słowa wolności

Słowa wolności – CEO 2006

1

1. Mowa Peryklesa z Wojny peloponeskiej Tukidydesa (V w. p.n.e.)

Długoletni przywódca Aten, Perykles (ok.500-429 p.n.e.), rozszerzył i wzmocnił ustrój demokratyczny. Mowa pogrzebowa Peryklesa, którą odnajdujemy w Wojnie peloponeskiej wielkiego greckiego historyka Tukidydesa, najpewniej nigdy w tej formie nie została wygłoszona. Mimo to pozostaje ona najbardziej znanym świadectwem mówiącym o tym, co staroŜytni Ateńczycy uwaŜali za szczególnie cenne w demokracji. Z mowy tej wynika, Ŝe demokratycznemu ustrojowi towarzyszył specyficzny styl Ŝycia, oparty na obywatelskiej wolności. Wolność, o której mówi Perykles, zdaje się bardzo podobna do tej, jaka jest podstawą współczesnej demokracji liberalnej. Trzeba jednak pamiętać, Ŝe dla Greków równie waŜny, a chyba nawet waŜniejszy, był inny aspekt wolności – to, Ŝe dzięki niej mogli współuczestniczyć w decydowaniu o celach i działaniach swojej wspólnoty. Właśnie dlatego dla Ateńczyków to agora była najwaŜniejszym miejscem praktykowania wolności.

1. Jaka jest najwaŜniejsza zasada, która zdaniem Peryklesa organizuje Ŝycie publiczne w demokratycznych Atenach? 2. W jaki sposób karane jest w Atenach sprzeniewierzenie się prawom niepisanym? Jakie podobieństwa dostrzegasz między staroŜytną ateńską demokracją a współczesną demokracją?


2

2. Platon Państwo (IV w. p.n.e.)

W Państwie rozmówcy (przede wszystkim Sokrates, który jest najwaŜniejszą postacią dialogu) zastanawiają się nad tym, czym jest sprawiedliwość i jaki porządek polityczny mógłby zostać uznany za najdoskonalszy i najbardziej sprawiedliwy. RozwaŜają wady i zalety róŜnych ustrojów, próbując równocześnie pokazać, jaki styl Ŝycia i typ mentalności jest dla kaŜdego ustroju najbardziej charakterystyczny. Demokracja nie zyskuje zbyt wielkiego uznania w ich oczach – zestawiają bardzo długą listę jej ułomności. Co ciekawe, choć współczesna demokracja bardzo róŜni się od staroŜytnej, to jednak takŜe obecnie wielu krytyków demokracji formułuje bardzo podobne zarzuty do tych, jakie znamy z dzieła Platona (Ŝyjącego w latach ok. 427-347 p.n.e.).

1. O jakich ułomnościach demokracji jest mowa w Państwie? 2. W jaki sposób zdaniem rozmówców demokracja wpływa na styl Ŝycia?

Zostań obrońcą demokracji – spróbuj odpowiedzieć na zarzuty sformułowane w Państwie.


3

3. Arystoteles Polityka (IV w. p.n.e.)

W tym fragmencie Polityki grecki filozof i uczony Arystoteles (384-322 p.n.e) dowodzi, Ŝe Ŝycie w państwie jest ludzkim przeznaczeniem, czymś naturalnym i nieodzownym dla kaŜdego z nas. Wiele ze specyficznie ludzkich właściwości – mowa, umiejętność odróŜniania tego, co sprawiedliwe i niesprawiedliwe – warunkuje to, Ŝe tylko w państwie człowiek moŜe być w pełni człowiekiem i tylko wtedy jego Ŝycie moŜe być dobre. Współcześnie taki sąd moŜe się wydawać zbyt kategoryczny – zgodzilibyśmy się wszyscy, Ŝe czymś nieodzownym dla człowieka jest na pewno społeczeństwo, ale związek między człowieczeństwem i istnieniem państwa stałby się przedmiotem sporów. Pamiętajmy jednak, Ŝe staroŜytni Grecy nie czynili rozróŜnienia między sprawami politycznymi i społecznymi – dlatego właśnie sławna formuła Arystotelesa jest tłumaczona dwojako: „Człowiek jest istotą społeczną” albo teŜ „Człowiek jest istotą polityczną”.

1. Dlaczego zdaniem Arystotelesa człowiek jest istotą stworzoną do Ŝycia w państwie? 2. Czym róŜni się według Arystotelesa człowiek od innych stworzeń, które takŜe Ŝyją we wspólnotach?

Czy Twoim zdaniem we współczesnym świecie człowiek moŜe Ŝyć bez państwa?


4

4. Cyceron O państwie (I w. p.n.e.)

Cyceron (106-43 p.n.e) – rzymski orator, polityk i filozof w swoich dziełach (O państwie; O prawach) głosił pochwałę rządów prawa i republiki. Mówiąc o republice, czyli rzeczpospolitej, Cyceron podkreśla, Ŝe nie jest tak, iŜ kaŜda ludzka zbiorowość zasługuje na to miano. Republika to wspólnota obywateli złączonych przez gotowość działania na rzecz dobra wspólnego (łac. res publica). Jej trwanie przynosi obywatelom wiele poŜytku, jednak muszą oni pamiętać, Ŝe istnienie republiki zaleŜy wyłącznie od nich samych, od ich wysiłków i starań. Fundamentalne znaczenie w republice odgrywa takŜe prawo, któremu wszyscy obywatele muszą się podporządkować.

1. Co odróŜnia republikę od innych ludzkich zbiorowości? 2. Jaki jest związek prawa stanowionego z prawem przyrodzonym?

Co Twoim zdaniem stanowi dobro wspólne dla współczesnych Polaków?


5

5. Św. Tomasz z Akwinu O władzy (ok.1266 r.) Święty Tomasz (1225-1274) – dominikanin, filozof i teolog – w swym dziele O władzy za najlepszy ustrój uznaje monarchię. Nie znaczy to jednak, Ŝe jego zdaniem władza królewska jest nieograniczona. Władca jest obowiązany do mądrego rządzenia, to znaczy takiego, które zapewni poddanym pokój, bezpieczeństwo i sprawiedliwość. Święty Tomasz podkreśla teŜ, Ŝe choć chrześcijanie winni być posłuszni królowi, to jednak gdy władca staje się tyranem i naduŜywa władzy, mają prawo go obalić. Poddani mogą więc stawić opór królowi, który zapomniał, Ŝe jest nie tylko panem, ale i sługą prawa.

