SİNİR SİSTEMİ HİSTOLOJİSİ

Prof.Dr.Yusuf NERGİZ

SİNİR SİSTEMİ Sinir dokusunun oluşturduğu sinir sistemi bilindiği gibi merkezi sinir sistemi (MSS) ve perıferik sinir sistemi ( PSS) olarak ikiye ayrılır. MSS ' ni beyin , beyincik

ve omurilik oluşturur. PSS’ni ise ganglionlar, periferik sinirler ve sinir sonlanmaları

meydana getirir. Ana görevi organizmanın iç ve dışında oluşan mekanik ve kimyasal

değişimlerin meydana getirdiği bilgileri almak , analiz etmek değerlendirmek ve

yanıtlamak olarak özetlenebilir.

Merkezi sinir sistemi önde ansefalon ile bunun kanalis vertebralis içindeki

uzantısı olan medulla spinalis’den ibarettir. Bu organlar bağ dokusu

içermediklerinden (sadece kapillarlar etrafında ve çok kıt olarak bulunur) göreceli

olarak yumuşak ve pelte kıvamındadırlar. Hem hayati fonksiyonlara sahip

olduklarından hemde yumuşak bir yapıda olduklarından dış ortama karşı iyi

muhafaza edilmişlerdir. Kafatası ve omurga gibi kemikten örtülerle ve meninges adı

verilen bağ dokudan yapılmış zarlarla çok iyi korunmuşlardır.

Merkezi sinir sisteminin üst kısmı olan ansefalon ; serebrum (büyük beyin) ve

serebellum (küçük beyin) olarak ayrılır. Ansefalon’un üzerine oturduğu beyin gövdesi

ise; bulbus (medulla oblangata), pons, pedunkuli serebri, tegmentum, lamina tekti,

talamus ve bazal çekirdeklerden oluşmuştur. Merkezi sinir organlarında nöron

gövdelerini içeren gri madde ( substansiya grisea) beyin ve beyincikte olduğu gibi

organın yüzeyinde bulunursa korteks adını alır. Bu durumda nöron uzantılarından

oluşan iç kısım substansiya alba ise medulla adını alır.

Merkezi sinir sisteminin bazı bölgelerinde, gri madde içinde, belirli bir işi

üstlenmek üzere bir araya toplanmış nöron gövdesi topluluklarına “nukleus” adı

verilir (bunlar periferik sinir sistemindeki ganglionların morfolojik ve fonksiyonel

eşdeğerleri olarak düşünülebilirler) . Bu nukleuslar arasında bağlantı sağlayan

myelinli sinir lifi demetlerine ise “traktus” adı verilir. Beyin korteksindeki

nukleusların çoğunda, dendrit, akson gibi nöron uzantıları ile aralarındaki gliya

hücrelerinin oluşturduğu karmaşık kompleks yapıya “neuropil” adı verilir. Neuropil,

MSS’ deki hücre sitoplazmalarının bir yarımını oluşturur, diğer yarımı ise nöron

gövdesi içinde kalan kısımdır.

SEREBRUM Serebrum beyin sapı üzerinde yer alır.İnterhemisferik yarık ile simetrik iki

hemisfere ayrılır. Hemisferlerin yüzeyi sulkuslarla derin yarıklara,

frontal

parietal,

oksipital,

temporal,

insula gibi loplara ayrılır.

Hemisferlerin yapısını sinir hücrelerinin lokalizasyonlarına bağlı olarak, substansia

alba ve substansia grisea oluşturmaktadır

KORTEKS SEREBRİ (Substantia Grisea) Hemisferlerin dıştan 1,5-4mm kalınlıktaki kısmıdır.Bütün bilinçli ve istemli

fonksiyonların gerçekleştiği bölümdür.Nöron gövdeleri, dendritleri, aksonları, başka

alanlardan gelen sinir liflerini, nöroglia ve kan damarlarını içerir.Toplam korteks hacmi

300cm3 olup 10-14 milyar nöron içerdiği tahmin edilmektedir.Korteks, allokorteks ve

neokorteks olmak üzere iki şekilde sınıflandırılır. Allokorteks

Piriform alan,rhinensefalon ve hipokampal formasyon allokorteksi oluşturur. 3

tabakadan oluşmuştur.Bunlar dıştan içe doğru;

1. Moleküler tabaka

2. Granüler tabaka

3. Piramidal tabaka

Serebral Korteks Nöron Tipleri Serebral kortekste 60 dan fazla kortikal hücre tipi tanımlanmakla birlikte

bunlar;

1. Piramidal nöronlar,

2. Yıldız şekilli nöronlar,

3. Horizontal nöronlar,

4. Fuziform nöronlar,

5. Martinotti nöronları.

1.Piramidal Nöronlar

Çapları 10-100 µm arasında değiştiğinden, küçük, orta, büyük ve dev

piramidal hücreler (Betz hücreleri) olarak tanımlanmaktadır. Piramidal nöronların

perikaryonu, tepesi yüzeye dönük piramid biçimindedir.Bütün piramidal hücrelerin

dendritleri,dikensi çıkıntılarla kaplıdır.Elektron mikroskopik düzeyde incelendiğinde bu

dikensi kısımların sinaptik alanlar oldukları görülür.Hücrenin apeksinden kalın bir

dendrit çıkar buna Apikal dendrit adı verilir.Apikal dendrit dallanarak yüzeyde

horizontal dallar ile sonlanır.Bazal dendritler piramidal hücrelerin taban kenarlarından

çıkar ve perikaryon çevresinde yüzeye paralel yönde yayılırlar. Piramidal hücrelerde

perikaryon tabanının ortasından hafif şişkinlikle gövdeden ayrılıp substantia albaya

uzanan bir akson bulunur.Tipik piramidal hücrelerin dışında korteks içerisinde

oldukça çok sayıda tabanları yüzeye bakan, devrilmiş piramidal hücrelere de

rastlanır.Substansia albada miyelinle örtülen aksonlar korteksin efferent liflerini

oluştururlar.

bunlar

Projeksiyon lifleri (subkortikal alanlara uzanır) Assosyasyon lifleri (çeşitli korteks alanları arasında bağlantı)

1. kısa assosiasyon (aynı lop içinde, komşu girusları bağlar) 2. uzun assosiasyon (Çeşitli beyin loplarını bağlar.

2.Yıldız Nöronları Küçük bir hücre gövdesine sahiptir.Kısa ve tek olan bir aksona ve her yönde

seyreden çok sayıda dendritlere sahiptirler. Akson kortekste kısa veya uzun bir yol

alır ancak, korteks dışına çıkmadan piramidal hücreler çevresinde sonlanır.

3.Horizontal Nöronlar

Genellikle korteksin en dış tabakasında yerleşmiş bulunurlar.Bu nöronların

perikaryonları yuvarlak veya çoğunlukla mekik şekillidir.Dendrit ve aksonları yüzeye

paraleldir(horizontal).

4.Fuziform Nöronlar Genellikle beyin korteksinin en derin tabakasında yer alırlar.Bir çok piramidal

nöronla sinaps yaparlar.

5.Martinotti Nöronlar

Küçük gövdeli multipolar nöronlardır.Tersine dönmüş nöronlardır(Apeksi

substansiya albaya tabanı yüzeye bakar).Dendritleri kortekse dağılırken aksonları

substansiya albaya girer.

İzokorteks

Allokorteks dışındaki alanlar izokortekse aittir.

Toplam korteksin %90’ını oluşturur.

İzokorteks hücre lif yapısı bakımından bazı özellikler taşıyan altı temel

tabakaya shiptir.

Bu tabakalı yapı oluşurken korteksin farklı tabakalarını, bölgelerini ve farklı

beyin merkezlerini birbirine bağlayan ara nöronlar gelişmiştir.

