The

development of Latvia’s regulatory regime was handicapped by this law and an umbrella agreement made in 1994 between the government, the Latvian incumbent telecommunications operator (Lattelekom) and the international consortium which had an important stake in Lattelekom following the early partial privatisation. The law gave Lattelekom exclusive rights until 2013 on all basic telecommunications infrastructures.

The initial law was replaced by another of the same name on November 16, 2001. It admitted that “any legal entity or individual shall be entitled to establish a telecommunications company, establish and operate telecommunication networks, and provide telecommunication services”. However, in practice, the temporary provisions guaranteed the maintenance of the monopoly for all the services until January 1, 2003.

Latvia integrated into the European Union on May 1, 2004. On joining the Union, applicants were expected to accept the acquis, i.e. the detailed laws and rules adopted on the basis of the EU’s founding treaties. Thus, the 2001 Law had a short life since on April 15, 2004 a new Electronic Communications Law that transposed to the Latvian code the new European framework was approved1.

Due to the late liberalisation, the opening-up of the telecommunications sector coexisted in Latvia with the defi nition of broader programmes regarding the information society. In 1999, a comprehensive National Programme “Informatics” was accepted by the Cabinet of Ministers; the programme covered normative and standardization issues, telecommunications and information systems, networks and services, education, R&D and innovation problems related to ICT. In December 2000, the Cabinet of Ministers adopted the Strategic Guidelines of the Social Economic Programme e-Latvia, designed to improve the effectiveness and competitiveness of Latvia in the global economy. In addition to actions in the e-commerce and e-government areas, the programme was also aimed at promoting access to basic information technology knowledge. The implementation of the programme was foreseen for the period reaching the end of 2004.

1 Refer to Dombrovskis et al. (2004) for detailed information on the liberalisation process and market situation.

Page 178: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

178

As regards the advanced infrastructures, in September 2004, the National programme “Development and Improvement of e-Government Infrastructure Base for 2004-2006” was adopted in order to fi ll the existing gaps in the State and municipal e-government infrastructure and provide the basis for e-government systems in rural areas using EU structural funds.

During the same month, an Information Society National Council, presided by the Prime Minister, was created. This Council is having a clear infl uence on the preparation of the “e-Latvia 2005 – 2008” programme, the fi rst draft of which was submitted in February 2005. In line with the European discourse, the ambitious objective of the plan is to ensure the dynamic development and competitiveness of the country in the knowledge-based economy. Priority areas include e-government, e-learning, e-business and welfare, e-health, broadband and access to services, and security. Nowadays e-Latvia programme is updated in accordance with accomplished works and new activities.

3.1. Public policies in Spain

Spain, as a member of the European Union since 1986, has followed the telecommunications and information society policy designed in Brussels. However, Spain had an initial and relative delay, despite the passing at the end of 1987 of a Telecommunications Regulation Act, since it did not capture the spirit of the Green Paper, a seminal document in the European telecommunication liberalisation policy released a few months earlier. It was necessary to wait until the amendment of said Act, in 1992, to appreciate a new orientation; the opening-up of the market, however, was moderate and basically limited to bearer services.

The new government formed following the elections of May 1996 gave the defi nitive impulse to the liberalisation process with the immediate passing of a Decree-Law on June 7. The date chosen for the complete opening-up of the market was December 1, 1998. The General Telecommunications Act of April 1998 established the necessary framework for this full introduction of competition. When the secondary regulation of the 1998 law had just been completed, a reconsideration of the community legislation was being prepared. In the so-called “1999 Revision”, the European Union faced the “adaptation of the regulation to the converging environment”. The result of this process were the six regulations making up the regulatory framework for “electronic communications” of 2002. The 32/2003 Act, of November 3, transposes this new European framework to the Spanish code.

The fi rst programme which, after the completion of the opening-up of the sector (at least from a regulatory point of view), attempts to extend the public perspective towards other aspects of the information society was the “Info XXI: the Inform@tion Society for everyone, 2000-2003” programme, passed on December 23, 1999, almost simultaneously with the fi rst eEurope initiative document. However, over one year went by until in January 2001 the detailed actions of the plan were presented.

Page 179: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

179

Info XXI had ten strategic objectives that covered from the international projection of the language and culture to the improvement of the quality of life for all citizens and among which the extension of broadband access networks to populations with less than 50,000 inhabitants was included.

This plan was replaced by “España.es”, passed on July 2003. The programme had three “horizontal” guidelines: strengthening the offer of contents and services in order to boost the demand, improve accessibility, particularly by setting up public points of access and, last, making an effort for communicating with the society. In addition to these, there were three “vertical” actions dedicated respectively to education, e-administration and the connection of small and medium sized companies to advanced services.

In 2005, the Spanish government has set itself the goal of preparing a Convergence Plan in order to pace up the insertion of the country into the Information Society. The convergence refers to the distance regarding other European countries and also intends to correct the disparity between the different Autonomous Communities making up the country.

The new convergence plan, which will come into force in 2006, proposes fi ve areas of action: households and digital citizens, competitiveness and innovation (measures leading to promote the industrial development of the ICT industry and the adoption of advanced solutions for Spanish small and medium sized businesses), education in the digital age, digital public services, “new digital context” which in turn includes three sub-areas called technology and infrastructures (envisaging the development of broadband infrastructures covering the whole country), contents and e-confi dence.

4. ASSESSMENT OF THE RESULTS

In 2003, Orbicom, the Network of UNESCO Chairs in Communications (Orbicom, 2003), published the results of a project classifying countries according to their characteristics as “infostates”. This main index, “infostates”, is made up by two sub-indexes: “infodensity” and “info-use”2. The study presents the evolution between 1996 and 2001, and allows us to analyse the results of the fi rst phase of the national strategies.

During this period, Spain, despite the market liberalisation process and as opposed to most countries of the EU15, had fallen three positions in the infodensity list (going from position 24 to 27) and one in the info-use list (31 to 32). On the other hand, Latvia climbed four positions in density (40 to 36) and maintained position 55 in info-use; these results are also worse than those achieved by most of the ten new 2 Infodensity refers to the slice of a country’s overall capital and labour stocks, which are ICT

capital (network infrastructure and ICT machinery and equipment) and ICT labour stocks and indicative of productive capacity, while info-use refers to the consumption fl ows of ICTs.

Page 180: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

180

member states. The evolution of the basic variables which make up the indexes can be seen in detail in fi gure 1.

Figure 1. Evolution of different infodensity and info-use variables 1996-2001Hypothetica is a country with values equal to the average of the 192 countries used in the modelSource: Orbicom (2003)

The situation at the time of the launch of eEurope 2005 can be seen using the Digital Access Index prepared by the ITU in 2003 (ITU, 2003). Figure 2 shows the existing initial differences. Spain, third from last of the EU15 countries, was in the same group as the most advanced of what would later be the ten new member states (Slovenia, Cyprus, Malta and Estonia). Latvia had the worst record of all Europe, and was included in the group of the three that pulled away, alongside the Slovakian Republic and Lithuania.

Page 181: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

181

Figure 2. Digital Access Index “adapted”3 to the characteristics of the European Union (2002)Source: Prepared by the authors based on the adaptation of data of ITU (2003)

As regards the last stage, there are still Community analysis that assess the results of the programmes launched under the infl uence of eEurope 2005. Whatever the offi cial version, the evolution does not seem to have been very positive for any of the two states. In the e-readiness rankings published by The Economist Intelligence Unit4, Spain has gone from position 22 in 2002 to 23 in 2005, presenting an index that has hardly changed its value; Latvia was included in this classifi cation for the fi rst time in 2004 and during its fi rst year has lost some tenths in the index as well as two positions (falling from 38 to 40, over a total of 65 countries).

As regards the Networked Readiness Index prepared by the World Economic Forum, assuming the limitations or inaccuracies certain changes in the process of measuring5 the indexes could generate, Spain has fallen from position 26 in the

3 The Digital Access Index is prepared using eight variables comprised in fi ve areas: infrastructure, affordability, knowledge, quality and usage. The “normalisation” of these variables is carried out based on the extreme values reached in any country of the world, thus making the European country indexes to be “compressed” in high levels. In order to show the differences between the European countries, the exercise has been repeated although considering the extreme values obtained in the Union.

4 The Economist Intelligence Unit has published an annual e-readiness ranking of the world’s largest economies since 2000. A country’s e-readiness is essentially a measure of its e-business environment, a collection of factors that indicate how amenable a market is to Internet-based opportunities.

5 The Networked Readiness Index (NRI) is defi ned as a nation’s or community’s “degree of preparation to participate in and benefi t from information and communication technology (ICT) developments”. The model used to calculate the index was modifi ed in 2002-2003 and also in the latest 2004-2005 report.

Page 182: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

182

2001-2002 report, to 29 in the 2004-2005 one, while Latvia has fallen from position 39 to 56 (of 104), following the crash in last year’s classifi cation.

5. CONCLUSIONS: THE LESSONS LEARNED

Generally, the responsibles for promoting the information society, included those of the European Union, seem to have accepted that simple liberalisation of the telecommunications sector is not enough and other parallel actions targeted towards promoting adoption are necessary. However, on the other hand, liberalisation is an important element for resolving the access problems.

And this is obviously the problem for most of the new member states. The main objective of the new European telecommunications framework is the rapprochement of sectorial regulation towards general Competition Law. However, Latvia’s telecommunications market was not opened to competition until January 2003. Therefore, the market is not ready for a high degree of competition, and it is even probably too early to expect its signifi cant development. Moving from a monopoly to true, and not just nominal, competition, requires more support than the simple establishment of a favourable framework and must inevitably go through a series of stages in which the active role of the regulatory authority stands out as a key factor.

On the other hand, the side of the public adoption policies is still almost in a stage of defi nition. The outcome of the fi rst e-Latvia programme has been more than modest and its replacement is still to be passed. The challenge is important: while the economic structure of other countries could allow them to follow alternate or complementary development models, the future of Latvia, given lack of natural resources and thanks to geopolitical characteristics, does not have many other paths. Exactly for this reason the Parliament of Latvia in October 2005 approved national long-term knowledge-based human-centred growth concept that really is a strategy for comprehensive development of information society (including knowledge economy, modernizing governance and social issues).

The experience with this type of programmes is broader in Spain. Maybe even too much: the presentation of a new programme represents the third launch in four and a half years; likewise, the minister responsible for their implementation and management is the fourth one holding that position in six years.

The concatenation of vicissitudes in the Spanish case and the lack of action in the Latvian one demonstrate a series of basic conditions that these countries have not managed to meet. Even if it is correctly targeted towards correcting the problems shown, for an information society policy to meet the established objectives, the following is mandatory:

a. A consensus must be achieved to consider it a priority of the political agenda thus preventing it from being subject to modifi cations resulting from temporary situations.

Page 183: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

183

b. An adequate organisational design must exist: given the “horizontal quality” of the information society, which implicates multiple social, economic and cultural facets, there is the risk of multiple and dispersed initiatives coexisting over which there is no actual coordination power.

c. The management and coordination of the programmes must be adequate and transparent. This includes the precise defi nition of the resources and goals, the distribution of responsibilities, objectives and indicators (verifi able) monitoring the development of the plan.

d. The existing actions must be taken into consideration and effectively coordinated, regardless of the administration putting them into practice (local, regional or national government). The continuous diagnostic which, forgetting the progress made, tries to discover the “new” formula for resolving the problems must be avoided.

e. A public-private balance must exist providing an adequate framework for business investment while focusing in a special way on the areas and users threatened by the “digital exclusion”.

f. The local idiosyncrasy must be taken into account. It is important not to forget that the information society is information but also, and before that, is society.

This last argument allows us to relate to another major question we asked: is there a set of measures which is valid for the whole European Union? It seems obvious that, beyond any grandiloquent statement, the effi ciency of any policy lies clearly in specifi c actions. The plans of action need to act on solid grounds to be really effi cient. And when we move down to this level, the differences between countries are deciding factors: the initial conditions and means available are not comparable, and so, neither can be the corrective policies.

Additionally, the situation within each country is not uniform. The knowledge of how to benefi t from information and communication technologies results from the experiences and opportunities presented in the past and offered at present, and, again in this case, it is obvious that the possibilities are not the same for everyone (Gómez Barroso and Feijóo, 2005).

Consequently, the adequate consideration of these factors is necessary in any public programme dealing with the progress of the information society. Knowing what the initial situation is and what the intended (feasible) objectives are represents the minimum base for the programme to be successful.

In conclusion, there is no single road towards the Information Society (Servaes, 2003). All countries should not try to charge down a single path emulating the perceived leaders in technological development at any moment in time (Melody, 1996) or, in other words, clearly there will be as many “information societies” as there are societies.

Page 184: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

184

6. BIBLIOGRAPHY

Dombrovskis, A.; Feijóo, C.; Karnitis, E. and Ramos, S. (2004): “Electronic communications sector and economic development in Latvia: Regularities and individualities”, Communications & Stratégies, no 56, pp. 77-109.

Gómez Barroso, J.L. and Feijóo González, C. (2006) “Public policies against the digital divide : a necessary adaptation to different degrees of development”, Forthcoming publication in International Journal of Information Policy and Law.

ITU (2003). World Telecommunication Development Report 2003: Access Indicators for the Information Society. International Telecommunication Union. Geneva (Switzerland).

Melody, W.H. (1996). “Toward a framework for designing information society policies”, Telecommunications Policy, vol. 20, nº 4, pp. 243-259.

Orbicom (2003). Monitoring the digital divide… and beyond. NRC Press – Presses du CNRC. Montreal (Canada). Also available in http://www.orbicom.uqam.ca/projects/ddi2002/2003_dd_pdf_en.pdf

Servaes, J. (2003). “The European Information Society: A wake-up call” in Servaes, J. (ed.), The European Information Society. A reality check, pp. 11-32. Intellect. Bristol-Portland.

Servaes, J. and Burgelmann, J.C. (2000). “In search of a European model for the Information Society”, Telematics and Informatics, vol. 17, no. 1-2, pp. 1-7.

The Economist Intelligence Unit – IBM (2002–2005). The 200(2-5) e-readiness rankings. Available at http://graphics.eiu.com/fi les/ad_pdfs

World Economic Forum (2002-2005). Global information technology report 200(1-4)/(2-5). Available http://www.weforum.org/site/homepublic.nsf/Content/Global+Competitiveness+Programme%5CGlobal+Information+Technology+Report

Page 185: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte
Page 186: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

A Zona Franca de Manaus e os fundos Feder: Sísifos felizes ou paraísos artifi ciais?

Júlio César Barreto Rocha

Page 187: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

187

A Zona Franca de Manaus e os fundos Feder:

Sísifos felizes ou paraísos artifi ciais?

Júlio César Barreto Rocha1

Universidade Federal do Amazonas

Procurei explanar, em rápidos parágrafos, numa síntese comparativa, alguma aplicação de políticas de integração na União Européia e estratégias de mesmo escopo na América do Sul, ressaltando, no primeiro caso, o exemplo do emprego dos Fundos Feder, e, no segundo caso, a prática de isenções fi scais localizadas num determinado ponto no mapa amazônico: a Zona Franca de Manaus. Para isso, fi z uns breves bosquejos acerca da criação da União e do seu Fundo Feder; em seguida, da Amazônia, o Brasil e a possibilidade metodológica de compararmos estes universos tão distintos, para então localizar o busílis –especifi camente relativo à idéia de estabelecer uma Sociedade da Informação como razão de Estado no interior da Amazônia, derivando em conseqüência uma conclusão munida de Norte ideológico e proposta de ação.

A União Européia nasceu de uma circunstância bastante concreta, fundamentalmente da necessidade de evitar novas confl agrações bélicas no continente, aproveitando em comum os recursos existentes sob o domínio dos Estados sem haver a prevalência decisória de um país ou de um governo sobre os destinos gerais. Foi a segunda metade do Século XX o período axiológico da busca do desenvolvimento harmônico e equilibrado de todos e da construção de uma cláusula democrática de cada um. Após longa caminhada, foi apenas em Dezembro de 1991 que, reunido em Maastricht, o Conselho Europeu, a Europa dos Doze, defi niu os termos básicos do tratado de criação da União Européia e da União Econômica Monetária.

Claro que, considerando ainda a concorrência com a reforçada economia norte-americana, em todos os continentes, dado também o desenrolar e o desenlace da

1 * O autor ([email protected]), graduado em universidades públicas da Amazônia, é Doutor em Filologia pela Universidade de Santiago de Compostela, conclui tese na área de Direito Privado na Universidade da Coruña (orientado pelo prof. Dr. J.M. Busto Lago), é assessor jurídico-ambiental da Cetram e professor da Universidade Federal do Amazonas (Departamento de Letras, www.ufam.edu.br) e dos Cursos de Direito e de Sistemas de Informação da UniNiltonLins (www.niltonlins.br), em Manaus, AM.

Page 188: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

188

Segunda Guerra Mundial, e ademais o imperativo da reconstrução social e política, desde o seu lançamento, em 1950, cabia somar esforços, evitando desperdícios e catalisando certa euforia que se seguiu à vitória aliada, e o desejo de reparar as terríveis perdas de vidas humanas e de patrimônios, a própria segurança jurídica comprometida e ameaçada por todo o Globo, perigo nuclear pairando em decorrência do advento do paradigma político bipolar, conhecido depois como “guerra fria”.

Se bem hoje os parâmetros da confi guração da União Européia parecem, à distância física dos latino-americanos, adequados à construção de estruturas políticas com intenção de emular êxitos similares, a verdade é que dados os referenciais concretos presentes a cada caso, não se podem transladar acriticamente os instrumentos de um local a outro sem prejudicar decisivamente um andamento coerente do receptor. Por suposto, na construção de processos de integração supra-estatais ou inter-regionais, a experiência européia é sempre um referencial positivo de qualidade a merecer atenção.

Afi nal, a “Fortaleza Europa” é hoje um motejo crítico quando recorda a muralha da China, mas também pode ser fórmula laudatória, dependendo do ponto de vista de quem queira ressaltar –nesse último caso– a virtude da maior consistência da unidade dos Estados europeus ou, ao revés, o vício do desejo de obter um maior isolamento, típico dos espaços com ânsias autárquicas, protegidos de ameaças externas. Em ambos os sentidos, a realidade evidencia uma política importante voltada à busca da construção de um espaço unitariamente forte, sempre quando isso implique conceder vantagens a regiões economicamente atrasadas, no interior da União.

Esta preocupação de buscar maior igualitarismo contemporaneamente procura benefi ciar setores desfavorecidos com as Novas Tecnologias (NNTT) rompendo a lógica da chamada “brecha digital”, e neste sentido programas específi cos são voltados a espaços periféricos constituindo o conjunto da União uma unifi cada “Sociedade da Informação”, possibilitando assim combater “novas formas de exclusão social”, evitando surgirem guetos, marginais ao processo de construção equilibrada do espaço europeu.

A política regional da União Européia, para o período 2000–2006, possui três objetivos prioritários: 1) ajudar diretamente os projetos de regiões menos desenvolvidas (além das chamadas regiões ultraperiféricas); 2) impulsar uma reconversão de regiões menos desenvolvidas; e 3) apoiar a adaptação de políticas e dos sistemas de educação, de formação e de emprego.2 Para o seu cumprimento, constituíram-se quatro iniciativas comunitárias: a) o Interreg III, responsável por criar associações que rompam as fronteiras fi ctas e imaginárias, ao lado do Interreg

2 Vid. o Regulamento CE n.º 1260/99 do Conselho Europeu, que estabeleceu disposições gerais sobre os Fundos estruturais (JO L 161 de 26 de Junho de 1999). Ele estipula, no seu Artigo 22, conforme previsto no Artigo 4.º do Regulamento CE n.º 1783/1999 relativo ao Fundo Europeu de Desenvolvimento Regional (JO L 213 de 13 de Agosto de 1999), poderem os Fundos fi nanciar, por iniciativa da Comissão, ações inovadoras que contribuam para a elaboração de métodos e de práticas inovadores, destinados a melhorar a qualidade das intervenções segundo ordenarem os seus objetivos.

Page 189: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

189

III C, base para a cooperação interregional; b) o Programa EQUAL, visando lutar contra desigualdades e discriminações no mercado laboral; c) o Projeto LEADER+, dotado de mecanismos para impulsar estratégias inovadoras de desenvolvimento sustentável; e d) o URBAN II, competente para o âmbito de reabilitação das cidades e dos bairros decaídos.

