sindhica · web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون...

180
لام س ا و ج و ع ل طا م ي ل ق ع کڪ ي ل: ن ي د الد ي ح ا و$ ولان م ان$ خ ڪار: ي- د$ ي س رو گه$ ن ها گ اق$ ر ر ل دا ي ع ر9 ٽ اڪ ڊ ي$ ن ا? رنA ظ$ ن رو م و س له ل اُ اء$ يK ث

Upload: others

Post on 25-Nov-2020

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

اسلامعقلي مطالعوجو:ليکڪ

خانمولانا وحيد الدين

سنڌيڪار:ڊاڪٽر عبدالرزاق گهانگهرو

نظرثانيثناء الله سومرو

Page 2: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

2 | اسلام جو عقلي مطالعومحفوظڇپائيندڙ وٽ ۽حق واسطا سڀ

319اسلام جو عقلي مطالعو : ڪتاب جو نالو

مولانا وحيد الدين خان:ليکڪڊاڪٽر عبدالرزاق گهانگهروسنڌيڪار:

ثناء الله سومرونظر ثاني: امتياز علي انصاريڪمپيوٽر لي آئوٽ:

ع2012ڇاپو:پهريون آزاد ڪميونيڪيشنز، ڪراچيڇپيندڙ:

سنڌيڪا اڪيڊمي ڪراچيڇپائيندڙ : رپيا/=200 قيمت :

"Islam Jo Aqli Mutalio”by: Molana Waheed-u-din Khan

Translated by: Dr Abdul Razak GhanghroPublished by: Sindhica Academy,

publisher : Azad Communication, KarachiB-24, National Auto Plaza, Marston Road,

Karachi-74400 Phone:021-32737290www.sindhica.org

Email:[email protected]

اسٽاڪسٽ-071 فون: سکر بلديه پلازه گهنٽا گهر چوڪ19سنڌيڪا بوڪ شاپ،

5628368، 03013594679 حيدر چوڪ حيدرآباد فون: جتوئي منزلسنڌيڪا بوڪ شاب،

– ، مهراڻ هوٽل، اسٽيشن روڊ، لاڙڪاڻوفون:1سنڌيڪا بوڪ شاپ، روم نمبر

03468960942343115-0300، 0212214521 فون: ، ڪراچي العماد بوڪ سيلرز، اردو بازار

ڪتاب مرڪز فريئر روڊ، عزيز ڪتاب گهر بئراج روڊ، سکر- ڪاٺياواڙ بوڪ اسٽور اردو بازار ڪراچي- سنڌي ادبي بورڊ بوڪ شاپ، تلڪ چاڙهي حيدرآباد-

شاهه لطيف بوڪ شاپ، ڀٽ شاهه- عثمانيه لائبريري، چنيهاڻي ڪنڊيارو، قاسميه لائبريري ڪنڊيارو - نيشنل بوڪ اسٽور، نوراني بوڪ ڊپو بندر روڊ، رابيل ڪتاب گهر اسٽيشن روڊ، رهبربوڪ اڪيڊمي رابعا سينٽر بندر روڊ

بوڪ۽جنيد بوڪ اسٽور رشيدلاڙڪاڻو- رحيم ڪتاب گهر مهراڻ چوڪ بدين- سعيدبوڪ اسٽور مسجد روڊ، خيرپور ميرس - حافظ اسٽور نئون چوڪ دادو-

زاهد بوڪگل ڪتاب گهر لکي در شڪارپور- المهراڻ ڪتاب گهر، بوڪ اسٽور، ۽ سيد ماس ميگا اسٽور، جيڪب آباد- سرتاج گلزار بوڪ اسٽور،سانگهڙ-ڊپو،

ڪنڌڪوٽ- ميمڻ بوڪ اسٽور، شاهي بازار نوشهروفيروز- ڪنول ڪتاب گهر، مورو- حافظ اينڊ ڪمپني، لياقت مارڪيٽ، نواب شاهه- ٿر ڪتاب گهر، عمر

ڪوٽ- ديدار بوڪ ڊپو، ٽنڊوالهيار- رفعت بوڪ هائوس، ماتلي- مرچو لال ، عطار3319565-0300پريمي، بدين- مڪتبه يوسفيه، ميرپورخاص. فون.

Page 3: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

اسلام جو عقلي مطالعو | 3 ڪتاب گهر، بدين، جنيد بوڪ اسٽور، دادو، مهراڻ ڪتاب گهر، عمر ڪوٽ،

حافظ ڪتاب گهر، کپرو، سنڌ ڪتاب گهر، مورو،

۽لکپڙهه وي پيء ذريعي گهرائڻ لاءسنڌيڪا اڪيڊمي

B-24، مارسٽن روڊ نيشنل آٽو پلازه74400ڪراچي

فهرست7پيش لفظ

7حقيقت جي تلاش14نبوي علم

15خدائي تشبيهون16زبان وارا بي زبان ٿي ويندا:

19ٻڌڻ وارو ٻڌي رهيو آهي:20ريموٽ ڪنٽرول:

21ڪن فيڪون22کل )چمڙي( ڳالهائيندي

24اسپيچ ٽيڪنالوجي25غيبي نگراني26۾هڪ لمحي

28پردو هٽي ويندو:28پل صراط جو منظر

30معائنو آسماني31نشانيون خدائي

34شيڪ تصوير جهيڳ37فطرت جي انسان40روح چين بي

Page 4: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

4 | اسلام جو عقلي مطالعو

41انسان جديد43واپسي جي علم

48تائين اقرار کان ارڪان50:تبصرو51سبب جو ڻمل نه جواب صحيح جو تلاش

52دليل علمي تي وجود جي مذهب55آهي نه تخليق انساني مذهب

61اعتراف طرح يڌس ڻا63واپسي انهنڏ مذهب

64:تبصرو66طرف جي توحيد سائنس70تصديق جي يعاتبالط مابعد مان طبيعات

70:.آهي وڇ سانڪي ايتري ائناتڪ- 170:آهي وڙذر ڊز وڪ اڇ- 271:هو اڇ پهريائين کان اي _ اين _ يڊ- 3:اٿ ينٿ ڪمتحر غير۽ ڪمتحر طرح يڙهڪ جين- 4

7172:آهي وڇ نظام محفوظ اندر جي اسان- 572:ريونڪ يئنڪ ماپ جي ارتقا اسان- 673:وٿ هيٺ يئنڪ سرشتو تنتي- 7 يڪهٺ به تي نظ��رئي جي ششڪ نظريو مٽوانڪ اڇ-�� 8

73:وٿ اچي قائم رابطو طرح يڙهڪ۾ ڻپا حصا مختلف جا دماغ-� 974:اٿ نڪ

74:وٿ رهي تي زمين يٺو کان هنڪڏ انسان- 1074:تبصرو

76سائنس۽ قرآن79مثال ڪه

81آخرت رسالت، خدا،

Page 5: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

اسلام جو عقلي مطالعو | 5

81تمثيل جي خدا83:تمثيل جي آخرت

85نشانيون ائناتيڪ85دنيا رياضياتي

86انسان۽ ائناتڪ88توازن فطرتي

89معجزو ڪه _ ڻو جو نم91ذهانت۾ تخليق

92ئيٿ وٿ نه غائب به ذرو94تي رستي جي مذهب سائنس

106پار هن جي موت120سائنس۽ اسلام

121.آهي نتيجو جو انقلاب اسلامي سائنس123.علحدگي کان سائنس جي دنيا مسلم

جي مس��لمانن جي دور موج��وده۾ مع�املي جي سائنس125غفلت125اهميت جي سائنس۾ اسلام127الههڳ آخري

129فلسفو جو قرآن135قانون الاهي۽ قانون انساني

140قانون الاهي150سوال جههڪ

156آغاز جو يڻاڄپ

Page 6: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

6 | اسلام جو عقلي مطالعو

Page 7: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

حقيقت جي تلاش

ع(1564ع _ 1642مش���هور سائنس���دان گليلي���و ) پنهنجي ايجاد ڪيل دوربين سان چنڊ جو صرف سامهون

اڄوڪو انسان خلائي جهازپر، ٿيرخ ڏسي سگهيو وارو ۾ لڳل دوربين ڪيميرائن جي مدد سان چن��ڊ ج��و پوي��ون

به پوري ط��رح ڏس��ي رهي��و آهي. هيء هڪ س��ادوپاسو۾ ڪاله��ه اڄ تهمث��ال آهي، جنهن م��ان واض��ح ٿ��ئي ٿو ۽

کان ڪيترو فرق اچي چڪو آهي.لحاظعلمي انهيء جديد معلومات تائين رسائي لاء تمام وڏوپر

ني���وتيع 1980 آڪٽ���وبر 10 .پئس���و خ���رچ ٿ���ئي ٿو ۾ميڪس��يڪو دني��ا جي س��ڀ ک��ان وڏي دوربين نص��ب

ع1980 . ملين ڊال��ر ه��ئي78ڪئي وئي. ان جي قيمت م�ريڪي خلائي جه�از وائيج�ر جيآ۾ زحل تائين پهچن�دڙ

(Particle)ي ت۾ ملين ڊال��ر ه��ئي. ي��ورپ ذرا٣٤٠لاڳت ۾ع 1981 (Cern) ليب��ارٽري بين الاقواميفزڪس جي

۾مڪمل ٿي. ان جو مقصد اينٽي مي��ٽر کي ٽ��وڙي مي��ٽر ملين ڊال�ر120تب�ديل ڪ�رڻ آهي. انهيء ليب��ارٽري تي

انهيء اداري طرف��ان ان ک��ان وڌيڪ وڏي.خرچ ٿيا آهن تحقيقاتي مشين جي تياريء جو منصوبو ٺاهيو ويو آهي،

ملين ڊال���ر خ���رچ اين���دو. پروٽ���ان جي550جنهن تي ۾تحقيق لاء آمريڪ��ا هڪ مش��ين تي��ار ڪ��ئي وئي آهي،

ملين ڊال������ر ٻ������ڌائي وڃي ٿي،275ي لاڳت ججنهن .وغيره

۾ فزڪس جي تحقيق وڌندڙ دلچسپيء جوپارٽيڪل

Page 8: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

8 | اسلام جو عقلي مطالعو

۾ع منعقد1927 تهن مان لڳائي س��گهجي ٿ��و، هاندازو سائنسدان شريڪ ٿيا هئا،32۾ فزڪس ڪانفرنس ٿيل

۾ شريڪ ٿيندڙ سائنس��دانن ج��و تع��داد1980جڏهن ته هو. امريڪن فزيڪل سوسائٽيء جي ميمبرن ج��و800

تائين پهچي3000۾ع 1980۽� 1300۾ع 1920تعداد ج��و تعل��قن جدي��د تحقيق��اتي ڪوشش��هڙين ا.چڪو هو

۾ ف��زڪس س��ان آهي. انهن علمن پارٽيڪل۽فلڪي��ات ٿيندڙ کوجنائن جا نتيجا تم��ام دي��ر س��ان ظ��اهر ٿين ٿ��ا.

.دي��ر س��ان ي��ا ان ک��ان ب��ه پ��وء س��الن ک��ان 50تقريب��ا ن تحقيقه��ڙين انهيء لحاظ کان سوچجي ت��ه اجيڪڏهن

جنهن تي ڪ��و وي��اج ب��ه ڪون��ه ٿ��و)تي خرچ ٿين��دڙ رقم جي قيمت ڏينه���ون ڏينهن گهٽ ٿين���دي رهي ٿي،(ملي

ان طرح پنجاه��ه س��الن ک��ان پ��وء هڪ س��ؤ ڊال��رن جي قيمت هڪ ڊالر جي برابر ٿي ويندي، ته پ��وء اي��ڏي وڏي

نظ��ر اچي ٿي.ي بي فائدرحرقم خرچ ڪرڻ ظاهري ط اه��وئي س��بب آهي، ج��و ڪي��ترائي معاش��يات ج��ا م��اهر

۾ ان جي ج��واب .اه��ڙن منص��وبن تي اع��تراض ڪن ٿاRoger) آم��ريڪي پروفيس��ر راج��ر پ��نروز Penrose)

چوي ٿو: ۾”ڇ��ا معاش��يات ج��ا م��اهر هن بي ان��داز خوش��يء

ن��ئين واڌاري هراسان سان گڏ نه آهن، جيڪ��ا علم جي ڳالهه ڄاڻڻ ج��وهاسان حاصل ٿئي ٿي؟ الائي ڇو کين ا

شوق نه ٿو پيدا ٿئي، ته اسان ڪٿان آي��ا آهي��ون؟ اس��ان جي پي���دائش ڪ���يئن ٿي ي���ا هن زمين تي اس���ان ڇ���و آهيون؟ ڇا منجهن معاشي فائدي ک�ان س�واء ٻي ڪنهن ڳالهه کي ڄاڻڻ جو جذبو پيدا نه ٿو ٿئي؟ ڇا کين نظرين

اچي؟ ج��ڏهنٿو۾ س��مجهه نج��و ملههجي خوبصورتيء ۾ڪا تهذيب ڪائنات جي باري تحقيق کان رڪجي وڃي ۾ٿي، ته اها ٻين ش��ين جي ب��اري کوجن��ا کي ب��ه روڪي

Page 9: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

حقيقت جي تلاش | 9

فزڪس کان علاوه ٻيونپارٽيڪلڇڏي ٿي. اهڙي طرح شيون پڻ موت جو کاڄ بڻجي وينديون.“ ئيڪيتريون

انهيء مٿئين بيان مان اندازو لڳائي سگهجي ٿ��و، ت��ه زندگيء جي حقيقت کي ڄاڻڻ جو مسئلو ڪيترو ن��ه اهم

ڪائن�اتح��والي س��انآهي. اهو انسان جيڪ�و خ��دا جي جي تش�ريح ن�ه ٿ�و ڪ�رڻ چ��اهي، س�و ب�ه ڪنهن اه�ڙي

کي حاص���ل ڪ���رڻ لاء بي ت���اب آهي، جنهن جيءشي ۽ذريعي هو پنهنجي ڪائنات جي تش��ريح ڪ��ري س��گهي. ۽دراصل نظر ايندڙ ڪائنات ان جي ان��در انس��ان جه��ڙي هڪ مخل��وق ج��و موج��ود هجڻ، ايتريق��در ح��يران ڪن��دڙ ۾آهي، جو انسان ان جي اصليت جي باري سوچڻ ک��ان

کيس انهيء سوچء شيڪا بهسواء رهي نه ٿو سگهي. ۽ روڪي سگهي ٿي نه ئي ڪا وڏي م��ادي ت��رقي نهکان

ان سوال کان بي نياز بڻائي سگهي ٿي. انس��ان ڏس��ي ٿ��و ت��ه هيء ڪائن��ات لامح��دود آهي. تقريبا هڪ کرب ڪهڪشائون منجهس موجود آهن، ه��ر ۾ڪهڪش��ان ل��ڳ ڀ��ڳ هڪ ک��رب وڏا س��تارا آهن. ه��ر س��تارو ٻ��ئي س��تاري ک��ان وري اي��ترو پ��ري آهي، ج��يئن ۾بحرالڪاهل جي سنسان سمنڊ چند ٻ��يڙيون هڪ ٻ��ئي

۾ پ��ري ترن��ديون هجن. هن عظيم ڪائن��ات تم��امک��ان ۾ڦهليل ستارا ايتري ته وڏي تع��داد آهن، ج��و جيڪ��ڏهن ۽هر ستاري جو ڪو فرضي نالو رکيو وڃي ڪو ش��خص انهن ن��الن کي ڳڻڻ ش�روع ڪ��ري، ت��ه ص��رف ن��الن کي

)پلين ٽ��رٿ،. لڳن��دو کرب سال وقت 300 بهورجائڻ لاءع(1981جنوري

عظيم۽ بلن���د ته۽هن انس���اني س���وچ فهم ک���ان پر ڪمزور مخلوق آهي جيتوڻيڪ هڪ۾ڪائنات انسان

ه��و ڪائن��ات جي فاص��لن کي م��اپي رهي��و آهي. ه��و طبيع��اتي ذرڙن ک��ان وٺي ڪهڪش��ائن جي نظ��ام ت��ائين

Page 10: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

10 | اسلام جو عقلي مطالعو

۾کوجن��ائن رڌل آهي. ه��و اه��ڙي ذهن ج��و م��الڪ آهي،۽جيڪو ماضي مستقبل جو تصور فرق ڪ��ري س��گهي ۽

۽ڪجه��ه ڇ��و ٿي رهي��و آهي ڪ��يئن ٿي ٿو؛ ته هيء سڀ آخرڪ��ار انهيء عجيب و غ��ريب ڊرامي ج��و۽ رهيو آهي

اه��ڙا س��وال ه��ر س��وچڻ واري؟ڪهڙو انجام ٿيڻ��و آهي۽انسان جي ذهن اڀري رهيا آهن هو ان جي حقيقتهن۾

اه��ا انس��ان جي بدقس��متيپرت��ائين پهچڻ چ��اهي ٿ��و. ني، جو هو انهن سوالن جا جواب دوربيني مشاهدجچئ

۽ ليبارٽري جي تجربن ذريعي ڳولي رهيو آهي. حالانڪ��ه انهن سوالن ج��ا ج��واب پيغم��برن جي اله��امي تعليم��ات

جنهن ڪائناتکان سواء ٻيو ڪٿي به موجود نه آهن. ٽي سؤ کرب به نالو وٺڻ لاءجو۾ ايترا جهان هجن، جن

گهرب��ل هجي، ان جي حقيقت کي اه��وو جو زم��اننسال انسان ڪيئن ٿو سمجهي سگهي، جيڪو پنجاهه ي��ا س��ؤ

در اص��ل انهيء راز.سال زندگي گ��ذاري م��ري وڃي ٿو پنهنجيان۽کي ان جو خالق ئي س��لجهائي س��گهي ٿ��و

.پيغمبرن جي ذريعي ان کي واضح ڪيو آهي ۽ع( زم���ان 1879ع _ 1955ال���برٽ آئن س���ٽائن )

۾مڪان جي ب��اري جيڪ��و نظري��و پيش ڪي��و ه��و، تنهن کيس غير معم��ولي ش��هرت ڏي��اري. ڪجه��ه م��اڻهن ج��و

سائنس��ي لح��اظ ک��انجي خي��ال آهي، ت��ه آئن س��ٽائن ان ج��و ڇ��ا .مليجي��تري کيس اهميت اي��تري ن��ه ه��ئي

سبب هو ان جي وضاحت هن طرح ڪئي وئي آهي، ت��ه آئن سٽائن جي کوجنائن جو واسطو ڪائن��ات جي اب��دي ۽حقيقتن س��ان ه��و جيڪ��و انس��ان ڪائن��ات جي اب��دي

م��اڻهنحقيقتن کي ڄاڻڻ جي ڪوشش ڪ��ري ٿ��و، اه��و ان. خ��اص اهميت حاص��ل ڪ��ري وڃي ٿو۾جي نظ��ر

۾سلسلي هڪ مبصر پنهنجي راء ڏيندي لکي ٿو:

Page 11: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

حقيقت جي تلاش | 11

”جيڪ��و ش��خص ڪ��ا اه��ڙي کوجن��ا ڪ��ري، رازن جيرت جيجنهن جي ذريعي اس��ان فط��

گهري جهلڪ ڏس��ڻ جي قاب��ل بڻجي وڃ��ون، ت��ه اهڙ ي شخص کي وڏي ع��زت جي نگاه��ه س��ان

س��ٽائن کي جيڪ��ااڏٺ��و وين��دو آهي. ال��برٽ آئن جوه��ئيخصوصي عزت ملي، سا انهيء ڪري

فڪ�ر ت�ائين پهچڻ۽ويچ�ار هن اهڙي قس�م جي م��ارچ،15)هندس��تان ٽ��ائمز “جي ڪوش�ش ڪ�ئي.

ع(1981 ڪائن��ات جي اب��دي حقيقتن کي ڄ��اڻڻ جي خ��واهش ۾انساني فطرت اهڙي طرح سمايل آهي، جو هو ڪنهن به طرح پنهنجو پاڻ کي ان کان الڳ نه ٿو ڪري سگهي. قديم زماني کان وٺي انسان فطرت جي ابدي رازن کي

اڃ��ا ت��ائين انهنپر۾ رڌل رهيو آهي، ءڄاڻڻ جي جستجو رازن تائين رسائي حاصل ڪري نه س��گهيو آهي. انس��ان پنهنجي ذاتي ڪوشش��ن س��ان انهيء حقيقت ت��ائين ان

ه��و.لاچار۾ڪري نه پهچي سگهيو آهي، جو هو ان ڏس ۾ ڪمزوريون سندس راه��ه وڏييمنجهس موجود فطر

رڪاوٽ بڻجي سامهون آيون. ان هوندي ب��ه هيء س��وال اڀ��ري ٿ��و، ت��ه جيت��وڻيڪ ق��ديم زم��اني ک��ان وٺي پيغم��بر

پر۾پنهنجي تعليمات انهيء راز تان پردو هٽائيندا به رهيا پيغمبرن جي جواب، جيء۽انسان باوجود تلاش جستجو

کي ڇو نه تسليم ڪيو؟ ۾اصل ان جو س��بب هيء آهي، ت��ه پيغم��بر پنهنجي

۽ جنت جهنم ج��و تص��ور۽ سزا۽ جواب سان گڏوگڏ جزا به پيش ڪيو. اهو تصور ان ڳالهه جي تقاضا ڪ��ري ٿ��و،

آزاد زندگيء کي ختم ڪ��ري۽ ڇڙواڳ ته انسان پنهنجي هي۽ زمين تي هڪ قسم جي پابند زندگي بسر ڪري، ان

پيغمبر جي ج��واب کيبابتڪري انسان پنهنجي تلاش

Page 12: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

12 | اسلام جو عقلي مطالعو

ان ڳاله��ه جيلڳات��ارمڃڻ لاء تي��ار ن��ه ٿ��و ٿ��ئي. ه��و ڪوشش ڪندو رهي ٿو، ت��ه ه��و فط��رت جي رازن ج��و اهڙو حل دريافت ڪري جيڪو سندس تلاش جو ج��واب

سندس زندگي هر قسم جي پابن��ديء ک��انپرته هجي، ۾ گڏوگڏ مستقبل جي انديش��ن مبتلا ڪ��رڻ۽ آجي هجي

واري ن���ه هجي. ڪي���ترائي م��اڻهو ن���ام نه��اد روح���اني پيغم��برپرآهن، کي مڃي وٺن��دا شخص��يتن جي ج��واب

جي جواب کي مڃڻ لاء تيار نه ٿيندا آهن. ان جو س��بب ۾ئي آهي، ته روحاني شخصيتن جي ج��واب ص��رف اهو

خ��انو۾ ان روحاني انديش��ي ج��و ،روحاني تسڪين آهي ج��ڏهن ت��ه پيغم��برن ج��و ج��واب انس��ان ک��انڪ��ونهي س�ڄيء۽ڙواڳي واري زن��دگي کس�ي وٺي ٿ�و ڇسندس ۾ کيس آخ��رت جواب��دهيء جي احس��اس لاءزن��دگي ۾

مبتلا ڪري ڇڏي ٿو. ، ن��ه۾ڪاميابيء جو راز حقيقت سان موافقت آهي

جيڪ���ڏهن اص���ل.۾ حقيقت ک���ان منهن م���وڙڻ ڪي ئي آهي، جنهن جي پيغمبرن رهنمائي ڪ��ئي حقيقت اها

۾آهي، ت��ه ان ک��ان س��واء ڪنهن ٻي حقيقت جي تلاش واقعيء جيڪ��ا شي. وقت ضايع ڪرڻ آهيولڳڻ، پنهنج

موجود نه هجي، ت��ه پ��وء ڪوش��خص ان کي ڪٿ��ان آڻيسگهي ٿو!

خارجي هدايت جي ضرورت: کيس اه��و معل��وم ن��ه پرانس��ان آزاد پي��دا ٿي��و آهي

آهي، ته هو پنهنجي آزاديء کي ڪهڙي ط��رح اس��تعمال ڪري. ڪائنات جي هر غير جاندار شيء فط�ري ق�انون

پنهنجي۽مط��ابق عم��ل ڪ��ري رهي آهي ه��ر جان��دار ۾ س��موري دني��ا ص��رف انس��ان ئي آهي،. مطابقجبلت

جنهن کي پنهنجي زندگيء جو نقشو پاڻ ئي بن��ائڻو پ��وي تجربي مان اهو واضح ٿئي ٿ��و، ت��ه انس��ان پنهنجيپرٿو

Page 13: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

حقيقت جي تلاش | 13

سمورين اعلي صلاحيتن جي باوجود اهو نه ٿو ڄاڻي، تههو پنهنجي زندگيء جو نقشو ڪيئن ٺاهي.

۾ڪائنات نن��ڍي ک��ان نن��ڍي اه��ڙي ڪاب��ه ش��يء ن��ه ان جو مطلب.آهي، جيڪا باقي ڪائنات کان الڳ هجي

اهو ٿيو ته انساني زندگيء جو نظام ٺ��اهڻ لاء ڪائن��ات انسان هن عظيم ڪائنات جو هڪ. آهيگهربل جو علم

انهيء ج��ز، کي ان وقت س��مجهڻپرجزوي حص��و آهي ۾ممڪن ٿيندو، جڏهن ڪل يعني سڀ جي ب��اري اس��ان کي س���مورو علم حاص���ل ٿي چڪ���و هجي. ت���اريخ جي ۾مطالعي مان پتو پوي ٿو، ته انس��ان ڪنهن ب��ه دور ان قابل ن��ه ٿي س��گهيو آهي، ت��ه ه��و ڪائن��ات جي حقيقتن

اڄ��وڪي .کي مڪم��ل ط��رح س��مجهي س��گهيو هجي پنهنجن،آهي، ت��ه انس��ان لاءڪيو ث��ابت پڻاهو س��ائنس

مح��دود ص��لاحيتن جي ڪ��ري اه�ڙي قس��م جي مڪم��لڄاڻ حاصل ڪرڻ ممڪن ئي نه آهي.

پنهنجا رستا هيٺ مٿ��انهين م��ان ٺاهين��دو وين��دوپاڻي ج��انورن کي س��ندن فط��ري ط��بيعت هڪ مق��ررآهي.

ڪي��ل راه��ه تي هلائي ٿي. جيڪ��ڏهن ف��رض ڪجي، ت��ه ائين نه به ٿئي، ته به انهن لاء ڪ��و ب��ه مس��ئلو ن��ه آهي، ۽ڇاڪاڻ ته پاڻي يا جانور فطري طور تي ص��حيح غل��ط

ئي ۾دنيا اهو. سندن جي احساس کان خالي هوندا آهن ٺيڪ آهي، جيڪو عملي ط��ورتي ظ��اهر ٿين��دو هجي. ان

۽ انساني مطالعي مان واضح ٿئي ٿو، ت��ه غل��ط ابتڙجي ۾ فط��رت اه��ڙيس��ندسص��حيح ج��و اخلاقي احس��اس

ان کي ڪنهن به طرح پاڻ کان هو آهي، جورکيلطرح انس��ان پنهنجي انهيءپر ،ج��دا ن��ه ٿ��و ڪ��ري س��گهي

ٿو ڪرڻ چاهيمقرر طور خارجياخلاقي احساس کي ائين ن��ه ٿ��و ڪ��ري ت��ه کيس معل��وم ٿي وين��دو، ت��ه هو

موج��ود حواس��ن س��ان ڪنهنپنهنجيس��گهي. انس��ان

Page 14: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

14 | اسلام جو عقلي مطالعو

س�گهي ٿ��و، جيڪ�اڄ�اڻياهڙي ش�يء کي يقي�ني ط�ور درجو معروض��ي نس��بت س��ان پنهنج��و ڪواس��ان جي

رکندڙ هجي. جڏهن ته تجربو ٻڌائي ٿ��و، ت��ه انس��ان هڪ ۾جنهن معروضي قدرن جو ڪوبه ۾اهڙي دنيا رهي ٿو،

وجود نه آهي. انس���ان پنهنجي زن���دگيء جي عملي ص���ورت لاء جيڪو به قدم کڻي ٿو فورا ٻه س��وال س��ندس س��امهون

۽ ڪجي ٿان ک��اناچن ٿا، هڪ ته عمل جي شروعات ڪ ٻيو هيء ته انهيء عمل جو نتيجو ڪه��ڙو هئڻ گه��رجي؟

جي ص��حيحانهن ٻنهي س��والن جي ج��واب تي ئي عمل انس��ان وٽ اه��ڙو ڪ��و ب��هپر ج��و داروم��دار آهي هجڻ

، جنهن سان هو انهن ٻنهي سوالنڪونهيذريعو موجود ۽جو صحيح ٺيڪ جواب معلوم ڪري سگهي.

تعل��قس��ان۽مثال طور عورت م��رد جي هڪ ٻ��ئي انس��ان، انهيءوجي مس��ئلي کي وٺ��و. جدي��د دور ج��

۾ ٻنهي جنسن جي وچ مڪمل مساواتجو حلمعاملي ، ت��هٿيو طويل تجربي کان پ��وء معل��وم ۾ سمجهي ٿو پر

۽ه�تي اهڙي��ون حياتي��اتي نفس�ياتي رڪ�اوٽون آهن، ج��و ٻنهي جنس��ن۾موج��ودگيء موجوده تخليقي نظ��ام جي

۾جي وچ مڪمل مس��اوات ممڪن ئي ن��ه آهي. اه��ڙي طرح غلط نقطي ک��ان ش��روعات ڪ��رڻ جي ڪ��ري ن��ه صرف بي شمار انساني وسيلا ضايع ٿي ويا، بلڪه اه��ڙا

پي��دا ٿي پي��ا جنپڻ ۽نوان نوان سماجي خانداني مسئلا ۾جو ڪو ب��ه ح��ل هن وقت انس��ان کي س��مجهه ن��ه ٿ��و

اچي. اهم آهي، سو هيء آهي، ته حيوانن هڪ ٻيو مسئلو

۾جي مق���ابلي انس���ان جي ان���در هڪ ح���يرت انگ���يز جو(� tomorrow)خواهش اها آهي، ته منجهس سڀاڻي

تي قن��اعت(Today)تصور موجود آهي، ه��و ص��رف اڄ

Page 15: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

حقيقت جي تلاش | 15

نه ٿو ڪري. ان سان گڏوگڏ اسان اهو به ڏسون ٿ�ا، ت�ه ان۽ اس��ان جي موج��وده زن��دگي انته��ائي مختص��ر آهي

.۽ج��ون خوش��يون ڪامي��ابيون بي ح��د معم��ولي آهن جڏهن اسان کي اهو سڀ ڪجه��ه حاص��ل ٿي وڃي ٿ��و،

ت��ه ان وقت م��وت ج��و وقتچ��اهيون ٿا اس��ان وجيڪ�� ٽيڪ���نيڪيويجه���و اچي پهچي ٿ���و. موج���وده دور جي

۽ لاء عيش هنانقلاب کان پوء ج��ڏهن انس�ان ڏٺ��و، ت�ه ا آهن، جيڪي ک��انئس اڳپي��راحت جا اه��ڙا دروازا کلي

۾جي انسانن خواب به نه ڏٺا هوندا، ت��ه س��مجهيو وي��و، ۽ته صرف موجوده زن��دگي ئي س��ڀ ڪجه��ه آهي ه��تي ۽جي عزت خوشي حاصل ڪرڻ ئي انسان جي حقيقي

ان نئين امڪانڪاميابي آهي. اڃا انسان هڪ صدي به ن��وانت پوري طرح ماڻي نه سگهيو هو، ج��و نجي لذت

مسئلا مثال ط��ور ص��نعتي گ��دلاڻ س��ندس زن��دگيء کي ۽بلڪل ئي بي چين بي مزه بڻائي ڇڏيو. ان جي ن��تيجي ۾ هڪ طرف سائنس مخالف تحريڪ، مختل��ف ش��ڪلين ۾ سامهون آئي، ته وري ٻئي طرف نفس��ياتي تحقيق��ات

ي ت��ه زن��دگي هڪ اهڙاه��و ث��ابت ڪ��رڻ ش��روع ڪيو آهي، جيڪا جسماني موت ک��ان پ��وء ب��ه ڪنهنحقيقت

علمايس��تائين جو۾ن��ه ڪنهن ش��ڪل ب��اقي رهي ٿي. جي ن��الي س��ان س��ائنس جي(Thanatalogy)الم��وت

۾هڪ نئين شاخ وجود اچي چڪي آهي؛ جيڪا ان ڳالهه۽جي تحقيق س�رگرم آهي، ت�ه ڇ�ا م�وت حي��اتي ٻ�ئي ۾ هڪ ٻ�ئي ج��ا حص��ا آهن؟ اه�ڙن واقعن هڪ دفع��و ٻيه�ر

زن�دگيءانسان کي مجبور ڪيو آهي ت�ه ه�و پنهنجي لاء ي تلاش ڪ��ري. م��ٿيج صحيح ترين فلسفي جي ڪنهن

اش��ارو ڪي��و وي��و آهي، انڏانهنبي��ان ڪي��ل جن نڪتن ج��ون ص��رف ٻ��ه وض��احتون ممڪن آهن. هڪ هيء ت��ه ۾انسان هڪ مڪمل ڪائن��ات هڪ نامڪم��ل وج��ود جي

Page 16: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

16 | اسلام جو عقلي مطالعو

ه��و هڪ اه��ڙي ڪائن��اتي تض��اد جي،حي��ثيت رکي ٿو ۾ واضح حل هن دنيا موج��ودڪوعلامت آهي، جنهن جو

نه آهي. ٻيو هيء ته انهيء تضاد جو به حل آهي يا گهٽ۾ گهٽ ٿي س��گهي ٿ��و. تجرب��اتي علمن جي روش��نيء ۾

۾ ح��ق ڪوب��ه يقي��ني به جي م��ان ڪنهنٻنهي وض��احتن جيان��دازنثبوت موجود نه آهي. ان هون��دي ب��ه عقلي

۾روش���نيء ٻي وض���احت کي ص���حيح هئڻ گه���رجي؛ ڇاڪاڻ ته هيء عظيم ڪائنات جهڙي طرح فطرت جي

نم���وني۽ق���انون ق���درتي تنظيم تحت انته���ائي منظم ح��رڪت ڪ��ري رهي آهي؛ ان کي ڏس��ندي اه��ا ڳاله��ه

گهٽ درجيک��انئسعقل کان ٻاهر معلوم ٿ��ئي ٿي، ت��ه جيڪ��ا، هڪ س��وال ج��و ج��واب وٽس ن��ه هجيواري

تخليقي ق��وت آس��ماني ڪائن��ات جي عجيب و غ��ريب ه��ر جان��دار مخل��وق۽ ۾نظام کي گردش آڻي رهي آهي

جي انته���ائي پيچي���ده زن���دگيء کي ڪامي���ابي س���ان ۾ آهي، تنهن وٽ انهي جي مقابلي استعمال ڪري رهي

اه��و ڪنهن ب��ه،هڪ نن��ڍڙي مس��ئلي ج��و ح��ل ن��ه هجي ۽طرح عقل فهم جي قابل نظر نه ٿ��و اچي. اه��ا ڳاله��ه انساني وس کان ٻاهرآهي، ته ه��و پ��اڻ پنهنجي حي��اتيء

خ��ارجي ص��ورتن م��انالبتج��و فلس��فو ڳ��ولي لهي. ۾اندازو لڳائي سگهجي ٿو، ت��ه ڪائن��ات انهيء انس��اني

هڙي طرح ڪائنات جيجهئڻ گهرجي، طلب جو انتظام ٻين بي ش���مار ض���رورتن ج���و انتظ���ام ان جي ان���در

موجودآهي. مذهب دراصل اها خارجي ه��دايت ئي آهي؛ جيڪ��و

اڻ��ويهين.۾وحيء جي صورت خدا جي طرف��ان اچي ٿو ۾صدي عيس��ويء هيء س��مجهيو پ��ئي وي��و، ت��ه م��ذهب

جدي��دپرصرف هڪ س��ماجي ي��ا نفس��ياتي ف��ريب آهي م��ذهب جي ص��داقت کي اڄ ک��ان وڌيڪاڳتحقيق��ات

Page 17: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

حقيقت جي تلاش | 17

ثابت ڪري ڇڏيو آهي.

Page 18: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

لم�وي ع�ب�نNatural)۾موجوده دور فط��ري علمن Sciences)کي

انساني دريافتن انسانبابت فطرت .وڏي شهرت حاصل آهي حقيقت هيء آهي، ت��ه اس��انپرکي حيران ڪري ڇ��ڏيو آهي. ڪجه��ه ظ��اهري پهل��وئن کيرڳو علم جي ذريعي فطرت جي

ان ک��ان گهڻ��وواضح ڪري سگهيا آهيون. ڪائنات جي حقيقت ڻ ممڪن ئي۾ انس�����اني لفظن بي�����ان ڪروڌيڪ آهي جيڪا

.ڪونهي ون۾ خلا ڦهلي���ل دني���ائون ان ک���ان وڌيڪ حقيقت���عوسي

دوربين جي ذريعي اس��ان کييآهن، جيڪس��انڍيو وي��ٺيون ۾. پهاڙن جي نظارن انهيء ک��ان وڌيڪ گه��رانظر اچن ٿيون

داستان لڪ�ل آهن، جن کي ڪيم��را جي اک محف�وظ ڪ��ري ٿي. پکين جا چهچٽا ان کان به وڌيڪ وڏيون ڪهاڻيون ٻ��ڌائي رهيا آهن، جيڪي هوا جي ذريعي اسان ت��ائين پهچي رهي��ون ۽آهن. وڻ ان کان وڌيڪ سبق ڏئي رهيا آهن، جيڪ��و ڪ��اٺ

حاصل ٿئي ٿو. اسان کي۾ميون جي صورت ڪائن��ات ک��ان واقفيت جي هڪ س��طح اه��ا آهي جيڪ��ا

ٻي سطح جي پوءانساني علمن جي ذريعي حاصل ٿئي ٿي. وحي يا ڪهڙو آهي؟ اهو ذريعو علم حاصل ڪرڻ جو ذريعو

نبوي علم آهي. ن��بي س��ڳورا جنهن علم کي اس��ان جي آڏو واضح ڪن ٿا، ان مطابق هن ڪائن�ات جي پٺي��ان هڪ عظيم

غ��ير محس��وس خ��دا کي نظ��ام يخ��دا آهي. هن ڪائن��ات ج رهي��و آهي. هيء دني��ا عارض��ي آهي. هن ک��ان۾ان��داز هلائي

۽پوء هڪ ٻي دنيا ايندي، جيڪا هميشه لاء هون��دي مڪم��ل ۽پڻ.

۾انهيء پيغمبرانه علم جي روشنيء جڏهن ڪائنات جو مطالعو ڪيو ويندو، ته هيء ڪائن��ات هڪ ٻي ڪائن��ات نظ��ر

ڏسڻ واري کي خالق ج��ون تجلي��ون نظ��رهاڻياچڻ لڳندي. ۾ ٻ��ڌڻ واري کي س��ندس ڪنن خ��دائي آواز ه��اڻياين��ديون،

۾ کيس ڪائنات جي س��رگرمين هاڻي۾گونجندي ٻڌڻ ايندو،

Page 19: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

نبوي علم | 19 ڪائن��ات جي ه��ر، هين��ئرفرش��تن جي ح��رڪت نظ��ر اين��دي

۾ کيس آخرت ڳنڍيل ڏسڻ ايندي.سانمنظر نظ��ر۾انساني علم جي روش��نيء هيء ڪائن��ات م��نزل

۽ گذرگاهه۾جي روش���نيء اها پيغمبران���ه علم پر،اچي ٿي بڻجي وڃي ٿي. انساني علم ج��و اس��تعمال اس��ان کيواٽ

ج��ڏهن ت��ه، مهي��ا ڪ��ري ٿوج��و داڻ��و پ��اڻيصرف چند ڏينهن هن ڪائنات کي اسان لاء ابدي اسان کي رڳوپيغمبرانه علم

خوراڪ جو ذريعو بنائي ٿو. انس��اني علم، ص��رف مخلوق��ات ڪائن��ات اس��ان کيپيغمبران��ه علمجڏهن ت��ه ٿو سان ملائي

جي خالق سان ملائي ڇڏي ٿو. پيغمبرانه علم درحقيقت حقيقي علم جو ٻيو نالو آهي.

Page 20: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

خدائي تشبيهون

۾دنياوي شين کي قرآن پاڪ آيتون )نشانيون( چي��و يع��ني اهي خ��دا جي خ��دائي جي س��ڃاڻپ،وي��و آهي

۾ن ٿيون. هن دنياوي مخلوقات جي آئي��ني خ��القيڪرائ نيربا مادي واقعن م��ان يجي جهلڪ نظر اچي ٿي. هت

حقيقتن جو مشاهدو ڪري سگهجي ٿو. ان لح��اظ ک��ان هيٺ.خدا جي مخلوق��ات ڄڻ خ��دا ج��ون نش��انيون آهن

ان قسم جي ڪجهه نشانين جو ذڪر ڪجي ٿو.دماغ هڪ نشاني:

انس��ان کي روزان��و نن��ڊ اچي ٿي، جنهن ڪ��ري ه��و سمهي پ��وي ٿ��و. کيس وقت تي ب��ک لڳي ٿي، ت��ه ک��اڌو

آهن، جيڪي تجربا ع��امس��ڀ ک��ان وڌيڪکائي ٿو. اهي ، چاهي امير هجي يا غ��ريب،ٿاهر انسان کي پيش اچن

ان سان گڏوگڏ اه��و ب��ه ع��ام تجرب��و آهي ت��ه جيڪ��ڏهن ۽ ب��ک ٻ��ئيڊدماغ کي ڪو اوچتو جهٽڪ��و لڳي ٿ��و ت��ه نن��

رات اچي ٿي پر ماڻهو سمهي نه ٿو هاڻي.ٿيو وڃنختم ک��ائڻ لاء دل ئياچي ٿو پر کاڌوسگهي، کائڻ جو وقت

.نه ٿي چوي ته انهيء سمورييو آهيجديد تحقيق مان معلوم ٿ

مع�املي ج�و واس�طو دم�اغ س�ان آهي. انس�اني جس�م پر جي هڪ نظ��ام ج��و ٻي��و ن��الو آهي بن سب۾ظ��اهر ته

هيء نظام دماغ جي حڪم سان عمل ڪ��ري ٿ��و. دم��اغ حڪم ڏئي ٿو، ته ننڊ اچي ٿي، دماغ حڪم ڪ�ري ٿ�و ت�ه

Page 21: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

خدائي تشبيهون | 21

انسان کاڌو کائي ٿو. ج��ڏهن دم��اغ ڪنهن۽ بک لڳي ٿي اوچتو پيش آيل واقعي جي ڪ��ري منتش��ر ٿي وڃي، ت��ه

پنهنجي معمول جا حڪم نه ٿو ڏئي سگهي. اه��و ئيهو ۾س��بب آهي، ج��و اه��ڙي ص��ورتحال جس��م ج��و نظ��ام

ننڍڙي سطح اهڙو انساني واقعوناڪاره بنجي وڃي ٿو. تي هڪ وڏي واقعي کي س���مجهڻ لاء هڪ مث���ال آهي. ۾ان سان خ��دا جي خ��دائي کي س��مجهڻ آس��اني پي��دا

ٿئي ٿي. ئيس��اڳيو ، تعلق جس��م س��ان آهي جيڪودماغ جو

تعل��ق خ��دا ج��و س��موري ڪائن��ات س��ان آهي. ڪائن��ات۽ظاهر هڪ مڪمل نظام آهي. ان جي جوڙجڪ علت ۾

(law of causes and effect)۽معلول، سبب مسبب انهن س��ڀنيپرجي ق��انون س��ان جڙي��ل نظ��ر اچي ٿي

جي ذات ب��اري تع��الي اها۽ دم��اغ آهي برترمٿ��ان هڪ آهي. دنيا جو هر واقعو ان وقت ٿئي ٿو جڏهن خدا پاڪ ۽پ��اڻ ان ج��و حڪم ڏئي ٿ��و. رات ڏينهن ج��و ب��دلجڻ،

۽ جو وسڻ، زن��دگي م��وت ج��ابرسات ي اوڀڙ،فصلن ج واقعا سڀ خدا تعالي سنئون سڌو ڪنٽرول ڪري رهي��و ۾آهي. ق��رآني لفظن هيء س��مورو ”کن فيک��ون“ ج��و نظام آهي. خدا جنهن شيء جي ٿيڻ جو چ��وي ٿ��و، س��ا ۽ٿي وڃي ٿي خ��دا جنهن ش��يء جي ن��ه ٿيڻ ج��و حڪم

نٿي ٿئي. موجوده دنيا کي اهڙي ط��رح بڻ��ايو ڪري، سا ن جيتويو آهي، جو هتان ج��ا م��ادي واقع��ا اص��لي حقيق

۽مثالي تشبيهه بڻجي ويا آهن: دماغ جسم جو تعلق خدا مثال وانگر آهي. جيڪڏهن ڪو جي۽ ڪائنات جي تعلق

۾شخص چاهي، ته خود پنهنجي ذات غور و فڪر ڪرڻ ۽ خ��دا جي مع��رفت حاص��ل ڪ��ري س��گهي ٿ��و وس��يلي

جيڪ��ڏهن ن��ه چ��اهي ت��ه س��موري ڪائن��ات ب��ه کيسمعرفت تائين پهچائڻ لاء ڪافي نه آهي.

Page 22: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

22 | اسلام جو عقلي مطالعو

زبان وارا بي زبان ٿي ويندا: اهم رس���تن تي س���وارين کين۾ دهليء ڪنن���ئي

آهي، ڪنٽرول ڪرڻ لاء هڪ نئون نظام ق��ائم ڪي��و ويو ڪيمرائ��ون لڳ��ل آهن،ٽي وي رستن مٿ��ان وڏي��ون هتي

س��وارين ج��ا فوٽ��و ورت��ا وڃن ٿ��ا.ايندڙ وين��دڙجن سان اهي فوٽ��و مش��يني انتظ��ام ذريعي هڪ ال��ڳ ڪم��ري ۾)ڪن���ٽرول روم( پهچن ٿ���ا، جت���ان هڪ س���رڪاري

ڪٽر ماڻهن جي نظرن کان دور ويهي، س��ندن ه��ريانسپ بلڪ��ل،حرڪت کي هڪ وڏي پردي تي ڏس��ندو رهي ٿو

ن جيئن اوهان ڪنهن منظر کان پري هون��دي، ان کيئاي پنهنجي گهر جي ٽيلي وي��زن تي ڏس��ندا آهي��و. ان س��ان

۾ بند ڪم��ري .گڏوگڏ رستي تي لائوڊ اسپيڪر لڳل آهن ويٺ��ل همراه��ه ج��ڏهن ڪنهن مس��افر کي غل��ط هلن��دي ڏسي ٿو، ته فورا لائوڊ اس��پيڪر تي کيس تنبيه��ه ڪ��ري

ڳاله�ائڻپر مسافر ڳالهائڻ واري جو آواز ته ٻڌي ٿ�و .ٿوواري کي ڏسي نه ٿو سگهي.

هلائيندڙ پنهنجواهڪ ڏينهن ائين ٿيو، جو هڪ رڪش ج��تي س��واري اه��ڙي جڳه��ه تي اچي بيه��اريو،ارڪش�� ڪٽر پنهنجي ڪمري جيي. انسپئي منع ٿيل هجيبيهارڻ

۽اسڪرين تان کيس ڏٺو فورا لائوڊ اس��پيڪر ت��ان کيس پنهنجو رڪش��ا من��ع ڪي��ل جڳه��ه تيتوخبردار ڪيو، ته

هٽائي وڃ.ا انڪري فورا اتان پنهنجو رڪش،بيهاريو آهي هن ان جيپررڪش��ا واري جي ڪن تي آواز ت��ه پهت��و،

پ��وليس آسپاس کيسڪابه پرواهه نه ڪئي ڇاڪاڻ ته اهو۾ ڪوبه شخص نظر نه اچي رهي��و ه��و، ءجي وردي

تازو ئي لڳايو ويو هو تنهن ڪ��ريمشيني نظام جيئن ته واري کي خبر نه هئي، انڪري اعلان جا لفظ ت��هرڪشا

رڪش���ا واري ان کيپر۾فض���ا گ���ونجي رهي���ا هئ���ا، .سنجيدگيء سان سمجهڻ جي ب��ه ڪوش��ش ن��ه ڪ��ئي

Page 23: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

خدائي تشبيهون | 23

انهيء سموري روئيداد کي پ�ردي تيهوڏانهن انسپيڪٽر ڏسي رهيو هو. جڏهن هن ڏٺو، ته رڪشا وارو مسلس��ل س��ندس ه��دايتن کي نظ��ر ان��داز ڪ��ري رهي��و آهي، ت��ه انسپيڪٽر پنهنجي هڪ سپاهيء کي موڪلي ڊرائي�ور کي چالان ڪرڻ جو حڪم ڏنو. سپاهي ج��ڏهن رڪش��ا واري ۽وٽ پهتو، ته هن پنهنجي غلطي مڃڻ ک��ان انڪ��ار ڪي��و پنهنجي ص��فائي پيش ڪن��دي چي��و ت��ه ه��و س��واريء کي ۽لاهڻ لاء ص��رف هڪ منٽ لاء رڪي���و ه��و ه��اڻي ه��و

پنهنجي رستي سان اڳتي وڃي رهيو آهي. کان پوء سپاهي رڪش��ا واري کي ڪن��ٽرول روم ان

۾ وٺي ويو، اتي موجود انس��پيڪٽر جي س��امهون ب��ه هن اه��ائي ڳاله��ه چ��ئي، جيڪ��ا س��پاهيء کي چ��ئي هئ��ائين. انسپيڪٽر ج��ڏهن ڏٺ��و، ت��ه رڪش��ا وارو پنهنجي غلطيء جو اقرار نه ٿو ڪ�ري، ت�ه هن پنهنجي مش�ين کي پٺ��تي .۽ڦ��يرايو رڪش���ا واري فلم س���ندس س���امهون هلائي

ه��اڻي ه��و. وارو نظ��ر اچڻ لڳوااوچتو پ��ردي تي رڪش�� مشين جي سامهون پنهنجي سموري ڪيل ح��رڪت کي

هن ڏٺو ته هو رڪشا.پنهنجي اکين سان ڏسي رهيو هو هلائيندو آيو. ان کان پوء کيس نظ��ر آي��و ت��ه هن پنهنج��و

جيرڪشا انهيء جڳهه تي روڪيو، جتي گ��اڏي بيه��ارڻ . ان کان پوء هو رڪشا ت��ان هيٺ لٿ��و، ڪ��افيئيمنع ه

دير تائين بي فڪر ٿي، هيڏانهن هوڏانهن گهمندو رهي��و. ۽اطمينان س��ان پنهنجي دوس��ت س��ان ڪچه��ري ڪن��دو

س��پيڪٽر ج��ون اي��تري ت��ائين ج��و اپيئن��دو رهي��و،سگريٽ هن پنهنج��و رڪش��ا پهت��و.موڪلي��ل س��پاهي وٽس اچي

۽جل��ديء هلائڻ ش��روع ڪي��و ظ��اهر ڪ��رڻ جي اهو۾ ڪوشش ڪئي، ته ه�و راه�ه هلن�دي هڪ منٽ لاء ه�تي ۽رڪي��و ه�و ه�اڻي اڳ��تي وڃي رهي�و آهي، اه�ڙي ط��رح رڪشا واري پنهنجي سموري ڪهاڻي، متحرڪ تصويرن

Page 24: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

24 | اسلام جو عقلي مطالعو

انهيء ک��ان اڳ.۾جي ش��ڪل پنهنجي اکين س��ان ڏٺي ڪٽر جي ڳالهين جو انڪار ڪري رهيويرڪشا وارو انسپ

هو. وٽس پنهنجي بي گناهي ث��ابت ڪ��رڻ لاء بي ش��مار پ��ردي تي ج��ڏهن ماض��يء جي س��موري پ��ر لف��ظ هئا

داستان کي سندس سامهون ورج��ايو وي��و، ت��ه س��ندس وٽس ڳاله��ائڻ لاء لفظن ج��و ذخ��يرو.زبان بن��د ٿي وئي

انهيء منظر کي ڏسندي ئي سندس اه��ڙو.ختم ٿي ويو حال ٿي ويو، ڄڻ گونگ��و هجي. ه��اڻي وٽس ڳاله��ائڻ لاء

اه��ڙي ت��ه واض��ح نم��ونيڏوهه جو هن .ڪجهه به نه هو سان ثابت ٿي ويو، جو ه��اڻي هن لاء پنهنجي گناه��ه ج��و .۽انڪار ڪرڻ ممڪن ئي نه رهيو ه��و خ��اموش ٿي ويو سندس خاموشي هر لحاظ کان هن جي جرم جو اقرار

(1980 فيبروري 20بنجي وئي.)هندوستان ٽائيمس، تون اي پيغم��بر!”۾قرآن پاڪ ارشاد خداوندي آهي

چئ��و، ت��ه س��ڀ تعريف��ون الل��ه تع��الي جي لاء آهن، ه��و توهان کي پنهنجون نشانيون ڏيکاريندو، ان وقت توه��ان

جن ش��ين جي توه��ان کي خ��بر ڏنيؤانهن کي س��ڃاڻندا) وڃي ٿي. ن رف فت ایت ک ہ سیر و� و� ہ و� (93سوره النمل، و�

۾مٿين قسم جا واقعا جيڪي موجوده زم��اني پيش جي تص��ديقء اڳڪ��ٿيانهيءاچي رهيا آهن؛ سي ش��ايد

الله جي طرف س��ڏڻ وارا، م��اڻهن کي آخ��رت.لاء آهن اه��و انس��ان خ��دائيپرمتعلق خبردار ڪ��ري رهي��ا آهن، ۽ پنهنج�و پ�اڻ کي ح��ق .آواز ڏانهن توجه ئي ن�ه ٿ��و ڏئي

سچ تي هئڻ کي ث��ابت ڪ��رڻ لاء وڏا دلي��ل پيش ڪ��ري ح��ق جي ط��رف س��ڏيندڙ جي پيغ��ام کي رد.رهي��و آهي

۽ڪرڻ جي باوجود هو پنهنجو پاڻ کي محف��وظ مطمئن محسوس ڪري رهيو آهي، ح��ق جي دع��وت ڏين��دڙ کي

ڻڄ ائين نظ��ر اچي ٿ��و س۽مڃڻ ان ج��و س��اٿ ڏيڻ کي سموريپر سندس ان جي ضرورت ئي نه هجي، سکي

Page 25: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

خدائي تشبيهون | 25

۾ دل اڀرن��دڙ ارادا ب��ه خ��داس جو س��ندستائينزندگي اي جي نه نظر ايندڙ انتظ��ام جي ذريعي محف��وظ ڪي��ا پي��ا

جي سامهونءوڃن. قيامت جي ڏينهن جڏهن هر ماڻهو ان جي گذريل زندگي جي فلم ٻيهر ورج��ائي وين��دي ت��ه

۽ اکين س��ان ڏس��ندو کي عم��ل ۽ هو پنهنجي سوچ، قول ان وقت انس��ان ج��و اه��ڙو ئي ح��ال.ڪنن س��ان ٻڌن��دو

ٿيندو، جنهن ج��و هڪ معم��ولي نقش��و م��ٿي بي��ان ڪي��ل ۾واري جي انجام نظ��ر اچي رهي��و آهي. انس��ان رڪشا

ان وقت اه��ڙو ب��د ح��واس ٿي وين��دو، ج��و پنهنج��ا لف��ظ دلي��ل ان وقت بي مع��ني بڻجي. س��ندس ڀلجي وين��دو

۽انڪ��ار ان وقت اه��ڙو ت��ه واض��ح ث��ابت. س��ندس ويندا۽ڏسڻ ايندو، جيئن هن ڪائنات چمڪن��دڙ س��ج چن��ڊ ۾ ۾

۽صاف روشن نظر اچن ٿا.

