Dr Pavle GAZIVODAPodgorica

Pregledni radPEDAGOGIJAXIL, 2, 2003.

UDK: 37.014.5

v

SKOLSKI SISTEM U CRNOJ GORI(korijeni, razvitak, perspektive)

Karakteristike savremenog skolskog sistema u Crnoj Gori

Nikada kao danas nije bilo potrebno traziti efikasnije forme skolskogobrazovanja koje ce se odlikovati organizovanoscu, sistematicnoscu i racional­noscu, a istovremeno koristiti svestranom razvoju licnosti, S druge strane, nauc­no-tehnoloska revolucija iz temelja mijenja odlike skole.

Nove perforrnanse covjeka kao gradanina - demokratija i licna sloboda,su okviri, u koje treba smjestiti vaspitanje i obrazovanje novih pokoljenja U Cr­noj Gori. U tom okviru, primarni cilj mora biti priprema mladih ljudi za rad iprofesiju. Maglovite, partikularne i sebicne ciljeve vaspitanja traze retogradnestrukture i centri moci, sto, ako se desi vodi u duboke drustvene krize. Pitanjaegzistencije i esencije, u pripremi mladih ljudi za zivot i rad, kako ih vidi poljskipedagog Bogdan Suhodolski, cvrste oslonce traze u nauci i progresivnim strem­ljenjima covjecanstva, Napredne ideje iz domena umnog, zdravstvenog, moral­nog i umjetnickog vaspitanja, kakve se radaju u Antickoj Grckoj, do moralnogsavrsenstva i vrline, na cemu insistiraju sofisti, posebno Sokrat, ostaju trajnoaktuelne, kao opsti cilj i ideal vaspitanja covjeka, Crna Gora je, u svoj proslosti,kroz specificne istorijske okolnosti, pune napetosti i obrta, njegovala vrline cojs­tva i junastva, Ciji izvori sew u vitesko, herojsko doba antickog perioda. Na tojtradiciji je utemeljen vaspitno-obrazovni sistem u Crnoj Gori, uz sve pedagoske

60 PEDAGOGIJA, 2/03.

inovacije koje ga cine savremenim. Tradicionalno i savremeno se ne moze me­hanicki razdvajati u vaspitno-obrazovnom procesu. Prozetost i kauzaliteti, pomjeri dijalektike, nuzno su komplementami, jer, svaka pedagoska inovacija mo­ra biti utemeljena na teorijskim istrazivanjima i provjeri kroz iskustvo i praksu.Ne mogu se traziti stroge granice izmedu tradicionalne i aktivne skole, Pedagos­koj nauci su poznati uzroci zasto u praksi preovladuje tradicionalna nastava. Teuzroke treba postepeno i oprezno otklanjati. Srecom kombinacijom tradicional­nih iskustava i novih saznanja Cma Gora mora traziti odgovore za reformu skol­skog sistema.

Savremeni skolski sistemi sve vise dozivljavaju promjene i u horizon­tali, jer vecina stanovnistva zavrsava svoje redovne skole, a manje po vertikali(karijeri).

Skolski sistem se mijenja i u pogledu duzine trajanja skolovanja. Obra­zovanje je do sada imalo prvenstveno funkciju povezivanja generacija, prenose­nje iskustva i znanja prethodnih generacija. Danas je ono sve vise u funkciji nap­retka i buducnosti, osposobljavanja za kreaciju, unapredenje sebe, zivota i oko­line u toku citavog zivota.

Promjene i skolski sistem u Crnoj Gori

Naucno-tehnoloska revolucija stvara uslove za punu afirmaciju klasno­oslobodilacke funkcije skole i skolskog sistema. UslovljavajuCi skolovanje svih idozivotno, naucno-tehnoloska revolucija postavlja kao obavezu demokratizacijuobrazovanja.

Naucno-tehnoloska revolucija koja je sveopsti integrator procesa drus­tvenih pojava i institucija, namece skolskom sistemu da svoje tradicionalno krutegranice ukloni i da se integrisu u drustveno-dinamicki zivot,

Dok je ranije sistem obrazovanja cesto usko shvatan kao skolski sistem,danas se skolski sistem toliko siri i zadire u sve pore obrazovanja i vaspitanja. Sav­remeno skolsko obrazovanje se sve vise priblizava razvojnim i drugim potrebamasredine i potrebama rada. Time obrazovanje prestaje da bude sarno sebi cilj.

Dosadasnji skolski sistemi su se bavili veoma suzenim zadacima iIi suodvajali skole za rad i skole za zivot. Savremeni skolski sistem mora da objedinitri funkcije: obrazovanje kao neposredna proizvodna snaga drustva, kao faktorsvestranog razvoja eovjeka, i kao uslov humanizacije zivota i rada ljudi.

Sve jasnija karakteristika savremenog skolskog sistema jeste okrenutostbuducnosti. Nove tendencije neminovno zahtijevaju promjene u nacinu skolova­nja i organizaciju skolskog sistema.

Jednostavnost skolskog sistema je izuzetno znacajna koncepcijska od­lika novog skolskog sistema. Jedinstvenost skolskog sistema se odnosi na jedin­stvo ciljeva, zadataka, naucno idejne usmjerenosti i organizacione povezanosti.

PEDAGOGIJA, 2/03. 61

Kao karakteristika se cesto navodi i potreba da obrazovanje iz rada i uzrad bude odmah poslije zasnivanja prvog radnog odnosa.

Skolsko obrazovanje u poslijeosnovnim nivoima treba da ima stalno za­vrsni i produzeni karakter.

Povezanost dijelova sistema je odlika skolstva u svim zemljama koje supod uticajem naucno-tehnoloske revolucije.

Stepenost, a ne hijerarhijski pristup, ce biti koheziona veza cijelog sis­tema. Stepenast princip podstice svakoga da stalno uci i da se ne iskljucuje izsistema dozivotnog obrazovanja.

Mobilnost polaznika u sistemu se ogleda u tome da se lako prilagodavagrupnim i individualnim karakteristikama vaspitanika.

Elasticnost, adaptivnost i laka promjenljivost skolskog sistema omogu­cice neophodne i ceste promjene sto je znacajno za odrzavanje kontinuiteta itempa promjena u skladu sa razvojem naucno-tehnoloske revolucije. Skolskisistem buducnosti svojom organizacijom i pristupacnoscu sve vise gubi odlikeselektivnosti, posto otvara mogucnosti za sve, da se u skladu sa svojim osobeno­stima i mogucnostima razvoja krece kroz skolski sistem.

Produzenjem osnovnog i obaveznog obrazovanja, tj. zajednickog obra­zovanja smanjuju se i osnovne drustvene nejednakosti koje su podsticale selek­ciju. Izjednacavanjem porodicnih uslova za zivot djece solidarnom i drugomintervencijom drustva, takode se smanjuje razlog za selekciju. Istina, uvodenjemprivatnih skola u skolski sistem Crne Gore otvara se pitanje naplate skolarina.

Struktura skolskog sistema u Crnoj Gori

Nastanak odredenih skolskih sistema u Crnoj Gori je karakteristican i potome, sto je, prvi u lancu, predskolsko vaspitanje, nastalo kasnije od osnovnog isrednjeg obrazovanja, a vrh piramide skolskog sistema u Crnoj Gori, univerzitet­sko obrazovanje, ima tradiciju od svega 28 godina.

U paraleli sa zemljama zapadne Evrope to su ogrornna zakasnjenja, Prviuniverziteti na evropskom kontinentu se javljaju u XII vijeku, da bi, u XIII i XIVvijeku, postojala siroka mreza visokoskolskog obrazovanja u Parizu, Londonu,Becu, Bolonji, Gracu, Rimu, Pesti, Pragu, Upsali, Jeni.

Danasnji skolski sistem u Crnoj Gori cini sest nivoa:a) predskolsko vaspitanjeb) osnovno vaspitanje i obrazovanjec) srednje obrazovanjed) univerzitetsko (vise i visoko) obrazovanjee) postdiplomske studijef) doktorat nauka.