Esta política regional de solidariedade, além do Fundo Europeu de Desenvolvimento Regional (Feder), conta ainda com o Fundo Europeu de Orientação e de Garantia Agrícola (Feoga), com o Fundo Social Europeu (Fse) e com o Fundo de Coesão, ademais do Instrumento Financeiro de Orientação à Pesca (Ifop), todos destinados a sanar problemas de regiões periféricas. O Feder é programa que possui recursos fi nanceiros poderosos, os quais tanto podem ser concretamente destinados a construir e equipar uma biblioteca (outra a mais) no centro da minha saudosa Santiago de Compostela como a reabilitar um bairro na cidade de Ennis (Inis, em gaélico), na Irlanda. O propósito e a lógica sempre será sobredotar periferias algo esquecidas da União.

O Banco Europeu de Investimentos unifi caria a gestão das políticas estruturais, buscando efi cácia sempre nas esferas de regiões desfavorecidas dos três tipos seguintes: ou menos desenvolvidas; ou necessitadas de reconversão; ou ultraperiféricas. Aperceberam-se os técnicos da União Européia do imperativo de não ceder à tentação de considerar destinadas a tarefas menos adequadas à contemporaneidade aquelas regiões carentes, atrasadas ou degradadas. Sobrepõe-se, como princípio, a idéia de que o continente socioeconomicamente deve crescer como um todo igualizado.

No Brasil políticas de busca deste equilíbrio jamais ocorreram. Caracterizado ao longo do Século XX por admitir políticas de industrialização favorecedoras do deslocamento de grandes contingentes de regiões periféricas e rurais para o Sudeste do País, pareceu mudar de rumo a mentalidade pátria quando, em 1967, o governo militar decidiu encampar uma política de colonização agrofl orestal da Amazônia, oferecendo ainda um regime fi scal diferenciado para aquelas empresas que desejassem instalar atividades industriais na cidade de Manaus.

Se foram políticas estas positivas, tanto a partir do primeiro governo Vargas, em 1930, como da segunda vez, no governo Costa e Silva, visivelmente foram marcadas por recortar pequena parcela benefi ciada de território, o que, em decorrência da sua própria lógica, relegava outras parcelas à condição de frações periféricas que deveriam ser olvidadas temporariamente em favor do desenvolvimento dos seus centros; primeiro um centro sulista do País (São Paulo e Rio de Janeiro), depois um centro regional do Norte; enquanto os municípios carentes tornavam-se mais degradados (diferentemente do que ocorre na União Européia), abandonados para tarefas secundárias, reserva para o “País do futuro”, apoio assistencialista quando muito.

Salta aos olhos, é claro, existirem fortíssimas diferenças entre um espaço, particularmente o centro de criação da futura União Européia, qual seja, a região

Page 190: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

190

limítrofe França–Alemanha, núcleo tanto da própria Europa em si como da sua base jurídica, o projeto da Comunidade Européia do Carvão e do Aço (CECA), e a Zona Franca de Manaus, lugar distante dos principais centros produtores e consumidores, dependente de meios de transporte facilitadores (sem sufi cientes estradas pavimentadas ou vias férreas), a milhares de quilômetros de distância dos centros de decisão regionais ou nacionais. Contudo, a comparação é metodologicamente possível.

Nem centro político-decisório nem núcleo econômico-consumidor, Manaus torna-se aqui o foco privilegiado para debatermos acerca da necessidade de uma casuística aplicada à integração de parcelas discrepantes da Sociedade da Informação igualizadora, porquanto o handicap da distância torna-se menos oneroso economicamente quando há infra-estrutura sufi ciente e uma programação de incremento permanente.

Assim, se por um lado há distância entre a experiência européia e a brasileira, por outro lado, nem por isso devemo-nos permitir desperdiçar uma comparação –senão entre os modelos de integração, mas entre as necessidades de propiciar vantagens localizadas capazes de permitir maior igualdade socioeconômica entre comunidades, somando esforços no sentido de compatibilizar o desenvolvimento econômico com os novos modelos pós-industriais de incremento tecnológico do setor serviços, a idéia da pesquisa como empreendimento interligado por uma rede de comunicações dinâmica e de qualidade.

Enriquecida pelo boom da borracha na virada do Século XIX para o XX, pauperizada com o contrabando biológico de seringueiras para a produção de látex no Sudeste da Ásia, a situação do interior da Amazônia é uma constante histórica de subordinação e de perda, um Sísifo infeliz porque não progride, havendo nítida e reiterada exploração dessa periferia pelos grandes centros de poder metropolitanos e industriais.

Em Manaus, cidade incrustada no centro da Amazônia brasileira, uma região periférica por excelência, distante dos grandes centros consumidores e numa região com baixa densidade populacional, desenvolveu-se um modelo já sufi cientemente conhecido pelos especialistas, reconhecido por todos como uma das melhores possibilidades de reverter uma situação de subordinação, de pauperização e de exploração das periferias pelos grandes centros metropolitanos e industriais: a Zona Franca.

Prevaleceu no Brasil, pelo menos até a Constituição nacional de 1946, uma perspectiva social unitária do país, visão pouco atinada às desigualdades regionais, burguesia oligárquica sempre mais interessada em resolver problemas do país como se ele fosse um todo monovalente e socialmente monocromático.3

3 Na Constituição de 1891, de 24 de Fevereiro, sentenciava por exemplo o Artigo 8.º, relativo à organização federal: “É vedado ao Govêrno Federal criar, de qualquer modo, distinções e preferências em favor dos portos de uns contra outros Estados”. Em 18 de Setembro de 1946, o Artigo 199 da nova Carta Magna, rezava: “Na execução do plano de

Page 191: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

191

Ou movia o interesse de romper o centralismo exacerbado o temor ao isolamento das comunidades, olvidadas portanto algo liberadas do jugo centralista, ou então imperava a necessidade de fazer confl uírem fundos ao “coronelismo”, em qualquer caso relegando cada rincão distante ao abandono desse centro catalisador dos recursos tributários do Estado.

Como dizia acima, foi em 1967 que se ampliou o estado fi scal de excepcionalização da Amazônia: foi criada A Zona Franca de Manaus por Decreto,4 com o propósito de estabelecer no interior da Amazônia “um centro comercial, industrial e agropecuário dotado de condições econômicas que permitam o seu desenvolvimento em face dos fatores locais e da grande distância em que se encontram os centros consumidores de seus produtos”. Foi possível assim promover o livre comércio de importação e exportação pelas saídas da cidade e por alguns entrepostos da região.

A Zona Franca como espaço fi scal “privilegiado” sempre foi vista como “concessão” excepcional, manietada pela espada de Dâmocles,5 quando na verdade deveria ser tida, a exemplo do tratamento que se dá a periferias na União Européia, como um espaço de consideração perpetuada, colaborando para a região, e para o país como um todo, alcançar maior distribuição de renda, índices regionais mais favoráveis, pleno emprego, equilíbrio social e estabilização econômica efetiva.

Uma das variáveis manejadas para haver esse necessário equilíbrio social, num panorama mundial marcado pelo imperativo das chamadas Novas Tecnologias (NNTT), favorecendo ainda o rompimento da lógica da “brecha digital”, é aplicar esforços e subsídios especiais perenes a espaços entendidos como “periferizados” por essência, ou seja, territorialmente dotados de características próprias que o diferenciam, para assim torná-lo não apenas integrado ao crescimento econômico do país, mas convenientemente equilibrado no conjunto da Sociedade internacional, parâmetro de referência maior que se deve tomar para o desenvolvimento local.

Sabe-se que uma aplicação das NNTT à Sociedade da Informação implicará alfândega veloz e fortalecimento do sistema regional de inovação tecnológica a setores concretos de produção mas também possui existência em si mesma,

valorização econômica da Amazônia, a União aplicará, durante, pelo menos, vinte anos consecutivos, quantia não inferior a três por cento da sua renda tributária”. Esta medida vinha pari passu ao Artigo 198, que destinava “quantia nunca inferior a três por cento da sua renda tributária” ao Nordeste, contudo aqui sem prazo preclusional determinado.

4 Trata-se do Decreto-lei n.º 288 de 28 de Fevereiro daquele ano, depois garantido por mais um tempo determinado, na Carta Magna de 1988, e recentemente renovado com a posse do governo Lula.

5 A vigente Constituição Federal brasileira, Título X, do Ato das Disposições Constitucionais Transitórias, Art. 40, verbis, reza: “É mantida a Zona Franca de Manaus, com suas características de área livre de comércio, de exportação e importação, e de incentivos fi scais, pelo prazo de vinte e cinco anos, a partir da promulgação da Constituição.” E complementa o seu ameaçante parágrafo único, espada de Dâmocles: “Somente por lei federal podem ser modifi cados os critérios que disciplinaram ou venham a disciplinar a aprovação dos projetos na Zona Franca de Manaus.”

Page 192: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

192

como disponibilização continuada de mecanismos de capacitação estruturando toda a Sociedade como plena Sociedade da Informação, empresas ou indivíduos vivenciando o desenvolvimento das NNTT com a presença de centros de pesquisa, apoiados por ações constitutivas como é exemplo o Centro de Incubação e Desenvolvimento Empresarial (CIDE, iniciativa da Fucapi, instituição de ensino e tecnologia privado), municípios interioranos da Amazônia tornados vocacionados para o empreendedorismo tecnológico.

A União Européia, como modelo de Sociedade da Informação não nasceu do dia para a noite. Ainda em 1960 foi criada a agência EUR-OP de Publicações Ofi ciais das Comunidades Européias. O Eurobarômetro e o BRE (Centro de Cooperação Empresarial, de sua sigla em francês) funcionam desde 1973, reunindo e distribuindo informações. Os B.C.Net (Business Cooperation Network) aproximam as empresas européias às de outros Estados juntamente com os BICs (Business Innovation Centres), como sociedades desde Janeiro de 1992. Antes da expansão das Tecnologias da Informação e da Comunicação da última década do Século passado, uma vasta rede, os Centros de Documentação Européia, os Euro Info Centros, e as Eurobibliotecas já divulgavam, perante empresas e pessoas físicas, aquilo que de mais relevante podia fazer a integração pelo interesse de cada um.

O desafi o que se apresenta, tanto no lado da Europa quanto da América do Sul, é, por uma parte, a construção de um crescimento sustentável sem perder de vista comunidades ainda menores, periferias da periferia, nas fronteiras das regiões benefi ciadas, e, por outra parte, o temor de que sejam criados projetos inclusivos de NNTT sempre dependentes do fl uxo de recursos subordinadores, impedindo o desenvolvimento de uma real política mais independente dos grandes centros produtores e consumidores.

Nem a favor de Sísifo nem eliminando Dâmocles, o nosso objetivo primordial é encontrar um paralelo técnico-jurídico, comparando alguns dados acerca dos Fundos Feder relacionando-os aos incentivos concedidos à Zona Franca de Manaus, ambos envolvendo benefícios regionais e setoriais importantes, fundamentais a regiões e a setores pouco desenvolvidos para assim encontrar lições pertinentes de desenvolvimento auto-sustentável mas continuado pela retoralimentação da informação criadora.

Se é possível imaginar um “Sísifo feliz” (referente ao famoso dizer de Albert Camus), será importante também visualizar o ideal de um Planeta mais integrado, com as suas regiões interligadas como real “Sociedade Internacional”, os setores das NNTT somando os indivíduos e as empresas no esforço e na experiência de crescimento por políticas de inclusão mais coerentes do que simplesmente repetir com legislações especiosas a construção de um “paraíso artifi cial” só temporário.

O problema indicado aqui não é tanto a concessão de isenções fi scais para impulsar o desenvolvimento do país, da região, de municípios ou de comunidades, mas sobretudo evitar que não subsista a discriminação positiva generalizada: se há o desejo de ressaltar uma região sobre outra, não haveria de se conceder uma isenção

Page 193: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

193

total ou muito parcelar, mas sim propiciar a manutenção de uma isenção racional com investimentos direcionados, orientados a valores e espaços geoeconômicos que se queiram incrementar.

Sísifo não pode estar feliz porque ainda não se confi gurou até os nossos dias a visibilização da perenidade da excepcionalidade, relativa fática concreta ao distanciamento perpétuo da Amazônia ante os grandes centros e à problemática das grandes extensões de território, da questão do maior preço derivado da mais difícil logística de transportes e mesmo de armazenamento, dadas as condições climáticas; fl oresta engolindo as estradas, rios caudalosíssimos, alguns, e no entanto cortados por cachoeiras repentinas (presentemente, Outubro de 2005, secas absolutas de grandes rios), tudo latejando excepcionalidade a exigir cuidados extras. Ademais disso, pergunta-se: e para além do perímetro de 10 Km da Zona Franca, os demais municípios fi cam com as sobras do banquete?

Com efeito, não obstante a essência das condições e das características amazônicas, além de esta excepcionalidade nunca ser contemplada como regra, pois sempre possui prazo curto e determinado qualquer incentivo ou investimento, as ações junto às populações do interior são freqüentemente de repressão à “devastação” da fl ora ou fauna, deixadas as nossas aspirações na dependência de políticas programáticas de governo, e não como fruto da arquitetura de políticas públicas de Estado.

Neste contexto, recentemente, em reunião do Pacto Amazonense (uma iniciativa vertebradora de discussão semanal para ações pontuais de empresários e intelectuais da região), o mundialmente conceituado físico Alberto Santoro, brasileiro e amazonense, apregoava a necessidade imperiosa de interconectar cada sede de município do interior do Estado entre si, instituindo o Amazonas como “Sociedade da Informação plenamente integrada ao Mundo”, dotados os municípios de condições de conduzir o próprio desenvolvimento local, o desenvolvimento da região e colaborar ao progresso do País.

Quando se aventa no Brasil o discurso da inclusão digital, nem sempre se destaca que esta infra-estrutura, assim como no seu tempo não o foram os incentivos aos serviços de transporte, as vias telegráfi cas, depois as telecomunicações e sistema de satélites, não é um problema privado, porém fundamentalmente uma questão de Estado, devendo ser considerada cada região, diferentemente como se dá a uma determinada comunidade, dependendo das suas eventuais peculiaridades socioeconômicas, objeto de proteção e privilégio constante, discriminação positiva como imperativo de Estado, não como momentânea concessão de um programa governamental.

A maior autonomia local é função desta atitude primordial. No caso da Amazônia, dá-se o fator de ser espaço periférico geo-historicamente por razões originárias, e deve passar a uma transitoriedade em direção a uma auto-sustentabilidade sem implicar perda da massa fl orestal que é a sua essência. Pelos seus aspectos ecológicos, essencialmente fl orestais (como se espera continue sendo),

Page 194: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

194

difi cilmente será habitável por grandes contingentes populacionais, no período de muitas décadas de paulatino e mesmo diria necessariamente controlado crescimento urbano dos seus municípios.

A nossa hipótese de trabalho consiste na defesa de ser um imperativo a garantia de perpetuidade de, por um lado, incentivos fi scais específi cos à região (destinados a sanar as difi culdades de comunicação) e, por outro, incrementar em cada município uma vocação típica da Sociedade da Informação, espaços voltados à pesquisa, à prestação de serviços, à geração de conhecimento, ao desenvolvimento de programas como eixo de cooperação interuniversitária, sem prejuízo aos recursos naturais.

Neste ínterim, essa garantia de suprimento de investimentos deve ser pensada a cada uma dessas comunidades não em termos de excepcionalidade temporal, deve haver um programa específi co para trazer a Sociedade da Informação para o interior de cada município. Deve ser traçado imediatamente um programa de ligação, cabeamento, com origem em cada cidade em duas ou três direções diferentes, encontrando-se cada qual com outras sedes, interconectando a Amazônia inteira urgentemente à Sociedade planetária. Alberto Santoro dixit.

Quando o marechal Cândido Mariano da Silva Rondon atravessou de Sul a Norte o país, e de Leste a Oeste, de 1900 a 1906, trazendo linhas e estações telegráfi cas, não se pensava estar prestando um serviço passageiro: era um imperativo nacional e empresarial mas também social e perenizado, em que pese a ausência até então de uma política indigenista específi ca (de que resultou, malgrado o próprio Rondon, diga-se o que se diga, um esmagamento de indígenas encontrados por todos aqueles que vieram no rastro do desenvolvimento trazido ao longo do estiramento das linhas).6

Hoje, invertem-se as prioridades dos mesmos objetivos: é imperativo social mas também empresarial e nacional. Havemos de ter em mente senão aquela máxima de época militar, ou seja, “integrar para não entregar”, mas um ideal mais positivo de formar e de informar para assim fortalecer, e entusiasmar investimentos no setor serviços, sem dúvida o setor fecundo para o equilíbrio das regiões no futuro: existirão ou regiões integradas ou “ilhas de Huxley”, distopia descrita pelo autor de Brave New World como pontos bucólicos numa paisagem de igualização sociocultural do Planeta.

Se a demanda atual é frágil, a oferta amazônica a gerará, em cada micronúcleo regional, cidades isoladas pela fl oresta mas que não por isso necessitam sê-la em termos informacionais e informáticos. Os conteúdos digitais criam a sua própria elite, evitando a repetição da estratégia centro-sulista, que somente repassa ao Norte

6 Um projeto que levou o seu nome, criado pelo Decreto n.º 62.927, de 28 de Junho de 1968, promovia estágios de estudantes universitários (depois também estudantes secundários, eu mesmo trabalhando num deles) em áreas territoriais carentes de recursos, fi xando algumas vezes alguns campi no interior do País. Foi projeto pioneiro mas pensado como oferta de assistência não para formação de gente do local, e menos ainda como constituidor de infra-estrutura para a localidade.

Page 195: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

195

vantagens quando já supridas as necessidades das elites do Sudeste, sobretudo.A democratização da informação passa primeiramente pela consideração

regional à distância geográfi ca, antes que social, porquanto desigualdades há em todo o território brasileiro, sendo mais acentuadas e mais difíceis de sanar quanto mais estejam afastadas dos grandes centros populacionais, notadamente os do centro-sul do País.

Assim, um favorecimento ao acesso à informação concederá um justo diferencial, permitindo a atração e a maior presença de investimentos empresariais, criando uma dinâmica própria por toda a Amazônia, e não apenas concentrada numa cidade, tal como se deu no início com a Zona Franca de Manaus e o seu Pólo Industrial, e não também por tempo determinado, tal como até os nossos dias vem sendo tocado o próprio projeto da Zona Franca, sobrevivente ameaçado, Sísifo infeliz.

O aparato educacional que acompanhará obrigatoriamente o sistema de informação à sede de cada município de presença estratégica do interior da Amazônia, por volta de seis dezenas deles apenas na Região Norte, seria benefi cioso a todos os indivíduos, para além do interesse empresarial, conformando espaços comunitários tecnológicos e cognitivos sui generis, relativamente ao restante do país, transformando a pessoa isolada, pobre e distante, paulatinamente no cidadão cosmopolita, instruído e integrado, não obstante a distância física e a ausência secular dos cuidados do Estado desatento ou de atitude paliativa, secundarizadora daquilo que requerem as reivindicações políticas numericamente majoritárias nos centros decisórios do País.

Neste sentido, inclusão social torna-se sinônimo de atração de investimento e geração de produtos de cidadania. O Brasil está assentando as bases de uma maior unidade latino-americana, não pode desprezar o valor da unidade dos próprios rincões territoriais do interior, comunidades deserdadas ao longo do Século XX como “reserva de Huxley”, que se precisam descobrir a si mesmas como parcela da Sociedade da Informação –ainda não concretizada após a falta de perpetuidade nas políticas públicas de integração do local; de um local plural, aliás, com importância estratégica nunca demasiadamente ressaltada como é a região Amazônica.