ٻڌڻ وارو ٻڌي رهيو آهي: جي هڪ اڳ��وڻي(N.S.A)آمريڪ��ا جي خفي��ه اداري

Theآفيسر ج��و ڪت��اب ش��ايع ٿي��و آهي جنهن ج��و ن��الو Puzzle Placeآهي. هن ڪت����اب جي مص����نف وڏا

انهن م��ان هڪ هيٺ نق��ل.دلچسپ انڪشاف ڪي��ا آهنڪيو ن ٿا:

۽مريڪ��ا م��ان روزان��و ٽيليف��ون، ٽيليڪس ت��ار جيآذريعي . هڪ ملين کان وڌيڪ پيغام موڪليا وڃن ٿا اندازا

جدي��د نظ��ام مط��ابق اهي پيغ��ام پهري��ائين ورجين��ا جي ۽زميني اسٽيش�ن تي پهچن ٿ��ا ات��ان پ��وء اهي مص��نوعي

ميل بلنديء2300سياري ڏانهن موڪليا وڃن ٿا، جيڪو تي زمين جي چئني طرفن ک��ان گهمي رهي��و آهي. هيء سمورو عمل انتهائي تيز رفتاريء سان هڪ سيڪنڊ کان

ن ج��و مطلب اه��وا۾به گهٽ وقت مڪمل ٿي وڃي ٿو. ٿيو، ته هر مشيني پيغام، جيڪو آمريڪ��ا ک�ان ٻ��اهر وڃي

سو اصلي مخ��اطب ک��ان،ٿو يا آمريڪا جي اندر اچي ٿو

Page 26: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

26 | اسلام جو عقلي مطالعو

. تنهن ڪ�ريپهريائين آمريڪي حڪ�ومت ت�ائين پهچي ٿو ان آمريڪ��ا ج��ا ڳجه��ا ادارا جنهن ش��خص جي پيغ��ام کي

سين ٿا، ان جو نمبر زميني اسٽيش��ن جي آفيپڙهڻ چاه۽ لکرائي ڇڏين ٿا، ج��تي ان ش��خص جي گفتگ��و پيغ��ام ۾ پاڻ م��رادو ڪم ڪن��دڙ اوزارن جي ذريعي رڪ��ارڊ ٿين��دا رهن ٿا. ان لحاظ ک��ان جيڪ��ڏهن توه�ان واش�نگٽن ک��ان دهليء لاء فون ڪندؤ، ته توهان جي وات مان جيڪي به ۾لفظ نڪرن��دا، س��ي توه��ان جي مخ��اطب ک��ان اڳ ئي

مريڪي حڪومت ٻڌي چڪي هوندي. ٽائيمس آف ان��ڊياآ م�ريڪي نمائن��دي ان متعل��قآع( جي 1982 ڊسمبر 19)

”هوش��يار!: ج��و عن��وان هن ط��رح آهيڏني جنهنخ��بر .“آمريڪا اوهان جي گفتگو ٻڌي رهيو آهي

اهي واقعا.اهڙي قسم جا واقعا خدائي نشاني آهن ان لاء ٿي رهي��ا آهن، ت��ه ج��يئن انس��ان پنهنجي زب��ان

ڪ��و ش��خص ڪنهن ٻ��ئياحتياط سان استعمال ڪ��ري. سمجهي ٿو ته مانٿو ته سان غلط ڳالهه ڪري ماڻهوء

پر رهي���و آهي���ان يص���رف هڪ ش���خص س���ان ڳاله���ائ س��ندس ڳاله��ه اهاڳالهائيندڙ کي سمجهڻ گهرجي ، ت��ه

م��ٿيون ذڪ��ر. کان اڳ خدا وٽ پهچي وڃي ٿيمخاطب ڪيل واقعو ڄڻ ان ڳالهه جو اعلان آهي ته اي انس��ان! هوش��يار ٿي، ڇ��ا ڪ��اڻ ت��ه تنهنجي ه��ر ڳاله��ه کي الل��ه

تعالي ٻڌي رهيو آهي.ريموٽ ڪنٽرول:

۾موج��وده زم��اني انس��اني لغت جن ��ون۾ ن لفظ ن هڪ لف��ظ ريم��وٽانهن م��انج��و اض��افو ٿي��و آهي،

ڪنٽرول آهي، يعني پري ک��ان ڪنهن ظ��اهري واس��طي ۾کانسواء ڪنٽرول ڪ��رڻ. موج��وده دور تم��ام گه��ڻيون ۾اهڙيون صورتون پيدا ٿي چڪيون آهن، جن س��گنل ي��ا

چرپرپيغام تارن جي ذريعي ن��ه ٿ��و موڪلي��و وڃي. مثلا

Page 27: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

خدائي تشبيهون | 27

مثلا هوائي جهاز يا خلائي جهاز وغيره.. سواريونڪندڙ اهڙي قس��م جي مش��ينن کي پنهنجي مرض��يء مط��ابق هلائڻ لاء ريموٽ ڪنٽرول يا ريڊيو ڪنٽرول جو طريق��و

اختيار ڪيو وڃي ٿو.۾اه��ڙين ح��التن علام��تي ڪ��وڊ جي ش��ڪل ڳجه��و ۾

۾ هڪاش��ارو موڪلي��و وين��دو آهي. واس��طيدار مش��ين رسيور لڳل هوندو آهي جيڪو گهرب��ل فريڪوئنس��يء تي

ه��ر وقت تي��ار هون��دو آهي.ان کي وص��ول ڪ��رڻ لاء ۾موج���وده زم���اني هيء طريق���و ڪي���ترن ئي ڪمن ۾

ڪثرت سان استعمال ٿي رهيو آهي. ريم��وٽ ڪن��ٽرول ج��و طريق��و ه��اڻي ان ح��د ت��ائين

دار۾ترقي ڪري چڪو آهي، جو ان سان خلا پنهنجي م�� ۾ ڦ��رڻ وارين مش��ينن کي زمين ت��ان انته��ائي محف��وظ

جيهن۽طريقي سان هدايتون ڏي��ئي س��گهجن ٿي��ون ان نگراني ب��ه ڪ�ئي وڃي ٿي. جيڪ��ڏهن ان جي ان��در ڪ��ا خرابي پيدا ٿي پوي ته ڪنهن مادي وس��يلي ک��ان س��واء

وسيلي زمين تان ئي ان کي درس��ت ريڊيائي لهرنرڳو انهي ايج���اد، فس���اد جوق���در ڪي���و وڃي ٿ���و. اي���تري

ج��يئنپکيڙيندڙن کي به جديد موقع��ا ف��راهم ڪي��ا آهن. ع تي ڪ��ويت جي ام��ير جي ڪ��ار جي1985 م��ئي 25

ٿين��دڙڀرسان جيڪو بم ڦاٽو هو، سو پري کان ڪن��ٽرول بم هو.

ريموٽ ڪنٽرول جوهيء نظ��ام هڪ معن��وي حقيقت هيء مظ�اهرو.۾ مادي ص�ورت عملي مظ�اهرو آهيجو

۾عملي مثال جي صورت اهو ٻڌائي رهي�و آهي، ت�ه خ�دا ڪائنات کي بغير ڪنهن واسطي جي ڪنٽرولوسيعهن

۽ڪري رهيو آهي پنهنجي مرضي منشا مط��ابق ان کي ۽ ريموٽ ڪن��ٽرول ري��ڊيو جيت��وڻيڪ هڪ.هلائي رهيو آهي

ڪائن��ات جي عظيم ت��رين پ��ر انانس��اني واقع��و آهي

Page 28: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

28 | اسلام جو عقلي مطالعو

کي سمجهڻ لاء بلڪل آسان بڻ��ائي ڇ��ڏيويخدائي واقعآهي.

۾ڇ��ا توه��ان چ��اهيو ٿ��ا، ت��ه ج��ڏهن اوه��ان م��وڪلن ان دوران به پنهنجي گه��ر تهپنهنجي گهر کان ٻاهر هجو

۽جي دروازن جا پردا کولي بند ڪري سگهو يا گهر کان پري هوندي به ان ڳالهه کي ڄاڻي سگهو ته توه��ان ج��و

جيڪ��ڏهنٻاهريون دروازو بند آهي يا ن��ه؟ اه��ڙي ط��رح اوهان چاهيو ، ته پنهنجي گه��ر پهچڻ ک��ان پهري��ائين ئي پنهنجي گهر جو ايئر ڪنڊيشنر چ��الو ڪ��ري ڇ��ڏيو؟ اهي سڀ ڪم اڄڪلهه آسانيء سان ڪري سگهو ٿا. جاپ��ان

ڪن��دڙ اوزار پنهنجي توهان ڪم مرادوجا تيار ڪيل پاڻ۾گهر لڳرائي، اوهان پنهنجي خالي گه��ر ٽيليف��ون جي ۾

ذريعي اهو سڀ ڪجهه ڪري سگهو ٿا. انهيء مشيني نظام جو نالو ٽيلي ڪن��ٽرول سس��ٽم

س��انجي مختل��ف ش��ين گهرسس��ٽم کيآهي. انهيء سگهجي ٿو. مثلا ايئرڪنڊيشنر، برقي ت�الا، ڪڪ�رڳنڍي

۾ لائٽ وغيره. اڄڪلهه گهر جي خودڪار سامان ٻيون ۽ ٿي چڪيون آهن: مثلا باهه ي��اشاملبه ڪيتريون شيون

چوريء کان بچڻ لاء ب��رقي آواز س��ان حف��اظت. اه��ڙي ۽ ٽيليف���ون انٽرڪ���ام سرش���تو، جيڪ���وموبائيلط���رح

۾مختلف ڪمرن کي پاڻ ڳنڍي رکي ٿو. ٽيلي ڪن�ٽرول نظ�ام س�ان انس�ان گه�ر جي ب��رقي ۽شين کي کولي بند ڪري سگهي ٿو. هو پري کان باهه

گيس جي خ��ارج ٿيڻ کي، ج��و پت��و لڳ��ائي س��گهي ٿو مخص��وص اوزارن جي ذريعي.ي ٿوهمعل��وم ڪ��ري سگ

ڪ��وڊچوريء جو پتو ڪري سگهي ٿو، اهو سڀ ڪجه��ه پيغام موڪلڻ سان ٿئي ٿو.۾شڪل جي (اشاري)

خدا ڪائنات جي ه��ر ش��يء کي ڪن��ٽرول ڪ��ري ٿو هاڻي اه�ا هڪ اه�ڙي پر هئيعقيدو۾اها ڳالهه اڳ هڪ

Page 29: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

خدائي تشبيهون | 29

حقيقت بنجي چڪي آهي، جنهن کي اس�����ان معل�����وم واقعن ذريعي نهايت آسانيء سان سمجهي سگهون ٿ��ا. م��ٿي ذڪ��ر ڪي��ل ٽيلي ڪن��ٽرول نظ��ام هڪ گه��ر جي ۾دائ��ري انهيء واقعي ج��و ڄڻ ابت��دائي مظ��اهرو آهي:

ڪام��لوڌيڪ۾جنهن کي خ��دا پنهنجي وس��يع ڪائن��ات ۾انداز قائم رکيو آهي.

ڪن فيڪون اڄڪله��ه جيڪي موٽرڪ��ارون رس��تن تي ڊوڙن��دي نظر اچن ٿيون، س��ي انهيء مش��يني اص��ول تي بن��ايون

دري��افت ڪيو۾ع 1876 نڪولاس آٽ��و جيڪوويون آهن، ۾هو. ان هوندي به ڪجهه س��الن ک��ان ڪ��ارن جي دني��ا

هڪ نئون انقلاب برپا ٿيو آهي. هاڻي ته اهڙيون ڪارون به ٺهي رهيون آهن، جن جي انجڻ س��ان هڪ ڪم��پيوٽر لڳايو ويو آهي، جيڪو ڪيترائي ڪم پاڻ مرادو سرانجام ڏئي ٿ��و، مثلا اه��و ٻ��ڌائي ٿ��و، ت��ه س��يٽ بيلٽ ٻ��ڌو، هڪ

۾ اوه��ان جي گ��اڏيء ،دروازو صحيح طرح بن��د ن��ه آهي پيٽرول گهٽ آهي، وغيره. اهڙين ئي ن��ئين ايج��ادن م��ان هڪ هيء ب��ه آهي، ت��ه ڊرائي��ور پنهنجي ڪ��ار کي زب��اني ۾هدايتون ڏئي سگهي ٿو، هو پنهنجي هٿ ڪنهن ش��يء

ان لف��ظ ڳاله��ائي، ان کيس��کي ڇهڻ کان سواء زب��ان ) رس��اليي ٿ��و. هڪ آم��ريڪي هڪوب��ه حڪم ڏئي سگ

Span) ان سلس��ليش��ماريع جي 1984 جي، مئي ، ۾ ۾هڪ رپورٽ شايع ٿي آهي جنهن هن ط��رح ج��ا لف��ظ ۾

درج ٿيل آهن: ۽”...... اوهان پنهنجي ڪار سان ڳالهائي سگهو ٿ��ا،

سرش��تو تي��ار ڪي��و آهي، اهڙوفورڊ موٽر ڪمپنيء هڪ جنهن ذريعي زباني حڪم سان ڪار جي بتي ٻ��ري وڃي ٿي، شيشي کي ص��اف ڪ��رڻ وارا وائي��پر هلڻ لڳن ٿ��ا، ۾اهڙي طرح ٻيو برقياتي نظام حرڪت اچي وڃي ٿو.“

Page 30: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

30 | اسلام جو عقلي مطالعو

يعني ڊرائيور کي بتي ٻ��ارڻي هون��دي، ت��ه ان لاء بٽڻ کي دٻائڻو ڪونه پوندو صرف زبان سان چون��دو ”ب��تي ٻ��ري

“ ته ٻتي ٻ��ري پون��دي، اه��ڙي ط��رح جيڪ��ڏهن کيسپئو ۾وائيپر هلائڻو هوندو، ته ان لاء بٽڻ کي پنهنجي هٿ ن��ه

صرف ايترو چوندو ته ”وائيپر هلڻ شروع ڪر“پروٺندو انهيء مش��يني ايج��اد ق��رآن.ته فورا وائي��پر هلڻ لڳن��دو

( کي اڄ جي117 )البقره “پاڪ جي آيت ”ڪن فيڪون بن��ائي ڇ��ڏيو آهي. ان م��ان س��مجهڻ جوڳ��و انس��ان لاء

جي ٿ��و ت��ه ڪه��ڙي ط��رح زب��ان م��انهاندازو لڳائي سگ۽نڪت��ل آواز ڪنهن ش��يء کي وج��ود آڻي ٿ��و پ��ورو ۾ ۾سرش���تو ح���رڪت اچي وڃي ٿ���و، خ���دا جي ”ڪن فيڪ��ون“ واري اص��ل حقيقت کي انس��ان ن��ه ٿ��و ڄ��اڻي

موج��وده زم��اني جي مش��يني واقعن، انهيءپرسگهي: حقيقت کي نه س��مجهڻ وارن کي، س��مجهڻ جي قاب��ل

بڻائي ڇڏيو آهي.کل )چمڙي( ڳالهائيندي

ڊاڪ����ٽر آرلين ڪ����ارني آمريڪ����ا جي اليون����ائز ۾يونيورس��ٽي س��معيات يع��ني ٻ��ڌڻ جي علم ج��و م��اهر

تحقيق مطابق انسان جي چوڌاري جيڪيسندسآهي. آواز اڀرن ٿا، سي انسان جي کل تي اهڙي ط��رح نقش ٿي وڃن ٿا، جهڙي طرح رڪارڊ جي مٿان آواز نقش ٿي

ک��ان پ��وء ٻ��ڌائي وڃن ٿا. ڊاڪٽر ڪارني مختلف تج��ربن��ل تي اڪري��ل ٿ��و، ت��ه مخص��وص اوزارن جي ذريعي ک آوازن جي لهرن کي اهڙي طرح ورج��ائي س��گهجي ٿ��و، جيئن رڪارڊ جي آواز کي گرامو فون تي ورج��ائي ٻ��ڌي

سگهجي ٿو. Skin)ڊاڪ����ٽر موص����وف ان کي ک����ل ج����و آواز

Speech)سندس اهو ب��ه چ��وڻ آهي، ت��ه. نالو ڏنو آهي ۽جن ماڻهن جي ڪنن جو پردو خراب ٿي ويو هجي ه��و

Page 31: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

خدائي تشبيهون | 31

آواز کي ص��حيح ط��رح ٻ��ڌي ن��ه س��گهندا هجن، س��ي مخص��وص برقي��اتي آوازن جي ذريعي پنهنجي ک��ل کي

يع��نيمتبادل ذريعو بڻائي سگهن ٿ��ا ٻڌڻ جوبدرانڪن ي له��رن ذريعي اه��ڙيجک��ل س��ان ه��ر قس��م جي آواز

طرح ٻڌي سگهن ٿا، جهڙي ط��رح ڪن جي ذريعي ڪ��و(1984 مئي 30شخص ٻڌي ٿو، )ٽائمس آف انڊيا _

انهيء تحقيق کي سامهون رکندي، ق��رآن پ��اڪ جي ۾ جي انهن آيتن کي پڙهي��و وڃي، جن ٻ��ڌايو٤١س��وره

ويو آهي ته: ۽” جنهن ڏينهن الله جا دشمن باهه جي طرف آندا

ج��ڏهن اهي پيش ٿين��دا، ت��ه انهن ج��ون پ��وءويندا. ۽اکي���ون، ڪن کل���ون س���ڀ س���ندن عملن جي

ڏين����دا. اهي ان وقت پنهنجين کلن کيش����اهدي چون��دا ت��ه توه��ان اس��ان جي خلاف ش��اهدي ڇ��و ۾ڏني؟ هو ج��واب چون��ديون، ت��ه الل��ه اس��ان کي

کيءڳالهائڻ جي طاقت ڏني آهي، جنهن هر شي انهيء ئي،ڳاله��ائڻ جي ط��اقت عط��ا ڪ��ئي آهي ڏانهن ئين۽توه��ان کي پهري��ان ب��ه پي��دا ڪي��و ا

۾موٽايا ويندؤ توهان دنيا پنهنجو پاڻ کي ان ک��ان ۽ لڪائي نه سگهندا هئا، ته توه��ان ج��ا ڪن، توه��ان ۽جون اکيون توهان جون کلون شاهدي ڏين��ديون. توهان ته اهو گمان ڪيو هو ته الله کي به ان جي ۽خبر نه آهي، جيڪو توهان ڪندا هئا توهان جيڪو پنهنجي رب س��ان گم��ان ڪي��و، تنهن توه��ان کي ۽هلاڪ ڪيو. پوء توهان نقصانڪارن مان ٿي پيا.“

(23 _ 19)حم سجده تحقي��ق اڄ��وڪيمٿ ڄاڻايلمريڪي پروفيس��ر جي آ

آهي، ت��هجوڳ��و بڻ��ايوانس��ان لاء ان ڳاله��ه کي س��مجهڻ ڪيئن نه انسان جي کل سندس عملن ج��و رڪ��ارڊ بڻجي

Page 32: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

32 | اسلام جو عقلي مطالعو

۽وين�دي اه�ا قي��امت جي ڏينهن انس�ان جي خلاف اه�ڙي ط��رح ش��اهدي ڏين��دي، جنهن ک��ان انڪ��ار ڪ��رڻ جي

گنجائش باقي نه رهندي. هڪ ط��رف ق��رآن پ��اڪ جي اله��اميهيء دري��افت

ته وري ٻئي طرف هڪيهئڻ جو حيرت انگيز ثبوت آه جيڪا جيڪڏهن ڪنهن شخصآهياهڙي واضح حقيقت

۽جي دل ويهي رهي، ته کائنس ظلم سرڪش�يء ج�و ۾مزاج کسي وٺي ٿي.اسپيچ ٽيڪنالوجي

۾ ڪنهن مشين کي حرڪت آڻڻ لاء ضروري هواڳ ۽ته انس��ان پنهنجي هٿ کي بٽڻ ت��ائين پهچ��ائي بٽڻ کي

۾چ���ر پ���ر آڻي ٿيزور ڏئي ڪ���ري ڪنهن مش���ين کي ۾ موجوده زماني هڪ نئ��ون سائنس��ي ش��عبوسگهيو پر

)آي����و آهي، جنهن کي اس����پيچ ٽيڪن����الوجي ۾ وج����ودSpeech Technology)چئجي ٿ��و يع��ني ڳاله��ه ٻوله��ه

هڪ قس��م جي مش��يني ڳاله��هءجي ٽيڪن��الوجي. هي ۽ٻولهه آهي، اوهان پنهنجي زبان سان لفظي حڪم ڏيو

هيء فن اي��ترو ت��ه.مش��ين پنهنج��و ڪم ڪ��رڻ لڳن��دي تيزيء سان ترقي ڪري رهيو آهي، جو هاڻي ته آمريڪا مان هڪ مستقل رسالو نڪري رهيو آهي جنهن جو نالو

“. مئگزيناسپيچ ٽيڪنالوجي”ئي آهي ۾گهريل��و س��امان اڄڪله��ه اهڙي��ون ش��يون ٺ��اهيون پيون وڃن، جو توهان زبان سان چوندؤ، ته روش��ني بن��د .ڪريو، ته مش�يني نظ�ام روش�نيء کي وس�ائي ڇڏين�دو اوه��ان کي پنهنجي ڪم��ري جي ص��فائي ڪ��رڻي آهي، اوهان مشيني انسان )روبوٽ( کي زبان سان چوندؤ، ته ڪم��ري جي ص��فائي ڪ��ر، ت��ه ه��و مش��يني ٻه��اري جي

۾مريڪ��ا اه��ڙاآذريعي ص��فائي ڪ��رڻ ش��روع ڪن��دو. ٽيليفون وڪامجن ٿا، جن کي اوهان زبان سان چوندا ت��ه

Page 33: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

خدائي تشبيهون | 33

فلاڻي جڳهه جو نمبر ملاء، ته پنهنج��و پ��اڻ ئي نم��بر ملي ڏانهنوين��دو. ش��ڪاگو اي��ئر پ��ورٽ تي مختل��ف ش��هرن

سامان اهڙي ط��رح تقس��يم ڪي��و وڃي ٿ��وموڪلڻ وارو شهر جو نالو وٺندو وڃي/جو ماڻهو زبان سان ان جڳهه

۾ٿ�و ڪم�پيوٽر ف�ورا ان کي مقررڪي��ل خ��اني پهچ�ائي ۽ مه��انگي اهڙي قسم جي مشينري ايتري ت��ه پرڇڏي ٿو،

آهي جو عام ماڻهو ان کي خريد ڪرڻ جي سگهه ن��ه ٿ��و ص��رف حڪ��ومت ي��ا وڏا تج��ارتي ادارا ئي خري��د،رکي

ع(1985 سيپٽمبر 6)ٽائيمس آف انڊيا، ڪري سگهن ٿا. ۾ق��رآن پ��اڪ ارش��اد الاهي آهي: ت��ه ”ج��ڏهن الل��ه تعالي ڪنهن ڪم کي ڪرڻ چاهي ٿو، ت��ه ص��رف اي��ترو

)النح�ل _. ت�ه اه�و ٿي پون�دو آهيو“ٿي پئ”چوندو آهي ( ق���ديم زم���اني جي انس���انن لاء انهيء ڳاله���ه کي40

سمجهڻ آسان نه ه��و، ت��ه لف��ظ ڳاله��ائڻ س��ان ڪه��ڙي ۾طرح ڪ��ا ش��يء عملي واقعي جي ش��ڪل ظ��اهر ٿي

اسپيچ ٽيڪن��الوجي ان ڳاله��ه کي س��مجهڻپرسگهندي، هيء خدا جي نشانين م��ان هڪ. ڇڏيو آهيبڻائي جوڳو

هڪ وڏي حقيقت ج��و نن��ڍي س��طحيڪانش��اني آهي، ج آهي.ڪري رهيتي اظهار

غيبي نگراني تيع1985 فيبروري 11۾ دهليء نهيء واقعو نئي

ٿيتق��ريب۾ پليس جي تاج هوٽ��ل هڪ ٽپيش آيو، ڪنا دهليء جي هڪ واپ��اريء مس��ٽرتق��ريب هيء .گ��ذري

۾ايس پي سونيء پنهنجي پٽ جي شادي جي سلس��لي وڏي اهتمام سان سڏائي هئي. ۾ن شريڪ ٿيندڙن ج��وا

۽تعداد چار سئو کن هو سمورا اعلي طبقي سان تعل��ق ۾ جي رونقن کي ڏس���ڻ تق���ريب مهم���ان .رکن���دڙ هئا

مشغول هئا، ته اوچتو هڪ ع�ورت محس��وس ڪي��و، ت��ه مس��ز س��نتوشاهوسندس پرس چ��وري ٿي وي��و آهي.

Page 34: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

34 | اسلام جو عقلي مطالعو

۽سوبيء جو پرس هو منجهس پنجاهه هزار روڪ رکيل هئا. ان کان علاوه خالص موتين جو هڪ قيمتي ه�ار ب�ه

واقعي دوران ن��ه پ��رس جي مالڪي��اڻي.۾ان رکي��ل هو .۽چ��ور کي ڏٺ��و ن��ه ڪنهن ٻ��ئي ان کي محس��وس ڪيو۽س��ڀ ڪجه��ه لڪ ڇپ ٿي وي��و چ��وري ڪ��رڻ وارو ۾ ۾پنهنجي حرڪت ڪامياب وي��و. جنهن جي چ��وري ٿي ،

ئي وڃي رهيو، ته هو پنهنجي خوش��ين کي تنهن لاء اهو هوٽل ج��ا ذمي��وار ب��ه.يئ۾غم بدلائي گهر ڏانهن راهي ٿ

انهيء ڳالهه کي مڃڻ لاء تيار نه هئا، ته ڪو چوريء جو سندن مطابق هيء من گه��ڙت ڪه��اڻي.واقعو ٿيو آهي

هتي ائين ڪيئن ٿو ٿي سگهي. هوٽ��ل وارن انهيء،آهي واقعي کي ايترو ته ه��ٿرادو س��مجهيو، ج��و انهن ان جي

ڪو دروازا بند ڪري تهضرورت ئي محسوس نه ڪئي ۾ وٺن. ايتري ڪجهه ماڻهن کي خي��اليماڻهن جي تلاش

شروع ک��ان آخ��ر ت��ائين وڊي��وتقريب جي ءآيو ته شادي فلم تي رڪارڊ ڪئي وئي آهي، ڇو نه ان کي ڏٺو وڃي.

۽ ش��رڪت ڪن��دڙ هوٽ��ل انتظامي��تقريبان کان پوء، ا۾ ک��ان واقعي انهيء.جي س�امهون وي��ڊيو ٽيپ هلاي��و ويو

۾ ه��ر ش��ريڪ ٿين��دڙ جي نظ��ر زرق ب��رق تق��ريباڳ پر۽اسٽيج تي لڳل هئي، ج��تي گه��وٽ ڪن��وار ويٺ��ل هئا

ٻئي طرف ٿي ويو. جنهن منظر کيڌيانهاڻي انهن جو ن تفريح لاء پئي ڏٺو، هاڻي انهن ان کي تفتيشي پهرهنن

جي نظر سان ڏسڻ شروع ڪيو.۽ جاچ اوچتو ڏسندڙ جي نگاهه هڪ ع��ورت تي پ��ئي جيڪ��ا

۾خادم��ه جي روپ ه��ال داخ��ل ٿي،گ��ڏ هڪ ٻار س��ان ۾ ۾شروع ماڻهن کيس هيء سمجهي نظر ان�داز ڪي�و ه�و

پر معزز مهمانن م��ان ڪنهن س��ان گ��ڏ آئي آهي، هوءته هاڻي هر هڪ کيس متوقع مج�رم جي نظ�ر س�ان ڏس�ڻ ۾لڳو، اها عورت جيڪا خادم��ه جي روپ آئي ه��ئي، س��ا

ميرائانهيء کان بلڪل بي خبر هئي، ته ڪا هتي ويڊيو ڪ

Page 35: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

خدائي تشبيهون | 35 ۽لڳل آهي ان جون نظرون هر لمحي کيس ڏسي رهي��و۾ن آهن ان سندس هر حرڪت انتهائي رازداريء سان ۽ ۾رڪ��ارڊ ٿي رهي آهي، ه��وء مش��ڪوڪ ان��داز هي��ڏانهن

هوڏانهن ڦرندي نظر اچي رهي هئي. آخرڪار ڏسندڙن کي نظ��ر آي��و، ت��ه خادم��ه پنهنجي

۽ نهايت تيزيء سانو۾چادر لڪل پنهنجو هٿ ٻاهر ڪڍي .۾ پنهنجي ڪ��پڙن لڪ��ائي ڇ��ڏيوئي۽پرس کنيو جل��دي

۾جڏهن ته پرس جي مالڪياڻي فوٽ��و ڇڪجڻ مش��غول اکين ک��ان اوجه��ل ه��و، م��اڻهن جي جيڪ��و واقعو.ه��ئي

.م��يرا جي نگاه��ه وائک��و ڪ��ري ڇ��ڏيوئتنهن کي وڊيو ڪ ڇاڪاڻ ته ان جي ذريعي س��موري مع��املي ج��و منظ��ر

۽هڪدم پ��وليس کي گهراي��و وي��و ان پيش ٿي رهيو هو.۽جي سامهون ٻيهر فلم هلائي وئي جرم ثابت ٿي وي��و ۽

16ان ع��ورت کي پ��وليس تلاش ڪ��ري گرفت��ار ڪي��و. هن ڪه��اڻيء کيزميي هندوس��تان ٽ��ائجع 1985م�ارچ

تفص��يل س��ان ش��ايع ڪن��دي، هيء مع��ني خ��يز س��رخي ته:لڳائي

You can not only spot the thiefBut see her commit the crime

پراوهان نه صرف چور کي پڪڙي سگهو ٿا، ”يعني “کيس جرم ڪندي ڏسي به سگهو ٿا.

.هيء دنياوي واقعو آخرت جي واقعي جو آئينو آهي و۾هيء واقعو تمثيل جي انداز ٻڌائي رهيو آهي، ت��ه ڪ��

ه��ر هڪ کيو آهي جيڪ��و ايندڙ ڏس��ڻ وار نه۽بلند نظر آهي. هو هر ڳالهه کي نه��ايت ب��اريڪ بي��نيءوڏسي رهي

سان رڪارڊ ڪري رهيو آهي. ايتري قدر جو ان جي ن��ه ۽ڪنهن ويجهي شخص کي خبر پ��وي ٿي ن��ه پ��ري وارن کي پتو پوي ٿو، هو اهڙين ڳالهين کي به ڄ��اڻي ٿ��و، جن

هو اه��ڙين ش��ين کي ب��ه ڏس��ي ٿ��و،.کي ماڻهو نٿا ڄاڻنجنهن کي ٻيو ڪو نه ٿو ڏسي سگهي.

اڄ.دنياوي واقعا آخرت جي حقيقتن جو عڪس آهن

Page 36: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

36 | اسلام جو عقلي مطالعو

۾جيڪو ٿي رهيو آهي، ان اهڙن واقعن جو اندازو لڳ��ائي انهيءپرسگهجي ٿو جيڪي سڀاڻي پيش اچڻ وارا آهن،

۽مش��اهدي لاء بص��يرت واري نگاه��ه جي ض��رورت آهي اها نعمت آهي، جيڪا اڪثر ظاهري اکين وارن کيءهي

حاصل نه آهي.۾هڪ لمحي

۾ترقي يافته ملڪن اڄڪلهه اهڙا ٽيليفون استعمال ٿي رهياآهن، جن سان ڪمپيوٽرجو اه��ڙو پيچي��ده نظ��ام

۾ ن��تيجي مواص��لات ج��و نظ��امجنهن جيآهي، ڳن��ڍيل مريڪاآ۾بلڪل هڪ نئين دور داخل ٿي چڪو آهي، مثلا

۾جي ڪيترن شهرن هڪ نئون ٽيليفون سس��ٽم گ��ذريل هيء ٽيليف��ون نظ��ام. رائج ٿي وي��و آهيک��انهڪ سال

صرف ٽن انگن تي آڱ�ر هڻڻ س�ان عم��ل ڪ��رڻ ش��روع ۾ جيڪڏهن ڪو شخص ڪنهن هنگامي ح��الت .ڪري ٿو تي آڱر هڻندو ته کيس يڪدم گهرب��ل م��دد911مدد لاء

مريڪ��ا جي هڪ ٽيليف�ون ڪمپ��نيء اه�ڙوآملي وين��دي. تي911نظام تيار ڪيو آهي، جو جيڪڏهن ڪو ش��خص

آڱر هڻندو، ت�ه ٻ��ئي ط��رف ک�ان پ�اڻ م�رادو ڪم ڪن�دڙ و، ته ڪهڙي نمبرندنظام، بنا ٻڌائڻ جي معلوم ڪري وٺ

تان ف��ون اچي رهي آهي، ان س��ان گڏوگ��ڏ انهيء وقت ئي پ��اڻمرادو ف��ون ڪن��دڙ جي اي��ڊريس ب��ه معل��وم ٿي

نمبر ملائڻ واري هڪ لفظ به زب��انتوڙي جووڃي ٿي؛ ايتريقدر جو هيء پاڻمرادو نظ��ام.سان نه ڳالهايو هجي

اهو به معلوم ڪري وٺي ٿ��و، ت��ه ف��ون ڪ��رڻ واري کي ڪهڙي قسم جي مدد جي ض��رورت آهي، پ��وليس جي،

باهه وسائڻ جي يا ايمبولينس جي. ۾فلوريڊا هڪ واقعو پيش آيو، هڪ پريشان ع��ورت

ڪجهه به ڳالهائي ن��ه س��گهي.ء هوپر، ڊائل ڪيو 911 ان هون��دي ب��ه خودڪ��ار سس��ٽم بن��دوق ج��و آواز ٻ��ڌي،

Page 37: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

خدائي تشبيهون | 37

ص��رف چن��د.مع��املي جي ن��وعيت کي س��مجهي ورتو ۾منٽن پ��وليس جي گ��اڏي ح��ادثي جي ص��حيح پ��تي تي رواني ٿي وئي، ع��ورت ج��و هڪ رش��تيدار ڪنهن ڳاله��ه۾تان ڪاوڙ سندس گهر زبردستي داخل ٿي چڪ�و هو ۾

فوري طور گرفتار ڪيوڏوهاري هلائي رهيو هو. گولي ۽۽ويو. اهڙي طرح آمريڪا هڪ گ��ونگي ٻ��وڙي ش��خص ۾

ب��هپي��ئي ت��ه هنکي هنگ��امي ط��ور م��دد جي ض��رورت ۽ تي فون ڪيو ڪجهه ٻڌائڻ ک��ان س��واء م��دد گ��ار911

سندس دروازي تي پهچي ويا. جس��ماني وج��ود ن��ه جيڪو۾انهن مث��الن ڪم��پيوٽر

۾صرف ڪال )سڏ( کي ٽيليفون نمبر تب��ديلآهي رکندڙ ۽ اهو نمبر گهرجي پتي تبديل ٿيو ان کان پوء،ڪيو ان۾

بنا ڪنهن دير جي وائرليس ذريعي پوليس کي اطلاع بهڏيو.ڇپهچائي

۾قرآن پاڪ حديث ٻڌايو ويو آهي، ته ٻانهو ج��ڏهن ۽ ۽الله کي سڏي ٿو ته فوري طور تي الله ٻانهي جي وچ

۽ رابطو ق��ائم ٿي وڃي ٿ��و ۽خ��دا کي پڪ��ارڻ س��اڻس۾ ۾رابطي ٿيڻ ڪا دير نٿي لڳي.

مث��ال ق��رآنڄاڻايلٽيليفون جي ذريعي رابطي ج��و ادي تمثي��لم��پاڪ جي بيان ڪي��ل روح��اني حقيقت جي

ٿو ته ڪهڙي طرح ج��ڏهن ٻ��انهو پنهنجي. هو ٻڌائيآهي س��ڏي ٿ��و، ت��ه انهيء۽ بيتابيء وچانرب کي بي چينيء

ويجهوپنهنج��و پ��اڻ کي الل��ه جي بلڪ��ل ۾ئي لمحي هو ۾ س��ندساک ڇنڀمحس��وس ڪ��ري ٿ��و، اه��ڙي ط��رح

رابطو ساڻس قائم ٿي وڃي ٿو.:پردو هٽي ويندو

دهليء ج��وتيع 1985 ء ج��ولا2ٽ��ائمس آف ان��ڊيا هڪ واقعو شايع ڪيو آهي جنهن ج��و عن��وان آهي، ”هن ک��ان وڌيڪ ج��و هض��م ٿي س��گهي“ انهيء واقعي کي

Page 38: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

38 | اسلام جو عقلي مطالعو

”رينو :۾اس����ان اخب����ار جي لفظن بي����ان ڪري����ون ٿا ء۾ ن���الي ع���ورت اس���ڪول اس���تاد آهي، هوانسيسڪ

هڪ تهپنهنجي اس���ڪول ک���ان واپس اچي رهي ه���ئي بدنام قسم جي نوجوان سندس پيڇو ڪيو. ع��ورت جي

هو کانئس اها زنجير کس��ي.۾ڳچيء سوني زنجير هئي ج��ڏهن اه��وڄڻنوٺي ڀڳو. جاء واردات جي ڀرس��ان ٻن

ملزم کي پڪڙڻ جي ڪوشش ڪ��ئي هننواقعو ڏٺو، ته کينپر۽ ڊوڙي ڪجه��ه فاص��لي تي کيس پڪ��ڙي وڌو .

ڏاڍو تعجب ٿي��و ت��ه زنج��ير وٽس موج��ود ن��ه اه��و ڏسي اهو راز ان وقت ظاهر ٿيو، ج��ڏهن پ��وليس مل��زم.هئي

۽کي پنهنجي تحويل ورتو کيس شهر جي وڏي اسپتال ۾ بيه���اريو، آڻيجي ايڪس���ري مش���ين جي س���امهون

جيجواب��دارايڪسري جي ذريعي معلوم ٿيو ت�ه زنج�ير ۽پيٽ موج��ود آهي هن اه��ا پڪ��ڙجڻ جي خ��وف ک��ان ۾

.“هي ڇڏي هئيي۾وات وجهي ڳ ۾هيء صورتحال جيڪا دنيا نظر اچي ٿي، س��ا وڏي

دني��ا جيه موج��ود.۾پيم��اني تي آخ��رت پيش اين��دي ، پر پ��ردو پي��ل آهي ظ��اهري جي گن��اهن تيڏوه��ارين

ان ک��ان پ��وء اه��و،۾آخرت اهي سمورا پردا هٽي وين��دا ۾س��ڀ ڪجه��ه ص��اف نظ��ر اين��دو، جن تي دني��ا م��اڻهن ۽پنهنجي چالاڪيء هوشياريء سان پردا وجهي لڪ��ائي

آهي.ڇڏيوپل صراط جو منظر

۾دني��ا چ��وريء جي ذريعي ڪ��روڙين ڊال��رن ج��و انهيء کي روڪڻ لاء.س��امان دڪ��انن ت��ان کڄي��و وڃي

نيويارڪ جي هڪ ڪمپنيء هڪ ڪامياب طريق��و ڳ��ولي ۾ چوريء کي روڪڻ ج��و بٽڻ آهي، جنهن هڪ.لڌو آهي

قسم جي مقناطيس��ي ت��ار لڳ��ل آهي، جيڪ��ا وار وانگ��ر ۽باريڪ آهي: اها ظاهري طور نظر ن��ه ٿي اچي ان کي

Page 39: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

خدائي تشبيهون | 39

ج��ڏهن ڪ�وبو آهي.ڪنهن ب��ه س��امان س��ان لڳ��ائي ڇڏ خري��د ڪ��ري ٿ��و، ت��ه دڪ��ان ج��و ملازم خريدار س��امان

انهيء س��امان کي هڪ خ��اص قس��م جي مش��ين م��انگذاري ٿو، جنهن سان اها غير مؤثر ٿي وڃي ٿي.

ڊسمبر4گزين نيوز ويڪ )ئنيو يارڪ مان نڪرندڙ م ع( هيء خ��بر ش��ايع ڪن��دي لکي��و آهي، ت��ه جنهن1985

۾س��امان اه��ڙي قس��م جي ب��رقي ت��ار لڳ��ل هجي، ت��ه وري ڪ��رڻ وارو ج��ڏهن انهيء س��امان کي کڻن��دو ت��هچ

هڪ، ج��تياه��و دروازي تي پهچڻ وقت پڪ��ڙجي پون��دو ۽مشين ان کي محس��وس ڪ��ري وٺي ٿي ف��ورا گهن��ٽي

انهيء خبر پڙهڻ کان پوء اه��ا.وڄڻ شروع ٿي وڃي ٿي ۾ قيامت جي باري ٻڌائيڪاڳالهه ياد اچي وڃي ٿي، جي

۽ ق���رآن پ���اڪ ارش��اد الاهي آهي: ” ن���اهي.وئي آهي ۾ ڪوبه توهان مان مگ��ر اتي اين��دو، اه��و تنهنجي رب ج��و پڪو فيصلو ٿيل آهي پ��وء اس��ان انهن کي بچائينداس��ين۾جيڪي پره��يز ڪن ٿ��ا ڏوه��ارين کي گ��وڏن ڀ��ر ان ۽

( ح���ديث ش���ريف72_��� 71 )م���ريم .“ڪيرائينداس���ون هون��دي، ت��ه جهنم جيهيءمطابق انهيء جي ص��ورت

��ل )پ��ل ص��راط( هون��دي. ان ت��ان س��مورن مٿ��ان هڪ پ انسانن کي گ��ذاريو وين��دو. انهيء پ��ل جي ٻنهي ط��رفن ۾ک��ان فرش��تا بيٺ��ل هون��دا، جن جي هٿن باه��ه ج��ون

انهن س��ان انس��ان کي پڪ��ڙياهي .ڪنڍيون هون��ديون۾ڇڪيندا کين دوزخ اڇلائيندا )تفسير ابن ڪثير جل��د.“۽

(132 ص 3 آخرت جي دنيا هن دنيا جي انسان لاء نظر نه ايندڙ

۾جيڪڏهن غور ڪيو وڃي، ته هن دنيا پيش پر دنيا آهي جوڳ��و۾اين��دڙ واقع��ا آخ��رت جي واقعن کي س��مجهڻ

رهي��ا آهن، اڄ جي تج��ربن ج��ا نتيج��ا س��ڀاڻي پيشبڻائيايندڙ واقعن جي جهلڪ ڏيکاري رهيا آهن.

Page 40: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

آسماني معائنو 800۾ تقريب����ا اولهه جي ڏکڻ )روس(ماس����ڪو

هڪ ف��وجي ڪارخ��انو ه��و جي فاص��لي تينڪلومي��ٽر .هن جو ن�الو پ�اولو گرائون��ڊ پلانٽ هوجن ۾ن ڪارخ�اني ا

ڪن��دڙ م��يزائيلن ج��ون هڪ کنڊ کان ٻئي کنڊ ت��ائين م��ار ٺ��اهڻ نيوڪلي��ئر ميزائ��ل .انجڻيون ٺاهيون وينديون هيون

هوا۾هيء روس پنهنجي نوعيت جو واحد ڪارخانو هو. ع1988 م��ئي 12وي��و ه��و. ٺ��اهيو هڪ ڳجهي جڳهه تي

۽تي ڪنهن سبب جي ڪري ان زبردست ڌم��اڪو ٿي��و ۾ ڪارخاني جو وڏو حصو تباهه ٿي ويو. روس��ي نش��رياتي

،۾ حادثي جي باري دنيا کي ڪجهه به نه ٻڌايوانادارن س���ڄي خ���بر واش���نگٽن س���موري واقعي جي پ���ر ان

روسي حادثي جي ب��اري)آمريڪا( مان نشر ڪئي وئي.۾ خود روس ته رازداريء کان ڪم ورت��و پ��ئي ويو پر ،۾

آمريڪ���ا جي ذريعي ان جي ڄ���اڻ س���موري دني���ا کي پهچائي وئي، ان کان پوء روس��ي ذريعن کي ب��ه ان جي

تصديق ڪرڻي پئجي وئي. اه��و س��ڀ ڪجه��ه ڪ��يئن ممڪن ٿي��و. ان ج��و راز

۾ آهي جيڪ��ا موج��وده زم��اني وڏييخلائي جاسوس�� م��ئي19 ٽ��ائيمس آف ان��ڊيا .پيم��اني تي ٿي رهي آهي

ع تي واشنگٽن جي حوالي سان جيڪا خبر ش��ايع1988 مريڪ�اآڪئي، ان جو هڪ جمل�و هن ط��رح ب�ه ه�و، ت�ه

واري م��ئي 12جي جاسوسي س��ياري هن ڌم��اڪي کي رات ئي معلوم ڪري ورتو هو.

هيء واقعو ڄڻ ننڍي پيماني تي انهيء معاملي ج��و ۾مظ��اهرو آهي، جيڪ��و تم��ام وڏي پيم��اني تي هن دني��ا

انسان جي ٺاهيل مصنوعي سياري ج��و هيء.قائم آهي ۽”آس��ماني مع��ائنو“ خداون��د ع��الم جي انته��ائي وس��يع

Page 41: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

خدائي تشبيهون | 41

۽ ڪام��ل آس��ماني مع��ائني ج��و ڏس ڏئي ٿ��و انوڌيڪ ڳاله���ه ج���و اعلان آهي، ت���ه انس���ان پنهنجي عملن کي

خدا جي نگاهه کيس بلڪ��لپرچاهي ڪيترو به لڪائي، ۾ دني��ا انس��ان.۾بي حج��اب ح��الت ڏس��ي رهي آهي

۾آخ��رت پ�ر نٿ��و ڪ��ريپنهنجي سرڪشيء جو اعتراف خدا جڏهن سندس ڪيل ڪرتوتن ج��و رڪ��ارڊ س��ندس

ان جي اع��تراف ڪ��رڻوٽسامهون رکندو، ت��ه انس��ان ن��دو. جيڪ��ڏهن واقعيوکان س��واء ڪ��و ب��ه چ��ارو ن��ه ه

۾انسان جي اندر آسماني معائني جو احساس پي��دا ٿيوڃي، ته هوند سندس سموري زندگي بدلجي وڃي!

Page 42: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

ونخدائي نشاني

۾گ���زين هڪئم ميع تي ٽ���ائ1988 س���يپٽمبر 12 باتص��وير رپ��ورٽ ش��ايع ٿي ه��ئي جنهن ج��و عن��وان ه��و

Hellfire)”آس����مانن ت����ان دوزخي باه����ه“ from heavens)

هيء هڪ خوفناڪ هوائي حادثي جي رپ��ورٽ آهي، ۾ع تي مغ��ربي جرم��نيء پيش1988 آگسٽ 28جيڪو

فرينڪ ف��رٽ ويجه��و ريمس��ٽين جي ف��وجي ه��وائي.آيو هڪ مظ��اهرو ٿي رهي��و ه��و، اڏي تي هوائي جه��ازن جو

۾جنهن جديد ترين قسم ج��ا ڏه��ه ف��وجي ه��وائي جه��از ان نم��ائش ج��و ن��الو ”دل منجه��ان.حصو وٺي رهي��ا هئا

Arrow)تير“ through the Heart)رکي��و وي��و هو . لک ماڻهو انهيء3تقريبا

خ����اص مظ����اهري کي .ڏس���ڻ لاء گ���ڏ ٿي���ا هئا هيٺ ڏنل نقشي مطابق ۾جهازن کي فضا اڏامي دل وانگر تص��وير ٺ��اهڻي ه���ئي. اهي س���ڀ جيٽ

350جه��از هئ��ا، جيڪي مي�������ل في ڪلاڪ جي

س��ان اڏام ڪ��ريرفت��اررهيا هئا.

انهن مان هڪ جه��از کي

Page 43: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

خدائي نشانيون | 43

. تير وانگر گذرڻو هومنجهارانپرواز دوران الڳ ٿي، دل جهاز جي م�اهر پ��ائليٽ پروگ��رام مط�ابق پنهنج��و جه��از

حساب جي معم��ولي غلطيء س��ان اه��و جه��ازپراڏايو )تير( ٻين جهازن کان چند س��يڪنڊ پهري��ائين انهيء ج��اء

وي��و، ج��تي ٻين جه��ازن کي دل جي ش��ڪلپهچيتي ٺاهي ڏيکارڻي هئي، ان لحاظ کان انهيء جهاز )ت��ير(کي

تي اڏام ڪ��رڻي ه��ئيحٻين جهازن کان ڪجهه بلند سط ئي رهجي وئي، جيڪ��ا ان جي پ��رواز جي س��طح اهاپر

”دل“ ٺ��اهڻ وارن جه��ازن جي رکي وئي ه��ئي. ان ج��و بدراننتيجو اهو نڪتو جو ”تير“ وانگر فضا مان پار ٿيڻ

اه��و جه��از دل جي ش��ڪل ٺ��اهڻ وارن جه��ازن س��ان .۽ٽڪرائجي ويو ٽن جهازن کي يڪدم باهه وڪوڙي وئي

۾ع��ام ح��التن هيء ف��وجي جه��ازن جي غ��ير معم��ولي۽نمائش جيڪا ڏسندڙن زبردست جوش خوشيء ج��و ۾ س��بب بنجي ه��ا، س��ا معم��ولي چڪ جي ڪ��ري دوزخي

۾لمحن تبديلي ٿي وئي. س��ڀ ک��ان وڌيڪجو جي ت��اريخ ء جه��از رانيءهي

ٽي جهاز پنهنجي پ��ائليٽن س��ميت س��ڙي.ڀيانڪ حادثو هو م��اڻهو400رک بڻجي ويا. نمائش ڏس��ندڙن م��ان اٽڪ��ل

هيء واقع��و.س��ڙي زخمي ٿي پي��ا ي��ا م��ري ختم ٿي ويا ايترو ته اوچتو ٿيو، جو ڏسندڙن اهو سمجهيو ت��ه اه�و ب��ه

هن تماشي جو هڪ حصو آهي. زنيهن س��موري مظ��اهري ج��ون تص��ويرون ٽيليو

ذريعي ڏيکاريون پئي ويون ان ڪ��ري ش��روع ک��ان آخ��ر ۾تائين سمورا نظارا تص��ويرن جي ش��ڪل محف��وظ ٿي

۾ انهن تص���ويرن ڏيک���اريو وي���و، ت���ه جه���ازن جي.ويا جه��ازن ج��ا.ٽڪ��رائجڻ س��ان زبردس��ت باه��ه لڳي وئي

ڪارن جي مٿ��ان جينئيسڙيل ٽڪرا اتي موجود تماشا ائين. کي رک بن��ائي رهي��ا هئاء۽ڪري رهيا هئا هر شي

Page 44: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

44 | اسلام جو عقلي مطالعو

جي مجم��وعيمحس��وس ٿي رهي��و ه��و، ڄڻ تماش��ائين ۾ خوش��يون م��اتم .مٿان باهه جا ش��علا وس��ي رهي��ا آهن

۾ ه��ر م��اڻهو بدحواس��يء هي��ڏانهني��ون تب��ديل ٿي و ۽ ۾ه��وڏانهن پناه��ه جي تلاش ڀڄن��دو نظ��ر پ��ئي آي��و. ه��ر

هڪ! هئي، ته اي خ��دا هيء ڇ��اٿي ويوهاء گهوڙاطرف ن جڏهن مٿي نهاريو ته م��ونکي باه��هوم: شخص چواڻي

جي شعلن کان سواء ڪجهه به نظر نه پئي آيو. هيء ه��وائي مظ��اهرو انته��ائي ت��ربيت يافت��ه پ��ائليٽ

انتظام ڪندڙن کي سندن مهارت تي.انجام ڏئي رهيا هئا بيهارڻ به ضروريايترو ته ڀروسو هو، جو اتي ايمبولينس

انهيء قسم جي حادثي جو کين تصور. هئينه ڄاتي وئي ۾ب��ه ن��ه ه��و، جنهن ڪ��ري زخمين کي اس��پتال پهچ��ائڻ

سخت دقت پيش آئي. جرمني.۾هن انساني واقعي وڏو خدائي سبق آهي

تير“ پار ڪرڻ جو عمل نن��ڍيوچانجي هوا بازن ” دل اه��ڙوئي.۾ ان ناڪ��ام رهياپرپيماني تي ڪ��رڻ چ��اهيو،

۾عم��ل تم��ام وڏي پيم��اني تي هن وس��يع ڪائن��ات ه��ر ڪنهن به قسم جو ح��ادثو پيشپرلمحي ٿي رهيو آهي،

نه ٿو اچي. ئي آهي، جي��ترو ۾آسمان س��تارن ج��و تع��داد اي��ترو

سمورن س��مونڊن جي ڪن��ارن تي واريء جي ذرن ج��و هي ستارا هر لمحي نهايت تيزيء س��ان ح��رڪتا. آهي

ڪري رهيا آهن، پر منجهن ڪڏهن به ڪو ٽڪراء ن��ه ٿ��و۾ٿ��ئي، هڪ��ڙي ڪهڪش��ان جنهن اربن جي تع��داد وڏا ۾

ح����رڪت ڪن����دي ٻينا س����،وڏا س����تارا هون����دا آهن ۽ڪهڪشائن جي اندر داخل ٿي وين��دي آهي ان کي پ��ار

ٻنهي ڪهڪشائن ج��اتنهن هوندي بهڪري ويندي آهي. اهو انهيء ڳاله��ه ج��و ثب��وت.۾ستارا پاڻ نه ٿا ٽڪرائين

ق��وت آهي، جيڪ��ا هنارآهي ت��ه ڪ��ا وڏي انتظ��ام ڪ��

Page 45: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

خدائي نشانيون | 45

اڻ جيڪ��ڏهنڪائن��ات جي نظ��ام کي هلائي رهي آهي. کٽ قوت وارو انتظام ڪندڙ هن ڪائن��ات جي پٺي��ان ن�ه

وار ايئننهجي ت�ه هون�د هيء س�مورو ڪائن�اتي ڪ�اروه ه��وائيواري۽تباه��ه برب��اد ٿي وڃي، ج��يئن جرم��ني

نمائش تباهه ٿي وئي.

Page 46: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

ڳجهي تصوير ڪشي

انگلين��ڊ جي هڪ رس��تي ج��ون ٻ��ه تص��ويرون ش��ايع ، ٽ��ريفڪ جي خلافاٿيون، جنهن جو عنوان هو ”ڪيم��ير

۾ هڪ تص��وير هڪ گ��اڏي“ورزي ڪندڙ کي پڪ��ڙي ٿي. ۾عين انهيء نازڪ لمحي پڪ��ڙي وئي، جنهن وقت اه��ا ڳ��اڙهي ب��تي ٻ��رڻ دوران ٽ��ريفڪ قاع��دن جي ڀڃڪ��ڙي ڪندي گذري رهي هئي. اها گاڏي تيزيء س��ان ڊوڙن��دي هڪ خ���اص چ���وراهي تي په���تي. ان جي پهچڻ ش���رط سگنل جي ڳاڙهي ب��تي ٻ��رڻ ش��روع ٿي. ان تي گ��اڏيء

ان جي ب��اوجود اه��ا رڪجڻپرکي رڪجڻ گه��رجي ه��ا، کان سواء گذري وئي. ڊرائيور کي اه��و پت��و ن��ه ه��و، ت��ه ڳجهي نظام جي ذريعي س��ندس فوٽ��و ورت��و پي��و وڃي. بلڪل انهيء لمحي جڏهن هو ڳاڙهي بتيء وٽ��ان گ��ذري

. سندس تصوير محف��وظ ڪ��ري ورتياريرهيو هو، ڪيم هيء واقعو بتي ٻرڻ کان صرف هڪ س��يڪنڊ پ��وء پيش

آيو. ۾ٻي تصوير به ساڳئي رستي کي ڏيکاريو ويو آهي.

ٻ��رڻ جي ب��اوجود ه��تي ب��ه هڪ ڊرائي��ور ڳ��اڙهي ب��تي ۾ انارڪجڻ کان سواء اڳتي وڌي وڃي ٿو، ٻيهر ڪيمير

جي تصوير محفوظ ٿي وڃي ٿي. هي ٻي��و واقع��و ب��تيء ۾ٻ��رڻ ک��ان ٻ��ه س��يڪنڊ پ��وء ٿي��و. په��رين تص��وير هڪ

۽ خلاف ورزي ڪن��دڙ کي پڪڙي��و وي��و ٻيجيس��يڪنڊ ۾تص��وير ٻن س��يڪنڊن ک��ان پ��وء ڀڃڪ��ڙي ڪن��دڙ جي

Page 47: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

ڳجهي تصوير ڪشي | 47

هي تص��ويرون لن��ڊن جي اخب��ارانشاندهي ڪ��ئي وئي. ۾ع تي شايع ٿيون. خبر اه��و1988 جولاء 28۾ٽائيمس

۾ ڏوههن کي انهيء ڄڻبه ٻڌايو وي��و ت��ه ان ط��رح ڏهن ۽پڪڙيو ويو مٿن ڏنڊ وڌو وي��و ڇاڪ�اڻ ت�ه انهن، رس�تي تي ڳاڙهي بتي ٻرڻ جي ب��اوجود پنهنجي گ��اڏيء کي ن��ه

روڪيو هو. روائي پ���ري ک���انر ڪااهاگ���اڏين کي پڪ���ڙڻ جي

۾ڪنٽرول ڪندڙ ڪيميرائن جي شاهديء تي عمل آئي. رستي تان قانون جي اهي گاڏيون

Page 48: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

48 | اسلام جو عقلي مطالعو

ت��يزيء س��ان گ��ذري، ڏس��ندڙن جييخلاف ورزي ڪند تص��ويرنن س��ندا ڪيميرپراکين کان اوجهل ٿي ويون،

۽کي مڪمل طرح محف�وظ ڪ�ري ورت�و انهن تص�ويرن ۽جي ذريعي آسانيء سان سندن س��ڃاڻپ ٿي وئي کين

پڪڙيو ويو. چ��وراهي وٽ رس��تي جيبندوبست مط��ابقانهيء

ت��ارون حس��اس ون خ��اص قس��م ج�� مٿاڇري ک��ان هيٺ ج��ڏهن ڪاب��ه گ��اڏي انهيء ت��ار جيوڇايون وڃن ٿيون.

ت��ه انهيء وقت يڪ��دم ان س��ان ڳن��ڍيل ٿيمٿان گذري سيڪنڊ کان ب��ه گهٽ۽و وڃي اها ۾ڪيميرا حرڪت اچي

ڪ��ڍي ٿي۾ فورا انهيء گذرندڙ گ��اڏيء ج��و فوٽ��و وقت.وٺي

رستي تي ترتيب ڏنل تارن ج��و نظ��ام اه��ڙي ط��رح بڻايو ويو آهي، ج��و اهي ڪيم��يرائون بلڪ��ل انهيء وقت ۾حرڪت اچن ٿيون، جڏهن رستي تي لڳل بتي ڳ��اڙهي

ڪيميرائون هڪ پاڻ م��رادياهي ان وقت .ٿي وڃي ٿي وٺن ٿي��ون. ان ڇڪينظام تحت گذرندڙ گاڏين جو فوٽو

ورتو وڃي ٿ��و، ج��وان پاسي کانسان گڏوگڏ اهو فوٽو ۾ جو رجسٽريشن نمبر پوري طرح فوٽو اچي گاڏيءان

۽وڃي ٿو، انهن ڪيميرائن جي شاهدي اي��تري ت��ه پڪي هئي، جو ان کي غلط ثابت ڪ��رڻ ممڪن ئي ن��هحواض

هو، ان بنياد تي جج صاحب پڪڙيل گاڏين جي ڊرائيورن کي ڏن���ڊ جي س���زا ٻ���ڌائي. اهي ع���دالتي س���زائون

تي ڪيميرائن تان ورتل تصويرن جي آڌارائيزڊڪمپيوٽر ٻن س��يڪنڊن جي خلاف۽ٻڌايو ويون، جن هڪ س��يڪنڊ

ورزي کي نهايت واضح نموني سان محفوظ ڪري ورتوهو.