62 PEDAGOGIJA, 2/03.

Svaki od navedenih osnovnih nivoa obrazovanja se dalje diferencira napo dvije iIi tri uske cjeline.

Savremena pedagoska nauka predskolsko i osnovno vaspitanje i obrazo­vanje tretira kao jedinstvenu dionicu skolskog sistema. Preciznije -- bazicno ob­razovanje. Razlikuje ih, doduse, jedna bitna odrednica: predskolsko obrazovanjeje fakultativno, a osnovno vaspitanje i obrazovanje obavezno.

U daljem tekstu, pojedinacnim osvrtom, na svaki od segmenata skolskogsistema u Crnoj Gori, zelim da osvijetlim genezu, razvojnu putanju i perspektivecrnogorskog vaspitano-obrazovnog sistema.

Predskolsko vaspitanje

Rano djetinjstvo je vrlo znacajan period za sveukupni razvoj covjeka.Otkrica savrernene psihologije to nedvosmisleno potvrduju. Man i saradnici tvr­de da se 50% opste mentalne sposobnosti djeteta razvije do 4 godine zivota, oko60% do 7 godine zivota, a ostatak do 100%, krajem adolescencije.

Natavisticke i bihevioristicke teorije su zanemarile ovaj uzrast, uz slo­gan "Ontogeneza je rekapitulacija filogeneze", dakle, djecji razvitak je puka ko­pija njegovih roditelja, i tako, odlagale vaspitni uticaj na djecu, van roditeljskogdoma. Cak i kada su poceli sa radom djecja zabavista motiv za njihovo otvaranjeje zbrinjavanje (cuvanje) djece dok su im rodite1ji na poslu. Takvu vrstu usluga upredskolskim ustanovama, nas ugledni pedagog dr Pero Simlesa, je oznacio kao"djecju garderobu".

Potrebu da otvori takvu ustanovu Crna Gora je ispoljila tek kada je, uzporast stanovnistva u varosima, doslo do veceg zaposlenja u privredi i drzavnimsluzbama, Argumenti da se otvori prvo djecje zabaviste na Cetinju su, da se spri­jeci lutanje ulicama, djeci od 4-7 godina. Prvi pomen 0 otvaranju ovakve usta­nove datira iz januara 1983. godine. Medutim, inicijativu za otvaranje djecjegzabavista daje, 10 godina kasnije (1903) godine, Sofija Petrovna, nacelnica Zen­skog instituta na Cetinju. I, tokom februara 1903. godine, u Djetski sad (za­baviste) upisuje se 48 muske i zenske djece. Kucu sa bastom, namjestenu i platuza dvije vaspitacice obezbijedila je Milica Nikolajevna, keel' kneza Nikole. Napocetku rada ove "male skole" upis je trazilo 179-oro djece, cemu se nije mogloudovoljiti. Kapacitet je bio ogranicen na 90 mjesta. Djeci siromasnih roditeljakupovana su i odijela, dok su djeca sluzbenika boravila u zabavistu, uz manjumjesecnu nadoknadu. Rad sa djecom, uz visoki autoritet vaspitacica, je bio jakosadrzajan, Programski sadrzaji su ostvarivani kroz igre, pjevanje, gimnastickeigre, ucenje prica i recitovanje stihova, izvodenje dijaloga i malih scena, crtanje,rad u basti, rukotvorine od papira, zenska djeca su ucila sivenje i pletenje. Nakraju godine, uz odredene provjere naucenog, predvidene su izlozbe djecjih ra­dova za roditelje i gradanstvo, uz velike simpatije i podrsku stanovnistva. Ova­kay program je bio utemeljen na iskustvima prosvijecenih zemalja, i bez sumnje,

PEDAGOGIJA,2/03. 63

veliki podstrek da se slicne ustanove otvaraju i u drugim gradovima Crne Gore.U Niksicu, je zabaviste otvoreno 1911., au Podgorici 1913. godine. Ratovi suomjeli nameru da se takve ustanove otvore u Peci i Dakovici,

Uspon u razvoju predskolski ustanova u Crnoj Gori se biljezi nakonDrugog svjetskog rata. Ako se savremeni nivo predskolskog vaspitanja u CrnojGori uporedi sa predratnim prilikama, izmedu I i II svjetskog rata, onda je, vansvake sumnje, ostvaren veliki napredak. Ako se, pak, trend ubrzanog razvitkapredskolskih ustanova u Crnoj Gori, uporedi sa naraslim potrebama u ovom se­gmentu skolskog sistema, s jedne strane, i dostignutim stepenom predskolskogvaspitanja u susjednim i razvijenim zemljama u okruzenju i svijetu, s druge stra­ne, onda je evidentan upadljiv zastoj.

Mrezu predskolskih ustanova danas cini 21 organizacija u svim opsti­nama u Crnoj Gori. Poceli su sa radom i neki privatni djecji vrtici,

Predskolske ustanove u Crnoj Gori raspolazu sa 72 objekta, u okviru ko­jih ima 30.000m2 dvorisnog prostora.

Drustveno organizovanim predskolskim vaspitanjem u Crnoj Gori jeobuhvaceno 8.750 djece, od cega 1.500 do tri godina (jaslice), a 7.200 od tri go­dine (vrtici). Vaspitno-zabavne usluge pruza oko 500 vaspitaca i 120 medicin­skih sestara. Timski djeluju i ekipe pedijatara, pedagoga, psihologa i socijalnihradnika.

Cjeloviti programi se ostvaruju u djeejim vrticima kao (poludnevni, cje­lodnevni i petodnevni boravak), kroz putujuci djecji vrtic, a dodatni programikroz igraonice, igralista, pricaonice, likovna ateljea, muzicke radionice, dramskevjezbaonice, ucenje stranog jezika, pripremu za skolu,

Istrazivanja pokazuju da djeca koja produ jaslice i vrtic ulaze u osnovnuskolu sa leksickim fondom od 5-6000 rijeci, dok djeca, koja su van tog obu­hvata, do polaska u osnovnu skolu, usvoje 600-1000 rijeci, Dakle, vee na samomstartu skclovanja, vrsi se snazna diferencijacija, po osnovu ulaznih imputa. Nu­zna je tijesna saradnja izmedu porodice, skole i drustvene sredine da se ovakvidebalansi amortizuju.

Upadljiv hendikep crnogorskog predskolskog vaspitanja je i mali obu­hvat djece ovog uzrasta. Taj obuhvat varira izmedu 18-20% populacije na nivoudrzave, au nekim opstinama, cak i ispod 10%. U razvijenim zemljama svijeta tajprocenat obuhvata djece predskolskim vaspitanjem se krece od 80-95%. CrnaGora, ako zeli, a to hoce, u evropske integracije, mora podici obuhvat djece naovom uzrastu, kako bi predskolsko vaspitanje postalo cvrst oslonac osnovnojskoli, njegova kljucna karika.

Nuzno je, takode, dvogodisnje studije vaspitaca na Filozofskom fakul­tetu u Niksicu, podici na cetvorogodisnji nivo, sto je vee praksa na prestiznimuniverzitetima. Ako se temelji mlade licnosti ucvrste na nivou predskolskog i

64 PEDAGOGIJA, 2/03.

osnovnog vaspitanja i obrazovanja onda ce efektu ejelokupnog vaspitno-obrazo­vnog proeesa biti jaci i pouzdani.

Programska struktura savremenog predskolskog vaspitanja pociva naformativnom aspektu (stavovi, sposobnosti i vjestine licnosti); fizickom razvoju(notorika, cula, zdravlje, higijena); socio-emoeionalnom i duhovnom razvoju(upoznavanje materijalnog i zivog svijeta, logicko-matematickih elemenata, pro­stora, vremena i primjene stecenih znanja); razvoju komunikaeija i stvaralastva(kroz govore, dramske, likovne, muzicke i plesne igre).

