snelweg naar een digitale topregio · uitgeverij lannoocampus maakt deel uit van lannoo uitgeverij,...
TRANSCRIPT
BW.indd 1 7/03/19 13:37
D/2019/45/253 – ISBN 978 94 014 6142 9 – NUR 800
Vormgeving omslag en binnenwerk: Keppie & KeppieSamenstelling tekst: Pieter LeuridanFoto’s: Vincent Callot, Stephanie Fraikin, Wim Kempenaers, Stefaan Van Hul
© Voka – Kamer van Koophandel Antwerpen-Waasland & Uitgeverij Lannoo nv, Tielt, 2019.
Uitgeverij LannooCampus maakt deel uit van Lannoo Uitgeverij, de boeken- en multimediadivisie van Uitgeverij Lannoo nv.
Alle rechten voorbehouden.Niets van deze uitgave mag verveelvoudigd worden en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, fotokopie, microfilm, of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Uitgeverij LannooCampus Vaartkom 41 Postbus 232023000 Leuven 1100 DS AmsterdamBelgië Nederland www.lannoocampus.be www.lannoocampus.nl
BW.indd 2 7/03/19 13:37
SNELWEG NAAR EEN DIGITALE TOPREGIO
BW.indd 3 7/03/19 13:37
39
61
19
111
85
135 161
BW.indd 4 7/03/19 13:37
Inhoud
Voorwoord
Racen in de binnenbaan 7
DEEL 1 STUWMOTOREN 11
Industrie: investeringsgolf spoelt crisis weg 19
Haven: Antwerpen ligt op recordkoers 39
Diamant: karaattaks luidt keerpunt in 61
DEEL 2 INNOVATIEWERVEN 81
Nieuwe mobiliteit en logistiek 85
Nieuwe zorgeconomie 111
Nieuwe arbeidsmarkt 135
Hotspot Antwerpen 161
Epiloog 183
Bedanking 185
161
BW.indd 5 7/03/19 13:37
BRENG DE FOTO’S TOT LEVEN
Dit Routeplan gaat over beweging, vooruitgang, vernieuwing. Naast sommige foto’s staat een QR-code. Scan ze met een app op je smartphone, zo zie je de inhoud van het boek ook letterlijk in beweging.
BW.indd 6 7/03/19 13:37
7
Voorwoord
Racen in de binnenbaan
Als we drie woorden uit dit boek moeten onthouden, dan zijn het deze: ambitie, co-creatie en uitmuntendheid. We verklaren ons nader. In Antwerpen en het Waasland is het Routeplan inmiddels een begrip. Voor de derde keer al zet Voka — Kamer van Koophandel Antwerpen-Waasland een strategisch toekomstplan in de steigers dat diep geworteld is in het economische weefsel van deze regio. Zo een gede-tailleerde ambitienota vraagt durf en lef. Want aan het eind van de rit word je gegarandeerd met je neus op de resultaten gedrukt. Het komt er dus vooral op aan om medestanders te vinden die je dromen en enthousiasme delen en ownership willen opnemen, zoals dat dan met een modern woord heet.
Routeplan 2025 zet die ijzersterke traditie van co-creatie verder. Net als alle voorgaande keren is dit Routeplan het resultaat van een breed stakeholdersoverleg, waar meer dan honderd gevestigde ondernemers, jonge starters, CEO’s, captains of industry, academici en onderzoekers bij betrok-ken waren. We vertrekken zoals steeds vanuit onze drie economische stuwmotoren: haven, industrie en diamant. Daarop werden vier belangrijke innovatiewerven geënt: arbeidsmarkt, transport en logistiek, zorgeconomie, en Antwerpen als magneet voor brains en talent.
Inzake ondernemerschap en innovatie hebben de deelne-mende stakeholders de lat voor zichzelf erg hoog gelegd. In elk hoofdstuk geven ze ook een aantal heldere en krachtige
BW.indd 7 7/03/19 13:37
8
beleidsaanbevelingen. Want als zo’n select gezelschap samen hun schou-ders onder iets wil zetten, mag je ook van onze overheden verwachten dat ze doen wat nodig is om die ambities waar te maken. Door onze disfunctionele arbeidsmarkt, onze gebrekkige verkeersinfrastructuur en ingewikkelde re-gelgeving moeten we te vaak een race lopen in de buitenbaan. Terwijl we met onze centrale ligging, de kracht van onze economische stuwmotoren en ons menselijk kapitaal, alle troeven in huis hebben, om overal in de kop van het Europese peloton te strijden.