1. W jaki sposób społeczność moŜe próbować uchronić się od tyrańskich rządów? 2. W jakiej sytuacji społeczność ma prawo obalić króla?

Czy dzisiaj obywatele mają prawo występować przeciwko władzy? Uzasadnij swoją odpowiedź.


6

6. Konfederacja warszawska (1573 r.) Konfederacja warszawska zawiązana została w 1573 roku w celu zagwarantowania pokoju i tolerancji religijnej między wyznaniami chrześcijańskimi. Nie naleŜy jednak sądzić, Ŝe to początek polskiej tradycji tolerancji – jest to raczej potwierdzenie w pisemnej formie zasad, które juŜ od dziesięcioleci kształtowały relacje między „róŜniącymi się w wierze” w Polsce. Bezpośrednią przyczyną spisania tych zasad był lęk przed nowym władcą – Henrykiem Walezym z dynastii Burbonów. Henryk Walezy był bowiem w swojej ojczyźnie, Francji, zamieszany w rzeź hugenotów (kalwinistów) w noc św. Bartłomieja. Polacy obawiali się, Ŝe objęcie przez Henryka polskiego tronu moŜe doprowadzić do zerwania pokoju religijnego. Postanowienia konfederacji warszawskiej zostały włączone do tzw. artykułów henrykowskich, których zaprzysięŜenie było warunkiem objęcia polskiego tronu. Jak to wprost powiedział Henrykowi jeden z polskich posłów: „Jeśli nie zaprzysięgniesz, nie będziesz panował”.

1. Przedstaw historyczny kontekst zawiązania konfederacji warszawskiej. 2. Jaki model wzajemnych stosunków między wyznawcami róŜnych religii ustanawiała konfederacja warszawska?

Czy Twoim zdaniem Polacy są takŜe obecnie narodem tolerancyjnym?


7

7. Łukasz Opaliński Obrona Polski (1648 r.) W 1612 roku angielski pisarz John Barclay bardzo krytycznie opisał ustrój Polski w swym dziele Icon animorum. Na zarzuty odpowiedział w ponad trzydzieści lat później w Obronie Polski Łukasz Opaliński (1612-1662), pisarz polityczny i satyryk. Przedstawił on Polskę jako kraj wolności, demokracji i pokoju, zamieszkany przez wolnych ludzi, którzy nienawidząc niewoli, działają na rzecz swej ojczyzny nie z rozkazu czy przymusu, ale z przywiązania i poczucia obowiązku. Opaliński nie zawsze jednak równie przychylnie przedstawiał polski system polityczny. W Rozmowie plebana z ziemianinem na przykład bardzo surowo ocenił zrywanie sejmów i naduŜywanie „złotej wolności”.

1. Co Łukasz Opaliński uwaŜa za największy skarb polskiej tradycji politycznej? 2. Czym zdaniem Opalińskiego róŜni się pozycja króla w Polsce?

„Zajmujemy się Rzecząpospolitą, gdy nam się tak podoba.” Czy uwaŜasz, Ŝe dobrowolne przyjmowanie powinności obywatelskich wystarczy, by zapewnić pomyślność Rzeczpospolitej?


8

8. John Locke Drugi traktat o rządzie (1689 r.)

Drugi traktat o rządzie poświęcony został wyjaśnieniu, w jaki sposób powstaje władza i dlaczego ludzie powinni być jej posłuszni. John Locke (1632-1704) – filozof, myśliciel liberalny – proponuje nam eksperyment: wyobraźmy sobie, Ŝe kiedyś ludzie Ŝyli w stanie natury, kiedy nie było państw, ani Ŝadnej władzy. Choć wszyscy ludzie jako stworzeni przez Boga od swego urodzenia mieli prawo do Ŝycia, wolności i własności, to jednak w stanie natury nie istniała Ŝadna siła, która mogłaby zapewnić im bezpieczeństwo. Brakowało takŜe neutralnego arbitra, który byłby w stanie rozstrzygać spory, sprawiedliwie osądzać tych, którzy naruszyli prawo natury i skutecznie egzekwować swoje wyroki. Gdy dotkliwości stanu natury zaczęły być trudne do zniesienia, ludzie zawarli umowę, w wyniku której powołali władzę. Władza powstaje zatem na mocy umowy. Ma ona prawo oczekiwać posłuszeństwa od obywateli, pod warunkiem wszakŜe, Ŝe będzie dobrze realizować powierzone sobie zadania: zapewnienie bezpieczeństwa, sprawiedliwego sądu i karania przestępców.

1. Jak John Locke rozumie wolność? 2. Jaki jest warunek powstania społeczeństwa politycznego?

Czy naprawdę moŜna być wolnym uznając czyjąś władzę? Uzasadnij odpowiedź.


9

9. Monteskiusz O duchu praw (1748 r.)

Dla Monteskiusza władza jest zarazem czymś poŜytecznym, czy wręcz nawet niezbędnym, zarazem jednak skrajnie niebezpiecznym. Potęga, którą dysponuje władza, moŜe łatwo obrócić się przeciwko tym ludziom, których miała ochraniać. Monteskiusz XVIII-wieczny myśliciel francuski, uwaŜany za prekursora socjologii uznaje, Ŝe jedyną drogą zapobieŜenia temu niebezpieczeństwu jest podział władzy, tak aby wszystkie uprawnienia nie mogły zostać skupione w jednym ręku. Oto ratunek przed arbitralnością absolutnej władzy – wyodrębnienie władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Rozdział, w którym Monteskiusz przedstawia swoje rozwiązanie, nosi tytuł O ustroju Anglii. Zdaniem historyków myśli politycznej w Ŝadnym razie nie powinniśmy jednak traktować tego tekstu jako opisu XVIII-wiecznego ustroju angielskiego, opartego na silnej dominacji władzy ustawodawczej.