Za rad sa djeeom na ovom uzrastu treba mnogo ljubavi, znanja i truda.Sinhronizovan i osmisljen rad zdravstvenih, socijalnih i vaspitackih kadrova jeprvi uslov da se dijete razvija, uci i socijalizuje prirodno, slobodno i kreativno.Moguce traume i patoloski oziljci iz djetinjstva, ostavljaju duboke tragove, acesto i teze posljedice, na cjelokupni zivot covjeka.

Novi propisi, koji su nedavno usvojeni u Crnoj Gori, otvaraju perspek­tivu snaznijem razvoju ovog segmenta skolskog sistema, sto je krajnja potreba,koja ce, ako se ne ostvari, kociti planirane reforme obrazovanja u Crnoj Gori.Sansa da se otvaraju privatni vrtici ce prosiriti njihovu mrezu u Crnoj Gori.

Osnovna skola u Crnoj Gori

Petar II Petrovic Njegos pise ruskom konzulu Jeremiji Gagicu da zeli daotvori nekoliko svjetovnih skola, jer je "prosvjestenije svijet..., a ne prosvjeste­nije tma". On je otvaranjem prve svjetovne skole 1833/34. godine i nabavkomstamparije postavio dva medasa u razvitku ernogorske prosvjete i kulture. Vido­viti i genijalni vladika Rade prosvjecivanje ernogorskog naroda stavlja u drzavneprioritete. Otvaranjem skola, stampanjem udzbenika i osnivanjem kulturnih us­tanova, on je pokazao svijetu da Crnogorci nijesu "pleme divljaka i glavosjeca",vee ljudi koji, i pored neprestane borbe zbog opakih susjeda, imaju snage i dara,i za najveca umjetnicka i filozofska dostignuca, Mudri Njegos je u slavu pros­vjete ispjevao i stih "od prosvjete na svijetu srece bolje nije",

Prvi svjetovni vladar Crne Gore knjaz Danilo Petrovic je zelio da siriskolsku mrezu nakon Njegosa, medutim, surovi ratovi sa Orner pasom 1852. i1853. godine, su ga primorali, umjesto da unapreduje prosvjetu i kulturu svoganaroda, da skida olovna slova iz Njegoseve stamparije i pretace ih u puscanazrna. U njegovo vrijeme Stevan Petranovic je podigao osnovnu skolu na petogo­disnji nivo, 1856. godine, i uveo psihologiju i astronomiju u nastavni plan. Tvo­rae i strateg moderne ernogorske drzave, Nikola I Petrovic, je snazno razvio sis­tern prosvjetnih, kulturnih i diplomatskih institueija i ustanova.

Knjaz i kralj Nikola I Petrovic je tokom svoje duge vladavine poklanjaoizuzetnu brigu razvoju prosvjete u Crnoj Gori. Pored otvaranja novih osnovnihskola, on je osnivac i jednog broja srednjih skola. Ulagao je trud, iako bezuspje­sno, i da otvori visoke skole u Crnoj Gori. On je s neopisivnom ceznjom trazio

PEDAGOGIJA,2/03. 65

podrsku za duhovni preporod svoga naroda, koji zaostaje na prosvjetnom polju,za srecnim narodima.

Veliku pomoc u takvoj teznji knjazu Nikoli je pruzio Nicifor Ducic,ugledni prosvjetni radnik i arhimandrit. Na njegovu inicijativu je, 1863. godine,osnovana prva srednja skola u Cmoj Gori - Cetinjska bogoslovija.

U pismu ruskom ministru Gorcakovu, 1872. godine, u kome ga obavje­stava 0 mjerama koje preduzima u svojoj drzavi, knjaz Nikola u prvi plan isticesvoju prosvjetnu politiku. Kaze: "Otvorene su 42 osnovne skole po cijeloj dr­zavi, gdje sa dva, gdje sa tri razreda, a dvije na Cetinju i u unutrasnjosti, glavneskole sa cetiri razreda". U jednoj fazi razvoja cmogorske drzave, zavrsetkomoslobodilackih ratova (1876-78), kada je ona postala samostalna, neki glavari suuticali na knjaza Nikolu da smanji broj skola, kako bi privilegiju da se skoluju,sacuvali za sebe. On je, odlucno saopstio: "Ne, otvoricu jos toliko skola, a necudati da se nijedna ne zatvori". On je, da bi unapredio rad skola, postavio inspek­tore i prosvjetne organe. Na uciteljskoj skupstini 1881. godine je uputio odre­dene prigovore na rad ucitelja, ali je kasnije, pod snaznim uticajem ministra pro­svjete i crkvenih djela Jovana Pavlovica, promijenio svoj odnos prema ucite­ljima, i vee, 1885, knjaz Nikola pise uciteljima: "Crna Gora, ja i moj naslednikzahvalni smo sadasnjem uciteljskom kadru koji tako savjesno gaji mlade izdankenase otadzbine", Iako vladar sa apsolutnim ovlascenjima, knjaz Nikola je, razu­mio znacaj i zadatke prosvjete i da se skola ne moze razvijati bez stvaralackeslobode, bez sigumosti kojom se koraca putevima kulture i progresa.

Na Skupstini ucitelja u Podgorici, 1903. godine, knjaz Nikola ih nazi vadivnom cetom "predstavnika mladih srca koja cete vasim primerom oduseviti dakucaju za dobro, cast i velicinu domovine. Budite zdravo radise misli, vi koji ses nadom i smjeloscu upustiste u plodnu borbu potrazivanja lijepog, u svetu zada­ell obradivanja mladih dusa". Ovakva pedagoska poetika talentovanog vladaradavala je snazan podstrek skoli i obrazovanju. Podaci 0 razvoju obrazovanja uCmoj Gori za vrijeme knjaza i kralja Nikole su impozantni. U vrijeme njegovevladavine broj skola se povecao 13 puta, a broj daka, cak, 27 puta. 0 njegovomdoprinosu u razvitku srednjeg obrazovanja govori se u narednom poglavlju,

Zanimljivo je osvmuti se na nastavne planove i programe osnovnih sko­la u doba knjaza Nikole. Nastavni plan i program iz 1870. godine sadrzi nas­tavne predmete: nauka vjera, srpski jezik, crkveno-slovenski jezik, racun, crk­veno pevanje, zemljopis, povesnica (istorija), gazdinstvo. Autor ovog plana jeMilan Kostic, skolski nadzomik.

Nastavni plan i program iz 1884. godine obuhvata: nauka hriscanstva(8), srpski jezik (sa slovenskim citanjem - 40), racun i geometrijski oblici (16),zemljopis i istorija (7), poznavanje prirode (5), krasnopis i crtanje (6), pjevanjecrkveno (4), girnnastika (2). Kako se vidi dat je fond nastavnih casova i inte­gralno srodne nastavne discipline.

66 PEDAGOGIJA, 2/03.

Zanimljiv je nastavni plan iz 1895. godine cija je struktura: hriscanskanauka, srpski jezik, slovenski jezik, racun, geometrija, zemljopis, srpska istorija,poznavanje i njegovanje covjecjeg tijela, poznavanje prirode, krasnopis, crtanje,pjevanje crkveno i svjetovno, gimnastika i vojnicko vjezbanje, rucni rad i kucar­stvo u zenskim osnovnim skolama.

Slican nastavni plan i program donijet je 1908. godine. Ceste promjenesu unapredivale koncepciju osnovne skole, Interesantno je da se od 1870. do1895. izucava istorija bez nacionalnog predznaka, a od 1895. do 1914/15, dobijanaziv srpska istorija, Ocigledno su postojali konkretni razlozii knjaza Nikole injegovih ministara prosvjete da dode do takve promjene, bez sirih objasnjenja.