Een aantal ondernemers en experts komen in dit boek ook zelf aan het woord. Het valt op hoe eensgezind ze zijn in hun analyse van de problemen en evoluties die de welvaart van onze regio bedreigen. De oplossingen die ze aanreiken zijn vaak technologisch vooruitstrevend maar soms ook geniaal eenvoudig van aard. Een constante daarbij is de bereidheid om ver over de grenzen van de eigen sector en van de eigen regio te kijken. Maar wel met een focus op de nabije toekomst.
Misschien is die kortere horizon wel het bepalende kenmerk waarmee Rou-teplan 2025 zich onderscheidt van de vorige visies die de Kamer heeft gelan-ceerd. De wereld van 2020 is niet meer die van 2012. De globalisering en de digitale revolutie hebben een paradigmaverschuiving veroorzaakt. Onze eco-
ro
ut
ep
la
n 2
02
5
BW.indd 8 7/03/19 13:38
9nomische omgeving is in een paar jaar tijd een stuk onvoorspelbaar-der en dynamischer geworden. Een start-up of middelgrote kmo kan vandaag met één briljant idee een hele sector ontwrichten. Een on-line retailer kan zomaar beslissen om de traditionele spelers uit het containertransport of de diamant-handel het vuur aan de schenen te leggen. We zien ICT-bedrijven die auto’s bouwen en medische applicaties op de markt brengen. De deeleconomie die begon als een randfenomeen onder studenten en start-ups verovert in razend tempo alle domeinen van het openbare leven. Mobiliteit, kantoorruimte, energie, freelancearbeid, … het
is allemaal via deelplatformen beschikbaar. En ga er maar vanuit dat shared transport en shared labor, de komende jaren ook hun weg zullen vinden naar b2b-toepassingen.
Dit boek is geen pleidooi om ons hiertegen af te zetten. Integendeel, het is net een oproep om ermee aan de slag te gaan. Antwerpen-Waasland heeft een van de grootste concentraties aan universiteiten, hogescholen en onder-zoeksinstellingen in Europa. Het kom erop aan om al dat talent en kennis op een slimme manier te ontginnen en de brug te slaan met de economische sterkhouders in de regio. Met dit Routeplan heeft de Kamer van Koophandel Antwerpen-Waasland zichzelf de rol van aanjager en matchmaker toebe-deeld. Dat wil zeggen dat ze de komende jaren de juiste partijen rond de tafel wil brengen, en de dynamiek wil creëren om al die ambitieuze projecten en ideeën tot leven te wekken. Afspraak in 2025, in de binnenbaan!
Jo De Backer, voorzitterLuc Luwel, gedelegeerd bestuurder Voka — Kamer van Koophandel Antwerpen-Waasland
vo
or
wo
or
d
Fo
to P
iete
r V
an
Ho
oyd
on
k
BW.indd 9 7/03/19 13:38
BW.indd 10 7/03/19 13:38
11DEEL 1STUWMOTOREN
De drietraps-raket van de Vlaamse economie
De economische lay-out van Antwerpen-Waasland (arrondissementen Antwerpen en Sint-Niklaas) is niet alleen een unicum in Europa. De combinatie van een wereldhaven, een (petro)chemische cluster en een we-reldhandelscentrum voor diamant op een oppervlakte van amper 1475 vierkante kilometer kent zelfs wereld-wijd zijn gelijke niet. Dankzij hun unieke wisselwer-king vormen deze stuwmotoren al jaren de drietrapsra-ket van de Vlaamse economie.
Door zijn centrale ligging is de regio Antwerpen-Waasland ideaal gepositioneerd ten opzichte van Noordwest-Europa. Hoewel Noordwest-Europa slechts 10% van het totale Euro-pese grondgebied beslaat, wonen 30% van alle Europeanen er, en wordt er 40% van het Europese bnp geproduceerd. Dat
BW.indd 11 7/03/19 13:38
12
st
uw
mo
to
re
n
maakt van Antwerpen de gedroomde draaischijf voor klassieke goederenstro-men, maar ook voor energiedistributie, logistieke en e-commerceplatformen, circulaire economie en allerhande industriële activiteiten.
Het is dus geen toeval dat de Antwerpse haven ook de thuishaven is van de grootste geïntegreerde (petro)chemische cluster in Europa. De combinatie van een geavanceerd logistiek platform en de beschikbaarheid van hoogge-schoolde en productieve werknemers maken het havengebied extra interes-sant voor internationale investeerders. De clustervoordelen en de hoge spe-cialisatiegraad oefenden de voorbije decennia vooral op de chemiesector een onweerstaanbare aantrekkingskracht uit. De historische aanwezigheid van een diamantcentrum in het hart van de stad geeft de internationale uitstra-ling van Antwerpen nog een extra boost.