1. O jakich trzech rodzajach władzy mówi Monteskiusz? 2. Dlaczego zdaniem Monteskiusza władza powinna być podzielona?

Napisz polemikę z osobami, które głoszą tezę, Ŝe najlepiej byłoby, gdyby władza była skupiona w jednym ręku?


10

10. James Madison The Federalist Papers, esej polityczny (1787 r.) James Madison (1751-1836) – polityk amerykański, jeden z ojców-załoŜycieli Stanów Zjednoczonych i twórców konstytucji. W gorących sporach, jakie towarzyszyły uchwaleniu amerykańskiej konstytucji, najgłośniej zabrzmiał głos trzech polityków – Jamesa Madisona, Alexandra Hamiltona i Johna Jaya, którzy stworzyli wspólnie cykl artykułów, znany pod nazwą The Federalist Papers. Bronili oni w nich tekstu konstytucji i tłumaczyli, w jaki sposób naleŜy interpretować jej postanowienia. To w ich esejach uzupełniona i rozwinięta została koncepcja trójpodziału władzy Monteskiusza – autorzy The Federalist Papers opowiadali się za systemem władz nie tylko podzielonych, ale i wzajemnie się równowaŜących i kontrolujących (tzw. system checks and balances). W prezentowanym na płycie tekście James Madison wyjaśnia, dlaczego kaŜda ludzka społeczność potrzebuje władzy i co naleŜy uczynić, aby ograniczyć niebezpieczeństwo jej naduŜywania.

1. Co naleŜy uczynić, aby ambicje i interesy wspierały, a nie niszczyły demokrację? 2. Wyjaśnij, jak rozumiesz zdanie Madisona: „Gdyby ludzie byli aniołami, Ŝadne władze nie byłyby potrzebne”.

Polityka jako „przepiękna zgoda” czy „sztuka zaspokajania sprzecznych interesów” – która z tych wizji jest Ci bliŜsza?


11

11. Alexis de Tocqueville O demokracji w Ameryce (1835 r.)

Dzieło francuskiego myśliciela i polityka Tocqueville’a (1805-1859) zyskało wielką sławę nie tylko ze względu na niezwykłą przenikliwość autora, ale takŜe z powodu zastosowanej metody analizy. Tocqueville uwaŜał, Ŝe wpływ ustanowionego w danym kraju ustroju politycznego nie ogranicza się jedynie do tradycyjnie rozumianej polityki. Swoje piętno odciska on na wszystkich sferach ludzkiego Ŝycia, na ekonomię i kulturę, na religię i moralność. Właśnie dlatego prawdziwym tematem dzieła Tocqueville’a jest nie tyle „demokracja”, ile „demokratyczne społeczeństwo”. Tocqueville wskazuje niebezpieczeństwa, na które takie społeczeństwo jest naraŜone (chory indywidualizm przeradzający się w egoizm, emocje skupione wokół pieniędzy, tyrania przeciętności, konflikt pomiędzy wolnością a równością), próbując zarazem odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób moŜna próbować ich uniknąć (mówi np. o wielkim znaczeniu samorządności, stowarzyszeń obywatelskich i religii).

1. Jakie dobrodziejstwa przynosi wolność, a jakie równość? 2. Dlaczego zdaniem Tocqueville’a ludzie w sytuacji konfliktu wartości wybierają raczej równość niŜ wolność? Czy teza Tocqueville’a Twoim zdaniem sprawdza się we współczesnej Polsce? Odpowiedź uzasadnij, odwołując się do własnych obserwacji i innych źródeł (np. wyniki badań socjologicznych).


12

12. Susan B. Anthony Czy głosując obywatel Stanów Zjednoczonych popełnia przestępstwo? (1872 r.) Od XVII wieku zaczęły ukazywać się ksiąŜki i broszury, których autorki (czasem takŜe autorzy) domagały się dopuszczenia kobiet do Ŝycia publicznego i przyznania im takich samych praw osobistych i politycznych, jakimi dysponowali męŜczyźni. Za początek zorganizowanego ruchu na rzecz praw kobiet uznaje się zgromadzenie w Seneca Falls (Stany Zjednoczone), zorganizowane przez Elizabeth Cady Stanton i Lucretię Mott w 1848 roku. NajwaŜniejszym celem ruchu sufraŜystek stało się Ŝądanie przyznania kobietom prawa głosu – stąd teŜ wzięła się nazwa całego ruchu (od angielskiego suffrage – prawo głosowania). Działalność sufraŜystek została w końcu uwieńczona powodzeniem – w amerykańskim stanie Wyoming kobiety mogły głosować od 1868 roku, w Nowej Zelandii – od 1893, w Australii – od 1902, w Finlandii – od 1906. TakŜe Polska po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku przyznała kobietom prawo głosu. Ruch kobiet nie ograniczał się w swych działaniach jedynie do problemu praw politycznych – skutkami jego działania stało się zrównanie praw małŜonków oraz poszerzenie moŜliwości zdobywania wykształcenia i pracy przez kobiety.

1. O popełnienie jakiego przestępstwa została oskarŜona Susan B. Anthony? 2. Dlaczego jej zdaniem kobiety takŜe powinny mieć prawo udziału w wyborach? Czy we współczesnej Polsce kobiety są obywatelami drugiej kategorii? Odpowiedź uzasadnij.


13

13. Mahatma Gandhi Moją religią jest brak przemocy (1928 r.) Mohandas Gandhi (1869-1948), zwany Mahatmą (co znaczy „wielki duchem”) był hinduskim działaczem niepodległościowym i politykiem. Z wykształcenia prawnik, do 1914 roku mieszkał w Afryce Południowej, gdzie przewodził mniejszości hinduskiej w jej walce o równe prawa. Po powrocie do Indii stanął na czele Indyjskiego Kongresu Narodowego, organizacji, której celem była niepodległość Indii. Gandhi uwaŜał, Ŝe walka z Anglikami (Indie były w tym czasie brytyjską kolonią) powinna mieć pokojowy charakter. Obywatelskie nieposłuszeństwo, manifestacje i strajki głodowe okazały się skuteczną metodą walki. Gandhi odegrał wielką rolę w negocjacjach z Anglikami w 1947 roku, których efektem było uzyskanie przez Indie niepodległości. Gandhi zginął tragicznie – został zamordowany przez hinduskiego nacjonalistę po podziale Indii na dwa państwa – Indie i Pakistan.