۾اهڙي طرح جا واقعا ق��رآن جي لفظن آي��ات الل��ه

Page 49: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

ڳجهي تصوير ڪشي | 49

اهي نش��انين جي روپ. آهن“خدا جون نشانيون”يعني ۾ حقيقت جو اظهار آهن، اهي واقعا دنياوي تج�ربي جي

ن ٿ��ا. اهييذريعي آخرت جي واقعن ج��و تع��ارف ڪ��رائ ۾انس��اني س��طح تي پيش اين��دڙ مع��املن جي ص��ورت

خ��دائي س��طح تي پيش اين��دڙ مع��املن ج���و تم��ثيلي مش��اهدو ڪ��رائي رهي��ا آهن. اهي واقع��ا انس��ان جي ڳجهي رڪارڊن��گ ج��و مث��ال آهن. اه��ڙي ئي قس��م جي ڳجهي رڪارڊن�گ خ�دا جي طرف�ان وڏي پيم�اني تي ٿي

ن گ��ذرگاهن تي خ��دائييرهي آهي. انس��ان جي س��مور تارون لڳل آهن. هر رستي تي خدائي ڪيميرائون نصب

انسان جڏهن مقرر ڪي��ل ح��دن کي اورانگهي.ٿيل آهن ۾ نظام فورا ح��رڪت واروٿو، ته خدائي تصوير ڪشيء

آخ��رت.اچي، ان کي محف��وظ ڪ��رڻ ش��روع ڪ��ري ٿو ۾جي عدالت انهيء رڪارڊ جي بنياد تي هر انسان جي

ابدي مستقبل جو فيصلو ڪيو ويندو. انسان جو ايجاد ڪيل نظام هڪ سيڪنڊ جي ٿ�ورڙي

خلاف ورزي کي محف���وظ ڪ���ري وٺي ٿ���و.واريوقت ت��ه پ��وءتحت ايئن ممڪن آهيج��ڏهن انس��اني نظ��ام

خدائي نظام جي پڪڙ ڪيتري نه سخت هوندي! انساني انهيء آهي. لامح��دود پر خدائي نظ��امنظام محدود آهي

سان ٻنهي نظامن جي فرق کي آسانيء س��ان س��مجهي انس��ان جيڪ��ڏهن انهيء ٺ��وس حقيقت تي.س��گهجي ٿو

۾رخ ق��دم کڻڻ ک��ان رڪجيغل��ط غ��ور ڪ��ري ت��ه هوند دڙ زب��ان بيهي وڃي، س��ندس قلمن�� سندس ڳالهائيوڃي،

. دني��اوي گ��ذرگاهن ت��اني ڪ��ري پوڇ��ڏائجيهٿن م��ان گاڏي هلائيندڙ ان وقت تائين غل��ط ط��ريقي س��ان گ��اڏي هلائيندو رهي ٿو، جيستائين کيس اهو پتو نه ٿو پ��وي، ت��ه رستي تي ٽريفڪ پوليس سندس غلطيء کي پڪڙڻ جو

پ��وليس جي انهيء.ط��اقتور انتظ��ام ڪ��ري ڇ��ڏيو آهي

Page 50: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

50 | اسلام جو عقلي مطالعو

انتظام جي ڄاڻ پوندي ئي، هر انسان چوڪس ٿي وڃي ۽ٿو هو پنهنجي گ��اڏي غل��ط نم��وني ڊوڙائڻ ک��ان رڪجي وڃي ٿو، اهڙي طرح انس��ان کي جيڪ��ڏهن انهيء ڳاله��ه ج��و پ��ورو يقين ٿي وڃي، ت��ه س��ندس چ��وگرد خ��دائي پوليس نگراني ڪري رهي آهي، جيڪا ه��ر نن��ڍي خواه��ه ۾وڏي ڪاروائي جو رڪارڊ تيار ڪرڻ مش��غول آهي، ت��ه هوند س��ندس س��موري سرڪش��ي ختم ٿي وڃي. انهيء احساس پي��دا ٿيڻ س��ان ئي انس��ان هڪ محت��اط انس��ان

۾ ه��و پنهنجي زن��دگيء جي ه��ر مع��املي .بڻجي وين��دو انس��اني بگ��اڙ. رويو اختيار ڪرڻ شروع ڪندوڻوذميدارا

.خ�بري آهييجو اصل ڪارڻ انهيء ٺ�وس حقيقت ک�ان ب کيس آهي ت����ه ۾انس����ان جي ڀلائي ان ۾ ڀيٽ ان جي

احساس پيدا ٿي وڃي.زندهه حقيقت جو انهيء سنگين

Page 51: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

انسان جي فطرت انس��ان کي۾ ٻنهي .ٻ��ه تص��ويرون ش��ايع ٿي��ون آهن هيء انس��ان جيپرس��جدو ڪن��دي ڏيک��اريو وي��و آهي

.وارو ”ش��ريعت“ ن��ه ڪي ج��و س��جدو آهي“فط��رت” مريڪا جا رانديگر آهن. انهنآ۾تصوير ڏيکاريل ٻئي ڄڻا

کين۾جي زندگيء هڪ نازڪ مرحلو آي��و، جنهن ڪ��ري طور انهيء گهري احساس جو تجربو ٿيو، جنهنفطري

انهيء.۾کي م��ذهبي اص��طلاح ”عب��ديت“ چي��و وڃي ٿو ۽احس��اس ک��ان مغل��وب ٿي، ه��و زمين تي ڪ��ري پي��ا ۾س��جدي جي ح��الت وڃي پنهنجي ان��در جي تس��ڪين

حاصل ڪيائون. تقاضا آهي، انهيء فط��ري تقاضاسجدو انس��ان جي

جو حقيقي جواب هيء آهي، ته انس��ان پنهنج��و پ��اڻ کي پنهنجي حقيقي مالڪ جي سامهون جهڪائي، پ��ر انس��ان

جي ڪري پنهنجو پ��اڻ کي ٻين ش��يناڻ ڄاڻائيءپنهنجي خ��دا فق��ط هڪ جيڪا ش��يء۽ جي سامهون جهڪائي ٿو

په���رئين تص���وير.ج���و ح���ق آهي، اه���ا ٻين کي ڏئي ٿو مريڪي رانديگر ڪارل لي��ويس جي آهي، لاس اينجلسآ

۾ ڊوڙ جو عالمي مق��ابلو ٿي��و؛ جنهن ع1984 ج��ون 22۾ تي ڪارل لي��ويس اعلي ڪامي��ابي حاص��ل ڪ��ئي. انهيء ۾ڪاميابيء کان پوء اخب�ارن س�ندس هڪ تص�وير ش�آيع۾ٿي، جنهن کيس سجدي جي حالت ڏيکاريو ويو آهي .۾

مق��ابلو ک��ٽيو، ان پ��ٽڙيءاهوجنهن پ��ٽڙي تي ڊوڙي هن

Page 52: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

52 | اسلام جو عقلي مطالعو

۽سندس دل عقيدت احسان منديء جو اهڙو ته شديد ۾ جذبو پيدا ڪيو، جو هو پ��ٽڙيء تي پنهنجي پيش��اني رکي ۾سجدي ڪري پيو. هيء تازو مثال آهي، جنهن مان پت��و ۾پوي ٿو، ته انساني فطرت ڪهڙي طرح نه هيء ج��ذبو

هو جڏهن ڪنهن کي پنهنجو محسن سمجهي. آهيلڪل ک�ان مجب�وران�در جي اڌميٿو ته ان جي اڳي�ان پنهنجي

ءٿي پنهنجو سر نمائي عقيدت جو اظهار ڪ��ري ٿ��و، هي سجدي جو مثال ش�ڪر جي احس�اس ج�و عملي مظه�ر

آهي.

Page 53: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

انسان جي فطرت | 53

۾ٻي تصوير وري انس��ان کي پنهنجي ع��اجزيء جي احس��اس ڪ��ري مجب��ور ٿي زمين تي س��ر جهڪائين��دي

س��الن جي آم��ريڪي29 تص��وير اهاڏيک��اريو وي��و آهي، بيڊ منٽن ج��وکانع 1981 هو .جان ميڪ انرو جي آهي ع تي س��ندس1988 ج��ون 24ع��المي چيمپ��يئن ه��و،

۾مقابلو آسٽريليا جي والي ماسور س��ان لن��ڊن ٿي��و. ان۽مقابلي ج��ان ميڪ ان��رو کي شڪس�ت ملي س�ندس ۾

ان شڪس��ت.عالمي چيمپين واري حيثيت ختم ٿي وئي جو مٿس زبردس��ت اث��ر پي��و. پ��ر هن پنهنجي ناڪ��اميء

۽قبول ڪئي بنيادي تقاضائن کي پ��ورو ن�ه جي ذميواري۾ڪرڻ جو اع��تراف ڪي��و. انهيء ڏس اخب��ارن جيڪ��ا ۾

جي تص��وير ب��ه ۾يع ٿي، تنهن جان ميڪ انروارپورٽ ش ۾ کيس سجدي جي حالت زمين تي۾شامل آهي جنهن

جو اع��ترافعاجزيءڪريل ڏيکاريو ويو، جيڪو انساني (ن��وڙت ج��و احس��اس۽ )ش��ڪر ج��ذبا ٻ��ئي اهيآهي.

انس��ان.آهناحس��اس گه��را انتهائيانساني فطرت جا ۽ حاص��ل ڪ��ري ٿ��و ڪ��ڏهن ڪجهه۾هن دني��ا ڪ��ڏهن

وڃائي ٿو، ڪڏهن ڪامي��اب ٿ��ئي ٿ��و ت��ه ڪ��ڏهنڪجهن انسان جڏهن ڪامياب ٿئي ٿو، ت��ه منجهس اه��و. ناڪام

احساس پيدا ٿئي ٿو، ته هو انهيء ڪاميابيء کي ڪنهن اه��ڙي. انعام سمجهي، ان جو ش��ڪر ادا ڪ��ريلجو ڏن

طرح جڏهن ناڪام ٿئي ٿو، ته محسوس ڪري ٿو ته ڪا هيء.ٻي ط��اقت آهي، جيڪ��ا س��ڀ ک��ان مٿ��انهين آهي

جذبو کيس اڀاري ٿو ته هو انهيء قادر مطلق جي اڳيانپاڻ کي جهڪائي!

ڪو. انساني فطرت جا انتهائي گهرا جذبا آهناهي ، چ��اهي وڏو هجي ي��ا نن��ڍو،انسان امير هجي ي��ا غ��ريب

وانهن ج��ذبن ک��ان خ��الي ن��ه آهي. انس��اني فط��رت ج��

Page 54: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

54 | اسلام جو عقلي مطالعو

ج��ذبااهيمط��العو ڪن��دڙ م��اهرن ج��و چ��وڻ آهي، ت��ه انهن اهڙي ط��رح ڳن��ڍيل آهن، جوسانانساني فطرت

کي ڪنهن ب��ه ط��رح انس��ان ک��ان ال��ڳ ن��ه ٿ��و ڪ��ري ۾ ج��ذبا انس��ان خ��دا جييسگهجي. دراص��ل اهي فطر

عبادت لاء رکيا وي��ا آهن، انهن ج��ذبن جي عملي اظه��ار ئي ذات آهي، جنهن س��ڀني کي خلقي��و جي حق��دار اها

پنهنجي خ��القانسان جذبا انهيء لاء آهن، ته اهيآهي. ڪ��ري ان جي عظمت جو اعتراف ،۽ مالڪ کي سڃاڻي

پنهنج��و پ��اڻ کي ان جي اڳي��ان فن��ا ڪ��ري ڇ��ڏي. پ��ر۽ جيڪ�ا. رستي کان منهن م�وڙي ٿويانسان انهيء فطر

شيء خدا کي ڏيڻ گهرجي ، سا هو ٻين کي ڏيڻ چ��اهي انسان جيڪڏهن پنهنجي. ان جو ٻيو نالو شرڪ آهي.ٿو

وي جذبن ج��و مرڪ��ز هڪ خ��دا کي بڻ��ائي، ت��ه اه��رفط ۽توحيد آهي جيڪڏهن ان جو مرڪز ڪنهن ٻ��ئي زنده��ه يا م�رده ش��يء کي بڻ��ائي، ت��ه اه�و ش�رڪ آهي. توحي��د ۽انس��اني فط��رت ج��و ص��حيح اس��تعمال آهي ش��رڪ

انساني فطرت جو غلط استعمال. انسان پنهنجي فطرت جي ڪري مجبور آهي ته هو

خدا جيئن ته ظ��اهري اکين.ڪنهن کي پنهنجو خدا بڻائي سان نظر نه ٿو اچي، ان ڪري انسان نظر اين��دڙ ش��ين

ان ط��رح جيڪ��و ڪجه��ه خ��دا کي.کي خدا س��مجهي ٿو ڏيڻ گهرجي، سو هو غير خ��دائن کي ڏئي ٿ��و. اوڻ��ويهين ۽صديء جي آخري اڌ ويهين صدي جي په��رين اڌ ت��ائين هيء سمجهيو پئي ويو، ته انساني فطرت ڪاب��ه ش��يء ن���ه آهي، هيء ص���رف ٻ���اهريون ح���التون آهن جيڪي انسان کي هڪ شڪل ڏين ٿيون، پر جديد تحقيق انهيء

انهيء سلس��لي.نظريي کي غلط ثابت ڪري رهي آهي ٿ��ا،ڏي��ون و حوال��ومريڪي تحقيق ج��آ۾ اسان هتي هڪ

ئينء ريت شايع ٿيو:جنهن جو خلاصو هيٺ

Page 55: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

انسان جي فطرت | 55 ۽ڪارل مارڪس س��گمنڊ فرائ��ڊ انس��اني فط��رت”

اب��تڙ انهن جي س��وچ جي .۾جي ب��اري غلطيء تي هئا۾انس��اني شخص��يت جي تعم��ير م��احول جي مق��ابلي ۽

سندس ان��دروني پيدائش��ي ص��فتون ان ک��ان وڌيڪ اهم آهن. نفسياتي ماهرن جي هڪ گروهه انهيء نتيجي جو

س��اله8 پ��اراناعلان ڪيو آهي. مني سوٽا يونيورس��ٽي اولاد وارا ج��وڙا ش��امل350۾ جنهن اڀي��اس ) يتحقيق

۾( ج��وڙا بلڪ��ل يڪس��ان قس��م ج��ا هئ��ا 44۾هئ��ا، ان فط��رتسائنسدانن محس��وس ڪي��و ت��ه جي��نز ج��و اث��ر

رهي�و.۾ واضح طور تي غالب واري بحث تربيت بمقابله انهيء تحقيق ج��ا نتيج��ا م��ارڪس جي انهيء دلي��ل جي

۾ وڏي زور س��ان اه��ا دع��وي ڪ��ئيجنهنترديد ڪن ٿا، ج��وڙي س��گهجيي ٻيهر نئين س��ر کوئي آهي ته انسان

ن جوچ��وڻڪ. تحقيقي ٽيم جي ميم��بر ڊاڪ��ٽر ڊي��وڊ لٿو ۽ عقي��دي ق��انون۾ تي ق��درني��آهي ته اسان ڏٺو، ته روا

کي سختيء سان نافذ ڪ��رڻ ج��و رجح��ان گهڻ��و ڪ��ري )هندس��تان ٽ��ائيمز،.“پيدائش��ي ص��فتن ج��و ن��تيجو آهي

( ع1987-جنوري 4سنڊي مئگزين ۽انهيء تحقي��ق اه��ڙي قس��م جي ٻين واقعن م��ان ثابت ٿئي ٿو، ته هڪ طاقتور هستيء )خالق( جي اڳيان

۽ي حقيقيرپ��اڻ کي ح��والي ڪ��رڻ ج��و ج��ذبو هڪ فط�� ۽ آهي. جيڪڏهن اهو غير فطري غ��ير حقيقي هجيجذبو

ها، ته ان کي هن وقت تائين ختم ٿيڻ گهرجي ه�ا. جدي�د ۾نسل جن حالتن پرورش حاصل ڪري چڪو آهي، تنهن

۽ بي خدائي تهذيب جو شورمذهبيت۾ سندس چوڌاري لا ۾عام آهي. ان جي باوجود نئين نس��ل م��ذهبي نفس��يات ۽مسلسل قائم رهي آهي اها ڪنهن به طرح ختم نه ٿي

سگهي آهي. ۾ع ران��دين ج��و1988۾ س��يپٽمبر (ڪوريا )س��يول

۾عالمي مق��ابلو ٿي��و، ان سلس��لي روزان��و اخب��ارن ب��ا ۾ انهن تصويرن م��ان ٽ��ائيمستصوير خبرون شايع ٿيون.

Page 56: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

56 | اسلام جو عقلي مطالعو

تي10ع جي ص��فحي 1988 سيپٽمبر 30آف انڊيا جي ۾تصوير هڪ عورت اوهان کي عين نماز جيشايع ٿيل

، ۾حالت نظر اين��دي. يع��ني نم��از جي آخ��ر التحي��ات ۾ ۾ ۾جيئن ڪو نمازي ويهندو آهي بلڪل انهيء ح��الت ٻ��ئي ۽پير موڙي ويٺل نظ��ر اچي پ��ئي پنهنج��ا ٻ��ئي هٿ م��ٿي کڻي پنهنجي چه��ري جي س��امهون اه��ڙي ط��رح پک��يڙي ۾رهي آهي جيئن ڪو نماز کان ف��ارغ ٿي دع��ا مش��غول

ڪ���ا نم���ازي ع���ورت ن���ه آهي پ���ر هيءءهجي. هي سالا ران��ديگرياڻي فلارنس گ��ريفيٿ37ڪيليفورنيا جي

200ع تي 88 سيپٽمبر 29جائنرجي تصوير آهي. جنهن ۽ميٽر ڊوڙ جو مقابلو کٽي سونو تمغو حاصل ڪي��و دني��ا جي تيز ترين عورت جو اعزاز م��اڻيو. انهيء ڪامي��ابيء

کي بيق��رار ڪ��رينجي اعلان سندس اندروني احساس ۾ پنهنجي ران�����د واري لب�����اس ئي زمين تيء۽وڌو هو

۾ڪ��ري پ��ئي بي اختي��ار ٿي نم��از واري ش��ڪل ويهي ۽۽رهي پنهنجا ٻئي هٿ کڻي خ��دا ک��ان دع��ا گه��رڻ لڳي ۽ ۾ان جي س���امهون پنهنجي ج���ذبن جي اظه���ار ڪ���رڻ

مشغول ٿي وئي. هيء واقع��و هن ڳاله��ه کي ظ��اهر ڪ��ري ٿ��و ، ت��ه۽انسان جي فطرت هڪ محسن نعمتون عط��ا ڪن��دڙ ۾

آهي. انس��انلڪلذات جو تصور نه��ايت گه��رائي س��ان کي جڏهن ڪا غير معمولي ڪاميابي حاصل ٿئي ٿي ت��ه سندس اندروني جذبا بي اختيار ٿي اه��و چ��اهڻ لڳن ٿ��ا،۽ته هو پنهنجي محسن آقا جي س��امهون جهڪي پ��وي ۽ ۾حاصل ڪيل انعام کي حقيقي محسن جي کاتي داخل

ڪرائي.بي چين روح

مريڪ��ا ج��و هڪآع( 1921بلي��ئر ف��اولر )پي��دائش راڪيٽ انجنيئر آهي، ان ج��و ش��مار اعلي ق��ابليت وارن

Page 57: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

انسان جي فطرت | 57

س��انن۾ انجني��ئرن ٿ��ئي ٿ��و، جن جي ڪوشش��انهن ۾ ع1986يٽرن راڪٽ ايج��اد ٿي��و. جن��وري س��آخرڪ��ار

دهليء آيو. ان دوراننبليئر فاولر ڪجهه ڏينهن لاء نئي ۾هن ت��اج مح��ل پيلس هوٽ��ل هندوس��تان ٽ��ائيمس جي نمائندي سان گفتگو ڪندي ٻڌايو، ته سندس زندگي اڃا ت���ائين تب���ديليء جي م���رحلن م���ان گ���ذري رهي آهي، .سندس گهرواري هڪ ڪامي��اب مي��ڊيڪل ڊاڪ��ٽر ه��ئي

تمام وڏي درجي تي پهچيڪيريئر جي پڻ پنهنجي وءه پنهنجي مش��غلنهنچڪي هئي، پ��ر ڏه��ه س��ال پهري��ائين

کي خيرباد چئي ڇڏيو هو. ان کان پوء هو ٻئي ڄڻا ش��هر ۾کان پري ڪيليفورنيا جي ٻهراڙيء رهن ٿ��ا، ج��تي ٻ��ئي بلڪل سادي ڳوٺاڻي زن��دگي بس��ر ڪن ٿ��ا. پنهنجي هٿن سان ڪاٺيون آڻين ٿا، ڪاٺين تي باهه ٻ��اري پنهنجي هٿن

هو مشيني دنيا ک��ان پ��ري فط��رت.سان کاڌو پچائين ٿا هو پنهنجي سادي زن��دگيء.۾جي دنيا زندگي گذارين ٿا

تي بلڪل خ��وش آهن، انهن ائين ڇ��و ڪي��و؟ مس��ٽربليئر اس��ان ج��و علم”۾جي لفظن ان جو سبب هيء هو، ته

۾، اوت��روئي اس��ان جه��الت ج��وٿوجيتري ت��رقي ڪ��ري “.آهياحساس وڌي رهيو

As our Knowledge grews the more one

gets convinced that he is ignorant.

۾ علم جي دنيا پنهنجو سفر شروع ڪيو هو. پ��رهن آخرڪار کين معلوم ٿيو ته سندن هر اڳ��تي وڌن��دڙ ق��دم ۽ص��رف جه��الت ط��رف وڌي رهي��و آهي انس��اني علم

وڌيڪ اه��و انسان کي حقيقي علم تائين نه ٿ��و پهچ��ائي. ۾سائنسي ماحول کيس روح��اني س��ڪون حاص��لان ته

۾ دائ��ري رهي ڪ��ريي بلي��ئر ف��اولر کي هڪ اهڙ.نه هو

Page 58: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

58 | اسلام جو عقلي مطالعو

ڪم ڪرڻ��و ٿي پي��و، جنهن جي چ��وڌاري چ��ار ف��وٽ جي س��ندس ڪم هيء ه��و ت��ه ه��و.مضبوط ديوار بڻايل هئي

۾هائي��ڊروجن تب��ديل ڪ��ري.پ��ٽڙي هائيڊروجن گيس کي ۾ کيس هر وقت سخت ح��التن ڪم ڪرڻ��و پون��دولاءان

هو. ان کان علاوه کيس اهو ڊپ محسوس ٿيندو ه��و ت��ه متان گيس جو ذخيرو ڌماڪي سان ڦاٽي نه پوي. اه��ڙي ص��ورتحال س��ندس لاء ه��ر وقت ذه��ني پريش��انيء ج��و

سبب بڻجندي رهندي هئي. درحقيقت خدا ک��ان گهٽ درجي جي ڪ��ا ب��ه ش��يء

چ��اهي اه�و،انسان کي سڪون ن�ه ٿي پهچ��ائي س��گهي۽سائنسي علم هجي يا مادي مشيني ترقي.

جديد انسان ۾مريڪ��ا جي هڪ ڪ��روڙ پ��تي ش��خص جي ب��اري آ

تن��گ ٿي ”هن هيو:هيء خبر شايع ٿي، جنهن جو عنوان “ انهيء خ���بر جي.پنهنجي حي���اتي ختم ڪ���ري ڇ���ڏي

وضاحت هن طرح هئي: ڪ�روڙ پ�تي تم��ام گهڻ��و ٿڪجي پي��و ه�و، ه�و نه�ايت

۾ هن پنهنجي قيمتي ڪار گه��رائي، ان . هوتنگ۽مايوس ۽سوار ٿيو ڊرائيور کي حڪم ڪيو ته مٿ��ان ٽڪ�ريء ت��ان تم��ام وڏي رفت��ار س��ان ڪ��ار کي ڊوڙائي ڇ��و ت��ه م��ان

)ٽائيمس آف انڊيا.خودڪشي ڪرڻ جوفيصلو ڪيو آهيع(.1985 فيبروري 26

جن م��اڻهن وٽ پئس��ي جي ڪمي آهي، تن کي ڪي��ترن ئي مسئلن سان منهن ڏيڻو پوي ٿو، اهي سمجهندا آهن، ته سندن اهي مسئلا پئسن جي گهٽتائي جي ڪري پي��دا

جيڪڏهن وٽن پئس��و ج��ام اچي وڃي، ت��ه هون��د۽ ٿين ٿا س��ندن س��مورا مس��ئلا ختم ٿي وڃن. پ��ر حقيقت هيء

جي ڪري مس��ئلاکوٽآهي، ته جهڙي طرح پئسي جي ۾ به مسئلا پيشگهڻائيء ٿا، اهڙي طرح پئسي جي ٿين

Page 59: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

انسان جي فطرت | 59

ٿيياچن ٿا، بلڪه جنهن ش��خص وٽ پئس��ي جي گهڻ��ائ ۾وڃي ٿي، ان جي مسئلن واڌ اچي وڃي ٿي، ايتريق��در

سڪون سان رات ج��و نن��ڊ ب��ه مش��ڪل س��ان کيسجو ٿي.ٿئيميسر

۾هن دنيا سڪون واري زندگيء جو راز صرف هڪ چي��و“قن��اعت”۾ م��ذهب جي ٻ��وليء جنهن کي آهي

۽وڃي ٿو، يعني جيڪو ڪجهه خدا ڏنو آهي، ان تي صبر شڪر ڪرڻ. اطمينان جو ن��ه هجڻ دراص��ل قن��اعت ن��ه ڪرڻ جو نفسياتي نتيجو آهي. ه��ر ان ش��خص کي اه��و ن�تيجو ڀوڳڻ�و پ�وي ٿ�و جيڪ�و خ�دا جي ڏن�ل تقس�يم تي

راضي نه ٿو رهي. عام انسان اهو سمجهي ٿو، ته سندس زندگيء جو

ج��ڏهنصحيح استعمال اهو آهي، ته هو دولت ڪم��ائي، س��ڀ ڪجه��ه هجي ه��ا، ت��ه ئي صرف دولت ڪم��ائڻته

دولت مند شخص کي ڪ��ڏهن ب��ه ڪنهن مس��ئلي س��ان منهن ڏيڻو نه پ��وي ه��ا. پ��ر حقيقت هيء آهي، ت��ه دولت ڪمائڻ کان به وڌيڪ ضروري هي آهي، ته زندگيء ج��و

کي جيئڻ جو س��ليقوء ماڻهو جيئن تهڪجيعلم حاصل ۾ اچي وڃي. ان سان هو هر حال س��ڪون س��ان۽ ڍنگ

. وڌيڪجي سگهي ٿو چاهي وٽس پيسو گهٽ هجي يا

Page 60: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

علم جي واپسي

۾قديم زماني انساني فڪر تي مذهب جو اث��ر تم��ام ۾ فلس�في ج�و علم وج�ود انهيء جي اثر هيٺگهڻو هو،

لاڙو رهيو آهي، ت��ه ڪائن��ات اهو فلسفي جو هميشه.آيو جي وض��احت ڪنهن ن��ه ڪنهن ط��رح روح ي��ا نفس جي ۾اص��طلاحن بي��ان ڪ��ئي وڃي. اه��وئي س��بب آهي، ج��و

رهيوتي (idealism) يتفلسفي جو بنياد هميشه تصور ۾ سائنس جي جديد دور هڪ خاصتنهن هوندي به آهي.

عرصي تائين انساني فڪر تي، ماديت جو غلب��و ٿي وي��و. نه هو پر۾ٻن ڌارن ورهايل ،۾قديم زماني انساني فڪر

۽موجوده زماني انساني فڪ��ر تص��وريت م��اديت جي ۾ ۾. موجوده صديء اهو فاص��لوويو۾ ورهائجي ٻن ڌارائن

۽ ”س��ائنس م��اڊرن.ي��و آهيوگه��ڻي ح��د ت��ائين ختم ٿي Science ورل��ڊ“ and the Modern worldجي

۾مص��نف وائيٽ ه��ڊ جي لفظن ”فلس��فو س��ائنس ک��ان ج��يئن۽ هاڻي ذهن مادي ج��و ف��رق . پرپري ٿي چڪو هو

ٿي رهيو آهي، تيئن تيئن فلس��فو ٻيه��ر پنهنجيجيئن ختم“پراڻي اهميت جي طرف واپس موٽي رهيو آهي.

ع( ج��و ش��مار1901_�� 76پروفيس��ر ه��يزن ب��رگ ) اڻويهين” هن لکيو آهي ته۾ بانين ٿئي ٿو. طبيعات جديد

اه��و ممڪن ه��و، ت��ه۾جي نظ��ر صدي جي سائنسدانن طبيعاتنفسياتي مظهرن جي ڪابه وضاحت دماغ جي

ه��اڻي ڪ��وانٽم. پريج س��گهڪ��ري جي ذريعي ا۽ ڪيمي

Page 61: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

علم جي واپسي | 61

جي نظريي اچڻ کان پوء ان جي گنجائس ب��اقي ن��ه ٿي ۾”ڪوانٽم“ جي نظري��ئي جي ب��اري ه��يئناڃا به .رهي

هو ”فط��رت جي ڪام��ل خ��ارجياچوڻ صحيح ٿيندو ته “ ان ک��ان پ��وء هيء.تشريح جي اج��ازت ئي ن��ه ٿ�و ڏئي

س پنهنجيئن۽ن���اممڪن ٿي پي���و آهي، ت���ه فلس���فو ساArmed )متش���دد غ���ير جانب���داري neutrality)کي

پون��دو ي��اوبرقرار رکي س��گهن. ه��اڻي کين دوس��ت ٿيڻ�� ٿي ن��ه ٿي تيس��تائين۾ ٻنهي جي وچ دوس��تي.دش��من جيستائين سائنس انهن اص��ولن کي تس��ليم ن��ه،سگهي

“ٿي ڪري، جيڪي فلسفي جي عمارت جو بنياد آهن._1727نيوٽن ) ۾ ت��اريخ هڪظاهر ٿيڻ( جو 1642

س��ندس تحقي��ق.نئين فڪ��ري دور جي ش��روعات ه��ئي ڪائنات پنهنجي ڪجهه مقرر ڪيل ق��انوننهيء هئي ته

۾مط��ابق عم��ل ڪ��ري رهي آهي. ڪائن��ات پيش اين��دڙ واقعن جي پٺي��ان ڪجه��ه طبيع��اتي س��بب آهن، جيڪي

ڪائن��ات ج��وج��و ايس��تائين۾انهن کي وج��ود آڻن ٿ��ا، ۽ماضي، ح��ال مس��تقبل س��ڀ س��بب مس��بب ۽علت )۽

ني��وٽنن.۾ جي مسلس��ل زنج��يرن جڪڙي��ل آهمعل��ول( جيتوڻيڪ ذاتي ط��ور تي خ��دا کي مڃين��دڙ ه��و پ��ر بع��د ۾وارن مفڪرن چيو ته ج��ڏهن ڪائن��ات جي ب��اري اه��و صاف طرح سان معلوم ٿي چڪ��و آهي، ت��ه اه�ا ڄاڻاي�ل طبعي قانونن جي اثر هيٺ حرڪت ڪ��ري ٿي، ت��ه پ��وء هڪ نامعلوم خ�دا کي مڃڻ جي ڪه�ڙي ض�رورت آهي. ۾اهڙي طرح تعليل جي اصول کي فڪ��ر جي دني��ا ع��ام ۽مقبوليت حاصل ٿي، انهيء اصول کي اڳ�تي هلي خ�دا ۽ م��ذهب ج��و متب��ادل تص��ور ڪي��و وي��و. ني��وٽن پهري��ون

کي علمي ط��ورتعلي��ل جي اص��ول ش��خص آهي، جنهنطبيعي دنيا مٿان لاڳو ڪيو.

_�� 1882ڊارون ) ( وري اه��و نظري��و پيش1809

Page 62: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

62 | اسلام جو عقلي مطالعو

۾ تعليل جو اصول حياتياتي دني��ا ب��ه ڪم اهوئيڪيو، ته يعني انس��ان جي پي��دائش اوچت��و هڪ.ڪري رهيو آهي

۾ڏينهن ڪنهن خ��الق جي حڪم تي ن��ه ٿي آهي، بلڪ��ه اها ارتقا جي قانون مطابق هڪ ڊگهي عمل ج��و آخ��ري ن��تيجو آهي. ڊارون خ��ود پ��اڻ انهيء ارتق��ائي عم��ل کي هڪ خ��الق ج��و منص��وبو س��مجهندو ه��و پ��ر بع��د وارن مفڪ��رن خ��الق جي تص��ور کي ڊارون ج��و ذاتي عقي��دو ۽قرار ڏنو ارتق��ا جي نظ�ريي کي الح��اد جي س��ڀ ک��ان

۾. س��ندن نظ��ر رڻ ش��روع ڪيووڏي دليل طور پيش ڪ ۽ آهي ن��ه“ارتقا”هن ڪائن��ات کي تخلي��ق ڪن��دڙ ق��وت

.“خدا”ڪو ( تعلي��ل جي اص��ول کي وري1818_83)م��ارڪس

تي لاڳ��و ڪي��و. س��ندسءانس��ان جي س��ماجي زن��دگي ۽چ��وڻ مط��ابق انس��اني س��ماج انس��اني ت��اريخ ب��ه هڪ ٺ��وس م��ادي ق��انون مط��ابق س��فر ڪ��ري رهي��ا آهن.

Dialectical۾س����ماجي س����فر ج����دلياتي عم����ل )Process( جي مؤثر هجڻ جو نظريو هن هيگل )1831

هيگ��ل انهيء عم��ل جيت��وڻيڪ( کان ورتو ه��و.1770_�� جي پٺيان هڪ مافوق الفطرت هستيء جو قائل هو، پر مارڪس انهيء غ��ير م��ادي هس��تيء جي بج��اء معاش��ي

. ڪ��ردار ق��رار ڏنوه��يروقانونن کي جدلياتي عم��ل ج��و اه��ڙي ط��رح هيگ��ل جي تص��وريت واري نظ��رئي کي

۾ واري نظ��رئي ب��دلائي(Materialism) خالص م��اديتڇڏيو.

ڏي�ڍ س�ئو س�الن جي مسلس�ل تق�ريبناهڙي طرح ۾عمل سان اهو فڪ��ر وج��ود آي��و جنهن کي الح��اد چي��و

اه��و علميانهيء الحاد جو چوڻ هو ت��ه ه��اڻي وڃي ٿو. طورتي ثابت ٿي چڪو آهي، ته هن ڪائن��ات ج��و ڪوب��ه

۽ علت /۽سبب مس��بب اهو ۽خالق مالڪ نه آهي بلڪه

Page 63: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

علم جي واپسي | 63

انهيء طبعي ق��انون.معلول جو هڪ طبعي قانون آهي ن��دو۾ وج��ود آ کي ڪائن��اتک��انپوء هن ڊگهي عم��ل هڪ لن م���انح ذريعي ارتق���ائي مرجي انهي ق���انون .آهي

۽ آهي آخرڪ��ار اه��وئي اص��ول آهي،ب��ڻيوگذري انس��ان ۽جيڪو سماجي عمل پنهنجو اثر ڏيک��اري ٿ��و انس��اني ۾ سماج کي غير ترقي يافته حالتن مان ترقي يافته حالت جي ط��رف وٺي وڃي ٿ��و. پ��ر ويهين ص��ديء جي اچڻ

پي��ا. هن پٽ خيالن جا علمي بنياد بلڪل ڊهيانهنسان ،لانڪ، آئن اس��ٽائن، ه��يزن ب��رگپ۾ص��ديء جي ش��روع

انهن پٽان��دڙ۽ ردرفورڊ جيڪي کوجن��ائون ڪي��ون ڊيراڪ علم جي دنيا جو پورو ڍانچو بدلجي ويو، جنهن جي بنياد تي مٿي بيان ڪيل ملحدانه مفروضن کي قائم ڪيو ويو هو. هاڻي سبب جي اص��ول وارو نظري��و بي بني��اد ث��ابت ۾ٿيو، جنهن کي اڻويهين صديء خ��دا ج��و علمي متب��ادل

اه��ڙي ط��رح ب��رڪلي ج��و تص��وريت.سمجهيو پ��ئي ويو فلس��فيوارو نظريو، سئو سالن جي معزوليء کان پوء

ٻيهر واپس اچي ويو.۾ .۾اڻويهين صدي علمي دني��ا الح��اد جي ص��دي ه��ئي۾هن ئي صديء فطرت جي دنيا نيون حقيقتون ظاهر ۾

اهي حقيقت��ون ذاتي ط��ور تي جيت��وڻيڪ م��ذهب.ٿي��ون پ��ر ملحدان��ه ذهن رکن��دڙ، ن��ه هي��ونٽڪرائين��دڙس��ان

فلسفين پنهنجي سوچ مطابق اهڙي تشريح ڪ��ئي، ج��و اهڙي ط��رح.۾هي مذهب جي ٽڪراء نظر اچڻ لڳيونا

هڪ اهڙو فڪري نظام ترتيب ڏنو ويو جنهن جو خلاصو هيء هو، ته سائنسي ايج��ادن م��ذهب جي ص��داقت کي ۽رد ڪري ڇڏيو آهي، انڪري هاڻي انس��ان کي فڪ��ري

. ک�ان م�ذهب جي ڪاب��ه ض�رورت ن�ه آهيلحاظعملي اهو سڀ ڪجهه جيڪو مذهب جي ذريعي حاص��ل ٿين��دو هو يا جنهن لاء مذهب کي ضروري س��مجهيو وين��دو ه��و

Page 64: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

64 | اسلام جو عقلي مطالعو

سو هاڻي انسان کي ان کان وڌيڪ به��تر ط��ريقي س��ان پ��ر ويهين.س��ائنس جي ذريعي حاص��ل ٿي س��گهي ٿو

۾ص��ديء علمي ط��ور تي انهيء دع��وي ج��و خ��اتمو ٿي ۽ جي کوجن��ائن تج��ربن هڪ هڪ ڪ��ري. بعدچڪو آهي

جي انهن سمورين ڳالهين کي رد ڪري ڇڏيو آهي، جنپئي وئي. ڪئي ماناميد سائنس

۽چي���و پ���ئي وي���و ت���ه دني���ا جي وج���ود ان جي ڪارڪردگيء جي وضاحت لاء هاڻي خ��دا کي مڃڻ جي ۽ضرورت نه آهي، سائنسي کوجنائون ان جي وض��احت

۽ پر جديد معلومات تجربا.تشريح لاء بلڪل ڪافي آهن انسان کي انهيء اقرار تي مجبور ڪن ٿا، ت��ه خ��دا کي .مڃڻ کان سواء هن دنيا جي تشريح ممڪن ئي نه آهي

مڃجي، ته خ��دا اهو دير لاءيايتريقدر جو جيڪڏهن ٿور موجود نه آهي، تڏهن به انسان کي پنهنجي مسئلي کي

حل لاء خدا کي ايجاد ڪرڻو پوندو. اه��و ب��ه چي��و وي��و ت��ه حقيقت جي اعلي درجياڳ

ت���ائين پهچڻ لاء انس���اني علم ک���ان وڌيڪ ٻ���ئي ڪنهن ۽اله����امي علم جي ض����رورت ئي ن����ه آهي س����ائنس

پ��ر اڄ ج��ا.سمورين حقيقتن کي ڄ��اڻڻ لاء ڪ��افي آهي سائنس��دان انهيء ڳاله��ه تي متف��ق آهن، ت��ه س��ائنس اسان کي حقيقت جو ص��رف ج��زوي علم ڏئي ٿي. اه��و

۽ ويو ته انسان جي اندر ذميواريء جو احس��اس چيوبه حق شناسيء جو ج��ذبو پي��دا ڪ��رڻ لاء خ��دا جي خ��وف

۽ علمي تعليمي ترقي۽ ڏيارڻ جي ڪابه ضروت نه آهي پاڻمرادو انسان جي اندر اهڙي قسم ج��و احس�اس پي��دا

پر تقريبا سئو سالن جي تجربي مان اهو ظ��اهرڪندي. ۽ٿ��ئي ٿ��و، ت��ه علم اخلاقي احس��اس لازمي ط��ور تي

ويو ته زندگيء ائين به چيو. نه آهنڳنڍيلهڪٻئي سان جي عيش لاء س��ڀاڻي جي جنت ج��و انتظ��ار ڪ��رڻ جي

Page 65: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

علم جي واپسي | 65

تمدني تعمير جا جدي��د امڪ��ان جيڪيضرورت نه آهي. اس��ان لاء س��ي هن ڌرتيء کيانسان کي هٿ آي��ا آهن،

پر انهيء تمدني ت��رقي ک��ان پ��وء اندا.جنت بڻائي ڇڏين پيدا ٿيندڙ مسئلن انسان کي ايتريق��در ت��ه پريش��انمان

ڪري وڌو آهي، جو اڄ جو خوش نص��يب انس��ان، جنهن ذريعا حاص��ل سڀ۾کي جديد معني عيش وعشرت جا

آهن، س��وبه ح��يران ٿي ڪ��ري چ��وڻ لڳي ٿ��و، ت��ه م��ان پنهنجو پاڻ کي جديد معيار مطابق خوشگوار بن��ائڻ جي ڪوشش ته ڪئي، پر ان جي باوجود به مان اڃ��ا ت��ائين

خوش نه آهيان. ڪائنات جي مادي تشريح جي هر ڪوش��ش ناڪ��ام

زندگيء کي مادي ذريعن سان بامقص��د. چڪي آهيٿي انسان خدا کان س��واء.بڻائڻ ممڪن نه ٿي سگهيو آهي

ج��يئڻکانس��واء ت��ه خ��دا ٻ�ڌايوج��يئڻ چ��اهيو پ��ر تج��ربن ۾انس��ان جي مق��در ئي ن��ه آهي. ان قس��م جي واقعن

ڪيو۾موج��وده ص��ديء هڪ نئ��ون فڪ��ري انقلاب برپ��ا ۾ مسافر ٿوري وقت لاء ماديت جي راهن ا علم ج.آهي

رهي��اڏانهن م��وٽيڀٽڪڻ کان پوء ٻيه��ر م��ذهبي حقيقت ۽آهن، هاڻي اهو ناممڪن ٿي پيو آهي، ته خ��الص علمي

کان، انس��ان خ��دا پرس��تانه زن��دگي گ��ذارڻلحاظعقلي مطمئن ٿي سگهي! اڄتيکانسواء ڪنهن ٻئي زندگيء

۾جو انسان گهٽ گهٽ امڪاني طور تي خدا جي اي��ترو۾ته ويجهو پهچي چڪو آهي، ج��و ان جي خ��دا جي وچ ۽

ص��رف بي خ��بريء جي ه��ٿرادو پ��ردي ک��ان س��واء ٻي��وڪوبه پردو حائل نه آهي.

Page 66: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

انڪار کان اقرار تائين

ع(1939پروفيسر حيدر وڪرما س��نگهي )پي��دائش س��ري لنڪ��ا ج��و هڪ سائنس��دان آهي. هن وقت ه��و

۽ رياض���ي (برطانيه )يونيورس���ٽي ڪ���اليج ڪ���ارڊيف ۾ ببفلڪي��ات ج��و اس��تاد آهي، پنهنجي علمي تحقي��ق س��

. هو پروفيسر سر فريڊ هائ��لاٿسعالمي شهرت ماڻي ۾ع ک��ان هڪ تحقي��ق مش��غول رهي��و.1962س��ان گ��ڏ

سندن تحقيق جو عنوان هو، ت�ه ”زمين تي حي��اتيء جي “ ٻنهي پروفيس��رن پنهنجي.شروعات ڪه��ڙي ط��رح ٿي

۾تحقيق جي نتيجي کي ڪتابي شڪل شايع ڪيو، جنهنارتقا خلا مان.“جونالو آهي ”

انهيءابت��داپروفيسر وڪرم��ا س��نگهي تحقي��ق جي سوچ س�ان ڪ�ئي، ت�ه خ��الق ج�و تص�ور س�ائنس س�ان

تحقي��ق جي آخ��ري”پرمطابقت نه ٿو رکي. هو لکي ٿو سائنس��ي تعليم.ڪ��و لڳوچ س��ان م��ون کي وڏو ڌننتيج

۾جي دوران شروع م��ونکي ان ڳاله��ه ج��و يقين ڏي��اريو ق�وت )ط�اقت( کي تخليقي ارادي بهويو ه�و ت�ه ڪنهن

تسليم ڪ�رڻ هڪ اه�ڙو خي�ال آهي، جنهن کي س�ائنس پر مونکي حيرانگيء وچ��ان “قبول نه ٿي ڪري سگهي.

منهنج��و.چوڻو پوي ٿو، ته انهيء خيال کي ڇ��ڏڻو پون��دو ، س��وآهيذهن م��ون کي جنهن ط��رف وٺي وڃي رهي��و

پ��ر انهيء آهي،منهنجي لاء سخت غ��ير اطمين��ان بخش“.ڪونهيمان نڪرڻ جو ڪوبه منطقي رستو

ٻنهي سائنس�����دانن پنهنجي پنهنجي ليکي ان ج�����و

Page 67: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

انڪار کان اقرار تائين | 67

حساب لڳايو، ته اتف��اقي ط��ور تي حي��اتيء جي ش��روع ٻنهي ڄڻن جي.ٿيڻ ج��و رياض��ياتي امڪ��ان ڪي��ترو آهي

آزادانه تحقيق ج��و گ��ڏيل ن��تيجو اه��و نڪت��و، ت��ه اتف��اقي .پيدائش جو رياضياتي ط��ور تي ڪوب��ه امڪ��ان ن��ه آهي

انهن حساب لڳائي ٻڌايو ته اتفاقي پيدائش ج��و امڪ��ان امڪان ايترا تهابتڙ، ته ان جي مڃجي “جيڪڏهن ”هڪ

کي ڳڻڻ لاء هڪ جي س��اڄي ط��رف انهن آهن، جوگهڻا هيء” . لڳ��ائڻيون پون��ديون(Zero)چاليه��ه ه��زار ٻڙي��ون

۽تع��داد موج��وده مق��دار ڪائن��ات جي عم��ر )جيڪ��ا ان��دازي ک��ان بلين سال ٻ��ڌائين ٿ��ا( ک��ان 15سائنسدان

م��ونکي س��ئوڪ��ري گهڻو وڌيڪ آهي، ان ٻاهر حد تائين تي زن��دگي اوچت��وءس��يڪڙو يقين آهي، ت��ه هن ڌرتي

“شروع نه ٿي سگهي. سان اوچتو زندگيء جو ش��روع ٿيڻاتفاقڪيميائي

ايتريق��در عق��ل ک��ان پ��ري جي ڳاله��ه آهي، ج��و بلڪ��ل اه��و س��وچڻ بلڪ��ل عق��ل. بيڪار خي��ال معل��وم ٿ��ئي ٿو

مط���ابق آهي، ت���ه طبعي ط���ور تي عط���ا ڪي���ل اهي خصوصيتون جن تي زن��دگيء ج��و داروم��دار آهي، س��ي

ک��ان ڪنهن ارادي ج��ون عط��ا ڪي��ل آهن.لح��اظه��ر ي لکي ٿ��و، ت��ه س��رفريڊ هائ��ل م��ون ک��انهوڪرما سنگ

م��ونوڌيڪ هڪ اعلي خالق جي وج��ود ج��و قائ��ل ه��و. پنهنجيمون ساڻس بحث ڪيو ته ابتڙجڏهن به ان جي

دليلن کي کوکل��و محس��وس ڪي��و. ان وقت م��ون وٽ ڪوبه عقلي دليل نه هو، جنهن سان خدا جي وجود جي

جيڪ��ڏهن م��ون.نظريي کي باطل ثابت ڪري س��گهان وٽ ڪو معمولي دليل به هجي ها، ت��ه م��ان هن ڪت��اب ۾جي لکڻ سرفريڊ جو ساٿ نه ڏي�ان ه�ا. ه�اڻي اس�ان ۾محسوس ڪري��ون ٿ��ا ت��ه زن��دگيء جي ب��اري معق��ول جواب اهو آهي، ته اها ڪنهن خالق جي تخليق آهي، اها

بي مقصد ڦيرگهير ج��و ن��تيجو ن��ه آهي،۽ ڪنهن بي ڪار

Page 68: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

68 | اسلام جو عقلي مطالعو

امي��د رک��ان ٿ��و، ت��ه ڪنهن ڏينهن ٻيه��راهام��ان اڄ ب��ه . اس��ان هڪس��گهانخالص مشيني تشريح پيش ڪ��ري

۾سائنسدان جي حي��ثيت ان ڳاله��ه جي آس لڳ��ايو ويٺ��ا هئ��ا س�ين، ت�ه ڪون�ه ڪ�و رس�تو ڳ�ولي وٺنداس�ين، پ�ر ۾موج��وده تحقيقي ن��تيجي جي روش��نيء ان جي ڪاب��ه

منطقي س��وچ رکن��دڙ م��ايوس.صورت نظر نه ٿي اچيٿي وڃڻ جي باوجود به ان جا مخالف آهن.

مان ٻڌ م�ذهب س�ان لاڳاپي��ل آهي�ان، ان لح�اظ ک�ان مان جذباتي ن��ه آهي��ان، ان ڪ��ري اه��و منهنجيجيتوڻيڪ

۾لاء ڪو مسئلو به نه هو، ڇاڪاڻ ته ٻڌ م��ذهب خ��دا جي هو ڪائناتاوجود جي عقيدي جي ڪا به اهميت نه آهي،

.۾جي تخليق جي باري ڄاڻڻ جي دعوي ئي نه ٿ��و ڪ��ري پ��رڪونهي۾ٻڌ مذهب جي نظرئي خالق جو ڪوبه وجود

م�ان هنذريعي جي منطقهاڻي م�ان س�مجهان ٿ�و، ت�ه مقام تي پهچايو ويو آهيان ته انهيء کان سواء ٻي��و ڪوب��ه

جهي س��گهونمساهو اسان ڪونهي جنهن سان طريقو ۾ته مخصوص ڪيميائي مادن بلڪ��ل هڪ مت��وازن نظ��ام

۾، جنهن س��ان ڪائن��ات جي دني��ا ڪم ڪ��ريڪ��يئن ٿ��و 6 )هندس�تان ٽ�ائيمز تخليق ج�و سلس�لو ج�اري رهي ٿ�و.

ع(1981سيپٽمبر :تبصرو

۾گذريل صديء اهو سمجهيو پئي ويو، ت��ه خ��دا ج��و ان ج��و علمي۽ تصور هڪ ذاتي عقيدي جي ڳاله��ه آهي

پ��ر ٻي ع��الميڪ��ونهي.۽سوچ فڪر سان ڪوبه تعل��ق کان پوء لڳاتار اهڙي��ون ش��اهديون ملن ٿي��ون، جنجنگ

جي آڌار تي انسان اهو مڃڻ تي مجبور ٿي پيو آهي ت��ه خدا جو وجود صرف بي دليل عقيدو نه آهي، بلڪه هڪ

۽علمي عقلي نظريو آهي. سائنسي علم انسان کي رڳو انهيء واض��ح حقيقت

Page 69: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

انڪار کان اقرار تائين | 69

۾کي سمجهڻ مددگار ثابت ٿئي ٿو، ت��ه خ��دا ج��و وج��ود آهي. هاڻي ان کان اڳ��تي اه��و س��وال ٿ��و پي��دا ٿ��ئي، ت��ه جڏهن خدا آهي، ته پوء انسان جو ان سان ڪهڙو تعلق ۾آهي؟ انهيء سلس���لي س���ائنس اس���ان جي ڪاب���ه ۽رهنمائي نه ٿي ڪ�ري ن��ه ئي ڪ�ا ڄ��اڻ ف��راهم ڪ��ري

دراصل هيء اهو نقط�و آهي، جت��ان م�ذهب.سگهي ٿيجي سرحد شروع ٿئي ٿي.

سمورا مذهب انهيء سوال جو جواب تياصولي طور آهن، پر مذهبن جي موجوده شڪل ٻڌائي ٿي، ته اسلام ۾کان سواء ڪوبه مذهب پنهنجي اصلي حالت محف��وظ

ڪو مذهب انهيء ڪ��ري باط��ل ق��رار ٿي.نه رهيو آهي ۽ آهي ئي ڪ��و نهي۾چڪو آهي ت��ه ان خ��دا ج��و تص��ور

ڪنهن ج��و ح��ال وري هيء آهي، ت��ه اه��و ڪي��ترن ئي س��موراجيتوڻيڪ .خدائن جي وجود جي دعوي ڪري ٿو

علم اه��و ث��ابت ڪ��ري رهي��ا آهن ت��ه خ��دا جيڪ��ڏهن ٿي گهڻنسگهي ٿو، ته اهو ص��رف هڪ ئي ٿي س��گهي ٿ��و،

ڪيترن مذهبن جي.خدائن جو هئڻ ممڪن ئي نه آهي ۾نظ���ام اه���ڙا نظري���ا ش���امل ٿي چڪ���ا آهن، جن کي .انساني ضمير ڪڏهن به قبول ئي نه ٿو ڪ��ري س��گهي۽مثال طور انسانن جي وچ رن��گ نس��ل جي بني��اد تي ۾

فرق، اهڙي طرح ٻيون به ڪيتريون ڳالهيون آهن. علمي حقيقت��ون انس��ان کي خ��دا ت��ائين پهچ��ائي ۽رهيون آهن خدا کي مڃڻ کان پوء، مذهب اس��لام کي مڃڻ ک��ان س��واء ڪوب��ه چ��ارو ن��ه آهي. ج��ڏهن علمي مطالعو هيء ٻڌائي رهي�و آهي، ت��ه هن دني��ا ج��و ص��رف هڪ ئي خدا آهي، ته پوء بي خدا مذهب پنهنجو پ��اڻ ئي باطل ثابت ٿي وڃن ٿا. جڏهن ڪائن��اتي تحقيق��ات م��ان واضح ٿ�ئي ٿ��و ت�ه هن ڪائن�ات ج��و س�مورو نظ�ام هڪ

سمورا مذهبا هلي رهيو آهي، ته پوء اهڙپٽاندڙوحدت

Page 70: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

70 | اسلام جو عقلي مطالعو

بي مع����ني بڻجي وڃن ٿ����ا جيڪي ڪائن����ات جي گهڻن ۾خدائن کي مڃين ٿا. اهڙي حالت انسان مجب��ور بڻجي

جيڪ��و ن��ه،وڃي ٿو، ته اسلام کي پنهنجو م��ذهب بڻ��ائي صرف خ��دا جي ص��حيح تص��ور تي مش��تمل آهي، بلڪ��ه ۽واضح طور تي اهو ب��ه ٻ��ڌائي ٿ��و ت��ه خ��دا انس��ان جي

درميان ڪهڙي قسم جو تعلق هئڻ گهرجي.تلاش جو صحيح جواب نه ملڻ جو سبب

ع( کي1939ڊاڪ��ٽر جي _ وي ن��ارليڪر )پي��دائش هڪ انٽرويو دوران چيو ويو، ته ”مذهبي توهم پرس��تيء ۾جي عبادت سائنسدان عام ماڻهن کان ڪنهن به طرح ۾پوئتي نه آهن، ايستائين جو ڪيترا سائنسدان ديوت��ائن

۾ ان جي جواب ع��المي ش��هرت يافت��ه.به يقين رکن ٿا سائنسدان ڊاڪٽر نارليڪر جواب ڏنو، ت��ه م��ون کي اه��ا ڳالهه بلڪل پسند نه آهي. عملي طور تي ڏسان ٿ��و ت��ه ۾ڪيترائي سائنسدان ج��ڏهن تج��ربي گ��اهن ڪم ڪن��دا رهندا آهن، ته هو سائنسي نقطه نظر کي اختي��ار ڪن��دا ۾آهن، پر جڏهن پنهنجي گهر هون��دا آهن، ت��ه سائنس��ي طريقي کي بلڪل استعمال ن��ه ڪن��دا آهن، مث��ال ط��ور ۾مغرب جي اعلي تعليم يافته ماڻهن جيوتش جو عقيدو

. هيء هڪ نفس���ياتي مس���ئلو آهي.ڦهلجي رهي���و آهي ۾انسان جي ان�در اه�ا خ��واهش ه�ر وقت اڀرن�دي رهي

حاص��ل ڪ��ري، ۽ٿي، ت��ه ه��و آس��ان ف��وري تس��ڪين ڪوب��ه ش��خصآهي.“درحقيقت اهو هڪ ذهني س��هارو

خ��واه جاه��ل هجي ي��ا ع��الم، ڪامي��اب هجي ي��ا ناڪ��ام ۾سندس زندگيء باربار اهڙا م�رحلا پيش اچن ٿ��ا جنهن س��ان ه��و پنهنجي ع��اجزيء ج��و تجرب��و ڪ��ري ٿ��و، ه��و محس��وس ڪ��ري ٿ��و، ت��ه ه��و بي وس وج��ود آهي، اه��ا

وٺيڏانهنڳالهه کيس پاڻ کان برت��ر هس��تي جي تلاش ين جوروڃي ٿي، اه��ڙي هس��تي جيڪ��ا س��ندس ڪم��زو

Page 71: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

انڪار کان اقرار تائين | 71

بڻجي سگهي. مغرب ج��ا اعلي تعليم يافت��ه ف��ردمتبادل جن لاء م��ادي م��وقعن کي حاص��ل ڪ��رڻ ج��ا س��مورا

“تس��ڪين”دروازا کليل آهن، سي جڏهن پنهنجي ذهني حقيقتتهلاء فوق الفطرت ش��ين ج��و س��هارو وٺن ٿ��ا،

۾ فرض��ي ن��ه هون��دو آهي بلڪ��ه حقيقت جي لحاظ کان اهو سندن فطرت جي خاموش پڪار جو ج��واب هون��دو

هو پنهنجي تلاش جو ص��حيحتهآهي. اهوئي سبب آهي، ۾ج��واب ن��ه ملڻ جي ص��ورت جي��وتش جه��ڙي ت��و هم ۾پرست شين اٽڪي پون ٿا. خدا ج��و وج��ود ن��ه ص��رف يقيني آهي، بلڪه اهو انسان لاء ايترو ته ض��روري آهي،

هڪ لمحو به رهي نه ٿو سگهي.هو کانسواءجو ان

Page 72: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

علمي دليلبابتمذهب

۾قديم زماني پاڻيء کي صرف پاڻي سمجهيو ويندو . خ��وردبين جي۾هو، اڻويهين صديء خوردبين ايجاد ٿي

معلوم ٿيو ت��ه اه��وذريعي جڏهن پاڻيء کي ڏٺو ويو ، ته موج��ود پڻ۾ ان بي ش��مار بيڪٽيريارڳو پاڻي نه هيو پر

۾آهن، اهڙي طرح آسمان جيڪي ستارا چمڪندي نظر ۾اچن ٿا، تن جي تع��داد جي ب��اري انس��ان اه��وئي پ��ئي سمجهيو، جيڪو کيس ظاهر اکين سان نظر پئي آيو. پر ۾موجوده زم��اني ج��ڏهن آس��مان ج��و مش��اهدو دوربين جي وسيلي ڪي��و وي��و، ت��ه معل��وم ٿي��و، ت��ه س��تارن ج��و مقدار ان کان تمام گهڻو آهي، جيڪو ظ��اهري اک س��ان نظر اچي ٿ��و. هيء هڪ س��ادو مث��ال آهي، جنهن س��ان ۽قديم جديد زماني جي فرق کي سمجهي سگهجي ٿ��و. جديد زماني جا مشاهدا يقيني طور تي ٻڌائي رهيا آهن، ته حقيقتون ان کان تمام گهڻيون آهن، جن کي انس��ان ۾پنهنجي س���ادي مش���اهدي جي آڌار تي هن ک���ان اڳ

، پ���ر اهي ف���رد جيڪي انهن ن���ونويٺ���و هوس���مجهي مش��اهدن کي س��امهون آڻي رهي��ا هئ��ا، س��ي پنهنجي

، جو انهن هڪ ٻي دعويهئا۾ ته جوش ايترو۾کوجنائن ته حقيقت اه��ا ئي آهي، جيڪ��ا. انهن چيوبه ڪري وڌي

جيڪ��اابتڙي، ان جي اچ۾سنئون سڌو سندن مشاهدي ۾شيء سئون سڌو مشاهدي تجربي ن��ه ٿي اچي س��و ۽ ص��رف من گه��ڙت خي��ال آهي، ان ج��و ڪ��و ب��ه وج��ود

Page 73: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

مذهب بابت علمي دليل | 73

ڪونهي. ۾اڻويهين صديء انهيء دعوي کي ايڏو ته زور شور سان پيش ڪيو وي��و، ج��و ان ج��و اث��ر س��ڀ ک��ان وڌيڪ مذهب تي پي��و. م��ذهب جن عقي��دن جي تعليم ڏئي ٿ��و، سي سڀ غيبي عقيدا آهن يعني اهي سنوان سڌا اسان

۾جي تج��ربي مش��اهدي ن��ه ٿ��ا اچن انهيء بني��اد تي.۽ ڪيترن ئي ماڻهن اه��و س��مجهي ورت��و، ت��ه م��ذهب هڪ فرضي شيء آهي، حقيقت سان ان جو ڪوبه تعلق ن��ه آهي پ��ر ويهين ص��دي جي تحقي��ق انهيء ص��ورتحال کي بلڪل بدلائي ڇڏيو، سائنس جي وڌيڪ مط��العي س��ان

ٿيو، ته حقيقت�ون ص��رف اي�تريونمعلومکي اهو انسان اچن۾نه آهن، جيڪي سنئون سڌو اسان جي مشاهدي

ئي ڪي��تريون به ٻي��ونمٿ��انهيون انهن ک��ان ٿي��ون، پر مش��اهدن ک��ان تمام وڏيون حقيقت��ون ، پرحقيقتون آهن

مٿانهيون ئي هونديون آهن. :۾برٽرينڊرسل جي لفظن علم ٻن قسمن ج��و آهي

۽هڪ شين جو علم ٻيو صداقتن جو علم. اسان سنئون سڌو صرف ش��ين کي ڏس��ي س��گهون ٿ��ا، ان ک��ان پ��وء

مش��اهدياهي فق��ط اڻ س��ڌيجيڪي ص��داقتون آهن، ۾ٻين لفظن اس��تنباطي وس��يلي ڄ��اڻي س��گهجن ٿي��ون. مث��ال ط��ور روش��ني، ڪش��ش، مقن��اطيس، ج��و ه��ري طاقت وغيره اهي شيون بلاشڪ ڪائن��ات ج��ون مڃي��ل حقيقتون آهن، پر انسان کين سنئون سڌو ڏسي ن��ه ٿ��و

ڄ��اڻيس��گهي. اهي ص��رف س��ندن اث��رن جي ذريعي ۾سگهجن ٿيون، انسان جي تجربي ڪجه��ه ش��يون اچن

ان اهو ن��تيجو ڪڍن��دو آهي، ت��ه فلاڻي فلاڻيمٿيون، جن ۽حقيقت صداقت اتي موجود آهي.

