İSLÂM

ve

SANAT

Tartışmalı İlmî Toplantı

07 – 09 Kasım 2014

Akdeniz Ü. Hukuk Fakültesi Konferans Salonu

Kampüs - Antalya

İstanbul 2015

SECÎ SANATININ ARAPÇA–FARSÇA ÖRNEKLERİ BAĞLAMINDA

HASAN-I ZARÎFÎ’NİN KÂŞİFU’L-ESRÂR ve MATLAU’L-ENVÂR

İSİMLİ MESNEVÎ ŞERHİ

İbrahim KUNT

A. Hasan-ı Zarîfî’nin Hayatı

Kaynakların verdiği bilgilere göre Hasan-ı Zarîfî 875/1470-1471 ta-rihinde doğmuş, 977/1569-1570 tarihinde de vefat etmiştir.1 Aslen, bu-gün Yunanistan’ın kuzeydoğu kesiminde tarihî bir şehir olan Serez2 veya Siroz’ludur3. Muhtemelen delikanlı çağında ilim tahsil etmek için İstan-bul’a gelmiş, Şeyhülislâm Kemâl Paşazâde’den ilim tahsil edip Dâniş-mend mertebesine kadar yükselmiştir.4 Sicill-i Osmânî’deki şu cümleler onun iyi bir eğitim aldığını teyit etmektedir: “Hadis, tefsir ve Mesnevî okuturdu. Elsine-i selâsede şâirdir.”5

Hasan-ı Zarîfî, ilim tahsîlinden sonra tarîkate girmiş ve Zey-nüddîn-i Hâfî6 (ö. 838/1435) tarîkinden Şeyh Pîrî Halîfe’den7 (ö. 872/1467-68) hilâfet almış, daha sonra Bursa’da irşâda başlamışsa da

Yrd. Doç. Dr., Selçuk Ü. Edebiyat Fakültesi, Fars Dili ve Edebiyatı Bölümü. 1 Bkz. Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmânî, II, 121; Nev’îzâde Atâî, Şakâik-i Nu’mâniyye Zeyli , 201; Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî, II, 597; Mahmûd Cemâleddîn el-Hulvî, Lemezât-ı Hulviyye ez-Lemezât-ı Ulviyye, 541. 2 Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî, II, 597. 3 Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmânî, II, 121; Nev’îzâde Atâî, Şakâik-i Nu’mâniyye Zeyli, 201; Mahmûd Cemâleddîn el-Hulvî, Lemezât-ı Hulviyye ez-Lemezât-ı Ulviyye, 539; Ahmet Ateş, İstanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler, 151. 4 Nev’îzâde Atâî, Şakâik-i Nu’mâniyye Zeyli , 201. 5 Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmânî, II, 121. 6 Ebû Bekr Zeynüddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Hâfî (ö. 838/1435), Sühreverdiyye tarikatının Zeyniyye kolunun kurucusudur. Bkz. Reşat Öngören, “Zeynüddin el-Hâfî”, DİA., XLIV, 375-377. 7 Şeyh Pîrî Halîfe’nin asıl ismi, Tâceddîn İbrahim Karamânî (ö. 872/1467-68) olmalıdır. Zira Bursa’da tesis edilen Zeyniyye Dergâhı’nda Şeyh Kudsî’nin makamına oturan halifesidir ve Şeyh Pîrî Halîfe ismiyle anılmaktadır. Geniş bilgi için bkz. Reşat Öngören, Osmanlılar’da Tasavvuf, 186-187.