Não se trata de discriminar negativamente os Estados das regiões Sul e Sudeste, trata-se antes de discriminar positivamente os municípios interioranos dos Estados amazônicos por Direito, e fornecer a eles de modo continuado tecnologia de ponta e não sobras.7 Dom Dinis do Portugal medieval foi o rei lavrador: era a agricultura pilar único até certo período; deveria porém hoje ser gracejo grotesco

7 Há iniciativas específi cas ao Sul, de cunho geral, também interessantes, como a Latinoware Mercosul, ligada ao governo do Estdo do Paraná, que pretende unifi car esforços no sentido de buscar o desenvolvimento e a ampliação do uso do Software Livre nos países da região. Acreditam os seus propugnadores no caráter cooperativo do software livre como sendo “um item importante da pretendida integração cultural, econômica e tecnológica dos países em desenvolvimento”. Veja mais em http://www.xoops.pr.gov.br

Page 196: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

196

falar em desenvolvimento da Amazônia através de políticas voltadas para o setor primário, mas disso precisamente se tratava, antes do advento da Zona Franca de Manaus, e hoje volta-se a insistir nisso: impulsar o setor de extração vegetal. Cabe no atual Século ir além: expandir as fronteiras do conhecimento na nossa região pelo incentivo à conformação plena da Sociedade da Informação no seio de cada município da Amazônia.

Em suma, temos para o Século XXI três possibilidades abertas, na Amazônia, as quais não são excludentes entre si. Primeiramente, pela visão de parte considerável do governo atual, deve-se pensar em sublocar alqueires, para simples extração de recursos minerais e vegetais, aquilo que o atual Ministério do Meio Ambiente chama de “pacto em torno de alternativas ao desmatamento”, umas “Agendas Positivas” criando modelo de sustentabilidade por meio de um órgão, o Departamento de Agroextrativismo e Desenvolvimento Sustentável, conduzindo um certo “programa de desenvolvimento sustentável” para a Amazônia, de cunho neoliberal, diga-se logo.8

Para outros, deve sobreviver o projeto de excepcionalidade, com data marcada de término, das isenções fi scais a um ponto determinado da Amazônia, benefi ciando mais que nada uma concentração de gentes em Manaus, benefício reinscrito na Carta Magna mas sob ameaça constante de lei federal, como se sabe decidida por maioria parlamentar eventual. Por fi m, existe a possibilidade aqui defendida de dotar de tecnologia de ponta cada município amazônico, interconectando para fi ns de pesquisa essas comunidades, de modo que se instalem afi nal no Terceiro Milênio. Acreditamos em centros tecnológicos de criação do saber convertidos na verdadeira vocação da Amazônia.

Tendo em vista estarmos regidos por um novo paradigma, não mais tecnológico concentracionista do tipo industrial, mas sim informacional-tecnológico disperso, do tipo serviço-prestacional, setor terciário da economia e terceiro setor produtivo, ambos em evidência sobremodo; os ideais do conhecimento presentes em qualquer parte e as possibilidades de trabalho à distância devem vigorar diante de toda estratégia de ocupação territorial e desenvolvimento social de um país e de um espaço que se queira integrado economicamente, com preservação da riqueza natural –Amazônia, seqüestradora gratuita de Carbono para a Humanidade, acrescente-se.

No nosso caso vivenciamos até hoje uma luta enfi m pouco devotada a solucionar efetivamente o problema da subordinação e da dependência herdado da origem, porque ainda persiste muita resistência ao modelo vitorioso da Zona Franca, tornando-o exceção ameaçada, Sísifo infeliz. A solução passaria por um lado pela perpetuidade do sistema e por outro pela instalação de um projeto de trazer a Sociedade da Informação plena ao interior da Amazônia como política de Estado.

Espero que estas III Xornadas da Sociedade da Información en Espacios Periféricos venham comprovar ser unânime a opinião de que é acertado tomar 8 Veja mais, inclusive planos referentes à exploração de áreas indígenas em www.mma.gov.br

Page 197: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

197

medidas específi cas e constantes, voltadas a evitar as novas formas de exclusão social, e que isso passa por rejeitar a construção do paraíso artifi cial de Dâmocles, podendo recomeçar Sísifo a sua viagem em termos de recriação tecnológica, não em termos de procurar manter “privilégios” concedidos como presumida renovação de mandato caritativo. Ser Sísifos felizes implica sabermos que carregar morro acima a mesma pedra não signifi cará inexistência de evolução metodológica para a construção de um futuro para toda a gente de cada local; dado ser o local o núcleo do princípio e do fi m do progresso humano. Esquecidas nas decisões governamentais, tornam-se, hoje, as comunidades, as vilas, as aldeias, numerosos municípios de menor porte, um fator cada vez mais crucial para a tomada de decisões sobre desenvolvimento social e econômico global.

Page 198: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

Tecnoloxía SIX e web para a dinamización do mercado de terras en Galicia

Ónega, F., Miranda, D. Crecente, R.

Parapar, J., Touriño, J. y Doallo, R

Page 199: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

199

Tecnoloxía SIX e web para a dinamización do mercado de terras en Galicia

Ónega, F., Miranda, D. y Crecente, R.Parapar, J., Touriño, J. y Doallo, R

Universidade de Santiago de Compostela Universidade de A Coruña

1. Introdución

As condicións que determinan cal é a distribución e o uso máis adecuado para a terra son cambiantes, sexa dende un punto de vista técnico ou de percepción social, polo que tamén esa distribución e uso deberán ter dinamismo. Por iso se deseñan e executan medidas que tratan de infl uír en como e quen xestiona a terra, dirixíndose parte delas a impulsa-la mobilidade de terras.

Galicia, rexión do noroeste de España con 2,7 millóns de habitantes, ten especiais difi cultades para acadar este obxectivo debido ás súas características fundiarias. En primeiro lugar, ten unha elevada parcelación da propiedade. Hai 12,3 millóns de parcelas (30% das parcelas rústicas de España), con dous titulares catastrais de rústica por cada tres habitantes, cunha media de 1,8 ha por titular en case 81 parcelas (a media española son case 6 ha en 5 parcelas) [1]. Con esa fragmentación a utilización da terra dende un punto de vista económico, fundamentalmente no sector agroforestal, pero tamén noutros, difi culta a creación de unidades produtivas estruturalmente axeitadas para acada-la efi ciencia e a viabilidade. Por outra banda, un sector agrario en profunda reconversión, cunha elevada taxa de abandono da actividade, conduce a liberación e cambios no uso das terras dun xeito rápido, cun alonxamento cada vez maior dos propietarios das súas terras. Esa atomización da propiedade e disociación da mesma coa xestión do uso (con alonxamento xeográfi co) complica os intercambios de dereitos sobre a terra no momento no que sería máis necesario para unha correcta adaptación ós rápidos cambios do rural. Unha das orixes desas complicacións son os custos de transacción, que poden impedir que eses intercambios cheguen a producirse.

Os custos de transacción, que se suman ós de produción, veñen determinados pola tecnoloxía empregada e as “institucións2”, que serían as normas de xogo

1 Os Montes Veciñais en Man Común entran a formar parte da media, distorsionando a media real á alza.

2 Os institucionalistas prestan moita atención as institucións sociais, políticas e económicas que interveñen na vida do home, no sentido de seren a bagaxe de restricións e convencións que estruturan a interacción humana.

Page 200: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

200

[2]. Son os enumerados: custos de información, de negociación e de garantía [3]. Abordados polo recoñecido traballo de Coase, os custos de transacción teñen especial importancia na mobilidade de terras, pola singularidade deste recurso (cada parcela é única), a complexidade do conxunto de dereitos asociado a elas e pola súa dimensión xeográfi ca. Un exemplo claro, inmediatamente aplicable a Galicia, son os custos asociados á verifi cación de lindes e propiedades ou o incremento na asimetría de información no marco da mobilidade xeográfi ca e a interacción de axentes de diferentes lugares [4], en aumento nas zonas nas que avanza o despoboamento. Aquelas accións encamiñadas a reducir ditos custos son moi importantes para o impulso do mercado de terras, algo que é aseverado por numerosos autores en diversos contextos [5], [6], [7]. É aquí onde o papel das novas tecnoloxías da información e da comunicación, en sinerxía cos sistemas de información xeográfi ca, poden facilitar solucións cunha relación benefi cio/custo elevada.

En xeral, poñe-la información relevante sobre a terra ó alcance da poboación dun xeito comprensible debe ser un dos principais obxectivos para mellora-la toma de decisións sobre a mesma [8], [9]. Nese proceso o papel das novas tecnoloxías da información será crucial [10], dada-las posibilidades do acceso on-line e a interconexión entre as diferentes bases de datos [11], así como a coordinación e colaboración entre os sectores público e privado na produción, intercambio e consumo de novos servizos [12]. Con estas accións os custos de transacción poden verse sensiblemente reducidos. De feito, según Wallace e Williamson [13], será grazas ós sistemas apoiados na xeomática e nas novas tecnoloxías da información que se facilite a mobilidade de dereitos sobre a terra, cada vez máis variados e complexos. Debería así mesmo implantarse no marco dunha infraestrutura de datos espaciais, que facilitaría a participación, acceso e uso dos datos espaciais entre os diferentes axentes e sectores da poboación e nos niveis local, rexional e nacional [14]. Canto máis se reduza a asimetría de información maiores serán as posibilidades e, nese senso, a tipoloxía e cantidade de datos de interese é no caso da mobilidade de terras inxente. A tradicional dispersión da información relacionada coa terra e a falta de coordinación leva a unha considerable perda de valor da información como recurso, perxudicando a mobilidade de terras, máis aínda sabendo que o 70% da información dos estados se basea en datos xeospaciais [15].

Así, o grupo do Laboratorio do Territorio da Universidade de Santiago de Compostela e o Departamento de Electrónica e Sistemas da Universidade da Coruña propuxeron e están a desenvolver unha ferramenta SIX-web para dinamización do mercado de terras en Galicia.

2. Portal para o mercado de terras

O obxectivo principal do portal aquí presentado é mellora-lo fl uxo de información sobre as propiedades rurais e o seu mercado. As ideas de partida

Page 201: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

201

foron o desenvolvemento dun sitio web de acceso público que sirva de lugar de comunicación entre oferta e demanda mediante a publicación e consulta de anuncios de propiedades, que suministre información máis completa e precisa sobre a propiedade por medio da integración dun entorno SIX cun conxunto completo de capas de información xeográfi ca de referencia sobre as que operar e consultar e fi nalmente que suministre información complementaria sobre procedementos legais e cuestións relacionadas. Colateralmente supón a dispoñibilidade desta información territorial para consultas con outras motivacións.

2.1 Antecedentes

O mercado inmobiliario en xeral non é unha excepción á evolución tecnolóxica e actualmente existen numerosos sitios web con esta temática. Por unha banda, as axencias inmobiliarias veñen desenvolvendo webs para publicita-las propiedades onde permiten ós usuarios realizar búsquedas e incluso serven como lugar de contacto entre a axencia e os interesados. Ademais, nos últimos tempos xurdiron algunhas axencias que operan exclusivamente a través de Internet. Dentro deste grupo hai algunhas especializadas en propiedades rurais aínda que en Galicia e España son só testemuñais estando a maioría centrados no entorno urbano e nas construcións. Tamén hai portais adicados ó mundo rural en xeral con seccións para anuncios de propiedades.

Como normal xeral obsérvase que nestas webs non se dispón dun entorno SIX no que situa-las propiedades e co que interactuar. Nalgúns casos úsase un mapa para localiza-las propiedades pero cunha riqueza de información escasa e unha interactividade reducida.

No entorno rural galego si se poden atopar sitios web con funcionalidades SIX pero non directamente enfocados ó mercado de terras. Entre eles destaca por exemplo o SIXPAC, que é un sistema para a identifi cación de parcelas agrarias que dispón de ortofotos de alta resolución, parcelario e clasifi cación por usos de toda Galicia (e España). Este parcelario procede en orixe do Catastro que á súa vez ten unha ofi cina virtual na que se poden consulta-los datos xeográfi cos e alfanuméricos non protexidos. O SITGA (Sistema de Información Territorial de Galicia) conta tamén cun visor xeográfi co no que visualizar diversas capas de información (viario, límites territoriais e toponimia, usos do solo, ortofotos, etc.) aínda que non está directamente relacionado coa propiedade. Citar por último a publicación en web da Enquisa de Infraestrutura e Equipamentos Locais (EIEL) da Diputación de A Coruña.

2.2 FuncionalidadesDacordo coas premisas iniciais, case tódalas operacións do portal apóianse

nun entorno SIX. Para iso, elaborouse un visor xeográfi co que representa nun mapa as capas de información xeográfi ca e permite ó usuario a interacción e navegación

Page 202: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

202

con distintas opcións: desprazamento polo mapa, zoom, selección de capas de información e activación según a escala, medición de distancias ou consulta de atributos mediante clic.

Obviamente, para usar estas capacidades, o portal requiere dun conxunto de capas de información xeográfi ca que o sustenten. Como mínimo haberá que dispoñer do parcelario, das construcións e das divisións territoriais, pero para aportar todo o valor engadido que se pretende sería recomendable cando menos ter ademais hidrografía, relevo, usos do solo, estradas e demais infraestruturas viarias, clasifi cación urbanística do solo e ortofotos.

A maiores destas capas podería incluirse toda canta información estivese dispoñible. Por exemplo, un conxunto de capas interesante a integrar serían as de infraestruturas e equipamentos existentes na EIEL (a EIEL da provincia de Lugo foi feita por este mesmo grupo [26]).

Figura 1. Introdución dun anuncio de venda dunha parcela. O usuario selecciona a propie-dade, confi rma a selección e ratifi ca ou rectifi ca os datos que constan no sistema e completa o resto.

As operacións que os usuarios poden realizar no portal, a través deste visor, son as seguintes: introdución de anuncios de propiedades, búsqueda e consulta de anuncios, navegación sobre o territorio e, complementariamente, información sobre cuestións legais relacionadas.

Page 203: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

203

Introdución de anuncios

Nesta operación a característica máis innovadora é que, grazas a información de base dispoñible, os anunciantes poden localizar e seleccionar no mapa os elementos obxecto de anuncio, parcela ou construción, (ver fi gura 1). Unha vez seleccionados o sistema recupera os atributos asociados ós elementos e calcula outros mediante cruces con outras capas. Estes datos son insertados no formulario de introdución como valores por defecto que o usuario pode ratifi car ou correxir.

Calquera persona de maneira anónima (salvo dato mínimo de contacto) pode entrar no portal e introducir un anuncio. Contempláronse anuncios de oferentes e de demandantes e as operacións máis comúns (compravendas, arrendamentos e outros tipos de cesións temporais) e en canto os tipos de propiedades principalmente parcelas e explotacións agrarias, aínda que tamén casas e naves e de maneira máis anecdótica, pisos e locais. Tamén se permite a venda conxunta de varias propiedades nun lote.

Búsqueda e consulta de anunciosA búsqueda de anuncios faise mediante un formulario onde o usuario pode

indica-las características das propiedades que busca (tipo de propiedade e de operación, situación, prezo, superfi cie, etc). Os resultados da búsqueda móstranse nun listado coas principais características de cada anuncio. Ó selecciona-los que lle interesen o usuario pode consultar tódolos detalles da propiedade, ve-la no visor xeográfi co e consulta-las características do entorno nas distintas capas dispoñibles. Aquí de novo vese a característica máis destacada do portal (ver fi gura 2).

Navegación sobre o territorio

Este apartado do portal pretende poñer á disposición do público en xeral o entorno SIX de modo que, independentemente dos anuncios, calquera persoa poida facer uso do mesmo para obter algún dato que lle interese ou simplemente curiosear sobre a información existente. Este non é o obxectivo principal da ferramenta pero pode resultar atractivo para persoas non directamente interesadas en comerciar con terras e contribuir a populariza-la web atraendo usuarios potenciais e animando ós indecisos.

Page 204: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

204

Figura 2. Búsqueda e consulta de anuncios. O usuario establece os criterios de búsqueda, comproba os resultados, selecciona un deles, consulta os seus datos, visualizao no mapa e consulta as características da estrada de acceso.

Información complementaria Como complemento á parte interactiva do portal considerouse interesante

engadir unha sección con información de utilidade sobre os procesos de transmisións patrimoniais en xeral, como por exemplo un resumo da lexislación relacionada máis importante e dos trámites habituais propios destas operacións: pago dos dereitos de transmisión, inscripción no Rexistro da Propiedade, etc. É interesante tamén incluir unha especie de guía cos lugares onde se realizan estes trámites (notarías, rexistros da propiedade, ofi cinas de Catastro, etc) e doutros lugares e recursos útiles (axencias inmobiliarias, portais agroforestais, ofi cinas de peritaxe, etc)

3. Características técnicas

Para o desenvolvemento do portal, e en consonancia co aforro de custos, optouse polo uso de ferramentas de tipo libre debido ás vantaxes que ofrecen. Por software libre enténdese, resumidamente, aquel que se pode executar, acceder ó seu

Page 205: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

205

código, modifi calo e distribuilo libremente [16]. Ademais, aínda que non é unha condición obrigada, soe ser gratuito.

As ferramentas que precisa o portal pódense agrupar en ferramentas SIX e ferramentas non especifi camente SIX. Para estas últimas existen altenativas libres consolidadas como o sistema operativo Linux, o servidor web Apache e base de datos PostgreSQL.

En canto a ferramentas SIX, fundamentalmente precísase un sistema de almacenamento para datos vectoriais, un sistema de almacenamento para as ortofotos e un servidor de mapas. Complementariamente precísase unha aplicación de escritorio para a visualización, edición e análise coa que facer un preprocesamento dos datos e adaptalos ó portal. A continuación repásase brevemente a estrutura do portal e as ferramentas elexidas (usadas tamén para a realización da EIEL da parroquia de Vilcabamba en Ecuador na que colaboran membros do noso grupo).

3.1 Software libre para SIX

No almacenamento vectorial seguiuse a tendencia actual de uso de sistemas de bases de datos debido ás vantaxes que ofrecen na xestión da información. No software libre, o principal sistema deste tipo é PostgreSQL xunto coa súa extenxión espacial PostGIS [17] que, entre outras cousas, permite a realización de consultas espaciais mediante sentenzas SQL. Como puntos negativos están a súa lentitude e algún fallo esporádico na realización de determinados tipos de consultas que hai que confi ar en que se vaian solucionando.

Como formato para as ortofotos escolleuose o formato GeoTIFF, que está bastante ben soportado, especialmente gracias á librería GDAL [18]. En principio é un formato non comprimido pero o custo dos discos é relativamente baixo e con técnicas de almacenamento axeitadas (creación de mosaicos e varios niveis de resolución (pirámides)) conséguese un rendemento bastante bo. Máis adiante poderíase optar por un formato comprimido como ECW ou MrSID cando se estabilice o seu soporte en Linux.

O campo dos servidores de mapas é un dos mellores cubertos en SIX libre existindo varias alternativas (MapServer, GeoServer ou deegree). De entre elas elexiuse MapServer [19], da Universidade de Minessota, que probablemente sexa a aplicación SIX libre máis exitosa. Destaca por se-lo máis rápido na xeración de mapas e ten un desenvolvemento activo. Ademais facilita a programación de aplicacións cliente e admite como orixes de datos servizos web WMS e WFS (ver máis adiante).

Nas aplicacións de escritorio a máis destacada con diferenza é GRASS [20], o programa SIX libre máis veterano, con bastantes funcionalidades de visualización, edición e análise ráster e vectorial. Ten tamén algúns puntos frouxos (amigabilidade da intefaz de usuario, etc.) pero o maior obstáculo de cara ó seu uso no portal é

Page 206: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

206

que non opera directamente sobre datos PostGIS tendo que recurrir a laboriosos procesos de importación e exportación. O resto das aplicacións de escritorio (QGIS, gvSIG, uDIG, JUMP, SAGA GIS, etc.) tampouco son unha solución porque están bastante lonxe en funcionalidades. Aínda así, son bastante recentes e non parecen apuntar mal de cara ó futuro.

3.2 Estrutura do portal

Na fi gura 3 pódese ver un esquema cun resumo da estrutura do portal. Para aproveitar todo o posible as ferrametas SIX dispoñibles e aforrar traballo de desenvolvemento a estrutura dividiuse en dúas partes. O núcleo do portal é unha aplicación web Java que implementa a lóxica de tódalas funcionalidades relacionadas cos anuncios (inserción, búsqueda, consulta), xera a interfaz de usuario mediante páxinas web dinámicas JSP e encárgase da comunicación coa base de datos de anuncios. Esta aplicación accede á información xeográfi ca a través dun servidor de mapas (baseado en MapServer) que é o outro pilar do portal. O servidor de mapas actúa como un proceso independente e encárgase de xera-los mapas que solicita o usuario e en xeral fai de intermediario coa información xeográfi ca, tamén para peticións de atributos polo que realmente habería que chamalo servidor de información xeográfi ca. Desta maneira trátase de independiza-la aplicación da orixe dos datos xeográfi cos.