İzokorteks toplam 6 adet katmandan(laminadan) meydana gelmiştir. Piamater'den

içe doğru korteks katmanları şöyledir:

Lamina molekülare

Lamina granülaris eksterna

Lamina piramidalis eksterna

Lamina granülaris interna

Lamina piramidalis interna

Lamina multiformis katmanlarıdır

I.Lamina zonalis veya molekülare

Hücreden fakir, çeşitli büyüklükteki katmanlardaki piramidal hücrelerin apikal

dendritleri ve bazı yıldız hücrelerin dendritlerinin horizontal dallanmalar yaptığı

tabakadır. Bütün bu dendrit ve akson dallanmaları bu tabakada horizontal bir

pleksus yaparlar. Çok az sayıda horizontal duruşlu nöronlar yer alır.

II. Lamlna granularis eksterna, Yıldız hücreleri, birkaç küçük piramidal hücre ve çeşitli sinir sonlanmalarından

oluşur.

III. Lamina piramidalis eksterna Küçük, orta ve büyük piramidal hücreler ve bir miktar yıldız hücrelerden oluşur.

Afferent uzun bağlantı lifleri bu tabakada horizontal Bechterev çizgisini yaparlar.

Piramidal hücrelerin aksonları alttaki substansiya albada kortekse kollateraller

vererek ilerler.

IV.Lamina granularis interna Yıldız hücrelerinden oluşan bu tabakada talamustan gelen afferent liflerin son

dalanmaları Baillarger'in dış çizgisini yapar.

Bu tabakalardaki hücreler, özellikle IV. laminadaki hücreler, gelen uyarıyı ara

nöronlarla korteksin daha derindeki effektör nöronlarına aktarır.

Bu hücreler fonksiyon açısından serebellum granüler hücrelerine ve sipinal kordun

ara nöronlarına benzerler.

V. Lamina piramidalis interna

Başlıca orta ve büyük piramidal nöronlardan yapılmış bu tabakada afferent

kısa bağlantı lifleri Baillarger'in iç çizgisini yapacak şekilde sonlanır. Bu tabakada

motor merkezlerde ayrıca dev piramidal hücreler bulunur ve III. tabakadakiler gibi

aksonlarını substansiya albaya gönderir.

V. laminadaki piramidal hücreler korteksin effektör nöronlarıdır. Bunların

aksonları. Diğer beyin bölgelerine, medulla spinalise inen efferent yolları, çok uzak

korteks bölgelerine giden bağlantı yollarını ve karşı taraf hemisfer kortteksine giden

komissural yolları oluştururlar.

VI.Lamina multiformis Çok sayıda 15–30 µm çapında mekik şekilli hücreler ve bir miktar fusiform tipte

yıldız hücrelerce oluşturulur. Fuziform şekilli hücreler uzun eksenleri yüzeye dik

yerleşim gösterirken aksonları substansia albaya kadar uzanır.Korteksin lamina

piramidalis eksterna ve internalarında yer alan nöronların aksonları oldukça uzundur.

Lamina piramidalis eksterna da yer alan nöronlar bağlantı nöronları olarak çalışırlar.

Ancak bu nöronların aksonları bir miktar substansia alba içerisinde ilerledikten sonra

başka bir korteks alanında sonlanırlar. Bu altı tabakalı kortikal yapılanma, kortikal

alanların fonksiyonuna bağlı olarak ufak tefek değişiklik göstermekle birlikte temelde

aynıdır (homotipik). Bunun yanısıra altı tabakalı yapının görülmediği (heterotipik)

kortikal alanlar vardır.

Hemotipik izokorteks alanları;

Frontal

Parietal

Poler olmak üzere üç bölgede gözlenir.

Frontal bölgede; piramidal hücre laminaları (3. ve 5. laminalar) Parietal bölgede;

granuler hücre laminalar (2. ve 4. laminalar) iyi gelişmiştir.Poler bölgeler; (frontal ve

oksipital kutuplar) 6 tabakalı klasik korteks yapısını en iyi yansıtan bölgelerdir.

Heterotipik İzokorteks 1.Agranüler korteks

Granüler hücreler kaybolur,bunların yerini piramidal hücreler almıştır. Motor

korteks bölgelerinde(gyrus presentralis ve çevresi) gözlenir ve yapısında dev

piramidal hücreler çoğunluğu teşkil ederler.

2.Granüler Korteks Yıldız nöronlardan meydana gelir. Özellikle 4. lamina çok iyi gelişmiş durumdadır.

Granüler kortex agranüler kortekse nazaran daha incedir. Duyusal nöronların

uzantılanndan oluşan sinir lifi demetlerinin sonlandığı duyusal bölgelerde bulunur.

Parietal lobun girus postsantralisi (somatik duyu bölgesi)

Görme duyu bölgesi (sulkus kalkarinus çevresi)

İşitme duyu bölgesi (temporal lobun üst yüzü) böyledir.

Subkortikal Çekirdekler Hepsine birden korpus striatum adı verilir.Hemisferlerin talamusa komşu

bölgelerinde yer alırlar.

nukleus kaudatus,

nukleus lentiformis (pallidum ve putamen)

klaustrumdan oluşurlar.

Subkortikal çekirdekler, değişik boyutlarda mulltipolar sinir hücrelerince oluşturulan

ekstrapiramidal motor merkezlerdir. Putamen'in sinir hücreleri değişik büyüklüktedir

ve çoğu yıldız biçimindedir.Pallidum'un sinir hücreleri nisbeten iri ve çoğu fuziform

biçimdedir.Nukleus kaudatus'da sinir hücreleri yine çeşitli büyüklüktedir.

Kan-Beyin Bariyeri

Kan-beyin bariyerinin görevi, kandaki virüs, bakteri vb gibi patojenlerin yanında

toksik maddelerin MSS organlarına geçişini engeller.

Kan-beyin bariyeri elemanları:

Kapiller endoteli ve aralarındaki zonula okludens bağlantıları

Endotel altında yer alan kesintisiz bazal lamina

Astrosit ayakçıklarının oluşturduğu membrana limitans glia tarafından

oluşturulur.

Santral sinir sistemi organlarında lenf damarları bulunmaz

Substansiya Alba

Korteksden daha geniş bir alandır. Myelinli sinir demetlerinden ve gliya

hücrelerinden oluşmuştur. Gliya hücreleri ve kan damarları korteks nöronları arasını

da doldurmuştur.

Substansiya alba'daki myelinli sinir demetleri çeşitli yönlerde seyreder. Bir

kısmı korteks bölümleri arasında veya karşılıklı hemisferler arasında ilişki kurarken

diğerleri korteks serebriyi başka beyin kısımlarına ve medulla spinalis'e bağlayan

inen efferent ve çıkan afferent yolları oluşturur. Afferent yollar vücudun çeşitli

yerlerinden gelen duyuları korteks serebriye iletirler. Efferent yollar kraniyal ve spinal

sinirlerin motor nukleuslarına kadar giderek bu nukleuslardaki nöronlarla doğrudan

veya subkortikal merkezler aracılığıyla bağlantı kurarlar.

Beyincik - Serebellum Vücut hareketlerinin koordinasyonu ve kas tonusunun regulasyonundan sorumlu

merkezi sinir sistemi organıdır.

4.Ventrikülün üzerini örten beyincik ortada vermis olarak adlandırılan bir orta parça

ve bunun her iki tarafında yer alan cerebellar hemisiferlerden oluşmuştur

Yüzeyden oldukça derin bölgelere kadar inen yarıklar nedeniyle çok geniş bir yüzey

alanına sahiptir.

Bu girintiler, sagittal kesitlerde ağaç görünümünü vermesi nedeniyle Arbor vitea

(hayat ağacı)olarak adlandırılır.