276 İSLÂM ve SANAT

kısa süre sonra haccetmek maksadıyla yola çıkıp Mısır’a gitmiştir.8 Mı-sır’da, Müeyyediyye Camiinde Halvetiyye tarîkatinin Gülşeniyye kolu-nun kurucusu Şeyh İbrahim-i Gülşenî9 (ö. 940/1534) ile görüşmüş, hiz-metine girip yıllarca onun yanında kalmıştır. Hasan-ı Zarîfî, ömrünün bu yıllarını içeren bazı olayları Kâşifu’l-esrâr’da anlatmıştır.10 Kânûnî Sultan Süleyman döneminde şeyhi İbrahim-i Gülşenî ile birlikte, 59-60 yaşındayken tekrar İstanbul’a gelen Hasan-ı Zarîfî, kalan ömrünü bura-daki bir dergâhta meşîhat vazifesini ifa ederek geçirmiştir. İstanbul’da medfundur. Mahmûd Cemâleddîn el-Hulvî, Lemezât-ı Hulviyye ez-Le-mezât-ı Ulviyye isimli eserinde Zarîfî’nin bazı kerâmetlerini nakletmek-tedir.11

Gülşenî’lerin kendilerini Mevlevîlere çok yakın hissettikleri bilin-mektedir. Hasan-ı Zarîfî’nin de Mevlevî olmadığı halde yıllar boyunca kendi dergâhında Mesnevî okuttuğu kaydedilmektedir.12

B. Kâşifu’l-Esrâr ve Matla‘u’l-Envâr İsimli Mesnevî Şerhi

Kâşifu’l-esrâr ve Matlau’l-envâr, XVI. yüzyıl Osmanlı mutasavvıf ve edebiyatçılarından Hasan-ı Zarîfî tarafından Arapça-Farsça, manzum ve mensur bir metin olarak yazılmış, Mesnevî’nin ilk 143 beytini açıkla-yan bir Mesnevî şerhidir.

Eserin ismi ve bu ismin veriliş nedeni Kâşifu’l-esrâr’ın ketebe kay-dından hemen önce şu şekilde kaydedilmiştir:13

مجملات این ابیات تفصیل کردیم و معضلاتش را به بیان آوردیم و آستار اسرار همه را .الاسرار و مطلع الانوار نهادیم کشف کردیم ازین سبب نام این رساله را کاشف

“Bu beyitlerin kapalı manalarını açıkladık, zor yerlerini anlattık. Hepsinin sır perdesini açtık. Bu sebeple bu risâlenin ismini ‘Kâşifu’l-esrâr ve matla‘u’l-envâr’ (Sırların kâşifi ve nurların doğuş yeri) koyduk.”

Kâşifu’l-esrâr’ın yazım yeri kesin olarak belli olmamakla birlikte İstanbul olmalıdır. Eserin müellif hattı nüshası ele geçmediğinden ne zaman yazıldığı tam olarak tespit edilememiştir. En eski tarihli nüshası

8 Mahmûd Cemâleddîn el-Hulvî, Lemezât-ı Hulviyye ez-Lemezât-ı Ulviyye, 539. 9 Geniş bilgi için bkz.: Nihat Azamat, “İbrâhim Gülşenî”, DİA., XXI, 301-304. 10 Hasan-ı Zarîfî, Kâşifu’l-esrâr ve Matla’u’l-envâr, Kayseri Râşid Efendi Ktp., No: 1081, vr. 80b-81b. 11 Mahmûd Cemâleddîn el-Hulvî, Lemezât-ı Hulviyye ez-Lemezât-ı Ulviyye, 539-541. 12 Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmânî, II, 121. 13 Hasan-ı Zarîfî, Kâşifu’l-esrâr, Kayseri Râşid Efendi Ktp., No: 1081, vr. 133b-134a.

Hasan-ı Zarîfî’nin Kâşifu’l-Esrâr ve Matlau’l-Envâr İsimli Mesnevî Şerhi 277

Manisa İl Halk Kütüphanesinde bulunmakta olup istinsah tarihi 941/1534-1535’dir.