۾ويهين ص���ديء علم جي انهيء تب���ديليء بني���ادي ۽ط��ور تي س��موري مع��املي کي تب��ديل ڪ��ري ڇ��ڏيو

Page 74: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

74 | اسلام جو عقلي مطالعو

انسان مجبور ٿي پيو، ته هو اهڙين شين جي وج��ود ج��و اعتراف ڪري، جن کي هو س��نئون س��ڌو ن��ه ٿ��و ڏس��ي

۽ البت تج��ربن مش��اهدن جي ذريعي اڻ س��ڌي،س��گهي ۽موج��ود حقيقتن ص��داقتن کي معل��وم ڪ��ري ط��رح

۾ علم جي انهيء تب��ديليء ت��اريخ پهري��ون.س��گهي ٿو ۽ حقيقت غي��بي حقيقت جي ف��رق کيمشاهداتيدفعو

هاڻي نظر نه ايندڙ شيون به اي��تريون.ختم ڪري ڇڏيو ئي اهم بنجي ويون ، جي��تريون نظ��ر اين��دڙ ش��يون آهن. ۽هاڻي انسان اهو به مڃڻ تي مجبور ٿي پيو ت��ه تج��ربي ۽مشاهدي جي واسطي سان يا استنباط اس��تخراج جي ذريعي حاصل ڪيل حقيقتن کي عقلي ط��ور تي تس��ليم

۽ئون س��ڌو مش��اهدي تج��ربي س��اننڪ��ري، ج��يئن س�� حاصل ڪيل شين کي مڃي ٿو. علم جي انهيء تبديليء ۾موجوده زماني الهياتي دليل کي بلڪل سائنسي دليل طور متعارف ڪرايو آهي. مثال طور خدا جي وجود تي

هياتي عالمن جو سڀ کان وڏو دلي��ل اه��و آهي جنهناال) اس��تدلالو۽ ڪائن��ات جي نظم ض��بط ج��فلاسافرکي

Argument from design)سڏين ٿ��ا. هن اس��تدلال کي اڻويهين صديء جي متشدد عالمن مڃڻ کان انڪ��ار

استنباطي۽ آهي اهو دليل استنباطي ته انهن چيوڪيو. دلي��ل علمي لح��اظ ک��ان مڃڻ جي قاب��ل ن��ه آهي پ��ر ۾موجوده زماني اهو اعتراض بني��ادي ط��ور تي ختم ٿي چڪو آهي. اڄ جو انس�ان مجب�ور آهي، ت�ه ه�و ڪائن�ات ۽جي هن نظم ضبط مان ڪائنات جي خ��الق جي دلي��ل

تسليم ڪري، جيئن هو طور۽کي ايئن ئي علمي عقلي مشين جي ڦيٿي کي حرڪت ڏيڻ سان اليڪ��ٽرانن جي

گردش جي نظريي کي عقلي سمجهي ٿو. ۾قديم يون��اني فلاس��فرن دني��ا جي ب��اري ڪي��ترائي ۾خيالي دليل قائم ڪي��ا هئ��ا، جيڪي بع��د تحقي��ق س��ان

Page 75: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

مذهب بابت علمي دليل | 75

غلط ث��ابت ٿي چڪ��ا، مث��ال ط��ور هي نظري��و ت��ه زمين۽مرڪز آهي سج ان جي چوڌاري ٿو، پر م��ذهبڦري۾

ج��و مع��املو بلڪ��ل ان ک��ان مختل��ف آهي. م��ذهب ج��ا جيڪي حقيقي عقيدا آهن، سي سائنسي تحقي��ق س��ان

هيء هڪ اه��ڙو.واض��ح ط��ور تي ث��ابت ٿين��دا پي��ا وڃن واقع�و آهي، جيڪ�و م�ذهب جي ص�داقت کي، تجرب�اتي بنياد تي ثابت ڪري رهيو آهي. مذهبي عقيدا جيڪ��ڏهن بي بنياد دلي�ل تي ق��ائم ڪي�ا وي�ا هجن ه�ا، ت�ه بع�د جي

تص�ديق. ڪي۽علمي تحقيق ان جي ترديد ڪري ه�ا نه کان پوء به جيڪي ماڻهو م��ذهب جيثبوتانهيء واضح

۽صداقت کي نه ٿا مڃين، سي علم عق��ل جي بني��اد تي هٺ ڌرميء جي بنياد تي انڪار ڪن ٿا.پرنه

Page 76: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

مذهب انساني تخليق نه آهي

ڪرڻ لاء موجوده زمانيکي بي اعتبار ثابتمذهب ۾ جيڪي ڪوشش��ون ڪي��ون وي��ون آهن، تن م��ان هڪ

ج��و تعل��ق علم الانس��ان س��ان اه��ا آهي جنهنڪوشش معاش���ري ج���و(Anthropology) علم الانس���ان.آهي

هن فن جي م��اهرن ج��و چ��وڻ آهي، ت��ه.مط��العو آهي قديم انساني معاشرن جي مطالعي مان ثابت ٿ��ئي ٿ��و، ت��ه م��ذهب س��ماجي ح��التن جي پي��داوار آهي، ق��ديم ۾معاش���رن جيڪي مختل���ف ح���التون هي���ون، تن جي

۾اد وج��ود اين��دا رهي��ا. ٻينق��مطابق مختلف مذهبي اعت ۾لفظن م��ذهب آس��مان ک��ان ن��ازل ٿي��ل ڪ��ا دائمي صداقت نه آهي، بلڪه انسان جي س��ماجي ح��التن جي ۽پيداوار آهي جيڪ��و ح��التن زم��اني جي تب��ديليء س��ان

۾گڏوگڏ مختلف شڪلين صورتن تب��ديل ٿين�دو رهي ٿو۽ ۾پر بعد خود علم الانسان جي تحقيق انهيء من گهڙت

اس��ان انهيءڪ�ري ڇ��ڏيو. ه�تيخي��ال کي غل�ط ث��ابت ۾سلسلي جديد تحقيق جو خلاصو پيش ڪريون ٿا.

يوناني مصنف ايوم��يرس ج��و چ��وڻ ه��و، ت��ه ديوت��ا ۾شروع زمين جا وڏا وڏا بادش��اهه هون��دا هئ��ا، ان ک��ان ۽پوء آهستي آهستي اهي خدا بنجي ويا سندن پوڄا ٿيڻ ۾لڳي. بعد ان عقيدي کي ٻڌائڻ لاء هڪ اصطلاح ٺ��اهيو وي��و، جنهن کي ان جي ن��الي پٺي��ان ”اي��و م��يرزم“ چي��و وڃي ٿو، ان جو مطلب هي آهي، ته ديوتا ڪنهن زم�اني ۾ انساني هيرو هئا. يوناني مصنف جو اهو نظريو محض

Page 77: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

مذهب انساني تخليق نه آهي | 77

هو. هن ان ڳالهه ڏانهن ڌيان ئي نه ڏن��و،قياس تي ٻڌل ج��اين تي ج��تي م��اڻهوين۽ آفريڪ��ا ٻين ڪي��تر،ت��ه چين

پنهنجن ابن ڏاڏن جي پوڄا ڪندا هئا اتي ان جا مثال ب��ه ملن ٿا، ته ان قسم جي پوڄ��ا خ��دا جي پوڄ��ا ک�ان ال��ڳ

ڪنهن ٻئي طريقي سان ڪئي ويندي هئي. ۾قديم زم��اني اه��ڙي قس��م ج��ون ڳ��الهيون ص��رف دلي تسڪين حاصل ڪ��رڻ لاء م��اڻهو پس��ند ڪن��دا هئ��ا.

وڏي پيم��اني تياڳ هڪ س��ئو س��ال تنهن هون��دي به انهيء س���وال جي ج���واب جي تلاش ش���روع ٿي، ت���ه م��ذهب جي ابت��دائي ش��ڪل ڪه��ڙي ه��ئي، پ��ر تحقي��ق، ۽تلاش جستجو جي ڊگهي سفر کان پوء به انسان ٻيه��ر اتي ئي اچي بيٺ��و آهي، جت��ان هن ش��روعات ڪ��ئي. ان مان اهو ثابت ٿيو ته م��ذهبي تص��ور اي��ترائي پراڻ��ا آهن، جي��تري خ��ود انس��اني ت��اريخ. هڪ ل��ک س��ال پهري��ائين حيواني شبيهه واري انس�ان کي م�رڻ ک�ان پ�وء ج�ڏهن

س�ندس ک�اڌو ب��ه۾دفن ڪيو ويو، ته ان سان گ�ڏ ق�بر رکيو ويو، ته ج��يئن هڪ ٻي دني��ا جي س��فر دوران کيس گذران لاء ڪم اچي سگهي. انهيء مان ثابت ٿئي ٿو، ته انته��ائي ش��روعاتي انس��ان ب��ه م��رڻ ک��ان پ��وء واري

زندگيء جي تسلسل جي عقيدي کي مڃيندڙ هو. م��ذهب ڪ��يئن ش��روع ٿي��و؟ اه��و س��وال باقاع��دي ۾ص��رف هڪ س��ئو س��ال پهري��ائين وج��ود آي��و. ان ک��ان ۽پهري��ائين بائب��ل جي ڪت��اب ”پي��دائش“ ”ق��رآن“ جي ۾روشنيء اهو سمجهيو وين��دو ه��و، ت��ه ج��ڏهن پهري��ون انسان )آدم عه( پيدا ڪي��و وي��و، ت��ه انهيء وقت خ��دائي ۾الهام به کيس ملي ويو، جنهن کيس اه��و ٻ��ڌايو وي��و ،

.۾ته سچو مذهب خدا جي نظر ڪهڙو آهي ع��الم ع��ام ط��ور تي ان ڳاله��ه تي يقينن ج��ا مذهب

نس��لنجي۾رکندا هئ��ا، ت��ه انهيء ابت��دائي م��ذهب بع��د

Page 78: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

78 | اسلام جو عقلي مطالعو

۽پهريون ڀيرو بگاڙ پيدا ڪيو اه��ڙي ط��رح م��ذهب ج��ون ۾مختلف شڪليون ٺهنديون ويون. اڻويهين صدي خ��اص ۾طور تي ارتقائي نظر ئي، تعليم يافته طبقي اهو ذهن

۽ڪيو، ت��ه اهي م��ذهبي ارتق��ا ج��و مط��العو ڪن ان پيدا جون ابتدائي شڪليون دريافت ڪن. انهن ائين سمجهيو ۾ته ارتقا ج��و اص��ول ه��ر مع��املي اه��ڙي ط��رح ج��اري

.۾ ڊارون حياتيات ڏيکاريو ويو آهيجيئنآهي، ۽”ابت��دائي م��ذهب“ ”ت��رقي يافت��ه م��ذهب“ ج��ا ن��وان

. انهيء تلاش س��ان جل��د انس��ان انهيءپيدا ٿيا.اصطلاح ته مذهب جي ابت��دا ڪجه��ه وهميدريافت تائين رسايو

آهس��تي آهس��تي اص��لاح ٿين��دي ٿين��دي خيالن سان ٿي، اهي خيال مذهب جي موجوده ترقي يافته شڪل ت��ائين

انهيء علمي تج��زيي جي ذريعي اه��و ڄڻ تهپهت��ا آهن. ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي، ته م��ذهب پنهنجي ۽حقيقت جي اعتب��ار ک��ان هڪ س��ماجي نفس��ياتي وهم

نکان سواء ٻيو ڪجهه به نه آهي. پر م��ذهب جي محقق ۽ دي��ر ت��ائين ب��اقي رهي ن��ه س��گهيو يجو اه��و يقين گهڻ

ئياتحقي��ق ک��ان پ��وء جيڪي نتيج��ا حاص��ل ٿي��ا، تن ابتدنتيجن جي ترديد ڪئي.

۾ع اي���ڊورڊ بي ٽيل���ر م���ذهب جي ب���اري 1871 ۾ پنهنجي نظريئي جي وضاحت لاء مظ��اهر پرس��تيء ج��و اص���طلاح ڪتب آن���دو. ان ج���و مطلب هيء ه���و ت���ه ۽شروعاتي انسان خواب، وڦلڻ م��وت جي واقعن م��ان هيء نتيجو ڪڍيو، ته ”ان جي اندر ڪ��و غ��ير ف��اني روح ۾آهي،“ جڏهن ڪنهن کي مئل ش��خص خ��واب آي��و، ت��ه اهو سمجهيو ويو، ته ”انسان جو روح مرڻ کان پ��وء ب��ه

مان آهستي آهستي ڪجه��ه روح۽ انهنباقي رهي ٿو،“ ۾ انهيء زماني هر ب��رٽ اسپنس��ر هيء“ديوتا بنجي ويا

خيال ب��ه پيش ڪي��و، ت��ه مئ��ل م��اڻهو، جيڪي ڀ��وتن جي

Page 79: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

مذهب انساني تخليق نه آهي | 79

۾شڪل نظ��ر اين��دا هئ��ا، تن کي ديوت��ا س��مجهي پوڄي��و ر جي نظ��رين ج��و ج��ڏهن بع��د وارنس��۽ويو. ٽيل��ر اسپن

محققن تجزيو ڪيو، ت��ه اهي انهيء ن��تيجي تي پهت��ا، ت��ه ۾اهي ٻئي محقق ان ڳالهه کي ثابت ڪرڻ ناڪام رهي��ا آهن، ته تاريخ جي دور کان اڳ جو انسان ب��ه ڇ��ا انهيء۽ڍنگ تي سوچيندو هو گڏوگڏ روحن ڀ��وتن جي ذريعي ۽

تي مش��تمل ه��و.قي��اس رڳوخدا تائين پهچڻ جو خي��ال هن نظرئي جا حامي انهيء سوال جو جواب به ن��ه ڏئي

ان خدا ج��ومسگهيا ته جيڪڏهن مرده انسانن جي روح ج��ڏهن ت��هعالمي ڪيئن بڻجي وي��و.تصور اڀريو ته اهو

۾قديم زماني زمين جي گولي تي ڦهليل مختلف ق��بيلن جي درميان ڪو مواصلاتي سلس��لو موج��ود ئي ن��ه ه��و.

)اينم��زم( ج��و نظ��ر ي��وتنهن ڪ��ري مظ��اهر جي روحن ۾علمي نقطه نظر کان مذهب جي تشريح جي حي��ثيت

ٿي چڪو آهي. رداڄ عملي طور تي ج��و هڪ ٻي��و نظري��و آر_آرم��يرٽروحيت مظ��اهر

۾ع پيش ڪيو. هن جو چوڻ هو ته پهريائين انسان1899 ن��دو ه��و بلڪ��ه غ��ير شخص��ييشخص��ي روح کي ن��ه مڃ

۾طاقت عقيدو رکن�دو ه�و، جنهن دني�ا کي زن�دگي عط�ا ج��و ن��الو ڏن��و،“زمٽاينيم”ڪئي. هن پنهنجي نظرئي کي

پر بعد جي تحقيق م��ان معل��وم ٿي��و، ت��ه هن ص��رف هڪ ان هيء نظري���و ق���ائم ڪي���و ه���و.م��� مغ���الطيلفظي

بحرالڪاه��ل جي ڪن��اري تي رهن��دڙ ڪجه��ه ق��بيلن کي ۾ميلانيس��ين چي��و وڃي ٿ��و. انهن جي ٻ��وليء هڪ لف��ظ

و ته قبيلي ج��ا م��اڻهوي آهي. ميرٽ سمجه(mana)”منا“ ۽ان لفظ کي روحاني طاقت جي معني ڳالهائن ٿا غير ۾

مذهب جو بني��اد آهي. ئي عقيدو اهوشخصي طاقت جو هن جو وڌيڪ اهو به چوڻ آهي ت��ه ق��ديم انس��ان مفڪ��ر يعني شين جي ح�التن م�ان نتيج�ا ڪڍن�دڙ ن��ه ه�و بلڪ�ه

Page 80: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

80 | اسلام جو عقلي مطالعو

ايڪٽر يعني شين جي خارجي حالتن جي هوبهو ترجماني ڪن��دڙ ه��و. انهيء ط��رح ان ج��و م��ذهب ج��ادو ک��ان

و، ت��هپي تحقيق مان پتو بعد جي پرٿوروگهٽ مختلف هو. قبيلا ”منا“ جو لفظ غير شخصي طاقت جي مع��نياهي

۾ ن��ه ڳالهائين��دا هئ��ا، جنهن ڪائن��ات کي وج��ود بخش��يو، ۽جيئن ميرٽ ٻين محققن س��مجهيو ه��و، بلڪ��ه ه��و اه��و

هئا.چوندا۾لفظ امتيازي روحاني صفت جي معني ايع۾ع جيمز فري��زر هڪ ڪت��ابي سلس��لو ش��1890

) اهم ڪت��اب ”س��نهري ش��اخ“ م��ان وڌيڪڪي��و، جنهن The Golden Bough) هن پنهنجي ڪت��ابيهون��الي .

جي ن��الي ڪه��اڻيءوڻ“مقدس ”سلسلي جو آغاز هڪ ۾ اربس��يا هنڌس��ان ڪي��و، جيڪ��و ق��ديم اٽليء جي هڪ

۾ ڪاوڻن جو خيال هو، ته هن اوکيو هو. پهڪ شخص ۽روح��اني ط��اقت آهي ان جي م��دد س��ان ج��ادو ج��ا

اهڙي قسم جي واقعن کي.ڪرشما ڏيکاري سگهجن ٿا جيڪو هي هي��و ت��ه:بنياد بڻائي فريزر هڪ نظريو گهڙيو

سندس چ��وڻ ه��و بڻيو.” جادو پوء مذهب پوء سائنس“ ۾ جي ط��ريقي ج��ڏهن پهري��ون ڀ��يرو ناڪ��اميءته جادو

هس��تيمٿ��انهين ڪ��ا اه��ڙيٿي، ته انسان س��مجهيو ت��ه يقي�ني ط��ور تيسآهي، جيڪ�ا س�ندس م�دد ڪ�ري کي

ڪامياب بنائي سگهي ٿي. اهڙي طرح جادو مذهب جي ۽شڪل اختي��ار ڪ��ئي، ان ک��ان پ��وء انس��ان اس��تدلاليء تجرباتي طريقي ت��ائين پهت��و، جنهن کي س��ائنس چئجي ٿ��و. پنهنجي ارتق��ائي ڪش��ش جي ڪ��ري هيء نظري��و ۾شروع تمام گهڻو مقبول رهيو. پر جل��د ئي معل��وم ٿي ويو ته هن خيال جو ڪوبه تاريخي ثبوت ن��ه ٿ��و ملي ت��ه۾جادو پهري��ائين ه��و م��ذهب ان ک��ان پ��وء وج��ود آي��و. ۽ تهذيب جي هر مرحلي تي، ت��اريخي دس��تاويزن مط��ابق ۽م��ذهب ج��ادو ٻ��ئي گڏوگ��ڏ رهي��ا آهن، ان ڪ��ري هيء

Page 81: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

مذهب انساني تخليق نه آهي | 81

“ غ��ير ب��ڻيو۽نظريو ته ” جادو پوء م��ذهب پ��وء س��ائنستاريخي آهي.

۾ع لوس��ين لي��وي بروه��ل ابت��دائي ذهن ج��و1922 هن جي چوڻ مطابق قديم زماني جا.نظريو پيش ڪيو

وحش��ي انس��ان هڪ ابت��دائي منطقي فڪ��ر اس��تعمال ڪندا هئا، جيڪو اسان جي موجوده فڪر ک��ان مختل��ف هو. هن انهيء نظ��رئي تي ب��ه تنقي��د ڪ��ئي، ت��ه س��مورا

مثال پيش ڪيو،هن .نسان هڪجهڙي صلاحيت رکن ٿاا ته سموريون غير ترقي يافته قومون موت جي تش��ريح

ي��ون. ک��ان س��واء ٻين س��ببن س��ان ڪن ٿس��ببنفطري ۾ نظر انسان سادي طور تي صرف بيماريء ي��اسندس

پوڙه��ائپ جي ڪ��ري ن��ه ٿ��و م��ري بلڪ��ه ڪ��ا پراس��رار گ��ذريل س��ئوپ��ر ط��اقت آهي، جيڪ��ا کيس م��اري ٿي.

له�سالن جي مذهب جي ٻين شارحن وانگر لي��وي برو ڪرسي نش��ين مفڪ��ر ه��و، جنهن کي موج��ودهپڻ رڳو

ايتريقدر. جي ابتدائي انسان جي خبر ئي نه هئيانيزم جو کيس ان ڳالهه جي به ڄاڻ نه هئي، ته قديم انس��ان

حقيقت هيء آهي، ت���ه.ڪه���ڙي ط���رح س���وچيندو هو چڱي ط��رحانهيء ڳاله��ه کي ابت��دائي دور ج��و انس��ان

ڄاڻن��دو ه��و ت��ه م��وت ڪه��ڙي ط��رح طبعي س��ببن جي هڪ روح��اني گڏ جيت��وڻيڪ ه��و ان س��ان.ڪري ٿ��ئي ٿو

۾سبب کي به ان شامل ڪندو هو. هڪ ٻ���ئي فرانسيس���ي مص���نف امائي���ل ڊر خيم

۾ع مذهب تي پنهنجو ڪت��اب ش��ايع ڪي��و جنهن 1912 ۾ هن انهيء ڳالهه تي زور ڏنو، ته مذهب نه هڪ سماجي ۽واقع��و آهي ن��ه ئي انس��ان جي نفس��يات جي پي��داوار. ۾اهو وهم به نٿو ٿي سگهي، ڇاڪاڻ ته ه�ر دور ان ج�و

۽ ان جي ذريعي اخلاق قانون جا وڏا.وجود نظر اچي ٿو ۾ درخيم جي نظ��ر بهوڏا نظ��ام ق��ائم ٿي��ا. ان هون��دي

Page 82: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

82 | اسلام جو عقلي مطالعو

مذهب خود سماج جي پوڄا جو نالو هو جيڪو پر اسرار ۾علامتن جي ويس ظ��اهرٿئي ٿ��و. درخيم پنهنج��و اه��و تصور آسٽريليا جي ڪجهه ق��ديم ق��بيلن ک��ان ورت��و ه��و.

.۾ انهيء چون����ڊ هڪ غلطي لڪ����ل ه����ئيدرخيم جي تنهنڪ��ري ته هو ڪڏهن به آس��ٽريليا ن��ه وي��و هوڇاڪاڻ

پنهنجيجي آڌارهن ٻين ک��ان ورت��ل ن��اقص معلوم��ات اندازو لڳايو، ته سموري دنياپوء۽نظرئي جو بنياد رکيو

جا انسان آسٽريليا جي انهن قديم ق��بيلن مط��ابق عم��ل ۽ ق��ديم ق��بيلا ڪجه��ه وڻن ج��انورن کياهيڪندا هئا.

۽مقدس س�مجهندا هئ�ا انهن ج�و ک�ائڻ وٽن ح�رام ه�و. رخيم انهيء عقي��دي کيدڪجهه هڪجهڙاين جي ڪري

اتر آمريڪا جي ان��ڊين ق��بيلن جي ”ٽ��وٽم“ جي مش��ابهه۽سمجهيو چيو ته هيء وڻ جانور ق��بيلن جي س��ماجي ۽

نش��ان هئ��ا، جن آخرڪ��ار م��ذهب جي ش��ڪلاآدرش ج ٽ�وٽم ج��و اه�و تص�ور واقع�اتيرڳو پ�ر ن��ه .اختيار ڪئي

تاريخي طور تي به اهو، پر ٿي سگهيو نهطور تي ثابت ثابت نه ٿي سگهيو ته ڪو ٽوٽم جو عقي��دو م��ذهب ک��ان

پيداوار آهي.ياڳ ج جيياانهيء کان به وڌيڪ ڪم��زور وض��احت آس��ٽر

۾ع پيش ڪئي،1913نفسيات جي ماهر سگمنڊ فرائڊ Totam)هن پنهنجي ڪت����اب and Taboo) ۾

بحرالڪاهل جي علائقي جي ڪجهه ق��بيلن جي ڪه��اڻي خان��دانء۾لکي آهي، ته ق��ديم زم��اني هڪ ط��اقتور پي

جي س���مورين ع���ورتن کي پنهنجي لاء خ���اص ڪ���ري۽ جڏهن ان ج�اپٽ ج��وان ط��اقتور ٿي��ا، پوءڇڏيندو هو. ۽ پوڙه��و ٿي وي��و، ت��ه هڪ ڏينهن انهن پنهنجيءسندن پي

۾پيء کي قت��ل ڪ��ري وڌو ع��ورتن کي پ��اڻ وره��ائي ۽ وڌيڪ اه��و ت��ه انهن پنهنجي قت��ل ڪي��ل پيء کي.ڇ��ڏيو

کائي ڇڏيو. ان جو مطلب اه��و ٿي��و ت��ه س��ندن پيء ج��و

Page 83: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

مذهب انساني تخليق نه آهي | 83

۽ اندر اچي ويو، جنهن کان ه��و ڊڄن��دا هئاجيروح انهن انکي برت��ر س��مجهندا هئ��ا. اه��ڙي ط��رح انهن پيء جي طاقت جي نشان طور ڪجهه جانور مقرر ڪيا. ان کان

اهي۾پ���وء انهن جش���ن مله���ائڻ ش���روع ڪي���ا، جنهن مختلف ط��ريقن س��ان پنهنجي انهن عقي��دن ج��و اظه��ار

وئي.بڻجيڪندا هئا. اها شيء آهستي آهس��تي م��ذهب پر انهيء عجيب و غريب نظرئي جو ڪو ت��اريخي ثب��وت

کي مٿي بيان ڪي��ل“پيء”محققن کي ملي نه سگهيو. طريقي سان قتل ڪري کائڻ ج��و مث��ال امڪ��اني ط��ور

۽تي صرف آسٽريليا اهو به هڪ دفع��و ملي ٿ��و، جنهن۾ ان ڳاله��ه جين. به تم��ام گهڻ��و غ��ير واض��ح آهجا ثبوت

ن��ه ٿي ملي،ث��ابتيڪاب��ه ت��اريخي، علام��تي ي��ا ڪ��ا ٻي جنهن م�ان ث��ابت ٿ��ئي ت��ه م��ذهب انهيء ط��رح پٽن جي هٿان پيء جي قتل ڪرڻ جي واقعي سان شروع ٿيو. يا ۾هيء ته مذهب سموري ڪائن��ات هڪ ئي جڳه��ه ک��ان ۾ڦهلجڻ شروع ٿيو يا هر ملڪ انهيء خاص ڍن��گ س��ان

شروع ٿيو. مذهب جي آغ��از جي نفس��ياتي ي��ا س��ماجي نظ��رين

ڪجهه مصنفن اها به دع��وي ڪ��ئي آهي،ابتڙجي بلڪل ته قديم ترين مذهبي عقيدو هڪ برتر هستيء جو عقيدو

۽ع ”م��ذهب جي تش��ڪيل“ 1898ه��و. اين��ڊ ريولين��گ ۾ ولهلم اسمٿ ”خدا جي تص��ور جي ابت��دا“ ڪت��اب ش��ايع ۾ڪيا، جن وڏي زور سان انهيء نظ��رئي کي پيش ڪي��و

۽ سفر ڪيا ڪيترن سالن تائين س��موريڊگهاويو. لينگ ٻ��ڌايو ت��ه هڪ خ��دا پوء۽ گڏ ڪندو رهيو ثابتيوندنيا مان

ان،۾جو عقي�دو انته�ائي ابت�دا وارن انس�انن موج�ود هو کي مذهب جي پهرين صورت چئي سگهجي ٿي. ان کان پوء جي محققن ان ڳالهه جو اع��تراف ڪي��و ت��ه ابت��دائي ۾قبيلن هڪ خدا جو تصور بلڪل موجود ه��و، پ��ر گڏوگڏ

Page 84: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

84 | اسلام جو عقلي مطالعو

ملياهو ب��ه لکي��و آهي، ت��ه ٻين ديوت��ائين ج��و عقي��دو پڻ .اهڙي طرح هڪ خدا جو تص��ور ڄڻ ڪي��ترن کي مڃڻٿو

جوهڪ جز آهي. ۾مذهب جي شروعات جي باري گذريل مفروض��ن

۾ تحقي��ق جي غلط ثابت ٿيڻ ڪري ه��اڻي انهيء مي��دان .۽ڪن��دڙ ع��الم محق�ق تم��ام گهڻ��و محت��اط ٿي وي��ا آهن

ه��اڻي جيڪ��ڏهن م��ذهب اي��تروئي پراڻ��و آهي، جي��ترو آڳ��اٽيانس��اني غ��ور وفڪ��ر جي ت��اريخ ت��ه پ��وء اي��ڏي

سان تعل��ق هئڻ ڪ�ري، ظ��اهري ط��ور تي اه�وءماضي ۾ناممڪن ٿي ويو آهي ت�ه ان جي ش�روعات جي ب�اري

ملي س��گهي. روم�اني محق��ق مرڪي�اث�ابتي مڃيلڪ�ا م�ؤرخ م��ذهب ج��ا ۾۾جي لفظن ”موجوده زم�اني االياڊ

اه��و ڄ��اڻن ٿ��ا، ت��ه اه��و ن��اممڪن آهي، ت��ه م��ذهب جيابتدائي شڪل کي معلوم ڪري سگهجي.“

۾ماض��يء م��ذهب جي محققن ج��و خي��ال ه��و، ت��ه جيڪ��ڏهن اه��و ث��ابت ڪ��ري س��گهجي، ت��ه م��ذهب جي

سان ٿي، ته پوء بعد جينشروعات ڪجهه وهمي خيال ترقي يافته م��ذهبي ش��ڪلين کي بي بني��اد ث��ابت ڪ��ري سگهجي ٿو، پر هاڻي انهيء خيال جو علمي لح��اظ ک��ان

م��ذهب کي نفس��ياتي ف��ريب ي��ا.خ��اتمو ٿي چڪ��و آهي ٿيبي تعب��يرسماجي فريب ث��ابت ڪ��رڻ جوخ��واب ب��ه

چڪو آهي. هاڻي ته اهو ذهن ٺهي رهيو آهي، ته م��ذهب ۾ج����يئن اڄ آهي، ان کي ان ش����ڪل س����مجهڻ جي

ان جي ابتدائي صورتن، نه ڪيڪوشش ڪرڻ گهرجيوقت ض��ايعبي فائديکي دريافت ڪرڻ جي ۾ ڪوشش

ڪيو وڃي. مذهبي ارتقا جي ابتدائي شڪل کي ڳولڻ ج��و ذهن ڊارون جي نظ��رئي ک��ان پ��وء جي پي��دا وار آهي. هيء

، ته وحشي ق��بيلا، جيڪي اڄ ب��ه جهنگلنويوفرض ڪيو

Page 85: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

مذهب انساني تخليق نه آهي | 85

۾ رهن ٿا، سي ابتدائي دور جي انسانن جي باقيات آهن۾ مهذب سماج ت��ه؛ انس��ان دور جا ت��رقي يافتهرهندڙ۽

۾پوء انهيء جو اهو مطلب ٿيو، ته وحشي قبيلن جيڪو ۾مذهب جو تصور موج�ود آهي، س�و م�ذهب جي ب�اري

۽ش��روعاتي رجح��انن جي نش��اندهي ڪ��ري ٿ��و مه��ذب ۾سماج جيڪو مذهب آهي، سو وري مذهب جي ت��رقي

۾ تم��ام تڪ��ڙ ق��ائم خي��الاهو پ��ر .يافته شڪل ٻڌائي ٿو ويو، جڏهن ته حقيقت��ون ان جي تردي��د ڪن ٿي��ون.ڪيو

۾مثال طور ڪي اهڙا ابتدائي قبيلا به ملن ٿ��ا، جن هڪ خدا جو عقيدو موجود آهي جڏهن ته ٻڌ مت کي مڃيندڙ

ڪيترا ترقي يافته انسان خدا کي نه ٿا مڃين. ن انهيء مفروضي کي غلطهڪ طرف علم الانسان

ثابت ڪيو آهي ته م�ذهب انس��اني نفس��يات ي��ا انس��اني ،سماج جي پي��داوار آهي، ت��ه وري ٻ��ئي ط��رف س��ائنس

جي ذريعي وڌ ک��ان وڌ اه��ڙي معلوم��ات(يقي��ني علم) جيت��وڻيڪ س��نئون س��ڌوجيڪاسامهون اچي رهي آهي،

هيء ث��ابت ڪ��ري،ن��ه ت��ڏهن ب��ه ڪنهن واس��طي س��ان ۾ ب��اري حقيقت جي۽رهي آهي ته انسان ڪائن��ات جي

اهوئي رايو صحيح آهي، جيڪو مذهب اس��ان کي ٻ��ڌائيرهيو آهي.

اڻ سڌو اعتراف ر هڪ مش����هورکڊاڪ����ٽر س����برا نيم چن����در شي

ع تي هندس����تان1987 م����ئي 31 .سائنس����دان آهي ، ت��ه م��ان هڪ ملح��دائين۾ٽ��ائيمس ان��ٽرويو ڏين��دي چي��

۽انسان آهيان خداجي وج��ود تي يقين ن��ه ٿ��و رک��ان. ان سان گڏوگڏ هن هڪ ٻي ڳالهه به چئي جيڪ��ا اڻ س��ڌي

آهي.برابر خدا جي وجود جي اقرار طرح ۾ڪائنات ڪجه��ه اه��ڙا پهل��و آهن، جيڪي انته��ائي”

،حد تائين انساني سمجهه ک��ان م��ٿي آهن، آئن اس��ٽائن

Page 86: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

86 | اسلام جو عقلي مطالعو

۽ش��روڊنگر ٻين ڪي��ترن فلاس��فرن ج��و چ��وڻ آهي، ت��ه۾فطرت جي باري سڀ کان وڌيڪ سمجهه ن��ه اين��دڙ ۾

ائين۾ اه��ا س��مجهه اين��دڙ آهي. آخرڳالهه هيء آهي ته ۾ آهي ته انساني دماغ، جيڪو ڪائن��ات جي ڀيٽ ڪيئن

جنهن جي۾فلڪياتي وقت جي مقابلي ۽تمام ننڍو آهي ۾ خي��الن اهوزن��دگيء ج��و وقف��و نه��ايت ئي گهٽ آهي،

حقيقت کي سمجهي وٺي ٿو جيڪي پاڻ انس��انيانهيء انهيء سوال ڪپل��ر ک��ان وٺي اڄ.دماغ جي پيداوار آهن

.ت��ائين ڪي��ترن ئي م��اڻهن کي پريش��ان ڪ��ري وڌو آهي رياض��يات هڪ هجي.ٿي ۾رياضياتي گفتگ��و حقيقت ڇو

اهڙي ش��يء آهي، جنهن کي انس��اني دم��اغ ٺ��اهيو آهي، ٿي؟ٿ�ئي ڪ�يئن هم آهنگپوء اها خارجي فطرت س�ان

انهيء ج��و.انهن سوالن ج��و ج��واب اس�ان وٽ ن��ه آهي تنهن ڪ��ري،مطلب اهو نه آهي، ته ڪائنات منظم آهي

ضروري آهي ت��ه ان کي ڪنهن ق��وت منظم ڪي��و آهي، ۾ اسان ڪائنات کي اهڙن اصطلاحن تهپر ائين ڇو آهي

سمجهي سگهون ٿا، جن کي اسان خ��ود پ��اڻ ئي ٺ��اهيوآهي.

سائنسدانن جو هيء تبصرو تمام گهڻ��و عجيب هجڻ آهي ت��ه ڪائن��ات ج��و پڻ سان گڏوگڏ بي حد سبق آموز

۾سمجهه اچڻ ئي سڀ ک��ان وڌيڪ س��مجهه اين��دڙ نه۾معاملو آهي.

سائنسدان جڏهن ڪائنات جو مطالعو ڪري ٿ��و، ت��ه ۽کيس ڪائنات جي اندر انتهائي ڪام��ل درجي ج��و نظم

خيالاهو اڳواٽ ئي هنضبط نظر اچي ٿو، هاڻي جڏهن ج��و ڪ��و ن��اظمنظمآهي، ته هن ۾پنهنجي ذهن ويهاريو

۾ڪ��ري کيس س��مجهه نٿ��و اچي ت��ه ه��ون��ه آهي، تنهن حقيقتناظم کانسواء نظم جي وضاحت ڪ��يئن ڪ��ري.

م��ذڪوره۾ء وجهن��دڙ ڳاله��ه، ح��يرانياهيء آهي ت��ه اه��

Page 87: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

مذهب انساني تخليق نه آهي | 87

ه��اڻي ج��ڏهن م��ذڪوره؛گهڙي��ل خي��ال ج��و ن��تيجو آهي ڪب���و ت���ه پ���وء ح���يرانيء واريدرستمفروض���ي کي

ڪيفيت پاڻمرادو ختم ٿي ويندي. ۾درحقيقت ڪائن��ات جي ب��اري س��ڀ ک��ان وڌيڪ سمجهڻ جي ڳاله��ه اه��ا آهي، ت��ه ان کي س��مجهڻ ڪ��و مشڪل مسئلو نه آهي. ڪائنات هڪ خالق جي خلقي��ل

جڏهن ائين آهي، ته پ��وء ان.۽ هڪ ناظم جو نظام آهي لاء سڀ کان وڌيڪ مناس��ب ڳاله�ه اه�ائي آهي، ت��ه اه�ا

ته جيئن اه��ا هڪ باش��عور حڪيمايندڙ هجي،۾سمجهه جو حڪيما نه ڪارنامو نظر اچي.

Page 88: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

انهن واپسيڏمذهب

ع1966 اپري��ل 18مريڪا جي ٽ��ائيم ميگ��زين جي آ م��ريخ��دا جي خصوصي مضمون جو عن��وان ه��و، ”ڇ��ا

س��ال پهري��ائين جي ڳاله��ه آهي،20چڪ��و آهي“ هي ۽هاڻي ته مغربي دنيا اهڙي قسم جا مض��مون ڪت��اب ۾ لڳاتار شايع ٿي رهيا آهن، جن جو عنوان ان جي بلڪ��ل

هوندو آهي، مث��ال ط��ور م��اهوار ”اس��پان“ ڊس��مبرابتڙ نجنه رپ��ورٽ ش��ايع ٿي آهي. تفص��يلي۾ع هڪ 1984

جي شهه سرخي هيء آهي، ”مذهب ڏانهن واپسي“.۾مريڪ��ا ٻين مغ��ربي ملڪن آرٽ مطابق وانهيء رپ ۽

مختصر وقفي کان پوء م��ذهب ن��ئين س��ر زن��ده ٿي رهي��و ۾آهي. ڪاليجن دينيات جا ڪلاس جيڪي پهري��ائين خ��الي ۽هوندا هئا سي هاڻ شاگردن س��ان ڀري��ل رهن ٿ��ا. چ��رچ

ڪافي تعداد۾( وڃڻ وارن جووخانتسينيگاگ )يهودي عباد ۾ مذهبي ادب جي پڙهن��دڙن غ��ير معم��ولي.وڌي ويوآهي

۾ م���ذهب جي ن���الي تي وڏي تع���داد ۽ اض���افو ٿي���و آهي بق���ول ڪنهن.ڪانفرنس���ون منعق���د ٿي رهي���ون آهن

حيرت انگيزو۾پروفيسر جي، ته هتي مذهب دلچسپي ج آهي.ٿيو اڀار

۾ع ”س��يڪيولر ش��هر“1965هڪ مغ��ربي دانش��ور ۾ن��الي ڪت��اب لکي��و ه��و، ت��ه م��اڻهن مق��دس ش��ين ۾

دلچس��پي وٺڻ ڇ��ڏي ڏني آهي، ه��اڻي ه��و پنهنجي ٻ��ئي ڄاڻائي ٿو، ته مذهب۾ ۾ڪتاب ”سيڪيولر دنيا مذهب“

Page 89: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

مذهب ڏانهن واپسي | 89

۾ م��اڻهن جي دلچس��پي ن��ئين س��ر بح��ال ٿي وئي آهي، دانشور طبقي جنهن ڪافي عرصي کان شڪ جي بني��اد تي مذهب کي نظر انداز ڪري ڇ��ڏيو ه��و، س��و م��ذهب

جي طرف ٻيهر ڏسي رهيو آهي. صديء جي آخر کانهين 18ل بل لکيو آهي، ته يڊين

ص��ديء جي اڌ ت��ائين تقريب��ا ه��ر ت��رقي پس��ند19وٺي ۾مفڪر جو اهو خيال هو ته م��ذهب ويهين ص��ديء ختم ٿي وين��دو. هيء خي��ال عق��ل جي ط��اقت جي بني��اد تي

هن نظ��رئي مط��ابق انس��ان پنهنجي.قائم ڪيو وي��و هو ۽دماغ سان پنهنجا مسئلا حل ڪري وٺندو ان ک��ان پ��وء

س��گهيو. ٿينه پ��ر ائين،مذهب پاڻمرادو ختم ٿي وين��دو اس��ان ٽيڪن��الوجي جي ذريعي فط��رت جي مٿ��ان غ��ير معمولي طاقت حاصل ڪري ق��درتي ش��ين کي پنهنجي

ڪري ڇڏيو آهي پر ان جي ب�اوجود ويهين ص��دي تهتابع غالبا انساني تاريخ جي سڀ ک��ان وڏي خوفن��اڪ ص��دي

آهي. خ�دا ناڪ�ام ٿي وي�اس�يڪيولرجيئن ت�ه انس�ان ج�ا

آهن، انڪري هو روايتي م��ذهبي خ��دا جي ط��رف س��ڀ کان وڌيڪ ڏسڻ لڳو آهي. هڪ پروفيسر چواڻي مذهبي

مذهب. سان ٻيهر اڀري رهي آهيهاڪاري سگههسوچ ڏانهن هيء واپسي دراصل فط�رت جي ط�رف واپس�ي

يع��ني انهيء خ��دا جي ط��رف واپس��ي آهي، جنهن؛آهي اه��ا.۾ج��و احس��اس انس��ان جي فط��رت ش��امل آهي

واپسي ان خدا جي طرف نه آهي، جنهن جي نمائن�دگي۾انسان پنهنجي موروثي مذهب ڏسي رهيو آهي.

چي��ووٽز اسڪول جو پروفيس��ر آلن ڊرشو لاهارورڊ وڏي عجيب ش��يء آهي، ج��و منهنج��و نس��لءت��ه هي

مذهب جي طرف واپس اچي. اسان جو تعلق ان نس��ل ۽ جي آزادي ڇ��وٽ ملي��لقسمس�ان آهي، جنهن کي هر

Page 90: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

90 | اسلام جو عقلي مطالعو

ت��ه انهيء ٿيو ج��و تجرب��و ه، پر اس��ان کي ان ڳاله��هئي اه�و بي بني��اد هجڻ ج��و.آزاديء جي ڪابه پ��اڙ ن�ه آهي

احساس ئي آهي جيڪو اڪثر دانشورن کي ٻيهر مذهب جي ط��رف وٺي آي��و آهي. هڪ ٻ��ئي پروفيس��ر مس��ٽر

جو چوڻ آهي، ته مان اهو نه ٿو چ��ئي س��گهان،سڪول ۾ عقيدو رکان ٿو. مان روحانيت جي ڳ��ولا ۾ته مان خدا

خ���اص م���ذهب کي مڃڻ وارون���ه ڪي ڪنهنآهي���ان، آهيان.

،اچن ٿا لمح��ا ب��ه ا۾منهنجي زن��دگيء ڪجه��ه اهڙ وند۽هيان خدا کي پڪ��ارڻ لڳ پوندو آ مان رڪجيجڏهن ت��ه اه��و خ��دا جيڪڏهن توهان مون کان پڇ��و، . پرآهيان

۾ڪهڙو آهي ان جي صورت ڪهڙي آهي ته مان ٻ��ڏتر ۽ اهو چئي س�گهندس ت��ه م�ان ذه�ني۽پئجي ويندس رڳو

انتشار جو شڪار ٿي ويو آهي��ان، جيت��وڻيڪ م��ان ن��ه ٿ��و چاهيان، ته ذهني انتش�ار منهنجي س�موري زن�دگيء تي

.ڇائنجي وڃيپوري طرح :تبصرو

آ'هي، س��ا خ��ود مس��لمانن ۾ ب��ه ہ8 صورتحال جيڪا غ��ير مس��لم ق��ومن ۾ پي��د' ٿي هيآ'هي. موجوده زم��اني ۾ مس�لمانن جي 'ن�در ب�ه دين ڏ'نهن متوج�ه ٿيڻ ج�و رجح�ان پيد' ٿي

آ'هي. ہ8 رجحان جو تعلق ڪنهن �قت جي مفڪ��ر ي�ا ڪنهن پرنئين 'ند'ز ۾ پيد' ٿيو 'نهيآ'هي، بلڪه آ'هي. 'ه��وئيزم��اني'لله �'ري بزرگ جي ڪري نه جي ح��التن ج��و لازمي ن��تيجو

آ'هي. مس��لمان، هن��د�، آ'هي، ج��و 'ه��و رجح��ان ه��ر ق��و� ۾ يڪس��ان ط��ور تي پي��د' ٿي��و س��بب ہ8 کي ڏسي سگهجي ٿو، ہ8 تبديلي سک، عيسائي، يهودي ۽ ٻڌ مت �غيره سمورن ۾ 'نهي

آ'هي.' ن ۾ ڪنهن هڪ مذهب يا ٻئي مذهب جو ڪوبه فرق نه آ'هي، جيڪ��ا کيس هن ن��ئين ص��ورتحال ج��و س��بب مغ��ربي 'نس��ان جي 'ه��ا مايوس��ي

۽ ويهين صدي عقليت .۾ء پيش اچي رهي آهيموجوده صدي جدي��د انس��ان کي يقين ٿي؛س��ائنس جي ص��دي ه��ئي

اه��ووس��يلي۽چڪو هو، ت��ه ه��و پنهنجي عق��ل س��ائنس س��ڀ ڪجه��ه حاص��ل ڪ��ري وٺن��دو، جنهن جي امي��د

Page 91: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

مذهب ڏانهن واپسي | 91

پهريائين مذهب مان ڪئي ويندي هئي، پر ان جون اهي عقليتانس��ان جيامي��دون پوري��ون ن��ه ٿي س��گهيون.

۽ س��ائنس ايٽميکيس رڳو بي يقي��ني ت��ائين ئي پهچ��ايو جيئنڦرڻ لڳي.جنگ جا ڪارا ڪڪر کڻي سندس مٿان

انهيء ه��و.ته انسان جو سيڪيولر خدا ناڪام ٿي چڪو ڪري انسانن روايتي خدا جي طرف وڌيڪ توجهه سان

.ڏسڻ شروع ڪيو اهڙي طرح موجوده صورتحال اسان لاء هڪ نئ��ون

(اس��لام) خ��دا جي محف��وظ دين اندروازو کولي��و آهي. پي��دامواف��ق م��احول نئ��ون ۽جي تبليغ اشاعت ج��و هڪ

۾ اڄ جو انسان خدا مذهب جي تلاش .ڪيو آهي نڪتل۽ فط��رت جي زور تي ٿي رهي��و آهي.س��ڄو اهو پرآهي.

ته موجوده تحريف ٿيل مذهب انسان جي تلاشڇاڪاڻ ي س��گهن. هن وقت انجج��و حقيقي ج��واب ن��ه ٿ��ا بڻ

ڳاله��ه جي س��خت ض��رورت آهي، ت��ه کين يقين ڏي��اريو وڃي ت��ه جنهن م��ذهب جي توه��ان کي تلاش آهي تنهن صلى الله عليه وسلمج��و حقيقي ج��واب محم��د ج��و پيش ڪي��ل دين اسلام ئي آهي. درحقيقت م��ذهب اس��لام انهيء بني��ادي

آهي جنهنايڊيشنسچائي جو غير تحري��ف ٿي��ل آخ��ري ۾ ڪيل م��روج م��ذهبن ناڪ��اميء جيڦيرڦارکي انسان

۾حالت تلاش ڪري رهيو آهي. و ڪجي ٿو، ته ائينزيدنيا جي موجوده حالتن جو تج

معلوم ٿئي ٿو، ت��ه خ��دا انس��انن کي پنهنجي رحمت جي ه��و انس��انن کي مجب��ور.دروازي تي آڻي بيه��اريو آهي

۾ حقي دين داخل ڪ��رڻ چ��اهي ٿ��و. حقيقتنڪري کي هيء آهي، ت��ه آس��مان ک��ان انس��انن لاء ه��دايت اچي

اسان ح��ق ته آهيجو ڪمچڪي آهي. هاڻي اهو اسان کي حق جي طالبن تائين پهچايون.

Page 92: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

ڏانهنسائنس توحيد

۾علم طبيعات ني��وٽن ک�ان پ��وء ائين س�مجهيو پ�ئي ويو، ته چئن قسمن جا ق��انون ي��ا ط��اقتون آهن، جيڪي ۾ڪائنات پيش ايندڙ مختلف واقعن کي ڪنٽرول ڪ��ري

_3_ برقي مقناطيس��ي ق��وت 2_قوت ثقل 1 : آهنارهي_ ڪمزور نيوڪليئر قوت.4ڪليئر قوت وطاقتور ني

ڪشش جو قانون هڪ ڪه��اڻيء مط��ابق ني��وٽن ان وقت معلوم ڪيو، جڏهن ان صوف جي وڻ مان ص��وف ۽کي هيٺ ڪرندي ڏٺ��و. ص��وف م��ٿي ڇ��و ن��ه وي��و هيٺ

انهيء س��وال کيس ان ج��واب ت��ائين،زمين تي ڇ��و آيو۾پهچايو، ته زمين اهڙي طرح ٻين س��مورن س��يارن ۽ ۾

۾ڇڪ ڪشش جي قوت جو عمل دخل آهي. بع��د آئن ۽ ۾اسٽائن هن نظريي ڪجهه فني سڌارا آندا. ان هوندي ۾به اصلي نظريو اڄ ب��ه س��ائنس جي دني��ا فط��رت جي

وڃي ٿ��و.قب��ول ڪيوهڪ مڃي��ل حقيقت جي ط��ور تي مقناطيس��ي ق��انون ج��و تجرب��و پهري��ون ڀ��يرو فري��ڊي

۽ ان ڏيک����اريو ت����ه بجليء جي ق����وت .ڪيو۾ع 1821 مقناطيس جي ق��وت هڪ ٻ��ئي س��ان گه��رو تعل��ق رکن

، ت��هجي حرڪت کي جيڪڏهن گڏ ڪ۽ٿيون. مقناطيس ۽بجلي پيدا ٿي وڃي ٿي، جيڪ��ڏهن مقن��اطيس بجليء ۽۾جي لهر کي گڏ ڪبو ته حرڪت وجود اچي وڃي ٿي.

ابتدائي پنجاهه س��الن ت��ائين س��مورن طبعي واقعن لاء مٿي��ان بي��ان ڪي��ل ٻ��ئي اص��ول ڪ��افيوضاحتجي

Page 93: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

سائنس توحيد ڏانهن | 93

۾س��مجهيا پ��ئي وي��ا، پ��ر موج��وده ص��ديء جي ش��روع ۾ معلومات اضافوبابتجڏهن ايٽم جي اندروني ڍانچي

موج��ود۽ٿيو اهو به معلوم ٿيو ته ايٽم کان به ننڍڙا ذرڙا طبعي نظرينتهآهن جيڪي ايٽم جي اندر ڪم ڪن ٿا،

۾ تبديلي شروع ٿي وئي. هت��ان ک��ان ط��اقتور نيوڪلي��ئر ۽سگهه ڪمزور نيوڪليئر سگهه جي نظرين جنم ورت��و. ايٽم جو اندروني مرڪ��ز )ني��وڪليس( اليڪ��ٽرانن س��ان

ريل آهي، جيڪي پروٽان نالي ذرڙن کان تم��ام گهڻ��ويگه ۽ننڍڙا هلڪا ٿيندا آهن، پر ان جو مطالعو ٻڌائي ٿ��و، ت��ه هر اليڪٽران اي��تري ط��اقت رکي ٿ��و، جي��تري هڪ ڳ��رو

ٻئي هڪ ٻئي جو ض��د اهيپروٽان طاقت رکي ٿو، البت ۽ اليڪٽران ڪاٽو برقي چارج ٿئي ٿ��و پروٽ��ان واڌو.آهن

برقي چ��ارج. اليڪ��ٽران ايٽم جي ٻ��اهرين ط��رف اه��ڙي ۽ط��رح گ��ردش ڪن ٿ��ا، ج��و انهن جي ايٽم جي مرڪ��ز

۽ وڏو فاصلو رهي ٿو پر ڪاٽو چارج ۾ نيوڪليس جي وچ ٿين ٿا، انهيء بنياد تي ايٽمهڪ جيترا۾واڌو چارج ٻنهي

ه��اڻي.۽ کان نيوٽرل ق��ائم رهي ٿولحاظخود مجموعي مرڪ��ز ب��ذات خ��ود ق��ائم ائٽم جوسوال ٿو پيدا ٿئي، ته

۽ اليڪٽران پروٽان الڳ الڳ ٿي پکڙجي ڇو؟ڇو ٿو رهي علم طبعي جيجي وض��احتن��ه ٿ��ا وڃن؟ ق��ائم رهڻ

۽ پروٽ��ان ني��وٽران تهآهيئي وئي ۾روش��نيء هيء ٻ��ڌا جي ويجهو هڪ نئين قس��م جي ط��اقتور ڪش��ش واري

هيء ق��وت هڪ قس��م جي.ق��وت موج��ود هون��دي آهي (masons) نذرڙن م���ان نڪ���ري ٿي، جن کي ميس���

ن ج��ا ذرڙا بني��اديا۽ پروٽ��ان ني��وٽر جيچئجي ٿ��و، ايٽم س��مجهيا وين��دا آهن.واراط��ور تي هڪ جي��تري ق��وت

۽مقن��اطيس جي ٻن ٽڪ��رن کي کڻ��و ٻنهي کي س��اڳين ۽ کي ات��ر س��ان ڏکڻ کي ڏکڻپاسي يع��ني ات��ر پاسن س��ان ملاي��و ت��ه اهي هڪ ٻ��ئي کي پ��ري ڌڪين��دا.پاسي

Page 94: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

94 | اسلام جو عقلي مطالعو

کي۽ طبعي اصول مط��ابق پروٽ��ان ني��وٽرانعامانهيء هڪٻئي کان پري ڀڄڻ گهرجن، پ��ر ائين ٿ��ئي ڪون��ه ٿ��و،

۽ پروٽان نيوٽران هر لمحي بدلجندا رهن ٿ��ا تهڇاڪاڻ ۽ ۾“ جي ش�ڪل ق�وت خ�ارجنان ب�دلجڻ دوران ”ميس�

ط��اقتوراهائي۾ڪن ٿا؛ جيڪا انهن کي پاڻ جوڙي ٿي. نيوڪليئر قوت آهي. اهڙي طرح سائنسدانن اهو به ڏٺو

اها( اوچتو ٽٽي پون ٿا،ن۽ته ايٽم جا ذرڙا )نيوٽران ميس ۾ص��ورتحال ري��ڊيم پيش اچي ٿي. ايٽم جي ذرڙن ج��و

علم طبعي جي مڃي��ل تعلي��ل،انهيء ط��رح اوچت��و ٽٽڻ ڇاڪاڻ ته اڳواٽ اهو نه ٿ��و.جي اصول جي خلاف آهي

ٻ��ڌائي س��گهجي، ت��ه ايٽم جي ذرڙن م��ان ڪه��ڙو ذرڙو پهريائين ٽٽن�دو. اه�و س�ڀڪجهه اتف�اقي مڃي��و وڃي ٿ��و.