Dankzij deze unieke waardeketen vertegenwoordigt de regio Antwerpen-Waasland bijna een kwart van de totale bruto toegevoegde waarde in Vlaan-deren, een vijfde van de Vlaamse tewerkstelling en investeringen en meer dan 30% van de uitvoer van goederen en diensten.
BW.indd 12 7/03/19 13:38
13
de d
rie
tr
ap
sr
ak
et v
an d
e vl
aa
ms
e ec
on
om
ie
Qua werkgelegenheid zijn er tussen 2007-2016 32.300 arbeidsplaatsen bij-gekomen, wat overeenkomt met een toename van tweeduizend extra jobs per jaar. Ook de rest van Vlaanderen stond natuurlijk niet stil, waardoor het aan-deel van de regio Antwerpen-Waasland in de Vlaamse en Belgische werkge-legenheid vrijwel constant is gebleven. Uitgesplitst per sector zien we over de laatste vijf jaar wel een daling in de industrie en in de groot- en kleinhandel. Sterke stijgers zijn dan weer informatica (+ 3000), vervoer en opslag (+ 1000).
Wanneer we dieper ingaan op de evolutie van de andere indicatoren stellen we vast dat de regio Antwerpen-Waasland, ondanks de mooie groeicijfers, op het vlak van bruto toegevoegde waarde en uitvoer wat relatief aandeel heeft verloren. Over de afgelopen tien jaar groeide de totale economische output van Vlaanderen namelijk iets sneller dan die van Antwerpen-Waasland. Daar is een simpele verklaring voor: andere Vlaamse regio’s hebben de jongste jaren ook een versnelling gezet op economisch vlak, wat we alleen maar kun-nen toejuichen.
EVOLUTIE PRIVATE WERKGELEGENHEID PER SECTOR
Evolutie 2017 2012
0
50
100
150
200
250
300
0
10.000.000
20.000.000
30.000.000
40.000.000
50.000.000
60.000.000
70.000.000
1980
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
61179
2550
2408
27606
70232
25363
14994
2269
395
6250
15866
372.084
56209
2458
2417
27520
66994
26320
16335
1920
380
9272
15679
384.814
-50.000 0 50.000 100.000 150.000 200.000 250.000 300.000 350.000 400.000
Industrie
Productie en distributie van elektriciteit, gas,
stoom en gekoelde lucht
Water-, afval en afval-waterbeheer
Bouwnijverheid
Groot- en detailhandel
Vervoer en opslag
Horeca
Uitgeverijen enaudiovisuele bedrijven
Telecommunicatie
Informatica
Financiële activiteitenen verzekeringen
Algemeen totaal
9
947
1341
3022
12730
-4970
-92
-86
-3238
-349
-15
-187
bron: Belfirst
BW.indd 13 7/03/19 13:38
14
Wat de uitvoer van goederen en diensten betreft, toont de grafiek ook duidelijke schommelingen over de geanalyseerde periode 2006 – 2015. Waar de regio in 2006 nog 31,5% van de Vlaamse uitvoer vertegenwoordigde is dit cijfer in 2015 gedaald naar 28,8%.