1. Co, zdaniem Mahatmy Gandhiego, jest najskuteczniejszą bronią ludzi uciskanych? 2. Czy w Twojej opinii odwołanie do miłości ma sens w Ŝyciu politycznym? Czy Twoim zdaniem w demokratycznym państwie prawnym w pewnych sytuacjach obywatelskie nieposłuszeństwo moŜe być uzasadnione? Podaj przykłady.


14

14. Józef Beck, przemówienie w Sejmie (5 maja 1939 r.) Józef Beck (1894-1944) – Ŝołnierz I Brygady Legionowej, bliski współpracownik Józefa Piłsudskiego. W latach 1932-1939 minister spraw zagranicznych Polski. Doprowadził do zawarcia układów o nieagresji z ZSRR (1932 r.) i Niemcami (1934 r.). Odegrał teŜ duŜą rolę w udzieleniu Polsce przez Wielką Brytanię gwarancji bezpieczeństwa na wypadek niemieckiej agresji W sławnym przemówieniu wygłoszonym 5 maja 1939 roku odrzucił kategorycznie niemieckie Ŝądania pod adresem Polski (włączenie Gdańska do III Rzeszy, zgoda na budowę biegnącej przez polskie Pomorze szosy eksterytorialnej i linii kolejowej, łączącej Niemcy i Prusy Wschodnie). W nocy 17/18 września 1939 roku Beck wraz z całym rządem znalazł się w Rumunii, gdzie został internowany.

1. Jak myślisz, czy Polska postąpiła słusznie odrzucając niemieckie warunki porozumienia? Jak Twoim zdaniem potoczyłaby się historia, gdyby je przyjęła? 2. Czy Twoim zdaniem zasada „pokoju za wszelką cenę” powinna być główną regułą ładu światowego?

Czy pojęcie „honoru” ma rację bytu w polityce zagranicznej? Uzasadnij odpowiedź, odwołując się do historycznych przykładów.


15

15. Gen. Tadeusz Bór-Komorowski Przyczyny wybuchu powstania warszawskiego 1 sierpnia 1944 r. Generał Tadeusz Bór-Komorowski (1895-1966) po aresztowaniu w czerwcu 1943 roku generała Stefana Grota-Roweckiego został Komendantem Głównym Armii Krajowej. Na nim spoczęła największa odpowiedzialność za podjęcie decyzji o wybuchu powstania warszawskiego (1 sierpnia 1944 r.). 30 września 1944 roku mianowany został Naczelnym Wodzem Polskich Sił Zbrojnych. Po II wojnie światowej pozostał na emigracji w Wielkiej Brytanii, aktywnie uczestnicząc w Ŝyciu politycznym polskiego uchodźstwa.

1. Jak generał Bór-Komorowski uzasadnia swoją decyzję o rozpoczęciu powstania? 2. Kto Twoim zdaniem ponosi odpowiedzialność za klęskę powstania? Wymień wszystkich odpowiedzialnych i określ w dyskusji, na czym polegała ich odpowiedzialność.

Od wielu lat trwa spór o sens powstania warszawskiego – czy jego ostateczny bilans moŜna ocenić jako pozytywny? Spróbuj uzasadnić swoją opinię w tej sprawie.


16

16. Czesław Miłosz Który skrzywdziłeś... (wiersz z 1950 r.) Czesław Miłosz (1911-2004) – poeta, eseista, tłumacz, laureat literackiej Nagrody Nobla (1980 r.). W czasie okupacji brał udział w podziemnym Ŝyciu kulturalnym (m.in. był redaktorem antologii poetyckiej Pieśń niepodległa). Po 1945 roku był dyplomatą w słuŜbie PRL. W 1951 roku zdecydował się pozostać na emigracji. Od tego momentu aŜ do otrzymania Nagrody Nobla utwory Miłosza nie mogły być publikowane w kraju. Był profesorem slawistyki na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley, stale współpracował z „Kulturą” i Instytutem Literackim w ParyŜu. Polskę odwiedzić mógł dopiero w 1981 roku. W 1991 roku zdecydował się zamieszkać na stałe w Krakowie. Jednym z waŜnych wątków jego twórczości, zarówno eseistycznej, jak i poetyckiej, był problem totalitaryzmu i wpływu, jaki wywiera on na ludzkie losy (Zniewolony umysł). Szczególny nacisk kładł Miłosz na sprawę odpowiedzialności poetów i pisarzy, którzy będąc świadkami tragicznych zdarzeń historii mają obowiązek dawać innym prawdziwe świadectwo o tym, co przeŜyli (Ocalenie). Nagranie wiersza pochodzi z koncertu „Let Poland be Poland”, który został zorganizowany 31 stycznia 1982 roku w USA w celu poparcia polskich starań o wprowadzenie ustroju demokratycznego w Polsce.

1. Jak Miłosz widzi miejsce poety w totalitarnym świecie? 2. W jaki sposób w losach Czesława Miłosza znalazły odbicie tragiczne dzieje XX wieku? Czy słowo moŜe pokonać totalitarną władzę? Odpowiedz na to pytanie, odwołując się do przykładów z historii i literatury.