Figura 3. Esquema da estrutura do portal

Page 207: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

207

O visor xeográfi co está baseado no existente no portal LandView do Minnesota Department of Natural Resources [21]. Consiste nunha aplicación DHTML (HTML dinámico) para MapServer que se executa no navegador do usuario. A aplicación Java encárgase de inserta-lo visor nás páxinas web que o usan, particularizandoo según ós distintos casos de uso (selección de propiedades, visualización de propiedades, navegación). Mediante Javascript, o visor interpreta as accións do usuario e tradúceas, cando é preciso, en peticións ó servidor de mapas, co que se comunica directamente usando técnicas AJAX (Asynchronous JavaScript and XML) [22]. Unha vez que o servidor responde á petición o visor encárgase de actualizar, tamén mediante Javascript, aquelas partes da páxina que son precisas de maneira que non se recarga toda a páxina aforrando así tempo de descarga. Os mapas xéranse en formato ráster (JPEG ou PNG) para evita-la necesidade de plug-ins nos navegadores dos usuarios, potencialmente pouco expertos, e tamén porque son os formatos mellor soportados por MapServer.

Cando o usuario selecciona algún obxecto para anunciar, o visor comunícalle á aplicación Java de que obxecto se trata, a aplicación fai unha petición ó servidor xeográfi co para recupera-los atributos existentes sobre ese obxecto e móstrallos ó usuario no formulario de introdución.

Consecuentemente co anterior, a información manexada polo portal también se separou en dous grupos: a información introducida polos usuarios relativa ós anuncios e a información xeográfi ca de referencia defi níndose sendas bases de datos en PostgreSQL coa extensión PostGIS para a información espacial. A aplicación Java accede á base de datos de anuncios mentras que o servidor xeográfi co accede á base de datos espacial. A representación espacial dos obxectos anunciados (parcelas e construcións) atópase únicamente na base de datos espacial existindo un vínculo entre ambas bases de datos que relaciona os anuncios con ditas representacións. Na base de datos espacial execútanse consultas xeométricas para obter parte dos atributos (por exemplo os usos dunha parcela). Estas consultas son expostas ó servidor xeográfi co como vistas da base de datos de modo que pode acceder a elas como se fosen táboas. Dado o tempo de procesamento que conlevan, se o portal tivese moitas visitas podería ser preciso precalcular estes datos e almacenalos estáticamente.

Tamén se contemplou a posibilidade de que parte da información xeográfi ca poida proceder de servidores WMS+WFS externos. Os servizos WMS (Web Map Service) [23] e WFS (Web Feature Service) [24] son servizos web de información xeográfi ca defi nidos polo OGC (Open GeoSpatial Consortium), asociación adicada á defi nición de estándares abertos para a interoperabilidade de sistemas SIX. Aínda que esta posibilidade parece complicada debido á escasez deste tipo de servizos, á especifi cidade dos datos requeridos e ás consultas espaciais involucradas, para algunhas capas como as ortofotos ou información de contexto si pode ser viable a medio plazo.

Page 208: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

208

4. Consideracións fi nais

Un portal coas características presentadas neste traballo pode axudar a supera-las circunstancias que pesan sobre a actividade do mercado de terras en Galicia, tanto para os oferentes como para os demandantes, aumentando a difusión da información, aportando inmediatez e interactividade e, especialmente, grazas ó contexto xeográfi co no que se insertan as propiedades, proporcionando ós demandantes unha idea moito máis completa das súas características que coñecen así máis rapidamente cales se adecuan ó que están buscando.

Pero existen condicionantes a ter en conta. Por unha banda, o portal require unha infraestrutura importante para o seu funcionamento. Ademais dos medios humanos e infraestrutura informática, que en principio grazas ó software libre centra os seus custos no hardware, está sobre todo o custo de obtención, procesamento e mantemento da información xeográfi ca contemplada que é fundamental para a consecución dos obxectivos.

Outro problema é a todavía escasa difusión de Internet no ámbito rural, tanto no referente á dispoñibilidade de acceso como ás habilidades da poboación. Un punto a favor neste aspecto é a existencia do SIXPAC [25], portal comentado máis arriba, que é de uso obrigado para moitos agricultores e está realizando una labor de desbroce aproveitable por portais como este.

En canto ás ferramentas libres para SIX, en xeral non están todavía ó nivel das non libres, non obstante, salvo algúns problemas, son sufi cientes para o funcionamento do portal en si, pero cunha diminución da produtividade nas tarefas de procesamento anexas.

Actualmente o portal está en fase de desenvolvemento e proximamente está previsto realizar unha fase de proba nun concello de Galicia.

Referencias

[1] Catastro (2005). Estadísticas catastrales: bienes de naturaleza rústica. http://www.catastro.minhac.es/estadistica/interactivo2/default.htm (acceso 20/05/2005).

[2] North, D.C. (1994). “Economic Performance through Time” American Economic Review, 84(3), 359-68.

[3] Coase, R. H. (1937). “The nature of the fi rm.” Economica, 4(16), 386-405.[4] Feder, H. e Feeny, D. (1991). “Land Tenure and Property Rights: Theory and

Implications for Development Policy.” The World Bank Economic Review, 5(1), 135-154.

[5] Bandeira Greño, P. and Sumpsi Viñas, J. (2004). “Las políticas de tierra en los países en desarrollo.” V Congreso de Economía Agraria. Agricultura, alimentación y espacio rural en transición, AEEA

Page 209: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

209

[6] Deininger, K., Zegarra, E., and Lavadenz, I. (2003). “Determinants and Impacts of Rural Land Market Activity: Evidence from Nicaragua.” World Development., 31(8), 1385-1404.

[7] Molen, P. v. d. (2004). “Some microeconomic aspects of land ownership.” 3rd FIG Regional Conference for Asia and the Pacifi c : Surveying the Future - Contributions to Economic, Environmental and Social Development, FIG.

[8] Ting, L.A. e Williamson, I.P. (2001).”Land Administration and Cadastral Trends:The Impact of the Changing Humankind-Land Relationship and Major Global Drivers:the NZ Experience.” Survey Review, 36.

[9] Molen, P. v. d. e Österberg, T. (1999). “Land tenure and land administration for social and economic development in (Western) Europe.” UN-FIG Conference on Land Tenure and Cadastral Infrastructure for Sustainable Development, FIG.

[10] Enemark, S. (2003). “Underpinning Sustanaible Land Administration Systems.” Sixteenth United Nations Regional Cartographic Conference for Asia and the Pacifi c.

[11] UN/ECE (1999). Workshop on Modern Cadastre and Land Registration Systems. 1999.

[12] Kaufmann, J. e Steudler, D. (1998). Catastro 2014. Visión para un sistema catastral futuro, FIG .

[13] Wallace, J. and Williamson, I. P. (2004). “Building Land Markets.” Land Use Policy.

[14] Williamson, I. P., Grant, D., and Rajabifard, A. (2005). “Land administration and spatial data infrastructures.” FIG Working Week 2005 and 8th International Conference on the Global Spatial Data Infrastructure (GSDI-8) : From Pharaohs to Geoinformatics, FIG.

[15] FIG (2005). “Declaración de Aguascalientes.” Foro Interregional Especial sobre el Desarrollo de Políticas de Información Territorial en las Américas, FIG, Dinamarca. [16] Free Software Foundation (2005). “The free software defi nition”. http://www.gnu.org/philosophy/free-sw.html (acceso 21/10/2005).

[16] Free Software Foundation (2005). “The free software defi nition”. http://www.gnu.org/philosophy/free-sw.html (acceso 21/10/2005).

[17] PostGIS (2005). http://www.postgis.org/ (acceso 21/10/2005).[18] GDAL (2005). http://www.gdal.org/ (acceso 21/10/2005).[19] MapServer (2005). http://mapserver.gis.umn.edu/ (acceso 21/10/2005).[20] GRASS (2005). http://grass.itc.it/ (acceso 21/10/2005).[21] Minnesota Department of Natural Resources Landview (2005). http://www.

dnr.state.mn.us/maps/landview.html (acceso 21/10/2005).[22] Wikipedia (2005). “AJAX, Asynchronous JavaScript and XML”. http://

Page 210: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

210

en.wikipedia.org/wiki/AJAX (acceso 21/10/2005).[23] Open Geospatial Consortium (2004). “Web Map Service Implementation

Specifi cation Version 1.3”. http://portal.opengeospatial.org/fi les/?artifact_id=5316 (acceso 21/10/2005).

[24] Open Geospatial Consortium (2005). “Web Feature Service Implementation Specifi cation Version 1.1.0”. http://portal.opengeospatial.org/fi les/?artifact_id=8339 (acceso 21/10/2005).

[25] SIXPAC (2005). http://sigpac.mapa.es/fega/visor/ (acceso 21/10/2005).[26] Díaz Varela E., Fandiño Beiro M., Rodríguez Vicente V., Santé Riveira I.,

Canzobre Sánchez J.F., Doallo Biempica R., Parapar López J., Touriño Domínguez J. (2003). “Proyecto EIEL 2000 en la provincia de Lugo”. CIOT 2003, IV Congreso Internacional de Ordenación del Territorio. Zaragoza (Spain).

Page 211: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte
Page 212: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

Xornais en Internet: máis que noticias. O caso dos diarios composteláns ‘El Correo Gallego’ e ‘Galicia Hoxe’

Henrique Neira Pereira

Page 213: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

213

Xornais en Internet: máis que noticias. O caso dos diarios composteláns

‘El Correo Gallego’ e ‘Galicia Hoxe’

Henrique Neira PereiraEl Correo Gallego

A década dos noventa do século XX, co espallamento polo mundo da rede Internet, confi gurada xa tal como hoxe a coñecemos, supuxo o comezo da chamada Sociedade da Información1, na que o sector dos medios de comunicación está a vivir unha evolución sen precedentes pola progresiva desaparación de barreiras ás que antes se enfrontaban, principalmente espazo e tempo. Espazo porque coas novas tecnoloxías agora resulta máis fácil que a audiencia poida chegar a ser universal e tempo porque xa é algo cotián facer que esa audiencia reciba a información en tempo real e a través de distintas canles.

Independentemente do seu soporte tradicional, as empresas de comunicación xa albiscaron hai anos as enormes posibilidades no plano comunicativo que achega o feito de dispoñer dun sitio web en Internet2. Moitos medios téñeno desde hai máis dunha década, e é máis ou menos completo dependendo das súas posibilidades ou da súa viabilidade económica. Nisto, como en tantas outras cousas, os dos países máis desenvolvidos e os máis potentes economicamente mesmo en países con menor grao de desenvolvemento teñen maiores facilidades para facer chegar os seus contidos a través da rede a unha audiencia potencialmente mundial, pero que en realidade non o é, xa que algún réximes políticos limitan o acceso da súa cidadanía a medios de comunicación e en xeral a webs consideradas perigosas polas autoridades.

A propia dinámica da Internet permitiu que se crearan medios de comunicación co único soporte dunha edición dixital, pero os que xa existían antes do espallamento da rede axiña se apuntaron ás novas tecnoloxías para achegarse á audiencia a través dunha nova e prometedora canle. No caso dos medios de comunicación que historicamente empregaban o soporte papel –xornais e revistas- o proceso foi en xeral máis fácil que para os audiovisuais como radios e televisións, por razóns de tipo técnico: as noticias escritas son habitualmente arquivos informáticos de pouco tamaño que se poden descargar doadamente mesmo se dispoñemos dunha conexión

1 Sobre a Sociedade da Información, véxase: Terceiro, José B. ‘socied@d digit@l. Del homo sapiens al homo digitalis’. Madrid, Alianza Editorial, 1996.

2 Ó redor desta cuestión existen en Galicia interesantes estudos coma este: López, Xosé, Manuel Gago Mariño e José Pereira Fariña. ‘Novas tendencias do xornalismo electrónico’. Santiago de Compostela, Edicións Lea, 2002.

Page 214: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

214

telefónica convencional con escaso ancho de banda. As propias aplicacións informáticas que posibilitan que un xornal ou unha revista poñan contidos na rede son polo xeral máis asequibles que as que permiten que unha radio ou unha televisión poidan emiti-la súa programación en directo a través da súa web.

A Compañía de Radio-Televisión de Galicia (www.crtvg.es) é un dos poucos grupos de comunicación xa non galegos, senón españois, que na actualidade emite a súa programación diaria en directo a través da rede, tanto da televisión coma da radio, pero iso no mercado do audiovisual español é unha excepción.

Isto non quere dicir que os medios audiovisuais renuncien a ter unha web propia, que poden por exemplo empregar como escaparate para ofrecer información dos seus programas ou para proporcionar contidos que non achegan no seu soporte habitual. E coa creación de redes de maior capacidade e o emprego de conexións de banda ancha por parte da maioría da poboación que constitúe a súa audiencia potencial, é de esperar que en poucos anos vexamos importantes cambios no que se refi re ás webs dos medios audiovisuais. Dous exemplos do que pode converterse en algo habitual a curto prazo: a compañía Apple (www.apple.com/itunes) achégalles ós seus clientes desde este mesmo ano a posibilidade de descargaren programas de radio e vídeos de diversas emisoras para reproducilos cando queiran nos seus reprodutores MP3, e un grupo de comunicación de tanto prestixio coma o da BBC anunciou en agosto do 2005 que para o 2006 desde a súa web poderanse descargar programas completos emitidos pola cadea, tanto a un ordenador coma a un teléfono móbil3.

E agora chegamos ó caso dos periódicos. Cando calquera de nós visitamos o sitio web en Internet dun xornal con edición en papel, case sempre encontramos unha selección das noticias publicadas naquela, máis servizos ou seccións adicionais exclusivos da versión dixital. Ademais, é habitual atopar diversas vías para que a comunicación non sexa unidireccional: foros, chats, ou simplemente correo electrónico son algunhas das posibilidades que contribúen a facela bidireccional. E esta supón un benefi cio indubidable tanto para a empresa editora como para os lectores e lectoras, que desde calquera lugar do mundo onde exista un aparello conectado a Internet poden acceder a un enorme fl uxo de información e facer as súas achegas a el.

EN COMUNICACIÓN PERMANENTE

Para mostrar cun exemplo práctico a importancia de abrir canles permanentes de contacto entre os medios de comunicación e a súa audiencia ímonos centrar no caso concreto dos sitios en Internet de ‘El Correo Gallego’ e ‘Galicia Hoxe’.

3 A noticia pódese consultar nun dos portais da BBC: http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/4187036.stm

Page 215: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

215

O día 12 de outubro do 1995 abríase á comunidade de internautas a primeira web posta en marcha por diarios galegos: a de ‘El Correo Gallego’ e ‘O Correo Galego’, que no enderezo www.ecg.ozone.es compartían unha serie de contidos comúns e na cal as noticias estaban ordenadas por seccións, independentemente de que foran publicadas nun ou noutro xornal4.

Non se actualizaba durante a xornada, senón que unicamente estaban dispoñibles as noticias que se enviaban ó servidor cada noite desde a sección de Peche unha vez se remataba o traballo das dúas edicións en papel. A web recibía os seus visitantes co lema “El punto de encuentro gallego en el mundo, desde Santiago de Compostela”5.

Tempo despois, en xaneiro de 1999, e tras un proceso bastante longo para rexistralo, habilitouse o dominio propio www.elcorreogallego.es para o acceso ó contido dos dous periódicos, rexistrándose tamén no outono do ano 1999 o enderezo www.ocorreogalego.com e outros dominios para facer máis doado o acceso. Os contidos dos dous xornais seguían, con todo, mesturados no mesmo sitio web, xa que tódolos dominios apuntaban á mesma portada. Un redeseño da web executado durante o ano 1998 permitiu xa no 1999 amplia-los contidos e actualizala unha ou dúas veces ó día, tarefa que realizaban redactores da edición en papel cando xurdían noticias de interese. Ademais da información diaria, empezaron a publicarse suplementos e a versión dixital de libros elaborados polo Grupo Correo Gallego coma a ‘Guía da Comunicación’, o ‘Anuario’ de ‘El Correo Gallego’ e unha base de datos con información procedente do libro sobre as 5.000 maiores empresas de Galicia, incorporando igualmente unha hemeroteca na que se almacenaba o contido de varios días e un buscador6.

Un salto cualitativo produciuse no último cuatrimestre do ano 2000, potenciando a web cun equipo de profesionais destinado en exclusiva a manter actualizada a sección de última hora durante a maior parte da xornada, así como a producir canles a partir de noticias das edicións en papel e con contido exclusivo da edición dixital coma as dedicadas a música, cine, libros, arte, ocio, motor, televisión ou emigración. Neste período continuaron publicándose as versións dixitais de libros que elabora o Grupo Correo Gallego: o ‘Anuario’, as ‘5.000 empresas’ ou a ‘Axenda municipal’, con datos sobre os 315 concellos de Galicia7.

O día 17 de maio do 2003, coincidindo coa desaparición da cabeceira de ‘O Correo Galego’ e a súa substitución pola actual, ‘Galicia Hoxe’, separáronse 4 VV.AA. Especial Internet. En: El Correo Gallego. Santiago de Compostela, 12 de outubro

do 1995. Páxinas 1 a 4. 5 Navaza, Xavier. ‘El Correo Gallego: Doce décadas de periodismo en Galicia’. Santiago de

Compostela, Edicións El Correo Gallego, 1996. Páxinas 162 a 164.6 Janeiro, Darío, e Henrique Neira. Ligazóns 2000. Santiago de Compostela, Grupo Correo

Gallego, 1999. Páx. 217 Neira, Henrique. ‘El Correo Gallego e Galicia Hoxe: unha aposta polas novas tecnoloxías’.

En: ‘Código Cero. Revista de Novas Tecnolóxicas de Galicia’. Santiago de Compostela, Grupo Código Cero Comunicación, outubro/novembro do 2004. Número 26, páx. 13.

Page 216: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

216

as edicións en Internet deste último diario e de ‘El Correo Gallego’, que agora son accesibles desde dous enderezos diferentes: www.galicia-hoxe.com e www.elcorreogallego.es.

Esta separación non quere dicir que sexan totalmente independentes unha da outra, senón que son complementarias. Así, cada un dos dous xornais inclúe unha selección das noticias da súa edición en papel, pero a maior parte do resto dos contidos son compartidos.

Cales son estes contidos e como se fomenta a participación da audiencia é o que imos ver agora. A canle máis importante que os lectores e lectoras teñen para comunicarse coas redaccións dos dous xornais é, coma sucede no resto dos medios de comunicación, o correo electrónico, ou para cuestións concretas formularios que se cubren directamente na web e que chegan ó xornal tamén por correo electrónico.

RETROALIMENTACIÓN

A inmediatez das mensaxes por correo electrónico permite, por exemplo, corrixir rapidamente erros advertidos por calquera internauta en noticias ou calquera outro contido da web, pero igualmente facilita ter unha interacción constante cos lectores e lectoras, que poden propoñer temas para futuras noticias ou reportaxes ou que poden solicitar información adicional á que se publica nos xornais.

Desde a creación en outubro do 1995 da edición dixital dos dous xornais con sede na capital de Galicia, as visitas recibidas nela desde o exterior supuxeron unha parte moi importante do total, e probablemente durante os primeiros meses había máis visitantes de fóra que de dentro da comunidade, se eran correctas as estimacións de audiencia realizadas en base á terminación ou código dos dominios desde os que se realizaban. E dicimos probablemente porque naquel momento se consideraba que a maioría das visitas procedentes de dominios .com viñan dos Estados Unidos, aínda que este dominio xenérico non é exclusivo dese país, nin tampouco o era daquela.

A catro de outubro de 1996, case un ano despois da inauguración, e desta vez empregando xa métodos de cuantifi cación máis fi ables, as visitas recibidas desde o conxunto do España eran xa maioría: un 52,32 por cento do total, e o segundo país por procedencia dos lectores e lectoras era Estados Unidos, cun 27,03 por cento do total. Xa a moita distancia situábase Canadá, cun 2,32 por cento e o Reino Unido, cun 2,12 por cento8.