BRUTO TOEGEVOEGDE WAARDE
AW/VL
0
50
100
150
200
250
300
0
10.000.000
20.000.000
30.000.000
40.000.000
50.000.000
60.000.000
70.000.000
1980
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
23,4
23,6
22,7
23,123,2
23
22,7 22,7
22,9
22,8
22
22,5
23
23,5
24
2007 2008 2009 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
22,7 22,6 22,5 21,8
24,8 25,7 25,1 24,7 24,4
21,8
31,5 31,1 31,5 30,9
34,4 35,234 33,1 32,2
28,8
0
5
10
15
20
25
30
35
40
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
12,213 13,1 12,9
12,2 12 12 12,113,1
12,4
19,6
20,9 21,1 20,919,6 19,4 19,2 19,4
21,2 20,7
0
5
10
15
20
25
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
bron: Belfirst
st
uw
mo
to
re
n
UITVOER GOEDEREN EN DIENSTEN
AW/België AW/VL
0
50
100
150
200
250
300
0
10.000.000
20.000.000
30.000.000
40.000.000
50.000.000
60.000.000
70.000.000
1980
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
23,4
23,6
22,7
23,123,2
23
22,7 22,7
22,9
22,8
22
22,5
23
23,5
24
2007 2008 2009 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
22,7 22,6 22,5 21,8
24,8 25,7 25,1 24,7 24,4
21,8
31,5 31,1 31,5 30,9
34,4 35,234 33,1 32,2
28,8
0
5
10
15
20
25
30
35
40
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
12,213 13,1 12,9
12,2 12 12 12,113,1
12,4
19,6
20,9 21,1 20,919,6 19,4 19,2 19,4
21,2 20,7
0
5
10
15
20
25
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
bron: Belfirst
BW.indd 14 7/03/19 13:38
15Nieuwe investeringen zijn net als exportactiviteiten sterk onderhevig aan conjunctuurschommelingen. Maar hier blijft het gewicht van de Antwerpse regio in het totaal van de Vlaamse investeringen min of meer constant rond de 21% schommelen. De verwachting hier is dat de regio zijn positie de ko-mende jaren aanzienlijk zal versterken. In de Antwerpse industrie staat een aantal miljardeninvesteringen op stapel die nog niet in de statistieken zijn verrekend. Om een idee te geven: tussen 2013 en 2018 werd er in de industri-ele sites in het havengebied 4,97 miljard euro geïnvesteerd.
KERNCIJFERS
Antwerpen-Waasland beslaat 11% van de Vlaamse oppervlakte maar verte-genwoordigt:
» 20% van de Vlaamse bevolking (1.293.756 inwoners)» 20% van alle ondernemingen in Vlaanderen» 19% van het totaal belastbaar inkomen van Vlaanderen» 30% van alle vastgoedverkopen» 39% van alle Sevesobedrijven» 76% van de Vlaamse haventrafiek
de d
rie
tr
ap
sr
ak
et v
an d
e vl
aa
ms
e ec
on
om
ie
BRUTO-INVESTERINGEN
AW/België AW/VL
0
50
100
150
200
250
300
0
10.000.000
20.000.000
30.000.000
40.000.000
50.000.000
60.000.000
70.000.000
1980
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
23,4
23,6
22,7
23,123,2
23
22,7 22,7
22,9
22,8
22
22,5
23
23,5
24
2007 2008 2009 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
22,7 22,6 22,5 21,8
24,8 25,7 25,1 24,7 24,4
21,8
31,5 31,1 31,5 30,9
34,4 35,234 33,1 32,2
28,8
0
5
10
15
20
25
30
35
40
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
12,213 13,1 12,9
12,2 12 12 12,113,1
12,4
19,6
20,9 21,1 20,919,6 19,4 19,2 19,4
21,2 20,7
0
5
10
15
20
25
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
bron: Voka – Kamer van Koophandel Antwerpen-Waasland
BW.indd 15 7/03/19 13:38
16 ‘Onze platformstrategie werkt als een vliegwiel’
Luc Luwel, gedelegeerd bestuurder Voka –
Kamer van Koophandel Antwerpen-Waasland
‘De strategie om de drie sleutelspelers van onze regionale economie te integreren in platformen is een van de belangrijkste verwezenlijkingen uit het vorige Routeplan’, zegt Luc Luwel, gedelegeerd bestuurder van Voka— Kamer van Koophandel Antwerpen-Waasland.
Dankzij haar nauwe banden met de lokale industrie heeft Voka — Kamer van Koophandel Antwerpen-Waasland bij de opmaak van het eerste Routeplan een duidelijk gestructureerde industriewerking uitgebouwd. ‘Sinds 2005 vormt het Platform Industrie, dat is samengesteld uit 21 industriële sleutel-spelers, de brug tussen de industrie in de regio en de lokale overheden’, legt Luc Luwel uit. ‘Deze werking is ondertussen verder uitgebouwd: samen met de Kamers Kempen en Mechelen hebben we in 2012 het peer-learning pro-gramma Lead Plants & Lead Companies opgezet, dat Vlaamse productieves-tigingen met internationale wortels en Vlaamse fabrieken met internationale ambities helpt om hun concurrentiekracht op wereldschaal te versterken.’
st
uw
mo
to
re
n
BW.indd 16 7/03/19 13:38
17
In 2017 zette die werking zich verder met het Industrieforum dat de industrie in de provincie Antwerpen internationaal ijkt en nieuwe trends signaleert. Luc Luwel: ‘De kracht van zo’n nauwe samenwerking is dat je voortdurend het gelijke speelveld bewaakt en vanuit de industrie met één stem spreekt als er belangrijke beleidsbeslissingen moeten worden genomen. Dat is belangrijk in tijden waarin bedrijven voor grote uitdagingen staan zoals technologische transities of het massaal moeten opleiden en bijscholen van medewerkers.’