Kâşifu’l-esrâr’ın giriş kısmında, bazı nüshalarda bulunup bazıla-rında bulunmayan kısa bir bölüm vardır. Bu bölümde Hasan-ı Zarîfî, Mesnevî şerhini yazmaktaki amacını açıklamaktadır. Birbiriyle karşılaş-tırılan dört nüshanın ikisinde bulunan bu bölüm şu şekildedir:14

ن و انواع اسرار آیات فا ن ی نظرت کتب اهل الباط ی بینها مملؤا ب ی المولو طالعتها و رایت المثنو یة و تع رشاد ة و تمث یلات الا ی یث النبو یمة و مشحونا بیان اصناف مکنونات احاد یرات من الکر امات ب

اد یة و مستورة ف ی خزای ن ال الص یمة مختف یة و مناف ع العظ ن رر الس ه الد ن رایت هذ و قة و لک ی فصو صناد

دة ل لط حا ل یکون عام الفوای نها فشرحته شرحا واض م ال ب ین الابیات عسر التناو

“Mutasavvıfların kitaplarına bakıp onları inceleyince Mevlânâ’nın Mesnevî’sinin çeşitli âyet-i kerîmelerin sırlarıyla dolu oldu-ğunu ve bir takım hadîs-i şerîflerin, irşat ile ilgili örneklerin ve sâdık rü-yaların yorumlarının gizliliklerini açıkladığını gördüm.Lâkin bu yüce incilerin ve çok faydalı bilgilerin Mesnevî’nin hazîne misâli yaprakları ve beyitleri arasında gizli ve örtülü bir şekilde kaldıklarını da gördüm. Onları oradan çıkarmak zor oldu ama tâliplerin hepsine faydalı olabil-mek için açık bir şekilde bu beyitleri şerhettim.”

Kâşifu’l-esrâr’ın birçok nüshasının olması, onun makbul bir eser olduğunun en önemli kanıtlarındandır. Eserin, ikisi yurt dışında, on do-kuzu yurt içinde olmak üzere yirmi bir nüshası tespit edilmiştir. Kâşifu’l-esrâr’ın XVI. yüzyılda kaleme alınmış bir eser olduğu akla geti-rildiğinde, birçok nüshasının da günümüze ulaşamadan, geçen uzun za-man içerisinde ortadan kalkmış olması kuvvetle muhtemeldir.

C. Kâşifu’l-Esrâr ve Matla’u’l-Envâr’da Secî

a. Edebî sanat olma yönüyle Secî

Sec’ kelimesi, sözlükte “güvercin, kumru vb. kuşların, sonlarda aynı ses öğesini tekrar ederek ötmesi, dişi devenin tek düze ve uzun ses-ler çıkararak inlemesi, iki şeyin doğrulup düzgünleşerek birbirine denk ve benzer hale gelmesi” manalarına gelir.15 Terim olarak “nesir halindeki metinlerde bulunan kelimelerin ya da ifade bölüklerinin bir kısmının aynı kafiye veya aynı vezinde ya da her ikisinde aynı olması” şeklinde tanımlanır. Efrâdını Cami’, ağyârını mâni’ olmak üzere Recâizâde Ekrem Bey, secîi şöyle tarif ediyor: “Seci’ itlâk olunan şey, nesre mahsus olarak

14 Hasan-ı Zarîfî, Kâşifu’l-esrâr, Kayseri Râşid Efendi Ktp., No: 1081, vr. 2a. 15 İsmail Durmuş, “Seci”, DİA., XXXVI, 273.

278 İSLÂM ve SANAT

terkîb ve ibârelerde veya kelâmın fâsılalarında, yahut birbirine atfedil-miş ve ekseriyâ bir lâfza bağlanmış olan cümle ve fıkraların sonlarındaki kelimelerin harf sonları ve harekât ve sekenâtça bir bulunmaktan iba-rettir. Nesirde secî, şiirde kâfiyeye tekâbül eder.16

Bedî’ ilminin konularından biri olan Secî, üç kısma ayrılır:

1. Sec‘-i mutevâzin: Fâsılaların vezin bakımından birbirine uy-gun olmasıdır. Bu durum, eğer kelime tek heceyse ilk sessiz harfin de-