17

17. Jan Nowak-Jeziorański, inauguracyjny program Rozgłośni Polskiej RWE (3 maja 1952 r.) Jan Nowak-Jeziorański (1913-2004) – w czasie wojny Ŝołnierz AK, od 1943 roku kurier rządu RP na uchodźstwie, utrzymujący kontakt pomiędzy polskimi władzami w Londynie a Komendą Główną AK w Warszawie, swoje dzieje opisał w ksiąŜce Kurier z Warszawy. Brał udział w powstaniu warszawskim. Po wojnie, w latach 1952-1976, był dyrektorem Sekcji Polskiej Radia Wolna Europa (RWE). Zadaniem RWE było przede wszystkim dostarczanie prawdziwych, wolnych od cenzury informacji mieszkańcom Europy Środkowej i Wschodniej, Ŝyjących w państwach totalitarnych. Namacalnym dowodem wielkiego znaczenia RWE było zaciekłe zagłuszanie jej audycji. JednakŜe, pomimo wysiłków komunistycznych władz, miliony ludzi w Polsce i w innych krajach bloku wschodniego systematycznie słuchały programów RWE. Nowak-Jeziorański mógł przyjechać do Polski dopiero po upadku komunizmu w 1989 roku. Ostatnie lata Ŝycia spędził w kraju.

1. Jakie znaczenie miała działalność Radia Wolna Europa? 2. Dlaczego władze PRL tak intensywnie zagłuszały audycje RWE, a w okresie stalinowskim nawet karały za ich słuchanie?

Porównaj zasady funkcjonowania mediów w krajach totalitarnych i demokratycznych, odwołując się do historycznych i współczesnych przykładów.


18

18. Rewolucja na Węgrzech, apel premiera Węgier Imre Nagy’a (jesień 1956 r.) Wydarzenia październikowe w Polsce wzmocniły węgierskie nadzieje na liberalizację systemu komunistycznego. 23 października 1956 roku odbyła się w Budapeszcie wielka manifestacja studencka pod pomnikiem Bema. Następnego dnia interweniowały wojska sowieckie. Nowym premierem Węgier został Imre Nagy [czyt. Nodź], polityk komunistyczny, uwaŜany jednak powszechnie za rzecznika wolnościowych przemian. 30 października ogłosił on neutralność Węgier i przywrócenie wielopartyjnej demokracji. 4 listopada wojska sowieckie przystąpiły do drugiej fazy militarnej operacji na Węgrzech. Obywatele Węgier stawili im zbrojny opór, a Nagy zwrócił się z dramatycznym apelem o pomoc do państw zachodnich. Apel ten pozostał bez odpowiedzi. Rosjanie krwawo stłumili węgierskie powstanie, w czasie walk śmierć poniosło wiele tysięcy osób. Nagy schronił się w ambasadzie Jugosławii. Opuścił ją dopiero wtedy, gdy otrzymał gwarancję nietykalności od nowych, ustanowionych przez Związek Sowiecki węgierskich władz. Natychmiast po opuszczeniu ambasady został jednak zdradziecko aresztowany, osądzony i stracony.

1. Czy wiesz, kim był Imre Nagy i jakie były jego losy? 2. Jak sądzisz, dlaczego Zachód nie zareagował na węgierskie wołanie o pomoc?

Dlaczego totalitaryzm nie moŜe trwać bez czołgów, łagrów i terroru? Odpowiedź uzasadnij, odwołując się do historycznych przykładów.


19

19. Martin Luther King I have a dream, Waszyngton (28 sierpnia 1963 r.) Martin Luther King (1929-1968) – pastor, przywódca Murzynów w walce o równouprawnienie. Organizowane przez niego akcje obywatelskiego nieposłuszeństwa doprowadziły do zniesienia segregacji rasowej w Stanach Zjednoczonych. Laureat pokojowej Nagrody Nobla. Zamordowany w czasie Marszu Ubogich w Memphis. Amerykański system segregacji rasowej opierał się na załoŜeniu, Ŝe „róŜne nie znaczy nierówne”. W praktyce jednak maskowało ono ewidentną niesprawiedliwość – wszystkie rzeczy (komunikacja miejska, słuŜba zdrowia, szkoły i uczelnie) przeznaczone dla Murzynów były gorszej jakości. Ponadto niesprawiedliwością była juŜ sama zasada segregacji, która sprowadzała się do dyskryminacji części obywateli Stanów Zjednoczonych ze względu na kolor ich skóry. Rozwijający się od lat pięćdziesiątych ruch praw murzyńskich osiągnął swoje apogeum w latach sześćdziesiątych, gdy na jego czele stanął pastor Martin Luter King. Organizowane przez niego masowe protesty (szczególnie sławna stała się jego mowa I have a dream wygłoszona w Waszyngtonie 28 sierpnia 1963 roku) i akty obywatelskiego nieposłuszeństwa wymusiły zmianę nastawienia władz. W 1964 roku uchwalono ustawę o prawach obywatelskich, gwarantującą wszystkim obywatelom Stanów Zjednoczonych równy dostęp do urządzeń uŜyteczności publicznej i szkół. Ustawa zakazywała takŜe wszelkiej dyskryminacji rasowej ze strony przedsiębiorców i związków zawodowych.

1. Wyjaśnij, dlaczego segregacja rasowa naruszała prawa człowieka. 2. Czy Twoim zdaniem moŜna uznać, Ŝe marzenie Kinga się spełniło?

Wykorzystując własną wiedzę historyczną i dodatkowe źródła przedstaw historię walki o prawa Murzynów w Stanach Zjednoczonych.


20

20. Wydarzenia grudniowe na WybrzeŜu (1970 r.) Bezpośrednią przyczyną buntu robotników na WybrzeŜu była ogłoszona przez rząd podwyŜka cen. 14 grudnia ze Stoczni Gdańskiej do siedziby Komitetu Wojewódzkiego (KW) PZPR ruszyła wielotysięczna manifestacja. Pod budynkiem KW PZPR doszło do starcia z milicją. Wiele osób zostało aresztowanych. Następnego dnia w Stoczni rozpoczął się strajk, do którego szybko zaczęły przyłączać się inne gdańskie zakłady. Komunistyczne władze wprowadziły w Gdańsku stan wyjątkowy i pozwoliły na uŜycie broni przeciw protestującym. W następnych dniach na ulicach Gdańska zginęło co najmniej kilkanaście osób. Do protestów i starć doszło takŜe w innych miastach WybrzeŜa – Słupsku i Elblągu. Szczególnie tragiczny był przebieg wydarzeń w Gdyni, gdzie wojsko otworzyło ogień do stoczniowców, którzy posłuchali telewizyjnego apelu o powrót do pracy (w masakrze tej śmierć poniosło co najmniej 18 osób). TakŜe w Szczecinie władze brutalnie rozprawiły się z protestującymi (zginęło 16 osób). Cena stłumienia robotniczego buntu była wysoka – zabito kilkadziesiąt osób, były tysiące rannych i aresztowanych. Grudzień 1970 doprowadził do zmiany ekipy rządzącej PRL, ale osoby winne krwawej rozprawy z robotnikami uniknęły odpowiedzialności karnej.