U meduratnom periodu, 1930. godine, u Cmoj Gori radi 373 skole i izu­cavaju se nastavni predmeti: nauka 0 vjeri i moralu, srpsko-hrvatsko-slovenackijezik, pocetna stvama nastava, zemljopis, istorija Srba, Hrvata i Slovenaca, pisa­nje, rucni rad - muski i zenski, pjevanje, gimnastika i djecje igre.

U nastavnim planovima i programima za osnovnu skolu 1948, 1950,1953, nakon Drugog svjetskog rata, nastavni predmeti su rasporedeni na: srpskijezik, zemljopis, istorija, poznavanje prirode, racun sa geometrijom, crtanjc, li­jepo pisanje, rucni rad, pjevanjc, fiskultura. Broj casova po razredima: 1-18, Il­20, III-24, IV-24. Dakle, iscezava atribut nacionalne istorije, ali se ona, nagla­seno.realizuje kroz nastavne programe i udzbenike, ako istorija srpskog naroda,a potiskujc cmogorska nacionalna istorija. Opstu i nacionalnu istoriju treba izu­cavati u ravnotezi i prozetosti, bez mitova i legendi, u cilju razvitka istorijskogmisljenja nasih ucenika,

Savremenu osnovnoskolsku mrezu u Cmoj Gori karakterise siroka razu­denost sa 167 maticnih (osmorazrednih) i 518 podrucnih (cetvororazrednih) od­jeljenja. Nju pohada preko 80.000 osnovaca i obavezna je za sve polaznike od7-15 godina. Osnovne skole u Cmoj Gori raspolazu sa 4.225.765m2 skolskogprostora, 52m2 po uceniku, i 223.680m2 ucionickog prostora, 2,60m2 po uceniku,sto je ispod pedagoskih standarda. Priliv ucenika je izrazen u Podgorici, kojojnedostaje skolski prostor. Nedavno je na Zlatici otvorena nova osnovna skola"Dr Dragisa Ivanovic" koja je sarno djelimicno ublazila taj problem.

Postojece stanje u osnovnoj skoli Cme Gore trazi krupne promjene. Pe­dagoska nauka jc afirmisala novu koncepciju osnovnog obrazovanja. Prcvazidenje rnode14+4 (razredne i prcdmetne nastave), a razvijcni svijet realizujc konccp­ciju osnovne skole 3+3+3 ciklusa (devetogodisnje ·trajanje). Skolske 1998/99.godinc pocela je realizacija takvog model a i u Cmoj Gori u9 osnovnih skola (po3 u regionu) u eksperimentalnoj nastavi. Nakon tri godine, nazalost, je prestaotaj rad, prije svega, zbog neadekvatne evaluacije (vrednovanja) tog ek­sperimenta. U "Knjizi promjena" koje predvidaju da reforma osnovne skole uCmoj Gori pocne 1994. godine, obnovice se procedura, uz neznatne modifika­cije, vee napustenog cksperimentalnog modela. Mora se obezbijediti krajnje oz-

PEDAGOGIJA,2/03. 67

biljno i studiozno pracenje toga procesa. Za takve promjene trebaju novi skolskiobjekti, obrazovne (informaticke) tehnologije, osposobljeni nastavnici za noveuloge. Uz rasterecenje programa i didakticke inovacije treba motivisati sve cini­oce vaspitanja da se, u sopstvenoj reziji, izgradi nova osnovna skola kompati­bilna evropskom dosegu. Za to treba dosta znanja, energije, sredstava i vremena.Drzava polaze ispit zrelosti pred izazovima koje nudi sistem obrazovanja kaokljucna poluga drustvenog procesa.

Srednjoskolsko obrazovanje u Crnoj Gori

Prva srednja skola, u Crnoj Gori je bila Bogoslovija, koja je, na predlogNicifora Ducica, uz blagoslov knjaza Nikole, otvorena 1863. godine. Radila jesarno jednu skolsku godinu, da bi se njen rad nastavio 1869. godine, uz pomocRusije, a zatim prestala sa radom 1876. godine zbog oslobodilackih ratova.

Potreba za svestenicima i uciteljima uticala je da se nastavi njen rad1887. godine sa novim imenom Bogoslovsko-uciteljska skola, Prvi njen ustav sunapisali prota Rujevski i Milan Kostic. Bili su propisani uslovi za rektore i nas­tavnike. Za 30 godina staza u prosvjeti penzija je bila u visini plate. Nastavniplan Bogoslovije je imao 25 nastavnih predmeta. Uz katihizis i crkvenu istorijustaroga zavjeta izucavani su srpski, ruski i slovenski jezik, sveopsta povjesnica,antropologija sa fiziologijom, dijetetika, fizika, sveto pismo, ekonomija, racun,uciteljski metod sa pedagogijskim uputstvima, metodika (drugih predmeta), kra­tka istorija sveopstih knjizevnosti (francuske, njemacke, engleske), opsirni zem­ljopis, vojne vjezbe i neki drugi predmeti. Uocljiva je duhovno-svjetovna korelacijanastavnih disciplina. Uz crkvenu nastavu, plan nudi znanja iz prirodnih, drustvenih,umjetnickih i pedagoskih nauka. Bogoslovsko-uciteljska skola je prestala sa radomuoci I svjetskog rata, a obnovila svoj rad, kao Bogoslovija, 1920. godine. Podignutaje na petorazredni nivo 1926, a sestorazredni 1933. godine.

Na Cetinju je, nakon Bogoslovije, vee 1869. godine, otvorena jos jednasrednja skola - Djevojacki institut, pod pokrovite1jstvom Marije A1eksandrovne,ruske carice. Prvo je traja1a 4, a zatim 6 godina. Njeni svrseni ucenici su obav­ljali uciteljske duznosti, Vlada je svrsenim ucenicima davala mali miraz. Nasta­vni plan je cesto mijenjan uz adaptacije na evropska iskustva. Karakteristican jenastavni plan iz 1907/08. godine koji ima 17 nastavnih predmeta, u 8 razreda, sapo 28 casova u I, V, VI i VIII razredu, odnosno 29 casova u II, III, IV i VII raz­redu. Zapazen je rad nacelnice Djevojackog instituta Sofije Petrovne. Institut jeskolovao 24-30 djevojaka, smjestenih u internatu. Ova institucija je imala ogro­mni znacaj za skolovanje i emancipaciju zenske djece u Cmoj Gori.

Kako je poljoprivreda hila, gotovo, jedina privredna grana u Crnoj Gori,1875. godine se otvara Poljoprivredna skola u Danilovgradu. Kasnije je, zbogoskudice poljoprivrednih strucnjaka, otvorena "Knjazevska crnogorska poljopri­vredna skola", 1893. godine u Podgorici.

68 PEDAGOGIJA,2/03.

U Perastu su, vee u XVI, XVII i XVIII vijeku, radile privatne pomorskeskole, Prva drzavna skola u Boki je osnovana 1850. godine kao jednogodisnja,da bi, vremenom, preko dvogodisnje, trogodisnje, 1896. postala petogodisnjaPomorsko-trgovacka akademija. Pomorska akademija u Kotoru je, u medurat­nom periodu osposobila oko 600 porucnika i 750 kapetana.

U okviru gimnazije u Pljevljima, osnovanaje 1903. godine Domacicko­radnicka skola,

Do balkanskih ratova potreba za uciteljskim kadrom je obezbjedivalaBogoslovsko-uciteljska skola na Cetinju. Tek je 1919. godine otvorena samos­talna uciteljska skola u Danilovgradu.

Skolske 1923/24. godine radilo je 26 strucnih skola sa 1462 ucenika i120 nastavnika.