ğişmesiyle olur. Örnek: بار –کار . Kelime birden çok heceden oluşuyorsa,

kelimelerin vezinlerinin aynı olması gerekir. Örnek: موضوعه –مرفوعه . Sec’-

i mütevâzin’nin kâfiyeden farkı, kafiyede kelimelerin hecelerinin eşit olma zorunluluğu olmamasına rağmen, sec’-i mütevâzîde bu zorunlu-luğun bulunmasıdır.17

2. Sec‘-i mutarraf: Yalnızca fâsılalar (fıkra sonlarındaki kelime-ler) sonundaki harflerin aynı olması durumudur. Burada vezin bakımın-

dan beraberlik yoktur. Örnek: 18 طائفۀ بد نهاد-اهل فساد

3. Sec‘-i musarraf veya mutevâzi: İki fıkrada yer alan kelimelerin revi harfinin vezin ve harf sayısı bakımlarından birbirlerine uygun ol-

masıdır. Örnek: 19 علم و ايقان – فضل و عرفان

Seci‘in tekellüfsüz olması, az ve eşit sayıda kelimelerden mey-dana gelmesi, bu eşitlik sağlanamazsa ikinci cümlenin son kısmında yer alan kelimelerin öncekinden az olması gerekir. Seci yapmak için mana-nın tekrarı, lâfza tabi olması veya lâfza feda edilmesi önemli birer ku-surdur.20

b. Kâşifu’l-Esrâr’da Secîli İfâdeler

Kâşifu’l-esrâr, hem manzum hem de mensur kısımların bulun-duğu bir eserdir. Manzum kısımlarda bulunan sadece üç manzûmenin, şair olduğu da bilinen Hasan-ı Zarîfî’ye ait olduğu tespit edilebilmiştir. Diğer manzûmeler ise çoğunlukla Mesnevî beyitleridir. Mesnevî beyit-lerinin, bazen diğer Mesnevî beyitleriyle açıklandığı görülmektedir. Bu

16 Tâhirü’l-Mevlevî, Edebiyat Lügatı, 131. 17 Sîrûs-i Şemîsâ, Nigâhî-i tâze be-bedî’, 34; Veyis Değirmençay, Fünûn-i Belâgat ve Sınâât-i Edebî, 63. 18 M. Kaya Bilgegil, Edebiyat Bilgi ve Teorileri (Belâgat), 335. 19 Sîrûs-i Şemîsâ, Nigâhî-i tâze be-bedî’, 36; M. Kaya Bilgegil, Edebiyat Bilgi ve Teorileri (Belâgat), 336. 20 Mustafa Uzun, “Seci”, DİA., XXXVI, 275.

Hasan-ı Zarîfî’nin Kâşifu’l-Esrâr ve Matlau’l-Envâr İsimli Mesnevî Şerhi 279

beyitlerden Hasan-ı Zarîfî’nin Mesnevî beyitlerini farklı Mesnevî beyit-leriyle açıklamayı bir tarz olarak kabul ettiği anlaşılmaktadır. Manzûmelerin bir kısmı da Arap edebiyatının ve tasavvufun önemli isimlerinden İbnü’l-Arabî ve İbnü’l-Fârız ile Fars edebiyatının ve tasav-vufun önemli simalarından Sa‘dî-i Şîrâzî, Hâfız-ı Şîrâzî, Fahruddîn-i Irâkî, Attâr-ı Nîşâbûrî ve Senâî-i Gaznevî gibi isimlere aittir.

Mensur kısımlarda dikkati çeken, secî sanatının çok kullanılmış olmasıdır. Bu nedenle mensur bölümler de şiir gibi akıcı bir şekle bü-rünmüştür. Burada secî sanatına ait olmak üzere bazı cümle parçaların-dan çeşitli örnekler verilerek yetinilecektir. Tablonun sol tarafındaki va-rak numaraları, Kâşifu’l-esrâr ve matla’u’l-envâr’ın Kayseri Râşid Efendi Kütüphanesi, Nr. 1081’de bulunan nüshasına aittir.