لاء جيڪ��ا پراس��رار ط��اقتوض��احت جي مظهرانهيء ، ان جو ن�الو ڪم�زور نيوڪلي�ئروئي۾ايٽم فرض ڪئي

سائنسدان انهيء ڳالهه تي يقين رکن��دا آي��ا.طاقت آهي۾آهن ته ڪائن��ات ظ��اهر ٿين��دڙ واقعن اهي م��ذڪوره ۾

پ��ر س��ائنس، ڪم ڪ��ري رهي��ون آهن ئيچ��ار قوت��ون پنهنجي فطرت جي لحاظ کان هميشه وحدت جي ڳ��ولا

ڪائنات جي سائنسي مطالعي مان پتو پوي.۾ رهي ٿي مت��وازن هلي رهي آهي.انته��ائي ٿو ته سموري ڪائنات

اش��ارو ڪ�ريڏانهناها حيرت انگيز موافقت ان ڳاله��ه ٿي، ته ضرور ڪ��و هڪ ق��انون آهي، جنهن ج��و فط��رت ۾جي هن سموري نظام عمل دخل آهي. ان ڪري علم

Unified) طبعي مس��تقل ط��ور تي هڪ متف��ق اص��ولtheory) سائنس هر وقت ان جدوجهد.۾ آهيڳولا جي

۾ آهي ته ه��و فط��رت جي ق��انونن ڪمي آڻين��ديلڳل۾ جيڪوي، رڪ��و اه��ڙو فط��رتي اص��ول ڳ��ولهي هٿ ڪ��

جي وضاحت ڪندڙ هجي.فطرت جي سمورن واقعن يعنيآئن اسٽائن مٿين اصولن مان پهرين ٻن قانونن

Page 95: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

سائنس توحيد ڏانهن | 95

۾ پاڻ ملائڻ واري عم��لکي ،۽ڪشش برقي مقناطيس۾ ڪ��ئي ان هن شجي ڪوش�� س��الن ک��ان وڌيڪ٢٥۽

ڪامي��اب ن��ه ٿي۾ ه�و ان ڪ�ئي پرت�ائين محنت عرصي سگهيو. چيو وڃي ٿو، ت�ه هن پنهنجي م�وت ک�ان ڪجه�ه ڏينهن پهريائين پنهنجي پٽ کي چيو ه�و، ت�ه ڪ�اش م�ان ۾علم رياضيء اڃا وڌيڪ ڄاڻ رکان ها؛ ت��ه هون��د انهيء

۽ ڊاڪ��ٽر عبدالس��لام ٻن.مسئلي کي حل ڪري وٺ��ان ها ع1979 کي ۽ )گلاس��گو وين ب��رگ(مريڪي سائنسداننآ

۾ علم طبعي گڏيل نوبل انعام مليو، سو کين انهيء به۾ قس��م جي تحقي��ق تي ڏن��و وي��و. انهن م��ٿي ذڪ��ر ڪي��ل

۽ط���اقتور ڪم���زور)فط��ري ق���انونن م��ان آخ���ري ٻن گ��ڏ۾ کي هڪ اڪيلي رياضياتي اسڪيم (نيوڪليئر قوتن

اصلقانون. ان جي ذريعي انهن ثابت ڪيو، ته ٻئي ڪيو طرح انهن چئن قوتن کي گهٽائيهڙيءئي آهن، ا ۾ هڪ

انهيء نظ��رئي ج��و ن��الو جي_ايس_ڊبلي��و۽ ٽن تي آن��دوG.S.W)نظري��و theory)رکي��و وي��و. انهيء س��موري ج��و س��هرو ڊاڪ��ٽر عبدالس��لام جي س��ر ڏانهندري��افت

وڃي ٿو. پر کيس اهو انعام اڪيلي سر ن��ه ملڻ دراص��ل انهيء ذهني پس مان�دگيء جي قيمت ه�ئي، ت�ه هن ج�و ۽تعلق پاڪستان سان هو اتي انهيء قس��م ج��و تحقيقي ۾سازوسامان موجود نه آهي. ڇاڪاڻ ت�ه دني�ا جي نظ�ر

۾اهڙي قس��م جي تحقي��ق اه��ڙن ادارن ٿي س��گهي ٿي، انته���ائي،۾جن وٽ اربن ک���ربن جي ان���گ پئس���و هجي

۽قيم���تي مش���ينون هجن، ظ���اهر آهي، ت���ه اه���ڙا ادارا۾مريڪا، جاپان يا مغربي يورپ آهن.آ

سائنس جيتوڻيڪ پنهنج��و پ��اڻ کي ”ڇ��ا آهي“ واري آهي“ واري س��والو ”ڇ۽سوال تائين محدود رکيو آهي

ان هوندي به اها.تائين وڃڻ جي ڪوشش نه ٿي ڪري هڪ حقيقت آهي، ت��ه س��ائنس جيڪ��ا دني��ا ڳ��ولي ل��ڌي

Page 96: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

96 | اسلام جو عقلي مطالعو

۽ ح��يرت انگ��يز آهي، ج��و ان کيڏکيآهي، سا ايترو ته ڄاڻڻ کان پوء ڪوبه ماڻهو”ڇ��و آهي“ واري س��وال پڇڻ

_79 ميڪس��يويل ).ک��ان س��واء رهي ن��ه ٿ��و س��گهي ي ش���خص آهي، جنهن ب���رقي مقناطيس���اهوع( 1831 ۾ جي ق��انونن کي علم رياض��يء جي مس��اواتن تعامل

نه��ايت ڪامي��ابيء س��ان بي��ان ڪي��و. انس��ان ک��ان ٻ��اهر ۾ ان ڪم ڪن��دڙ، نظ��ام آهي مس��تقلفطرت جو جيڪو

۽هڪ ق��انون اص��ول ج���و انس��اني ذهن س��ان بناي��ل ۾رياضياتي مساواتن اه��ڙي عم��دي نم��وني س��ان پ��ورو لهڻ، ايترو ته عجيب هو، جو ان کي ڏسي بولٽزمن جي زبان مان هي لفظ بي اختيار نڪري ويا، ت��ه ”اه��و خ��دا

ڪير هو، جنهن اهي نشانيون لکيون آهن!“

Page 97: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

تصديق جي يعاتبطبيعات مان مابعد الط

آ'هي، جنهن ج���و ن���الولنڊن مان هڪ انس��ائيڪلوپيڊيا ش���ايع ٿي ہ8 .“جي لغت”جهالت آ'هي، ۾ سٺ مشهور سائنسد'نن مختلف علمي ش��عبنلغت 'نهي

آ'هي ته 'نسان ڪهڙين شين جي ب��اري ۾ 'ڃ��ا ت��ائين 'ڻ ڄ��اڻ ء8 ٻڌ'يو جو جائز� �ٺڻ کان پو آ'هي. ه���تي 'نهن م���ان ڏهن مختل���ف سائنس���د'نن جي بي���انن کي نق���ل ڪجي ٿ���و، 'نهن

آ'هي، ت��ه س��ندن ش��عبي ٻ��ڌ'يوسائنس��د'نن پنهنجي تحقيقي ش��عبن جي ب��اري ۾ سڀجي آ'هي.تلکان �ڏي 'ڪيلي 'ڻ ڄا حقيقت ڪهڙي

ڪائنات ايتري يڪسان ڇو آهي:- 1آ'هي. ه�و آ'ئن رڪسبرگ ڪوئين ميري ڪاليج لنڊن ۾ تجزياتي رياض�ي ج�و پر�فيس�ر آ'هي. زمين تي جيڪي طبيعاتي قانون چوي ٿو ته ڪائنات حير'ن ڪن حد تائين يڪسان

آ'هن اx ڪنهن 'ليڪ��ٽر'ن جي'گن س��ي متعين ڪي��ل ،دريافت ڪيا �يا آ'هن. مثل تي مش��تمل اا مق��د'ر پر�ٽ��ان جي م��اديتناسب مق��د'ر جومادي ۾ هڪڀيٽ جي 1840 جيڪ��و تقريب��

آ'هي، ڇ�ا هڪ خ�الق مس�تقل ط�ورهنڌٿئي ٿو 'هوئي تناسب هر ۽ هر �قت ملي ٿ�و. 'ئين ڇ�و ء8 'نهن 'نگنتي 'نهن آ'هي؟ ڇا ڪائنات جي �جود لا جي'نگن جو 'نتخاب ڪري ڇڏيو

آ'هي. آ'هي جيڪو 'سان کي نظر 'چي رهيو مقد'ر جو 'هوئي تناسب ضر�ري

: زڊ ذرڙو آهيڪو ڇا- 2�xآ'هي،ت��ه 'ين��دڙ ڏهن پر�فيسرعبد'لسل نظري طبيعات، 'مپريل ڪاليج لنڊن جو چوڻ

ڪرڻو پون��د�، ت��ه 'نثابت يا 'هو مڃڻو پوند� ذرڙي جو �جود يا ته زڊسالن تائين 'سان کي نظ��رئيه جيڪڏهن 'ن جو �ج��ود ث��ابت ٿي �ي��و، ج��يئن موج��ودڪونهي.جو ڪو به �جود

آ'هي، ته ء8جي پيشن گوئي قوت��ون، جن ج��و 'س��ان کيي ڪائنات جون چ��ار فطر 'ن کانپوآ'هي؛ تن م��ان ٻن ط��اقتن ج��و هڪ هجڻ ث��ابت ٿي پون��د�، ) آ'هن: چ��ار قوت��ون'هيعلم هي

Page 98: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

98 | اسلام جو عقلي مطالعو

ر قوت جيڪا 'يٽم جي نيوڪليس کي پ��اڻيئڪشش، برقي مقناطيسيت، طاقتور نيوڪل سان ڳنڍي رکي ٿي ۽ ڪمز�ر نيوڪليئر قوت جيڪ��ا ري��ڊيائي له��رن س��ان تعل��ق رکي ٿي( پر�فيس���ر عبد'لس���ل�x ۽ ٻين سائنس���د'نن �يجه���ڙ'ئي ۾ ڪم���ز�ر نيوڪلي���ئر ق���وت ۽ ب���رقي

آ'هييمقناطيس�� ذرڙيزڊ .ت کي هڪ ث��ابت ڪ��رڻ ۾ ڪجه��ه ڪامي��ابي حاص��ل ڪ��ئي جي دريافت سان 'ن ڏس ۾ هڪ مضبوط تجرباتي تائيد حاصل ٿيندي.

ڊي _ اين _ اي کان پهريائين ڇا هو:- 3ہ8 جو آ'هيليڪچررڊ'ڪٽر گر'هم ڪيرنس 'سمٿ گلxسڪو يونيورسٽي ۾ ڪيمسٽري .

آ'هي، ت��ه 'س��ان هڪ نئ��ون س��ندس ء8 ض��ر�ري آ'هي ت��ه 'س��ان لا م��اد� دري��افتجي��نيٽڪ چ��وڻ ڊي _ 'ين _'ي ج��و ٻٽ��و)ڪري��ون، جيڪ��و ڊي _ 'ين _'ي ک��ان بلڪ��ل مختل��ف هجي.

(ن دريافت ڪيو هوٽس ڪريڪ ۽ جيمس �'س� ۾ فر'نس1953 ڍ'نچو ڪيمبرج ۾ پيچد'ر �. ٿيي پي���م���ون کي يقين ن���ه ٿ���و 'چي، ت���ه ڊي _ 'ين _'ي 'بت���د'ئي زمين تي ٺهي س���گه

ہ8 سان شر�� ٿي هجي ۽ ڊي _ 'ين _'ي جي 'رتقا بع��د سگهي ٿو ته زندگي ڪنهن ٻي شي۾ ٿي هجي.

۽جين ڪهڙي طرح متحرڪ غير متحرڪ ٿين-� 4ٿا:

آ'رگنائيزيشن هايسر جان ڪ ڊلبرگ جو چيئر مينئنڊريو يورپين ماليڪيولر بائلxجي ب��ابتهن'ن” .ٻڌ'ئي ٿو، ته جين ڪهڙي طرح بيڪٽريا ۾ متح��رڪ ۽ غ��ير متح��رڪ ٿين ٿا

آ'هي. پ�ر حي��و'نن ۾ 'ه�و �'قع�و ڪ�يئن ٿ�ئي ٿ�و، 'ن ب�ابت�ڏن'س�ان کي ٿ�وري گه�ڻي ڄ�اڻ آ'هي آ'هي، ت��ه.'سان کي ڪابه ڄاڻ نه )جين جي متحرڪ ۽ غير متحرڪ هئڻ ڪ��ري 'ئين

هڪ جسم جا گهرڙ' جيڪي سڀ جو سڀ هڪ قسم جي جين تي مشتمل ٿين ٿا، سي ٺهي پونجا ترڪيبي جز'ن ۽ کل �غيره �مختلف قسم جا عمل ڪن ٿا، جنهن سان رڳ

ٿا(.

اسان جي اندر محفوظ نظام ڇو آهي:- 5 'ه�وئي 'س��ان جي . ک��ان بچ��ائي ٿو�چڙندڙ بيمارينجسم جو دفاعي نظا� 'سان کي

آ'هي'ندر 'ڊن�بر' پر.� مشڪل بن��ائي ڇ��ڏي ٿ�� ۽ عضون جي پيوندڪاري'لرجي جو سبب آ'هي، ت��ه ء8”يونيورسٽي جي ڊ'ڪٽر ميڪلم جو چوڻ س��ڀ ک��ان �ڌيڪ دلچس�پ س��و'ل هي

ء8 'ڃ��ا ب��ه هي تهآ'هي، ته 'هو دفاعي نظا� ڪيئن ڪم ڪري ٿو؛ بلڪه 'ن ج��و �ج��ود ڇ��ا لاء8 بنا ڪرنگهي �'ر' جانور به ته؟آ'هي ہ8 کانسو' 'ب��تڙ پنهنجي زندگي گذ'رين ٿا. 'ن جي 'نهي

Page 99: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

طبيعات مان بعد الطبيعات جي تصديق | 99

آ'هي. ء8 سرش��تو ناقاب��ل يقين ح��د ت��ائين پيچي��ده نم��وني ش��امل ڪ��رنگهي �'رن حي��و'نن ۾ هيہ8 نظا� جي آ'هي، ته 'نهي ہ8 خيال کي مقبوليت حاصل ٿي رهي گذريل ڏهن سالن کان 'نهي

ہ8 ڪري هئي جو جيڪي ننڍيون ننڍيون تب��ديليونجي سطح تي گهرڙي جيوضر�رت 'نهي پر 'ڃا ت��ائين 'ن ڏس ۾لڳائي سگهجيسرطان جو سبب بڻجي سگهن ٿيون، تن جو پتو

ہ8 جي تائيد نظر نه ٿيون 'چن.ڪنديڪيل کوجنائون 'نهي

:ريون ڪيئن ڪماپارتقا جي - اسان 6آ'هي. س�ندس خي�الڊجان ميز سمٿ سيسڪس يونيورسٽي ۾ حياتيات جو پر�فيس�ر

آ'هي هن نظ��رئي ج��ا ٽي.آ'هي ته 'رتقا جو نظريو هڪ ح��ل ن��ه ٿين��دڙ 'ن��در�ني مس��ئلي ۾ ڦاٿ��ل آ'هن ہ8 ج��و ) تب��ديلي_�� 1 ؛حقيقي ج��ز' ب��اقيجوف��رق ) چونڊ_�� 2 ( ٿيڻظ��اهرجين ۾ تب��ديلي

._ نقل مڪاني يعني جڳهه جي تبديلي3 قسمن جي زرخيزي(ڻ يا مختلفهرہ8 نظريي مان معل�و� ٿ�ئي ٿ��و، ت��ه 'نهن ج�زن م�ان ه�ر هڪ ج�ز� 'ڪ�ثر ح��التن ۾ 'نهي

'رتقا جي عمل تي گهر' 'ثر �جهي س��گهيحد تائين، هيٺين سطح تيپيمائش ۾ نه 'يندڙ آ'هي،بابتٿو. 'هڙي طرح 'سان 'نهن ٽنهي طريقن جي ڄاڻ رکون ٿا، جن 'س��ان کي يقين

آ'هي، جيڪ��وجو تعين ڪن ٿا عمل ي 'رتقا ج 'هيته . ٻيو �ري 'سان �ٽ رياضياتي نظري�و يج سطحن تي پنهنجو 'ثر ڏيک��ارين ٿ��ا، جن ين'سان کي ٻڌ'ئي ٿو، ته 'هي ٽئي طريقا 'هڙ

آ'هي، ج���يئن 'س���ان �ٽ ب���رقي. جي 'مي���د ن���ه ٿ���ا رک���ون'ڻ س���ڌي م���اپ'س���ان 'ه���و 'ئين ، پ�ر 'س�ان �ٽ ن�ه ب�رقي له�رن کي م�اپڻ ج�و ڪ�و ذريع�وت�ه هجيت جو نظريو يمقناطيس

.ئي هجي�ري مقناطيسي قوت کي ماپڻ جو ڪو '�ز'ر ئي ۽ نه هجي

:- تنتي سرشتو ڪيئن ٺهي ٿو7آ'هي، ت��ه حياتي��اتي( جو�ٽ ڪيلي فورنيايسالڪ 'نسٽيٽ) ،ريڪڪس سفر'ن چوڻ

آ'هي، ته هڪ جان�د'ر ۾ ء8 سو'ل ہ8 ۾ شايد سڀ کان �ڏ� علمي چئلينج هي تن�تي سرش�توترقي 'س��پري هڪ تج��ربي ذريعير ڪجه��ه س��ال پهري��ائين ر'ج��.ڪه��ڙي ط��رح �ج��ود ۾ 'چي ٿو

ڏيکاريو هو، ته جيڪڏهن هڪ درياهي ڪرڙي جي 'ک 'هڙي طرح ڪڍي �ڃي، جو 'ن جيہ8 'ک کي ٻيه��ر 'لٽ��و ڪ��ريٽٽي پوي 'ک کان دماغ تائين تنتنظر �'ري ء8 'نهي ، 'ن کان پو

'ک جي پردي کان ٻيه�ر ش��ر�� ٿي دم��اغ جي ط��رف �ڌڻتنت لڳايو �ڃي، ته نظر �'ري بهہ8 'ک س�ان ڏس�ڻ ء8 ج�انور 'نهي ءجڙي �يندي. ڪجهه عرصي کان پ�و لڳندي ۽ ٻيهر 'ن سان

ء'ل�ٽي نظ�ر 'ين�دي ڇاڪ�اڻ ت�ه 'ک کي 'لٽ�و ڪ�ري لڳ�ايو �يو ء8 . هولڳند�، پر 'ن کي هر شيء8 نئ��ون ڳان��ڍ'پو بلڪ��ل درس��ت ه��و، ء8 'ن جيٻين لفظن ۾ هي ت��ه 'ک جي 'ل��ٽي هجڻس��و'

Page 100: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

100 | اسلام جو عقلي مطالعو

ء8 'لٽي نظر 'چي رهي هئي 'هي نتيجا ٻڌ'ئين ٿا، ته 'عص��ابن جي هڪ.ڪري، 'ن سان هر شيء8 تم�ا� درست ۽نظا� کي 'عصابن جي ٻ�ئي نظ�ا� س�ان بلڪ��ل ٺيڪ نم�وني س��ان ڳن�ڍڻ لا

ط��ور تي ن��ه ٿ��اٺيڪ 'ن کي 'سان ؟پيچيده طريقا 'ستعمال ٿين ٿا، پر 'هو عمل ٿئي ڪيئن ٿو ٻين لفظن ۾ 'ئين چئي سگهجي ٿ�و، ت�ه ج�يئن ت�ه 'ک 'ل�ٽي لڳ�ائي �ئي.سمجهي سگهون

ہ8 ڳاله�ه کي ظ�اهر ڪ�ري ٿ�و ت�ه جس�م ۽ عض�ون ج�و 'ه�و 'ن ڪري ،هئي ر'بط�و ڪي�ڏ�'نهيآ'هي.'مضبوط طور تي پ ءجڙيل ڻ ۾

ڇا ڪو انٽم نظريو ڪش��ش جي نظ��رئي تي ب��ه-�� 8ٺهڪي اچي ٿو:

آ'ئن،�نڊيبمن رسر ه چيف سائنٽسٽ شعبه 'نرجي چوي ٿو، ته جيڪ�ڏهن 'س�ان '�چ�تي'سٽائن جي مشهور نظرئي کي مڃيون، ته ڪنهن مقناطيسي ميد'ن جي مرڪ�ز ۾

اx ٻن س�� ٿيڻ۾ جيڪي هڪ ٻ��ئي جي چ��وڌ'ري گهمن ٿ��ا( س��ان 'ئين 'رنتتب��ديلي )مثل گهرجي، جو ڪشش جون لهر�ن ر�شني جهڙي رفت��ار س��ان پي��د' ٿيڻ گه��رجن، ج��ڏهن ت��ه

آ'هي،“ڪو 'نٽم” صورتون سڀئي جون ريڊي 'يشن آ'هن. 'ن ج�و مطلب هي مط�ابق هون�ديون آ'هن، 'ه�ا. ذرڙن جي ش�ڪل ۾ �قفي �قفي س�ان 'چن ٿي�ون نن�ڍن نن�ڍنپرته 'هي لڳاتار ن�ه

آ'هي، ت��ه ڪش��ش ج��ون له��ر�ن مق��د'رن جي ش��ڪل ۾ ن��ه ڳاله��ه س��مجهڻ ڏ'ڍي مش��ڪل آ'هي، آ'هن. پر 'ڃا تائين ڪوبه 'ن کي ثابت ڪ�ري ن�ه س��گهيو ڪي��تر'ئيجيت�وڻيڪهونديون

آ'هن. ماڻهو 'ن جي ڪوشش به ڪر ي چڪا

۾دماغ جا مختلف حصا پاڻ ڪهڙي طرح رابطو-� 9قائم ڪن ٿا:

اا مڪم��ل ط��ور تي 'ن،پر�فيسر هوريس بارلو، ڪيمبرج يونيورس��ٽي چ��وي ٿ�و، ت��ه 'س��ان تقريب��آ'هيون، ته دماغ ج�ا مختل�ف حص�ا پ�اڻ ۾ ڪه�ڙي ط��رح ر'بطي ۾ رهن ڳالهه کان بي خبر

آ'�'ز کي ٿ�ا، ت�ه 'ن �قت دم�اغس�ڃاڻونٿا، مثال طور 'س�ان ج�ڏهن ڪنهن ڄات�ل س��ڃاتل جي ٻ��ڌڻ �'رن حص�ن ۽ ب��اقي حص��ن ج��و پ��اڻ ۾ ڪه��ڙي ط��رح ر'بط��و ق��ائم ٿي �ڃي ٿ��و.

له��رن ذريعي هلن��د�ص��وتيتوهان مثال ۾ ”ڳالهائڻ“ کي پيش ڪري س��گهون ٿ��ا، جيڪ��و آ'هي گهڻو کانپاتن ٻولنآ'هي. پر 'هو ٻار جي ، جيڪو پاڻ به صوتي �ڌيڪ با مقصد هوند� آ'هي. آ'هن. پر 'سانصوتيحرڪتون تنتي دماغ جون لهرن تي هلند� لهرن جي بر'بر هونديون

کي ڪابه خبر نه ٿي پوي ته 'هي ڪهڙي طرح بامقصد بنجي پون ٿيون!

Page 101: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

طبيعات مان بعد الطبيعات جي تصديق | 101

انسان ڪڏهن کان وٺي زمين تي رهي ٿو:- 10آ'ف چ��رل هس��ٽري ڪلي��و لين��ڊ، '�ه��ائو جي مط��ابقنيڊ'ڪٽر ڊ�نال��ڊ جانس��ن مي��وزيم

آ'فريڪ��ا ۽ 'يش�يا آ'هن، 'هي 'نس��ان جيم�اني��ورپ، آ'م�د ٿي��ا جيڪي ق��ديم 'نس��اني ڍ'نچ��ا بر بهرح��ال 'ه��ا ڳاله��ه ڏينه��ون ڏينهن نماي��ان. �ٺي �ڃن ٿاڏ'نهن'بت��د' کي 'ڃ��ا �ڌيڪ پوئ��تي

آ'هي، ڏکيو تم��ا� گهڻ��و 'ب��تڙ تص��ور جي 'ڳ��وڻيٿين��دي پ��ئي �ڃي، ت��ه 'رتق��ا ج��و مع��املو 'ها آ'هي جنهنمدت 'هو ٽن ملين کان ڏهن ملين سالن ت��ائين، جو تعين ڪرڻ هڪ �ڏ� مسئلو

آ'هي. تائينتيپوئکان به آ'هي. 'نسان جي متوقع 'بن ڏ'ڏن ۾ ظاهري طور تي �ڏ� فرق رهيو آ'هيون ته 'نهن جي درميان پاڻ ۾ رش��تو ڪه��ڙي ط��رح ق��ائم ه��و. ہ8 متعلق 'ڻ ڄاڻ 'سان 'نهي

ي��ل ق��ديمڪ م��ان هٿ حبشه'ن ج��و هڪ س��بب ج��ز�ي ط��ور تي ڊ'ڪ��ٽر جانس��ن ج��ون آ'هن، 'ن کان به قديم آ'هن.مان مليا پاڪستان پنڊ پهڻدريافتون

تبصرو:آ'هي، جنهن جي �ض��احت 'ن ڪائنات پنهنجي سموري �جود سان هڪ 'ه��ڙ� �'قع��و ء8 نه ٿي ڪري سگهجي. سائنسي مطالعي م��ان معل��و� ٿ��ئي جي خالق کي مڃڻ کان سو'

آ'هي آ'هي،.ٿو ته ڪائنات هڪ متعين ڪيل عددي تناسب تي قائم 'هو 'ن ڳالهه جو ثبوت آ'هي'ن جيته بنا�ٽ ۾ 'يتريون جي 'نسان. تخليق ۾ هڪ رياضياتي ذهن ڪم ڪري رهيو

ء8 آ'هن، ج��و ڪاب��ه طبيع��اتي �ض��احت 'ن جي تش��ريح لا ت��ه حڪمت��ون ڪم ڪ��ري رهي��ون لڳ��ائجيڪافي نه ٿي ٿي سگهي. هڪ جاند'ر جي 'ک ڪڍي 'ن کي ٻيهر 'لٽ��و ڪ��ري

ء8 'ل��ٽي نظ��ر 'ين��دي. جس��م ج��ا مختل��ف ج��ز'کيس 'هو جاند'ر ڏسي سگهند� پر ته هر ش��يآ'هن، س���ي س���ڀ هڪ بي ح���د ن���ازڪ جيڪي 'نته���ائي س���هڻي نم���وني ڪم ڪ���ري رهي���ا آ'هي پ��ر 'هي له��ر�ن آ'�'ز سائنسي لحاظ کان ڪجهه لهرن جو ن��الو آ'هن. ترڪيب جو نتيجو 'نسان جي دماغ ۾ د'خل ٿي، بامقصد لفظن جي شڪل 'ختيار ڪ��ري �ٺن ٿي��ون. 'ه��ڙي

ثب�وتپڪو. 'ه�و 'ن ڳاله�ه ج�و ''س�ان جي دني�ا ۾ نظ�ر 'چن ٿ�جا 'ڻ ڳڻي�ا عجوب�ا قسم آ'هي پ��ر هڪ س��وچيل �ج�ود ۾ ڪنهن 'تفاقي ح��ادثي جي ڪ��ري دنيا ہ8آ'هي، ته هي آ'ئي ن��ه

آ'هي. آ'ئي آ'هي جيڪ��وس��مجهيل منص��وبي س��ان �ج��ود ۾ ہ8 جي پٺي��ان هڪ 'علي ذهن 'نهيآ'هي. ڪائنات جي نظم'نپنهنجي زبردست طاقت سان ضبط، کي ڪنٽر�ل ڪري رهيو

ء8 ٻي ڪابه نه ٿي ٿي سگهي. ڪائنات جي باري ۾ 'نس��ان ہ8 کان سو' جي �ضاحت 'نهيآ'هي، ت�ه دني�ا'ڻ ڄاڻائيجي ء8 آ'هي. 'ه�و علم هي در'صل هڪ �ڏي علم ج�و ڏس ڏئي رهي

آ'هي. آ'هي جيڪو 'ن کي هڪ 'علي درجي جي حڪمت سان هلxئي رهيو جو هڪ خد'

Page 102: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽قرآن سائنس

آ'ئي ه��ئي. ڪئن��اڊ' جي 'خب��ار1984 آ'خ��ر ۾ هڪ خ��بر مختل��ف 'خب��ارن ۾ � جي ہ8 خ��بر کي هن عن��و'ن س��ان ش��ايع ڪيو(1984 نوم��بر 22 )س��ٽيزن ”ق��ديم مق��دس: 'نهي

ہ8 خ�بر'ڳتيڪتاب پنهنجي �قت کان تيرهن سؤ سال ہ8 جي 'خب��ار �ري 'نهي “. نئين دهليآ'ن جديد سائنس کان بازي کٽي �ڃي ٿو.“؛کي هن عنو'ن سان شايع ڪيو ”قرہ8 س��انعالمعلم جنينيات جي هڪ جنهن ج��و تعل�ق ڪئن��اڊ' جي ٽورنٽ��و يونيورس��ٽي

آ'ن پ��اڪ جي ڪجه��ه آ'هن، ت��ه ج��يئن ق��ر آ'هي، 'ن سعودي عرب جا به ڪي��تر'ئي س��فر ڪي��ا ء8 جي رحم آ'يتن ج��و تعل�ق م�ا آ'يتن جي تشريح ۾ کانئن ڪجهه مدد حاصل ڪري، 'نهن

آ'هي. ۾ ٻار جي 'رتقا سان آ'هي. 'هو جيڪي ٽيس��ٽ ٽي��وب بي بي، تحقيقن م��انس��ندس ڊ'ڪ��ٽر ڪيٿ م��ور

چ�ٽي ط��رح ث�ابت ٿ�ئي ٿ�و، ت�ه،جي باني ڊ'ڪٽر ر'برٽ 'يڊ�رڊس سان مط�ابقت رکن ٿي�ونء8 جي رحم ۾ ٻ��ار جي درجي ب�درجي نش�ونما ج�و ذڪ�ر بلڪ��ل آ'ي��ل م�ا آ'يتن ۾ آ'ن جي ق��ر

آ'هي جنهن ج��و 'ع��تر'ف مغ��ربي م��اهرن ہ8 'ه��ا ڳاله��ه آ'هي. هي � ۾1940ص��حيح ۽ درس��ت ي ط��ور� سالن ۾ علدرنهن 'ڪثر معلومات گذريل پنڙڪيو هو. 'نهي ڏس ۾ حاصل ٿيند

آ'هي. ڊ'ڪٽر مور آ'هي، ته لکيوتي ثابت ٿي چڪي آ'ن ۾ 'نس��انت��يرنهن س��ؤ س��اله ق��ديم ق��رآ'هن ج�و مس�لمان عقليب�ابتجي 'بتد'ئي 'رتق�ا 'يتريق�در �'ض�ح ط��ور تي حقيقت�ون موج�ود

آ'ن پاڪ خد' جي طرفان نازل ڪي��ل آ'هن، ته �'قعي قر ہ8 دعوي ۾ حق بجانب طور تي 'نهيآ'هي. ڪتاب

ہ8 جو هڪ جينيات جو ماهر هڪ غير آ'هي ته ٽور'نٽو يونيورسٽي ٻه سال 'ڳ جي ڳالهه ء8 م��ددمعم��ولي مش��ن تي س��عودي ع��رب �يو آ'يتن جي تش��ريح لا آ'ني . ک��ائنس ڪجه��ه ق��ر

�رتي �ئي هئي. هي ڊ'ڪٽر ڪيٿ مور هو. هن کان پهرين ٽيسٽ ٽيوب ٻار جي پي��د'ئش تي جي تص�ديق ڪ�ري چڪ�و ه�و. 'نهن ٻنهي'نهن �ض�احتن ڊ'ڪٽر 'يڊ �رڊ تحقيق ڪندڙ

آ'يتن آ'ن جي مس��لمان ع��المن کي ح��يرت ۾ب��ابت پنهنجي دري��افت س��انسائنس��د'نن ق��رآ'ن پاڪ ۾ ، جنهن کي مس��لمان ت��يرنهن س��ئو س��الن ک��ان تل�xت ڪن��د'�جهي ڇڏيو ته قر

Page 103: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽قرآن سائنس | 103آ'هي، س��و هڪ ناقاب��لپيا 'چن، 'نساني 'رتقا جو جيڪ��و م��رحلي �'ر نظري�و پيش ڪي��و �ي�و

آ'يوتردي���د ص���د'قت بنجي آ'هيآ'ڏ� ہ8 حقيقت ج���و 'نڪش���اف ۽ مغ���ربي محققن تي 'نهيہ8 س��ان لاڳاپي��ل گه��ڻي معلوم��ات ت��ه رڳ��و گ��ذريل پن��درنهن س��الن ۾1940 � ۾ ٿي��و. 'نهي

آ'هي. آ'ئي : ڊ'ڪٽر مور پنهنجو مقالو پيش ڪندي چيو، تهسامهون ہ8 ڳالهه ح��يرت ۾ �جهي ڇ��ڏيو ج��ڏهن م��ون کي 'ه��و معل��و� ٿي��و، ت��ه ”مون کي 'نهيہ8 ۾ جيڪي حقيقت��ون پيش ڪي�ون، س��ي ڪيتريق�در درس�ت ۽ آ'ن س��تين ص�دي عيس�وي قر

آ'هن. “سائنسي صد'قتن جي عين مطابق ہ8 ۾ خ��د' جي 'هومس��لمانن جو آ'ن پ��اڪ س��تين ص��دي عيس��وي آ'هي، ت��ه ق��ر عقي��د�

صلى الله عليه وسلمطرفان سندس پيغمبر حضرت محمد تي نازل ٿيو. 'هڙي طرح پ��اڻ س�ڳورن دني��اء8 ٻ�ئي نم��بر تي دني��ا ج�و جي سامهون 'سل�x کي پيش ڪيو. 'ڄ 'سل�x عيسائيت ک�ان پ�و

آ'هي ہ8 ج�ورهي ياد .�ڏ� مذهب ته ڊ'ڪٽر مور يونائيٽي��ڊ چ��رچ ج�و ميم��بر ۽ هڪ �ڏي پ��ادريآ'هي ت��ه آ'هي، ه��و هڪ ملxق��ات ۾ ٻ��ڌ'ئي چڪ��و آ'هي. ه��و پنهنجي عقي��دي تي مطمئن پٽ

آ'هي آ'هي، ت��ه هن بائيب��ل 'ه��و به س��ندس.سندس 'سل�x قبول ڪرڻ ج��و ڪوب��ه 'ر'د� ن�ه چ��وڻ آ'يتن س��ان 'نهن پڻ قديم ۽ جديد عهد نامي جو تجزيوجي آ'ني آ'هي، پر ق��ر جي ڪ��ا ڪيو

آ'ئي جين. علم جنيني�ات تي س�ندس ٻ�ه تص�نيفون درس�ي ڪت�ابب�ه هڪجه�ڙ'ئي نظ�ر ن�ه آ'هن. ڊ'ڪ��ٽر م��ور ج��و چ��وڻ حيثيت رکن ٿيون ۽ دنيا جي ٻين زبانن ۾ 'نهن ج��ا ترجم��ا ٿي��ا

آ'يتن ۾ب�ابت ڏينهن ۾ ٻ�ار جي �ڌڻ �يجهڻ 28آ'هي، ته ٻ�ار جي 'رتق�ا جي 'بت��د'ئي آ'ني ق��رآ'هن، ج��و 'نس��اني آ'هن س��ي 'ي��تريون ت��ه �'ض��ح ۽ درس��ت جيڪي حقيقتون بيان ڪيون �يون

آ'هي ته آ'يتن ۽ پيغم��بر” :عق��ل ح��ير'ن ٿي �ڃي ٿ��و. ڊ'ڪ��ٽر م��ور کي يقين آ'ن پ��اڪ جي ق��رءمدتن صلى الله عليه وسلم'سل�x جي ڪجه�ه فرم��انن جي م�دد س�ان م�ذهب ۽ س��ائنس جي �چ ۾

کان پيل رڪا�ٽن کي پري ڪرڻ ۾ مدد ملي سگهي ٿي.“آ'هي، جو 'ها معلومات خا ڪٿي پڇيو �يو تهکائنسجڏهن جي چير ڦ��اڙ� 'ئين ته نه

آ'ئي هجي 'ن تي س��ندس چ�وڻ ه�و، ت�ه 'ن م�رحلي تي ج�نين يع��ني رت؟نتيجي ۾ س�امهون ء8ي�� دڳ جي جسامت هڪ ملي ليج آ'هي. هي ہ8 ک��ان �ڌيڪ ن��ه هون��دي ٽرجي ڏهين پ��تي

آ'هي. 'ن جي هڪس�ڃاڻپ'نساني 'ک کي هڪ باريڪ نقطي جي ش�ڪل ۾ نظ�ر 'ين�د� آ'هي، ء8 تي تسليم ٿي��ل آ'هي ۽ 'ها ڳالهه پنهنجي جا ء8 ممڪن ئي نه طاقتور خوردبين کان سو'

ته خوردبين سترهين صدي عيسوي کان 'ڳ ۾ 'يجاد ئي نه ٿي هئي. ۾ ڊ'ڪٽر ڪيٿ م�ور کي ش��اه عب��د'لعزيز يونيورس��ٽي ج�ده طرف��ان دع�وتٻه سال 'ڳ

ء8 ڊ'ڪٽر ر'برٽ 'ي�ڊ�رڊ ر'ز کي ب�ه س�ڏ'يو �ي�و. ڊ'ڪ�ٽر ر'ب�رٽ 'ه�و م�اهر ڏني �ئي. 'ن کان سو'

Page 104: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

104 | اسلام جو عقلي مطالعو

آ'ڌ'ر تي په�رين ٽيس�ٽ ٽي��وب بي آ'هي، جنهن جي ڪيم�برج يونيورس�ٽي ۾ ڪي�ل تج�ربن جي آ'ئي 'ن سان گڏ�گڏ ڊ'ڪ�ٽر ٽي _�ي_'ين پرش�اد ۽ ڊ'ڪ�ٽر مارش�ل.بي جي پيد'ئش عمل ۾

ہ8 ڪ��انفرنس آ'هي، ت��ه 'نهي ۾جانس��ن کي ب��ه م��دعو ڪي��و �ي��و ه��و. ڊ'ڪ��ٽر م��ور ج��و چ��وڻ ہ8 ۾نمسلمان ع�المن 'س�ان چئ�ني سائ آ'يتن ج�و 'نگري�زي آ'ن پ�اڪ جي چن�د س�د'نن کي ق�ر

آ'يتن جيب��ابت 'نترجم��و پيش ڪي��و ۽ ء8 ڏيڻ جي گ��ذ'رش ڪ��ئي، ت��ه ڇ��ا 'نهن پنهنجي ر'آ'يت هي : هئيہ8ڪا سائنسي تعبير ٿي سگهي ٿي. 'نهن مان هڪ

ء8 ٻي'�ن��د'هن”'ه��و توه��ان جي م��ائرن جي پيٽن ۾ ٽن پ��ردن جي 'ن��در هڪ ک��ان پ��و(6شڪل ڏيند� �ڃي ٿو. )'لزمر

'هو �'ضح طور تي چئي سگهجي'�ند'هين بابتڊ'ڪٽر مور چوي ٿو، ته 'نهن ٽنهي ء8 جي رحم )ٻچي د'ني( جو پرد� ۽ ٻچي د'ني جي ٿو، ته 'ن مان مر'د پيٽ جي ديو'ر، ماآ'هي، ت�ه 'لل��ه تع��الي 'نس�ان کي ڄمي��ل رت آ'يت ۾ ٻ�ڌ'يو �ي�و آ'هن. هڪ ٻي ہجهلي 'ندر�ني

آ'هي. )علق (. ع�ربي زب�ان ۾ عل�ق ج�و لف�ظ ڄ�ؤنر )رت٢جي دڳ )علق( م�ان پي�د' ڪي�و ء8 ڪتب 'چي ٿو. ڊ'ڪٽر مور ۽ ٻين ماهرن عرب ۾ ملن��دڙجي خيال ۾چوسندڙ جيوڙ�( لا

جي شڪل ۾ حيرت 'نگيز طور تي مشابهت نظر 'چي ٿي.جنين ڏينهن جي 24 ۽ ڄ‍ؤنرء8 جي'هو�ڌيڪ ہ8 م�رحلي تي رت جي دڳ جي ش��ڪل ۾ گوش��ت ج�و ل��وٿڙ� م��ا ت��ه 'نهي

آ'هي، ت��ه آ'يت ۾ چيو �يو آ'هي. 'ڳتي هڪ ٻي ہڄؤنر �'نگر چنبڙيل هوند� رحم جي ديو'ر سان ء8 جي ش��ڪل 'ختي��ار ڪ��ري �ٺي ٿ��و،“ ہڄؤنر جه��ڙ� م��اد� بع��د ۾ هڪ چٻاڙي��ل ش��ي ء8 ”هي

ہ8 م�رحلي تي جي ش��ڪل جي �ض�احت ڪن��دي ڊ'ڪ��ٽر م��ور پلxس��ٽڪ جيج�نين'نهيہ8 تيار ڪ ء8 'ن کي پنهنجي ڏن��دن س��ان چٻ��اڙيئيهڪ ننڍڙي شي ء8 ٻ��ڌ'يو ت��ه � ۽ پو 28 پ��و

جي ش��ڪل هوبه��و 'ئين ئي ٿ��ئي ٿي. ۽ 'ن تي جيڪي نش��ان ظ��اهر ٿينج��نينڏينهن جي آ'يت مان 'هو به معلو� ٿئي ٿ��و، ہ8 آ'هن. 'نهي ٿا، سي به ڏندن جي چٻاڙيل نشانن �'نگر ٿيند'

ہ8 م���رحلي تي جس���م جي عض���ون جي نش���اندهي ٿي س���گهي ٿي.رڳ���و ڪجههت���ه 'نهيآ'هي، ته صرف دل ۽ 'کين جي حد تائين سڃاڻپ ممڪن ٿي سگهي ٿي. حقيقت به 'ها آ'يتن م�ان �'ض�ح ٿ�ئي ٿ�و، ت�ه ت�يزي س�ان نڪرن�دڙ آ'ني آ'هي ت�ه ق�ر ڊ'ڪٽر مور ج�و چ�وڻ نطفي جي هڪ 'نتهائي مختصر حصي ۾ �ڌڻ ۽ �يجهڻ جي ص��لxحيت �'ر� عنص��ر موج�ود

آ'هي. ڊ'ڪ�ٽر ص�احب پنهنجي مق�الي ۾ ت�ه جنهن حقيقت جي نش�اندهي 'رڙهينٻ�ڌ'يوهوند� ہ8 ۾ سپلين زيني پنهنجي تجرباتي ثابت ڪئي، ته جيستائين ن��ر ۽طريقي سانصدي عيسوي

xتيس�تائين حياتي��اتي �'ڌ �يجه��هنٿا ملن سان پيد' ڪندڙ جز' پاڻ ۾ پمادي جي باهمي ميل ، ہ8 آ'ن پاڪ 'ن کان يارهن ص�ديون پهري�ائين ئي 'نهي گ�ڏيل قط�ري )نطف�هنه ٿي ٿي سگهي. قر

Page 105: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽قرآن سائنس | 105 جي ميلxپ س�ان 'نس�انين جي نشاندهي ڪئي ۽ ٻڌ'يو ت�ه م�رد ۽ ع�ورت جي نطفمشاج(

آ'هي، ت�ه ڪه�ڙي ط�رحم�ا8 مهينتخليق ٿئي ٿي. 'هڙي ط�رح ) ( ۾ 'نهي ط�رف 'ش�ار� موج�ود آ'هي.ڦڙي'بتد'ئي حقير مستقبل جي 'ن ڦڙي ۾ 'نسان جو جامع نقشو موجود هوند�

آ'هي. هوند� ۽ خصوصيتن کي پنهنجي 'ندر سمائي رکيونڪرد'ر هڪ مثالء8 پهري��ون 'نس��ان ه��و،1934_�1968ري گگ��ارن )ي�� �( هڪ ر�س��ي خلxب��از ه��و .هي

)جنهن خلx ۾ س���فر ڪي���و، هن 'ه���و س���فر ر�س طرف���ان موڪي���ل په���رئين خلxئي جه���از Vostok_I) .ع تي1961 اپري����ل 12 جي ذريعي ڪي����و

جي بلندي تائينن ميل187هيء خلائي جهاز زمين کان هزار ميل في ڪلاڪ ه��ئي.18۾ويو. خلا ان جي رفتار

۾هن ڏيڍ ڪلاڪ زمين جو هڪ چڪ��ر لڳ��ايو ه��و. ي��وري ۾ٽن وزني خلائي جهاز گگارن جڏهن پنهنجي تقريبا چار

ڪامياب خلائي سفر ڪري، ٻيه�ر زمين تي لٿ��و، ت�ه ه�و هڪ عالمي شهرت جو مالڪ بنجي چڪو هو.اوچتو

ويو. ان هون��دي ب��هوفات۾يوري گگارن ننڍي عمر سندس ڪيتريون ئي يادگيريون اڄ به ڇپيل موجود آهن ۽ مطالعي ڪندڙن لاء دلچسپيء ج��و س��امان مهي��ا ڪن

۾ به هئي، ت��ه م��ان خلا ء هڪ ڳالهه هي. انهن مانٿيون جڏهن زمين تي نهاريو، ته مون کي نظ��ر آي��و ت��ه زمين

) ۽ روش��ني ج��و هڪ ت��يز سلس��لواون��داهيجي مٿ��ان Rapid succession)ج���اري آهي. يع���ني زمين جي

۽سطح تي ان��ڌيرو روش��ني اه��ڙي ط��رح هڪ ٻ��ئي جي هو هڪٻئي جي پٺيان ڊوڙن��داجيئنپٺيان هلي رهيا آهن،

هجن. ۽عجيب ڳاله���ه آهي، ت���ه زمين تي رات ڏينهن جي۾ب�اري س�اڳئي تعب��ير خ�ود ق�رآن پ�اڪ موج��ود آهي، ۾ جيڪو انسان جي انهيء خلائي سفر ک��ان چ��وڏهن س��ؤ سال پهريائين نازل ٿيو ه��و. ق��رآن پ��اڪ ج��ا لف��ظ هيء

ثا ”:آهن حث ار یطلب ل الن ی ال و�یغش��� ہ ہ (54 )اع���راف “ و�

Page 106: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

106 | اسلام جو عقلي مطالعو

۽يعني الله ڍڪي ٿ��و رات س��ان ڏينهن کي اه��و ان جيپٺيان ڊوڙندو اچي ٿو.

۾زمين هڪ گ������ولي وانگ������ر آهي خلا آهي. اها۽ پنهنجي محور تي هڪ هزار مي��ل في ڪلاڪ جي رفت��ار س���ان س���ج جي چ���وڌاري گهمي رهي آهي. اه���ا ئي ص��ورتحال آهي، جنهن جي ڪ��ري زمين جي س��طح تي اهو منظر پيدا ٿئي ٿ��و، جنهن کي گگ��ارن پنهنجي خلائي۾مشاهدي هنن لفظن بيان ڪي��و، ت��ه م��ان زمين جي ۾ ۽مٿان روش�ني ان�ڌيري کي ت�يزيء س�ان هڪ ٻ�ئي جي پٺيان ڊوڙندي ڏٺو. حقيقت جي لح��اظ ک��ان گگ��ارن ج��و بي��ان س��ؤ س��يڪڙو درس��ت آهي. پ��ر زمين تي ڪوب��ه شخص اهڙو بيان نه ٿ��و ڏئي س��گهي. زمي��ني مش��اهدي جي آڌار تي ڪوبه انسان اهڙي قسم جو منظ��ر ن��ه ٿ��و ڏس��ي س��گهي انهيء ڪ��ري زمين تي رهن��دڙ ڪوب��ه شخص اهڙي ڳاله��ه ن��ه ٿ��و چ��ئي س��گهي. اه��ڙو منظ��ر ڪنهن انس��ان کي انهيء وقت نظ��ر اچي س��گهي ٿ��و،

ه�زار مي��ل م�ٿي20ج�ڏهن ه�و زمين جي س�طح ک�ان ۾وڃي خلا پهچي دوربين جي ذريعي زمين ج������������و ۽ مش��اهدو ڪ��ري. اهي لف��ظ زمين کي خلا ک��ان ڏس��ڻ

زمين کي زمين تان ڏسڻ ڪيواري شخص جا آهن، نهواري جا.

۽گگارن کان پهريائين ڪوبه شخص خلا نه ويو هو ۾ ۾ جي زم��اني خلائيصلى الله عليه وسلمن��ه ئي اس��لام جي پيغم��بر

سواريون موج��ود هي��ون ت��ه ج��يئن پ��اڻ س��ڳورا ان جي ۾ذريعي خلا وڃي، اهڙي قسم جو بيان ڏئي سگهن، ت��ه۽پوء قرآن پاڪ انهيء سلسلي ايڏو واض��ح مڪم��ل ۾ ۾ بيان ڪيئن موج��ود آهي. ان جي ڪاب��ه وض��احت انهيء مڃڻ کان سواء ممڪن نه آهي، ته قرآن پاڪ کي نازل ۽ڪ��رڻ وارو هڪ اه��ڙو اعلي برت��ر وج��ود آهي، جيڪ��و

Page 107: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽قرآن سائنس | 107 انهيء وقت ب��ه زمين کي زمين جي مٿ��ان ڏس��ي رهي��و

۽ وجود ئي نه آي��و ه��و. هيء اه��ڙيينهو، جڏهن گگار ۾ ۽طرح جون ٻيون آيتون انهيء ڳاله�ه ج��و واض��ح يقي�ني ثبوت آهن، ته ق��رآن پ��اڪ خ��دا جي طرف��ان ن��ازل ٿي��ل

۽آهي، جيڪو پنهنجي عق�ل ڪام�ل مڪم�ل آهي ۽ اهو۾ ڪتاب نه آهي.جوڙيلڪنهن انسان جو

Page 108: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

رسالت، آخرت خدا،

م��ادي واقعني پ��ر هت.موجوده دنيا مادي دني��ا آهي بڻ��ايون ون تم��ثيلج��ون معن��وي حقيقتن ۾جي ص��ورت

۽ هنن م��اديٿ��ئي انسان جيڪڏهن س��نجيده ويون آهن. ۽شين کي غور فڪر سان ڏسي، ته هتان جي هر شيء ۾ کيس اطمينان بخش دلي��ل ملي س��گهندا. ه��و پنهنجي

۾ جون پاڙون يقين جي زمين ڳ��ولهڻ جي قاب��لنعقيدبڻجي سهگندو.

خدا جي تمثيل .خدا جي تمثيل خود انس��ان ج��و پنهنج��و وج��ودآهي

انسان جو وجود خدا جي وجود جو دليل آهي. ”خدا“ ڇا ۾آهي؟، هڪ زنده��ه هس��تي جيڪ��ا خ��ود پنهنجي ذات

۽ ڏس��ي ٻ��ڌي ٿ��و س��وچي،۽ق��ائم دائم آهي، جيڪو ۽ پنهنجي ارادي سان عمل ڪرڻ جي طاقت رکي ٿو، هو ۽خود پنهنجو پاڻ کي سڃاڻي ٿو هر شيء ک��ان مڪم��ل

موج��ودات ک��ان ال��ڳس��ڀنيط��ور تي واق��ف آهي. ه��و .يا ”انا“ رکي ٿوپنهنجي هڪ سڃاڻپ

آهي، جنهن کياه��وئياه��و س��ڀ ڪجه��ه بلڪ��ل ۾”انسان“ جي صورت اسان مان ه��ر ش��خص س��ڃاڻي ٿو. هر ماڻهو ”مان“ ک��ان چڱي ط��رح واق��ف آهي. خ��دا

ت تي يقينرتي ايمان انهيء ”م��ان“ جي هڪ ب��ر ترصو سان پنهنجي ذاتوبين۽رکڻ آهي. انسان جن صفتن خ

وبين۽هي، انهن ئي ص��فتن خ��آج��و تجرب��و ڪ��ري رهي��و

Page 109: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

خدا، رسالت، آخرت | 109

واري هڪ ٻي برت��ر ذات آهي، جنهن کي اس��ان خ��دا ي��االله چئون ٿا.

جيڪڏهن منهنجو وجود يقيني آهي، ته پوء خ��دا ج��و وجود ڇو غير يقيني آهي؟ جيڪڏهن مان هڪ جڳهه تي ۾ويهي ڪائنات کي ڏسي رهيو آهيان، ته پوء ان ڪه��ڙو ۽عجب آهي، جو اه��ڙي ط��رح هڪ عظيم اعلي هس��تي

هجي.ي ڪائن��ات ج��و مش��اهدو ڪندڪٿي ويهي ڪ��ري جيڪڏهن م��ان ريم��ورٽ ڪن��ٽرول سرش�تي جي ذريعي۾خلا هڪ مشين کي هلائي سگهان ٿ��و، ت��ه ان تعجب ۾ جي ڪهڙي ڳالهه آهي، ت��ه هڪ خ��دا پنهنجي مخص��وص نظ��ام س��ان ڪائن��ات کي هلائي رهي��و هجي! جيڪ��ڏهن مان پنهنجي عدل جي تصور مطابق ڪنهن کي س��زا ي��ا ۾انعام ڏيان ٿو، ته پوء انهيء ڪهڙي ڳالهه غير معقول

انس��اننس��ڀنياهڙي طرح هڪ طاقتور خ��دا آهي، جو لاڳو۽تي پنهنجي عدل جي تصور مطابق سزا ج��زا کي

ڪري! آهي ته خدا کي مڃڻ ائين آهي، جيئنهيءحقيقت

پنهنجو پاڻ کي مڃڻ. خدا جي وج��ود کي تس��ليم ڪ��رڻ .ائين ئي آهي، جيئن انسان جي وجود کي تسليم ڪ��رڻ

عجيب آهي، پ��ر انس��ان کي مڃڻبيشڪخ��دا کي مڃڻ ت��ه پ��وء هڪ عجيب کي مڃڻ؛ب��ه اي��تروئي عجيب آهي

۾کان پوء ٻئي عجيب کي مڃڻ ڪهڙي رڪاوٽ آهي؟

رسالت جي تمثيل: ”مان لنڊن کان ڳالهائي رهيو آهي��ان. ه��اڻي اوه��ان

لفظ هڪ شخص اسان کانيتازيون خبرون ٻڌندا،“ اه اس��ان ان کي س��ئون س��ڌوچوي پيو. ۾پري لنڊن ويهي

ٻڌي نه ٿا سگهون. پر جڏهن اسان پنهنجو ريڊيو کوليون۾ٿا، ته فورا اسان کي اهو آواز ٻڌڻ اچي ٿو.