1. Dlaczego robotnicze protesty były zazwyczaj reakcją na ogłaszane przez władze PRL podwyŜki cen Ŝywności? Jak sądzisz, czy protestującym chodziło tylko o ceny? 2. W jaki sposób dokonywały się zmiany ekip rządzących w PRL-u?

Napisz mowę oskarŜyciela w procesie przeciwko osobom, które podjęły decyzję o uŜyciu broni wobec manifestujących robotników w grudniu 1970 roku?


21

21. Jan Paweł II, homilia na Placu Zwycięstwa w Warszawie (2 czerwca 1979 r.) 16 października 1978 roku Karol Wojtyła, kardynał, metropolita krakowski został wybrany papieŜem. Wybór ten wprawił Polaków w stan niezwykłej radości, a komunistyczne władze w zupełną konsternację. Rozumiały one bowiem, Ŝe nie będą mogły iść za sugestiami płynącymi z Moskwy, by uniemoŜliwić wizytę Jana Pawła II w Polsce. Po długich i trudnych negocjacjach dotyczących czasu jej trwania i trasy pielgrzymki do tej wizyty doszło w maju 1979 roku. Pierwsza pielgrzymka Ojca Świętego do ojczyzny stała się punktem zwrotnym w powojennych dziejach Polski zarówno ze względu na głoszone nauki, jak i na niezwykłe przeŜycie wspólnotowe, jakiego doświadczyć mogli wszyscy ludzie uczestniczący we Mszach świętych odprawianych przez papieŜa. Powszechnie uwaŜa się, Ŝe powstanie „Solidarności” w 1980 roku było efektem tego, co wydarzyło się w czasie wizyty Jana Pawła II. Za szczególnie symboliczny akt uznano słowa wypowiedziane przez Ojca Świętego w czasie uroczystości w Warszawie.

1. Jak rozumiesz słowa Jana Pawła II „Niech zstąpi Duch Twój i odnowi oblicze ziemi. Tej ziemi”? 2. Czy zgadzasz się z poglądem, Ŝe wizyta papieŜa w 1979 roku doprowadziła do powstania „Solidarności”? Jaki socjologiczny mechanizm mógł tu zadziałać?

Jaki wpływ wywarł Jan Paweł II na losy współczesnej Polski?


22

22. Sierpień 1980 r., podpisanie porozumień sierpniowych w Gdańsku (31 sierpnia 1980 r.) 14 sierpnia 1980 roku w obronie wyrzuconej z pracy Anny Walentynowicz rozpoczął się strajk w Stoczni Gdańskiej. W następnych dniach zastrajkowały załogi ponad trzystu zakładów WybrzeŜa. 16 sierpnia powstał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy (MZK), na którego czele stanął Lech Wałęsa. Sformułowana została lista 21 postulatów, od wypełnienia których robotnicy uzaleŜnili zakończenie strajku. Największe znaczenie miał postulat pierwszy – zgoda na powstanie niezaleŜnych związków zawodowych. Strajkujących wsparli eksperci – intelektualiści, którzy przybyli na teren Stoczni. Drugi MZK powstał w Szczecinie, gdzie takŜe większość zakładów przystąpiło do strajku okupacyjnego. Władze próbowały początkowo ignorować istnienie MZK, rozmawiając osobno z poszczególnymi strajkującymi zakładami. Gdy ta strategia się załamała, w Szczecinie i Gdańsku rozpoczęły się rokowania MZK z komisjami rządowymi. Władze zgodziły się na realizację najwaŜniejszych postulatów strajkujących i podpisały z nimi oficjalne porozumienia (w Szczecinie 30 sierpnia, w Gdańsku 31 sierpnia). NajwaŜniejszym skutkiem porozumień sierpniowych było powstanie NiezaleŜnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”.

1. Czego dotyczyły sformułowane przez stoczniowców postulaty i który z nich był najwaŜniejszy? 2. Co Twoim zdaniem zadecydowało o sukcesie strajku sierpniowego?

Oceń znaczenie strajków sierpniowych i „Solidarności” dla wolnościowych przemian w Europie Środkowo-Wschodniej.


23

23. Zbigniew Herbert Potęga smaku (wiersz z 1983 r.) Zbigniew Herbert (1924-1998) – jeden z najwybitniejszych polskich poetów XX wieku, eseista, dramatopisarz. NaleŜał do tych pisarzy, którzy w okresie stalinizmu odmówili przyłączenia się do obozu władzy, przez wiele lat rezygnując z publikowania swoich utworów. Swoje milczenie Herbert przerwał dopiero w okresie „odwilŜy”. Stopniowo zyskał powszechne uznanie krytyków literackich i czytelników. Od połowy lat siedemdziesiątych był związany z demokratyczną opozycją. Przyczyny swojej niezłomnej postawy w okresie stalinowskim Herbert stara się wyjaśnić w wierszu Potęga smaku.

1. Do jakiego okresu z najnowszej historii Polski odnosi się ten wiersz? 2. Czy sądzisz, Ŝe postawa Herberta rzeczywiście nie wymagała charakteru ani wielkiej odwagi?

Spróbuj zastosować zaproponowane przez poetę kryteria do oceny Ŝycia politycznego we współczesnej Polsce.