Vr. 1b وعارفهمتدارایعزيزکاملبزرگواروایعالم

Vr. 4b ازينکلماتطيباتقدسيهوايننفخاتدرفشانانسيه

Vr. 4b اينفردکاملربانیوکونجامعصمدانیازتجلياتسبحانیوفيوضات

رحمانی

Vr. 8a ایعزيزوکاملبزرگواروایعاقلوعالمهمتدار

Vr. 9a وزنانيعنیمنالرجالبهقلوبطالبينودلهایسالکينمیرسدازمردمان

والنساء

Vr. 9a اينفيوضاتربانیوجذباتحقانیبهدلهایايشانبهواسطۀانسانکامل

برسد

Vr.10b بهقبولفيوظاتربانیوانجذابآثاراسماءسبحانی

Vr. 12a دراينجاازتجلياتقدسيهووارداتنامتناهيهوفيوضاتعلمالهيهحاصل

میشود

vr. 13b طالبانمعانیوسالکانروحانیوجونيدهگاناسرارسبحانیسهگونهاند

Vr. 15a انواعکلماتطيباتروحانیواصنافجواهرعلومربانی

Vr. 16b کراننددرمعارفاسرارلدنیوپايانودريایبیاولياءاللههمچوبحربی

انواععلومباطنی

Vr. 21b پيشوایسالکينخواجهعطارفريدالدينقطبالعارفينو

Vr. 22a اکرمالتقياءوسيدالصفياءسلطانالولياءبرهانالصدقاء

Vr. 24a وایراغبمعارفنامتناهیایطالباسرارالهی

Vr. 29a دمسازتجلئالهیومشتاقانواراسرارنامتناهیاوست

280 İSLÂM ve SANAT

Vr. 30a-b

مشاهداتتجلياتشهوديهوکشوفاتروحيهادراکاتوارداتقدسيهاستو

Vr. 46b المکتومالمنزلمنالمقام ر منفخالفهوموفاتحمغالقالعلومعنالس الحمدلل

زقالم عليمبالقدرالمعلومفهوالر فهيمعلیقسومبلسانالت القديمالیحضرتالت سوم قوالبالجسوموهياکلالر

Vr. 47a ایعزيزکاملبزرگواروایعالموعارفهمتداروایدوستداران

اصفياوایايمانآورانسخناوليا

Vr. 47a بدانایطالباسرارالهیوایجوينده مراتبومقاماتنامتناهی

Vr. 47b افضلالصلواتواکملالتحيات مصطفیراعليه

Vr. 48b باخواصوقوایصوریوخواصوقوایاندرونیازبهرشکارواردات

قدسيهوتجلياتشهوديه

Vr. 52a-110a-

01b-115a-23b-

125a-28b-130a-133b

اىطالباسرارطريقتواىراغبگفتارحقيقت

Vr. 52b تامهومجاهدۀکاملهبارياضات

Vr. 52b بهانوارتجلياتربانیمنوروبهوارداتقدسيهمشرفشود

Vr. 52b هرعلاجکهکردندوشربتهاکهنوشانيدندوانواعداروهاکهدادندنافعنشد

Vr. 53a ازکدوراتبشريهواخلاقرديهخلاصنيافتهبودند

Vr. 53b کردفريادوافغانراآغاز

Vr. 54a چونکهشاهراعجزطبيبانوفروماندنحکيماندرعلاجمعلوموظاهر

شد

Vr. 54a قلبشاهازعلايقخالیوصافیشد

Vr. 54b ایخالقعالموایرازقانسوجنبنیآدموایوهاببیعلتوپرورشکنندۀهفتادودوملتکمترينبخششتوملکعالماستومظاهرقدرتتو