Substansia albayı her yerde eşdeğer kalınlıkta saran substansiya grisea tarafından

oluşturulan korteks serebelli üç tabakalı bir yapı sergiler.

1. Stratum molekülare

2. Stratum gangliozum

3. Stratum granulozum'dur

1-Stratum Molekülare

Stratum molekülare nörondan fakir bir katman olup, miyelinsiz lifleri ve

Purkinje hücrelerinin yoğun dallanmaya sahip dendritlerini içerir.

Nöronlarını;

Dış yıldız hücreleri

İç yıldız hücreleri veya Sepet hücreleri oluşturur

Bu tabakanın dış kısmında yer alan yıldız hücreleri dış yıldız hücreleri olarak

adlandırılır.8-10µm boylarında küçük hücrelerdir.Yıldız şeklinde bir gövdeye sahiptir.

Her yönde uzanan dendritlere ve purkinje hücrelerinde sonlanan çok sayıda

uzantıya sahiptir. Moleküler tabakanın iç kısmında, biraz daha büyük olan sepet ya

da iç yıldız hücreler olarak adlandırılan inhibitör hücreler yer alır.Bu hücrelerin

aksonları, Purkinje hücreleri perikaryonu üzerinde ilerlerken, Purkinje hücrelerinin

gövdesini bir örgü gibi saran (sepet) ve sinaps yapan kollateraller verirler.Bu

sinapslar, Purkinje hücresi parikaryonunda akson konisi civarında ve bir miktar da

gövdeden henüz çıkmış akson üzerinde konumlanmıştır.Sepet hücrelerinin sinapsları

dışındaki alanlar Bergmann glia hücrelerince kuşatılır.

2-Stratum Gangliozum

Tek sıralı tabaka halinde düzenlenmiş serebellumun en iri hücrelerinin

(Purkinje hücreleri’nin), perikaryonlarının diziliminden oluşmuş bir tabakadır.Purkinje

hücreleri armut biçimli perikaryona ve tek düzlemde dallanan bir apikal (primer)

dendrite sahiptir.Bol iri kitleler halinde Nissl maddesi, açık tonda boyanan nukleus,

belirgin bir nukleolus içerirler.Pürkinje hücrelerin tepesinden kalın ve çoğu kez tek bir

dendrit çıkar ve moleküler tabaka içinde, yüzeye dik bir şekilde geyik boynuzu gibi

dallanır. Aksonları ise substansiya alba'ya girer, myelin kılıfıyla sarılır, effektör lifler

olarak beyincik tabanındaki nukleuslara girip oradaki nöronlarla sinaps yaparlar.

3-Stratum Granulozum

Bu tabakada iki tip hücre yer almaktadır.Birincisi;4-5 µm çapında ve daha fazla

bulunan granüler hücreler, İkincisi daha büyük olan ve daha az sayıda yer alan Golgi

tip II hücreleridir.Granüler hücrelerin küçük olmaları, tabakaya granüler görünümü

verdiğinden, hücreler de granüler hücreler olarak tanımlanmaktadır.Bu hücreler yıldız

şeklinde bir perikaryona sahiptirler.Hem merkezi sinir sisteminin hem de

organizmanın en küçük hücreleri olarak bilinirler.Az sayıda ve oldukça kısa olan,

terminal noktada bir kaç pençe benzeri küçük dallanmalarla sonlanan dendritlere

sahiptirler. Aksonları ise direk stratum molekülareye çıkar ve burada T şeklinde

dallanarak uzun mesafeler kat eder. Bu sırada rastladığı purkinje hücresi dendritleri

ve diğer yıldız hücreleriyle sinapslar yapar.

Glomerulus Serebellaris

Granüler hücreler arasında glomerül (Glomeruli cerebellaris) olarak

adlandırılan, hücresiz, afferent sinir lifi (Moos-lıfleri) sonlanmalarıyla granüler

hücrelerin dendritlerinin sinaps yaptığı, eozinofilik küçük alanlar bulunur.

Bu alanlar granül hücresinin dendriti ile iki aksondan oluşan özel bir sinaps tipidir.

Aksonlardan biri substansiya albadan gelen afferent lifler, diğeri stratum

granulosumda yer alan Golgi hücresinin aksonudur. Bu alanlarda ayrıca Golgi

hücrelerinin kısa aksonları da sonlanır.Golgi hücreleri granüler hücrelere göre

oldukça iri nöronlardır.Dendritleri moleküler tabakada dalanır ve yüzeye kadar

ulaşırlar. Bu dallanma her yöndedir ve birkaç purkinje hücresine ulaşır. Aksonları ya

glomerulus içinde sonlanır ya da çok ince bir lif püskülü oluşturacak şekilde dalara

ayrılır.

Serebellar Korteksteki Diğer Hücreler Serebellar kortekste yer alan diğer hücreler, değişik tipte glia hücreleridir, bunlar;

Oligodendrositler,

Protoplazmik astrositler,

Bergmann-glia hücreleri ve

Tüylü Fanjana hücreleridir.

Bergmann hücreleri

Purkinje hücreleri arasında yer alırlar.Yüzeye kadar uzanan ve meninkslere

karşı son ayakçıklar halinde sonlanarak bir gliöz membran meydana getirirler.

Purkinje hücrelerinin ölmesi durumunda Bergmann glia hücreleri hızla çoğalarak bu

alanları doldururlar.

Fanjana hücreleri Tüylenmiş birçok kısa uzantıya sahiptir.

Serebellumun Afferent Sinir Lifleri.

Tırmanıcı Lifler

Nukleus olivaris'den gelen afferent lifler stratum molekülare'de herbiri bir Pürkinje

nöronu dendritleri üzerinde sarmaşık gibi sarılarak sonlanır, bunlara sonlanma

biçimlerinden dolayı sarmaşık lifleri ( climbing fibrils) denir.

Yosun lifler;

Diğer afferent lifler stratum granulosum'a girdikten sonra birçok kez dallanır ve

glomerul denen alanlarda ince uçlarla sonlanırlar. Afferent liflerin bu tipine de ileri

derecede sık ve ince dallanma biçimi yosunu anımsattığı için yosun lifleri (mossy

fibrils) denir. Yosun liflerinin getirdiği duyuyu alan granül hücreler , bunu aksonlarıyla

serebellumun diğer tüm nöron tiplerine iletirler. Sonunda yosun lifleriyle gelen uyartı

bir veya birkaç tip nörondan geçtikden sonra ara effektör nöron olan Pürkinje

hücresinde toplanır. Böylece ara effektör nöron olan pürkinje hücresi , sarmaşık

lifleriyle gelen uyartıyı doğrudan, yosun lifleriyle gelen uyartıları ise dolaylı olarak

alırlar.

Substansiya Alba da yer alan nükleuslar

Nuc. Fastigi

Nuc. Globosus

Nuc. Emboliformis

Nuc. dentatus

Beyin Gövdesi

Beyin gövdesi medulla oblongata (bulbus), pons, orta beyin (mezensefalon) ve

talamusu kapsar.Medulla spinalisten kranial yönde ilerlendiğinde, Bulbustan itibaren

medulla spinaliste gözlenen segmenter yapı bozulur.Beyin gövdesi genel olarak

rostralde serebrumu, dorsalde serebellumu ve kaudal olarak medulla spinalisi

bağlayan inen ve çıkan yollardan oluşur.

Medulla Spinalis

Ortalama 40-45 cm uzunluğunda, 1 cm çapında,30 gr ağırlığındadır. Kranialde

medulla oblangata, kaudalde 2. lumbal vertebra seviyesinde sonlanır. Vertebral

kanal içinde olup,yetişkinlerde vertebral kanalın 2/3 kısmını doldurur. Omuruliğin

omurga kanalındaki yerine göre değil, spinal sinirlerin çıkış yerine göre servikal,

torakal, lumbal ve sakral olarak bölümlere ayrılır.İki kısımdan oluşmuştur.