Desde o comezo recibíronse numerosos correos electrónicos desde fóra de Galicia con cartas ó director, noticias ou demanda de información sobre algún tema concreto. De feito, entre outubro de 1995 e outubro de 1996 as visitas á sección

8 VV.AA. ‘Un ano dos Correos na rede Internet’. En: ‘Descubrir. Suplemento de divulgación de O Correo Galego’. Santiago de Compostela, 7 de outubro do 1996. Páxinas 1 a 8.

Page 217: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

217

de Cartas ó Director, onde se podían ler as publicadas e ademais escribir outras novas, eran un 4,69 por cento do total das recibidas na edición dixital. Tendo en conta que nese primeiro ano se recibiron unhas 100.000 visitas á web dos dous xornais, isto supón que as visitas á sección de cartas rondaba a cifra de 4.690, unhas doce visitas por día. En comparación, en 2005 estanse a recibir na conta principal de correo electrónico do xornal ([email protected]) por riba dun milleiro de mensaxes diarias, aínda que máis dun 90 por cento delas son correos electrónicos non solicitados (publicidade, virus, etc). E, fronte á única conta existente nos anos 1995 e 1996, hoxe cada traballador e traballadora e cada sección dispón da súa propia caixa de correo, polo que son milleiros de mensaxes as que entran e saen cada día do servidor de correo electrónico do Grupo Correo Gallego. Nos días en que hai pandemia de virus pola rede o número pode situarse facilmente nos dez mil.

A CANLE EMIGRACIÓN

Un caso interesante sobre o partido que se lle pode sacar a estas novas vías de comunicación é a xa desaparecida canle dedicada á emigración nas webs de ‘El Correo Gallego’ e ‘Galicia Hoxe’ (e o seu antecesor ‘O Correo Galego’).

No ano 2001, nun momento no que o acceso a Internet xa se estaba facendo máis popular e asequible nos países de destino da emigración galega a América e coincidindo cunha grave crise económica en moitos deles, notouse un incremento de cartas procedentes de emigrantes ou de descendentes, que solicitaban información concreta sobre cousas como o xeito de localizar unha partida de nacemento dun antepasado, validar un título universitario, obter permiso para traballar en España, obte-la nacionalidade española ou simplemente preguntando cómo se podía localizar un parente en Galicia. Preguntas, todas elas, que semellaban máis indicadas para enviar a ofi cinas de información dalgunha administración pública que para mandar a un xornal.

Se durante o primeiro semestre do 2001 as mensaxes deste tipo foron moi poucas, unha ducia, durante o segundo semestre o número chegou ó medio cento, observándose por tanto que existía dentro do colectivo galego no exterior –incluíndo os descendentes- unha importante demanda de información que non era satisfeita por outras vías.

Así, a dirección do xornal propúxolles ós xornalistas da edición dixital Lucía Cheda e ó autor deste texto, Henrique Neira, deseñar un proxecto para tratar estas solicitudes de información do mellor xeito posible. Tras ser elaborado e aprobado, púxose en marcha en xaneiro do 2002 e contemplaba unha dobre vía de actuación, desde a versión en papel de ‘El Correo Gallego’ e desde a súa edición dixital.

Partindo das cuestións máis comúns formuladas nos correos electrónicos, elaboráronse 21 páxinas con entrevistas, reportaxes e informacións de utilidade

Page 218: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

218

que deran resposta a esas inquietudes, procurando que conteran datos realmente prácticos, desde os números de teléfono das ofi cinas nas que se xestionaban os permisos de traballo ata o xeito de buscar nas guías telefónicas en Internet o número de teléfono dun familiar.

Estas páxinas fóronse publicando ó longo de tres meses paralelamente na edición en papel e na dixital, de maneira que se formou unha guía viva na que se achegaban as respostas ás cuestións preguntadas máis veces. Na versión dixital, esta guía acrecentouse coa elaboración de contidos xornalísticos propios para a canle e varios taboleiros onde se publicaban as mensaxes agrupadas por categorías: busca de familiares, solicitude de información sobre procedementos administrativos, queixas, actividades de centros galegos.

O resultado desta iniciativa foi moi interesante: as 50 cartas recibidas nun semestre pasaron a ser nalgún momento 50 cartas recibidas nunha semana, e mesmo máis, posto que a creación da versión dixital da canle coincidiu coa posta en marcha, en decembro do 2001, da conxelación temporal dos depósitos bancarios en Arxentina, o chamado corralito. Unha medida que estaba prevista para tres meses e que se prolongou ata o 22 de agosto do 2005, case catro anos despois.

O caos económico e o crecemento do desemprego que seguiu ó corralito en Arxentina provocou que numerosos descendentes de galegos nese país se puxesen a arranxa-los papeis para poder vir a Galicia ou a calquera outra parte de España onde atopar traballo, e moitos deles acudiron á canle de emigración de www.elcorreogallego.es na busca de axuda.

Como a información facilitada na canle non era sufi ciente en moitos dos casos, e tampouco moitos destes visitantes estaban afeitos a navegar por Internet, como norma xeral decidiuse darlle unha resposta personalizada a cada unha das mensaxes recibidas, indicándolles ás persoas que escribían o apartado da web onde podían localizar as respostas ás súas preguntas, ou no seu caso respondendo na medida do posible as cuestións expostas.

Recibíronse aproximadamente 6.000 consultas desde xaneiro de 2002 a agosto do 2005, que incluían preguntas desde cómo conseguir unha partida de nacemento, cómo localizar familiares ou atopar unha aldea galega, entre outras. As cartas foron respondidas unha por unha naqueles casos que foi necesario, estimamos que foron unhas 4.000 mensaxes de resposta. Entre as anécdotas, apuntar que, grazas ás mensaxes publicadas nos taboleiros, cando menos sete familias da outra banda do Atlántico puideron poñerse en contacto cos seus parentes en Galicia, ou viceversa, e estes son únicamente os casos dos que temos constancia, aínda que pensamos que foron bastantes máis. Outra curiosidade: tamén dous descendentes de italianos residentes en Arxentina escribiron solicitando axuda para localizar o lugar de orixe da súa familia en Italia e xestionar alí documentación que precisaban. Coma os galegos, obtiveron resposta.

O singular da iniciativa da canle de emigración atraeu a atención do programa

Page 219: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

219

‘Línea 900’ da cadea de televisión La2 (Televisión Española), conducido por Salvador Rich, que informou do labor desenvolvido no espazo emitido o 2 de febreiro do 2003.

A canle pechouse en agosto do 2005, tomándose esta decisión logo de que nos meses anteriores diminuíra drasticamente o volume de correos electrónicos con consultas sobre temas de emigración, volvendo a niveis similares ós do comezo do ano 2001. Pero podemos poñer máis exemplos concretos.

UN BÓLIDO POLA REDE

Na tarde do domingo 4 de xaneiro de 2004, cidadáns das catro provincias galegas e das de Madrid, Albacete, Valencia, Castellón, León, Palencia, Ávila, Teruel e Baleares, cando menos, tiveron a ocasión de observar no ceo un bólido que, procedente do espazo exterior, e que desde Galicia semellaba vir desde a zona do Mediterráneo, atravesou a península Ibérica en dirección á nosa comunidade. As dúas webs informaron sobre o tema en canto se recibiu na redacción noticia deste curioso fenómeno, e de inmediato publicouse un texto invitando a calquera lector ou lectora que o puidese ter observado para que escribise a unha conta de correo da edición dixital e describise o que vira, ou ben que chamara a un número de teléfono que se facilitaba na web. E a xente respondeu. Sete internautas –non só de Galicia, senón de toda España- animáronse a contar nun correo electrónico o que viran e dúas persoas máis chamaron por teléfono, mentres xornalistas da redacción realizaban chamadas a persoas de distintos puntos de Galicia que viran o bólido, para tratar de obter a máxima cantidade posible de testemuños9.

O resultado foi unha boa cobertura informativa do peculiar fenómeno, como se pode ver nas páxinas publicadas a partir dese día tanto en ‘El Correo Gallego’ como en ‘Galicia Hoxe’. Ademais, previa solicitude de permiso, púxose en contacto a varias destas persoas co director do Observatorio Astronómico ‘Ramón María Aller’ da Universidade de Santiago, José Ángel Docobo, que aproveitou estes testemuños como apoio para o traballo científi co relativo ó bólido que se comezou a publicar en xullo do 2005 na revista ‘Meteoritics and Planetary Science’, por parte de científi cos españois e estranxeiros.

NOVO DESEÑO, CONTIDOS DIFERENTES

En xuño do 2005 estreouse un novo deseño nas webs de ‘El Correo Gallego’ e ‘Galicia Hoxe’10. Aproveitando a remodelación do aspecto das dúas páxinas

9 Véxanse as informacións publicadas os días 5 e 6 de xaneiro do 2004 na portada e páxinas interiores de ‘El Correo Gallego’.

10 VV.AA. ‘Anóvanse as webs de Galicia Hoxe e El Correo’. En: ‘Galicia Hoxe’. Santiago

Page 220: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

220

introducíronse numerosas modifi cacións nos contidos. Por exemplo, desapareceron as versións dixitais das publicacións en papel como as ‘5.000 empresas’ ou a ‘Axenda da comunicación’, e en cambio creáronse novas canles de información temática como as dedicadas ás deputacións, ós concellos galegos, a grandes empresas, a empresarios, a saúde, ó sector inmobiliario ou á gastronomía. No caso de ‘Galicia Hoxe’ engadiuse unha sección dedicada á versión impresa, onde se poden consultar as páxinas do xornal en papel en formato PDF.

O día 12 outubro, coincidindo co décimo aniversario da presenza en Internet do Grupo Correo Gallego, estreouse o portal deseñado especifi camente para acceder a noticias escritas e imaxes desde o teléfono móbil11. Accesible no enderezo www.elcorreogallego.es/movil, permite ler unha selección de textos de varias seccións e ve-las imaxes que eventualmente poidan acompañalos, así como consulta-la carteleira de cine e unha axenda, entre outras opcións.

de Compostela, 6 de xuño do 2005. Páxina 45.11 VV.AA. ‘El Correo abre un portal para móbiles’. En: ‘Galicia Hoxe’. Santiago de

Compostela, 12 de outubro do 2005. Páxina 45.

Page 221: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte
Page 222: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

Exclusión social en Galicia. Web solidarias. E-learnig.

Angel Alonso González

Luis Leiro González

Page 223: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

223

Exclusión social en Galicia. Web solidarias. E-learnig.

Angel Alonso GonzálezLuis Leiro González

Membros do grupo de investigación sobre discapacidade.Universidade de A Coruña.

Introducción

Plantexamos neste traballo o troco que se produce na realidade social e no análise dos fenómenos que xurden co emprego das novas tecnolóxías na comunicación, en especial pola utilización de webs para a transmisión do coñecemento e o emprego das TIC no aprendizaxe ca xeneralización do e-learning e as posibilidades solidarias que elo conleva. Analizanse as redes de webs que fan que ese fenómeno non sexa aillado e sexa unha forte ferramenta para loitar contra a exclusión. Hoxe en dia non é viable unha institución que non empregue a rede como medio de difusión dos seus obxetivos e actividades.

Comencemos analizando a realidade, dandonos conta de que ésta é moi diferente de aquela que provocou o modelo do capitalismo e a existencia de individuos e colectivos excluidos.

¿Que é a exclusión social?

Exclusión social1 é a denominación nova dun vello fenómeno que expulsa dos mecanismos da sociedade a determinados colectivos. Estes grupos excluidos teñen un papel predeterminado e as excepcions non confi rman a regra. De tal xeito, excepcions, pode califi carse un deputado de etnia xitana, unha muller ministra,… De excepcional pode-se califi car a posesión por parte de algún membro dunha minoría excluida dun cargo (público ou privado) relevante. A nova denominación trae consigo un novo enfoque. Require un replantexamento dos estudos feitos ata o de ágora.

Anque legalmente (pola Constitución do 78) “todos somos iguais ante a lei”, na práctica non é así, o que obriga a fi xar cuotas ou establecer raras paridades, subvencionar e axudar a numerosos grupos excluidos, isto non sería senón un

1 Alonso González, A e Alvarez Gómez, J Nocions de crecemento e desenrrolo. Revista galega de economia. Santiago de C. 2005.

Page 224: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

224

camiño para acada-la integración ou a igualdade protexida, mentras subsista a desigualdade que as crea a que salva a sua constitucionalidade.

Os particulares, pola súa banda, arbitraron unha serie de mecanismos, seguindo o sistema capitalista, ainda que non cá súa lóxica do máximo benefi cio económico, senón o benefi cio social: autoemprego, cooperativas, sociedades laborais, ONG´S, voluntariado... que perseguen a integración de colectivos difíciles (mulleres, ex-presos, drogodependentes, enfermos da SIDA, discapacitados, pobres, etc.) ou simplemente loitar contra o desemprego creando postos de traballo.

A socialdemocracia transformase, de dar o papel máis importante o estado como corrector dos desequilibrios, a seguir nesta terceira vía que vai abrindose paso. O particular asume o sistema de mercado no que esta inmerso; posúe obxectivos diversos do máximo benefi cio económico. Xurde así a economía social: as cooperativas de traballo asociado, de inserción, as sociedades laborais ou simplemente os autónomos que queren garantiza-lo seu posto de traballo (moitas veces inefi ciente dende a óptica capitalista ortodoxa).

Dende as derradeiras décadas do século XX e con máis nitidez no seculo XXI estamos asistindo a un profundo proceso de transformación e troco na sociedade, na economía, na cultura, nos estilos de vida, etc., derivados dunha nova revolución tecnolóxica asociada ós progresos que en materia de telecomunicacións, computación e biotecnoloxía se veñen sucedendo tra-la II Guerra Mundial, o troco é profundo, non pode ser analizado cos instrumentos de análise do vello capitalismo orixinario.

Os equilibrios tenden a ser asimétricos e non paretianos como pon de manifesto o traballo de Stiglitz.

Así, a exclusión social é un indicador de desigualdade que non ten igual signifi cado no primeiro que no tercer mundo.

Novas realidades, novos xeitos

É doado observar que a sociedade actual non ten moito que ver coa sociedade da revolución industrial que xenerou vellos esquemas, Masuda (1980)2senta as bases para caracterizar a nova sociedade emerxente, ainda que de xeito non absoluto a nova sociedade, coñecida como a Sociedade da Información, tende a favorecer a creatividade intelectual fronte ao consumo material propio da Sociedade Industrial precedente.

Elo xenera novas demandas e novas ofertas, Stiglizt (1998)3 asocia a idea de crecemento co a incorporación de novos servicios e plantexa que estamos ante cambios tan profundos que permiten deseñar un novo sistema ou tercera vía.

2 Masuda, Yohanio (1984) La sociedad postindustrial como sociedad de información, Editorial. Tecnos, Madrid.

3 Joseph E. Stiglitz. Los felices 90. La semilla de la destrucción. Taurus. Pensamiento. 2004.

Page 225: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

225

Na nova sociedade emerxente que poderíamos sen difi cultade denominar Sociedade da Información; prodúcese un fenómeno relevante: a xeneralización do uso de Internet o cal favoreceu a circulación de fl uxos de información entre calquera punto do planeta de forma sinxela e rápida. Con Internet desaparecen as resistencias espaciais e as distancias que separaban as comunidades e individuos á hora de establecer comunicacións e intercambios de informacións. A dependencia temporal tamén foi moi relaxada. O tempo adicado o aprendizaxe e moito mais libre e dependente do usuario. Por outra banda, con Internet ábrese un novo mundo de relacións de dependencia, aínda moi difícil de avaliar nas súas consecuencias. Cunha denominación que tamen creou escola a Fenda Dixital sinala territorios á marxe do desenvolvemento económico e social pola falla de cultura e uso das TIC.

Debilidade nas TIC

É importante un decisivo posicionamento cara o emprego das TIC, que posibilita o nacemento da aldea global. As novas posibilidades dos territorios están na facilidade dos seu membros para acceder a nova tecnoloxia.Na eurorexión que conforman Galiza e o Norte de Portugal os datos ainda son baixos cumpre facer un esforzo, vexamos algún exemplo clarifi cador:Un 37,10% dos fogares galegos contan con ordenador persoal (Pc), o que supón un 2,10% máis que o pasado ano 2003. Aínda así, Galicia segue por debaixo da media europea en canto a penetración de ordenadores no fogar, que no 2003 acadaba o 45%, segundo datos do ECATT. En comparación con Alemaña, un dos países máis desenvolvidos en canto a TIC en Europa, a distancia aínda é maior: alí o 53% dos fogares teñen Pc. Ó preguntar ós enquisados que non teñen Pc (o 62,9%) cal é a razón pola que non o mercan, o 60,9% respondeu que non o precisa, o que da unha idea da falta de información e adaptación ás novas tecnoloxías que existe na nosa comunidade. O 31% restante esgrime como razón que non sabe utilizalo. Este grande descoñecemento pon de manifesto a necesidade dunha sensibilización permanente sobre as novas tecnoloxías no noso país.O 17,6% dos galegos están conectados á Rede dende o seu fogar, a meirande parte deles concentrados no medio urbano. É esta unha cifra baixa en comparación co 40% dos europeos, segundo datos do Eurobarómetro do 2002. Para facernos unha idea, en Alemaña, un dos países máis avanzados, o 44% da poboación está conectada á Rede. A principal razón pola que os galegos non dispoñen de conexión a internet na casa é porque non a necesitan (31,8%). O alto custo dunha conexión é a segunda razón (25,7). O feito de non ter conexión no lugar onde viven ocupa o cuarto lugar desta lista, e está relacionado en grande medida cos problemas de dispersión xeográfi ca da realidade rural galega.A maioría dos galegos conectados á Rede escollen o módem analóxico (64,6%) como primeira forma de acceso, ó igual que a maioría dos europeos: a media

Page 226: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

226

europea é un 72%. Tamén en Alemaña, un dos países europeos máis avanzados é o método preferido (58%), seguido do RDSI (45%). O ADSL é o seguinte medio de conexión máis utilizado en Galicia: supón o 13,5%, mentres que pola contra en Europa o segundo método máis escollido é o RDSI (16%). A forma que menos empregan os internautas galegos para conectarse á Rede é o teléfono móbil (4%), coincidindo coa media europea, a diferencia dos alemáns (17%), que o que menos usan é o cable (9%). No noso país, o cable supón a forma de conexión utilizada polo 5,5% dos internautas, mentres que en Europa escóllena o 10%. Por último, un 7,5% das conexións a Internet en Galicia decántanse polo RDSI , así como o 16% dos europeos e o 4,5% dos alemáns.

0

10

20

30

40

50

60

70

%

Modeloanalóxico

ASDL Móbil Cable RDSI

Medio de conexión elixido

Formas de acceso a rede

Galicia

Alemania

UE

A maior transmisión do coñecemento e un máis doado acceso a este, posibilitado po-las TIC permitirá desenvolver social e economicamente (e non so crecer4) os espacios periféricos xa que logo os espacios liberanse da sua dependencia espacio temporal na nova sociedade da Comunicación emerxente fronte a unha sociade chamemoslle da producción (física) na que os imputs tiñan infl uencia e posibilitaban, se non marcaban os procesos de crecemento. Na nova sociedade da Información o imput fundamental e o capital humán, a creatividade, etc. E iso non ten localización espacio-temporal concreta.

Redes de solidaridade

A resposta as necesidades que amosan os individuos pode ser diversa na súa orixe. Teóricamente e simplifi cando moito as formas de satisface-las necesidades se dividen en tres: mercado, estado ou tercera vía. Recentemente abundan as asociacions, cooperativas e sociedades laborais que actúan no mercado, venden, 4 Giddens, Anthony (2000) Il mondo che cambia. Come la globalizzazione ridisegna la

nostra vita, Il Mulino, Bologna.

Page 227: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

227

compran,... pero a súa lóxica non é o máximo benefi cio económico senón que amosan outra faciana, un benefi cio social.

A Economía Social, Terceiro sector, Terceira vía,…. pretenden cubrir unha febleza nas demandas do cidadán e que o estado ou o mercado non satisfan plenamente.

Ante esta realidade, os particulares asocianse creando sinerxías sociais; o papel social de gobernos e entidades muda, convirtense en aliados estratéxicos, fomentando as actitudes positivas (premiando ás que seguen a liña correcta).

Existen fi suras no funcionamento do mercado e na actitude correctora do Estado que os particulares e as asociacions tentan cubrir. Pódense dar duplicidades (abordando unha necesidade similar) pero a boa intención e o empeño na laboura a desenrrolar, soe suplir con creces calquera defi ciencia.