Na podrucju Boje Kotorske, u Kotoru, daleke 1285. godine, pominje sepocetak rada gimnazije, kao najstarije srednje skole na prostoru danasnje CrneGore. U to doba Boka nije pripadala Crnoj Gori, a Kotorska gimnazija je, sa du­brovackom i zadarskom, najstarija skola te vrste u vrijeme Mletacke republike,Austrije i Francuske. Kotorska gimnazija 1811. godine postaje drzavna, ali 1814.prestaje sa radom. Zaslugom Stjepana Mitrova Ljubise, predsjednika opstineBudva, u Kotoru, 7. januara 1865. godine, nastavlja rad Gimnazija na srpsko­hrvatskomjeziku. Nastavni plan ove gimnazije sadrzi, skolske 1875/76. godine,17 nastavnih predmeta, od kojih pet jezika: latinski, srpski, italijanski, grcki injemacki. Uz geografiju - istoriju, vjeronauku, uce se prirodoslovlje, matema­tika, fizika - hemija, geometrija, fizika, logika, psihologija, crtanje geometrijsko,crtanje prostorucno i kaligrafija. Kotorsku gimnaziju, skolske 1865/66. godine,pohada 24, a skolske 1940/41,595 ucenika.

Prva drzavna gimnazija u ondasnjoj Cmoj Gori, otvorena je na Cetinju,1880. godine. Dolaskom za ministra prosvjete i crkvenih djela Jovana Pavlovica1885. godine znacajno se modernizuje rad Cetinjske gimnazije. Donose se novipropisi: uredbe, zakoni, pravila i uputstva za njen rad. Ona je imala osam raz­reda, a djelila se na visu i nizu gimnaziju. Njen nastavni plan eini 15, ali cestovezanih po dva, nastavna predmeta. Izucava se: nauka 0 vjeri, srpski jezik i knji­zevnost, latinski jezik, grcki jezik, ruski jezik, staroslovenski jezik i knjizevnost,geografija i istorija, matematika, prirodopis, fizika, filozofska propedevetika,crtanje, krasnopis, gimnastika i vojno vjezbanje, pjevanje i muzika. Iako su svipredmeti, izuzev pjevanja i muzike, obavezni za sve ucenike, ocjene iz crtanja,krasnopisa, gimnastike i vojnog vjezbanja i pjevanja i muzike, nijesu uticale nauspjeh. Ocigledno je da je Cetinjska gimnazija radila, iako je njen nastavni plandosta obiman, po modernim evropskim standardima, uz postovanje pedagoskihdostignuca toga vremena. Ona je, svakako, maticna za osnivanje drugih gimna­zija u Cmoj Gori: Pljevaljske 1901, Podgoricke 1907, Niksicke 1913, Beranske1913, Pecke 1913. godine.

PEDAGOGIJA, 2/03. 69

Doko Pejovic navodi da je u Crnoj Gori, 1919. godine, radilo 12 gimna­zija. Skolske 1929/30. godine, u gimnazijama je ucilo 5.284 daka, od cega 689ucenica.

Nakon II svjetskog rata dolazi do nagle ekspanzije srednjoskolskog ob­razovanja sa mnogim reformama i organizacionim ustrojstvom u skladu sa drus­tvenim promjenama. Danas u Crnoj Gori radi 38 srednjih skola, sa oko 28.000ucenika, u svih 21 opstini. U Podgorici i Niksicu rade i girnnazijska spe­cijalisticka usmjerenja.

U teznji da se modernizuje, prebrodi krizu obrazovanja i primijeni ev­ropske standarde U ovoj oblasti, Crna Gora je pokrenula skolske procese preob­razaja vaspitno-obrazovnog sistema. U "Knjizi za promjene" data su polazista,strategije, koncepcije i modeli promjena, utemeljene na principima demokratic­nosti, fleksibilnosti, depolitizacije i transparentnosti kvaliteta obrazovanja. Natim osnovama definisu se i novi nastavni planovi i programi za predskolsko, os­novno, specijalno, srednje i obrazovanje odraslih. Vlada Crne Gore je usvojilasva potrebna dokumenta: zakone, osnove programa, regulativu za pocetak re­forme obrazovanja. Data je mogucnost i za otvaranje privatnih skola,

U Crnoj Gori sadasnja gimnazija traje 4 godine, a pohadaju je ucenici od15-19 godina. Radi osam punih gimnazija i 12 odjeljenja u okviru skolskih cen­tara. Gimnazije sa cetvorogodisnjim trajanjem postoje u Austriji, Engleskoj,Sloveniji, dok trogodisnje rade u Danskoj, Finskoj, Francuskoj, Grckoj, Holan­diji, Njemackoj, Portugalu, Svedskoj, Norveskoj, Skotska i Spanija imaju dvo­godisnje, a Italija petogodisnje gimnazije, Sve zemlje Evrope, izuzev Italije iCrne Gore, imaju po pet dnevnih casova u girnnazijama, a kod nas i nasih sus­jeda, po 6 casova, Treba imati na umu da u rnnogim evropskim zemljama osno­vna skola traje 9 godina.

U predlogu promjena istice se opredjeljenje da se otvaraju girnnazije 01'­stega tipa, sa naglasenom lepezom fakultativnih i izbornih predmeta. Ogranicavase broj ucenika na 30 u odjeljenju, i pridaje poseban znacaj strucnom obrazova­nju nastavnika. U domenu pracenja, vrednovanja (evaluacije) projektuje se kom­petentnost i odgovornost. Predlaze se osnivanje Centra za opste i Centra za stru­cno obrazovanje. Sve te inovacije, treba postepeno, oprezno i uz punu odgovor­nost uvoditi u skolsku praksu. Pedagoska nauka poznaje, kao efikasan i provje­ren model savremene skole, varijantu 24+24+24. Za rad u grupama, parovima iindividualno, sto je imperativ didaktike, 24 ucenika u odjeljenju je optimalanbroj. Toliko treba da ima i odjeljenja u modernoj skoli: 24x24, do 600 ucenika,Svaki nastavnik treba da drzi po 24 casa redovne, izborne, fakultativne, dopun­ske, dodatne nastave, slobodnih aktivnosti,

Srednje strucne skole treba usmjeriti na saradnju sa proizvodnom sfe­rom, uz proizvodnju i u sopstvenoj reziji, Uvodi se evropska matura i elementigradanskog vaspitanja. To ce ubrzati prohodnost radne snage u Evropu.

70 PEDAGOGIJA,2/03.

Cma Gora je prihvatila normativna iskustva Evrope i prilagodila ih svo­jim prilikama, dok ce, u primjeni pedagoskih standarda imati ozbiljnih teskoca,Bez novih skolskih objekata, obrazovne tehnologije, kvalitetnih kadrova i nauc­nih provjera, i ova reforma obrazovanja ima krupna ogranicenja.

Specijalno vaspitanje i obrazovanje u Crnoj Gori

U savremenim sistemima vaspitanja i obrazovanja, na posebno organi­zovan nacin, i sa posebnim skolovanim kadrovima, nasa drustvena zajednicaobezbjeduje djeci ometenoj u razvitku, predskolsko, osnovno i srednje vaspitanjei obrazovanje, osposobljavanje za rad i ukljucivanje u raznovrsne oblike zivota.

Specijalno vaspitanje je neophodno obezbijediti djeci sa tjelesnim, men­talnim, govomim, emocionalnim, slusnim, vidnim i drugim smetnjama. Za tajvaspitno-obrazovni rad je neophodno obezbijediti specijalni vaspitni tretman.Upotrebljavaju se posebne metode, tehnike i sredstva.

Vaspitno-obrazovni rad se organizuje u zavisnosti od stepena i katego-rije ometenosti:

1) djeca ometena u mentalnom razvitku (psihopedija);2) sa poremedajima govora (logopedija)3) sa ostecenjima sluha (logopedija)4) sa ostecenim vidom (tiflopedija)5) tjelesno invalidna djeca (somatopedija)6) djeca visestruko ometena u razvitku;7) za vaspitno zapustenu djecu (etopedija).

Timovi strucnjaka vrse kategorizaciju i evidentiraju djecu ometenu u ra­zvitku. U organizacionom pogledu specijalno vaspitanje i obrazovanje se ostva­ruje u vise razlicitih oblika:

1) u redovnim skolama u redovnim odjeljenjima;2) u specijalnim vaspitno-obrazovnim skolama za predskolsko, osno-

vno i srednje vaspitanje i obrazovanje;3) u specijalnim odjeljenjima u okviru redovnih skola;4) u specijalnim zavodima;5) u specijalnim domovima i drugim slicnim institucijama.