Gri Cevher (Substansiya Grisea) Kelebek veya ters duruşlu iki virgül veya H harfi şeklindedir H harfinin her iki

kolu kommissura grizea ile birbirine birleşmiştir. H’ın posteriör kolları küçük olup arka

boynuz (kolumna posterior), anterior kolları daha büyük olup ön boynuz (kolumna

anterior) adını alır. Medulla spinalis'in thorakolumbal bölgesinde ise H'ın ortalarından

yanlara doğru üçgen şeklinde çıkıntı yapan yan boynuzlar (kolumna lateralis)

bulunur. Ön boynuzlar motor, arka boynuzlar duyusal , yan boynuzlar ise vejetatif

fonksiyon ile ilgilidir. H harfinin tam ortasında kanalis sentralis bulunur, bu tek katlı

ependim hücreleriyle döşenmiştir. İçinde beyin-omurilik sıvısı (BOS) Med. spinalis

substansiya grizea'sı da diğer gri maddelerde olduğu gibi nöron gövdeleri ,dendritleri,

akson başlangıçları, başka sinir organlarındaki nöronlara ilişkin akson sonları, gliya

hücreleri ve kapillar damarlar içerir. Substansiya grizea'daki nöronlar her tarafta

bulunmakla beraber dağılışları eşit değildir. Bazı yerlerde kümeler halinde

gruplaşarak medulla spinalis nukleuslarını yaparlar.

Medulla spinalis grizea’sında bulunan nöronlar; topoğrafik dağılımları, yapısal

ve fönksiyonel özellikleri göz önüne alınarak üç gruba ayrılırlar:

Motor nöronlar,

Duyusal nöronlar,

Gölgi II tipi nöronlar bulunur.

1. Motor (Radiküler) nöronlar: Bunların hücre gövdeleri ön ve yan boynuzlarda

bulunur. Aksonları ön köklerle medulla spinalis’ten ( aynı zamanda merkezi sinir

sisteminden) çıkarak periferik sinirler içerisinde perifere giderler. Bunlar motor

nöronlardır ( ön boynuzdakiler somatomotor’dur; iskelet kaslarına gider, yan

boynuzdakiler vejetamotor (visceral motor)’dur; kalb kası, düz kas ve bezlere gider).

Bunlar aynı zamanda uyarımları merkezden perifere ilettikleri için efferent nöronlar

diye de adlanırlar. Somatomotor radiküler nöron aksonları başlangıç ve bitiş yerleri

hariç myelinlidir.

Ön boynuz’daki motor (efferent) nöronlar 150 mikron büyüklüğündedirler.

Bunlar medulla spinalis’in en büyük hücreleridir. Kendi aralarında üç adet nukleus

yaparlar (nuklei kolumna anteriör). Bu nukleuslardan çıkan aksonlar periferik sinirler

içinde seyrederek iskelet kaslarının motor plaklarında dallanarak sonlanırlar ( bu

nukleuslarda iki tip motornöron bulunduğu bildirilmektedir; 150 mikron

büyüklüğündekilere alfa motonöron adı verilir bunlar çizgili iskelet kaslarına gider,

biraz daha küçük olanlar ise gama motonöron adını alır ve bunlar kas mekiklerindeki

intrafüzal çizgili kaslara gider).

Yan boynuz’da (yan boynuz daha önce açıklandığı gibi sadece torako-lumbal

ve sacral bölümde mevcuttur) otonom sinir hücreleri bulunur. Bunlar da efferent

(motor) özelliktedir. Bu hücrelerin aksonları istemdışı çalışan doku ve organları

innerve ederler. Sempatik ve parasempatik iki ayrı gruptur. Sempatik olanlar torako-

lumbal bölgenin yan boynuzunda nukleus intermediolateralis'i oluştururlar. Bunlar 45

mikron çapında, ovoid veya mekik biçimlidir. Bunların sempatik preganglioner lifleri

ön köklerden çıkarak sempatik ganglionlara ulaşır, burada sinaps yaptıkdan sonra

ayrılan

2.Duyusal (Funiküler) nöronlar: Arka boynuzda bulunurlar. Bunların hem nöron

gövdeleri hemde aksonları merkezi sinir sistemi içinde kalır. Bunlar duyusal bağlantı

(ara duyusal bağlantı) nöronlarıdır.

Arka boynuz’da bulunan funiküler hücreler duyusaldır. Bunlar, periferik spinal

ganglion’lardaki duyusal nöronların aksonlarıyla arka kökler içinde medulla spinalise

gelen uyartıyı; dendritleriyle alıp , aksonlarıyla ileten duyusal ara nöronlardır (not:

esas duyusal nöronlar spinal ganglionlardaki nöronlardır, psöydoünipolar tiptirler;

periferden dendritleriyle aldıkları uyarımları aksonlarıyla merkeze aktardıklarından

dolayı bunlara afferent nöronlar da denir. Bu psöydoünipolar nöronların terminal

uçları reseptörler olarak bilinirlerler, ortak genel özellikleri; bir sitimülasyona bağlı

olarak uyarım üretmeleridir. Uyarımın orijinine bağlı olarak reseptörler üç gruba

ayrılırlar:

1. Exteroceptors; ısı, dokunma, koku, ses, görüntü gibi sitümülasyonlarla

uyarılırlar,

2. Enteroceptors; vücut içinden kaynaklanan sindirim tüpü , mesane, damar içi

dolgunluğu gibi basınç sitimülasyonlarıyla uyarılırlar,

3. Proprioceptors; vücut pozisyonu, kas tonusu, denge gibi işlevleri sağlamak

üzere yine vücut içinden üretilen sitimülasyonlara karşı cevap veren

reseptörler )

Funiküler hücreler arka boynuz içinde iki belirgin nukleus yaparlar. Bir tanesi

arka boynuz tabanının iç kısmında bulunan nukleus dorsalis (Clarke) dir. Nöronların

çapı 70 mikron civarında, şekilleri yuvarlağımsı/poligonaldir. Diğeri arka boynuzun uc

kısmında yerleşik olan nukleus proprius'dur. Bunun nöronlarının çapı yaklaşık 15

mikron, şekilleri üçgenimsi/yıldız/mekik’tir.

Bu funiküler nöronların aksonları aynı taraf veya karşı taraf substansiya

alba’sına geçerek (N. Clarke aksonları aynı taraf, n. proprius aksonları ise karşı

tarafa geçerek ensefalona çıkan traktusları yaparlar) miyelin kılıfı ile sarılır, funikulus

antero-lateralis içinde belirgin demetler (traktus’lar) yaparlar. Bu aksonların

sonlandığı yere göre funiküler nöronlar ikiye ayrılır: 1. Aksonları funikulus lateralis

içinde ansefalon’a çıkanlara suprasegmenter bağlantı nöronları denir. 2. Aksonları

substansiya alba içinde, T şeklinde inen ve çıkan iki dala ayrılıp, her dal 2-6

segment boyunca (fasikulus proprius’u yapıp) medulla spinalis’in gri maddesine geri

dönen nöronlar, komşu segmentler arasında bağlantı kurduklarından bunlara;

intersegmenter bağlantı nöronları denir. Bunlar ulaştıkları komşu segmentin motor

nöronlarıyla sinaps yapar.

3. Golgi II tipi nöronlar: Özellikle arka boynuzda, az sayıdada diğer gri madde

içinde dağılmış küçük nöronlardır. Bunların hücre gövdeleri, dendrit ve aksonları gri

madde içinde kalır, albaya geçmezler. Bu hücrelere intrasegmenter bağlantı

nöronları adı verilir. Bunlar duyusal ve motor nöronlar arasında bağlantı sağlarlar.