لقجانوآدماستخ

Vr. 54b زيراکهعلامالغيوبفتاحالقلوب[55a]وصفتوآمدهاست

Vr. 55a چونکهتواسراردلمراواقفیوعالمی

Vr. 55a وایحاجترواکنندۀقديمایخداوندکريم

Hasan-ı Zarîfî’nin Kâşifu’l-Esrâr ve Matlau’l-Envâr İsimli Mesnevî Şerhi 281

Vr. 58a هاالعالمالکاملالحاذق اي

Vr. 62a گاهیمعدومگاهیموجودمیشودو

Vr. 62b-86a-87b-100b

ایعاملکارگاههدايتوایکاملبارگاهعنايت

Vr. 63a ایعالموعاملربانیوایعارفوعاشقصمدانی

Vr. 65a ایسالکصادقوایطالبعاشق

Vr. 65a هرکهقدمبهعشقننهادهازراهخدادورافتاده

Vr. 66a گزيدۀاحراربنیآدمملاقیشاهجهانگشتآنخلاصۀخواصاهلعالمو

Vr. 66a شاهنيزاورابهانواعتکريماتواصنافتعظيماتمکرمومعززداشت

Vr. 66b روضۀمعانیاینورچراغروحانیوایچشمۀ

Vr. 73b ژنگصورکونيهوکدوراتاحکامامکانيه

Vr. 73b ةالل هم خلصنامنظلمات مدي ةوادخلناالیانوارالص بيعةالبشري الط

Vr. 73b دانایطالبانوارالهیوایراغباسرارنامتناهیب

Vr. 73b باآنقطبدورانهمنفسرحمانمصافحهومعانقهکرد

Vr. 75a پرسيدازآنمرشدکاملربانیوطبيبحاذقروحانیاحوالطريقترا

Vr. 75b ایطالباسراراحديتوایراغبانوارصمديت

Vr. 76a ایعالموعاملربانیوایعارفوعاشقصمدانی

Vr. 76a ایسالکصادقوایمريدعاشق

Vr. 76a کرامدستگيرطالبانراهخدااندبدانکهاولياءعظامومشايخ

Vr. 76b عليهالسلام گزيدۀاولدآدموخلاصۀاهلعالمطايفۀاولياءبعداززمرۀانبيا

عظامومشايخکرامند

Vr. 77a آنقطبدورانوقايممقامسليمانکهپيشوایسالکينورهنمایطالبين

استمولیخلقجهاناست

Vr. 78b مرشدان دانستکه وعاملربانیوایعارفوعاشقصمدانیببايد ایعالم

ناولدآدمسهگونهاندخلقعالمورهبرا

Vr. 80a پسچونآنمقتدایصدرطريقتوراهنمایراهحقيقتمولناجلالالملةوالدينپيشازملاقاتکاملانوسابقازوصلتعارفانبهارشادناقصان