24

24. Ks. Jerzy Popiełuszko, fragment kazania (26 sierpnia 1984 r.) Ksiądz Jerzy Popiełuszko (1947-1984) był kapelanem warszawskich środowisk robotniczych, związanych z NSZZ „Solidarność”. Od 1980 roku pracował jako wikariusz w kościele św. Stanisława Kostki na warszawskim śoliborzu. Po wprowadzeniu stanu wojennego co miesiąc odprawiał Msze Święte za ojczyznę, wygłaszając płomienne, patriotyczne kazania. Popularność księdza Popiełuszki stała się przyczyną szykan i brutalnych ataków prasowych ze strony władz komunistycznych. 19 października 1984 roku został uprowadzony i bestialsko zamordowany przez funkcjonariuszy SłuŜby Bezpieczeństwa. Obecnie toczy się proces beatyfikacyjny księdza Jerzego.

1. Czym według księdza Popiełuszki jest solidarność i jakie ma znaczenie w ludzkim Ŝyciu? 2. Co, zdaniem księdza Jerzego, powinna uczynić władza, aby doprowadzić do narodowego porozumienia?

Na podstawie samodzielnie zebranych materiałów przedstaw rolę i działania Kościoła w stanie wojennym.


25

25. Lech Wałęsa w Kongresie USA (listopad 1989 r.) Rząd Tadeusza Mazowieckiego, który powstał w wyniku zwycięstwa „Solidarności” w wyborach 4 czerwca 1989 roku, musiał zmierzyć się z niezwykle powaŜnymi wyzwaniami. Nie ograniczały się one jedynie do konieczności przeprowadzenia radykalnych reform politycznych i ekonomicznych w kraju. Ogromnie waŜne było takŜe podjęcie działań zmierzających do zmiany pozycji Polski na arenie międzynarodowej. Dawny, niedobry wizerunek – kraju niedemokratycznego i politycznie niesamodzielnego, przypisanego do obozu państw tzw. realnego socjalizmu i trwale uzaleŜnionego od Związku Sowieckiego – naleŜało zastąpić nowym: państwa niepodległego, samodzielnie definiującego swoje polityczne cele i próbującego odbudować więzi z demokratycznymi państwami Zachodu. Wielkim atutem, jakim mogła posłuŜyć się Polska w tej rozgrywce, był Lech Wałęsa – legendarny przywódca „Solidarności”, postać powszechnie znana i szanowana, wiarygodna zarówno dla cudzoziemskich polityków, jak i obywateli. Szczególne znaczenie miała wizyta Wałęsy w Stanach Zjednoczonych w listopadzie 1989 roku Jej kulminacyjnym punktem było przemówienie do zgromadzonych obu izb Kongresu USA, w którym Wałęsa mówiąc o naszej historii, wskazywał na polsko-amerykańską wspólnotę republikańskich ideałów i wartości. W autobiografii pt. Droga do wolności Wałęsa wspominał: „Kiedy skończyłem czytać, byłem czerwony z przejęcia. Podobno 25 razy przerywano mi oklaskami. Ale waŜniejsze były komentarze, Ŝe Polska wraca na arenę międzynarodową, by mówić nareszcie w swoim imieniu”.

1. Z jakiego dokumentu pochodzi cytat, do którego czyni aluzję Lech Wałęsa, rozpoczynając swe wystąpienie? 2. O burzeniu jakich murów mówi polski przywódca? Czy zgadzasz się z wygłoszoną przez Wałęsę opinią, Ŝe „Solidarność” okazała się ruchem skutecznym? Uzasadnij swoje zdanie, odnosząc się do róŜnych skutków, jakie przyniosła Polsce, Europie i światu.


26

26. Ngałang Sangdrol, mniszka tybetańska skazana na więzienie w latach 1992-2002 za udział w demonstracji w obronie wolnego Tybetu Wojska komunistycznych Chin zajęły Tybet w 1951 roku W następnych latach rząd Dalaj Lamy szukał porozumienia z Chinami, chcąc ocalić resztki autonomii Tybetu. Jednak działania okupantów z biegiem lat stawały się coraz bardziej bezwzględne. W 1959 roku wybuchło tybetańskie powstanie, które zostało brutalnie stłumione przez chińskie wojsko. Dalaj Lama i wiele tysięcy Tybetańczyków przedostało się do Indii i Nepalu, gdzie udzielono im azylu. Mieszkańcy Tybetu zostali w następnych latach poddani straszliwym prześladowaniom, w wyniku których zginęło ponad milion Tybetańczyków (1/6 całego narodu). Mnichów buddyjskich zmuszono do porzucenia stanu duchownego, zniszczono większość świątyń i klasztorów w całym kraju. Równocześnie przeprowadzono akcję masowego osiedlania Chińczyków w Tybecie – dzisiaj Tybetańczycy są mniejszością w swoim własnym kraju. Do dzisiaj – choć represje masowe nie są juŜ tak częste jak w przeszłości – wszelkie próby upominania się przez Tybetańczyków o swoje prawa i o wolność swojej ojczyzny są karane niezwykle surowo (za udział w demonstracji czy nawet śpiewanie patriotycznych pieśni zapłacić moŜna nawet wieloletnim wyrokiem więzienia). Nie przynoszą teŜ Ŝadnego efektu nieustannie podejmowane przez Dalaj Lamę i jego rząd na uchodźstwie próby porozumienia się z władzami Chin w sprawie przyznania Tybetowi juŜ nawet nie pełnej niepodległości, ale chociaŜ wewnętrznej autonomii.

1. Jakie prawa i wolności są łamane w okupowanym przez Chiny Tybecie? 2. Co światowa opinia publiczna – w tym takŜe młodzi Polacy – moŜe uczynić, by pomóc Tybetańczykom w ich walce o wolność?

Napisz przemówienie, które jako przedstawiciel Polski mógłbyś wygłosić na posiedzeniu Zgromadzenia Ogólnego NZ w sprawie Tybetu.


27

27. Nelson Mandela, inauguracyjna mowa prezydenta RPA (10 maja 1994 r.) Nelson Mandela (ur. 1918 r.) – polityk południowoafrykański. Stał się symbolem walki z systemem segregacji rasowej w RPA (tzw. apartheid). Jako działacz nielegalnego Afrykańskiego Kongresu Narodowego został aresztowany w 1962 roku. Wolność odzyskał dopiero w 1990 roku. W latach 1991-1997 był przewodniczącym zalegalizowanego Afrykańskiego Kongresu Narodowego. W latach dziewięćdziesiątych Mandela wspólnie z prezydentem RPA Frederikiem de Klerkiem osiągnęli porozumienie w sprawie pokojowej likwidacji systemu apartheidu. Na podstawie porozumienia przeprowadzone zostały wolne wybory i powołany rząd jedności narodowej. W 1993 roku Mandela i de Klerk otrzymali wspólnie Pokojową Nagrodę Nobla. W 1994 roku Nelson Mandela został wybrany na prezydenta RPA. Urząd sprawował do 1999 roku.