Bu açıklamalara göre fizyolojik olarak medulla spinalis grizea’sının ön

boynuzları somatomotor, yan boynuzları vejetatif (visceral) motor, arka boynuzları

duyusaldır.

SUBSTANSİYA ALBA Grizeayı çepeçevre sarmıştır. Esas itibariyle myelinli sinir liflerinden,

nöyrogliya dokusundan ve kapillarlardan oluşmuştur. Substansiya alba’da gliya

hücrelerinin çoğunu fibröz astrositler oluşturur.

Medulla spinalis’in substansiya alba’sında bulunan myelinli sinir liflerinin

yapısal organizasyonun iyi kavranması, medulla spinalis-ansefalon arasındaki

iletişimin ve bu organların fonksiyonel işlevlerinin daha iyi anlaşılmasını

sağlayacaktır. Bu amaçla aşağıdaki bilgileri şekil 2 ile birlikte takip ediniz:

Medulla spinalis substansiya albasındaki sinir tellerinin bazıları ansefalondan

medulla spinalise bilgi iletir, bazılarıda medulla spinalisden ansefalona bilgi iletir.

Bunların tümü, önce üç funikulus ( funiculus: kordon, şerit, huzme ) yaparlar. Bunlar

her iki tarafta birer tane funikulus anterior , funikulus lateralis ve funikulus posterior

’dur.

Funikuluslar içindeki aynı işi yapan sinir lifleri belirgin demetler yaparak

medulla spinalis uzunluğuna paralel traktus (tractus: bir yerden başlayıp bir yere

uzanan liflerin teşkil ettiği demet, yol, band)’lar oluştururlar.

Bu demetlerden bazıları medulla spinalis içinde kalan intersegmenter bağlantı

demetleridir ( fasikulus proprius (o)’u oluştururlar ). Bu demetler medulla spinalis

grizeası içine geri dönerek, ulaştıkları motor nöronlarla veya bağlantı nöronlarıyla

sinaps yaparlar.

Diğer demetler ansefalona çıkan veya ansefalondan medulla spinalise inen

demetlerdir.

Çıkan traktuslar duyu yollarıdır. Bunlar funikulus posterior’un tümünde,

funikulus lateralis ve funikulus anterior’un dış kısımlarında yer alırlar. Funikulus

posterior’da yer alan fasikulus grasilis (1) ve fasikulus kuneatus (2) arka köklerin

liflerinden oluşur ve bilinçli derin duyu uyartılarını bulbus’a iletirler. Funikulus

lateralis’in dış kısımlarında yerleşik olan traktus spinoserebellaris posterior (3) ve

traktus spinoserebellaris anterior (4), traktus spinotalamikus posterior (5) ile funikulus

anterior’un dış kısımlarında yerleşik traktus spinotalamikus anterior (6) arka

boynuzda yerleşik nöronların aksonlarından oluşurlar. Bunlar arka köklerle spinal

ganglionlardan gelen bilinçsiz derin duyuyu ilgili ansefalon kısımlarına iletirler.

MENINKSLER

Santral sinir sistemi yumuşak; kolayca zarar görebilen bir dokudur. Hem yeterli

biçimde korunmaya, hem de beslenmeye gereksinimi vardır. Korunması kranium ve

kolumna vertebralisin kemikleriyle sağlanır. Ayrıca kemiğin iç tarafında meninks

denen 3 yapraklı bağ dokusu zar ile örtülüdür.Dıştan içe;

Duramater (pakimeninks),

Araknoid membran,

Piamater

Duramater (pakimeninks) Anatomik özelliği: altındaki araknoid membrandan potansiyel olarak varolduğu

düşünülen subdural aralık ile ayrılmıştır. Beyin durası ile spinal dura foramen

magnum aracılığıyla birbirleriyle devam etmektedir.

Histolojik yapı: Birbirine paralel yerleşmiş çok sayıda kollojen fibril, az sayıda elastik

fibril ve fibroblastlar bulunan kompakt bağ dokusudur. Az miktarda kan damarı ve

duyu sinirleri bulunur. İç yüzü (m. spinaliste ayrıca dış yüzü) yassı mezenkimal

kökenli mezotel hücresi ile döşelidir. Duranın 2 yaprağı arasında endotelle döşeli

venöz sinuslar bulunur. Bu sinuslar v. jugularis internaya boşalır.

Beyin durası ile spinal dura arasında aşağıda belirtilen farklar vardır:

Beyin durası:

Kafatası kemiklerine sıkıca yapışıktır. Yani kemiğin periostu ile dura sıkıca

bağlanarak bilaminar (2 tabakalı) bir yapı oluştururlar. Dolayısıyla epidural aralık ve

dura dışını kuşatan mezotel hücreleri bulunmaz. Damarlar durayı delip periosta girer.

Dura tubuler bir kılıf şeklinde kafatasından çıkan sinirlerin etrafında dışa doğru

uzanır. Sinirin en dış kılıfı olan epineuriumla kaynaşır. Ancak epidural kanamalarda

spinal duradakine benzer bir epidural aralık oluşur. İçe doğru septumlar yollayarak

kranial boşluğu kavitelere ayırır (falks serebri, tentorium serebelli, diafragma sella

dura uzantılarıdır).

Spinal dura : Kemik ile dura arasında epidural aralık vardır. Dura kemiğe küçük lateral

ligamentlerle asılı durumdadır. Epidural aralıktaki yağdan zengin gevşek bağ dokusu

içinde çok sayıda ven bulunur. Duranın dış ve iç yüzü mezotelle döşelidir. Yine dura

spinal sinirler çevresinde tubuler biçimde uzanır. Septum bulunmaz.

Araknoid membran

Damarsız ince ağ şeklinde bağ dokusudur. Makroskobik olarak örümcek ağına

benzediğinden araknoid membran denir.Beyni saran pia ile araknoid arasında bir

aralık bulunmaktadır (subaraknoidal aralık). Araknoid membranın piaya bakan

yüzünde 2 membranı birbirine bağlayan ve subaraknoidal aralığı bölmelendiren

trabekülalar vardır. Subaraknoidal aralıkta serebrospinal sıvı bulunur. Belirli yerlerde

subaraknoidal aralık genişleyerek sisternaları oluşturur. Sisternalarda trabeküla

nadirdir ya da hiç bulunmaz.Araknoid membran bazı yerlerde durayı parmak şeklinde

delerek, dura içindeki venöz sinuslara açılır, son kısmı biraz genişler, üzeri yassı

hücrelerle örtülü bu uzantılara araknoid villus denir. Bu villuslar, subaraknoidal

aralıktaki serebrospinal sıvının aralıklı olarak venöz sinuslara akmasını sağlayan tek

yönlü valvler olarak kabul edilebilir. Serebrospinal sıvı villusların apeksinden osmozla

venöz sinuslara verilir.Villusların tepesinde dura oldukça incelmiştir. Serebrospinal

sıvı ile venöz kan arasında doku engeli olarak sadece venin endotel tabakası vardır.

Buradaki damarların geçirgenliği vücudun diğer yerlerinde bulunanlara kıyasla daha

azdır. Yaşlılıkla villus bağ dokusu içinde kalsiyum tuzları birikir ve Paccioni granülleri

oluşur.

Piamater

Histolojik yapısı genellikle 2 tabaka olarak tanımlanır: 1. İntimal pia: Beyin dokusuna yakın bulunan, içteki membranöz yapıdaki tabakadır.

Elastik ince retiküler fibrilleri içerir. İntimal piadan sinir dokusu içine fibröz

septumlar şeklinde uzantılar sokulur (m.spinalisin septum mediana posterior). 2. Epipial tabaka: Yüzeyel pia tabakasıdır, kollajen fibriller ve az sayıda

fibroblasttan yapılıdır.