U novije vrijeme javlja se shvatanje da izolacija ove djece u specijalneskole izdvaja ih iz svakodnevnog drustvenog konteksta u koji kasnije treba da seukljuce, pa je sve zastupljenija teza da je za odredene kategorije lakse ometeno­sti specijalni vaspitno-obrazovni rad bolje organizovati u redovnim skolama.

PEDAGOGIJA,2/03. 71

U redovnim osnovnim skolama specijalno vaspitanje i obrazovanje seorganizuje na vise nacina:

a) specijalni pedagog, po odredenom rasporedu, radi u vise skola u gra­du, iii na podrucju opstine;

b) svaka skola treba da ima po jednog specijalnog pedagoga, za odre­denu vrstu ometenosti i dadjeca iz okolnih skola dolaze na tretman;

c) u sjedistu regiona treba da se oformi pedagosko-psiholosko savjeto­valiste u koje ce se upucivati ovakva djeca ne ispitivanje i tretman.

Naravno, najbolje je ako u skoli ima vise specijalnih pedagoga.Skole za specijalno vaspitanje i obrazovanje se organizuju na istim prin­

cipima kao i standardne skole, Organizovane su po razredno-casovnom i pred­metnom sistemu. Od njih se razlikuju u pogledu ciljeva, sadrzaja, metoda, oblikai sredstava rada. U oblasti specijalnog vaspitanja rade kadrovi sa visokom spe­cijalnom pedagoskom (defektoloskom) spremom, koji se obrazuju na posebnomfakultetu.

Specijlani domovi su posebne vrste ustanova za djecu i mlade ometene urazvoju i najcesce se osnivaju uz odgovarajuce specijalne skole. Mogu biti na­mjenjeni i za djecu koja nijesu u stanju da prate proces nastave.

Socijalna patologija je prisutna u svim ljudskim drustvima i svaka dr­zava je prati i sanira na svojoj teritoriji u skladu sa svojim mogucnostima.

Univerzitet erne Gore

Ook je Evropa imala siroku mrezu uglednih univerziteta, preko 7 vje­kova, Crna Goraje svoj univerzitet osnovala, tek 1974. godine. To, naravno, neznaci da Crna Gora nije imala, i do tada, ne mali broj, univerzitetski obrazovanihljudi. Iako je drustveno-ekonomski, duhovni, kulturni i umjetnicki zivot CrneGore, nakon II svjetskog rata, imao svoj uspon i preporod, u bivsoj drzavi, FHRJi SFRJ, nije bilo dovoljno podrske oko osnivanja crnogorskog univerziteta. Tajproces je bio usporen, a Crnoj Gori su, kao alternativa, nudene univerzitetskeusluge Beograda, Zagreba, Sarajeva, Ljubljane i Skoplja. Ta situacija je bitnouticala da se ogranicava broj studenata iz Crne Gore (iako je zed za obrazova­njem crnogorska tradicija) i da jedan broj njih, najcesce najboljih na studijama,ostane da trajno radi i zivi u tim sredinama. To je bitno uticalo na sporiji razvojCrne Gore u odnosu na druge jugoslovenske republike. Da Ii je takav odnosprema Crnoj Gori bio dobronameran ili tendiciozan nije tesko zakljuciti. CrnaGora je, kao stara evropska drzava, sa izvjesnim prekidima, nastala prije hiljadugodina, trebala i postojali su za to svi razlozi, da se ravnopravno razvija i eman­cipuje, na nacin, kako je taj proces tekao u XX vijeku, u razvijenim sredinama.Crnogorci su se skolovali, takode, i u mnogim evropskim metropolama. Ako je

72 PEDAGOGIJA,2/03.

univerzitet kuca sveznanja, pod cijim se krovom krce nepregledna bespuca donovih istina, naucnih i umjetnickih, onda je, nepostojanje takve institucije u jed­noj drzavi, cak i maloj, ogrornni hendikep. Crna Gora je, u rnnogo cemu, zemljaparadoksa i kontrasta, cime se, jedino mogu tumaciti rnnogi cudni obrti i blokadeu njenoj istoriji. Ona je u XX vijeku cetiri puta mijenjala svoj politicki polozaj, Idok je taj vijek, po Dzonu Djuiju i Elen Kej, trebalo da bude "vijek pedagogije"(citaj vaspitanja) i "vijek djeteta", Crna Gora je, uz odredene otpore i surnnje,tek u cetvrtom kvartalu proteklog (XX) vijeka, otvorila svoj univerzitet.

Vaspitno-obrazovno i opste-kulturno naslede Crne Gore ima hiljadogo­disnju tradiciju. Od IX do XIX vijeka na zetskom (crnogorskom primorju), odBoke do Bojane, je otvoreno 12 benediktanskih manastira, u kojima su radileskole, prepisivani rukopisi i stvarana knjizevna produkcija.

U XlII i XIV vijeku podizu se pravoslavni manastiri i crkve: u Kotoru,na Prevlaci, u Baru, Krajini, Vranjini, Skadru, Podgorici, Moraci, Bijelom Poljui Pljevljima.. "Miroslavljevo jevandelje" je nastalo oko 1190. godine, a "Ljetopispopa Dukljanina" ("najznacajnije knjizevno-istoriografsko djelo naseg srednjo­vjekovlja") u XII vijeku. lako pouzdani temelji i prvi korijeni da se Crna Goraravnomjerno i kontinuirano razvija u prosvjeti i kulturi, njena surova istorija jeto grubo remetila i ometala.

Zagonetno je da su osujecene inicijative, crnogorskog suverena knjazaNikole, da 1889. godine, osnuje u Baru, "mali jugoslovenski univerzitet", da1901. otvori Veliku skolu na Cetinju, i 1908, Pravni fakultet na Cetinju. Cak jebilo intervencija na ruskom dvoru da se ne odobri pomoc Crnoj Gori za otvara­nje visokoskolskih ustanova.

Zato korijeni crnogorskog univerziteta nijesu ujedno i njegovi uzroci,iako su medusobno povezani. Po rijecima prvog rektora, dr Mircete Durovica, nasvecanoj sjednici skupstine univerziteta, od 29. aprila 1974. godine, "crnogorskodrustvo je osjetilo potrebu za snaznim naucno-obrazovnim sredistem, sposobnimda se ukljuci u maticu progresivne privredne i drustvene transformacije i da po­stane snazan pokretac ukupnog drustveno-ekonomskog preproda Crne Gore".

Crna Gora je, konacno, uz naznaceno obrazlozenje, dobila svoj univer­zitet. Njega su osnovali udruzenjem: Istorijski, Poljoprivredni i Institut za biolo­ska i medicinska istrazivanja, Ekonomski, Pravni i Tehnicki fakultet u Tito­gradu, Pedagoska akademija iz Niksica i Visa pomorska skola iz Kotora.

Jedan od utemeljivaca nauke i Univerziteta u Crnoj Gori je Istorijski in­stitut, koji je osnovan 1948. godine na Cetinju, za proucavanje istorije crnogor­skog naroda.

Drugi po redu je Poljoprivredni institut, osnovan 1960. godine, koji je,1997. godine prerastao u Biotehnicki institut.

Kasnije se otvara, 1972. godine, Institut za bioloska i medicinska istra­zivanja u Titogradu i Institut za biologiju mora u Kotoru, 1996. godine.

PEDAGOGIJA,2/03. 73

Prve vise skole u Crnoj Gori su: Visa pedagoska na Cetinju, 1947. go­dine, Visa pomorska u Kotoru, 1959, i Visa fizioterapeutska u Herceg Novom,1980. godine.