1. Kim jest Nelson Mandela? Jaką rolę odegrał w przemianach w RPA? 2. Jak rozumiesz słowa Nelsona Mandeli „nadszedł czas na leczenie ran”?

Przedstaw sytuację w RPA w czasach apartheidu i obecnie.


28

28. Zamach na World Trade Center (11 września 2001 r.). Wypowiedzi prezydenta USA Georga Busha i burmistrza NY Rudolpha Giulianiego (18 września 2001 r.) Al-Kaida (Baza) to najsilniejsza organizacja terrorystów islamskich. Motorem ich działania jest nienawiść do świata zachodniego, a zwłaszcza Stanów Zjednoczonych. Przywódcą Al-Kaidy jest Osama Ben Laden. 11 września 2001 roku terroryści Al-Kaidy porwali cztery samoloty linii amerykańskich i uderzyli nimi w World Trade Center w Nowym Jorku i w Pentagon (amerykańskie ministerstwo obrony) w Waszyngtonie. W wyniku zamachu zginęło ponad 3 000 osób, a World Trade Center został całkowicie zniszczony. Atak ten wstrząsnął Ameryką i stał się początkiem zdecydowanych działań mających na celu powstrzymanie islamskich terrorystów. Pomimo osiągniętych sukcesów (zniszczenie baz terrorystów w Afganistanie) Al-Kaida pozostaje wciąŜ bardzo groźna – w latach 2002 -2005 przeprowadziła kolejne ataki terrorystyczne między innymi na wyspie Bali, w Madrycie i w Londynie.

1. Gdzie w ostatnich latach doszło do terrorystycznych zamachów i kto był ich sprawcą? 2. Czy uwaŜasz, Ŝe w związku z zagroŜeniem terrorystycznym naleŜy ograniczać niektóre prawa i wolności obywateli (np. przez zgodę na uŜycie broni wobec osób zachowujących się podejrzanie, naruszanie tajemnicy korespondencji)?

Przedstaw motywy i metody działania islamskich terrorystów oraz sposoby ich zwalczania.


29

29. Prezydent RP Aleksander Kwaśniewski, przystąpienie Polski do Unii Europejskiej (30 kwietnia/1 maja 2004 r.) 1 maja 2004 roku Polska stała się członkiem Unii Europejskiej. Chwila ta stała się zwieńczeniem wieloletnich wysiłków zmierzających do „zakotwiczenia” Polski w europejskich strukturach politycznych i militarnych. Wejście do UE poprzedziły trudne negocjacje, w których określono warunki polskiej akcesji. Traktat akcesyjny został zatwierdzony w ogólnonarodowym referendum, przeprowadzonym w 2003 roku. W referendum tym większość Polaków opowiedziała się za przystąpieniem do Unii.

1. Dzięki czemu zdaniem Aleksandra Kwaśniewskiego moŜliwe było wejście Polski do Unii Europejskiej? 2. Czy moŜna być równocześnie Polakiem i Europejczykiem?

Jaki Twoim zdaniem jest dotychczasowy bilans polskiej obecności w Unii Europejskiej?


30

30. Pomarańczowa rewolucja – Wiktor Juszczenko, Plac Niepodległości w Kijowie (grudzień 2004 r.) Zdaniem wielu komentatorów na Ukrainie, która odzyskała niepodległość w wyniku rozpadu Związku Sowieckiego, system polityczny miał wiele cech demokracji fasadowej – demokratyczna forma kryła w sobie autorytarną treść. Zjawisko to nasiliło się szczególnie po przejęciu władzy przez prezydenta Leonida Kuczmę w 1994 roku. Kuczma starał się kontrolować media, zwalczał teŜ opozycję nie cofając się przed uŜyciem niedemokratycznych, czy wręcz nawet zbrodniczych metod (wszystko wskazuje na to, Ŝe był inspiratorem zamordowania opozycyjnego dziennikarza Georgija Gonzadze). Do ostatecznego starcia obozu Kuczmy zjednoczonej demokratycznej opozycji doszło podczas wyborów prezydenckich w 2004 roku. Wyniki II tury wyborów zostały sfałszowane – ogłoszono, Ŝe triumfował w nich nie kandydat demokratów Wiktor Juszczenko (którego przed wyborami próbowano zgładzić za pomocą toksycznych dioksyn), ale popierany przez Kuczmę i Rosję dotychczasowy premier Wiktor Janukowycz. Wyniki wyborów nie zostały uznane przez Stany Zjednoczone i państwa członkowskie NATO. Na placu Niepodległości w Kijowie przez wiele dni pomimo mrozu czuwały dziesiątki tysięcy zwolenników Juszczenki. Ten Ŝywiołowy ruch w obronie demokratycznych zasad nazwano „pomarańczową rewolucją”. Do sukcesu rewolucji przyczyniła się takŜe Polska, która z radością powitała demokratyczne przemiany na Ukrainie. Pomarańczowa rewolucja miała charakter pokojowy – władze nie zdecydowały się na uŜycie siły. W wyniku negocjacji ustalono, Ŝe druga tura wyborów prezydenckich powinna być powtórzona. Tym razem wyniki wyborów nie zostały sfałszowane – prezydentem Ukrainy został Wiktor Juszczenko.

1. Przetłumacz słowa piosenki, która stała się hymnem „pomarańczowej rewolucji”. 2. W jaki sposób i dlaczego Polacy wspierali „pomarańczową rewolucję”?

Ukraina między Wschodem a Zachodem – przedstaw własną opinię na temat tego, jakie powinny być teraz cele ukraińskiej polityki zagranicznej.

słowa wolności

Documents