Epipial tabakanın dış yüzü tek katlı yassı mezotel hücreleriyle döşelidir.

Beyin içine giren arterler beraberlerinde pia materi de içeriye sürüklerler,

böylece prekapiller arteriole kadar olan damarlar çevresinde pia mater yer alır.

Damar pia arasında aralığa Wirchow Robins aralığı ya da perivasküler aralık

denir.

Bu aralık kaybolana kadar giderek daralır.

Kapiller çevresinde damar ile sinir dokusunu ayırıcı glia damar ayaklarının

oluşturduğu membrana limitans glia perivaskülaris bulunmaktadır.

Pleksus koroideus

3 ve 4. ventrikülün çatısı, ayrıca yan ventriküllerde kısmen bulunan pianın

ependim altına sokulmasıyla oluşmuş 2 yapraklı membrana tela koroidea denir. Tela

koroideada parmak şeklinde birçok çıkıntılar (vilus) oluşarak yüzeyi genişlemiştir (200

cm2 kadar): böylece pleksus koroideus ismini alır.

Ependim Hücresi Basit kübik ya da silindirik şekillidir. Çıplak gözle görülebilen ependim hücrelerinde,

villusların yanısıra mikrovillusların oluşu yüzeyi çok genişletmiştir.Sitoplazma

mitokondriden zengindir. Yapısal özellik salgı fonksiyonundan çok su transportuna

uygun olduğunu gösterir (Golgi kompleksi iyi gelişmemiş, salgı granülü yok, buna

karşılık bazal kıvrımlar bulunmakta). Fizyolojik çalışmalar beyin-omurilik sıvısı-BOS

(likör serebrospinalis) buradan salındığını göstermektedir.Bu işlem pia damarlarından

filtrasyon yoluyla yapılır.Ependim hücrelerinde az da olsa BOS absorbsiyonu

yapılmaktadır, bazılarında sil bulunur. Ependimal hücreler birbirlerine yan yüzlerinden

sıkıca zonula okludenslerle bağlanmışlardır. Bu bölgedeki kapillerlerin pencereli tipte

olmasına karşın, ekstravasküler materyelin serebrospinal sıvıya girişi ependimal

hücrelerin sıkı yan bağlantılarıyla engellenmiştir.

Stroma: Damardan zengin gevşek bağ dokusudur (pia). Az miktarda fibroblast, az

sayıda kollajen fibril vardır. Çoğu hücreler yassıdır. Makrofajlar yer alır.

PERİFERİK SİNİR SİSTEM

Periferal sinir sistemini; periferik sinirler, bunların yolları üzerinde bulunan

ganglionlar ve sinir sonlanmaları oluşturur. Uyarımların merkezi sinir sistemine veya

merkezi sinir sisteminden ilgili organ veya alt birimlere taşınmasını sağlarlar. Periferal

sinir sistemi, ilişkili bulunduğu doku tipi veya vücut bölgesine bağlı olarak somatik ve

visseral(otonom) sinir sistemi olarak ikiye ayrılır. Somatik sinir sistemi isteme bağlı

olarak çalışan doku ve organlar (iskelet kasları) ile merkezin ilişkisini sağlarken,

visseral (otonom,vejetatif) sinir sistemi istem dışı çalışan doku ve organlar (bezler,

kalb kası, düz kas, sindirim vs) ile merkezi sinir sistemi arasındaki bağlantıyı

gerçekleştirirler.Sinir hücrelerinin uzantıları olan aksonlar kendilerini saran kılıflarla

birlikte sinir teli (sinir fibrili) adını alırlar. Bazı aksonlar tek bir kılıf ( sadece Schwann

kılıfı, neurolemma) ile sarılıdır. Diğer bazıları ise çift kılıf ( içte myelin kılıfı +dışta

Schwann kılıfı) ile sarılmışlardır. Myelin kılıfı bulunmayan sinir tellerine myelinsiz

(unmyelinated) sinir telleri, bulunanlara ise myelinli (myelinated) sinir telleri denir. Bu

kılıfların gelişimi sinir telinin bulunduğu yere göre değişir.

Merkezi sinir sisteminin substansiya grizea’sı içindeki aksonlar myelinsizdir,

bunlar sadece gliyal hücrelerin uzantılarıyla desteklenmişlerdir. Aksonlar substansiya

alba’ya geçince miyelin kılıfı ve hücresel kılıfla sarılırlar. MSS’de Schvann hücreleri

bulunmadığından burada hücresel kılıfı Oligodendrosit’ler yapar. Şüphesiz burada

içteki myelin kılıfı da oligodendrosit’ler tarafından yapılır. Periferik sinir sistemindeki

aksonlardan ise ; otonom ganglionlardan çıkan postganglionik liflerde, nervus

olfaktorius’u oluşturan liflerde ve ince sinir sonlanmalarında myelin kılıfı bulunmaz,

bunlar sadece Schwann hücreleri (neurolemma,neurilemma) kılıfı ile sarılmışlardır.

Diğer yerlerdeki periferik sinirlerde ise tamamen myelinli veya myelinli ve myelinsiz

lifler karışık halde bulunabilir. Birden fazla sayıdaki akson bantları ise daha kalın, fibröz bir tıkız bağ dokusuyla

sarılmıştır. Anatomik siniri en dıştan saran bu sıkı bağ dokusuna ise epineurium adı

verilir. Tüm siniri çevreleyen epinöyriyum Tip I kollagen lifler ve fibroblastlar, damarlar

içerir. Periferik Sinir Sistemi Anatomik olarak;

1. Periferik Sinirler

31 çift spinal sinir

12 çift kraniyal sinir 2. Ganglionlar

Duyu ganglionları

Otonomik ganglionlar

3. Reseptörler

Periferik Sinir Sistemi Fonksiyonel olarak; 1. Somatik sinir sistemi

III,IV,VI,XII. Kraniyal sinirler

31 çift spinal sinir 2. Otonom sinir sistemi

Sempatik sinir sistemi

Torakolumbar

Parasempatik sinir sistemi Kraniosakral III,VII,IX,X

Enterik Sinir Sistemi

Periferik Sinirlerin Bağ Doku Kılıfları

1. Epinörium 2. Perinöriu 3. Endonörium

Sinir telleri, merkezi sinir organlarını terkettikten sonra, tek tek, Schwann

hücresinin dışından ince bir bağ doku ile kuşatılarak sarılırlar ve sinir teli bantları

(fasikulus’ları) oluştururlar. Tek tek sinir tellerini saran bu bağ doku endoneurium adını alır. Endonöyriyum sinir tellerini Schwann hücrelerinin dışından sarar, Tip III

kollagen lifler ve tek tük fibroblastlar içerir, içerdiği kapillarlar sürekli tiptirler.

Endonöyriyumun devamı daha kalın bir bağ doku olarak sinir teli bantlarını

çevresinden sarar ve perineurium adını alır. Perinöyriyum akson gruplarını

çevrelemektedir, Tip I kollagen lifler ve daha sık olan fibroblastlar dairesel tabakalar

oluşturmuştur. Bazal membranlı olan fibroblastlar sitoplazmik uzantılarıyla birbirlerine

sıkıca tutunarak akson grupları etrafında koruyucu bir bariyer oluştururlar.

Fibroblastların bazal membranı + fibroblastların oluşturduğu bu koruyucu bariyer +

endonöyriyum’daki sürekli kapiller yapısı birlikte kan/sinir bariyerini oluşturur. Ganglionlar

Santral sinir sistemi dışında yer alan nöron topluluklarına Ganglion

denir.Santral sistemi içerisinde yer alan nöron topluluklarına ise Nukleus adı

verilir.Ganglionlar dıştan bağ doku kapsülü ile sarılıdır.Ganglionda yer alan nöronlara

ganglion hücresi adı verilir.