پ��ري ک��ان هڪ ري��ڊيو اسٽيش��ن ت��ان اس��ان جي

Page 110: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

110 | اسلام جو عقلي مطالعو

۾سمجهڻ واري ٻوليء اسان لاء پروگرام نش��ر ٿين ٿ��ا، ئون س��ڌو پنهنجي ڪنن س��انناسان انهيء آواز کي س��

جوٽ ريڊيو سي هڪ جڏهن اسان پرٻڌي نه ٿا سگهون. س��هارو وٺ��ون ٿ��ا، ت��ه ه��زارين ميلن ک��ان نش��ر ٿين��دڙ ۾پروگ��رام اس��ان کي اه��ڙي ط��رح ٻ��ڌڻ اچي ٿ��و، ڄڻ

۾ فاص��لو ختم ٿي ويو ۽اسانجي نشرياتي جڳهه جي وچ.هجونئون سڌو ٻڌي رهيا ن۽هجي اسان ان کي س

پڻاهڙوئي معاملو بنا ڪنهن تشبيهه جي پيغمبر جو آهي، پيغمبر ڄڻ اسان لاء هڪ ريڊيو سيٽ وانگ��ر آهي،۾هو اسان جي خ��دائي نش��رگاهه جي وچ هڪ يقي��ني ۽ واسطي جو ڪم ڏئي ٿو. جهڙي طرح ع��ام ري��ڊيو نش��ر ۽ٿيندڙ جڳهه تان آواز پروگرام وصول ڪري ٻيهر اس��ان

طرح الله تع��الي پيغم��بر کي ئيتائين پهچائي ٿو، اهڙي به اها طاقت عطا فرمائي ٿو، ته ه��و خ��دا جي طرف��ان

پيغم��بر سگهي. اهڙيء طرح ايندڙ آوازن کي اخذ ڪري خدا جي خاص توفيق سان انهن آوازن کي واضح ط��رح ۽س��ان اخ��ذ ڪ��ري ٿ��و پ��وء بن��ا ڪنهن گهٽ وڌائي جي

اسان کي ٻڌائي ٿو. هڪ زنده��ه ري��ڊيو۾وچ ۽پيغم��بر انس��ان خ��دا جي

سيٽ وانگر آهي. جيڪڏهن پيغمبر ن��ه هجي، ت��ه اس��ان بلڪ��ل اه��ڙي ط��رح،خدائي آواز کي ٻڌي نه ٿا سگهون

تم��ام ڪوبه ش��خصکانسواءجيئن مشيني ريڊيو سيٽ نشر گاهن تان نشر ٿيندڙ پروگرام کي ٻڌي موجودپري

نشريات ٻڌڻ جي نه ٿو سگهي. ماڻهو دنياوي نشرگاهن ۾چاهين ٿا انڪري هو ريڊيو کي پس��ند ڪن ٿ��ا. اڄ دني��ا

۾ جنهن ريڊيو نه هجي، اهڙيهجي، ڪو اهڙو گهر شايد انسان کي خ��دائي نش��ريات جي اهميتڏهنطرح جيڪ

۽جو پتو پئجي وڃي ته هو ند پيغمبر کي دل ج��ان س��ان ۽ه دل جيه�� هو انهن ڳالهين کي نهايت توج.چاهڻ لڳي

Page 111: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

خدا، رسالت، آخرت | 111

اطمينان سان ٻڌي، جيڪي پيغمبر ٻڌايون آهن. پيغم��بر جي مع��املي کي س��مجهڻ اي��ترو ئي آس��ان

پيغم��بر.آهي، جي��ترو ري��ڊيو جي مع��املي کي س��مجهڻ انهيء قس��م جي هڪ ڪم کي اله��امي ط��ور تي ڪ��ري

ٿو، جنهن کي ريڊيو مشيني طور تي سرانجام ڏئي ٿو.:آخرت جي تمثيل

جيڪي۾هڪ ڪم���ري ڪجه���ه م���اڻهو ويٺ���ل آهن، ۽ڳالهائي رهيا آهن ٻڌي رهيا آهن. اهي پنهنجي س�امهون هڪ پوري دنيا کي ڏسي رهيا آهن، پر هيء اها دنيا آهي، جيڪا محسوس طور تي نظر اچي ٿي. ظاهري طور تي انهيء محسوس ٿين��دڙ دني��ا ک��ان س��واء ٻي ڪ��ا دني��ا ن��ه

.آهي، جيڪا اتي پنهنجو وجود رکندي هجي ۾ايتري هڪ شخص سامهون رکيل ٽيلي��ويزن س��يٽ کي هلائي ٿو. اوچتو ان جي شيشي تي هڪ ٻي دنيا نظر

۾ ان ک���ان اڳ نظ���ر ن���ه اچي رهيجيڪااچڻ لڳي ٿي، ۽ گه��ر س��ندن،ه��ئي. هلن��دڙ ڦرن��دڙ انس��ان، س��ندن آواز

اچي وڃي ٿو.آڏوڪارگذاري سڀ اکين آخ��رت ج��و نظري��و هيء آهي، ت��ه اس��ان جي هن موجوده دنيا کان دور هڪ ٻي دنيا آهي، اه��ا دني��ا اه��ڙي

رظطرح هڪ مڪمل دنيا آهي، جهڙي طرح اسان کي ن رئي جيظ��اين��دڙ هيء دني��ا. ٽيلي��ويزن ڄڻ ت��ه انهيء ن ان معل��ومم��عملي تصديق آهي. ٽيلي��ويزن جي تج��ربي

هڪ ٻي دنيا ۾ٿئي ٿو، ته ڪهڙي طرح هن محسوس دنيا ٽيلي��ويزن جي دني��ا اس��ان جي.موج��ود ٿي س��گهي ٿي

چ��وڌاري پ��وري ط��رح موج��ود هون��دي آهي، پ��ر اه��ا ان ۾وقت اسان جي مش��اهدي اچي ٿي، ج��ڏهن ٽيلي��ويزن س��يٽ کي هلائجي ٿ��و. اه��ڙي ط��رح آخ��رت واري دني��ا پوري طرح هتي موجود آهي، پر اها اس�انجي مش��اهدي ۾ ان وقت ايندي، جڏهن خ��دا ان کي ظ��اهر ڪ��رڻ ج��و

Page 112: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

112 | اسلام جو عقلي مطالعو

حڪم ڏيندو. ۾سائنس عام طور ڪنهن ش��يء کي ”م��اڊل“ جي ذريعي سمجهايو ويندو آهي، موجوده دنيا هڪ قسم جو م��ادي م��اڊل آهي، جنهن جي ذريعي اس��ان غ��ير م��ادي حقيقتن کي سمجهي سگهون ٿ��ا. اس��ان جي هيء دني��ا هڪ لح��اظ ک��ان اعلي حقيقتن ج��و آئين��و آهي. انس��ان جيڪڏهن سنجيدگيء س��ان س��وچي، ت��ه کيس هن دني��ا

سگهنمليجي اندر سندس سمورن سوالن جا جواب ٿا.

۽خدا، وحي آخرت جو تعلق غيب س��ان آهي. انس��ان پنهنجي موجوده نگاهه سان ڏسي نه ٿوسگهي. پران کي

ش���يون بلڪ���ه س���موريون اعلي ئي۾دني���ا ڪي���تريون حقيقتون اهڙيون آهن، جيڪي اکين س��ان نظ��ر ن��ه ٿي��ون

واض��ح اش��ارن جي آڌار تي ڪجهه انسان انهن کي۽ اچن ۽ اهڙوئي معاملو خ��دا، وحي آخ��رت ج��و.تسليم ڪري ٿو

آهي، اهي شيون بلاشڪ اکين سان نظر نه ٿيون اچن پر موج��ود آهن، جيڪي اس��ان کي يقينڏسائوناهڙا واضح

۽ڏي��ارين ٿ��ا ت��ه اهي ش��يون حقيقي آهن يقي��ني ط��ور تي پنهنج�و وج�ود رکن ٿي�ون. جيڪ�ڏهن انس�ان س�نجيده ٿي

. سگهيسوچي ته انهن کي مڃڻ کان سواء نه ٿو رهي

Page 113: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

خدا، رسالت، آخرت | 113

Page 114: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

ڪائناتي نشانيونان جي خ��الق ج��و ۾ڪائن��ات هڪ آئين��و آهي، جنهن چه��رو نظ��ر اچي ٿ��و. ان لح��اظ ک��ان ڪائن��ات جي ه��ر ش��يء هڪ نش��اني آهي، ه��ر ش��يء هڪ حقيقت جي

۾ جيڪ��ڏهن انس��ان جي ان��در .جهلڪ ڏيکاري رهي آهي ۾ڏسڻ جي ص��لاحيت هجي، ت��ه هون��د کيس ه��ر ش��يء

۽لڪ��ل حقيقت نظ��ر اچڻ لڳي موج��وده دني��ا پنهنجي س��موري ڪش��ادگيء س��ان هون��د انس��ان لاء خ��دائي

ي.پومعرفت جو هڪ عظيم خزانو بڻجي رياضياتي دنيا

ڪائن��ات ظ��اهري ط��ور تي هڪ رياض��ياتي ڪائن��ات آهي. هر شيء رياض��ياتي اص��ولن جي ح��د ت��ائين منظم آهي. هيء موج��وده ڪائن��ات ج��و هڪ اه��ڙو پهل��و آهي، .۾جيڪو ان جي هر حصي نمايان طور تي نظر اچي ٿو

ڇه�هان جي مک ڪهڙي ته عجيب طريقي سان ءماکي ۾ڪن��ڊي ش��ڪل مان��ارو ٺ��اهي ٿي. ايٽم جي ذرڙن ج��و

هوندو آهي، زمين طور تي مقررمقدار انتهائي يڪسان جي ٻنهي طرفن جي گردش اهڙي ته ٺيڪ ٺيڪ نم��وني ۽س��ان ٿ��ئي ٿي، ج��و ان س��ان ه��زارين س��ال پهري��ائين

ڪيلين��ڊر ٺ��اهي بههزارين سال بعد جي اين��دڙ وقت جو سگهجي ٿو. اهو ڪائن��ات جي س��مورن ج��زن ج��و ح��ال

۽ ڪائنات جو هر ج�زو اه�ڙو ت��ه مس�تحڪم پائ�دار.آهي عمل ڪري ٿو، جو نهايت اعتماد س��ان انپٽاندڙاصولن

ڪري سگهجي ٿي.اڳڪٿيجي مستقبل جي

Page 115: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

ڪائناتي نشانيون | 115

ڪائنات ج��و اه�و پهل��و سائنس�دانن کي ڏاڍو مت��اثر ج��و کين اه��و يقين ٿي وي��و آهي، ت��هايستائينڪري ٿو.

س���موري ڪائن���ات هڪ رياض���ياتي م���اڊل آهي، ڪنهن ،نشيء کي جيستائين هو رياضياتي طور تي نه س��مجه

رهي ٿو، ته هو انهيء ڳالهه کيگمانتيستائين کين اهو .صحيح طور سمجهي ئي نه سگهيا آهن

آهن. جيت��وڻيڪڪن��داسائنسدان فطرت جي کوجنا ۽س��ائنس ج��ا ڪي��ترائي ش��عبا آهن مختل��ف سائنس��دان۽پنهنجن پنهنجن ش��عبن ال��ڳ ال��ڳ تحقي��ق مطالع��اتي ۾ ڪم ڪن ٿا. ان هوندي به سندن تحقي��ق کي جيڪ��ڏهن ۾ڪو گڏيل عنوان ڏيڻو هجي، ته منهنجي خيال هيء ئي

۾ٿيندو ”ڪائنات رياضياتي نظم جي تلاش“. سمورن سائنسدانن جو هيء گڏيل عقيدو آهي، ت��ه

۽ڪائنات رياضياتي نظم ترتيب ق��ائم مڪمل طور تي۾ هڪ سائنس���دان پنهنجي تحقي���ق م���ان ان وقت.آهي

بلڪل مطمئن ٿي وڃي ٿ��و، ج��ڏهن ه��و پنهنجي تحقي��ق رياض��ياتي تص��ديق.۾کي رياض��ياتي س��انچي پ��رکي ٿو

۾سائنسدانن جي نظر سندن نظرئي جي ص��داقت ج��وآخري ثبوت آهي.

۾سائنس��دانن جي جم��اعت ڪائن��ات جي مط��العي رياض��يء کي اه��ڙي ط��رح اس��تعمال ڪ��ري ٿي جه��ڙي

ک��انپوء س��ون پرک جي تصديق ۽ڪسوٽي طرح سونارو آهي. اهڙي طرح سائنسدان رياضيءکي سون مڃيندو

جي تص��ديق ک��ان پ��وء نظ��رئي جي ص��حيح هجڻ کي وچ۽تسليم ڪري وٺي ٿو. رياضيات ڪائناتي نظ��ام جي

ڇ��و آهي؟ ڪجه��ه سائنس��دانن هيءهڪجهڙائي هيء ۾ انهن مان هڪ طبقي ان ج��و س�نئون.سوال اٿاريو آهي

س��ڌو ج��واب ڏيڻ ک��ان س��واء ان جي ج��واب کي هڪ سوال تي ختم ڪيو آهي ته ڇ��ا ڪائن��ات هڪ رياض��ياتي

Page 116: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

116 | اسلام جو عقلي مطالعو

ذهن جي تخلي���ق آهي؟ ڪجه���ه سائنس���دانن ان ج���و هاڪ��اري ج��واب ڏن��و آهي. س��ر جيم��ز جي��نز فلڪي

ه��و،چيو۾ع 1932 ع��الم آهي هنطبيعات جو مش��هور ته ظاهري طور تي ائين معلوم ٿئي ٿو، ته ڪائن��ات ج��و

نقشو هڪ خاص رياضي دان تيار ڪيو هو.۽ڪائنات انسان

۾موجوده اندازي مطابق ڪائنات گهٽ گهٽ ڏهه ۾ ۾ ه��ر ڪهڪش��ان هڪ ک��رب.ارب ڪهڪش��ائون آهن

ستارا آهن. انهن مان اڪثر ستارا اس��ان جي س��ج ک��ان اسان ج��و س��ج ته۽به وڌيڪ گرم گهڻو وڏا آهن. جڏهن

ايترو ته وڏو آهي، جو ان م��ان زمين جه��ڙا ٻ��ارنهن ل��ک گولا ٺهي سگهن ٿا. اهي بي شمار متح��رڪ س��تارا هڪ

۾ آهن، ج��يئن بح��ر الڪاه��ل پ��ري وٻئي ک��ان اي��ترو گهڻ�� ۾ سامونڊي جهاز. انهيء سمجهه نه ايندڙڪجهه وکريل

۾حد تائين هڪ وڏي ڪائنات زمين جو هيء ننڍڙو گولو ۽هڪ انتهائي انمول منفرد حيثيت جو حام��ل آهي ج��تي ۽پاڻي، هوا ٻي��ون ڪي��تريون ش��يون آهن، جيڪي انس��ان جهڙي مخلوق لاء زندگيء جو س��امان مهي��ا ڪن ٿي��ون. ۽هيء دني�����ا پنهنجي س�����مورين عظمتن حڪمتن جي۽باوجود انسان کان سواء بلڪل بي مقصد اجائي آهي. انسان جيڪڏهن نه هجي ته هتي ڪابه اک اهڙي نه ۽هوندي، جيڪا دنيا جي رنگينين کي ڏس��ي س��گهي ڪو

ڪ��و، ڪن ن��ه هون��دو جيڪ��و ان جي نغمن کي ٻ��ڌيبه ۽دم��اغ ن��ه هون��دو جيڪ��و ان جي حڪمت مقص��د کي ،۽حاصل ڪ��ري. هيء دني��ا هڪ عجيب عظيم آرٽ آهي

اه��ا هڪ اه��ڙي آرٽ بڻجي وين��دي،کانس��واء انس��ان پر جنهن کي ڪ��و س��ڃاڻڻ وارو ن��ه هجي. جنهن جي ڪ��و

تعريف ڪرڻ وارو نه هجي. پر خود انسان جي حقيقت ڇا آهي؟ زمين تي جيترا

Page 117: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

ڪائناتي نشانيون | 117

به انسان رهن ٿا، جيڪ��ڏهن انهن م��ان هرش��خص ڇه��ه ۽فوٽ ڊگهو، اڍائي فوٽ ويڪرو هڪ ف��وٽ ٿله��و هجي، ته انسان جي س��موري آب��اديء کي آس��انيء س��ان هڪ ۾اه��ڙي ص��ندوق بن��د ڪ��ري س��گهجي ٿ��و، جنهن جي

پ��ر ڪائن��ات جي.۽ڊيگهه، ويڪر ٿوله��ه هڪ مي��ل هجي ن��ه نن��ڍڙي نظ�ري۾ هيء صندوق ڪيڏڀيٽوسعتن جي

ڪنهن انهيء ص���ندوق کي جيڪ���ڏهنه���اڻي .اچي ٿي ڌڪ��و ڏب��و، ت��هکي هلڪوسمنڊ جي ڪناري تي آڻي، ان

۾اها س��منڊ جي گه��رائيء اه��ڙي ط��رح گم ٿي وين��دي، ۾جهڙي طرح هڪ ڀريل ب��الٽيء س��رنهه ج��و هڪ داڻ��و!

پنهنجي م��ادي نسلص��ديون گ��ذري وين��ديون، انس��اني ۾ڪفن ويڙهيل هميشه لاء رهجي ويندو. دني��ا جي ذهن

وين��دي، ت��ه ڪ��و انس��ان جه��ڙيلهي ءت��ان ب��ه اه��ا شي تي طوف��انس��طحمخلوق به هتي آباد هئي. سمنڊ جي

ايندا رهندا، سج اهڙي ط��رح چمڪن��دو رهن��دو،ائين ئي زمين جو گولو دستور موجب پنهنجي محور تي گهمن��دو ۾رهندو. ڪائنات جي اڻ کٽ وسعتن ڦهلي��ل بي ش��مار دنيائون انهيء حادثي کي صرف ايتري اهميت ڏينديون،

!اٽجي م��ري وڃيڀ��جيترو زمين جي مٿان هڪ ڪول چي صدين کان پوء سمنڊ جي ڪناري مٽيء جو ڍير پنهنجي خاموش زبان سان ٻڌائيندو، ته هيء انساني نس��ل جي ۾قبر آهي، اهو صديون پهريائين هڪ صندوق دفن ڪيو وي��و ه��و. پ��ر ي��اد رکڻ گه��رجي ت��ه انس��ان حقيقت جي

ک��ان انته��ائي بامقص��د ش��يء آهي، پ��ر انس��انلح��اظ حقيقت کي نٿ��و۾ڪائن��ات جي موج��وده نظ��ام پنهنجي

انسان جوسڃاڻي. تمنائون پوريون نه ٿي��ونن۾هن دنيا پنهنجي تڪميل لاء هڪ ٻي دنيا گهريٿين، موجوده دنيا پنهنجي س��موري حقيقت جي ب��اوجودٿي. موج��وده دنيا

به بي حقيقت آهي، جيستائين ان س��ان گ��ڏ آخ��رت کي

Page 118: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

118 | اسلام جو عقلي مطالعو

نه مڃيو وڃي. توازن جوفطرت

۾ڏکڻ قطب )انٽارڪٽڪ����ا( جي ب����اري روس جي . سوس����ائٽي وڏو تحقيقي ڪم ڪي����و آهيڪلجاگرافي

سندن اندازي مطابق ڏکڻ قطب جي مٿان جيڪا ب��رف 85ڄميل آهي، سا س��موري دني��ا جي ت��ازي پ��اڻيء ج��و

اڍائي ڪ��روڙ معڪبمق��دارسيڪڙو حصو آهي. ان جو چ���ورس مي���ٽر آهي. هن وقت ڏکڻ قطب جي ب���رف

پکڙيلصرف ڏيڍ ڪروڙ چ��ورس مي��ٽر جي علائقي تي آهي. جيڪڏهن انهيء برف کي دنيا جي خش��ڪ حص��ي

مي��ٽر50تي پکيڙيو وڃي، ته موجوده خش��ڪ زمين تي ۽برف ڄمي ويندي جيڪڏهن اها ب��رف اوچت��و پگه��رجي

مي��ٽر70 ک��ان 60وڃي، ته دنيا جي سمنڊن جي سطح ڏهه سيڪڙو حصو پاڻيء هيٺو۽بلند ٿي ويندي زمين ج

اچي وين��دو. ان ج��و ن��تيجو اه��و نڪرن��دو، ج��و دني��ا ج��ا ٻ��ڏي وين��دا، ايتريق��در ج��و۾ ءسمورا ساحلي شهر پاڻي

ڏکڻ. هيٺ اچي وينداء پاڻي طور ملڪ مڪملئيڪيترا قطب جي سموري برف جي پگهرجڻ سان س��منڊ ج��و سراسري طور گرميء جو درج��و ٻ��ه س��يڪڙو گهٽ ٿي

ڪ��ري زمين تي موس��مي تب��اهي اين��دي؛ وين��دو، جنهن ۾ڇاڪاڻ ته سمنڊ هڪ درجي جي هزارهين حص��ي جي ۾گهٽ وڌائي فض��ا گ��رميء جي پ��وري هڪ درجي ج��و

.فرق پيدا ڪري ٿي هيء هڪ ننڍڙو مثال آهي جنهن مان ان��دازو لڳ��ائي

ه��تي. ڪي��ڏو ن��ه مت��وازن نظ��ام آهياهوسگهجي ٿو ته ۾هڪ ئي وقت مختل��ف ض��رورتن جي وچ اه��ڙي ط��رح

پنهنج��و رڳو ه��ر ش��يء جو ق��ائم رکي��و وي��و آهيت��وازن۽فائدو ڏئي پنهنجي نقصان کان انسان کي بچائي.

۾ زمين جي ه��ر مع��املي فط��رت ج��و اه��و ت��وازن

Page 119: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

ڪائناتي نشانيون | 119

نمايان آهي. ان مان اهو واضح طور تي ث��ابت ٿ��ئي ٿ��و، ته هن دنيا جي پٺيان هڪ طاقتور ذهن ڪم ڪري رهي��و

ذهن جي ڪارفرمائي ن�ه هجي، ت��ههتي جيڪڏهن .آهي ۾موج��وده ت��وازن ڪنهن ب��ه ح��ال برق��رار ن��ه ٿ��و رهي

سگهي. زمين ج��و مط��العو ڪن��دي واض��ح ط��ور تي ائين

جنهن هستيء زمين جي موج��ودهڄڻ ته ومعلوم ٿئي ٿ ح���التن کي هڪ خ���اص ڍن���گ تي بڻ���ايو آهي؛ تنهن کي

۽ حي��وان ،معلوم هو، ته هتان جون جاندار شيون انسان نباتات آهن. ان لحاظ کان هت��ان جي ه��ر ش��يء جان��دار .ش��ين جي ض��رورت جي عين مط��ابق بڻ��ائي وئي آهي جيڪڏهن اها حقيقت انسان کي خدا جو يقين نه ڏياري،

جيڪا انسانهونديته پوء آخرڪار باقي ڪهڙي شيء ندي.کي انهيء حقيقت جو يقين ڏياري

معجزو نم جو ٻي ع���الميب���ابت۾ع نم جي وڻ 1983ڊس���مبر

اڄڪلهه نم جو.۾ڪانفرنس مغربي جرمنيء منعقد ٿي وڻ نبات��اتي م��اهرن لاء خ��اص توجه��ه ج��و مرڪ��ز بڻي��ل آهي. ان جو سبب هيء آهي، ت��ه نم نقص��انڪار جي��وڙن کي ڀڄائڻ ج��و هڪ قيم��تي ق��درتي ذريع��و آهي. انس��ان

م��ارجيتڪيميائي طور تي هن وقت تائين جيتريون به تي اث��ر ان��داز ٿيڻجيتندوائون ٺاهيون آهن، سي س��ڀ

جنهن،سان گڏوگڏ ماحوليات کي ب��ه خ��راب ڪن ٿي��ون لاء به نقصان ڪار بڻجن ٿيون. پ��ر نم جينڪري انسان

آهي، جو اها ماحولي��اتي نقص��انخوبي۾وڻ اها عجيب ۽ نبات���ات کي نقص���ان ذات ک���ان س���واء انس���انڏيڻ

پهچائيندڙ ڪيڙن کان محفوظ رکي ٿي. ملڪن جا هڪ سئو ک��ان وڌيڪ21۾ن ڪانفرنس ا

۾سائنسدان شريڪ ٿيا. هر هڪ پنهنجي پنهنجي ماحول

Page 120: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

120 | اسلام جو عقلي مطالعو

نم ج��ا تجرب��ا ٻ��ڌايا. هالين��ڊ جي هڪ م��اهر اي��ل_ايم ۾وسچون هيون پنهنجي مقالي ٻ��ڌايو، ت��ه نم جي ان��درا

جيڪو هڪ اڻ لڀهڪ عجيب دفاعي نظام موجود آهي ن ٻ��ڌايو،۽ قيمتي قسم جو ڪيڙا ڪنٽرول ذريعو آهي. ه

۾ هن قس�م ج��و تجرب��و ڪي��و وي��و، ت�ه(Togo)ته ٽوگ��و ۾ نم جا پن ملايا ويا، ان جو ن��تيجو اه��وءزمين جي مٽي

۾نڪتو جو زمين نبات��اتي ڪ��يڙن ج��و تع��داد تم��ام گهڻ��و هيء عم��ل ڪي��و ويوتيگهٽجي ويو. اهڙي پ��وک جنهن

۾ پيداوار نمايان اضافو ٿيو.ي تنهن جي فصل جهو، ٻ��ڌايو، ت��ه۾ پنهنجي مق��الي هندوستان جي نمائندي

پونا جي نيشنل ڪيميڪ��ل ليب��ارٽري نم ج��و هڪ پ��ائوڊر . رکي��و وي��و آهيچتي��ار ڪي��و آهي، جنهن ج��و ن��الو نيمر

جا تجربا ڪياچ۽مڪئي، پٽاٽا ڪجهه ٻين فصلن تي نيمر۾ويا، جنهن جي نتيجي انهن جي پيداوار س��ٺو اض��افو ۾

ٿيو.۾موجوده زم��اني دني��ا جي س��مورن ملڪن جيت۾

انهن دوائن جي.م���ار دوائن ج���و اس���تعمال ع���ام آهي ۾استعمال سان يقينا زرعي پيداوار اضافو ٿيو آهي، پ��ر اڃا تائين اهو دريافت نه ٿي سگهيو آهي، ته انهن دوائن سان ماحوليات تي جيڪي نقص��انڪار اث��ر پ��ون ٿ��ا، تن

. هيء ڪ��يڙا م��ار دوائ��ون ٿوکان ڪ��يئن بچي س��گهجي هڪ طرف ڪيڙن جو خاتمو ڪن ٿيون، ت��ه ٻ��ئي ط��رف ان سان گڏوگڏ انس��ان کي ب��ه نقص��ان پهچ��ائين ٿي��ون.۾جيڪڏهن اوهان ڪاٺ پنن کي باهه وجهندؤ، ته ٻ��ئي ۽ سڙي ويندا. ڇاڪاڻ ته اصليت جي لحاظ کان ٻ��ئي هڪ ۽آهن، اهڙي طرح انسان ڪيڙا ٻئي زنده جنس��ون آهن، جيڪ��ا ش��يء هڪ جنس لاء نقص��ان ڪ��ار آهي، اه��ا ٻي

جنس لاء به نقصان جو سبب ٿيندي آهي. انسان کي نقصان ڪار جيوڙن کان بچائڻ لاء اين��ٽي

Page 121: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

ڪائناتي نشانيون | 121

ب��ائيو ٽڪ دوائ��ون ک��ارايون وڃن ٿي��ون. هيء دوائ��ون بيڪٽيريا وانگ��ر انس��اني جس��م لاء ب��ه نقص��انڪار ث��ابت ۽ٿي��ون آهن. م��ک، مڇ��ر، اڏوهي ٻين جي��وڙن کي ختم ڪرڻ لاء ڊي_ڊي_ٽي پائوڊر ڇٽيو وين��دو آهي. ان س��ان

۾ جيوڙا ته ڀڄي يا مري وڃن ٿا، پ��ر ان س��ان فض�ا اهي ڊي_ڊي_ٽي جا ج��زا ش��امل ٿي وڃن ٿ��ا. انس��ان س��اهه ۾کڻڻ دوران انهن کي پنهنجي جس��م داخ��ل ڪ��ري ٿ��و، ۽جنهن ڪري مختلف مرضن جو شڪار ٿئي ٿ��و. مي��ون ۾زرعي پيداوار نقصان ڪار جيوڙا لڳن ٿا، جنهن ڪ��ري

ڪ��يڙا م��ار دوائ��ونلاء۾پي��داوار گهٽت��ائي ٿ��ئي ٿي. ان ٺاهيون وڃن ٿيون. انهن دوائن جي استعمال سان باغن۾ فص��لن اض��افو ت��ه ٿ��ئي ٿ��و، پ��ر ه��تي ب��ه س��اڳئي ۽ ص���ورتحال آهي، ج���و هڪ ط���رف انهن دوائن س���ان ماحوليات خراب ٿئي ٿي، ته وري ٻئي طرف خود ب��اغن۾ فصلن جي پيداوار نقصان ڪار ڪيميائي جزا ش��امل ۽۾ٿي وڃن ٿا کائڻ س��ان انس��ان جي جس��م داخ��ل ٿي ۽

نقصان جو سبب بڻجن ٿا. ۾هندوس�تان ه��ر س�ال تقريب��ا چاليه�ه ه�زار پائون��ڊ

۾رعي فصلن اس��تعمال ڪي��ون وڃنزڪيميائي دوائون ۾ٿي��ون. ان جي ن��تيجي ع��وام جي ص��حت ج��و معي��ار

ورلڊ هيلٿجيع 1983 ڪرندو پيو وڃي. ڏينهون ڏينهن ۾آرگنائيزيشن جي رپورٽ ٻڌايو ويو آهي، ت��ه ٽ��ئين دني��ا ۾جي ملڪن جيڪي زرعي ڪيڙا مار دوائ��ون اس��تعمال ڪيون وڃن ٿيون، تن جي زهريلي اثرن ڪري هر س��ال

ل��ڳ ڀ��ڳجن م��انتقريبا پنجاهه هزار ماڻهو بيمار ٿين ٿا پنج هزار ماڻهو اجل جو شڪار ٿين ٿا.

انساني سائنس اڃا ت��ائين انهيء س��ائنس ت��ائين ن��ه پهچي سگهي آهي، جن جو مظ��اهرو ق��درت جي انهيء ۾معج��زي جي ش��ڪل ٿي رهي��و آهي، جنهن کي نم ج��و

Page 122: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

122 | اسلام جو عقلي مطالعو

وڻ چئجي ٿو. انهيء جي ب��اوجود ڪجه�ه م��اڻهو اڃ��ا ب��ه ۽اهو فرض ڪيو ويٺا آهن، ته هن دنيا جو ڪو ب��ه خ��الق

هن دني��ا کي هلائڻ وارو ڪوب��ه ذهن۽ڪ��ونهي م��الڪ اهي.ن

هڪ پ���اڪيٽ کي ڏس���ي ڪوب���هيڊي_ڊي_ٽي ج ٺهي��وپاڻ مرادوشخص اهو نه ٿو چوي، ته هيء پاڪيٽ

هرڪو ماڻهو پڪ س��ان انهيء کي ڪنهن ذهن جيآهي. پي��داوارتخليق قرار ڏيندو، پر ڊي-ڊي-ٽي ک��ان ب��ه اعلي

کي ڏسي ماڻهو هيء چئي ٿو ڏئي، ته هيء پنهنج��و پ��اڻ درحقيقت نم جو وڻ ڊي_ڊي_ٽي کان!۾وجود آئي آهي

۾وڌيڪ اعلي پي��داوار آهي. ان جي بن�اوٽ يقي�ني ط�ور تي غير معمولي ذهانت نظر اچي ٿي، ان هوندي به اهو ڪيترو نه عجيب آهي، جو م��اڻهو ڊي_ڊي_ٽي جي ب��اري ۾ اهو مڃن ٿا، ته اهو ذهانت جي پيداوار آهي. پر هو اها

نه ٿا مڃن!بابتن شين يڳالهه نم جهڙ۾تخليق ذهانت

جي مک ميون ج��و رس چوس�ي م�اکي تي�ارءماکي ه��وء ان.ڪري ٿي، م��ک ج��و ڪم ص��رف اي��تروئي آهي

.سان گڏوگڏ ٻي��ا ب��ه ڪي��ترا اهم ڪم س��رانجام ڏئي ٿي۽انهن هڪ ڪم ميلاپ ب��ه آهي، يع��ني ٻ��وٽن جي ن��ر ۾

پهچائڻ ته جيئن ٻوٽن جوتائينمادي جزن کي هڪ ٻئي ميلاپ ٿي س���گهي. هيء ڪم اي���ڏو ت���ه اهم آهي، ج���و ماکيء جي مک جي ماهرن جو چوڻ آهي ته مي��ون جي

جيءرس ڄڻ ته هڪ معاوضو آهي، جيڪ��و ٻوٽ��ا م�اکي۾مک کي ميلاپ واري عمل جي بدلي ادا ڪن ٿا.

۾آمريڪا جي اوڀ��ر واري حص��ي گلن جي رس ج��و نوي سيڪڙو حصو بيڪار ٿي وڃي ٿو ڇاڪ��اڻ ت��ه انهيء۽علائقي ماکيء جي م��ک تم��ام گهٽ ٿ��ئي ٿي، انهيء ۾ .۾ڪري ميلاپ ج��و عم��ل اوله��ه جي ڀيٽ گهٽ ٿ��ئي ٿو

Page 123: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

ڪائناتي نشانيون | 123

ان معلوم ڪيو وي��و آهي، ت��ه م��اکيء جي م��کمتحقيق جڏهن ڪنهن باغ يا فصل مان گلن جي رس چوس��يندي ۾آهي، ت��ه اه��ا هڪ ئي وقت ه��ر قس��م جي وڻن ت��ان

ايئن ڪنديءميون جو رس نه چوسيندي آهي بلڪه هو آهي، جو جنهن گل جو هڪ دفع��و رس چوس��يندي آهي، ته ٻيهر به وري وري انهيء ئي گل جو رس کڻندي آهي.

۾ گلن وچ نس�����ل جي۾ه�����وء هڪ ئي وقت هڪ ئي رس کڻندي آهي. ماکيءجيي هڪ کان پوء ٻئي داڏامن

۽جي مک ج��و اه��و طريق��و زراعت باغب��انيء لاء نه��ايت ائين ڪرڻ سان هوء هڪ خاص گل جي جزن.اهم آهي

.کي ساڳئي ئي وڻ جي گلن ت��ائين پهچائين��دي رهي ٿي گلن جي رس چوسڻ دوران گل ج��و ٻج س��ندس جس��م سان چنبڙي ويندو آهي، جڏهن ه��وء ٻ��ئي گ��ل تي وڃي

ٻج وارو مادو انهيء گ��ل تي ڪ��رياهوويهندي آهي، ته ۾پوندو آهي. اه�ڙي ط�رح ن�ر م�ادي ج�زن وچ ميلاپ ۽

ج��و۾انهن واڌ ويجهه۽جوعم��ل تڪمي��ل تي پهچي ٿ��و جيڪڏهن ائين ن��ه هجي، ت��ه هون��د.عمل جاري رهي ٿو

زمين تان لڳ ڀڳ هڪ لک قسم جا ٻوٽ��ا بلڪ��ل ختم ٿي ۾ هيء عم��ل واض��ح ط��ور تي تخلي��ق جي نظ��ام .وڃن

انهيء قس�م ج�و بامقص�د واقع�و.ذهانت جو ثبوت آهي لازمي طور تي انهيء حقيقت کي ثابت ڪ��ري ٿ��و، ت��ه

جيڪ��ڏهن خ��الق ن��ه.هن ڪائن��ات ج��و هڪ خ��الق آهي ۾تخلي��ق جي نظ��ام اه��ڙي قس��م جي بامقص��د هجي ته

تدبير ممڪن ئي نه آهي. ٿئيضايع نهذرو

هوا بازيء جي قانون مطابق ٻارنهن ه��زار پائون��ڊن کان به وڌيڪ وزني هوائي جهاز لاء ضروري آهي، ته ان

بليڪ باڪس ٻن ننڍن خاص قسم.۾ بليڪ باڪس هجي تي مش��تمل آهي، جنهن م��ان هڪنجي ٽيپ رڪ��ارڊر

Page 124: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

124 | اسلام جو عقلي مطالعو

. چئجي ٿور رڪ��ارڊوائس۽ ٻئي کي رکي فلائيٽ رڪارڊ انچ6۽ انچ ڊگهو 20انهن مان هر هڪ سراسري طور

. پائونڊ ٿئي ٿو25 لڳ ڀڳويڪرو ٿيندوآهي، ان جو وزن ۾ هوائي جهاز جي پوئين حص��ي رکي��ارهيء ٻئي رڪارڊ

وين��دا آهن، ت��ه ج��يئن ح��ادثي جي وقت محف��وظ رهي هڪ خ��اص نظ��ام هيٺ پ��ائليٽ جي آواز،يس��گهن. اه

ڪن�دا۽جهاز جي رفت�ار ٻي ض��روري معلوم�ات رڪ��ارڊ ۽ انهن محفوظ ڪيل آواز رڪارڊ پ��اڻمرادورهندا آهن. ۾

هر اڌ ڪلاڪ کان پ��وء ميس��ارجي وين��دوآهي، ت��ه ج��يئنجهاز جي آخري لمحن جو حال معلوم ٿي سگهي.

هڪ وڏو ه��وائي ح��ادثو پيشتيع 1985 ج��ون 23 ڪئناڊا کان( 747نگ ئبو) جهازآيو. ايئر انڊيا جو هڪ وڏو

جه��از ٽ��اور هندوستان اچي رهيو هو. ڪنٽروليلنڊن ٿيند اوچت��و ان جي تهجي هر لمحي جي رپورٽ وٺي رهيو هو

۽ڪمپيوٽر اسڪرين تان جهاز جي تصوير غ��ائب ٿي وئي جهاز تان پيغام اچڻ بلڪل بند ٿي وي��ا. جه��از هڪ ح��ادثي

۾ جهاز .۾جو شڪار ٿي اوچتو ائٽلانٽڪ سمنڊ وڃي ڪريو وي��ا، انهنم�ري مسافر س��وار هئ��ا، جيڪي س��مورا 329

ڪجهه دني�ا کيب�ابتمان ڪوبه نه بچي�و، جيڪ�و ح�ادثي ٻڌائي سگهي. هاڻي حادثي متعلق ڄاڻڻ جو ذريعو ص��رف .۾بليڪ ب��اڪس ه��و، س��و پڻ س��منڊ جي ته��ه وڃي پهتو

ان.ائٽلانٽڪ دنيا جو ٻيو نم��بر س��ڀ ک��ان وڏو س��منڊ آهي چ��ار ڪ��روڙ ي��ارنهنس��ميتسمنڊن ننڍن ننڍنپکيڙجي

۾ س�منڊ بليڪ ب�اڪسوڏيلک چورس مي�ل آهي. انهيء ي ذري جي ه��ئي، جيڪ��وڙجي حي��ثيت ص��رف هڪ ننڍ

۾سمنڊ جي تهه ٻن ميلن جي اونهائي پي��و هو ظ��اهري.۾ طور انهيء ذري کي سمنڊ مان ڪ��ڍڻ ن��اممڪن ه��و، پ��ر

جولاء11۽� 10هيء ناممڪن ممڪن بڻجي ويو، جڏهن س��منڊ جي ته��ههيرن کي اونڊ رڪ��ارن تي انهع1985

Page 125: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

ڪائناتي نشانيون | 125

مان ڪڍيو ويو. هيء معجزو ڪيئن پيش آيو. اهو سڀ ريڊيائي له��رن

“روبوٽ”جي ذريعي ڪنٽرول ڪرڻ واري مشيني انسان ۾ اهڙي��ون بليڪ ب��اڪس .جي ذريعي ممڪن ٿي س��گهيو

مشينون هون��ديون آهن جن وس��يلي ه��و ري��ڊيائي س��گنل ۾ اهي س�گنل ه�ر س�يڪنڊ نڪرن�داموڪليندو رهندو آهي

.۽آهن اه��و عم��ل ٽيهن ڏينهن ت��ائين ج��اري رهن��دو آهي ۽فرانس، آمريڪا برطانيه جي جديد س��امان س��ان ڀري��ل ٻيڙين سگنل جي ذريعي ان بليڪ باڪس جو پورو ٺڪ��اڻو تلاش ڪيو. ان کان پوء هڪ خاص ڪيميرا جي ذريعي ان

) مش�يني انس�ان اهو۽جون تصويرون ورتيون ويون پ�وءRobot)۾ سمنڊ جي تهه موڪليو ويو، جنهن کي انسانن

آهن، هيء روب�وٽ ري�ڊيائي ۽وانگر ٻ�انهون، هٿ آڱري�ون س�منڊ جي ڪن�اري.لهرن ذريعي ڪن�ٽرول ڪي�و وڃي ٿو

تي بيٺل انسان مشيني اسڪرين تي سمورو منظر ڏسي ۽ٿو ريڊيائي لهرن جي ذريعي روبوٽ جي رهنمائي ڪري ٿو، ته جيئن هو مقرر ڪيل جڳهه تي پهچي، بليڪ باڪس ۽کي پنهنجي هٿن سان پڪڙي پوء مٿي کڻي اچي انس��ان

.جي حوالي ڪري طريق��و ه��و، جنهن کي اس��تعمال هڪ اه��ڙوهيء

۽ ڪري اٿاهه سمنڊ مان هڪ ننڍڙي ذري کي ڪ�ڍيو ويو پوء ان جي ذريعي حادثي جي س��موري ڪه��اڻي انس��ان ۾کي معل��وم ٿي س���گهي. م��ان ج���ڏهن اخب���ار انهيء تفصيل کي پڙهيو، ته م�ون کي ائين محس�وس ٿي��و، ت�ه

“عظيم واقعي”۾ڄڻ هن واقعي جي ص�����ورت انهيء کي واضح نموني بيان ڪيو ويو آهي، جيڪو ق��رآن پ��اڪ

ک م”: ۾جي لفظن هن ط��رح آهي ب ونوم��ا یع��زب ع ر ونمآء ولا� اصغر م ذلک ارض ولا فی الس ثقال ذر فی ا ونم ا' ول Åۃ

ن ب و�ولا� اكبر الا ف کتب م و� ۽ تنهنجي پاليندڙ ک��انيعني ” ”ا'

Page 126: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

126 | اسلام جو عقلي مطالعو

۾ذري جيترو ن��ه ڪي زمين ن��ه ڪي آس��مان ڳجه��و ۽ ۾ ۽رهي ٿو. نه ان کان تمام ننڍي وڏي شيء )لڪل( آهي

(61)يونس۾پر اها ظاهر ڪتاب )لکيل( آهي.

Page 127: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

سائنس مذهب جي رستي تي

۽جيتوڻيڪ ه��ر زم��اني خ��دا م��ذهب کي مڃڻ وارا ۾۾اڪ��ثريت رهي��ا آهن، خ��اص ڪ��ري ق��ديم زم��اني ت��ه ۾ انهيء سوچ کي عمومي طور تي غلب��و حاص��ل ه��و. ان ۾هوندي به هر دور اه��و بحث ٿين��دو رهي��و آهي، ت��ه هن ڪائنات جو ڪو خدا آهي يا سڀ ڪجهه پاڻمرادو وج��ود۾ آي���و آهي. فلس���في جي روش���نيء انهيء بحث کي ۾

لاء۽جيڪو عنوان ڏنو وي��و؛ س��و هڪ لاء تص��وريت ٻ��ئي .هوماديت

تصوريت يا آئيڊيلزم خالص فني تفصيلن کي ڇ��ڏي، آهي، ته ڪائنات جي آخريو حامي رهيوانهيء سوچ ج

۾ يع���ني اس���ان دني���ا جيڪي.حقيقت روح���انيت آهي محسوس ٿين��دڙ منظ��ر ڏس��ون ٿ��ا، تن ج��و ڪ��و حقيقي

تص��وريت ج��و.وجود اسان جي دماغ کان ٻ��اهر ن��ه آهي ق.م( جي427_��� 347نظري���و جيت���وڻيڪ افلاط���ون )

۾زماني کان موجود رهيو آهي، پر موجوده مفهوم اه��و_1753۾ ج��ارج ب��رڪلي ) عيس��ويتصور ارڙهين صدي

۾( ک��ان ش��روع ٿ��ئي ٿ��و. انهيء سلس��لي هيء1675 سوال اڀريو، ته جيڪڏهن شين جو وج��ود ص��رف ذه��ني

ج��و هيءيآهي ته پ��وء ان ڳاله��ه ج��و ڪه��ڙو س��بب آه مادي شيون ان وقت به موجود رهن ٿيون جڏهن ڪوبه

ڏسي رهيو هجي. برڪلي جواب ڏنو، ت��ه شخص کين نه اه��ڙي ط��رح.۾انهن شين جو وجود خ��دا جي ذهن آهي

نئين دلي��ل جي هڪتي هن تصوريت کي خدا جي وجود

Page 128: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

128 | اسلام جو عقلي مطالعو

ڏني.حيثيت ۾( جي زماني ان فڪ��ر ن��ئين1724-1804ڪانٽ )

۽وس�عت اختي��ار ڪ�ئي هڪ مس�تقل مڪتب��ه فڪ�ر جي حيثيت سان قائم ٿيو. جرمني، انگلينڊ، فرانس، آمريڪ��ا هر هنڌ ان جا وڏا وڏا وڪي��ل پي��دا ٿي��ا. تنهن هون��دي ب��ه

پهرين عالمي جنگ کان پوء ان فڪر کي زوال آيو. ماديت پنهنجي مختلف فڪ��ري نظ��رينابتڙان جي جي ح���امي رهي آهي، ت���ه هننقط���ه نظرس���ان ان

۽ڪائنات جيڪي ڪجهه آهي، سو سمورو م��ادي آهي ۾ هنڪ��ونهي. ان ج��و ڪ��و ب��ه وج��ود ٻ��اهرم��ادي ک��ان

نظ��رئي جي دع��وي آهي، ت��ه ه��تي ص��رف هڪ حقيقت ۽آهي اهو صرف مادو آهي. ايتريقدر جو خود انسان ب��ه

۽مطابق ٻن شين روح جسم ج��و مجموع��و عام عقيدي بني��ادي ط��ور تي ص��رف هڪ ئي حقيقتپر، ڪ��ونهي .۽ اهو ان جو مادي جسم آهيرکي ٿو

_280۽انهيء فڪر سوچ جو بنياد اي��پي ڪي��ورس ) ملي ٿ���و؛ جنهن ج���و خي���ال ه���و، ت���هوٽق.م( 342

، ننڍن نن��ڍن ۾سموريون شيون آخري نتيجي جي شڪل .آي��ون آهن۾ ايندڙ جزن جي ميلاپ سان وج��ود نهنظر

انهيء مادي نظرئي کي نئين قوت ان وقت حاص��ل ٿي، ۾ع 1770جڏهن هولباخ جو ڪتاب ”سس��ٽم آف نيچ��ر“

۾ هڪٻ���ئي ش���ايع ٿي���و. ان جي حم���ايتين جي فهرست ۾اختلاف باوجود تمام ڊگهي آهي. ويهين صديء ماديت

۾خون وج��ود آي��ون. هڪ ج��دلياتياج��ون ٻ�ه وڏي��ون ش� ماديت، جيڪ��ا ڪميونس��ٽ دني��ا ج��و س��رڪاري فلس��فو ۽آهي ٻي کي طبيعاتي ماديت چئجي ٿو. ماديت پرس��ت ۾”ذهن“ کي به تسليم ڪن ٿا، پر س��ندن خي��ال ”ذهن“ صرف مادي جسم جو هڪ عمل آهي، مادي جسم کان

.ڪونهيالڳ ان جو ڪوبه مستقل وجود نه

Page 129: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

سائنس مذهب جي رستي تي | 129

۽تص��وريت م��اديت پرس��تيء جي اه��ا ڪش��مڪش تص��وريت. پراڻي آهي، جي��تري انس��اني ت��اريخ ئيايتري

مذهب جي حقيقي وڪيل نه هئڻ جي باوجود ان لح��اظ س��هارو رهي آهي، ت��ه اه��ا فلس��فيانهک��ان م��ذهب جو

آخري حقيقت کي غير مادي ثابت ڪري ٿي، جيئن خ��ود پرس��تيت م��ادياب��تڙ ان جي .م��ذهب جي دع��وي آهي

ماحول پيدا ڪ��رڻلاءفڪري لحاظ کان خدا جي انڪار ۾ نظ��ر ان جيج��و ڪم س��رانجام ڏئي ٿي. ڇاڪ��اڻ ت��ه

محسوس ٿيندڙ ڪائنات کان ٻ��اهر ٻي ڪنهن ش��يء ج��و.ڪونهيحقيقي وجود

۾گذريل صديء جدي��د طبعي س��ائنس جي وج��ود ۾ .اچڻ کان پوء انهيء نظرئي وڌيڪ وسعت اختيار ڪ��ئي ه��اڻي ت���ه س��ائنس جي تش��ريحي علم جي ط���ور تي

طبق��اتعلم .۾سائنٽيفڪ مادي پرستي وجود آئي آهي ۾ م��اڻهن انوس��يلي۽الارض حياتياتي ارتقا جي نظرئي

ع��ام ط��ور تي اه��و تس��ليم.جي زبردس��ت پ��ذيرائي ٿي ۽ ت��ه زن��دگيء دم��اغ بي ج��ان م��ادي ج��ون ئيويوڪي��و

عض��ون جي علم جي ت��رقي.ترقي يافته شڪليون آهن انهيء علم جي. ڇاڪ��اڻ تهسان ان کي وڏي هٿي ملي

۽مطالعي مان ثابت ٿيو ته ذهني زندگي ان جي وسعت جيت��وڻيڪ ان.جو دارومدار دماغ جي جس��امت تي آهي

۽ع( ل��ڊوگ1895 )ٽ مثلا ڪارل وا،جا وڏا وڏا حمايتي ع( واضح طور تي ثابت نه ڪ��ري س��گهيا،1899 )ربشن

ته دماغ جي اصلي حقيقيت ڇا آهي. ان هوندي به جديد طبعي دريافتن کان پوء عام طور تي اهو س��مجهيو وي��و ۾ته سائنس مادي پرستيء جي حق پنهنجو فيصلو ڏئي ڇڏيو آهي، سترهين صديء عيسويء جي آخر تائين اهو

پرس��تي جدي��د علمي دني��اتسمجهيو پئي ويو، ته م��ادي۽ڏيو آهي ه��اڻي علمي منطقي ط��ورڇکي فتح ڪري ۽

Page 130: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

130 | اسلام جو عقلي مطالعو

آهي.تي مذهب لاء ڪابه گنجائش باقي نه رهي هڪ؛فڪري ط��ور تي م��اده پرس��تي ج��ا ٻ��ه رخ هئا

،هيء ته ڪائنات مڪمل طور تي هڪ مادي وج��ود آهي ڪري هتي ڪنهن غير م��ادي هس��تي يع��ني خ��دا کي ان

مڃڻ جو سوال ئي پيدا ن��ه ٿ��و ٿ��ئي. ٻي��و هيء ت��ه ه��تي جيڪي واقع�ا پيش اچن ٿ�ا، تن جي پٺي�ان واض��ح م�ادي

۽ڪري ڪنهن رب قيوم جي مڃڻ جي اسباب آهن، ان پهل��وپهري��ون پرس��تيء ج��و ه ماد.ڪهڙي ضرورت آهي

۽خدا جي وجود جو انڪ��ار ڪ��ري رهي��و آهي، ٻي��و پهل��و پر اه��و چ��وي چوي ته نه ٿو ناممڪنخدا جي وجود کي

ابتدائي پيدائش ک��ان پ��وء هن ڪائن��اتي نظ��ام کيٿو ته ع _1778) والٽ��ير .خ��دا جي ڪاب��ه ض��رورت ن��ه آهي

جيڪڏهن خدا آهي، ت��ه پ��وء اس��انته چوي ٿوع( 1694 گه��ڙيهڪجي دنيا سان ان جو تعلق ائين آهي، ج��يئن

هي��وم ) هون��دي به ان.ٺاهڻ واري جو گهڙي س��ان آهي خ��دا کي“۽بي جان بي ڪار”( ته انهيء 1711_1776

مڃڻ ک��ان ب��ه انڪ��ار ڪ��ري ڇ��ڏيو. ڇاڪ��اڻ ت��ه هن گهڙيون ٺهندي ڏٺيون هيون پر دنيائون ٺهندي نه ڏٺيون”

“هيون. پر اڻويهين صديء ج��و خ��اتمو دراص��ل انهن نظ��رين

۾ موجوده صديء خود سائنس جيڪي. خاتمو هو بهجو حقيقتون دري��افت ڪي��ون آهن، تن س��مورن خي��الن کي

.آخري طور تي رد ڪري ڇڏيو آهي نيوٽن جي ميڪانڪس جو هڪ مس��ئلو هي ه��و؛ ت��ه جيڪڏهن ڪنهن شيء جي موجوده حالت معلوم هجي،

ح��الت يقي��ني ط��ور تي متعيناين��دڙ۽ گذريلته ان جي ح��رڪت جي ق��انونرڳوڪري س��گهجي ٿي. ان ط��رح

علم رياضيء جي مدد سان ازل ک��ان اب��دبنياد تيجي تائين ان جي سمورين حالتن جي اڳواٽ رٿا بندي ڪري

Page 131: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

سائنس مذهب جي رستي تي | 131

هو، جيڪو م��ادهمسئلو ميڪانڪس جو اهوئي .سگهبي جنهن جي بني��اد تي ه��و ڪنهنفيص��لائتو هيوپرستن لاء

خ��الق جي تص��ور کي غ��ير ض��روري ق��رار ڏين��دا هئ��ا،۽ڇاڪاڻ ته سندن نظ��ر ڪائن��ات جي ه��ر ح��الت ه��ر ۾ ۽لمح��و متعين ٿي��ل آهي اه��ا ان جي مط��ابق پ��اڻمرادو

وڃي ٿي.جڙندي فطرت جي باقاعده ق��انون جي حي��ثيت س��ان هيء

Law) اص��ول س��ببن وارو of causation) س��ترهين گليل��و ) جيڪا۾ص��ديء مڃي��و وي��و. هيء عظيم ص��دي

(جي ص����دي1742_1727۽ع( ني����وٽن )1564_1642 هن کان پهريائين پڇ��ڙ ت��اري جي ظ��اهر،مڃي وڃي ٿي

ٿيڻ کي بادش��اهت ج��و خ��اتمو ي��ا ڪنهن وڏي شخص��يت جي موت جي علامت سمجهيو ويندو هو، پر هن صديء

جي۾ ڪش���ش ثق���ل جي آف���اقي ق���انون مط���ابق ان اه��ڙي”. نيوٽن لکيو آهي، ته ئي وئي معلوم ڪوضاحت

اص��ولنميڪ��انيڪيطرح قدرت جي ٻين واقعن کي به .“۾جي روشنيء معلوم ڪري سگهبو

ط��رح هڪ زبردس��ت تح��ريڪ جنم ورت��و،اه��ڙيء جنهن ج��و مقص��د هن م��ادي ڪائن��ات کي هڪ مش��ين

هيء تحريڪ اڻويهين صديء جي آخ��ريڪرڻ هو.ثابت اهو وقت ه��و، ج��ڏهن.۾اڌ پنهنجي انتها کي پهچي وئي

فط��ريس��ڀنيع( چيو ته 1821ع _ 1894ز )ٽهيلم هول ح��رڪت جي علمن ج��و آخ��ري مقص��د پنهنج��و پ��اڻ کي

ع_1907 ڪل���وين )ڊ لار.۾ق���انون منتق��ل ڪ���رڻ آهي ( اعتراف ڪي��و، ت��ه جيس��تائين ڪنهن ش��يء ج��و1824

تيس��تائين ان کي،ميڪينيڪل م��اڊل نٿ��و ٺ��اهي س��گهانرس��ٽن ميڪس��ويل )ٽ وا.“س��مجهي ئي ن��ه ٿ��و س��گهان

نه��ايت ڪامي��ابيء س��ان گيس،۽ع( ٻين1831_1879 ۾س��ندن نظ��ر گئس. ڪ��ئي پيشجي مش��يني تش��ريح

Page 132: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

132 | اسلام جو عقلي مطالعو

ه�ئيانتهائي نن��ڍڙن نن�ڍڙن ب��اريڪ ذرڙن ج��و مجموع�و . وانگ��ر اڏرن��دا رهن ٿاپ��وپٽنجيڪي هيڏانهن ه��وڏانهن

۽اهڙي طرح نرم شين، روشني ڪشش ڪندڙ عنص��رن ۾جيت��وڻيڪ کين انهن ڪوشش�ن . جي تشريح ڪئي وئي

کين پ��وء به ڪاميابي حاصل ٿي نه سگهي، پرگهڻيڪا ان ڳالهه ج��و يقين ه��و ت��ه هڪ ن��ه هڪ ڏينهن س��موري

.ڪائنات مشيني تشريح کي قبول ڪندي آهي،۾ ٻ��ڌلجڏهن سموري ڪائنات اصول تعلي��ل ”

انهيء.“ ڪيئن ٿي سگهي ٿوٻاهرته پوء انسان ان کان سوال انسان کي ان حد ت��ائين پهچ��ائي ڇ��ڏيو ج��و خ��ود

۽ س��ترهين منجه��ان ان .انسان به هڪ مشين بنجي ويو ج��ڏهن.ارڙهين صديء جي مش��يني فلس��في جنم ورتو

اه��و معل��وم ٿي��و، ت��ه زنده��ه ش��يون ب��ه ائين ئي انهيء غ�ير جان��دارجنهن م�انڪيمي�ائي ائٽم م�ان ٺهي�ل آهن،

۾شيون، ته انهيء يقين ڪو به شڪ باقي نه رهي��و، ت��ه ۽ وڏي زور .ٻنهي جي ن���وعيت بلڪ���ل هڪجه���ڙي آهي

شور س�ان اه�ا دع�وي ڪ�ئي وئي، ت��ه زن��دگي خ��ود ب��ه ئيي ش��يء ص��رف هڪ مش��ين۾تج��زيي پنهنجي آخري

ڇ��اپي ڪنهن دماغ ا يا مائيڪل انجلو جخ با، نيوٽن.آهي ۾ک��ان رڳ��و پنهنجي پيچي��دگين مختل��ف هئ��ا پ��رخ��اني

.هو فرق نه خاص۾ٻنهي ڪوبه ۾حقيقت ۾ڻ��ويهين ص��دي عيس��ويء جي آخ��ر ج��ڏهنواپ��ر

فلاس��فرن انهيء بحث کي ڇ��يڙيو، ت��ه ڇ��ا ڪ��ا اه��ڙي_1750 سگهجي ٿي، جيڪا ني��وٽن ي��ا ب��اخ )ٺاهيمشين ( جي خي��الن کي ده��رائي س��گهي؟ انهن ڏٺ��و ت��ه1685

۽ خ��اص ڪ��ري روش��ني ڪش��ش،فطرت جي مظه��رن ثق��ل جي خ��الص مش��يني تش��ريح ج��ون س��موريون

سائنس��دانٿي رهي��ون هي��ون.ڪوششون ناڪام ث��ابت تيزي سان انهيء نتيجي تي پهچڻ لڳا، ته ڪاب��ه مش��ين

Page 133: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

سائنس مذهب جي رستي تي | 133

۽بلب جي روشني صوف جي ڪرڻ کي ٻيهر دهرائي نه ۾ ايتريق��در ج��و اڻ��ويهين ص��ديء جي آخ��ر .ٿي س��گهي

ع( روش���نيء1858_1947 )ڪپروفيس���ر ميڪس پلاناهڙا نظريا پيش ڪيا، ج طرح به ڪنهنيڪي۾جي باري

تنهن ڪريمشيني تشريح کي قبول ڪرڻ وارا نه هئا. ۽شروع ته ان تي تمام گهڻي تنقيد ڪئي وئي سندس ۾ مذاق اڏائي وئي، پر آخرڪار انهيء نظرئي کي ڪوانٽم ۾نظرئي جي شڪل جديد علم طبعي جي تسليم ڪي��ل

ان س��انپر ن��ه رڳ��و اهو۾حقيقتن ش��امل ڪي��و وي��و. ۽مشيني تصوراتي دور جو خاتمو نئين دور ج��و آغ��از پڻ

ٿيو. پلانڪ ج��و نظري��و ش��روعاتي ط��ور تي ائين س�مجهيو

۾ جي ش�ڪل س�فرٻرانگهن۽ويندو هو، ته قدرت جهٽڪن ۾ع آئن اس�ٽائن1911 پ�ر .ڪري ٿي جيئن واچ جي س�ئي

)ع���دم تعين اه���و ث���ابت ڪي���و، ت���ه پلانڪ ج���و نظري���و Discontinuty) انهي��و.ک��ان وڌيڪ انقلابي ن��وعيت ج��و

، جنهن کي قدرت جيٿول تعليل جو خاتمو ٿئي وسان اص ق��ديم س��ائنسپ��ئي وي��و. سمجهيو ما جو طبعي رهننظام رس��تو اختي��ارڙو ئي قدرت صرف هڪ��دعوي هئي تهجي

۽ي، جيڪو علت معل��ول جي اص��ول تحتپئڪري سگهي .پهرئين ڏينهن کان وٺي ڪائنات لاء مقدر بڻجي چڪو آهي

پر هاڻي ان تي يقين رکڻ ناممڪن بنجي ويو. ج��يئنٿي وين��دي.هڪ مثال سان ان جي وض��احت

عنص�رن ج��ا ائٽم۽ ري�ڊيم ٻيناسان کي معلوم آهي، ته ۽ٽٽن��دا رهن ٿ��ا اه��ڙي ط��رح وقت گذرن��دي اهي عنص��ر۾شيهي هيليم تبديل ٿي وڃن ٿ��ا. اهي ايٽم ڪ��يئن ٽٽن ۽

اصول تعليل جا سمورا ممڪن ان��دازا غل��طبابتٿا، ان مثلا هيء اندازو لڳائڻ ته ممڪن آهي ت��ه.ثابت ٿيا آهن

ايٽم اليڪٽران جي حرڪت سان پيدا ٿيڻ واري گ��رميء

Page 134: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

134 | اسلام جو عقلي مطالعو

. ڪنهن مخص��وصڪونهيجي ڪري ٽٽندا هجن، صحيح ايٽم تي خ��ارجي گ��رمي پهچ��ائي ان ج��و تجرب��و ڪ��ري .۽سگهجي ٿو، اهڙو تجرب��و ڪي��و وي��و، ناڪ��ام ث��ابت ٿيو

۽ع( 1871_1937اه��و ئي س��بب آهي، ج��و ردر ف��ورڊ ) Spontaneous)۾ع پ���اڻمرادي انتش���ار 1903س��اڊي

disintegration �����) ق��ائم ڪي��و، جيڪ��ومفروضو ج��و پ��ر ن��ه وض��احتخالص طبعي نقطه نگاهه ک��ان ان جي

۾ موج��وده ص��ديء جي ش��روع . جو انڪار آهيوضاحت ۽ ردرف�ورڊ ٻين سائنس�دانن ج�ڏهن،ج�ڏهن ميڪ لين��ان

ڪائناتي شعاعن کي ڳولي لڌو، ت��ه ائين س��مجهيو وي��و، ۾ته هيء اهي ئي شعاع آهن، جيڪي ري��ڊيائي عنص��رن

اه��و ب��هم��ان يپاڻمرادو انتشار جو سبب آهن، پر تج��ربغلط ثابت ٿيو.