Najstariji crnogorski fakultet je ekonomski, osnovan 1960. godine. Sli­jedi osnivanje: Tehnickog fakulteta (tri odsjeka) 1962. godine, ciji je elektro od­sjek, 1978, prerastao u Elektrotehnicki fakultet. Pravni fakultet je osnovan 1972.godine, Masinski, 1978, Metalurski 1978, Filozofski (osnovan 1977. kao Nasta­vnicki fakultet), Prirodno matematicki fakultet 1980, Gradevinski fakultet 1980,Muzicka akademija 1980, Fakultet za pomorstvo 1981, Fakultet likovnih umjet­nosti 1990, Medicinski fakultet 1996, Fakultet dramskih umjetnosti 1997, Fakul­tet za turizam 1999. godine.

Kako se vidi Crna Gora raspolaze sa razvijenim i razudenim univerzite­tom, koji objedinjava 14 fakulteta, 4 instituta i 1 visu skolu, sa oko 300 doktoranauka i 150 magistara, kao i drugim brojnim strucnim kadrovima koji garanti­raju njenu bolju buducnost, od one, kada su se s mukom zametale klice skolstvai nauke na njenim prostorima. Otvaranje crnogorskog Univerziteta je jedan odnajkrupnijih dogadaja u cjelokupnoj istoriji Crne Gore.

U svom, relativno kratkom postojanju, Univerzitet Crne Gore je, prola­zio kroz sve etape i mijene, koje su ga jacale i prilagodavale vremenu, uz neizb­jezne teskoce i krize. Iako je Crna Gora teritorijalno mali prostor, nije adekvatnoizvrsen razmjestaj, njenih univerzitetskih jedinica. Bilo je prirodnije da je Me­talursko-tehnicki fakultet (Zeljezara) u Niksicu, nego u Podgorici, da su katedreknjizevnosti i istorije (Centralna biblioteka, Drzavni arhiv Crne Gore) na Ceti­nju, nego u Niksicu, da su filoloske nauke u Podgorici (glavni grad Crne Gore).Te "rokade" je moguce uciniti donosenjem novog zakona 0 univerzitetu CrneGore (koji se priprema), otvaranjem vise univerziteta u Crnoj Gori, u drzavnoj iprivatnoj sredini (Podgorica, Niksic, Cetinje, Kotor),

Crnogorski Univerzitet raspolaze znacajnom imovinom, modernim ob­razovnim tehnologijama (laboratorije, kabineti, biblioteke, Internet).

Univerzitetska biblioteka raspolaze sa 20.000 knjiga, domacih i stranih au­tora, a univerzitetske jedinice, sa oko 300.000 knjiga, od cega Filozofski fakultet sa200.000. To je "dzinovski silos" u kome su uskladistena znanja i vjerovanja, ideje idostignuca, civilizacije i dostignuca, civilizacije i kulture, vjekovi. Knjiga je utocistei silnih i nemocnih, i bogatih i siromasnih, i zdravih i bolesnih, kompas za ulazak utajne prirode, covjeka, kosmosa. Ovaj "alat" i "telmologija", iako potisnuti moder­nim komunikacijama, ostaju siguran oslonac i putokaz u lavirinte skrivenog.

Reforma Univerziteta Crne Gore je, zbog tempa naucnih i umjetnickihdostignuca, a i njegova zaostajanja za dometima evropskih i vanevropskih uni­verziteta, krajnje neophodna. Novi zakon 0 univerzitetu treba temeljiti na prin­cipima Bolonjske deklaracije, sto je obaveza svih clanica Rektorske konferencijeEvrope, kojoj pripada i crnogorski Univerzitet. Treba otvoriti naucne i pedago-

74 PEDAGOGIJA,2/03.

ske procese na Univerzitetu kako bi savladali njegovu tromost i neaktuelnost, ipratili, bez kompleksa, zbivanja u razvijenom svijetu. Treba skratiti trajanje stu­dija, posebno na tehnickim fakultetima, uciniti ih efikasnijim, uz neophodnu od­govornost i studenata i profesora, za ishode univerzitetskih studija.

Manji univerziteti, sa vecom autonomijom, bez atomizacije fakulteta,mnogo su efikasniji. Fakultetima treba dati punu naucno-edukativnu slobodu, uzpostovanje naucnih i pedagoskih standarda i procesa.

Inovacije u dokimologiji (vrednovanju, evaluaciji) znanja, vjestina i um­jeca studenata, treba primjenjivati, uz oprez i postupnost, kako bi se, specifi­cnosti postovale, a prednosti lako uocile. Kompjuterizacija ocjenjivanja, bezucesca nastavnika, kako se to eini u SAD i nekim drugim zemljama, je znacajnai objektivna pedagoska promjena, ali je, njena primjena, posebno u drustvenimnaukama, slozen postupak. Mora se uloziti sve sto je neophodno za moderniza­ciju Univerziteta Crne Gore.

Vaspitanje i priprema za rad i zivot naseg potomstva na pocetku trecegmilenijuma, je vrlo slozena, kompleksna, i u mnogo cemu, neizvjesna djelatnost.Svijet se globalizuje, ruse vrijednosni sistemi, nastaju ekonomske i moralne kri­ze, a mladi ljudi, s pravom traze sigurnost, bolji zivot, perspektivu. U sudarutradicionalnog i modernog tesko je ustanoviti granice. U Crnoj Gori, koje je utrancizionom ruhu, mora se promijeniti tradicionalna svijest 0 odnosima u poro­dici, na radu, mitovima i legendama, proslosti i sadasnjosti, moralu, izlasku izsocijalne, drustvene, obrazovne i kulturne krize. Promjene koje se ocekuju, trebada prihvati svaki gradanin, porodica, kolektiv, organi drzave, uz visok stepenlicne odgovornosti za svakog pojedinca.

Kvalitetno obrazovanje je jedan, van svake sumnje, od najvaznijih, akone i jedini put, da se prebrode dalji sunovrati.

Crna Gora je projektovala takve izlaze i ako ih prihvati, u procesu ostva­renje, kroz sve svoje kapacitete, otvara nade da se savlada njena kriza i ude usigumiji zivot.

Ako je tacna prognoza Edgara Fora "da ce se bitke za prestiz u XXI vi­jeku voditi u ucionici, a ne u fabrici", onda skolski sistem u Crnoj Gori trebaprilagoditi tom zadatku.

Taj univerzalni stav je kljucni postulat u svim promjenama i reformamavaspitno-obrazovnog sistema, uz oslonce na crnogorsku istoriju, jezik, kulturu iprosvjetnu tradiciju Crne Gore.

Strategije vaspitno-obrazovnog sistema u Crnoj Gori

U namjeri da se skolski sistem u Crnoj Gori razvija u smjeru savremenihreforrnskih tendencija, kroz njegovu programsku strukturu, dominantno se ostva­ruju cetiri kljucne strategije:

PEDAGOGIJA, 2/03. 75

1. uvodenje informatike u skolski sistem (informaticka pismenost);2. kvalitetno izucavanje stranih jezika;3. ekolosko vaspitanje i obrazovanje;4. obrazovanje za kvalitet.Uvodenje naznacenih strategija u skolski sistem Crne Gore obezbjeduje

njegovu kompatibilnost sa evropskim i svjetskim obrazovnim projektima. Da bite strategije uspjele neophodno je precizirati konkretne modele drustvenih i skol­skih promjena sa jasno postavljenim dugorocnim, kratkorocnim i operativnimciljevima i zadacima.

1. Treba usvojiti potpuno novi pristup informatickoj pismenosti i nastaviinformatike, ali i ostalih klasicnih predmeta, jer bi u tom slucaju, iz skola izlaziliucenici, osposobljeni za koriscenje racunara u svakodnevnom zivotu. Ljudi kojibi koriscenjem globalnih racunarskih mreza i informacija, koje se na njima nala­ze, postali gradani svijeta u pravom smislu te rijeci, a ne kao do sada, osobe is­traumirane beskrajnom teorijom, koji mrze sve sto u svom imenu ima rec racu­nar. Motivacija za ponudu Interneta mora se oznaciti na svim nivoima skolova­nja i kod cjelokupne populacije ucenika i studenata.