Ganglion;

Nöron gövdesi,

Satellit hücresi,

Akson,

Gevşek fibrokollajen bağ dokusundan oluşmuştur.

Ganglionların boyutları oldukca farklılıklar gösterir. Birkaç sinir hücresi gövdesi

içeren büyüklükte ganglionlar olduğu gibi, 50000 veya daha fazla sinir hücresi içeren

büyüklükte ganglionlar da vardır. Her ganglion bağ dokudan bir kapsüla ile sarılmıştır,

bu kapsül büyük ganglionlarda kuvvetli ve sıkı, küçük ganglionlarda ince ve gevşek

olabilir. Kapsülden ayrılan bağ doku ağı sinir hücreleri arasını doldurur. Kollagen ve

retikülin lifleri içeren bu bağ doku içinde kan damarları da bulunur.

Gangliyonlar sinirsel uyarımların aktarımında dağıtım istasyonu olarak iş

gördüklerinden, her gangliyona bir sinir girerken diğeri çıkar. Sinir uyarımının yönü

gangliyonun duyusal veya otonom olmasını belirler.

Morfoloji ve fonksiyonları gözönüne alınarak iki tip ganglion ayırt edilir:

1. Cranio-spinal ganglion’lar (duyusal),

2. Otonom ganglion’lar (motor ganglionlar)

1.Duyu Ganglionları (kranio-spinal) Spinal ganglionlar spinal sinirlerin arka kökleri üzerinde yer alır.Kraniyal

ganglionlar ise V,VII,IX ve X. kafa çiftlerinin üzerinde yer alan ganglionlardır.Ganglion

hücreleri pseudounipolardır.Küçük ganglion hücreleri miyelinsiz ,büyük ganglion

hücreleri ise miyelinlidir. Duyu ganglionları şekil itibari ile fuziformdur.Çapları 15-

25µm’ den 100µm’ye kadar değişir.Ganglion hücreleri etrafında bir sıra yassı satellit

hücreleri yer alır.Nissl granülleri, küçük homojen ve toz benzeri bir görünümdedir.

2.Otonomik Ganglionlar (sempatik-parasempatik) Nöronların ekserisi multipolar ve yıldız şeklindedir.Nöron çapları 15-45 µm,

Aksonları myelinsizdir.,Nissl granülleri, kaba partiküller halinde ve heterojen dağılım

gösterir.

Otonomik Ganglionlar 2’ye ayrılır;

a)Sempatik Ganglionlar (Torako-lumber) Paravertebral ganglionlar(sempatik zincir)

Prevertebral ganglionlar(kollateral)

Modifiye sempatik ganglionlar(adrenal medula),T1-L2,

Sempatik sinirlerin yolu üzerinde bulunurlar. Omuriliğe yakınlıklarına göre,

paravertebral, prevertebral ve terminal (intramural) ganglionlar diye de anılırlar.

Paravertebral olanlar kolumna vertebralis’in her iki yanında ,ona paralel dizilmiş 20-

25 kadar küçük gangliondur. Bunlar birbirine bağlanarak turunkus sempatikus’u

yaparlar. Prevertebral olanlar ilgili sinir pleksuslarında bulunurlar ( mezenterik

ganglionlar, söliak ganglionlar gibi ). Terminal olanlar organların duvarları içine

yerleşmişlerdir.

Medulla spinalis’in kornu lateralis’indeki nukleus intermediolateralis’inden

gelen preganglioner lifler turunkus sempatikus ganglionlarındaki ikincil nöronlarla

sinaps yaparlar. Turunkus sempatikus’tan çıkan postganglioner lifler bir yandan

boyun,yüz ve göğüsteki yapılara gider, diğer yandan rami communicantes grisea

yoluyla spinal sinirlere geçerek periferdeki kan damarları, ter bezleri, kıl kaslarına

ulaşırlar. Preganglioner liflerin bir kısmı ise turunkus sempatikus ganglionlarını sinaps

yapmadan geçer, previsseral ganglionlara gider ve sinaps yapar, buradan çıkan

postganglioner lifler visserlere girer. Sempatik davranan, Adrenal medullasındaki

ganglion hücrelerinde akson bulunmaz Hücre sitoplazması katekolamin’lerle doludur,

hücreler ayrıca sinirlerle uyarıldıklarında salgılarını kana boşaltırlar.

b)Parasempatik Ganglionlar (Kraniyo-sakral)

III,VII ve IX. kafa çiftleri ile S2,S3 ve S4 üzerinde bulunurlar.Merkezi sinir

sisteminin kraniyal bölümünde n. okulomotorius, n. facialis, n. glossofaringeus, n.

vagus ve sakral bölümündeki parasempatik sinirlerin ( sacral 2,3,4) yolu üzerinde

yerleşmiş ganglionlardır. Bunlar visserler yakınında hatta duvarında bulunurlar.

Bunlardan : Ganglion siliare; mm. ciliares ve sphincter pupilla’yı uyarır, preganglioner

lifleri n. okulomotorius içinde gelir. Ganglion submandibulare;Gl. submandibularis’i

uyarır, preganglioner lifleri n. facialis içinde gelir. Ganglion piterygopalatinum göz yaşı

bezi ve burun bezini uyarır, preganglioner lifleri n. facialis içinde gelir. Ganglion

oticum; parotis’i uyarır, preganglioner lifleri n. glossofaringeus içinde gelir. Göğüs ve

karın duvarındaki ganglionlara preganglioner lifler n. vagus içinde gelir. Pelvis

boşluğu içindeki visseral ganglionlara preganglioner lifler sakral parasempatiklerden

gelir.

PERİFERİK SİNİR SONLANMALARI

1.Akson Sonlanmaları(motor sonlanmalar) 2.Dendrit Sonlanmaları(duyu sonlanmaları,reseptörler)

Eksteroseptörler

Proprioseptörler

İnteroseptörler

Özelleşmiş Periferik Reseptörler

A. Mekanoreseptörler

B. Termoreseptörler

C. Noziseptörler

A-Mekanoreseptörler

1-Kapsülasız sinir sonlanmaları

a) Çıplak sinir sonlanmaları b) Merkel diskleri c) Kıl foliküllerinde sinir sonlanmaları

a)Çıplak Sinir Sonlanmaları Sinir lifi sonlanırken özel bir yapı oluşturmaz.Tamamen miyelinsiz olan küçük

dallara ayrılır.Bağdoku kılıfla sarılı değildir.Daha çok epitel,kornea ve bağ dokuda

bulunurlar.

b)Merkel Diskleri

Epidermisin stratum bazalesi tabakasında yer alır.Serbest sinir sonlanmaları ile

temas halindedir.Myelinsiz akson Merkel hücresinin taban kısmında, genişleyerek bir

disk oluşturur.Bu hücrelerin akson sonlanması ile ilgili sitoplazmik bölgelerinde

sinaptik veziküllere benzeyen granüller bulunur.

c)Kıl Foliküllerinde Sinir Sonlanmaları

Kıl foliküllerinin etrafında yer alır.Akson miyelinini kaybeder ve

dallanır.Mitokondriyon yönünden zengindir.Dokunma ile ilgili duyuları alırlar.