۾عام روش��ني ڪنهن م��ادي هڪ انچ ک��ان ب��ه گهٽ گهڻو جا شعاع ان کانسري۾حصي داخل ٿئي ٿي، ايڪ

وڌيڪ داخل ٿيڻ جي طاقت رکن ٿ��ا. اهي ش��عاع اس��ان تنهن هون��دي بهجي سموري جسم مان گذري وڃن ٿ�ا.

هڪ سڪي جي برابر ڌاتو جو ٽڪ��رو ان جي گ��ذرڻ کي ۽ ڪائناتي ش��عاع ش��يهي ٻين س��ختپر .روڪي وٺي ٿو ت��ائين داخ��ل ٿي وڃن ٿ��ا. انهيءگزن ئي۾ڌاتن ڪيترن

هو، ته ري��ڊيائيسؤلوڪري اهو اندازو لڳائڻ تمام گهڻو ب��هانتشار جو سبب اهي شعاع ئي آهن. پر اه��و ان��دازو

. تم��ام س��ادي تج��ربي س��ان غل��ط ث��ابت ٿي ويوهڪ ري��ڊيائي عنص��ر جي هڪ ٽڪ��ري کي ڪ��وئلي جي ک��اڻ

ه��و ڪائن��اتي ش��عاعن جيهين��ئر . پهچ��ايو ويوان��در جي حملي کان بلڪل محفوظ هو. پر ان جي ان��در ج��وهري

بلڪل س��اڳئي ط��رح ج��اري ه��و. ڪائن��ات اڃا بهانتشار ج��و ذڪ��ر ڪن��دي هڪمظهرنجي انهيء ناقابل توجيه

:سائنسدان لکي ٿو

Page 135: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

سائنس مذهب جي رستي تي | 135

ايئن ماض��يءڪائنات جو مستقبل يقي��ني ط��ور تي” جيئن اسان سمجهيو ه��و. ائين معل��ومسان ٻڌل ڪونهي،

ٿئي ٿو، ته هيء معاملو بهرحال خ��دائن س��ان تعل��ق رکي“ٿو، چاهي اهو خدا ڪير به هجي.

اه��ڙي قس��م ج��ون ٻي��ون تحقيق��ون پڻ اه��ڙي ئي مثلا پروفيسر ه��يزن.قسم جي رهنمائي مهيا ڪن ٿيون

يو، ت��ه ڪ�وانٽم ج��و نظري�و هڪ ٻ��ئيا۾ع ٻڌ1927برگ نتيجي تي پهچائي رهي��و آهي، جنهن کي هن غ��ير متعين

Principle) يع�����ني غ�����ير مق�����رر نظ�����ريي of Indeterminacy) .ط��ور تيرواي��تي جو نالو ڏن��و آهي

اهو سمجهيو پئي وي��و، ت��ه ق��درت هڪ متعين ڪي��ل رخ پر هيزن،تي نهايت صحيح طريقي سان سفر ڪري ٿي

برگ اهو ثابت ڪيو، ت��ه ق��درت س��ڀ ک��ان وڌيڪ انهيء اڄ طبعيتنهن ڪ��ريخيال جي ترديد ڪري رهي آهي.

سائنس جو اهو مڃيل قانون آهي، ته نه صرف ڪائنات ايتريقدر جو ڪنهن ذرڙي، حصي بهبلڪه ان جي ڪنهن

اهو.مقرر ڪيل نه آهيتي قطعي طور بهجو مستقبل ڪي��ترن ئي ممڪن ح��التن م��ان ڪنهن هڪ ح��الت کي

ق��درتي ق��انون متعينريت ان .اختيار ڪ��ري س��گهي ٿو (Statistical)سراس��ر نه بلڪه (deterministic )ٿيل

بنجي وڃن ٿا.۽ڻويهين صدي جي طبيع��ات م��ادي توان��ائي کيوا ۾

م��ادي کي هڪ.هڪ ٻئي جو ضد تصور ڪي��و وين��دو هو جسماني شيء سمجهيو وين�دو ه�و، جيڪ�ا هڪ مح�دود۽فض��ا پنهنجي جڳه��ه والاري ٿي ان کي هڪ مس��تقل ۾

ختم نٿ��و ڪ��ري يا گهٽائي وڌائيوزن ٿئي ٿو، جنهن کي جڏهن ڪاب��ه م��ادي ش��يء ح��رڪت ڪ��ري.نه سگهجي

۾ٿي، ته اها هڪ ئي رخ هڪ ذري وانگر حرڪت ڪ��ري ۾ وانگ��ر پ��وري فض��ا ن��ه جي لهرنٿي، آواز يا روشنيء

Page 136: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

136 | اسلام جو عقلي مطالعو

۾ روش��ني توان��ائي جي ب��اري اب��تڙ ان جي .ٿي ڦهلجي ۽ ۽هيء خيال هو، ته، نه اها ڪا جس�ماني ش�يء آهي ن�ه ڪنهن مح��دود فض��ا کي ڪنهن ٻ��ئي جي ش��رڪت ک��ان سواء گهيري وٺي ٿي، ان جو ڪو به وزن نه هوندو آهي

جيپ��ر له��رن۽ اه��ا ذري وانگ��ر ح��رڪت ن��ه ٿي ڪ��ري م��اڻهن کي”ٻٽي معي��ار“ انهيء .۾شڪل اڳتي وڌي ٿي

ت��ه ه��و اه��ا دع��وي ڪ��ري س��گهن، ت��هڏنواه��و موقع��و م��ادي ج��وانڪائنات جي اص��ليت م��ادو آهي، توان��ائي

هڪ اضافي مظه��ر آهي، ان ج��و ال��ڳ ڪوب��ه وج��ود ن��هآهي.

۽جديد طبيعات مادي توانائي ج�و هيء اختلاف ختم ۾ ٻئي اهي ثابت ٿي چڪو آهي تهمان ن۽ٿي ويو آهي تجرب

ڪ��ڏهن م��ادو.هڪ ٻ��ئي ج��ون مختل��ف ش��ڪليون آهن۾توانائيء تبديل ٿي وڃي ٿو، ته ڪڏهن توان��ائي م��ادي .۾

ڪنهن مادي شيء جو مايو مستقل نه آهي، بلڪه اهو ان۾جي ح��رڪت تي م��دار رکي ٿ��و رفت��ار س��ان ان گهٽ ۽

هن ذري جيڏ هڪ مادي شيء ڪ��.وڌائي ٿيندي رهي ٿي ۾ ح��رڪت ڪ��ري ٿي، ت��ه ڪ��ڏهن اه��اليڪ۾شڪل هڪ

و م��ادي ج��.ي وڌن��دي آهيتڦهلجن��دي، اڳ��وانگ��ر له��رن ڻ جو اه��وئي اص��ل اص��ول آهي، جنهنٿي۾توانائي منتقل

جي بنياد تي ايٽم بم ٺاهيو ويو آهي.۽ع پلانڪ ڪوانٽم جو انڪش�اف ڪي��و ٻ�ڌايو1900 ۾

مسلس��ل ن��ه ٿيي۾ تب��ديل جي ح��التن۽ته توانائي مادي يع��ني ڪ��وانٽم جير مق��داٿورڙي خاصاچي، بلڪه هڪ

multi) ٻيڻ ples) انهيء. آهيٿين��دي جي تناسب سان انڪشاف کان پ��وء ق��ديم ت��رين زم��اني ک��ان وٺي طبعي

۽ڪائنات تبديلي جي مسلسل درجي به درجي جوٿيڻ۾ ، س��و ختم ٿي وي��و. ان س��انهلي��و پ��ئي آيوجيڪوتص��ور هڪ غ��ير معم��ولي انقلاب برپ��امني��وٽن جي ۾يڪ��انڪس

Page 137: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

سائنس مذهب جي رستي تي | 137

ٿيو. ع ت��ائين اه��و س��مجهيو پ��ئي1895۾ايٽم جي ب��اري

ويو، ته اهو مادي جو سڀ ک��ان نن��ڍڙو ذرڙو آهي، جنهن ۾ پر بعد اهو پت��و پي��و.کي وڌيڪ ورهائي نه ٿو سگهجي

ذرڙا ٿين ٿ��ا،نن��ڍڙا ته هر ايٽم جي اندر ڪي��ترائي ٻي��ا به .۽جن کي اليڪٽران، پروٽ��ان ني��وٽران وغ��يره چئجي ٿو ڪنهن ايٽم ج��و م��ادو مسلس��ل ڦهلي��ل ن��ه هون��دو آهي، بلڪه اهي ذرڙا ان جي اندر شمسي نظام وانگر ترتيب

۾ م��دارن ح��رڪت ڪن��داڪجهه مق��رر۽ڏنل هوندا آهن ۾رهن ٿا. ايٽم جي مختلف ذرڙن وچ اهڙيء طرح وسيع ۽خال هوندو آهي، ج��يئن س��ج ان جي ت��ابع س��يارن جي

، جنهن کي.۾وچ هوندو آهي ۾ ايٽم جي مرڪزي حص��ي ۾نيوڪلس چئجي ٿو، تنهن جا تقريبا سمورا مادا مرڪز

۽وڙ ڦ���وڙ س���ان ايٽم جي ڪيفيت ٽ���۽ٿين ٿ���ا انهن جي ۽ماهيت ب��ه ب��دلجي وڃي ٿي ايٽمي توان��ائي ب��ه حاص��ل

۾ هاڻي ته اهڙا ذرڙا تم��ام وڏي تع��داد دري��افت.ٿئي ٿي ٿيا آهن، جيڪي ٻن مادي ذرڙن يا هڪ م��ادي جي ذرڙي

دوران ظاهر ٿين ٿا.تعامل۽ شعاعن جي گڏيل اهڙي طرح جديد طبيعات قديم مادي جي بني��اد کي

عجيبهي به علمي دني��ا ج��و آهي.بلڪ��ل ڊاهي ڇ��ڏيو اتف�اق آهي، ت��ه ج��ڏهن ني��وٽن جي نظ�رين تي مش�تمل ۾طبيعات اڻويهين صديء پنهنجي عروج کي پهچي رهي۽هئي، عين انهيء زماني هڪ ٻ��ئي پٺي��ان اه��ڙا تجرب��ا ۾ مشاهدا ٿيا، جن خود هن علم جي بنيادن کي لوڏي وڌو

۾ علم طبعي هڪ هم ۽گ��ير انقلاب رونم��ا ٿي��و. م��ادو ه ۽۽توانائي، ذرو لهرون، ج��وهر عنص��ر، زم��ان مڪ��ان، ۽ ۽ ۽علت معلول جهڙا بنيادي تصور شروع کان ئي ب��دلجي

قدرتي قانونن جو ب��ه نئ��ون مفه��وم س��امهون خود۽ويا ۽ اهي بني���ادي تب���ديليون هي���ون، جن ني���وٽن .اچڻ لڳو

Page 138: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

138 | اسلام جو عقلي مطالعو

جيطبيع��ات ان جدي��د ب��درانميڪسويل جي طبيع��ات ۽تشڪيل ڪئي، جنهن ج��و بني��اد ڪ��وانٽم اض��افيت جي

تي قائم آهي.ننظري اڄ” جو چوڻ آهي ته:(� 1872_1970برٽرينڊرسل )

عات جا ماهر اسان کي يقين ڏياري رهيا آهن، تهيجا طب ۾مادي جهڙي ڪا به شيء شروع کان وٺي اصل ڪوبه وجود نه ٿي رکي. ٻ��ئي ط��رف نفس��يات ج��ا م��اهر اه��و يقين ڏي��اري رهي��ا آهن، ت��ه ذهن جه��ڙي ڪاب��ه ش��يء

اڄ جو جديدته؛ ” و ٿي وڌيڪ لکهو .“موجود ئي نه آهي پرست بڻجڻ جي ڪوشش ڪرڻ وارو پنهنجو پاڻهماد

۾کي عجيب ڪش���مڪش مبتلا محس���وس ڪ���ري ٿ���و ڇاڪاڻ ته ج��تي هڪ ط��رف خ��اص ح��د ت��ائين ذهن جي افع��الن کي ڪامي��ابيء س��ان جس��م جي افع��الن جي

اتي وري ٻ��ئي ط��رف، ٿوس��گهجيماتحت ثابت ڪ��ري س��گهجيانهيء حقيقت کي به مڃڻ کانسواء رهي نٿ��و

ذهن جو ايج��اد ڪي��ل هڪ س��هوليت پي��دابه تهته جسم “ڪرڻ وارو تصور آهي.

ع��ام م��اڻهو م��ادي ش��ين جي وج��ود کي يقي��ني” آهيپڌرو ڇاڪاڻ ته اهو حواسن لاء بلڪل ،سمجهي ٿو

۽ جيڪڏهن تس��ليم ڪجي ت��ه ڪجه��ه ش��يون مش��ڪوڪ جنهن ش��يء کي ته آهييآهن ته بهرحال ايترو ت��ه يقين

اوه��ان ٺ��وڪر هڻن��دؤ، ڌڪ��و ڏين��دؤ ي��ا ٽڪرائين��دؤ، س��و؟ پر حقيقت ڇا آهي.“۽حقيقي واقعي مڃڻ گهرجي

طبيعات جا ماهرثابت ڪن ٿا، ته توه��ان ڪ��ڏهن ب��ه ايتريق��در ج��و.ڪنهن ش��يء س��ان هرگ��ز ن��ه ٿ��ا ٽڪرايو

ڪنهن پ��ٿر جي دي��وار س��انمٿوج��ڏهن توه��ان ج��و ک��ان توه��ان ان کيلحاظٽڪرائجي ٿو، ته حقيقت جي

۽ٿئي ائين ٿ��و، ت��ه ڪجه��ه پروٽ��ان اليڪ��ٽرانڇهو به نٿا ۽ انانهنجيڪي توهان جي جسم ج��و حص��و ٿين ٿ��ا، ۾

Page 139: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

سائنس مذهب جي رستي تي | 139

۾ش��يء جي اليڪ��ٽران پروٽ��ان وچ جنهن کي توه��ان ۽ ۽سمجهو ٿا، ته ڇهي رهي��ا آهي��و؛ ص��رف پ��اڻ ڏي ڇڪڻ

آهي پر انهيء عمل دوران دراصل ٿيندوهٽائڻ جو عمل۽ٻن جسمن ڇهڻ ميلاپ نه ٿو ٿ��ئي. ص��رف اي��تروپ��ر ۾

۽ٿ��ئي ٿ��و، ت��ه توه��ان جي جس��م ج��ا اليڪ��ٽران پروٽ��ان ۽جڏهن ٻئي جس��م جي اليڪ��ٽرانن پروٽ��ان جي ويجه��و

تح��رڪ ئي۾ٿين ٿا، ته انهن هڪ تحرڪ پيدا ٿئي ٿو، اهو .توه��ان جي اعص��ابن جي ذريعي دم��اغ ت��ائين پهچي ٿو

۽ڇهڻ ميلاپ جي احس��اس کي اهوئي دماغي ت��اثربس“ آهي. هوندوپيدا ڪرڻ لاء ضروري

۾جدي��د س��ائنس جي روش��نيء هيء ث��ابت ڪ��رڻ انته��ائي مش��ڪل ٿي پي��و آهي، ت��ه اس��ان جي ذهن ک��ان

رس��ل جي لفظن.ٻاهرڪنهن مادي شيء جو وجود آهي ۽تي صرف اليڪٽرانن جو مجنونا نه رقص ٿئي ٿ��و انه۾

۽ اسان جي ڇهڻ وغيره محسوساتين سڌيي سنئج۾ يا شين سان مش�ابهت ص�رف ن�الي م�اتر ئي آهي. س�ر

۽ اعلان هيڊنگٽن علم طبيع���ات جي م���اهر جواآرٿ���ر طبيعات خ��ارجي ص��داقت ي��ا ان جي ڪنهن”اعتراف ته

؛جزوي حصي جو ڪوبه علم عطا ن��ه ٿي ڪ��ري س��گهي ته طبعياتي ط��ريقن س��انآهيانهيء نظرئي جي توثيق

جيڪو علم حاصل ٿئي ٿ�و، س�و گهڻ�و ڪ�ري ذه�ني ٿ�ئي“ٿو.

جي نمائن��دگيش��ينجه��ڙي ط��رح لفظن س��ان ” ان ج��ون علامت��ونص��رف پ��ر اهي ظ��اهر ن��ه ٿي ٿ��ئي،

. مثلا م��انيء ج��و لف��ظ م��انيء جي اص��ليهون��دا آهن ۽شڪل، صورت، رنگ بو وغيره جي تص��وير، عڪس ي��ا نقشو نه هوندو آهي، اهڙي ط��رح اس��ان خ��ارجي ش��ين ۾جي باري جيڪي تصورات رک��ون ٿ��ا، س��ي ش��ين جي

تصوير يا بدلنمايان ڪندڙ ۽واقعي حقيقت نوعيت کي

Page 140: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

140 | اسلام جو عقلي مطالعو

ثاني ن��ه هون��دا آهن بلڪ��ه ص��رف علامت هون��دا آهن،۽ اي_بي_س��ي وغ��يره وارا ح��رف۽ انگ ۾جيئن رياضيء

حقيقت هيء آهي، ت��ه طبيع��ات ج��و. علامتي هوندا آهن تنا۽نتيجو ه��اڻي رڳ��و رياض��ياتي علامتن ان جي مس��او

علامت��ون؛ اهيکان سواء ٻيو ڪجه��ه ب��ه ن��ه رهي��و آهي ڪنهن ش��يء ي��ا حقيقت ج��ون آهن. ان ج��و پراس��رار جواب هيء آهي، ته طبيعات جو ان سان ڪوبه واسطو

۾ه ان وٽ انهن علامتن جي ته��ه وڃڻ ج��و۽ ن��نه آهي، جيڪ��ا ش��يءپٺي��ان انهن علامتن جي “ڪو ذريع��و آهي.

ڪم ڪري رهي آهي، ان جي حقيقت متعلق ڪو يقيني ان جي جوحڪم لڳائڻ ته پري جي ڳاله��ه پ��ر طبيع��ات

ج��ا طريقا آهي، ت��ه اناص��رار انته��ائي يقين س��ان اب��تڙوڃي ئي نٿا سگهن. ۾ علامتن جي پس منظر

۾اه���ڙي ط����رح اڊنگٽن جي لفظن طبيع����ات جيخارجي دنيا محض پاڇن جي دنيا رهجي وئي آهي.

گذريل صدي تائين مادو سڀ کان وڏي حقيقت هو، سائنس جي ڪجه��ه ت��رقين تييپروفيسر ٽائٽ طبيعات

مادي جي حقيقي”۾ع چيو هو، ته 1876ليڪچر ڏيندي هجڻ يا ان جي خارجي وجود جو س��ڀ ک��ان وڏو ثب��وت هيء آهي، ته انسان وٽ ڪا اهڙي ط��اقت ئي ن��ه آهي،

“جيڪا ان کي پيدا يا فنا ڪري سگهي. هيروش��يما جي” .پ��ر ه��اڻي م��ادو ٽ��ٽي چڪ��و آهي

جدي��د ايٽمي“.تباهي مادي جي فن��ا ج��وئي ن��تيجو ه��ئي سائنس ج��و بني��اد گهڻ��و ڪ��ري انهيء عقي��دي تي ق��ائم

ت��ه م��ادي جي آخ��ري اڪ��ائي )ايٽم( کي ٽ��وڙي،آهيسگهجي ٿو.

۾س��ائنس جي دني��ا انهيء انقلاب ج��و ن��تيجو هيء حقيقت هيء” جي؛ين���ڊر رسلٽنڪت���و آهي، بق���ول بر

آهي، ت��ه اڄڪله��ه مش��ڪل س��ان ئي توه��ان کي ڪ��و

Page 141: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

سائنس مذهب جي رستي تي | 141

۾رس��الو ي��ا ڪت��اب ڏس��ڻ لاء ملن��دو جنهن اس��ان جي ۽ ٿي��ل هجي ان تي انهيء نهسائنس��ي خي��الن تي بحث

ڻي ڪي��ل ن��ه هجي، مثلا ”گليل��و جيپ��طرح جي ٽيڪ��ا ٽ عهد جو خاتمو“،”سائنس جي روح س��ان دش��منيء ج��و ۽خاتمو“، ”ميڪانڪي طبيعات جي ناڪ��امي“، ”م��ذهب

وغيره ايتريقدر جو برنهارڊ باونڪ“۾سائنس مصالحت، رکي��و اهوجديد طبيعات تي پنهنجي ڪتاب ج��و ن��الو ئي

“.سائنس مذهب جي رستي تي” ۾ن ”ڪائنات جو اهو نظريو جيڪوظاڊنگٽن جي لف

فرم��ائي کيرڪش��ش جه��ڙي اڻ ڏٺ��ل ق��انون جي ڪا مڃي ٿ��و، ڇ��ا ان ک��ان ب��ه ڪجه��ه وڌيڪ سائنس��ي ٿي

کي ش��يء ان وحش��ي انس�ان هرج��يئنسگهي ٿو، ج��و ، تنهن کيڪن��دا هئاجنهن کي هو پراس��رار محس��وس س��ائنسڪندا هئ��ا.اڻ ڏٺل ديوتائن جي طرف منسوب

۾جي ت��رقيء جي ن��تيجي مش��اهدي ج��ا جدي��د ذريع��ا ۾انسان جي هٿن اچي ويا، ته ان سان هو انهيء غل��ط

شيء کي ڏس��ي س��گهيهر ۾فهميء پئجي ويو، ته هو ڪ��ئي وئي، ت��ه جيڪ��اپڻ ٿو، ايتري قدر جو اه��ا دع��وي

شيء اسان جي خوردبيني يا دوربي��ني جي ذريعي نظ��ر۾نه ٿي اچي، سا اصل ڪوبه وجود نه ٿي رکي.

_1954۽ع( آئن اس���ٽائن )1642ع_1727ني���وٽن ) ( جي درميان هڪ پ��ورو دور گ��ذريو آهي، پ��ر آئن1879

اسٽائن کان پوء جيڪ��و دور ش��روع ٿي��و، تنهن ک��ان پ��وء ه��اڻي اه��ا.سائنس پنهنجو اهو يقين وڃ��ائي ڇ��ڏيو آهي

هيء ته بڻجي وئي آهيمش��ڪوڪ ب��درانحقيقت مڃڻ يع��ني ڪائن��ات ج��و ڪ��و. آهي ي��ا داخلي معروضيدنيا

وجود آهي، جنهن کي ڏسي سگهجي ٿ��و ي��ا اه��اخارجي صرف اسان جي اندروني احس��اس ج��و ڪرش��مو آهي، ۽جڏهن ت��ه پهري��ائين اه��و س��مجهيو پ��ئي وي��و، ت��ه ذهن

Page 142: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

142 | اسلام جو عقلي مطالعو

، اص��لڪ��ونهياحس��اس ج��و ڪوب��ه حقيقي وج��ود ئي ۽ آهي احس��اس ص��رف انهيء م��اديو مادءموجود شي

.نفي پيداوار آهاجي اض ڻويهين صديء جي آخر تائين اهو س��مجهيو وين��دووا

۽ه��و، ت��ه ه��ر ش��يء جي آخ��ري حقيقت ايٽم آهي ايٽم ننڍڙا ننڍڙا ذرڙا آهن، جن کي ڏسي سگهجي ٿو، پر ايٽم ۾جي ٽٽڻ کان پوء ايٽم ناقابل مش��اهدي دني��ا غ��ائب ٿي

۾ هاڻي سائنس عام طور تي اهو تسليم ڪي��و وي��و.ويو آهي، ته آخ��ري حقيقت هڪ اه��ڙي لطي��ف ش��يء آهي،

ه��اڻي ڪائن��اتتنهن ڪري .جيڪا ڏسي نه ٿي سگهجيآ'ه ء8 'مڪ��اني له�ر�ن ڪ��و چ�وي ٿ��و، ت��هن.جي تشريح ڪو هنن لفظن ۾ ڪري ٿو، ته هي

آ'هي، ڪ��و 'ن کي آ'هي بلڪ �'قعن ج��و هڪ سلس��لو ء8 ن��ه ء8 معر�ف معني ۾ ڪاب��ه ش��ي هي ڪ��و 'ن کي جن س��ان تش��بيهه ڏئي ٿ��و، ڪ��و 'ن کي رڳ��و هڪخي��الي جه��ان چ��وي ٿو

۽ ڪو �ري 'ن کي پاڇن جي دنيا سڏي ٿو.جوڙجڪ ٻڌ'ئي ٿوآ'هي'ن��در هڪ طنزي��ه جملي 'نهن س��ڀني خي��الن کيبرٽينڊرس��ل : هن ط��رح س��ميٽيو

آ'هي، ج ء8 ڏن��ڊ� ن��هيڪ��”م��اد� 'ه��ڙي ط��رح هڪ 'ه��ڙ� ڀ��وت بنجي �ي��و � ذهن کي هڪلڻ لاء8 جنهن کي 'ڄ ت�ائين پنهنج�و جس�م” ه�و �ڌيڪ لکي ٿ�و، ت�ه “ٿوبڻجي س�گهي. 'ه�ا ش�ي

آ'هيون، س آ'هي،'چوند' رهيا ہ8 سان بڻايل هڪ سائنسي تشڪيل درحقيقت �ڏي ديده دليري“جنهن جي ڪابه طبيعاتي حقيقت نه ٿي ملي.

:خلاصوآ'هي، م��ٿي ڏن��ل ء8 چ��وڻ ت��ه س��ائنس م��ذهب جي رس��تي تي هلي رهي برنه��ارڊ ب��ا�نڪ ج��و هي

آ'هي ته حقيقت.تفص��يل م��ان �'ض��ح ٿي �ڃي ٿو ہ8 ء'تي پهچي �ي��و هي علم ج��و درياه��ه �ري آ'خ���ري حقيقت جي.آ'هي، ج���تي 'ن م���ذهب کي ڇ���ڏيو هو ہ8 ڪائن���ات پنهنجي يع���ني هيآ'هي نه بي جان ۽ بي شعور مادي جو بي معني رقص. ۽لحاظ کان هڪ غير مادي �'قعو

آ'هن، س��ي �ڌيڪ 'ه��و ت��ه 'س��ان جي هن دني��ا ۾ جيڪي 'س��باب ڪم ڪ��ري رهي��ا پ��ر ڪائن��اتي،'مڪاني ط��ور تي نه��ايت مختل�ف ۽ متض�اد ن�تيجن ت�ائين پهچي س��گهن ٿا

�ڃڻ ک��ان ر�ڪيڏ'نهننظا� حيرت 'نگيز طور تي �'قعن جي رخ کي غير موز�ن ن��تيجن مقص��دي۽ 'ن کي ص��رف م��وز�ن ن��تيجن جي ط��رف �ٺي �ڃي ٿ��و، ڪائن��ات جي 'ه��ا ٿو

ہ8 ڳالهه جو ثبوت(Teleo Logical Nature )فطرت �'ضح طور تي 'نهي

Page 143: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

سائنس مذهب جي رستي تي | 143

آ'هي ہ8.آ'هي، ت����ه هن جه����ان جي �'قعن پٺي����ان هڪ باش����عور 'ر'د� ڪم ڪ����ري رهي����و 'نهيصورتحال جي ٻي ڪابه �ضاحت نه ٿي ڪري سگهجي.

ڪائن��اتي نظ��ا� ج��و غ��ير متعين هجڻ ٻين لفظن ۾ 'نتخ��ابيت ج��و هجڻ ۽ 'ن ج��و تسلس��ل 'ن کي ه��ر �قت خ��ارجي رهنم��ائي ڏني پ��ئي �ڃي. س��ر تهبرق��ر'ر رهڻ 'ه��و ث��ابت ڪ��ري ٿو

آ'هي، ت��ه جدي��د ڪ��و'نٽم جي نظ��ريي ج��وبجاٿر'ڊنگٽن رآ' ط��ور تي 'ن جي نش�اندهي ڪ��ئي ء8 م�ذهبي عقي�دن جي سائنس�ي تص��ديق آ'هي، ڇاڪاڻ ته هي ء8 بي حد حيرت 'نگيز پهلو هي

آ'هي.“ ) ء8 'مرھاڪري رهيو (�' �حی فی کل سما

Page 144: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

ن پارموت جي ه

ستار' ۽ سيار' ڪڏهن به پنهنجي مقرر رستي ک�ان ن�ه ٿ�ا ٿ�ڙن. �ڻن ۽ په�اڙن جي س��امهونہ8 جي نظ�ا� کي ڪه�ڙي ط�رح به�تر ڪ�ڏهن ب�ه 'ه�و مس�ئلو ن�ه ٿ�و 'چي، ت�ه ه�و پنهنجي زن�دگي بڻائين! ڪنهن جانور کي 'هو سو'ل پريشان نه ٿو ڪري، ته هو پنهنجي حاصل نه ٿيندڙ تمن��ائن

آ'هن، سي 'هڙيون ئي.کي ڪيئن پور� ڪري ء8 هن ڪائنات ۾ جيڪي به شيون 'نسان کان سو'آ'هي، ج.آ'هن، جهڙ� کين هئڻ گهرجي ۾ 'حس��اس 'ن يڪو هن معلو� دنيا ۾ صرف 'نسان ئي

آ'هي، ته هو جيڪي ڪجهه چ�اهي ٿ�و، تنهن کي حاص�ل ن�ه ٿ�و ڪ�ري س�گهي ۽ ن�ه �ري�رتل آ'هي. موجوده دنيا ۾ ڪڏهن 'ن جو حاصل ڪرڻ ممڪن

ہ8 تض�چ ۾'سان جي ۽ موجوده دنيا جي د کي هميشه ماڻهن محسوس ڪيو' 'نهيآ'ز'د.آ'هي ء8 سوچي ٿو، ته هو بيماري، ح��ادثي، پوڙه��ائپ ۽ م��وت ک��ان عا� 'نسان صرف هي

پ��ر ه�و 'ن م��ان ڇوٽڪ��ار� حاص��ل ن��ه ٿ�و ڪ��ري س��گهي. ع�الم ۽،زندگي گذ'رڻ چاهي ٿوہ8 معاملي تي تما� گهڻو گهر'ئي ۾ قس��م جيد�ر رسسوچين ٿا ۽ تما� �ڃي مفڪر 'نهي

فيص��لxئتيغير مو'فق پهلوئن جو 'نڪشاف ڪن ٿا، جيڪي 'نسان ۽ موجوده دني��ا �چ ۾ آ'هن. 'ند'ز ۾ حائل

'نسان خلxئن کي ماپي ٿو ۽ 'قتد'ر جا خ��و'ب ڏس�ي ٿ�و، پ�ر ه�و ڪي��ڏ� ن�ه ع�اجز ۽آ'هي! 'ڪمز�ر زمين تي جيتر' 'نسان رهن ٿ��ا، تن. هن مثال ذريعي سمجهي سگهجي ٿوهو

'ڍ'ئي ف��وٽ �يڪ��ر� ۽ هڪ ف��وٽ ٿله��و هجي، ت��ه،۾ جيڪڏهن هر م�اڻهو ڇه��ه ف��وٽ ڊگهوہ8 س��ان هڪ 'ه��ڙي ص��ند�ق ۾ بن��د ڪ��ري س��گهجي ٿ��و، جيڪ��ا آ'س��اني ہ8 کي آ'ب��ادي پ��وري

جيڪڏهن 'نهي صند�ق کي ڪنهن سمنڊپرڊيگهه، �يڪر ۽ '�چائي ۾ هڪ ميل هجي. ہ8 جي گه��ر'ئي ۾ گمکيجي ڪناري تي کڻي �ڃي 'ن هلڪ��و ڌڪ��و ڏجي، ت��ه 'ه��ا پ��اڻي

صديون گ��ذري �ين��ديون، پ��ر 'نس��اني نس��ل ٻيه��ر زمين تي هلن��دي ڦرن��دي نظرن��ه.ٿي �ينديء8 گم ٿي �يندي، ته هتي 'نسان قس��م جي ڪ��ا مخل��وق.'يند� دنيا جي ذهن تان به 'ها شي

س��منڊ جي س��طح تي 'ه�ڙي ط��رح ر�ز طوف��ان 'ين��د' رهن��د'، س��ج 'ئين چمڪن��د�.آ'ب�اد ه�ئي لامح��د�د گهمن��د� رهن��د�. ڪائن��ات جيبدستوررهند�، زمين جو گولو پنهنجي محور تي

Page 145: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

موت جي هن پار | 145

ہ8 �ڏي ح�ادثي کي هڪ معم�ولي ح�ادث 'ڻ ڳ�ڻيون ۾ ڦهليلگه�ر'ئين ي ک�ان دني�ائون 'نهيہ8 ج��و ڍي�ر پنهنجي زب�انن'هميت نه ڏينديون. مدت�ڌيڪ ء8 هڪ بلن�د م�ٽي گذرڻ ک��ان پ��و

آ'هي، ہ8 'نساني نسل جي ق��بر نن��ڍڙيڪ ه'ڳ ص��ديون جنهن کيسان 'هو ٻڌ'ئيند�، ته هيصند�ق ۾ دفن ڪيو �يو هو.

ڀيٽ�( ڪائن��ات جي هن بي پناه��ه �س��عت جي �1877_1946س��ر جيم��ز جي��نز )۾، 'نسان ۽ 'ن جي �طن )زمين( جي معمولي حيثيت جو ذڪر ڪندي لکي ٿو:

ہ8 جي ذري جي هڪ خوردبيني حصي تي بيهي 'س��ان ڪائن��ات جي نظ��ا� ۽ ”�'ريآ'هي��ون جيڪ��و زم��ان ۽ مڪ��ان جي 'ن جي مقصد کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪري رهي��ا آ'هي. 'س��ان ج��و پهري��ون ت�اثر ڪجه��ه 'ندر 'سان جي �طن )زمين( کي گهير� ڪي��ون بيٺ��و آ'هي. 'س��ان ڪائن��ات کي 'ن جي �س��يع ۽ س��مجهه ک��ان ٻ��اهر دهش��تناڪ قس��م ج��و هون��د� فاصلن جي ڪري دهشت ڀريو ڏسون ٿا، 'ها پنهنجي 'ڻ ڄاتل حد ت��ائين پکڙي��ل �قت جي ڪري جنهن جي مقابلي ۾ 'نساني تاريخ رڳو 'ک ڇنڀڻ جي��تري عرص��ي �'ري معل��و� ٿ��ئي ٿي، 'س����ان جي بي ح����د � حس����اب 'ڪيلxئي جي ڪ����ري، ۽ خلx ۾ 'س����ان جي �طن )زمين( جي مادي طور تي بلڪل بي حقيقت هئڻ ڪري پڻ دهشتناڪ لڳي ٿي. سموريءکون حص��و! پ��ر 'نهن ہل ہ8 جي ذرن مان هڪ ذرڙي ج��و ڏه��ه دنيا جي سمنڊن ۾ موجود �'ريہ8 ڪ��ري ب��ه 'س��ان هن ڪائن��ات کي دهش��ت ن��اڪ س��ڀني حقيقتن کي ڇ��ڏي ڪ��ري 'نهيآ'هي. ج��ذبا، ہ8 جي مع��املي ۾ غيرجانب��د'ر س��مجهون ٿ��ا ج��و 'ه��ا 'س��ان جه��ڙي هڪ حي��اتيآ'رٽ ۽ م��ذهب س��ڀئي 'ن جي منص��وبي ۾ ڌ'ري��ا معل��و� ٿين ٿ��ا. ش��ايد حوصلx، ڪاميابيون، آ'هي. ڇاڪاڻ ته ہ8 جي دشمن 'سان چئي سگهون ٿا ته 'ها )ڪائنات( 'سان جهڙي زندگيآ'هي ج�و زن�دگي رکن�دڙ س��ڀئي �ج�ود 'ن ۾ ڄمي خالي خلx جو گهڻو حص�و 'ي�تر� ت�ه ٿ�ڌ� ہ8 ہ8 جي مٿان زن��دگي آ'هي جو 'نهي �يند'. خلx جي 'ندر مادي جو گهڻو حصو 'يتر� ته گر� آ'هي ۽ فلڪياتي جسمن تي مسلس�ل مختل�ف آ'هي. خلx تيڏي ۽ ڦڏي جو �جود ناممڪن ء8 مخ�الف ي�ا ہ8 لا آ'هي، جن مان گهڻ��ا ت�ه زن�دگي قسمن جي ريڊيائي بمباري ٿيندي رهندي ہ8 آ'هي��ون. جيڪ��ڏهن غلطي آ'هن. 'هڙي ئي قسم جي هڪ دنيا ۾ 'س��ان 'چي لٿ��ا آ'ڻيندڙ تباهي ء8 جي ن�تيجي ۾ جنهن کي 'س��ان 'تف�اق س��ڏيون ہ8 ش��ي سان نه ت�ه ب�ه گهٽ ۾ گهٽ 'نهي

ٿا.آ'هي. آ'هي( 'نته��ائي قيم��تي خلxئي �'قع��و سيارن جي نظا� )جنهن ۾ 'سان جي زمين ہ8 جي جنهن آ'هي. ڇاڪ��اڻ ت��ه زن�دگي ہ8 ط��رح قيم��تي هئڻ تم�ا� 'هم سيار'تي نظا� ج��و 'ه��ڙيآ'هي��ون، س��ا زمين جه��ڙي ئي ڪنهن س��ياري تي �ج��ود ۾ قس��م ک��ان 'س��ان زمين تي �'ق��ف

Page 146: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

146 | اسلام جو عقلي مطالعو

آ'هن، جن ء8 س��ازگار ط��بيعي ح�التون گهرب��ل ہ8 کي پاڻ ظاهر ڪ�رڻ لا 'چي سگهي ٿي. 'نهيآ'هي جنهن ۾ شيون پٽڙي شڪل ۾ باقي رهي سگهن. ۾ سڀ کان 'هم 'هو گرمي پد

ہ8 ڳالهه مڃڻ جوڳي نٿي لڳي ته ڪائنات 'بتد'ئي ط��ور 'س��ان 'نهن سببن ڪري هيء8 پڪ س��ان 'س��ان ء8 ج��وڙي �ئي هجي. جيڪ��ڏهن 'يئن هجي ه��ا ت��ه پ��و جه��ڙي زن��دگي لاہ8 ۽ پي��د'�'ر جي مق�د'ر ۾ گهڻ��و �ڌيڪ س��ٺي تناس��ب جي 'مي��د ڪ�ري xميڪ��انز� جي ڦهل

نظ��رض��مني پي��د'�'ر ۽ غ�ير'هم 'نته��ائيزن��دگي س��گهون پي��ا. گهٽ ۾ گهٽ په��رين نظ��ر ۾ آ'هيون.، 'چي ٿي 'سان زنده ماڻهو عا� رستي کان ڪجهه پري

آ'هي، 'ن مط���ابق 'س���ان س���ائنس جي ذريعي هن �قت ت���ائين جيڪ���ا معلوم���ات ملي آ'هي��ون ۽ ' آ'ي�ا �ي�ترس��ان جي ح��ير'نگي ۾ ننهايت عجيب ۽ ح��يرت ن�اڪ ط��ور تي �ج�ود ۾

'ڳ�تي �ڌي پنهنجي جڏهن 'سان پنهنجي �ج�ود جي 'بت�د' جي مس�ئلي ک�ان ٿئي ٿو'ضافو حقيقت ۽ مقصديت کي سمجهڻ گهر�ن ٿا يا 'هو ڏسڻ چ�اهيون ٿ�ا، ت�ه تق�دير مس�تقبل ۾

ء8 ب ء8 ڪهڙي شي آ'هيچ'سان جي نسل لا .'ئي رکي � هڪ��ڙ�ئيج�� ت��ه ڪائن��ات ،ف��زڪس ۽ فلڪي��ات ٻ��ئي هڪ ئي ڪه��اڻي ٻ��ڌ'ئن ٿا

آ'هي، ح�ر'رتي م�وت آ'خ�ري' جي ڪاب�ه 'هميت ن�؛ 'ن'نجا� ٿي س�گهي ٿ�و، 'ه�و هي، ت�ه 'ن ء8 ڪائنات جي .'نجا� تائين پهچڻ جو رستو ڪهڙ� هوند� هن سفر جو 'نجا�موت کانسو'

ٻيو ڪوبه ٿي نه ٿو سگهي.ء8 آ'هي، ڇاپو آ'هي،ءڀلي زندگي محض 'تفاق سان هڪ 'هڙي ڪائن��ات ۾ ته 'ئين آ'ئي

ہ8 ء8 نه بڻائي �ئي هئي، ۽ 'ها جيڪا بنيادي طور تي زندگي مظاهرن جي مطابق يا ت��هسڀنيلاآ'هي ي��ا قطعي ط��ور تي 'ن جي . هڪ ذرڙي جي محض'ب��تڙمڪمل ط��ور تي غ��ير جانب��د'ر

آ'هي، جيس��تائين 'س��ان فن��ا ن��ه ٿيحصيهڪ تي 'س��ان کي 'ن �قت ت��ائين چهٽي��ل رهڻ��و آ'ڪ��ڙ جي هلڻ،ٿ��ورڙن لمحن جي مختصر 'سٽيج تي ہ�8ڃون. پنهنجي مختصر زندگي ء8 لا

ہ8 ڄاڻ آ'خرڪ��ارت��ه 'س��ان ج��ا س��مور' حوص��لxيندي به 'نهي آ'هن 'س��ان ج��ون ۽ ختم ٿيڻ �'ر' ڪائن��ات ت��ه، سموريون ڪاميابيون 'سان جي نسل جي خاتمي سان گڏ ختم ٿي �ين��ديون

'سان موجود ن��ه هوند'س��ين، 'ه��ڙن 'حساس��ن ج��و 'ظه��ار ت��اريخ جي ه�ر د�ر ۾پرباقي رهندي آ'هنمختلف سوچ �'رن ماڻهن مختلف 'ند'ز _1946ن )يس��. ڪريس��ي مار ۾ ڪن��د' رهن��د'

ہ8 جو سائنسي مطالعو ڪندي، بي 'ختيار چوي ٿو، ته 1884 زندگي هن زمين”�( زندگيآ'ئي �ج��ود ۾تي ڪ��ڏهن آ'هي، س��ائنس 'س��ان کي 'ن ج��و ڪ��و ب��ه يا ڪي��ڏ'نهن �ڃي رهي

“جو'ب نه ٿي ڏئي.ہ8 ۾ جڏهن 'نس��ان1879-�� 1955آ'ئن 'سٽائن ) �(پنهنجي سائنسي علم جي ر�شني

Page 147: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

موت جي هن پار | 147

ء8 ب�اقي ن�ه ٿ�و رهي ت�ه�ٽس غور ڪري ٿو ت�ه بابت ء8 ٻي�و ڪجه�ه چ�وڻ لا 'ن 'ق�ر'ر ک�ان س�و'آ'هي ۽ 'هڙي بنهه '�پر�ماڻهو هن دنيا ۾ آ'هي جتي 'ن جي هنڌ !گهرج نه هئي پهتو

'نس��ان جيڪ��و ڪجه��ه حاص��ل ڪ��رڻ چ��اهي ٿ��و، 'ه��و موج��وده دني��ا جي ڍ'نچي ۾آ'هي آ'هي. ه��و.ممڪن نه 'نسان 'بدي زندگي چاهي ٿو پر کيس 'بدي دني��ا ڏني ئي ن�ه �ئي

آ'هي.'يندڙ ڏينهن ٿو، پر آ'ئيند� چاهي بهتر کان بهتر �پنهنج ء8 حادثا، پوڙهائپ ۽ موت 'ن لاآ'ز'د، بر'ئين کان پاڪ ۽ خوشين س�ان ڀري�ل دني�ا پس�ڻ چ�اهي ٿ�و، پ�ر 'ه�ڙي دني�ا هنهو هڪ

ہ8 تي ڪنهن به طرح . ءجڙي ئي نه ٿيڌرتيآ'ه' متبادل 'ند'زهاڻي ٻه ئي ہ8ن. ممڪن ين��ڊر رس��ل )ٽر زن��دگي جيڪ��ا بر ته هڪ هي

( جي لفظن ۾ ”نظ���ا� شمس��ي جي �س��يع قبرس��تان ۾ پنهنجي س���مورين�1872_1970ء8 'ه��ا دفن آ'هي، 'ن ک��ان پ��و ء8 دفن ٿيڻ �'ري آ'خرڪ��ار هميش��ه لا ڪاميابين ۽ ناڪامين س��ان ٿيل مادي دنيا شايد ڪنهن شڪل ۾ ب�اقي رهي. پ�ر دفن ٿي��ل 'نس�ان ج�و ڪ��ٿي ب�ه ڪ�و

ء8 هڪ ٻي 'هو�جود نه هوند�.“ ٻيو مڪم��ل�ڌيڪ ته موجوده دنيا کان عل�xه يا 'ن کان پ��وآ'هي، جتي 'نسان پنهنجي خو'هشن ۽ خ�و'بن کي پ�ور� ڪ�ري س�گهند�. م�وت 'ين�دڙ دنيا

ہ8 آ'هي نهڏ'نهن�س��يع زن��دگي 'س��ان ۽ 'س��ان جيڄڻ ته ، خ��اتمي جو ڪي س��فر ج��و ن��الو آ'هي، جيڪ�ا هڪ ٻ��ار ۽ �ڏي 'نس�ان جي �چ ۾ ٿ�ئي ٿي. ٻ��ار�چ ۾خو'هشن 'هائي نسبت

آ'هي، ت��ه ه��و هڪ �س��يع ڪائن��ات ۾ هڪ آ'رز� رکي��و �يٺ��و هون��د� ء8 جي پيٽ ۾ 'ها پنهنجي ماء8 جي پيٽ . 'نس��ان بنجي ظ��اهر ٿين��د��'ر�مڪم��ل ق��د مح��د�د دني��ا ۾ 'ه��و هڪجي م��ا

ء8 جي پيٽ م��ان ٻ��اهر 'چي فرضي خو'ب معلو� ٿئي ٿو، پر جڏهن هو هڪ ڏينهن پنهنجي ما جيڪ��و هڪهو خ��و'ب هڪ 'نته��ائي حقيقي خ��و'ب س��ندس ته ه��و ڏس��ي ٿو'�چتوٿ��و، ت��ه

موج��ود ه��و، جيت��وڻيڪ پيٽ جي 'ن��در رهڻس��امهونمڪم��ل تعب��ير جي ش��ڪل ۾ س��ندس گهٽ ۾ گهٽ نٿي ڄاتائين. 'ن کي سنئون سڌ� نه ٿي سمجهي سگهيو يا هود�ر'ن

آ'هي، ت��ه 'ه��ا ش��ڪل جنهن کي 'س���انئيپهر ء8 ن 'ن��د'زي کي مڃڻ ج��و مطلب هيآ'هي ء8 لازمي ط��ور.'نسان چئون ٿا، سا صرف هڪ جسم جو نالو جسم جي موت کان پ��و

تي 'نسان جو ب��ه م��وت 'چي �ڃي ٿ��و، پ��ر 'نهي خي��ال جي ح��ق ۾ ڪ��و قطعي دلي��ل 'ڃ��اآ'هي آ'هي سمورن دليلن جو نچوڙ.تائين قائم نه ٿي سگهيو ء8 'نسان ڪٿي 'هو ته مرڻ کان پو

آ'هي. ڇاڪ��اڻهي پر .نظر نه ٿو 'چي به ء8 ڪافي ن��ه دليل 'صلي دعوي کي ثابت ڪرڻ لا جيڪو 'نسان جسم کان 'لڳ ٿئي ٿو، سو موت ک��ان پهري��ائين ب��هگهڙي ۾ته موت �'ري

. ڪير چئي سگهي ٿو، ت��ه هن س��وچڻ ۽ محس��وسنٿو هجي'سان جي مشاهدي جي قابل آ'هي، ت��ه 'س��ان 'نس��ان جي آ'هي. 'ها هڪ حقيقت جس��م ص��رفڪرڻ �'ري 'نسان کي ڏٺو

Page 148: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

148 | اسلام جو عقلي مطالعو

کي ڏس��ون ٿ��ا، جيڪ��و نمڪي��ات ۽ مع��دنيات جي ميلxپ س��ان ٺهي ٿ��و. جس��م ک��ان 'نس��ان، جيڪ��و م��وت �'ري ڏينهن خ��اموش ٿي �ڃي ٿ��و، 'ن کي 'س��ان ت��ه م��وتمٿ��انهون

ء8 نظر نه 'چي، ته 'ن س��ان 'ن ج�و کان پهريائين به نه ٿا ڏسون، جيڪڏهن 'هو موت کان پوآ'هي، ء8 ته جديد سائنس 'هو ثابت ڪ��ري رهي عد� �جود ڪيئن ثابت ٿي �يند�. �ڌيڪ هي

ٿئي ٿو، ته 'هو فنا نه ٿو ٿئي، بلڪه زياده حقيقي ۽ ترقي يافته ش��ڪل“فنا” جڏهن �ته ماد'ختيار ڪري ٿو، يعني 'نرجي جي شڪل.