2. Potreba za svestranijom komunikacijom u savremenom svijetu uticalaje da se u Crnoj Gori opredijelimo za obrazovnu strategiju koja ce obezbijeditikvalitetno izucavanje stranih jezika. Cma Gora je zakonski iskazala potrebu za izu­cavanje pet sledecih stranih jezika: engleski, ruski, njemacki, francuski i italijanski.Stani jezici se uce od predskolskog do univerzitetskog nivoa. U filoloskoj gimnazijise izucavaju klasicni i zivi jezici. Savremena nastava jezika u prvi plan istice ko­munikaciju kao novi cilj i populamo sredstvo u globalizaciji svijeta.

Teskoce u realizaciji strategije kvalitetnog izucavanja stranih jezika suizrazene u nedostatku odgovarajucih nastavnickih kadrova. Zato je u Cmoj Gorina Filozofskom fakultetu u Niksicu otvorena Katedra za italijanski i engleskijezik. Na taj nacin se ostvaruju brojni kontakti (putem seminara, specijalizacija ikracih i duzih staziranja i boravaka u inostranstvu) sa institucijama zemalja cijise maticni jezici izucavaju u Crnoj Gori.

3. U Crnoj Gori, kao ekoloskoj drzavi, treba razviti sistem permanent­nog ekoloskog obrazovanja svih kategorija gradana. Treba definisati ekoloskenorme i standarde, da bi se u potpunosti, omogucilo projektovanje ekoloske ob­razovne strategije. Gradane treba ekoloski vaspitavati da bi se razvio prirodan ikvalitetan nacin zivota ljudi. Ekolosko vaspitanje pocinje u djecjim vrticima,gdje se djeca uce redu, higijeni, boravku na vazduhu, uredivanju dvorista, igra­caka, dvorista i prirodnih rekvizita. U osnovnoj skoli ekoloski sadrzaji se nalazeu svim nastavnim podrucjima, a narocito prirodi, biologiji, hemiji i fizici. U sre­dnjim skolama se izucavaju i posebne ekoloske discipline. U medicinskoj, po­ljoprivrednoj, hemijsko-tehnoloskoj, rudarskoj, turisticko-ugostiteljskoj i u ops­teobrazovnim srednjim skolama izucavaju se savremene ekoloske zakonitosti i

76 PEDAGOGIJA, 2/03.

moderno ekolosko gradivo. Fakultetske programe prozima tematika ekologije iona se posebno obraduje na Prirodno-matematickom fakultetu, Gradevinskom,Pomorskom, kao i na brojnim naucnim institutima.

Skolski sistem u Crnoj Gori daje siroke mogucnosti ucenicima i studen­tima da se ekoloski obrazuju, ali je neophodno takve forme djelovanja siriti i nasve druge gradane Crne Gore.

4. Crna Gora je utvrdila strategiju kvaliteta i udarno podrucje te strate­gije je obrazovanje za kvalitet. Permanentno obrazovanje kadrova za kvalitet jeosnovna pretpostavka primjene medunarodnih standarda za kvalitet roba i us­luga. Nuzno je organizovati redovno obrazovanje ucenika i studenata svih uzra­sta i nivoa, pocev od predskolskog, preko osnovnog, srednjeg, do diplomskogobrazovanja, u domenu kvaliteta i trzisne utakmice.

Pedagosld standardi §kolskih sistema

Konstituisanje skolskog sistema mozemo pratiti sa pozicija promjenakoje se desavaju u tzv. Determinantama koje ga uslovljavaju. Sve determinantesu u uzrocno-posljedicnoj vezi sa skolom i skolskim sistemom.

1. Drustveno-politicko uredenje i promjene u drzavnoj organizaciji suneophodne za odvijanje procesa konstituisanja skolskog sistema.

2. Stepen naucno-tehnoloskog razvoja i uopste razvoj sredstava za proi­zvodnju, uslovio je i trazio zasnivanje cjelovitog i prostranog, vrlo snaznog skol­skog sistema.

Ekonomska razvijenost zemlje je svakako osnovna determinanta koja jedovela do nejednakog ritma u osnivanju i stvaranju savremenih skolskih sistema.Da bi doslo do zasnivanja mocnog i snaznog skolskog sistema, neophodno jerazvijati trziste rada, sa radnom snagom koja ulaze znacajna sredstva u stvaranjutog sistema. Ambicije pedagoskih reformatora nijesu dovoljan uslov da bi sekonstituisao sirok i razvijen skolski sistem odredene drzave.

U savremenim uslovima imamo situaciju, da se u mnogim, narocito ma­njim zemljama, vrlo moderni konceptiobrazovno-vaspitnog sistema ostvaruju uzizuzetne teskoce, protivurjecnosti i napore. Dakle, bitno je ko gradi skolski sis­tern i sta od njega trazi.

4. Nivo kulturno-umjetnickog razvoja, takode, je determinisao proceskonstituisanja i savremenog mijenjanja skolskog sistema. I kultura i umjetnost suopstedrustveno dobro, pa zbog toga uticu, na koncepciju i strukturu savremenihobrazovno-vaspitnih sistema, koji zele i treba da formiraju svestranu licnost,drustveno aktivno i stvaralacko bice.

5. Tradicija, takode, manje ili vise, igra odredenu ulogu u stvaranju skol­skog sistema. Direktno i indirektno, ona je stvarala povoljnu klimu da se posto­jece stanje prosiri - ukoliko se radi 0 pozitivnim tradicijama, ili da se uspore

PEDAGOGIJA, 2/03. 77

promjene, ako se putem njegovih tradicija, zele sacuvati pozicije odredenih so­cijalnih grupa koje usporavaju reforme i progreso

6. Razvijenost pedagoske i drugih nauka bitno uticu na brzinu i pravcekonstituisanja ili reformisanja skole i skolskog sistema. Od razvijenosti pedago­ske nauke zavisi, da li ce, u zasnivanju sistema biti mnogo lutanja, zabluda, po­gresnih varijanti, nevjestog kopiranja iskustava drugih zemalja.

Skolske reforme u Cmoj Gori imaju svoj specifican put i redosljed. Eko­nomski, politicki, socio-psiholoski, mentalni i kultumi fenomeni u Crnoj Gori, ima­ju svoje specificno znaeenje i boju, sto, ako se zanemari, pri dubljim preobrazajimanjene strukture, moze skoditi i usporiti tranzicione procese i prikljucak razvijenomsvijetu. Skolski sistem je kljucna karika i katalizator promjena i adaptacije CrneGore na zahtjeve vremena da se modemizuje i demokratski integrise u zajednicudrzava i naroda koji streme vrijednostima boljeg zivota, mira i saradnje u XXI vije­ku, a koji nudi neslucene sanse, da covjecanstvo stvori takav svijet.

Siguran kompas za prihvatanje promjena u vaspitno-obrazovnom sis­temu Crne Gore je njihova eksperimentalna provjera, i postupno uvodenje ino­vacija, na bazi relevantnih pedagoskih istrazivanja.

Ekonomska moe Crne Gore i donatorska podrska svijeta su preduslov,koji limitira pedagoske procese, ukoliko se ne stvori potrebna infrastruktura, ko­ja prati reforme vaspitno-obrazovnog sistema.

Ocekuje se u narednih deset godina, preporod crnogorskog drustva, cijesu kljucne poluge u modemom skolskom sistemu. Ta sansa je bez alternative.

Ne smijemo biti optimisti bez pokrica. Slozene i dugorocno perspekti­vne projekte razvitka Crne Gore nuzno je utemeljiti na modernom vaspitno-ob­razovnom sistemu, koji postuje pedagoska dostignuca razvijenog svijeta.

78 PEDAGOGIJA,2/03.