‘Daarom hebben we in 2014 stappen ondernomen om Alfaport, dat de vier-honderd belangrijkste werkgevers in haven en logistiek verenigt, te integre-ren in de Kamer Antwerpen-Waasland. En als sluitstuk hebben we in 2016 een alliantie gesloten met het AWDC, dat 1.700 Antwerpse diamantbedrijven ver-tegenwoordigt. Gaandeweg zagen we dat die platformen elkaar versterkten in belangrijke, sectoroverschrijdende thema’s zoals mobiliteit, arbeidsmarkt of douane. Op die manier werkt onze platformstrategie dus als een vliegwiel voor de hele economie.’
Ook nu weer nemen de drie stuwmotoren een prominente plaats in binnen Routeplan 2025. Dit keer tekenden ze vanuit hun geïntegreerde structuur elk zelf hun visie en toekomstplannen voor de komende jaren uit. In de volgende hoofdstukken lichten we die uitgebreid toe.
de d
rie
tr
ap
sr
ak
et v
an d
e vl
aa
ms
e ec
on
om
ie
BW.indd 17 7/03/19 13:38
BW.indd 18 7/03/19 13:38
19
Stuwmotor 1: Industrie
Investerings-golf spoelt crisis weg
Chemie en petrochemie vormen industriële ruggengraat
De industriële cluster in het Antwerps-Wase haven-gebied incasseerde tussen 2008 en 2011 rake klappen. Maar aan de vooravond van het nieuwe decennium lijken die crisisjaren helemaal verteerd. Tussen 2015 en 2019 investeerde de Antwerpse industrie liefst vijf miljard euro in schone processen, nieuwe duurzame materialen en in Industrie 4.0-gerelateerde technolo-gieën. Die investeringsgolf bevestigt dat het vertrou-wen terug is.
Momenteel zijn er 288 industriële vestigingen actief in de re-gio Antwerpen-Waasland. Een derde van die vestigingen be-vindt zich in het 12.086 hectaren grote havengebied. Samen realiseren zij een toegevoegde waarde van 14,7 miljard euro en stellen ze volgens de meest recente cijfers (Belfirst, 2018) 46.416 personen tewerk. Zeven vestigingen hebben meer dan duizend voltijdse equivalenten op de payroll.
De (petro)chemie vormt de industriële ruggengraat. Ant-werpen is nog steeds de grootste petrochemische cluster van Europa en tweede grootste ter wereld (na Houston, Texas).
BW.indd 19 7/03/19 13:38
20 Ze staat voor bijna 60% van de industriële toegevoegde waarde van de regio en 42% van de directe tewerkstelling.
INDUSTRIËLE TOEGEVOEGDE WAARDE ANTWERPEN-WAASLAND (IN EURO)
petrochemie voeding metaalbewerking / technologie andere
INDUSTRIËLE TEWERKSTELLING ANTWERPEN-WAASLAND (IN VTE)
petrochemie voeding metaalbewerking / technologie andere
18.957 (41%)
4.803 (10%)
14.058 (30%)
8.598 (19%)
8.694.914.841 € (59%)
1.725.836.082 € (12%)
2.333.667.259 € (16%)
1.901.252.390 € (13%)
andere (88)
metaalbewerking / technologie (85)
voeding (63)
(petro)chemie (52)
0
50
100
150
200
250
300
0
10.000.000
20.000.000
30.000.000
40.000.000
50.000.000
60.000.000
70.000.000
1980
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2.745.200.000 €
2.163.250.000 €
67.000.000 €
18.957 (41%)
4.803 (10%)
14.058 (30%)
8.598 (19%)
8.694.914.841 € (59%)
1.725.836.082 € (12%)
2.333.667.259 € (16%)
1.901.252.390 € (13%)
andere (88)
metaalbewerking / technologie (85)
voeding (63)
(petro)chemie (52)
0
50
100
150
200
250
300
0
10.000.000
20.000.000
30.000.000
40.000.000
50.000.000
60.000.000
70.000.000
1980
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2.745.200.000 €
2.163.250.000 €
67.000.000 €
bron: Voka – Kamer van Koophandel Antwerpen-Waasland
bron: Voka – Kamer van Koophandel Antwerpen-Waasland
st
uw
mo
to
re
n
grafiek 1.1
grafiek 1.2
BW.indd 20 7/03/19 13:38