Moitas redes de asociacions estan a ter boa acollida e a participación das institucións medra. Exemplos como: participación cidadá dos concellos (especialmente activa en Vigo), Coruña solidaria, Socialia (da Fundación Caixa Galicia), etc.

Facer viable que esas asociacions extendan a súa rede protectora e asegurarse que o fan con boa fe e cá ética correcta son así as misions fundamentais das redes de redes ou asociacions de asociacions..

Webs solidarias

Un dos xeitos de transmisión do coñecemento mais empregado polas asociacións e organizacions non lucrativas e a rede de redes (Internet) e a creación e manteñemento de portais webs solidarios.

Comenzaremos pola defi nición de Internet (rede de redes): os sistemas de accións intencionais que, con deseño previo e mediante instrumentos baseados en coñecementos científi cos e producidos industrialmente, transforman entidades co fi n de lograr resultados. Na súa orixe foi concebido en principio cá denominación ARPANET, Advanced Research Projects Agency Net (ou “Rede da Axencia dos Proxectos de Tecnología Avanzada” do exército norteamericano), Nos nosos días o impulso da rede de redes faise de mans das empresas privadas, estas innovacións tecnolóxicas acaban operando no eido do social, da actividade cotiá, da economía. Internet é un claro exemplo. A web non é máis que unha parte da rede consagrada a tarefas multimediáticas, e na que se poden consultar textos, imáxes, secuencias musicais ou videogramas. A medida que Internet se foi desenrrolando, millorando o entorno virtual no que opera, incrementando a calidade das líñas de comunicación sobre as que opera, reducindo custes...o seu ámbito de aplicación se foi ampliando. Internet pasou de ser unha “ferramenta” aplicada nas grandes empresas, fundamentalmente con obxectivos económicos, a ser asumida por Administracions e fi nalmente, incorporarse á vida cotidiá dunha poboación todavía minoritaria. Este efecto expansionista foi estimulado polas empresas involucradas

Page 228: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

228

no seu desenrrolo (empresas de telecomunicacións, empresas de software, etc.), pero tamén por certo interese público en xeralizar, senón universalizar, o uso desta nova ferramenta, vinculándoa o progreso e a modernidade propia dos países desenrolados. As entidades sen ánimo de lucro, entendidas, neste caso sí, dende unha acepción moi ampla dada a heteroxeneidade de fenómenos (Estructuras de Mediación) e formas organizativas (Asociacions, entidades de Economía Social, etc.) que acolle, se caracterizan como sector non lucrativo por: estar organizadas formalmente, ser privadas, disfrutar da capacidade de autocontrol institucional das súas propias actividades, non reparti-los benefi cios entre propietarios ou administradores e cun marcado grao de participación voluntaria. Pese a amplitude desta caracterización do sector non lucrativo, a realidade todavía plantexa brechas que esixen unha maior laxitude dos límites ou polo contrario, una tipoloxía hermética e verdadeiramente diferenciadora, excluínte.

Características das entidades sociais de internet:A súa temperá idade, a maioría xurden na década dos 90 (más ben a fi nais). O seu xeito de traballar e comunicarse: na rede. O carácter extensivo das súas relacións, propiciado pola dinámica que impon a rede: amplitude de contactos, colaboracions, redes de traballo... de carácter virtual. En defi nitiva, non se pode dicir que están constituidas únicamente polo número de socios senón que as súas relacións con persoas e organizacións provoca o establecemento de lazos de cooperación e traballo (en ocasions con carácter puntual) que van texendo unha estructura en continua contracción e expansión, difícil de delimitar. A universalización das súas accións. Internet como ventá aberta o mundo, permite amplifi ca-la proxección destas organizacións, dirixirse a calquera col-ectivo, etc. A capacitación dos seus membros no uso das TIC. A consideración que posúen sobre as TIC non como meros instrumentos que facilitan a comunicación senón como ferramentas sobre as cáles articular o tra-ballo das entidades sen ánimo de lucro, a denuncia e a movilización social, un canle de participación e exercicio da cidadanía e un dereito o cal deberían poder acceder de xeito verdadeiramente universal toda a poboación que o desexara.

E-learning

Defi nimos o e-learning como unha ensinanza a distancia caracterizada por unha separación física entre profesorado e alumnado, entre os que predomina unha comunicación de doble vía asíncrona onde se usa preferentemente Internet como medio de comunicación e de distribución do coñecemento, de tal xeito que o alumno é o centro dunha formación independente e fl exible, o ter que xestionar o seu propio aprendizaxe, xeralmente con axuda de titores externos. Hai unha serie de características diferenciadoras do e-learning respecto a ensinanza presencial tradicional:

•••

••

Page 229: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

229

1. Separación física entre profesor e alumno No e-learnig, o profesor está separado físicamente dos seus alumnos, os

cales recurren as ensinanzas dos seus profesores gracias a material impreso, audiovisual, informático etc. e, rara vez mediante un contacto físico. Hai unha dispersión xeográfi ca importante de profesores e alumnos o que posibilita o acceso da educación a áreas que doutro xeito non poderían.

2. Uso masivo de medios técnicos Si nos fi xamos nas universidades europeas, observamos cómo foron sempre

pioneiras na utilización dos medios nas súas ensinanzas. Este uso dou lugar a que se superaran as difi cultades xurdidas das fronteiras de espazo e tempo, de tal xeito que os alumnos poden aprender o que queiran, onde queiran e cando queiran.

3. O alumno como centro dunha formación independente e fl exible Mentras que na ensinanza presencial é o profesorado o que determina casi

exclusivamente o ritmo de aprendizaxe, pois decide a cantidade de materia que se explica cada vez, no e-learning é o alumno o que ten que saber xestiona-lo seu tempo e decidi-lo seu ritmo de aprendizaxe. O alumno ten que ser moito máis independente, e se lle esixe unha maior autodisciplina respecto ós alumnos presenciais. De ahí que o primeiro que ten que aprender un estudiante do e-learning é o xeito de organiza-lo seu tempo.

4. Tutorización A diferencia da ensinanza convencional, aparte dos contidos dun curso, que

non son transmitidos por un profesor presencial, senón que, son distribuidos en medios impresos (obtidos de CD, DVD,…), audiovisuais e telemáticos, existe unha laboura de tutorización, xeralmente levada a cabo por persoal diferente do que elaborou os contidos do curso.

Conclusións

Existen na nova sociedade novos retos e novas posibilidades, o abeiro das tecnoloxías da información, que posibilitan a multiplicidade de interconexións e de xeitos de transmisión da datos.Isto propicia un tipo de comunicación máis aberta, afastando barreiras comunicativas que facilitan o acceso a colectivos específi cos, p.ex.discapacitados, que adquiren así posibilidades de relación e de desenrrolo persoal difi cultosas ata o de ágora. Deste xeito colectivos que padecen a lacra da exclusión social, que expulsa dos mecanismos da sociedade a determinados colectivos, vense cunha alternativa factible. Estes grupos excluidos teñen un papel predeterminado e as excepcions non confi rman a regra.

Analizamos a transformación na dinámica da solidaridade, cá xeneralización do emprego das TIC, mediante webs solidarias e redes de asociacións. Conformándose

Page 230: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

230

macroestructuras organizativas a nivel global que propician sinerxías grupais ata o de ágora inimaxinables; os trocos que se producen na transmisión da información e do coñecemento e que redundan no benefi cio social de tódolos usuarios. O e-learning libera o individuo de acudir a centros de formación e incluso universidades, achegando o coñecemento o eixe espazo-temporal da persoa que o demanda. Reducindo por tanto custos e atrancos da realización práctica das ensinanzas regradas. Facilita a solidaridade entre espazos e xeneraliza o coñecemento, sexa cal fora o lugar do globo dende onde se transmita a mensaxe. As revolución tecnolóxica actual e unha das premisas básicas para a transformación que estamos vivindo. É evidente, que esta sociedade da información xera bens intanxibles como o teletraballo, as webs solidarias ou o e-learning, diferente da concepción de xerar bens tanxibles con cadeas de producción en masa da revolución industrial e da idea de mercado como lugar físico, que xa é propia do pasado máis recente.

O futuro virá enmarcado nun contexto globalizado, tecnolóxico de crecemento exponencial que reconvertirá as estructuras actuais e dará un novo xeito a forma de entende-las manifestacións da conducta humana.

Bibliografía

Alonso Angel e Alvarez Julio. Nocions de crecemetno e desenrrolo In Revista Galega de economía 2005 Santiago

Castells, Manuel (2002) Internet y la sociedad red, Lección inaugural del Programa de Doctorado sobre Sociedad de la Información y del conocimiento,en Universitat Oberta de Catalunya - UOC. http://campus.uoc.es/web/cat/index.html

Castells, Manuel (2001) La galaxia internet. Refl exiones sobre Internet, empresa y sociedad, Plaza & Janés, Barcelona.

Castells, Manuel (1998) La era de la información, Vol. 3, Fin de Milenio, Alianza Editorial, Madrid.

Castells, Manuel (1998) The Information age: Economy, Society and culture. Vol. I, The rise of the network society. Vol II, The power of identity; Blacwell Ed., London.

Giddens, Anthony(2002) La Tercera vía el ocaso de la soialdemocracia Ed Taurus Madrid

Giddens, Anthony (2000) Il mondo che cambia. Come la globalizzazione ridisegna la nostra vita, Il Mulino, Bologna.

Krugman, Paul (1997) Un’ossessione pelicorosa. Il falso mito dell’economia globale. Ed. Etaslibri, Milano.

Krugman, Paul (1997) The Age of Diminished expectations. MIT Press, Boston;

Page 231: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

231

pag. 11Krugman, Paul (1999) Internacionalismo Pop, Editorial Norma, Bogotá; pags. 201

y 201.Masuda, Yohanio (1984) La sociedad postindustrial como sociedad de información,

Editorial. Tecnos, Madrid.Stiglitz, Joseph E. (2004). Los felices 90. La semilla de la destrucción. Taurus.

Pensamiento

Page 232: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

La e-exclusión (info-exclusión): Nuevas formas de exclusión social en Europa. Proyecto TRIN-II

Juan Mario Lecumberri Ciáurriz

Page 233: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

233

La e-exclusión (info-exclusión): Nuevas formas de exclusión social en Europa.

Proyecto TRIN-II

Juan Mario Lecumberri Ciáurriz Asociación Xarxanet@

Valencia

La Brecha Digital no se encuentra tan lejos de nuestras casas: El caso del programa tecnológico “Valencia.YA”

A las TIC (Tecnologías de la Información y de la Comunicación) se les supone un efecto revolucionario en muchas de las actividades diarias, de los ciudadanos de toda Europa.

El acceso a la Sociedad de la Información está permitiendo a millones de personas comunicarse a bajo coste, acceder a sistemas de intercambio de información, a comunicar al resto del planeta de forma casi gratuita, datos relativos a sus actividades, sean estas basadas en procesos mercantilistas, o fruto del trabajo comunitario, o la simple dispersión de ideas y perspectivas.

Conceptos como Teletrabajo (Trabajo a distancia realizado mediante el uso de un ordenador), formación a distancia (e-Learning), Inserción Digital (Búsqueda de empleo mediante el acceso a ofertas laborales en Internet) son algunos de los aspectos que regularmente se ofrecen como síntoma de en que manera las TIC están transformando nuestra forma de entender la vida y por tanto nuestra realidad cotidiana.

Innovadores dispositivos tecnológicos de aplicación en salud (sistemas de “guardia” o “aviso” automático para personas de la tercera edad que viven solas, sin familia que les cuide), destinados a mejorar la calidad de vida de personas mayores.

La discusión sobre el como y el porqué de la Brecha Digital en nuestros entornos cercanos (zonas rurales, barrios “marginales”) es muy variada. Algunas ideas atienden a la difi cultad en la formación informática, que hasta la fecha se presume muy complejas. Pero si nos paramos a pensar en otra tecnología de uso habitual, como la telefonía movil, no podemos decir que el aprendizaje del uso de la telefonía movil no haya estado exento de difi cultad. Sin embargo, hoy en día el uso del teléfono movil y los mensajes por movil está ampliamente generalizados, en grandes capas de la población, y en cualquier tramo de edad de la misma. No hay

Page 234: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

234

tanta diferencia entre aprender a enviar un mensaje por el movil o enviar un correo electrónico. En la última década se ha dado un esfuerzo importante por acercar el uso de las TIC a la población de amplias zonas de Europa.

Otras líneas de debate nos hablan de la falta de infraestructura, para un acceso adecuado a la Sociedad Informacional. Resulta cuando menos chocante el desconocimiento general de la Directiva Europea (y por tanto de obligada trasposición a las leyes de cada país europeo) 2002/22/CE de fecha 7 de marzo de 2002, titulada “Servicio Universal y los derechos de los usuarios en relación con las redes y los servicios de comunicaciones electrónicas (Directiva de Servicio Universal)”. Este interesante documento donde se establece la obligatoriedad de garantizar la conexión a Internet de cualquier habitante de cualquier país europeo, especifi ca “podrán adoptar medidas especiales para los consumidores de las zonas rurales o geográfi camente aisladas para garantizarles el acceso a los servicios (…) garantizar ese acceso en iguales condiciones, en particular a los ancianos, discapacitados y personas especialmente necesitadas desde el punto de vista social”1

En el relativo fracaso o éxito a la hora de cumplir el denominado “Acceso Universal de Internet en Europa”, cabe mencionar el papel clave y fundamental de las administraciones estatales y locales, que no solo deben liderar la responsabilidad en la implantación de dicha directiva europea, que también, sino que además deben comenzar por interiorizar la necesidad del desarrollo de infraestructuras tecnológicas para todos los ciudadanos. Esto debe realizarse independientemente de la localización en un punto geográfi co concreto en cualquier país dado, y por encima de los presupuestos basados en los benefi cios, de las empresas instaladoras y proveedores de servicios. Ambos puntos están difi cultando que las políticas nacionales aprobadas con buenas palabras y buenas ideas por la Unión Europea, tenga su concreción en la mayoría de los modelos de políticas sociales existentes.

Al menos este es el caso del modelo social en el que se enclava España, donde se hace evidente que no se dan sufi cientes acciones por parte de las administraciones para facilitar el acceso a la Sociedad de la Información, de los sectores de la población susceptibles de encontrarse en riesgo de exclusión, y que en bastantes ocasiones han sido sustituidas por carísimas campañas publicitarias, sin apenas desarrollo real.

Uno de los múltiples ejemplos de esto lo tenemos en una de las noticias que acapararon amplio espacio informativo en la prensa valenciana. El Pais, sección Comunidad Valenciana del 03/05/2003 “Valencia instalará Internet en 78 locales municipales de acceso libre a los vecinos”. Esta campaña municipal del ayuntamiento hablaba de 115 millones de pesetas destinados a promover el uso de las tecnologías de 250.000 valencianos, anualmente. Estuvo acompañada de un gran despliegue mediático, en carteles informativos por toda la ciudad. “Rita Barberá

1 Agradecimientos: Quisiera agradecer a la Dirección General de Asuntos Sociales la valoración positiva y consiguiente fi nanciación del proyecto TRIN-II

Page 235: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

235

explicó ayer que el proyecto está estructurado en dos fases que incluye las alcaldías de barrio, los centros de personas mayores y servicios sociales, las bibliotecas y varios centros deportivos y educativos”.

Nos preguntamos tres años después que han sido de esos 78 locales de acceso para la ciudadanía valenciana. Para obtener una respuesta adecuada, no tenemos más que consultar la página web del propio ayuntamiento valencianob . En dicha página observamos que en el 2005, no existen centros de personas mayores, ni servicios sociales conectados a Internet a disposición de los ciudadanos, anunciados a bombo y platillo en el 2003. Se informa de conexión gratuita a Internet en un total de 13 Alcaldías de barrio y 17 Bibliotecas municipales. El tema nos comienza a preocupar cuando leemos que esas 17 bibliotecas entraban dentro de un programa estatal con fi nanciación de la administración central y las Comunidades Autónomasc, por lo que en realidad estaríamos hablando de 13 puntos de conexión a Internet, dentro del programa de 78 centros previstos. Si a esto añadimos que en dicha página no existe ningún dato que ayuden a un usuario a saber como y cuando utilizar dichos puntos de acceso, y que la disponibilidad no incluye sabados o domingos, la polémica está ya servida.

Tampoco olvidemos la gran responsabilidad que las entidades sin ánimo de lucro tenemos en este proceso. Algunas ONGs y fundaciones, han abanderado el supuesto “cambio tecnológico” (dando el visto bueno a cualquier campaña planteada desde la administración) con una falta de autocrítica absoluta. Ellas han sido un referente importante para el bloqueo del uso de software libre durante años, cuando y donde más necesario era disponer del mismo (no solo por la diferencia en el coste de inversiones, si no por la fi losofía, seguridad e independencia que el software libre aporta en este acceso a la Sociedad de la Información) . Dando la mano a empresas de software privadas y de informática se han aprovechado de una forma burda, del desconocimiento tanto de la administración como de los beneciarios fi nales de sus acciones, imponiendo criterios obsoletos, fi rmando programas de formación y colaboración con costes exorbitantes; obligando a la adquisición de equipos a precios varias veces superior a los que se encontraban en el mercado, y obligando a los usuarios al uso de determinados servicios técnicos para la reparación de equipos (al ser estos de marcas concretas). Ya se sabe, en el país de los ciegos, el tuerto es el rey.

Las administraciones públicas deben ser consideradas como actores principales, en el desarrollo de las TIC, especialmente en las zonas de mayor exclusión social. Se puede decir que no están siendo ajenas en este proceso, a pesar de que a un ritmo muy por detrás de lo que la sociedad demanda. Y en muchas ocasiones, tal y como veíamos en el ejemplo del Ayuntamiento de Valencia, con prácticas cuando menos demagogas y que en apariencia podría hacernos pensar que persiguen más la portada del periódico que una actuación correcta y transparente en el acceso de la ciudadanía a la Sociedad de la Información y las TIC. En parte, estas situaciones se dán gracias a la “mirada fascinada” con la que se contemplan las TIC por parte de la población de Europa.

Page 236: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

236

e-Exclusión, o como ser ciudadanos de segunda.

Subrayaba en la introducción a este texto la palabra “se supone”, en su relación al cambio que están generando las TIC en nuestras sociedades europeas.

Susana Finquielevich, en su texto titulado “¿Lo que mata es la velocidad?:”d se preguntaba sobre la inquietud que genera la supuesta neutralidad social de las tecnologías, inquietud que según ella se percibe en la contradicción entre “la mirada fascinada, que no sólo contempla la tecnología como el motor básico de los cambios históricos, sino que también señala que estos efectos serán inexorables, universales, y que podrían en el medio y largo plazo ser universalmente benéfi cos para todos” y la mencionada “mirada ausente, (ausente con respecto a las innovaciones tecnológicas) no considera a la tecnología como parte signifi cativa de las respuestas a los problemas sociales, particularmente los específi cos de los países periféricos”. Según esta autora defi ende “Desde una mirada no se ve un objeto, desde la otra no se ve el otro: son miradas que se ignoran recíprocamente”.

A la hora de hablar de Tecnologías de la Información, esta característica de “mirada fascinada” infl uye en como en nuestras sociedades, los riesgos sociales derivados del uso de las Tecnologías de la Información y de la Comunicación, son ocultados debajo de esta especie de fascinación generalizada que produce en nuestra sociedad, todo lo que tenga que ver con las TIC. Permite además situaciones de abuso, tanto por parte de los operadores y proveedores de acceso, como la realización de determinadas campañas publicitarias realizadas con poca seriedad desde múltiples espacios de poder, y el funcionamiento viciado de algunas entidades sin ánimo de lucro. En defnitiva la ausencia total de crítica alguna (tan necesaria para mejorar y ofrecer mejores prácticas).

Fascinación por tanto, que ayuda a ignorar habitualmente la existencia de un alto porcentaje de ciudadanos que se encuentran al margen de los supuestos benefi cios y buenas prácticas tecnológicas. De estos ciudadanos, los que más padecen la falta de acceso a los sistemas de comunicación y de información son aquellos que se encuentran en situaciones más graves de exclusión social.