مبتلاوگرفتارگشتهبود

282 İSLÂM ve SANAT

Vr. 82a تمثيلونيکبدانایعالمعاملوایسالککاملکهاينبيتازروی

برداشتوجمالمعنیبرطالبان صورتحکايتنقابمانعوحجابساتررا ازبرجمعارفبازغوطالعشد

Vr. 82a ازاحوالدرونیومعارفلدنیخبردارنبودند

Vr. 82b چونآنقطبدورانوخليفۀرحمانطبيبحاذقروحانیبودمرامراض

مطلعوواقفگشتنفسانيۀطالبواخلاقرديۀراغبرا

Vr. 83a ایعالمربانیوایعاشقصمدانی

Vr. 83a-84b-115b-124a-132a

اینورچراغروحانیوایچشمۀروضۀمعانی

Vr. 84a شکار بهر حواسبيرونیاز اندرونیو قوای خواصخويشبه به شاه

وارداتقدسيهومشاهداتشهوديهروانهشد

Vr. 84b ومقتدایراهدينوآفتابپنهانهمنفسرحمانشمسآنپيشوایراستين

ه سسر السلاموالمسلمينسلطانالعارفينبرهانالمحققينشمستبريزقد بود

Vr. 85a ایمحارمايوانمشاهدهوایمبارزميدانمجاهده

Vr. 86a بهعلاجطبيبانروحانیوحکيمانحقانیپساوازبيماریخلاصنيابدال

Vr. 86a-87b-100b

ایعاملکارگاههدايتوایکاملبارگاهعنايت

Vr. 87b زيراکهبیعشقرفتنطريقعاشقانوگزيدنراهصادقانمحالوممتنع

است

Vr. 88a تابهجايیرسدکهقابلانجذابرحمانیوفيوضاتسبحانیشود

Vr. 89a پيشوایعشق و صادقان وسيلۀ استو عاشقان راهنمای و طالبان دليل عارفان

Vr. 89b

مثلابگويمکهعنقایجبلجبروتاستسيمرغقافملکوتوموجدريایلهوتوحياتدهندۀموجوداتناسوتومفتئاسرارالهیومهدئاطوار