2-Kapsülalı sinir sonlanmaları a) Meissner cisimcikleri b) Vater-pacini cisimcikleri c) Ruffini cisimcikleri d) Krause cisimcikleri e) Golgi-tendon organları f) Kas mekikleri

a)Meissner Cisimciği

Bağdoku kılıfıyla sarılıdır.Uzunluğu 80, genişliği ise 30 µm’dir.Uzun ekseni

deri yüzeyine dik olarak yerleşmiştir. Her Meissner cisimciği, 3-4 adet sinir

sonlanması ile onlara ait Schwann hücresindenve bunları dıştan kuşatan

bağdokusundan meydana gelmiştir.Meissner cisimciği,dokunma duyusuna ve temasa

karşı oldukça duyarlıdır.Dermal papilla,ayak tabanı,el ayası,parmak ucu, gözkapağı,

meme başı,dudak ve dilde yaygın olarak bulunurlar.

b)Vater-Pacini Cisimciği Vater-pacini cisimciği yuvarlak veya oval şekillidir.Uzunluğu 1-2mm, genişliği

ise 0.1- 0.7mm kadardır.Konsantrik lameller tarzında bir görünüme sahiptir.Sinir teli

50-60 lamelle sarılmıştır.Lamellerin arasında az miktarda sıvı mevcuttur.Vater-pacini

cisimciği dıştan bir bağdoku kılıfla sarılıdır.Miyelinli akson cisimcik içine girmeden

miyelinini kaybeder.

Vater-pacini cisimciği;

Derin basınç,

Kaba dokunma,

Vibrasyon,

Gerilme gibi hislere duyarlıdır.

Dermis ve hipodermis, meme bezi, avuç içi, parmak ucu, mezenter, eklem

kapsülü, ligamentler, seröz zarlar, pankreas, mesane duvarı ve dış genital

organlarda yaygın olarak bulunur.

c)Ruffini Cisimcikleri

Bu cisimcikler en basit kapsülalı mekanoreseptörlerdir.Her cisimcik 1-2 µm

uzunluğundadır.Akson miyelinini kaybederek cismin içine girer, çok sayıda

dallanmalar yapar. Bu terminal dallar cisimciğin merkezinde daha küçük dallara

ayrılır.Ruffini cisimciği dıştan ince, gevşek bir kapsülle sarılıdır. Bu kapsül kollajen

liflerden ve 4-5 tabakalı modifiye fibroblast hücrelerinden ibarettir. Bu cisimcik

içerisindeki kollajen lifler, dermis ve çevre dokulardaki kollajen liflerle devamlılık

gösterir.Dermis,tırnak yatağı ve eklem kapsülünde bulunur.Sıcaklık duyusu ile ilgili

olduğu düşünülmektedir.

d)Krause Cisimciği Yaklaşık olarak 50 µm çapındadır.Görünüm itibarıyle Vater-Pacini cisimciğine

benzer, ancak daha küçük ve daha basit yapılıdır.Cisimcikteki sinir sonlanması,

miyelinini kaybetmiş olan bir sinir lifinin basit sonlanması şeklindedir.Krause

cisimciğinin özellikle soğuk duyusunu almaya yönelik bir reseptör olduğu

düşünülmekteydi,ancak bu durum kesinlik kazanmamıştır.Dermis, glans penis,

klitoris, dudaklar, muköz membranlar, konjunktiva ve dilde yer alır.

e)Golgi Tendon Organı Kas ve tendon birleşim yerinde bulunur.Bu yapıda afferent sinir lifleri dallanmış olarak

yayılır.Periferinde bir bağdoku kılıf bulunur.Afferent sinir lifleri ilgili oldukları kasın

kasılması ile uyarılır.Oluşan reflex kavsi sayesinde, golgi-tendon organında meydana

gelen impulslar, kendi ilgili oldukları kas üzerinde frenleyici bir etki gösterirler.Ayrıca

golgi-tendon organı, şuurlu proprioseptif duyu denilen gözümüz kapalı iken gövde-

extremitelerin pozisyonu hakkında bilgi verir.Kaslar ve tendonlar hakkında bilgi sahibi

olmamızı sağlar.

f)Kas İğcikleri (Mekikleri) Tüm iskelet kaslarında bulunur. Proprioseptif duyuları alırlar. Kas mekiğinin içer,sinde

bir miktar sıvı bulunuEtrafları bir kapsülle sarılıdır.Kapsülün dışında yer alan komşu

kas liflerine ekstrafuzal kas lifleri denir. Mekik içindeki ince kas liflerine intrafuzal kas

lifleri denir. Her kas mekiği 2 mm uzunluğunda ve 0.5 mm genişliğindedir.Birçok duyu

sinir lifleri kas iğciğinin içerisine girer.Burada bulunan intrafuzal liflerle ilişki kurar.Bu

afferent lifler normal kas tellerinin kasılma durumunu medulla spinalise

iletirler.Gözümüz kapalı iken, gövdenin ve extremitelerin durumu hakkında bilgi

sahibi olmamıza neden olurlar.

SİNAPS Sinapsların İncelenme Yöntemleri

Fizyolojik

Histokimyasal

Elektronmikroskopik yöntemler

Sinaps Morfolojisi Presinaptik membran

Postsinaptik membran

Sinaps aralığı

Sinaptik vezikül

Nörotransmitter madde

Terminal buton

Elektriksel Sinapslar İyon geçişi olur,

Sıkı bağlantılara sahiptir,

Santral sinir sisteminde görülür.

İnsanlarda kalp kası ve düz kaslarda yer alan gap junctionlar ektriksel sinapsların

eşdeğerdir.

Sinapslar asetilkolin ve norepinefrin salgılanmasına göre isimlendirilir,Bunlar;

1-Noradrenerjik Sinapslar Uyarıcı

Noradrenalin salgılarlar

Adrenerjik sinirlerde görülür

Sinaptik veziküllerin içeriği yoğundur

Sempatik sinirlerin postgangliyonik liflerinde bulunurlar.

2-Kolinerjik Sinapslar Uyarıcı

Asetilkolin salgılarlar

Motor nöronlarda görülür

Parasempatik sinirlerde rastlanır

Sempatik sinirlerin pregangliyonik liflerinde görülür

Sinaptik veziküllerin içeriği saydamdır

Santral Sinir Sistemindeki Sinapslar Histamin Serotonin

Glisin

Glutamat

Gama amino bütirik asit(GABA) salgılarlar.

Sinaps Sınıflandırılması 1-İmpuls iletimine göre

Elektriksel sinapslar

Kimyasal sinapslar 2-Nörotransmitter madde salınımına göre

kolinerjik sinapslar

noradrenerjik (adrenerjik) sinapslar

dopaminerjik sinapslar

gabanerjik sinapslar v.s 3-Morfolojik olarak

Aksodendritik sinaps

Aksosomatik sinaps

Aksoaksonik sinaps

Dendrodendritik sinaps

4-Fizyolojik olarak

Uyarıcı sinapslar

İnhibe edici sinapslar

Sinaps aralığına salınan nörotransmitter maddeler

Asetilkolin Serotonin Aspartat Enkefalinler

Katekolaminler Aminoasitler Nitrik oksit VIP

Norepinefrin GABA Küçük Peptidler Kolesistokinin

Epinefrin Glutamat Substans P Nörotensin

Dopamin Glisin Hipotalamik salgılatıcı hormonlar

KAYNAKLAR Gartner LP, Hiatt JL. Color Textbook of Histology W.B. Saunders Company, Philedelphia, 2006 Junqueira LC, Carneiro J. Basic Histology, Text & Atlas. Lange Medical Books McGraw-Hill, New York, 2003 Tekelioğlu, M.: Genel Tıp Histolojisi, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş.Himaye-i Etfal Sk.No:13-15 Cağaloğlu / İstanbul, 1993 Ross M.H., Pawlina W., Histology A Text and Atlas, Fourth Edition, Lippincott Williams & Wilkins Company, Baltimore, 2006 Young B, Heath JW. Wheater’s Functional Histology a Text and Colour Atlas, 4th edn. Edinburgh, Churchill Livingstone, 2000:133