Ya de por si, la ubicación en determinados entornos difi culta mantener o recuperar hábitos favorecedores de la ciudadanía consciente y participativa. Esto es debido a factores de exclusión social tradicionales, tales como la falta de empleo, de vivienda, de recursos mínimos y elementales como sanidad, educación, etc. El efecto de esto es la generación de un amplio grupo de “ciudadanos de segunda”, a los que esta nueva brecha, la brecha digital que se da en nuestros entornos inmediatos, tanto urbanos como rurales, se añade con un efecto multiplicador y que ya se conoce como la e-Exclusión.

El propio término de ciudadanía (muy promovido y mencionado desde cualquier estructura administrativa y a cualquier nivel de la misma), es en sí mismo bastante perverso, en la medida que su uso tiende a hacer percibir el conjunto de personas residentes en los países como si fueran una masa homogenea, y por tanto,

Page 237: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

237

descontextualizando a las personas (que forman grupos y colectividades) que evidentemente no se encuentran ni con los mismos recursos, ni con las mismas necesidades cubiertas, cosa que resultaría imposible con la actual dinámica socioeconómica imperante en toda la Unión Europea.

A efectos de entendimiento, ciudadanos de segunda son aquellos por tanto, que si bien en un plano teórico deberían disfrutar de los mismos derechos e igual acceso a los recursos, (por el solo hecho de formar parte del cuerpo social de un país), la realidad nos dice que no es así. Y no lo es por la situación de exclusión social en la que se encuentran. En el plano de las responsabilidades esta diferencia entre ciudadanos de primera y segunda categoría no tiene refl ejo, ya que las obligaciones que desde el Estado se les solicita, lo son para todos por igual, sin que se pueda dar la situación de exclusión de las mismas.

Tercer entorno, sociedad en red y topografía de la e-Exclusión. El caso del barrio Nazaret de Valencia; el caso de la Galicia rural.

Las teorizaciones que diversos pensadores están ofreciendo sobre el efecto de las tecnologías en nuestras sociedades, advierten sobre el riesgo que las mismas puedan suponer. También refl ejan mayoritariamente el posible efecto positivo y potenciador en el plano social, del uso adecuado de las TIC. La Telépolis de Javier Echeverria, es una nuevo espacio informacional, con modifi caciones estructurales económicas: “Hoy en día se habla de una revolución tecnológica, o informática, que desborda el marco de los países o naciones (…) el consumo productivo ha pasado a ser una fuerza económica de primera magnitud: y en ella se sustenta en primer lugar la nueva economía de Telépolis”e. En esta nueva forma de organización espacial, se ha generado según el autor, el denominado “Tercer Entorno o E3”, propiciado por el uso de las tecnologías: “para simplifi car, en el primer entorno, en el campo, predomina la sociedad agraria, rural; en el segundo, en la ciudad, la sociedad industrial. Ahora, las nuevas tecnologías posibilitan, como ya he dicho, un nuevo espacio y un nuevo tiempo, y precisamente aquí es donde se desarrolla la nueva modalidad: la sociedad de la información.”f. En defi nitiva, este Tercer Entorno estaría formado por los usuarios de las tecnologías independientemente de si se encuentran en una zona urbana o rural. La condición para la adscripción a E3, sería la de disponer de conexión a Internet y ejercerla.

Este nuevo espacio tecnosocial, interactúa con la realidad ya conocida, según Castells “Internet es el corazón de un nuevo paradigma sociotécnico que constituye en realidad la base material de nuestras vidas y de nuestras formas de relación, de trabajo y de comunicación. Lo que hace Internet es procesar la virtualidad y transformarla en nuestra realidad, constituyendo la sociedad red, que es la sociedad en que vivimos”g

Page 238: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

238

En este sentido, apunta Manuel Area “las tecnologías existentes, en un determinado momento histórico, son un factor relevante que estructura, redefi ne y confi gura las relaciones sociales, económicas y culturales, y, en consecuencia, la dirección del cambio social. Si no se dan las condiciones sociales propicias ciertos inventos tecnológicos no se generalizarán, y viceversa, ciertas tecnologías tienen tanto impacto sociocultural que condicionan el futuro desarrollo de esa sociedad”.

Ahora bien, todos los autores que nos hablan de posibles benefi cios en el acceso y uso de las TIC, como ya he mencionado, no dejan de alertarnos ante los posibles peligros, de quedarse al margen de las mismas. En este sentido nos dice Echeverría: “Por tanto, si la actividad económica, laboral, la riqueza, se trasladan al Tercer Entorno, aquella persona que no esté capacitada para hacer cosas en este nuevo espacio social sufrirá la misma marginación que sufrieron los ámbitos no industrializados.”

En resumidas cuentas, si el acceso a la red, puede potenciar un enorme número de ventajas, a aquellas personas que se conecten “online”, ¿qué estaría ocurriendo con todos aquellos ciudadanos que se encuentran al margen de estos nuevos espacios informacionales?.

Esta respuesta es sencilla, el no acceso a las tecnologías es posible medirlo ya, por la ausencia de determinados benefi cios, que en forma de recursos, no estarían disponibles para aquellos ciudadanos imposibilitados de acceder a la Telépolis.

Es aquí donde comenzamos a hablar de e-exclusión, y donde comienza a evidenciarse que la misma es más aguda, en aquellos lugares donde encontramos determinados grupos sociales, bajo otras formas de exclusión más clásicas.

La estructura económica apuntada por Echeverría, surgida en la nueva Telépolis, está basada en el consumo, el tiempo y el ocio. Esto de entrada posibilita la marginación de grandes grupos poblacionales, como fue el caso de la noticia que aparecía en los periódicos valencianos, el 02/03/2003: “La operadora de cable Ono concluyó ayer el despliegue de su red de banda ancha en Valencia capital -salvo Nazaret- después de casi cuatro años de obras y una inversión de 156 millones de euros”i, pero lo que no terminaba de contar la noticia es que la población de ese barrio de Valencia, llamado Nazaret, cercana a los 7.000 habitantes, quedaba automáticamente marginada de la posibilidad de conectarse a la banda ancha, televisión por cable, y otros servicios. Tampoco es casualidad que sea esta una zona donde el porcentaje de riesgo de situarse en la exclusión social es de los más altos de la ciudad. En los días siguientes varios medios de comunicación recogieron este “info agravio” comparativo.

¿Por qué?. Es evidente, el motor de la expansión de infraestructuras tecnológicas en el Estado español, lo conforman las operadoras y empresas proveedoras de servicios. Estas no están para nada interesadas en asumir el coste de instalación, en lugares donde no tienen claro el retorno económico de la inversión (posible benefi cio). Algo no terminará de funcionar hasta que las administraciones locales,

Page 239: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

239

autonómicas y central no asuman que la potenciación del acceso y uso de las tecnologías no es algo que se deba dejar a los criterios mercantilistas de la óptica del benefi cio del mercado, sino que es responsabilidad de las propias administraciones, porque de lo contrario estaremos generando grandes grupos de ciudadanos de segunda, de e-excluidos, tanto en las zonas periféricas de las ciudades como en los entornos rurales. Mencionemos la e-exclusión sufrida en Galicia y otras zonas rurales del Estado español, durante muchos años, debido a la falta de inversión en tecnologías capaces de conectar a los usuarios de teléfonos de radio frecuencia a Internet. De acuerdo, el gasto de inversión que no se realizó durante muchos años, de esa innovación en infraestructuras, era responsabilidad directa de Telefónica, pero la obligación moral sobre la desconexión de miles de habitantes galegos, de la Sociedad en Red, habría que buscarla en otro lado: En los responsables políticos de turno.

La perspectiva de que sean las empresas y operadoras de servicios telemáticos, quienes planifi quen el donde y el como de la conectividad, en función de variables económicas, imposibilita que la administración pública asuma la conexión a la Sociedad de la Información como una necesidad básica de la población.

La periferia no sería tanto respecto de las TIC, un elemento de ubicación geográfi ca, (rural / urbana) sino que haría más bien referencia a un nivel de consumo insufi ciente, de ausencia de intercambio de tiempo y ocio, por parte de determinados sectores que se encuentran inmersos en la exclusión social. Es la posición que ocupan (cerca / lejos) respecto del grado de consumo esperado, (según las espectativas que el mercado empresarial establece), la que va a determinar en gran parte, su posición más o menos periférica, y por tanto, sus mayores o menores posibilidades de acceder a las tecnologías. Si no existe consumo, no existe interés en facilitar su incorporación a la Telépolis.

TRIN-II: A la búsqueda, defi nición e investigación de la e-exclu-sión, en 5 países de la Unión Europea. La investigación cualita-tiva como herramienta de detección de la e-exclusión.

Consecuencia de un pequeño estudio de investigación desarrollado en Irlanda, España, e Inglaterra en el año 2003, con la propuesta TRIN (TRansnational Infoexclusion Network), subvencionado por la Dirección General de Asuntos Sociales de la Unión Europa, sobre defi nición de la e-exclusión en el ámbito urbano y rural, surge en el 2005 el proyecto TRIN-IIj. Esta nueva propuesta que en esta ocasión suma Eslovaquia y Rumanía a los países mencionados, se ha enfocado principalmente en el estudio de la e-exclusión en el ámbito rural y su interrelación con otras formas de exclusión social más tradicionales (como columna vertebral del proyecto, conjuntamente con una discriminación positiva en el tema de género). Al igual que la anterior, la promueve la Dirección General de Asuntos Sociales de la UE.

Page 240: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

240

Las zonas rurales escogidas son el condado de Mayo en Irlanda, Extremadura en España, Staffordshire en Inglaterra, Presov en Eslovaquia y otras de Rumanía.

Las herramientas de investigación previstas van a estar fundamentalmente basadas en técnicas cualitativas. Esto es así por varios motivos, entre los que destacan:

La realización de un estudio cuantitativo planteado en los 5 paises participantes dispararía de una forma increible los costes de la investigación.Las herramientas de investigación cualitativa se han revelado como especialmente capaces de comprender, no solo la existencia de la e-exclusión, que también, sino que además resaltan los discursos “tipo” relacionados con las actitudes de los ciudadanos antes las TIC. La detección de miradas fascinadas o miradas ausentes, resultarían mucho más complejas de entender desde una práctica de investigación basada en lo meramente cuantitativo.

Durante 2005 y 2006 pretendemos desarrollar toda una serie de acciones de investigación ( entrevistas con informantes clave, grupos de discusión…) en los 5 paises que nos permitan ofrecer como conclusión a expertos, políticos locales y miembros de entidades que trabajan con los destinatarios fi nales de la acción, herramientas concretas de detección de la e-exclusión. Contamos con el conocimiento y las habilidades del Departamento de Sociología y Antropología Social de la Universidad de Valencia, para coordinar y generar las conclusiones de esta investigación.

Paralelamente queremos dar a conocer en los espacios y agentes locales mencionados anteriormente, la existencia del proyecto y su relación con los Planes de Acción Nacional (PNA) de cada uno de los países que forman parte de la agrupación transnacional.

Consideramos de un alto grado de interés la incorporación de dos paises de reciente inserción en la UE, como son Eslovaquia y Rumania, de eminente topografía rural, a este proyecto. Su presencia será indispensable para ofrecer un amplio espectro de las realidades de la e-exclusión en el ámbito europeo.

Los PNA para cada uno de los paises de la UE, tratan de cambiar la situación de la brecha digital en nuestros países. El objeto es facilitar el acceso de la ciudadanía europea a las TIC, de forma que no quede en una simple declaración de intenciones. Motivos mercantilistas como hemos visto antes, difi cultan esta tarea. Otro elemento no menos importante que tiene un gran peso en general, tiene su explicación en como se termina por aplicar a nivel local, las políticas de ámbito europeo, que posteriormente se adecuan en las administraciones centrales.

En múltiples ocasiones, hay una difi cultad añadida, en intentar explicar a políticos locales, (que manifi estan abiertamente sus dudas sobre si debería ser objeto de su administración la lucha directa contra la exclusión social tradicional), intentar que comprendan la importancia de la e-inclusión, en su entorno cercano (rural, urbano).

1.

2.

Page 241: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

241

De cómo sea el futuro del uso de las TIC, facilitador del hecho de la ciudadanía plena en una Europa sin fronteras, o elemento discriminador y potenciador de diferentes clases de ciudadanía (social y económica), dependerá el esfuerzo conjunto de todos los actores sociales: Administraciones, agentes locales, ONG, expertos y como no, los propios habitantes de nuestro espacio europeo.

Bibliografía y enlaces de Internet:

Texto de la directiva 2002/22 http://europa.eu.int/information_society/topics/telecoms/regulatory/new_rf/documents/l_10820020424es00510077.pdf

Página web del proyecto telemático del Ayto. de Valencia “Valencia.Ya”: http://www.valencia.es/ayuntamiento2/ndinfociud7.nsf/DocumentosaccAuxWeb2marcos/8838BF1CDB9F8F77C1256C7D002C3DD6

Internet en las bibliotecas, programa 2002/2005. http://internetenlasbibliotecas.red.es/notas_de_prensa/acceso_gratuito.html

Susana Finquielevich, “Lo que mata es la velocidad?. Ciudades, Informática y Desarrollo Social: http://www.lodigital.com.ar/lap4/susana/ARTANTUL.html

Echeverría J., 1994. “Telépolis”. Pág.: 65. Ediciones Destino.Echeverría J., 2001 “Sociedad y nuevas tecnologías en el nuevo milenio” http://

canales.elcorreodigital.com/auladecultura/javierecheverria1.htm“Entrevista virtual con Castells” 2004, El Varapalo. http://www.elvarapalo.com/

modules/wfsection/article.php?articleid=25Area, Manuel. 2002. “Problemas y retos educativos ante las tecnologías digitales

en la sociedad de la información http://webpages.ull.es/users/manarea/documento15.htm

Echeverría J., 2001 “Sociedad y nuevas tecnologías en el nuevo milenio” http://canales.elcorreodigital.com/auladecultura/javierecheverria4.htm

“Ono concluye tras cuatro años de obras el cableado de Valencia”, El País, edición Comunidad Valenciana, 02/03/2002.

Dirección del weblog del proyecto: http://www.xarxaneta.org/trin2.htm

Page 242: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

La Biblioteca Pública.Una oportunidad para el desarrollo de la Sociedad de la Informaciónen Galicia

Elena Rodríguez París

Page 243: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

243

La Biblioteca Pública. Una oportunidad para el desarrollo de la Sociedad de

la Información en Galicia

Elena Rodríguez ParísServicio Municipal de Bibliotecas de A Coruña.

INTRODUCCIÓN

Al igual que ha sucedido con inventos y descubrimientos anteriores, las nuevas tecnologías fueron depositarias de la esperanza utópica de un mundo feliz, abriendo una perspectiva ilimitada de conocimiento y progreso en un mundo globalizado1. La complejidad del mundo actual parecía disolverse ante las posibilidades de comunicación–información-conocimiento ofrecidas por aquellas. La implicación de las grandes potencias a favor del desarrollo de las TIC2 y la inversión a escala global dan testimonio de ello.

Transcurridas ya unas décadas desde el despliegue tecnológico norteamericano, la realidad que se nos ofrece es bien distinta de la profetizada por los gurús de digitalización, por más que las palabras de J.D. Wolfensohn, presidente del Banco Mundial, en el Consejo Económico y Social de NU en 5-07-2000, tuvieran un talante marcadamente triunfalista, “... es esta nueva era, no la revolución agrícola ni la revolución industrial sino la revolución digital, la que va a traer la igualdad a los pobres de todo el mundo”.

Precisamente porque el manejo de las TIC proporciona una mejor situación para la entrada en el mercado laboral para jóvenes y adultos3, así como posibilidades de desarrollo personal (y colectivo) para el conjunto de la población, el hecho es que se han convertido también en un nuevo factor de discriminación

La velocidad de las comunicaciones y la cantidad de información disponible es lo que caracteriza a la nueva globalización, pero hay que tener en cuenta también que la capacidad humana de procesamiento y de generación de conocimiento no ha aumentado, así que se produce un profundo desajuste entre la posibilidad teórica y

1 “La globalización acelera el intercambio y las comunicaciones, pero de ninguna manera homogeneiza las condiciones económicas, sociales y políticas de los diversos estados, ni apunta a eliminar diferencias” (Lévi-Strauss)

2 Tecnologías de la Información y la Comunicación3 Informe de 1998 sobre las oportunidades de empleo en la Sociedad de la Información

Page 244: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

244

el aprovechamiento social y personal de toda esa información, en mayor grado si no existe la formación adecuada.4

La explotación de la información no depende sólo de las circunstancias de capacitación personal sino de la ubicación geográfi ca o la pertenencia a determinados países, o incluso a regiones de esos mismos países. Se están incrementando las desigualdades sociales que ya de por sí existían entre poblaciones y comunidades por la diferencia de oportunidades para obtener información y formación, motivada por las limitaciones en infraestructuras de telecomunicación y por factores económicos que mantienen en situación de desventaja5 a determinadas áreas de la población6. Además hay que tener en cuenta, la entrada de otra variable: la pertenencia a determinadas generaciones (adolescentes y jóvenes adultos), que es la que marca el nivel óptimo de explotación de los recursos de Internet, independiente de ámbitos geográfi cos concretos.

En cualquier caso, la información disponible en el siglo XXI exige un tratamiento distinto de la contenida en los soportes tradicionales y las bibliotecas públicas son reconocidas como intermediarios efi caces para hacer llegar a los ciudadanos las posibilidades de información y conocimiento que se derivan del uso de las nuevas tecnologías. Su actuación es más importante cuánto más aislado o pequeño sea el núcleo de población en el que estén asentadas.

LA POBLACIÓN EN GALICIA

El estilo de vida urbano se impone independientemente del número de habitantes o extensión del núcleo de población. Podemos decir que el proceso urbanizador es una de las características de la sociedad contemporánea y en los países del primer mundo sólo es posible hablar de sociedad urbana ya que los elementos que hasta hace poco menos de un siglo eran exclusivos de aquella y la confi guraban como tal, han ido infi ltrándose e impregnando todas las formas de poblamiento. Sucede que la atribución del concepto de urbano o rural a una población es más bien una cuestión de grado7 ya que no existe una ruptura tajante entre ambos. Las variables que tradicionalmente servían para distinguir los dos ámbitos, de orden cualitativo o cuantitativo, han perdido su carácter diferenciador.

4 Lo que Meier, en 1962, denominó sobrecarga de información (information overload)5 Un estudio de Tezanos en 1998 recoge que un 86,2% de la población piensa

que hay personas excluidas y un 40% cree que la situación está empeorando. En 2004 sólo 450 millones de personas tenían acceso a Internet, frente a 5.600 que carecen de él, la mayoría en África, América del sur y Asia.

6 Esta marginación del sistema es lo que se ha denominado brecha digital, que afecta no sólo al uso de las TIC sino a la integración y participación en la relaciones socioeconómicas

7 Teóricos del Continuum urbano-rural (Sorokin, Zimmerman, Gross…), explican las diferencias entre regiones según se sitúen más cerca de uno de ambos polos.

Page 245: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

245

En consecuencia, las diferencias que encontramos en Galicia entre unos núcleos y otros provienen esencialmente de su ubicación geográfi ca, circunstancia que infl uye poderosamente en la dotación (o défi cit) de infraestructuras y servicios.

Un somero repaso por la evolución de los asentamientos en la Comunidad gallega, muestra la existencia de una Galicia atlántica, que concentra las dos terceras partes de la población8, sobre una extensión menor que la mitad de la Comunidad, con municipios que crecen y que tienen en mayor proporción que las otras provincias un nivel de formación mejor (medio y alto) y una Galicia interior, estancada, aislada de los procesos de modernización, con los índices más bajos de formación, con apenas una docena de municipios (aparte de las capitales), que mantienen una cierta actividad económica, concentrados al norte, en la costa de la provincia de Lugo y al sudoeste de Ourense. En 2002, Lugo, con el valor más alto de ocupación en la agricultura (28,93), tiene también los porcentajes más bajos en industria y servicios, frente a A Coruña (9,97) y Pontevedra (10,28), Ourense ha reducido a un tercio la ocupación en agricultura ( 11,76 ) en benefi cio de los otros sectores. Para ese mismo año en España la agricultura representa casi la mitad (5,7) del valor más bajo de Galicia, mientras que la industria y los servicios son mucho más altos.