الونامتناهیوچراغشرعوملتوشمعدينودولتوهمدمنسيموص محرمحريمجلالوهمنفسرحمانوآفتابجهان

Vr. 90b آنچشمۀروضۀمعانیونوریچراغروحانیعينالقضاةهمدانیفرمايد

Vr. 92a-109b

ایهمدمنسيموصالوایمحرمحريمجلال

Hasan-ı Zarîfî’nin Kâşifu’l-Esrâr ve Matlau’l-Envâr İsimli Mesnevî Şerhi 283

Vr. 92a عشقبرتراستازتعيناتروحيهومتمايزاتوهميهومشاهداتعقليه

Vr. 92a شيخکاملبزرگوارويگانۀاحرارمحمدخواجهعطارفرمودآن

Vr. 94a-127a

ایآفتابپنهانوایهمنفسرحمان

Vr. 94a چونکهسلطانکونينومفخرعالمينصعودکردبهمقامبرترازسدره

Vr. 95a ایچراغشرعوملتوایشمعدينودولتسايهظلاستوظلدوگونه

است

Vr. 95a بدانایطالبراهالهیوایراغبمقاماتنامتناهی

Vr. 97a آنزمانکهشمسجهانوآفتابپنهانمیآيدکهاکملخلقجهاناست

انشقاققمرمیکند

Vr. 97a بدانایآفتابمعانیواینورچراغروحانی

Vr. 102b اىغريقبحرلهوتیواىغواصعمانجبروتى

Vr. 103b-127a

اىآفتابپنهانواىهمنفسرحمان

Vr. 105a طالبانراهخداوسالکانطريقهدی

Vr. 107a ایيگانۀعالموایخلاصۀاولدآدم

Vr. 107a آنآفتابمعانیومنبعآبزندگانیونورچراغروحانیسلطانگلشنیدر

کتابالمسمیبالمعنویازاينمستانخداچنينخبرداده

Vr. 108a ماهمهجايعانيمماراازآنغداءروحانیونعمتربانی

Vr. 109a-110a-

125a-131a

ایمبارزميدانمجاهدهوایمحارمايوانمشاهده

Vr. 109b ایهمدمنسيموصالوایمحرمحريمجلال

Vr. 110b درتفصيلاينکلماتطيباتقدسيهوايننفحاتدرفشانسبوحيه

Vr. 115b اینورچراغروحانیوایچشمۀروضۀمعانی

Vr. 122b پسچونکهآنسلطانکونينومفخرعالمينازطعنمنکرانخلاصنيافت

Vr. 123a ازبهرطالبينوقابليناستنهازبهرمنکرانو واوليا انبيا پسارشاد

ناقابلاناست

284 İSLÂM ve SANAT

Vr. 123b گشايندازخزاينتمثيلاتوازطلسمات حکاياتجواهرجاودانیومعما

گنجينۀمعانیرااخراجمیکنندازبهرتربيتطالبينوارشادسالکين

Vr. 124a اینورچراغروحانیوایچشمۀروضۀمعانی

Vr. 124b ايناسرار ایهمدمنسيموصالوایمحرمحريمجمالببايددانستکه

معانیوفيوضاتربانی

Vr. 127a نآراوجوهرکنندۀسنگخاراکهبهضوءسنابرقاوآسماناينآفتابجها

چارمينوحدودرویزمين

Vr. 127a جميعجووکايناتازبسايطومرکباتمنالجماداتوالنباتاتوالحيوانات

Vr. 127a ایطالباسرارالهیوایراغبمقاماتنامتناهی

Vr. 128a-132b

عالموليتاینگينخاتمهدايتوایامين

Vr. 131a ازتجلياتالهیوفيوضات اينعلومربانیومعارفصمدانیبرقلوباوليا

رحمانیپيداوظاهرمیشود

Vr. 132a اینورچراغروحانیوایچشمۀروضۀمعانی

Vr. 132a درانزمانسالكدرواقعهکواکبمنيرهونجوممضيئهبسياربيند

Vr. 134a ناماينرسالهراکاشفالسرارومطلعالنوارنهاديمازينسبب

Vr. 134a تم کاشفالسرارومطلعالنواربعونفضلهوکرملطفه

Sonuç

Bu çalışma ile şimdiye kadar üzerinde gerçek bir araştırma yapıl-mamış bir şair, şârih ve mutasavvıf olan Zarîfî’nin hem edebî ve tasav-vufî açıdan çok kıymetli bir eser olduğu anlaşılan Kâşifu’l-esrâr ve Matla‘u’l-envâr’ı kaleme aldığı, hem de derin edebî bilgilerle tasavvufî sırlara vâkıf olduğu ortaya konulmuş oldu. Böylece devrin Şeyhü’l-İslâmından ders alan ve hoca olma seviyesine kadar yükselen bir kişinin mutasavvıf ve edebî kişiliğiyle ne kadar değerli bir eser verebildiği ilim âlemine duyurulmuş oldu.

Hasan-ı Zarîfî’nin Kâşifu’l-Esrâr ve Matlau’l-Envâr İsimli Mesnevî Şerhi 285

KAYNAKLAR

Ateş, Ahmet, İstanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler, MEB. Yayınları, İstanbul, 1968.

Azamat, Nihat , “İbrâhim Gülşenî”, DİA., XXI, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul, 2001.

Bilgegil, M. Kaya, Edebiyat Bilgi ve Teorileri (Belâgat), Enderun Kitabevi, İstanbul, 1989.

Değirmençay, Veyis, Fünûn-i Belâgat ve Sınâât-i Edebî, Aktif Yayınevi, Ankara, 2014.

Durmuş, İsmail, “Seci”, DİA., XXXVI, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul, 2009.

Hasan-ı Zarîfî, Kâşifu’l-esrâr ve Matla’u’l-envâr, Kayseri Râşid Efendi Ktp., Nr. 1081.

Mahmûd Cemâleddîn el-Hulvî, Lemezât-ı Hulviyye ez-Lemezât-ı Ul-viyye, Haz.: Mehmet Serhan Tayşi, Marmara Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Ya-yınları, İstanbul, 1993.

Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmânî, I-IV, Matbaa-i Âmire, İstanbul, 1308/1890-1891.

Tuman, Mehmet Nâil, Tuhfe-i Nâilî, I-II, Bizim Büro Yayınları, An-kara, 2001.

Nev’îzâde Atâî, Şakâik-i Nu’mâniyye Zeyli, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1989.

Öngören, Reşat, “Zeynüddin el-Hâfî”, DİA., XLIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul, 2013.

Öngören, Reşat, Osmanlılar’da Tasavvuf, İz Yayıncılık, İstanbul, 2000.

Sîrûs-i Şemîsâ, Nigâhî-i tâze be-bedî’, Neşr-i Mitra, Tahran, 1390 hş./2011.

Tâhirü’l-Mevlevî, Edebiyat Lügatı, Neşr: Kemal Edip Kürkçüoğlu, En-derun Kitabevi, İstanbul, 1973.

Uzun, Mustafa, “Seci”, DİA., XXXVI, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İs-tanbul, 2009.

286 İSLÂM ve SANAT

Hasan-ı Zarîfî’nin Kâşifu’l-Esrâr ve Matlau’l-Envâr İsimli Mesnevî Şerhi 287