A efectos prácticos, hemos creído conveniente agrupar los municipios por tamaño de población9, ya que éste constituye un factor de diferenciación importante en cuanto al servicio bibliotecario se refi ere, hasta 2.000; de 2001 a 5.000; de 5.001 a 10.000; de 10.001 a 20.000 ; de 20.001 a 50.000 y de más de 50.001.

Los núcleos de población más pequeños, menores de 10.001 h., reúnen más de un millón de habitantes (el total es de 2.750.985 h.) y son los que se encuentran en clara desventaja para el acceso a la Sociedad de la Información.

Se trata de conocer por lo tanto que necesidades existen en función de las características de estas poblaciones para poder adecuar los servicios y ofertas que pueden implicar a las bibliotecas públicas, de forma que se reduzcan en la medida de lo posible las desigualdades que padecen los habitantes de estas zonas.

EL CAMINO HACIA LA SOCIEDAD DE LA INFORMACIÓN.

Desde aquella primera conexión a Internet en 1990 como fruto del Plan Nacional de Investigación y Desarrollo, la penetración de Internet está siendo muy rápida. Entre 2000 y 2004 España ha aumentado su población usuaria en 168,1%

8 Pontevedra es la provincia más pequeña con una extensión de 4.495 Km2 frente a Lugo con 9.856 Km2.

9 Los municipios entre 2.000 y 10.000 h. tienen 909.952 habitantes y los menores de 2.000, 108.768 h. IGE. Indicadores demográfi cos 2002

Page 246: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

246

(la media de UE ha sido de 116,7%). Internet ha pasado de ser algo privativo de determinados sectores a convertirse cada vez más en una realidad cotidiana, aunque sigan existiendo grandes diferencias de acceso y uso. El grado de penetración de la Red constituye un buen indicador de nuestra incorporación a la Sociedad de la Información. Existen muchos aspectos tecnológicos y sociales que infl uyen directamente en el número de usuarios de Internet, que son en defi nitiva los agentes y receptores de la SI. La media de internautas en la UE está en el 43.5%10 y España, con un 34,511, está bastante por debajo12, por no hablar de las diferencias con los países del norte con más de un 60% de usuarios. En relación con el número de usuarios en España,13 encontramos importantes diferencias entre comunidades: Madrid, la más alta con el 38,9%, el País Vasco, Cataluña, Aragón, Baleares y Navarra que superan el 30%, en el otro extremo: Extremadura y Castilla la Mancha que no alcanzan el 25%. Galicia, con un 23,1%, está situada en sexta posición por el fi nal.

En Galicia se ha producido un avance importante pero insufi ciente. Superado ya el escollo del analfabetismo14(prácticamente sólo quedan residuos en tramos de población mayor de 75 años), existen otras circunstancias que explican las diferencias entre provincias y que son determinantes para la incorporación a la SI.: en unos casos, el predominio de una economía atrasada, dependiente del campo, con una población eminentemente rural, con pocos núcleos urbanos y con defi cientes comunicaciones, en otros, el crecimiento de núcleos de población urbana en expansión, la actividad portuaria y marisquera, y el desarrollo de los servicios y las infraestructuras.

El hogar sigue siendo el lugar preferente desde donde se accede a Internet, seguido del trabajo y de los centros de estudio, el resto15 recoge unos porcentajes mínimos. Galicia, está más baja que la media española en el primero y más alta en el resto, lo que signifi ca que el uso privado es menor, en estrecha relación con un desarrollo económico bajo. Los hogares españoles (media de un 25,2%) con acceso a Internet coinciden con las comunidades que dan los índices más altos de usuarios, Galicia (con 16,9%) está la tercera por el fi nal.

En cuanto a los perfi les de usuarios, la diferencia entre sexos se reduce16 y en relación con la edad, el grupo mayoritario está entre los 14 y 24 años, seguido

10 Estados Unidos tiene una penetración de un 68,1% , Australia de un 64,2% y Japón con un 60.9%

11 En agosto del 2005, era de un 37.1% E.G. M.12 España tiene un número de días de uso menor pero el número de horas está por encima

de la media europea.13 Informes de la Sociedad de la Información. Los ciudadanos y la SI http://www.telefonica.

es/sociedaddelainformacion/ 14 Pontevedra es la provincia gallega con menos analfabetos y Ourense tiene las tasas más

altas (2004)15 Casas de amigos, cibercafés, puntos de acceso público, bibliotecas, etc.16 Similares a los valores de la UE, 60 y 40% para varones y mujeres respectivamente.

Page 247: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

247

por la franja de 25 a 30 años, a partir de esta edad el número de usuarios desciende considerablemente y los mayores de 55 años representan un porcentaje mínimo. En Galicia las pautas son equivalentes.

Existe también, para toda España, una clara vinculación entre el uso de Internet y la clase social y el nivel de estudios. Las clases medias (alta-media-baja, son el 40% de la población total), asociadas a niveles de renta e instrucción, son las que reúnen más del 80% de usuarios de Internet, aunque con diferencias importantes dentro de cada una (el 60% de la clase alta es usuaria y sólo el 2,2% de la clase baja). La media gallega de personas con estudios superiores que se conecta a la Red es de un 50,33% frente a los otros grupos con menos nivel de formación o sin estudios que sólo tiene un 11,53%. (Las diferencias se atenúan algo si tenemos en cuenta el uso del ordenador)

Si las difi cultades para el uso de Internet son principalmente: los costes de la conexión y del PC; la difi cultad del manejo; la lentitud de la descarga y la resistencia al cambio, además de la falta de interés, se pone de manifi esto la importancia de la oferta pública para la formación y explotación efi caz de este recurso.

¿Quiénes quedan fuera del uso de Internet? De forma general podemos decir que son las personas mayores en su conjunto, las mujeres por encima de los 40 años, los que no tienen estudios o sólo primarios, aquellas personas relacionadas con la actividad agraria y la industria y las que tienen los ingresos más bajos. Si consideramos estos casos, las acciones dirigidas al desarrollo de la SI, no pueden limitarse a la inversión en telecomunicaciones.

LAS BIBLIOTECAS PÚBLICAS EN GALICIA

Las bibliotecas públicas son todas aquellas de titularidad pública (del nivel administrativo que sea) y aquellas que mediante convenio funcionan como tales; pero además una biblioteca pública puede ser un único centro en un municipio pequeño o mediano, o bien una red de bibliotecas y agencias de lectura de un municipio más grande.

Cada Autonomía desarrolla en los años ochenta su legislación y sistema bibliotecario. En Galicia, la legislación ha sido más ambiciosa que la LRL de 1985 y recoge como obligatoriedad la creación de una biblioteca en municipios mayores de 2000 habitantes, norma que ha sido superada por la extensión de la lectura pública a muchos municipios que no alcanzan esta cifra.

La creación de bibliotecas públicas en Galicia responde a las mismas pautas que se dan en el resto del territorio español, donde los municipios asumen un claro protagonismo17, pero el mayor crecimiento (de un 88%) se produce diez años después, en la década de los noventa, cuando se consolida el Sistema Bibliotecario de Galicia.

17 El 95% de todas las bibliotecas públicas en España son de titularidad municipal

Page 248: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

248

En la actualidad Galicia cuenta con un total de 396 entidades entre bibliotecas públicas y agencias de lectura, que alcanzan casi al 85% de los municipios. Además existe una cierta cantidad de municipios, un 21,5%, que cuenta con más de una biblioteca o agencia de lectura. Dentro de este último grupo existen también diferencias18.

La distribución por provincias es muy desigual y esta diferencia es una constante en relación con el número por municipio y los servicios ofrecidos. Las provincias de A Coruña y Pontevedra reúnen más de la mitad (el 39,5% y 25% respectivamente) del total. Si tenemos en cuenta aquellos municipios que cuentan con más de un centro bibliotecario, la provincia de A Coruña reúne el 51,5%, Pontevedra, el 34,3% y Ourense y Lugo sólo cuentan con un 4,6% y un 9% respectivamente.

Los municipios más pequeños están en desventaja, a medida que tienen menos población hay mas cantidad de ellos sin servicio bibliotecario y aquellos municipios de mayor tamaño e intermedios, cuentan al 100% con alguna biblioteca o agencia de lectura (cuando no con ambas modalidades). Los municipios que llegan hasta 5.001 habitantes representan el 60% del total y los que llegan a 10.000 habitantes son el 21%, , así que sólo un 19% son mayores o medianos, que poseen siempre algún servicio bibliotecario público y además cuentan con otras instituciones que ofrecen también posibilidades diversas para el acceso a la información, como pueden ser otro tipo de bibliotecas: universitarias, de centros educativos, de fundaciones, asociaciones, de colegios profesionales, etc.

De los municipios que no llegan a 5.000 habitantes, el 83% y el 61%, respectivamente, se encuentra en las provincias de Lugo y Ourense y por el contrario, son las provincias de A Coruña y Pontevedra las que concentran el 75%, de los que están entre 5.001 y 10.000, y el 80% para el grupo que llega hasta 20.000. Por encima de esta cifra, en Lugo y Ourense sólo están las capitales.

La distribución de la red de bibliotecas del Sistema gallego, cuenta con un total de 396 entidades para 254 municipios, aquellos que quedan excluidos corresponden en su mayoría a los dos grupos de población menores.

En 2003 se aprueba en Galicia, el programa Internet en las bibliotecas , mediante un convenio con el MCYT para dotar a todas las bibliotecas gallegas de conexión a la red, en un periodo de tres años, con la instalación de banda ancha y de redes inalámbricas.

Si tenemos en cuenta aquellas bibliotecas que ofrecen el servicio de Internet a sus usuarios, en 2003 sólo un 23,7% del total de centros lo tenían, a partir del convenio, se han incorporado hasta 198 centros, alcanzando el 50% (en 173 municipios). La intención es ampliar el programa para llegar a las áreas rurales con redes wifi , ampliando la inversión a 2,5 millones, con una aportación del 40% por parte de la Xunta. Aunque el esfuerzo está siendo notable, la diferencia entre provincias persiste.18 De este grupo más de la mitad están en la provincia de A Coruña, un tercio en Pontevedra

y el resto en Lugo y Ourense.

Page 249: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

249

¿Bibliotecas en el medio rural?No podemos plantear los servicios de las bibliotecas asentadas en núcleos

pequeños, como exclusivamente rurales, esto supondría un cierto sesgo ya de partida, pues como habíamos visto, la separación entre urbano y rural es compleja y no está exclusivamente asociada al tamaño poblacional, más aún cuando las diferencias entre países son considerables,19 y en consecuencia la aplicación de rural a determinados ámbitos debe incluir las especifi caciones precisas. Pero dejando de lado la aplicación de estos conceptos, es un hecho que existe una menor dotación de infraestructuras en núcleos menores de 2000 (Califi cados de rurales por le INE) que repercute en la calidad de vida de sus habitantes que están en condiciones de inferioridad respecto a las ciudades.

En la Galicia interior, especialmente, existen una serie de núcleos de población con unas circunstancias que mantienen a sus habitantes al margen del progreso que proviene del uso de las TIC. La agricultura no es una actividad exclusiva y el minifundismo no permite sino cubrir mínimamente las necesidades de una familia, la ubicación geográfi ca aislada y la falta de infraestructuras hacen que se produzca un éxodo de la población más joven hacia las ciudades con el consiguiente estancamiento de estos núcleos, convertidos, cada vez más en un reducto fosilizado, habitado mayoritariamente por personas de la tercera edad, en su mayoría sólo con estudios primarios, o sin estudios, y en muchos casos con analfabetismo funcional.

Ante una situación de marginalidad, económica y cultural, la biblioteca pública puede responder, previa dotación de recursos apropiados, a los intereses de la población de infl uencia. La biblioteca puede ofrecer información sobre las actividades de interés para el municipio (agricultura20, artesanía, ganadería, mercados, recursos básicos de informática, cooperativismo, tecnologías aplicadas, seguridad en el trabajo, veterinaria, ocio, etc., etc.). Internet es un instrumento esencial en esta labor, pero su efi cacia depende del conocimiento y la selección pertinente, lo que hace imprescindible la formación de profesionales y usuarios.

Además, el desarrollo de servicios a distancia tanto físicos21 como on line, podría suponer un gran avance para los núcleos aislados. En el primer caso, las bibliotecas móviles constituyen una alternativa muy valiosa para los municipios más pequeños, acercando el servicio a toda la población y con un coste perfectamente asumible.

19 Bastarían 200 habitantes en Dinamarca para recibir la califi cación de urbano mientras en Japón harían falta 30.000. García Docampo, M. Opus cit., p. 33

20 Existe un informe elaborado por la Consejería de Agricultura en Asturias, dentro del programa europeo ARCADE, que señala el escaso acceso y conocimiento de publicaciones especializadas, en los trabajadores del medio rural, cuando existe una oferta variada y útil al respecto.

21 En Galicia sólo existen dos redes de bibliobuses, una en Ourense a cargo de la Diputación y otra municipal en Ponteareas. En el II Congreso de Bibliotecas Móviles (Barcelona, 10/ 2005) se recoge la importancia de éstas en el medio rural, en municipios pequeños cuyos equipamientos son difícilmente sostenibles para la administración.

Page 250: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

250

En el informe del Defensor del Pueblo en Andalucía (Sevilla, 28 de Diciembre de 2000) 22, en la misma línea que defendemos en este texto, se recoge que “ ... las bibliotecas públicas municipales son un instrumento fundamental, y en ocasiones el único válido, para que las personas que residen en un pequeño municipio o en una zona rural tengan las mismas posibilidades de acceder a la cultura que las personas que residen en una zona urbana o en una gran ciudad”, y que esto constituye un derecho explícito en la Constitución Española.

La cuestión de fondo, recogida en el informe, perfectamente aplicable a Galicia, es que hasta ahora el concepto social de la biblioteca pública se asociaba a la función de ofrecer apoyo a los escolares y préstamo para a los adultos, cuando debieran ser “...auténticas dinamizadoras culturales, sociales y económicas de su respectivos municipios”.

Existen todavía 29 municipios, de los cuales el 80% corresponden a Ourense y Lugo, que no cuentan con ningún punto fi jo de servicio bibliotecario. Todos por debajo de los 5.000 habitantes (con excepción de Tomiño), reunen una población de 74.058 habitantes23. Se caracterizan por la alta proporción de personas mayores de 65 años (31,97%) y una escasa representación de niños de (8,80% menores de 14) y de jóvenes (17, 71% hasta 29 años). Tienen un nivel de formación bajo o muy bajo.

Nivel de instrucciónA la vista de la importancia que para la implantación de la SI, tiene la formación,

creemos que el conocimiento del nivel de instrucción de la población constituye un dato fundamental a la hora de planifi car servicios. Puede ser útil construir una tasa de instrucción insufi ciente: (Población analfabeta y sin estudios + población con estudios primarios / población de15 y más años) x 100, para recoger aquella población que contaría con serias difi cultades para incorporarse al uso de las TIC. Podría calcularse también sólo para la población analfabeta y sin estudios que respondería a aquellas personas prácticamente incapacitadas para utilizar cualquier recurso de información que exija un proceso lector y que quedarían excluidas de este proceso. En estos municipios a los que acabamos de referirnos, el resultado es de un 48,61 y de un 17,5 respectivamente. Es decir que descartamos este último, tendríamos un 31,1% con estudios primarios. Si calculamos la tasa para toda Galicia, obtenemos los valores de 34,60 y de 10,50. El resultado responde a que en poblaciones mayores aumenta la proporción de jóvenes y disminuyen las personas mayores. En 2005 la población gallega mayor de 64 es el 21,3% y la menor de 20 años, es el 16,3%.

22 Bibliotecas públicas municipales: el derecho de todos a acceder a la cultura. El informe se llevó a cabo en 169 municipios entre 2000 y 5000 habitantes. http://www.defensor-and.es

23 Datos demográfi cos de 2004

Page 251: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

251

CONCLUSIONES

El panorama bibliotecario gallego en lo que atañe a los centros públicos, ha conseguido un gran avance desde los años noventa, en cuanto a extensión, aunque todavía no ha llegado al total de los municipios. El futuro se vislumbra prometedor, siempre y cuando se haga un esfuerzo no sólo tecnológico sino también por formar e introducir a la generalidad de la población en los benefi cios de la nueva cultura.

La distribución geográfi ca de la oferta bibliotecaria de Internet vuelve a repetir el mapa de desigualdad entre la Galicia dinámica y la Galicia atrasada que se refl eja en las variables socioeconómicas asociadas a crecimiento demográfi co y nivel de instrucción. Más de la mitad de las bibliotecas con este servicio se encuentran en las provincias de A Coruña y Pontevedra. Los municipios menores de 5.000 habitantes, que constituyen el 60% y están mayoritariamente en Lugo y Ourense, siguen padeciendo un cierto grado de exclusión.

Si la causa más importante del aumento del paro en Galicia es la destrucción del empleo en el sector primario, sobre todo en la agricultura, que supone una destrucción acelerada de puestos de trabajo muy superior a los que pueden ser creados en la industria y servicios (la ocupación agrícola descendió en España un 20% en España y un 80% en Galicia, en los últimos 20 años), 24el esfuerzo para la inclusión de la población en el entrenamiento y uso de las TIC debe ser prioritario. Superada una primera fase de implantación y acercamiento a los usuarios de los nuevos medios de información, es completamente necesario que se desarrolle una verdadera cultura informativa y de aprovechamiento25 de las posibilidades que los nuevos instrumentos proporcionan.

Si el perfi l de usuario es de un joven (las diferencias entre sexos son mínimas) hasta los 30 años aproximadamente y el uso desciende a la par que aumenta la edad, siendo excepcional por encima de los 55 años, ¿qué va a hacer Galicia con una población adulta, (envejecida en un porcentaje notable), con un nivel de formación bajo, sin hábito de lectura y que vive (en una proporción considerable) en núcleos pequeños y dispersos?, ¿puede Internet ofrecer algo a estas gentes para aumentar su calidad de vida y ayudar al progreso de la comunidad?, ¿ocio, información, formación, relaciones con la administración ....?, ¿de qué forma puede lograrse?. Las bibliotecas públicas pueden convertirse en un instrumento decisivo de mejora social al proporcionar acceso gratuito a las TIC, pero deben establecer servicios adaptados a cada circunstancia y ganarse el reconocimiento social de su papel en la incipiente Sociedad de la Información.

24 Discriminación, marginación, exclusión social en Galicia. Informe Extraordinario del Valedor do Pobo, noviembre 1998

25 Según estadísticas los “chats” y los correos constituyen el uso mayoritario de Internet. CIS. Hábitos de lectura y ocio, 2002

Page 252: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte

252

BIBLIOGRAFÍA

La biblioteca pública: nuevos retos y estrategias en la sociedad de la información. Informe, febrero 2003. Diputación de Barcelona

Las Bibliotecas públicas en España. Una realidad abierta. Madrid: Fundación Germán Sánchez Ruipérez, 2001

Castells, Manuel. La era de la información: economía, sociedad y cultura. Volumen II: el poder de la identidad. Madrid: Alianza, 2000.

Díaz Grau, Antonio. La biblioteca pública como recurso ante situaciones críticas o carenciales, endémicas y transitorias. En: BAAB, nº 69, dic. 2002

García Docampo, Manuel. A construcción social do territorio galego. A Coruña: TresCtres, 2003

Gómez Hernández, J. ... [et al.]. La información y las bibliotecas en la cultura de masas. J. Valencia: Consellería de Cultura, 2001

Foro Internacional para la Globalización (2002) Documento de Posición.http://www.ifg.org/about.htmlGaynor M. Brecha digital- ¿un problema? En: La Brecha Digital. Artículos, 2002.

http://www.labrechadigital.org/articulos.htmlLlano, Xilberto. La biblioteca en el medio rural. Gijón: Trea, 1997El papel de las bibliotecas públicas en una sociedad mediática e introducción

de los medios electrónicos... Barcelona: Bertelsmann, 1999La sociedad de la información en España, 2002: presente y perspectivas. Madrid:

Telefónica, 2002Spiller, David. La provisión de recursos de información para los usuarios de

bibliotecas. Barcelona: Milenio, 2003

Page 253: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte
Page 254: SOCIEDADE DA INFORMACIÓN EN · e desenvolvemento urbano-rexional, o Grupo de Investigación Socio-Territorial da ... aos territorios periféricos como é o caso galego e do norte