ء8فر ۽ مفڪر موت کان 'فلxس ہ8 پو عقلي ۽ نقلي ثبوت ڏيند' رهي��ابابت �'ري زندگيء8 ق��ول ت��ه ر�ح جيڪ��و پڻ ثب��وت �زنيڪجهه .آ'هن اx ف��رد ج��اف ش��و'ن ج��و هي آ'هن، مثل

آ'هي، ت��ه 'ن ج��و ء8 آ'هي، 'ن جي غ��ير ف��اني هجڻ ج��و هڪ ثب��وت هي در'ص��ل ذهن ۽ ش��عور ي ٻين لفظن ۾ م��ادي ي��ا م��ادي ج، ک��ان گهٽ درجي تي ن��ه ٿ��و ٿي س��گهيپ��اڻخ��اتمو ء8 ڪنهن ب��ه 'علي ڪا . جي ش��ڪل ۾'�ل��ڙيذه��ني ء8 جوش��ي ي فع��ل نٿ رڳو گهٽ ش��يء8 ج��و ص��رف ذريع��و نٿ'س��گهي. 'ه��بڻجي 'ه��ا �ڌي ٿي س��گهي، جنهن س��ان ي هن ش��ي

�ڃي ٿي:ہ8 قس��م ج��ا دلي��ل”تنهن هون��دي ب��ه پنهنجي س��موري معق��وليت جي ب��ا�جود، 'نهي

ء8 جدي��د ذهن. ۾ گه��ڻي ڪش��ش ن��ه ه��ئي'نهنقياس��ي دلي��ل هئ��ا، 'ن ڪ��ري جدي��د ذهن لاہ8 دليل کي دلي��ل س��مجهي ٿ��و، جنهن.حسي 'ستدلال کي 'هميت ڏئي ٿو هو صرف 'نهي

ءڇهي، ڏس��ي ۽ تجرب��و ڪ��ري. قياس��ي منط��ق تي ق��ائم رهڻ �'ر� دلي��ل س��ندس نظ��ر ۾ کي آ'هي. “معتبر نه

) Frithjof schuan, understanding islam(آ'هي، تنهن ح��يرت 'نگ��يز آ'خ��ري 'ڌ ۾ جيڪ��ا تحقيق��ات ٿي ہ8 جي پ��ر �يهين ص��دي

آ'هي، ته قياسي دلي��ل ک�ان ء8طور تي 'هو ثابت ڪيو خ��الص تجرب�اتي ن��وعيت ج��ا مث��الس��و' ج��و باقاع�ده مط��العو ن��ه'نهن موج��ود هئ��ا. پ��ر علمي 'ص�ولن تي ه��تيقديم زم�اني ک�ان �ٺي

ہ8 جي جيتحقيقناڪيو �يو، ۽ ب 'ه��و ف��رض ڪي��و �ي��و، ت�ه م�وت ک�ان بع��د �'ري زن�دگيآ'هي. حق ۾ ڪوبه تجرباتي دليل موجود نه

آ'ن پاڪ جي سورة نمبر آ'هي39قر کي ڇڪير�ح ”'لل��ه م��وت جي �قت : ۾ ٻڌ'يو �يو ء8 'نهن آ'هي، تن ج��و نن��ڊ ۾. پ��و آ'ي��و کي ر�ڪير�حن�ٺي ٿ��و ۽ جن جي م��رڻ ج��و �قت ن��ه

آ'ز'دي ٿو�ٺ ہ8 کي هڪ مق�رر ڪي��ل �قت ت�ائين آ'هي ۽ ب��اقي زن�دگي ، جن ج�و م�رڻ مق�رر ٿي��ل آ'ني بيان جي تص�ديق ڪ�ري �ٺي زماني کان ترين( قديم42 )زمر_“ڇڏي ڏي ٿو خو'ب هن قر

رهيا هئا پر قديم زماني ۾ جڏهن 'ن جو علمي تجزيو ڪيو �يو، ته معلو� ٿيو، ته 'هي �'قعا ح��يرت

Page 149: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

موت جي هن پار | 149

آ'هن، ته ر�ح يا شعور جسم کان 'ل��ڳ هڪ مس��تقل حقيقت 'نگيز طور تي هي ثابت ڪري رهيا ہ8. 'هو جسم کان 'لڳ ٿي، به پوري طرح باقي رهي ٿو.آ'هي خو'ب موت کان بعد �'ري زن��دگي

آ'هي. کي تجرباتي طور تي ثابت ڪري رهيو آ'هي، ته خو'ب ۾ هڪ شخص پري کان ڪنهن �'قعي کي يا مستقبل ۾ عا� تجربو

حادثي کي ڏسي �ٺي ٿو. 'ن قسم جا تجرب��ا جيڪي گهڻ��و ڪ��ري ه��ر ش��خص'يندڙپيش ہ8 ج��و ش��عور موج��وده کي پيش 'چن ٿا، سي ثابت ڪن ٿا، ته خو'ب جي حالت ۾ م��اڻهو

�نمادي دنيا کان مٿي �ڃي ٿو ۽ هو 'هڙي دنيا ۾ پهچي �ڃي ٿو، جتي زمان ۽ مڪ��ان ج�� س��مهڻ �'ري ش��خص تي جيڪ��ا بي خ��بري ط��اري ٿ��ئي�قتحد بنديون نه ٿيون رهن. ننڊ

آ'هي، ته سندس ر�ح جز�ي طور تي سندس جس��م کي ڇ��ڏي ڏئي ء8 ٿي، 'ن جو سبب هي مان نڪري 'بدي دنيا ۾ پهچي �ڃي ٿو.دنيا جي محد�د 'نسانٿو ۽ هو

� تي خو'ب1971 جنوري 24( 1952 خانم )پيد'ئش هر'قم 'لحر�ف جي نياڻي فريدء8 ظف�ر 'لاس�ل�x )پي��د'ئش آ'هن1948ڏٺو، ته سندس ڀ�ا ء8 ڏه�ه ر�پي�ا موڪلي��ا ء8.( س�ندس لا هي

ء8 � ک�ان ق�اهره ۾1941خو'ب 'نتهائي غير معمولي هو ڇاڪاڻ ت�ه خ�و'ب ڏس�ڻ �'ري ج�و ڀ�اء8 پنهنجي ڀيڻ ء8 ڏهه ر�پيا موڪلي، سو ڪنهن ب�ه ط�رح هو، ۽ ملڪ کان ٻاهر رهندڙ ڪو ڀا لا

ء8 ظفر 'لاسل�x ج�و لف�افو ق�اهره ک�ان.خيال ۾ 'چي نه ٿو سگهي پر چند ئي ڏينهن کان پو س�ل�x کي 'هي ڏه�ه ر�پي�ا پنهنجي'آ'يو جنهن ۾ ڏهن ر�پين جو هندستاني ن�وٽ پي�ل ه�و. ظفر'ل

ء8 بيڪ�ار هو ہ8 ن�وٽ س�ندس لا ءهن 'ه�و،ٿيلهي مان مليا، ج�يئن ت�ه ع�رب دني�ا ۾ هي 'ن ڪ�ري ء8 خط س�ان گ�ڏ لف�افي ۾ �جهي ڇ��ڏيو ہ8 ک�ان.نوٽ پنهنجي ڀيڻ لا 'ن جي �ض�احت 'نهي

آ'ز'د ٿي ء8 ٻي نٿي ٿي سگهي، ته ننڊ جي حالت ۾ 'نسان جو ر�ح جسماني حدن ک��ان سو'آ'ف�اقي س�طح تي پهچي �ڃي ٿ�و. ه�و 'ن �قت 'نهن ش�ين کي 'ه�ڙي مق�ا� ت�ان هڪ بلند ترين

نه ٿو ڏسي سگهي.۾ڏسڻ لڳي ٿو، جتي هو پنهنجي جسماني قيا� گاهه جي حد بندين ءمئل شخص کي ڏس��ي ٿوستل'هڙي طرح . 'نسان خو'ب ۾ ڪڏهن ڪڏهن ڪنهن

ہ8 کي خ��و'ب ۾ 'هڙي��ون ش��يون ٻ��ڌ'ئي ٿ��و، جنهن 'ن���'هو مئل 'نس��ان پنهنجي جي��ئري س��اٿيآ'هي ۽ خ��و'ب ڏس��ندڙ يجثابت ٿئي ٿو، ت�ه 'ه��و ش��خص 'ڃ��ا ب��ه پ�وري ش��عور س��ان موج��ود

آ'هي. يعني نن��ڊ �'ري ش��خص جي ش��عور جي س��طح هڪ خ��اص �'قعي ساڻس ملxقات ٿي ہ8 جي ش��عور جي س��طح جي بر'ب��ر ٿي �ڃي ٿي ءمئل م��اڻهو ظن ۾ نن��ڊف ٻين ل.حد تائين

ء8 موت جوتجربو ڪري ٿو، ننڊ �'ري ہ8 کان پو جي حالت ۾ ماڻهو محد�د معني ۾ زندگي.رکي ٿي مشابهت سانحالت جز�ي طور تي موت جي حالت

ڪير�لين��ا جي هڪ 'م��ير ش��خص جي �'قعي جي تحقي��ق ڪ��ئي'ترڊ'ڪٽر ڪيسل

Page 150: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

150 | اسلام جو عقلي مطالعو

'ن ن��ار'ض ٿي �ي�و. 'نک��آ'هي. 'ن کي چار پٽ هئا، هو ڪنهن ڳالهه تان پنهنجي ٽن پٽن ڪ������ري هن هڪ �ص������يت ن�������امي جي ذريعي پنهنجي 'نهن ٽنهي پٽن کي جائ�������د'د ۾

ہ8 �'ري ح��ق ک�ان مح��ر�� ڪ��ري ڇ��ڏيو. ء8 'ن جي چ��وٿينس��ندس م�رڻحصيد'ري ک��ان پ��وہ8 کي خ��و'ب ۾ ڏٺو .پٽ، جنهن کي �ص��يت مط��ابق جائ��د'د ملي رهي ه��ئي، پنهنجي پي

ہ8 کي پنهنجو برسات کان بچڻ �'ر� پسنديده ڪ��وٽ پهري��ل ه��و،. ه��و خو'ب ۾ سندس پيہ8 ڪ��وٽ ڄڻ ته ڪنهن ڳالهه تي 'حتجاج ڪري رهيو هو ۽ گفتگ�و د�ر'ن ه�و ب�ار ب��ار 'نهي

ء8تي 'ک کلڻ . ڪ��ري رهي��و هو� 'ش��ارڏ'نهنجي 'ن��درئين کيس�ي س��ندس پٽ پنهنجي پيہ8 ڪ��وٽ کي، جيڪ��و کيس خ��و'ب د�ر'ن پهري�� ه��و، ٻ��اهر ڪ��ڍيو ۽ 'ن جيلجي 'نهي

ڏٺ�و ته 'ن �قت س��ندس ح�يرت جي 'نته��ا ن��ه رهي، ج�ڏهن هن.'ندرئين کيسي ۾ هٿ �ڌ� هٿن سان لکيل هڪ ٻيو �صيت ن��امو موج��ود ه��و. 'ن ۾ هن پنهنجيي جء8 پي سندس'ن ۾

ہ8 ج��و ح��ق بح��ال ڪي��و پهرئين �صيت کي منسوخ ڪندي، باقي ٽن پٽن جي حص��يد'ريہ8 م��رڻ'صلهو، ته جيئن هو پنهنجي جائد'د جو حصو �صول ڪري سگهن. ۾ س��ندن پي

کان ڪجهه دير 'ڳ پنهنجي جائ��د'د جي ب��اري ۾ پنهنج��و فيص��لو ب�دلائي ڇ��ڏيو ه��و. هن ٻيهر پنهنجو �صيت نامو تيار ڪيو ۽ 'ن کي مڪمل ڪ��ري پنهنجي ڪ��وٽ جي 'ن��درئين

ہ8 ک�ان.کيسي ۾ رکي ڇڏيو پنهنجن 'ن کان پهريائين جو هو پنهنجي فيص��لي جي تب��ديليءمئل ش��خصپٽن کي ہ8 �'قعي کي آ'هي، ته 'نهي آ'گاهه ڪري، سندس 'نتقال ٿي �يو. ظاهر

ء8 ب��ه ء8 ٻيو ڪوبه ن��ه پي��و ڄ��اڻي. 'ن ڪ�ري يقين ڪرڻ�و پون�د�، ت�ه ه�و م�رڻ ک�ان پ��و کان سو'آ'گاهه ڪيو. ڪنهن نه ڪنهن شڪل ۾ زنده هو ۽ 'ن پنهنجي پٽ کي صورتحال کان

آ'هي، ت��ه ڪنهن ح��ادثي ٻي��و س��ان ملن��دڙ جلن��دڙ هڪ 'ن هڪ ش��خصس��بب�'قع��و ء8 زنده��ه ٿي 'ٿي ٿو ق��ديم زم��اني ۾ هن.�قتي طور تي م��ري �ڃي ٿ�و ۽ ڪجه��ه دي��ر ک��ان پ��و

آ'هن، ته هڪ شخص طبي لح��اظ ک�ان بلڪ��ل م��ري �يو ڪجه�ه ۽قسم جا �'قعا ٿيند' رهيا ء8 جاري ٿي �ئي ۽ هو ٻيهر جيئر� ٿي پيو. 'ه��ڙي ٻيهر دل جي حرڪتسندسمنٽن کان پو

ء8 پنهنجو آ'هن، ته 'نسان ڪجهه لمحن لا قسم جا �'قعا ظاهري طور تي 'ن ڳالهه جو ثبوت جس��م ڇ��ڏي ڏن��و ه��و ۽ �ري ٻيه��ر پنهنجي جس��م ۾ �'پس 'چي �ي��و. ق��ديم زم��اني ۾ 'ه��ڙن �'قعن جو ذڪر هڪ عجوبي طور ڪيو �يند� هو. موجوده زماني ۾ 'ن کي علمي 'ن��د'ز ۾

آ'هي، ته 'نسان پنهنجي جس��م ک��ان 'هوجانچيو �يو، ته معلو� ٿيو، ته 'ن مان ثابت ٿي رهيو آ'هي، جيڪا 'ن �قت به باقي رهي ٿي، جڏهن ه��و پنهنجي ہ8 جو مالڪ ٻاهر به مستقل هستي

دنيا�ي جسم کان 'لڳ ٿي �يو هو.آ'پريشن ٽيب��ل تي ه��و، آ'هن، ته هڪ بيمار شخص ڪجهه 'هڙ' �'قعا به رڪارڊ ڪيا �يا

Page 151: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

موت جي هن پار | 151

طبعي طور تي م��ري چڪ��و ه��و پ��رهو دل جي حرڪت بند ٿي �ئي، سندسآ'پريشن د�ر'ن ء8 کي پڇيو �ي��و، ت��ه ”م��وت“ جي د�ر'ن ت��وئس هوش 'چي �يو. کانسڪجهه دير کان پو

ڇ��ا محس��وس ڪي��و؟ 'ن تي هن ٻ��ڌ'يو، ت��ه م��ون کي 'ئين محس��وس ٿي��و، ت��ه م��ان پنهنجيآ'پريش��ن ٽيب��ل آ'هيان، م��ان فض��ا ۾ پنهنجي جس��م کي جسم کان 'لڳ ٿي فضا ۾ تري رهيو

ٿين��دڙتي پي��ل ڏس��ي رهي��و هئس ۽ 'ن جي چ��وڌ'ري ڊ'ڪ��ٽر جهڪي��ا بيٺ��ا هئ��ا. هن 'ن د�ر'ن جي گفتگو کي 'هڙي ط�رح ٻ�ڌ'يو ڄڻ ه�و م�وت جي �قت ب�ه کين ڏس��ي ۽ ٻ�ڌينڊ'ڪٽر

ء8 'ه��و جس��م ک��ان 'ل��ڳ ٿي، رهي��و ه��و. ر�ح جيڪ��ڏهن هڪ جس��م ج��و عم��ل هجي، ت��ه پ��و ڪيئن 'هڙي طرح باقي رهي سگهي ٿو؟ جسم کان 'لڳ ٿي به ذ'تي شعور جو ختم نه ٿيڻ

آ'هي، جيڪ�� ء8 ثابت ڪري ٿو، ت��ه 'نس��ان هڪ مس�تقل هس�تي ہ8'هي جس��م ک��ان عليح��دگيء8 به پوري طرح باقي رهي ٿ ي.کان پو

ء8 ڊ'ڪٽر گرفيلڊ ٻڌ'ئي ٿو، ته مان هڪ پوڙهي عورت جو معائنو ڪري رهيو هئس. هي عورت هڏي جي ڪينس�ر ۾ مبتلx ه�ئي. س�ندس ح�الت نه�ايت خ�ر'ب ه�ئي. 'س��ان م�ريض

ث��ابت ٿي��ون.ڪ��ارجي سور کي د�ر ڪرڻ جون جيتريون به تدبير�ن ڪيون، سي س��ڀ بيآ'ئي، ته 'ئين محسوس ٿيو، ته ڄڻ ء8 جڏهن هوش ۾ ہ8 بي هوش ٿي �ئي. 'ن کان پو '�چتو هو

ہ8 ج��و س��ببفائ��د� ٿيکيس ڪ��افي آ'هي. م��ان ع��ورت ک��ان س��ندس '�چت��و تب��ديلي چڪ��و آ'ئي هئي ۽ کيس ٻ��ڌ'ئي �ئي ت��ه 'س��انهينئر هن ٻڌ'يو، ته .پڇيو ء8 ساڻس ملڻ ءمئل ما سندس

آ'هيون ء8 . پنهنجيجلد پاڻ ۾ ملڻ �'ريون ہ8 نه��ايتس��ان ٿيل م��ا ء8 ه��و ہ8 ک�ان پ��و ہ8 گفتگ��و 'نهيء8 �'قع��و ث��ابت ڪ�ري ٿ�و، ت�ه مريض�ه ء8 م�ري �ئي. هي پرسڪون ٿي �ئي ۽ ٿوري دير ک�ان پ��وہ8 ڪه��ڙي ط��رح پنهنجي ء8 به پوري شعور سان موجود هئي. نه ت��ه ه��و جي �'لده موت کان پو

ہ8 �ٽ 'چي ها؟ ء8 جي خبر مطابق پوري �قت تي س��ندس م��رڻ ث�ابت ڪ��ري ٿ��و،۽نياڻي ما محض خيالي نه هو.،ته مريضه جو 'هو تجربو حقيقي هو

آ'ن پاڪ جي س��ورة نم��بر آ'هي56قر ”ج��ڏهن م�رڻ �'ري ج��و س��اهه: ۾ 'رش�اد رب�اني آ'هي. 'ن �قت 'س��ان توه��ان آ'هي، ته هو مري رهي��و ہ8 تائين 'چي ٿو، ته هو ڏسي رهيو هوند� نڙي

آ'هي��ون. پ�ر توه�ان ن��ه ٿ�ا ڏس��و.“ )�'قع��ه( 'نڀيٽجي ۾ مرڻ �'ري جي �ڌيڪ �يجه�و هون�د' م��ان معل��و� ٿي��و، ت��ه م��اڻهو ج��ڏهن م��رڻ جي �يجه��و ٿ��ئي ٿ��و، ت��ه س��اهه جي جس��م ک��ان

ہ8 کان پهريائين م��وت جي هن پ��ار ج��ون ڪجه��ه ش��يون س��امهون کولي��ونس��ندسعليحدگي پرد� ڪنهن خاص حد تائين کانئس هٽ��ايو �ڃي ٿ��و. موج��وده دني��ا �ڃن ٿيون. ٻي دنيا جو

آ'خ��رت جي دني��ا جي ڪجه��ه ش��ين کي ڏس��ڻ لڳي ٿ��و، 'نهن ۽ ع��ا� م��ان۾ رهن��دي، ه��و آ'هي ہ8 �قت.'ڪثر پيش 'ين��دڙ �'قعن ۾ پنهنجي م�ري �ي�ل عزي��زن کي ڏس��ڻ 'هي �'قع��ا 'نهي

Page 152: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

152 | اسلام جو عقلي مطالعو

ع�ا� ط��ور تي ڏٺ�و.پيش 'چن ٿا، ج�ڏهن م�اڻهو س�ڪر'ت جي ح�الت کي پهچي �ڃي ٿوآ'هي. آ'هي، ته سڪر'ت جي �قت ماڻهو پنهنجي مري �ي��ل رش��تيد'رن کي س��ڏڻ لڳن��د� �يو

آ'هي، ڄڻ هو سندن سامهون ۽هو پنهنجي مري �يل عزيزن ۽ د�ستن کي 'هڙي طرح سڏيند� اا س��الن جي�٦٠يجهو بيٺا هجن. ر'قم 'لحر�ف جي �ڏي ڀيڻ طاهره خ�انم ج�و 'نتق�ال تقريب��

آ'گس��ٽ 12عم��ر ۾ ہ8 'عظم ڳڙه��ه جي 'س��پتال ۾ ه��ئي.� تي ٿيو1976 ڀيڻ. 'ن �قت ه��و جي 'نتق�ال �قت م�ان �ٽس موج�ود ت�ه ڪون�ه ه�وس، پ�ر منهنجي �'ل�ده م�ون کي ٻ�ڌ'يو، ت�ه

آ'خرهمرحو� 'هي لفظ ٻڌ' �ي��ا، ت��ه ”�'ل��د ص��احب ڪ��افي دي��ر �'تان �قت ۾ سندسي جي ء8 ڪوب�ه نٿ��و چ�وي.“ آ'هي ۽ کيس �يهڻ لا � ۾1929جيت��وڻيڪ 'س��ان ج��و �'ل�د کان بيٺ��و

ہ8 کيسهمرحو��فات ڪري چڪو هو. 'ن ڪري ماڻهن کي ٻڌي عجب لڳو. جي ني�اڻيآ'هي هتيچيو ته �'لد صاحب آ'هيه مرحو�؟ ڪٿي ۽“ ٻيهر چي��و، ت��ه ”ه��و س��امهون ج��و بيٺ��و

ء8 'نتقال ڪري �ئي. ڪجهه لمحن کان پوہ8ٿڊ'ڪ�ٽر 'يل�زبي ء8 ڪم ش��ر�� ڪي�و ه�و، ت�ه ه�و ڪي��وبلر ر�ز مهم جي ط��ور تي هي

آ'خ��ري �قت جي گفتگ��و کي ٽيپ ڪ��ري. سڪر'ت ۾ مبتلx فردن س��ان ملي ۽ 'نهن جي هن هڪ هز'ر کان �ڌيڪ 'هڙن ماڻهن جو �يجهڙ'ئي ک��ان مش��اهد� ۽ مط��العو ڪي��و، جيڪي سڪر'ت جي حالت ۾ مبتلx هئا يعني موجوده ۽ 'يندڙ دنيا جي درميان پهچي چڪا هئا. 'هڙن فردن کيس ٻڌ'يو، ته سڪر'ت جي ح�الت ۾ س�ندن 'ه�ڙ' ڪي��تر'ئي د�س�ت ۽ رش�تيد'رآ'خرت جي سفر د�ر'ن س��ندن م��دد آ'هن، جيڪي پهريائين مري چڪا هئا، ته جيئن آ'يا �ٽن

'هڙ' شخص جيڪڏهن دنيا ۾ جسم جي ڪنهن عضوي ک�ان مح�ر�� هئ�ا،.ڪري سگهن جي حالت ۾ کين 'ئين محسوس ٿيو، ته ڄڻ 'نهن جو جسم هر لح��اظ ک��انسڪر'تته

اx جيڪو شخص ٽنگ کان معذ�ر هو، 'ن آ'هي، مثل محسوس پئي ڪيو ت��ه س��ندسمڪمل ٻئي پير صحيح سالم هئا، يعني جسم ۾ ڪنهن حادثي سان ڪ�ا ڪمي رهجي �ڃي، ت�ه

ہ8 ۾ ڪابه ڪمي نه ٿي ٿئي. 'ن ڪري 'صل 'نساني هستيآ'هن، پ�ر موج��وده 'هڙي قسم جا �'قعا ۽ خو'ب جيتوڻيڪ هميش�ه ک�ان پيش 'ين��د' رهي��ا

ه��ز'رين �'قعن کيس��ميت 'نگن 'ک��رنزماني ۾ 'ن جو باقاعده مطالعو ڪي��و �ي��و. ض��ر�ري آ'هي. خاص طور تي مريڪا ۾ جدي��د ٽيڪ��نيڪي ۽ سائنس��ي بني��ادن تي 'نآ'گڏ ڪيو �يو

آ'ڌ'ر تي ڪيتر'ئي ڪتاب شايع جو باقاعده جائز� �رتو پيو �ڃي. 'هڙن تحقيقي نتيجن جي آ'هن. ت��از� هڪ ڊ'ڪ��ٽر ريمن��ڊ م�وڊي ج��و تص��نيف ٿيلمريڪ��ا ۾آ' � ۾(1976 )ٿي چڪا

ء8 زندگي.“ ہ8 کان پو آ'هي ”زندگي آ'هي، جنهن جو نالو ڪتاب شايع ٿيو آ'هي، جدي�د دني�ا جيٿيندڙ ڪتابن م�ان هڪ'هو ڪتاب تما� گهڻي تعد'د ۾ شايع

Page 153: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

موت جي هن پار | 153

ء8 م�وت جي متعل�ق س�رخيون نظ�ر ہ8 ک�ان پ�و مشهور 'خبارن ۽ رسالن ۾ پهريون دفع�و زن�دگيآ'هن اx ني��وز' 'ن سلسلي ۾ تحقيقي ڪتابن تي تبصر.'چڻ لڳيون ش��ايع ڪي��ا �ڃن ٿ��ا. مثل

آ'ف 'ن��ڊيا م��ارچ ،�1976 جولائي �12يڪ ري��ڊرز ڊ'ئجس��ٽ،�1977 'لس��ٽرٽيڊ �يڪلي آ'مريڪي مئگزين ٽائم، .�1977آ'گسٽ � جي رپورٽ ۾ ٻڌ'يو �ي��و1974 جنوري 7 هڪ

آ'مريڪا ۾ تما� گهڻ��و ہ8 جو مسئلو '�چتو ء8 زندگي آ'هي، ته موت جو موضو� ۽ موت کان پوآ'هي. ع�ا� 'جتم�اعن ۾ 'ڄڪله�ه م�وت ج� موض�و�،�مقب�ول ۽ ع�ا� موض�و� بڻجي چڪ��و

آ'هي .جنس ۽ سياست جهڙن مقبول موض��وعن ک��ان �ڌيڪ پ��ذير'ئي حاص��ل ڪ��ري چڪ��و آ'هي، جنهن کي ”علم 'لم��وت“نڪتاب ج��و ن��الو جو هڪ نئون قسم �جود ۾ 'چي �ي��و

آ'هي. ڏنو �يو آ'هي،جوآ'رٿرڪوئسلر آ'هي، جنهن ج�و عن��و'ن هڪ طوي�ل تحقيقي مق�الو ش��ايع ٿي��و

آ'هي؟“ ء8 زندگي ”ڇا موت کان پوآ'ئن 'سٽائن ۽ ڊي بر�گلي، شر�ڊنگر ۽ ه��يزن ب��رگ موجوده صدي جي ٻي چوٿائي ۾ ء8 ڏس��ڻ ۾ س��خت آ'هي. جيڪا شي ہ8 سان مادي جو غير مادي هجڻ ثابت ڪيو ڪاميابي جسم نظر 'چي ٿي، سا 'نرجي يع��ني ق��وت جي ص��رف هڪ ش��ديد 'جتم��ا� ج��و ٻي��و ن��الوآ'هي، ته مادي جا جز' 'ليڪٽر'ن، پر�ٽر'ن ۽ نيوٽر'ن �غ��يره ع��ا� مفه��و� آ'هي. 'ن مان ثابت ٿيو آ'هي، ت��ه هڪ آ'هن. ڊي ب��ر�گلي ج��و چ��وڻ آ'هن، بلڪ��ه 'هي له��رن �'نگ��ر ۾ م��ادي ذرڙ' ن��ه

آ'هي ۽ لهر ٻٽي معيار به. جي شڪل ۾'ليڪٽر'ن هڪ ئي �قت ۾ جسم جي شڪل ۾ به آ'هي ۽ 'ن کي جدي���د(Dualism) نظريو�'ر� جدي���د طبيع���ات ج���و لازمي حص���و

آ'هي.يسائنس ۾ تڪميل 'صول جو نالو ڏنو �يو آ'هي، ت����ه ذرڙ آ'رٿ����ر ڪويس����لر لکي����و ) لهري/'نهن دري����افتن ج����و حو'ل����و ڏين����دي

Particle/wave)ء8 جس���������م /ذهن ) جي 'ص���������ول کي مڃڻ ک���������ان پ���������وBody/Mind ����)آ'س����ان ٿي �ڃي ٿ����و. هڪ جڳه����ه تي جي 'ص����ول کي مڃڻ ء8 تي 'ن کي نه مڃڻ جو ڪوبه س�بب ن�ه ٿ�وتڪميلي 'صول کي ء8 �ري ٻي جا مڃڻ کان پو

ٿي سگهي. 'سان پڇي سگهون ٿ�ا ، ت�ه ج�ڏهن م�اد� پنهج�و پ�اڻ کي له�رن ۾ تب�ديل ڪ�ري ت�ه ڇ�ا 'ڃ�ا ب�ه 'ه�ا.سگهي ٿو، ته 'هڙي طرح 'هو خ�الص غ�ير جس�ماني 'ن�رجي بنجي �ڃي ٿو

ہ8 جي ڳاله��ه ڪ��ئي �ڃي ڇ��ا.ڳالهه بي معني ٿيندي ته بغير جس��م جي ذهن جي موج��ودگيآ'هي، جه�ڙي 'ه�ا پنجاه�ه س�ال پهري�ائين ه�ئي. ج�ڏهن ت�ه 'هڙي گفتگ�و 'ڃ�ا ب�ه 'ه�ڙي بي حقيقت طبيعات 'ڃا تائين مادي جي حيرت کي ختم ئي نه ڪيو هو ۽ 'ڃا 'سان کي 'هو نه ٻڌ'يو ه�و،

ء8 ن “ذه�ني م�ادي”هي؟ ۽ ڇا 'ڃا به 'ها معق�ول ڳاله�ه ٿين�دي ت�ه ڪ�و ش�خص 'ته ”'يٽم“ شي

Page 154: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

154 | اسلام جو عقلي مطالعو

گهڙيونگٽن 'ڊ، جنهن کي جي م��ذ'ق 'ڏ'ئيجي 'صطلxح کي غير سائنسي چئي ڪ��ري 'ن ء8 _ جي گڊ ته 'يتريقدر چئي ڏنو، ته ماد� غير زميني ۽ ذهن ٺوس آ' آ'هي.پٿرهو. ڊ'ڪٽر

ہ8 ثابت ڪري ٿو، ته موجوده نظ��ر ہ8 جو ثبوت هي 'ين��دڙموت کان بعد �'ري زندگيآ'هي ء8 هڪ ٻي دنيا به ء8 .دنيا کان سو' آ'هي، ت��ه پ��و هي نظ��ر ن��ه' جيڪڏهن 'هڙي ڪابه دنيا ن��ه

'ين��دڙ 'نس��اني هس�تيون ڪ��ٿي رهن ٿي��ون؟ 'نس��ان پنهنجي جس�م کي ڇ��ڏي ڪي��ڏ'نهن هلي��اآ'هن، ج�و ء8 ٻئي شيون هڪ ٻ�ئي س��ان 'ه��ڙي ط�رح ڳن��ڍيل آ'هي، ته هي ہ8 �ڃن ٿا؟ حقيقت هي

هڪ جو ثابت ٿيڻ پاڻمر'د� ٻئي کي ثابت ڪري ٿو.آ'هن، ته جيئن توهان ڌي��ان ہ8 جا 'سان جوڙ' بڻايا آ'هي، ته: ”هر شي آ'ن پاڪ ۾ چيو �يو قر

آ'هي، ته دنيا جو نظا� 'ه��ڙي49ڪريو،“ )ذ'ريات_ ہ8 ڳالهه جي طرف 'شار� آ'يت ۾ 'نهي ( هن آ'هي ء8 جوڙي جي شڪل ۾ آ'هي، جو هر شي ر'ت ۽ ڏينهن، �'ڌ�، نر ۽ م��ادي:طرح بڻايو �يو

'ه�و. هر جز� پنهنجي ٻئي جزي سان ملي پنهنجو پاڻ کي مڪم�ل ڪ�ري ٿو.۽ ڪاٽو �غيرهآ'هي 'ه�ڙي ء8 ج�و ج�وڙ� آ'هي، ته جيئن 'نسان سمجهي، ته جه�ڙي ط�رح ه�ر ش�ي ہ8 ڪري 'نهيء8 هي آ'خ�رت ک�ان س�و' آ'هي. آ'خ�رت آ'هي ۽ 'ه�و ج�وڙ� ء8 به جوڙ� هجڻ ض�ر�ري ہ8طرح هن دنيا لا

دنيا موجود تخليقي نظا� مطابق ڪڏهن به مڪمل نه ٿي ٿي سگهي.ہ8 ج��وڙي ج��و سائنس�ي هي'ڄ دنيا جو آ'هي، 'نهي جوڙ� 'نس�اني علم ۾ 'چي چڪ��و

آ'هي“'ين��ٽي �رلڊ”ن��الو آ'هي. عجيب 'تف��اق آ'خ��ري 'ڌ ۾ هڪ ط��رف ت��ه �يهين ص��دي جي آ'هي، ت��ه ہ8 جي بق��ا ج��و تجرب��و ڪ��ر'ئي رهي��و ء8 'نساني هستي 'نسان جو مطالعو موت کان پو

ء8 ثابت ڪري رهي عيٻئي طرف عين 'ن �قت طب ت��ه 'س��ان جي موج��ودهه��ئي سائنس هيآ'هي، جيڪ�ا مڪم�ل ش�ڪل ۾ پنهنج��و �ج��ود رکي ٿي. پڻدني��ا جي بر'ب��ر هڪ ٻ�ئي دنيا

آ'هي ۽ 'ها 'ينٽي �رلڊ ہ8 دنيا �رلڊ .'سان جي هي ٻن قس��م جي رڳو سمجهند' رهيا ته س��مور� 'يٽم�� تائين طبعيات جا ماهر 'ه1928

آ'هي رکن��دڙ �'ڌ� ب��رقي ط��اقت رکن��دڙ پر�ٽ��ان ۽ ڪ��اٽو ب��رقي ط��اقت .ذرڙن ج��و مجموع��و راڪ هڪ ن��ئين قس��مي��ال ڊپ��اليڪٽران. پر انهيء سال

جي ذرڙي جي موج��ودگي ج��و امڪ��ان ظ��اهر ڪي��و. ان ج��و مق��دار اليڪ��ٽران جه��ڙو”سندس چ��وڻ ه��و ت��ه

آهي. پر اهو ان جي ابتڙ ب��رقي ط��اقت رکي ٿ��و. اس��ان .“انهيء ذرڙي کي اين��ٽي اليڪ��ٽران چ��ئي س��گهون ٿا

۾ع اينڊرس�����ن انهيء اين�����ٽي اليڪ�����ٽران کي1932 ۾ شعاعن دريافت ڪيو. ه��اڻي معل��وم ٿي��و ت��هڪاسمڪ

Page 155: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

موت جي هن پار | 155

آهي.پارٽيڪل ج��و هڪ مخ��الف پارٽيڪلايٽم جي ه��ر پروٽان جو پڻ هڪ مخالف پروٽان آهي. نيوٽران ج��و پڻ

ڪائنات جا س��مورا ذرڙاڄڻ ته نيوٽران آهي. اينٽيهڪ ۾جوڙن جي شڪل آهن.

ايس��تائين جو وڌي. اڳ��تيه��اڻي سائنس��ي س��وچ ۾ مادي جه��ان ج��وڙن جي هيء ورهاس��تتهمعلوم ٿيو

اليڪٽران جي نظر نه ايندڙ ذرڙن کان ش��روع ٿي، خ��ود س��موري جه��ان ت��ائين پهچي وڃي ٿي. اليڪ��ٽران ج��و

ايٽم ج��و مخ��الف ايٽم، مي��ٽر ج��و،مخ��الف اليڪ��ٽران ايتريق��در ج��و دني��ا جي مخ��الف دني��ا.،مخ��الف مي��ٽر

۾ جو چوڻ آهي ت�ه اس�ان جي دني��ا مخ�الفنسائنسدان ۾حالت آهن، پر مخ��الف(Unstable)ذرڙا غير مستقل

۾ ح��الت هون��دو، ڇاڪ��اڻ ت��هق��ائم۾دنيا اهو س��ڀڪجهه رکن��دڙ مرڪ��ز ڪ��اٽو ب��رقي ط��اقت اس��مورن ايٽمن ج��

اهڙي قس��م.۽ سمورا اليڪٽران واڌو برقي چارجهوندا ۾ع 1933 ڀيروجي هڪ مخالف دنيا جو امڪان پهريون

۾ ليڪچر ٻڌايو هو. هاڻي سائنسدان هڪڊيراڪ پنهنجي . ڪن��دا پي��ا وڃنعام ط��ور تي انهيء ڳاله��ه کي تس��ليم

س��ويت ي��ونين ج��و ڊاڪ��ٽر گس��تاف ن��ان رياض��يء جي ذريعي انهيء مخالف دنيا جي اهڙي ته ٺوس ح��د بن��دي ڪئي آهي جو ه��اڻي ان ج��ا مخ��الف ب��ه انهيء کي هڪ

تصور مڃڻ لڳا آهن.جو متوازنانتهائي زبردست قسم ۾جي دنيا ڏورانهين ش��ين کي فوٽ��ان جيپنهناسان

م��دد س��ان س��ڃاڻون ٿ��ا، جيڪي ب��رقي مقن��اطيس جي ش��عاعن ج��ا ذرڙا آهن. سائنس��دانن ج��و خي��ال آهي ت��ه مخ��الف دني��ا ب�ه اه��ڙي قس�م ج��ا فوٽ��ان خ��ارج ڪن��دي

۽ه آهي مخالفب پارٽيڪل۾ هڪ ئي وقت وهوندي جيڪ پڻ. مخالف دني��ا پ��ري هجي ي��ا ويجه��و ان جيپارٽيڪل

۾روش��ني فوٽ��ان جي ش��ڪل ٿي س��گهي ٿي ، جيڪ��ا

Page 156: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

156 | اسلام جو عقلي مطالعو

لاڳيت��و اس��ان ت��ائين پهچن��دي هجي. پ��ر اس��ان ان کي الڳ ڪريکانپنهنجي واڌو دنيا جي شين جي روشنيء

ڪه��ڙو۾ وچ ۽ڏسي نه ٿا سگهون. دنيا مخالف دنيا جي ۾رشتو آهي؟ ڇا ٻنهي جي وچ ڪ��و مواص��لاتي سلس��لو آهي جنهن جي ذريعي اسان جي دنيا مخالف دنيا س��ان

۾ سائنسدانن جو جواب هاڪار،تعلق قائم ڪندي هجي ۽آهي. ڊاڪٽر نان جو خي��ال آهي، ت��ه بليڪ ه��ول وائيٽ۾ه��ول کي دني��ا مخ��الف دني��ا جي وچ هڪ مق��امي ۽ واسطو سمجهڻ گهرجي. ڪيترن سائنسدانن جو خي��ال ۽آهي ته مخالف دنيا اسان کان الڳ اسان جي دنيا جي ۾برابر وجود رکي ٿي. تخليق جي باري عظيم ڌم��اڪي

(Big Bang) ملين20 جو نظريو ٻڌائي ٿو ته ڏهن کان ۾سال پهريائين سمورو مادو ڄميل ح��الت ابت��دائي ايٽم

فوٽان توانائي تي مشتمل هو. ان��دازو۽۾جي شڪل هو ۽آهي ته فوٽان هڪ عظيم ڌماڪي س��ان مي�ٽر مخ�الف۽ميٽر جي شڪل گ��ڏ ٿي وي��و دني��ا مخ��الف دني��ا کي ۽ ۾

زالفوينيبنائڻ لاء الڳ ال��ڳ ٿي وي��و. انهيء بني��اد تي هن�� جي امڪ��ان کي ظ��اهر ميڪاني��ات تف��ريقي۾ع 1963

۽ڪي���و، جنهن جي ذريعي هڪ ئي ڪهڪش���ان مي���ٽر ۾مخالف ميٽر ٻئي موجود رهن ٿا.

۽سائنس ه��تي پهچي خ��اموش ٿي وڃي ٿي ان کي گه��رجي، ڇاڪ��اڻ ت��ه ان جي تحقي��ق ج��وٿيڻخ��اموش

مل آهي، جي طبعيتدائرو صرف اهڙن واقعن تي مش�� ظاهر ٿين ٿا. طبيعات کان ٻ��اهر ش��ين جيپٽاندڙقانون

۾باري سائنس اسان کي ڪا قطعي ڳالهه نه ٿي ٻڌائي لاء سگهي. ان هوندي ب��ه ان اه��و تس��ليم ڪ��ري اس��ان

آهي ت��ه ف��رضک��ولي ڇ��ڏيووڌيڪ تحقي��ق ج��و دروازو ان���دازي س���ان ن���تيجو ڪ���ڍڻء جي ذريعي ڪي���ل شي به معقول علم جو ذريعو آهي، پر شرط هي)استنباط(

Page 157: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

موت جي هن پار | 157

آهي ته اهو ثابت ٿي��ل واقعن جي بني��اد تي هجي. انهيء ۾اصول جي روشنيء جيڪڏهن اسان اهو نتيجو ڪڍون ته، ٻي دنيا، جتي انسان م��رڻ ک��انپوء پهچي رهي��و آهي،

مخ��الف”گهڻ��و ڪ��ري اه��ائي آهي، جنهن کي س��ائنس جو نالو ڏئي ٿي ته پ��وء خ��الص علمي لح��اظ ک��ان“دنيا

ان کي نه مڃڻ جو ڪو به سبب نه ٿيندو. ۾ دنيا جيڪا ص��ورتحال آهي، س��ا ب��همعلومموجوده

،اهائي آهي. سائنس جي پهچ مقداري پهلوئن ت�ائين آهي سائنس اس��ان.ڪيفياتي پهلو ان جي پهچ کان ٻاهر آهن

۾کي گل جي باري ته ٻڌائي ٿي پر خوشبوء جي ب��اري ۾ ڪجهه به نه ٿي ٻڌائي. اها اس��ان کي ش��ين ج��و پت��و ت��ه ڏئي ٿي پ��ر ان جي خ��وبيء ج��و ڏس ن��ه ٿي ڏئي. اه��ا

ٿي، پر انساني شعور جي ب��اريجي ڄاڻ ته ڏئيانسان نه آهي. اهڙي طرح اها اسان به۾ چوڻ لاء وٽس ڪجهه

خوش��بو،ي ٿي پ��ر ان جيئکي مخالف دنيا جي خبر ته ڏ ان ته ٻڌائڻ کان ع��اجز هجيبابت ڪجهه شعور ۽ خوبي

تي اسان کي تعجب ڪرڻ ن��ه گه��رجي. انهيء خ��ال کي س��ان اه��ڙي ط��رح ڀ��ري (inference)اس��تنباط اس��ان

۾سگهون ٿا، جهڙي طرح اسان موجوده دني��ا جي ب��اري اڄ به ڪري رهيا آهيون.

Page 158: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽اسلام سائنس

هڪ دفعي منهنجي ملاقات هڪ اهڙي شخص سان ان سان گ��ڏ هن۽ هئي ورتي ڊگري۾ٿي جنهن سائنس

۽ م��ذهب۽مذهب تاريخ جو مطالعو به ڪيو هو. هو خدا کي ن��ه پي��و مڃي. ڳ��الهين دوران هن س��وال ڪي��و ت��ه جيڪ��ڏهن اس��لام کي ت��اريخ ک��ان ٻ��اهر ڪ��ڍيو وڃي ت��ه

م��ون چي��و؟۾انساني تاريخ ڪهڙي کوٽ رهجي وين��دي ۾ته اه��ائي جيڪ��ا اس��لام ک��ان پهري��ائين انس��اني ت��اريخ

هئي. زمين تي انسان ه��زارين س��الن ک��ان آب��اد آهي، پ��ر

تاريخ مطابق اسلام کان پهري��ائين ڪنهن ب��ه دورمعلوم ن���ه ٿي رس���ائيجي انس���ان کي انهيء ش���عبي ت���ائين

۾سگهي، جنهن کي اڄ جي دور س��ائنس چئجي ٿ��و. ان ان جو س��بب بلڪ��ل ص��اف آهي.،جو ڪهڙو سبب آهي

۾اسلام ک��ان پهري��ائين جي دور انس��ان تي ش��رڪ ج��و غلبو قائم هو. اهو ئي ش��رڪ ڪائن��ات جي فط��رت جي

رڪاوٽ هو. ڇاڪاڻ ته ش��رڪ۾ڪرڻ هڪ وڏيتحقيق جي عقيدي مطابق فطرت جا مظهر پ��وڄڻ جي ش��يء بڻيل هئا. جڏهن ته سائنس جي شروعات ان وقت ٿ��ئي

۽ انهن مظهرن کي تحقيق تس��خير جي قابلجڏهنٿي، شيء س�مجهيو وڃي. مش�رڪ انس�ان ج�ڏهن چن�ڊ کي ديوتا سمجهندو هو، تڏهن سندس س��وچ ج��و رخ انهيء

ته هو چن��ڊ تي پنهنج��ا ق��دمي ٿوطرف ڪيئن ٿي سگهي ه��و س��يلاب کي خ��دا ج��و ج��ز س��مجهندو ه��و، ان رکي.

Page 159: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽اسلام سائنس | 159 ڪ��ري ان لاء اه��و س��وچڻ ممڪن ئي ن��ه ه��و، ت��ه ه��و

ت��اريخ ۾سيلاب کي قابو رکي ان مان بجلي پيدا ڪ��ري. ۾ اسلام پهريون ڀيرو ش��رڪ کي مغل��وب ڪ��ري توحي��د ۾کي غالب ڪيو. ٻين لفظن انسان کي اهو ذهن نشين

باقي س��موريون ش��يون، ڪرايو ته خدا صرف هڪ آهي مخلوق آهن. اهڙي طرح اسلام ڪائنات جي فطرت تي ۽تحقي��ق ج��و رس��تو کولي��و آخرڪ��ار اهي س��موريون ۾ترقيون وجود آيون، جيڪي قدرت تي فتح جي ن��تيجي

آهي ت��هحقيقت هيء. ٿي��ون۾ انس��ان کي حاص��ل ٿين اسلام جو اصل مقصد اهو نه آهي ت��ه دني��ا کي س��ائنس۾جي باري متوجهه ڪري، پر انهيء به ڪ��و ش��ڪ ن��ه ۾ آهي ته جيڪڏهن اسلام نه اچي ها ت��ه سائنس��ي ت��رقي ج��و دروازو انس��ان لاء بن��د رهي ه��ا. ج��يئن ان ک��ان ۽پهريائين اهو انسانن لاء بند پيو ه��و. سائنس��ي تحقي��ق ۾ت���رقيء جي سلس���لي توحي���د جي انهيء اهميت کي

۾ع( کلي��ل لفظن تس��ليم1889-1975آرنل��ڊ ٽ��ائن بي ) )وڌيڪ ڏسو مصنف جو ڪت��اب ”ظه��ور اس��لام“ صڪيو آهي.

146.).مان پيدا ٿيسائنس اسلامي انقلاب

توحي��د جي بني��اد تي جيڪ��و فڪ��ري انقلاب آي��و، ان جي بهترين نتيجن مان هيء به هو ته انس��ان هن طبعي ڪائنات کي انهيء نظر سان ڏسڻ لڳو ت��ه هيء بي��وس ۽مخلوق آهي انسان کي اهو حق حاصل آهي ته ه��و ان۾کي ڄاڻي ان کي پنهنجي استعمال آڻي. ان ذهن جي ۽

۾ع( دمش���ق ٿي.661-750ش���روعات ام���وي دور ) ۾ ڪيميا چانديء مان س��ون ٺ��اهڻڏاهن وٽقديم يوناني

جي جنون جو نالو ه��و. خال��د بن يزي��د بن معاوي��ه غالب��ا ۾پهري��ون ش��خص آهي، جنهن جي خلافت جي زم��اني ۽هن علم جي شعبي بغداد وڌيڪ ف�روغ حاص�ل ڪي�و ۾

۾ وي��و. ان زم��اني پکڙجن��دو۽اس��پين سس��لي ت��ائين

Page 160: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

160 | اسلام جو عقلي مطالعو

۾مس��لمان علمي تم��دني ت��رقيء دني��ا جي س��مورين ۽ قومن کان اڳتي وڌيل هئا. ي��ورپ ج��ا م��ورخ ت��اريخ جي هن دور کي ”اونداهو دور“ سڏين ٿا. پر اهو دور ص��رف

مسلم دنيا لاء. ورلڊ بوڪ ڪييورپ لاء اونداهو هو، نه انس��ائيڪلو پي��ڊيا ج��و مقال��ه نگ��ار ”ڊارڪ ايج��ز“ جي عن��وان س��ان لکي ٿ��و، ”ت��اريخ جي اون��داهي دور ج��و اص��طلاح ش��اندار ع��رب ته��ذيب تي لاڳ��و ن��ه ٿ��و ڪ��ري

.“ئي۽فريڪا اسپين تائين ڦهليل هآ اتر اسگهجي، جيڪ ۾شرڪ ڪهڙي طرح سائنسي تحقيق رڪاوٽ ه��و. ان جي وض��احت لاء اس�ان هڪ مث��ال نق�ل ڪري��ون ٿ��ا.۾ق��ديم يون��ان زمين س��ج جي گ��ردش جي ب��اري ٻ��ه ۽ ۾ نظريا پيش ڪيا وي��ا. ارس��ٽارڪس جي نظ��ريي مط��ابق زمين کي س��ج جي چ��وڌاري گهمن��دي ف��رض ڪي��و وي��و آهي. ٻيو ٽالميء جو نظريو جنهن مطابق سج زمين جي چوڌاري ڦري رهي��و آهي. په��رئين نظ��رئي مط��ابق زمين

۾ظاهر گول هئي ٻئي نظ�رئي اڀري�ل مٿ�اڇري وانگ�ر.ب ۽ ع( جي مس��يحيت قب��ول ڪ�رڻ272-337 )،قس�طنطين

۾ کي يورپ غلبو حاصل ٿيو، تهعيسائيتکان پوء جڏهن ۽انهن ٽ��الميء جي نظ��رئي جي سرپرس��تي ڪ��ئي ٻ��ئي نظ�رئي کي ط�اقت جي زور س�ان دٻ�ايو. ان ج�و س�بب

مس���يحيت حض���رت مس���يح ع���ه کي خ���دا تههيء هو س�عادتاهاسمجهيو ه�و. ان عقي�دي مط�ابق زمين کي

۽آهي جيڪ��وخ��دا جي ڄمڻ جي ج��اء ته اها حاصل هئي ڪنهن ٻ��ئي س��ياريسيارو خدا جي جنم ڀومي هجي اهو

ٿي س��گهي. زمين کي اه��ڙي ط��رحوجي ت��ابع ڪ��يئن ٿ�� ۾مقدس سمجهڻ جو نتيجو اه��و ٿي��و، ج��و ان جي ب��اري ۽تحقيقي ڪم اڳتي وڌي نه س��گهيو، مش��رڪانه م��ذهب

1811-1882سائنس جي ٽڪراء جا وڌيڪ مثال ڊري��پر ) ۾ ٽڪ��راء“ ڏس��يو۽ع( جي ڪتاب ”م��ذهب س��ائنس ج��

سگهجن ٿا.

Page 161: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽اسلام سائنس | 161 ع( جي786 –ع 833عباس�����ي خليفي م�����امون )

۽زم���اني بيت الحڪمت ق���ائم ٿي���و حڪ���ومت جي ۾ خصوصي تعاون سان ٻنهي قسم جي نظرين جا ڪت��اب

ي ڪيا ويا. مسلمانن جڏهن اعتق��ادو۾عربي زبان ترجم کان آزاد ٿي ڪ��ري ٻنهي نظ��رين کي ج��اچيو،پيچيدگين

ت��ه کين پهري��ون نظري��و حقيقت جي ويجه��و نظ��ر آي��و. خليفو م�امون جيڪ�و پ��اڻ ب�ه وڏو م�اهر ع�الم ه��و، هن انهيء مسئلي جي اهميت کي محسوس ڪيو. هن علم

ه��و ته۽فلڪي��ات ج��اگرافي جي ع��المن کي حڪم ڏنو circum) زمين کي گ��ول تص��ور ڪن��دي ان ج��و دائ��رو

ference)۾ ان لاء ڪنهن کلي��ل مي��دان ۽ معل��وم ڪن terrestrial)درجي زمي��ني degree)جي ڊيگه��ه جي

پيمائش ڪن. ان کان پوء زمين جي پوري گ��ولائيء ج��و ن۾ان��دازو لڳ��ائين. انهيء زم��اني مس��لمانن وٽ حس��اب

،(quardrant ڪنڊ ماپڻ جو سادو اوزار )۾جي اوزارن اه��ڙي.۽ گهڙي معمولي گل��وب هئا شمسياصطرلاب،

قسم جي چند شين سان انهن پنهنجي جدوجهد ش��روعڪئي.

( ج��و وس��يعPelmyraانهيء مقص��د لاء س��نجار ) هموار ميدان منتخب ڪيو ويو. هڪ جڳهه تي اتر قطب جي بلنديء سان هڪ ڪنڊ قائم ڪ��ري ات��ر جي ط��رف

مي��ل 56 ڏوريء سان ان کي ماپڻ شروع ڪيو ويو. ۾ان اتر قطب جي اوچ��ائي جي ڪن��ڊ س وڃڻ ڏانهناتر

هڪ درجو ڊيگهه وڌي وئي. ان سان معلوم ٿي وي��و ت��ه تي زمين جي س��طح جيڪ��ڏهنفاصليهڪ درجي جي

ه��زار20ميل آهي ته زمين جو ڪل گول دائ��رو 56 ميلن کان وڌيڪ هئڻ گهرجي، ڇاڪاڻ ته ه��ر نقطي تي

کي360۽ درجه ٿئي ٿو 360 ڪنڊن جو مجموعو سڀني ميلن ج��و فاص�لو20401 ض��رب ڪب�و ت�ه سان 56

۾ ٻيهر اهو تجربو فرات نديء جي اتر ڪوف��هنڪري ٿو.

Page 162: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

162 | اسلام جو عقلي مطالعو

۽جي ص��حرا ڪي��و وي��و ٻيهر اه��و ئي ن��تيجو نڪت��و. به۾ هيء پيمائش حيرت انگيز طور تي ص��حيح مڃڻ ج��وڳي ۾هئي. ڇاڪاڻ ته موجوده زم��اني ص��حيح پيم��ائش جي

ه��زار مي��ل25مطابق زمين جو دائ��رو خ��ط اس��توا تي سائنس��ي ت��رقيء جو مس��لمانن جي۾ وچين د ��ؤر آهي. تفصيل پروفيس��ر فلپ ه��ٽي، جي ڪت��اب ”ت��اريخوڌيڪ

۾عرب“ ڏسي سگهجي ٿو.مسلم دنيا کان علحيدگي.سائنس جي

۾علم جي مختل��ف ش��عبن مس��لمانن جي ت��رقي ۾ي عرب خلافتج۾جاري هئي، ته پاڻ اختلافن جي نتي

۽جو نظام ٽٽي ويو اسلام ج��و جهن��ڊو عثم��اني ت��رڪن ) ع( س��نڀاليو. اه��ڙي ط��رح س��ورهين1517 –ع 1922

۾صدي عيس��ويء اس��لام جي سياس��ي نمائن��دگيء ج��و ڏانهن منتق��ل ٿيءمرڪز عرب دنيا مان نڪري ت��رڪي

۽ويو، جتان ت��اريخ ج��و هڪ نئ��ون انقلاب آي��و ان واقعنجي رخ کي بلڪل ٻئي طرف موڙي ڇڏيو.

ت��اريخ جي اه��ا عجيب س��تم ظ��ريفي آهي ت��ه هڪ شخص ڪنهن لحاظ ک��ان وڏي مفي��د خ��دمت س��رانجام ۽ڏئي ٿو ٻئي ط��رف ڪنهن ٻ��ئي لح��اظ ک��ان تم��ام وڏي مص��يبت ج��و س��بب بنجي وڃي ٿ��و. ان ج��و هڪ مث��ال ام��وي خليفي س��ليمان بن عب��دالملڪ ج��و آهي. ان کي انهيء ڳاله��ه ج��و اع��زاز حاص��ل آهي، ت��ه هن خلف��اء ۾راش�����دين جي فهرس�����ت پنجين خليفي عم�����ر بن عب��دالعزيز رح ج��و اض��افو ڪي��و، پ��ر م��ورخن انهيء ئي ۾خليفي جي تذڪري انهيء انته��ائي خطرن��اڪ غلطيء ۾جي نش��اندهي ب��ه ڪ��ئي آهي، ت��ه هن پنهنجي زم��اني

تم��ام اهم ف��وجي س��ردارن کي ختم ڪراي��و، جنهن ج��و۾نقصان اهو ٿيو، جو ايشيا آفريڪ��ا اس��لام جي هلن��دڙ ۽ پيش قدمي اوچتو بلڪل رڪجي وئي. اها ئي صورتحال عثم��اني ت��رڪن س��ان ب��ه پيش آئي. ت��رڪن عين انهيء

Page 163: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽اسلام سائنس | 163 وقت اس���لام جي جهن���ڊي کي س���نڀاليو، ج���ڏهن اه���و۽ڪم��زور هٿن پهچي چڪ��و ه��و ان جي ڪ��رڻ ج��و ۾

س��الن ت��ائين ي��ورپاهي سوينانديشو پيدا ٿي ويو هو. ۾جي عيسائي طاقتن جي مقابلي اسلام جي ديوار بڻي��ا

ان لحاظ کان انهن جون خدمتون وسارڻ جوڳيون.رهيا نه آهن، پر انهيء سان گڏوگڏ اهي ترڪ ئي هئا، جيڪي ۾انهيء ح��ادثي ج��و ب��ه س��بب بڻي��ا، ج��و مس��لم دني��ا

۽سائنس��ي تحقي��ق رڪجي وئي ان ج��و مرڪ��ز ي��ورپ ويو.ڏانهن منتقل ٿي

پ��ر انهن،۽ترڪ انتهائي بهادر وڏي حوصلي وارا هئا ن��ه جي ڪم��زوري اه��ا ه��ئي ت��ه اهي بي علم هئ��ا. اهي

ص��رف علم جي تحقيقي ڪم جي اهميت کي س��مجهي نه پ��ئي س��گهيا، بلڪ��ه ان کي پنهنجي لاء هڪ سياس��ي

خيال ڪندا هئا. سندن خيال ه��و ت��ه علم جيپڻ خطرو ۾واڌاري سان رعيت انهن جي ح��ق وف��اداري گهٽجي ۾ ۽وين��دي پ��وء ان کي ڪن��ٽرول ڪ��رڻ ڏاڍو مش��ڪل ٿي

اه��و ئي س��بب ه��و، ج��و انهن علمي تحقي��ق جي.ويندو ۾سلسلي انتهائي غير ذميداريء جو ثبوت ڏن��و. ج��ڏهن

م��اڻهواس��ت ج��و مرڪ��ز تب��ديل ٿي��و ت��ه اهي يمس��لم س۾جيڪي بغداد ٻين علمي مرڪزن سائنس جي تحقيق ۽

۾ آس�تانه جيسان واڳيل هئا، سي ت�رڪ دارالس�لطنت اچي ڪٺا ٿيا. عباسي خليفا انهن جو وڏو قدر ڪندا هئ��ا.

پ��ر ت��رڪ،۽مٿن درهم دينار بارش وانگر خرچ ڪندا هئا ڪ��رڻکين پنهنجي لاء خط��رو س��مجهي، ک��انئن نف��رت

. جڏهن ترڪن انهن جي ق�درداني ن�ه ڪ�ئي ت��ه کينلڳا ۾ترڪ حڪومت پنهنجو مستقبل اونداهو نظر اچڻ لڳو.

ت��رڪي کين۽ محققن۾ان ص��ورتحال مس��لمان ع��الم ۽خيرباد چ�ئي اٽلي ف�رانس ج�و رخ ڪي�و. اه�ڙي ط��رح سائنسي تحقيق جو ڪم مسلم دنيا مان نڪري مغ��ربي ۽دنيا ڏانهن منتق��ل ٿي وي��و. ت��رڪن علم اه��ل علم جي

Page 164: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

164 | اسلام جو عقلي مطالعو

جه��ڙي ط��رح حوص��له ش��ڪني ڪ��ئي، ان ج��و دردن��اڪ تفص��يل محم��د ڪ��رد علي ش��اميء جي ڪت��اب ”ت��اريخ

۾الحضارت العربيه“ ڏسي سگهجي ٿو. پ��ذيرائي۾مغ��ربي دني��ا انهن سائنس��دانن جي وڏي

مس���لمانن جي۾ (1095-1271 ). ص���ليبي جنگينٿي يورپي قومن کي شڪست انهيء ڪري به ٿي۾مقابلي

۾ ج��و مس��لمان علم فن ک��انئن وڌيڪ هئ��ا. ان،هئي هن۽۾لڙاين شروع رومي فوجين ”يوناني باهه“ اس��تعمال ۾ ڪ��ئي جنهن س��ان مس��لمانن کي تم��ام گهڻ��و نقص��ان برداش��ت ڪرڻ��و پي��و. ”يون��اني باه��ه“ هڪ قس��م جي ۾پچڪ��اري وانگ��ر ه��ئي، جنهن آتش گ��ير م��ادو ڀ��ري، دشمن جي طرف اڇلايو ويندو هو. مس��لم سائنس��دانن۾ان جي مقابلي هڪ ٻ��ئي ش��يء ايج��اد ڪ��ئي، جنهن ۾

اس��تعمال ٿين��دو ه��و. ان ج��و )روغن نف��ط(مع��دني تيل ۽نشانو تمام پري تائين هو ان نقص��ان ب��ه يون��اني باه��ه

هو.ٿيندوکان وڌيڪ ق��درتي ط��ور تي مس��لمانن جيعيس��ائييورپ جا

لاء بي ۾مق��ابلي پنهنجي علمي ڪم��زوري دور ڪ��رڻ تاب هئا. مسلم دنيا جا اهل علم ج��ڏهن انهن وٽ پهت��ا، ته هنن انهن سان تمام گهڻو تعاون ڪيو. ان لحاظ ک��ان ۾ي��ورپ علمي تحقي��ق ج��و ڪم ٻي��ڻي ش��دت س��ان ٿيڻ ۾لڳو، جيڪو ان کان پهريائين مسلم دنيا ٿي رهي��و ه��و. سورهين کان اوڻيهين صديء تائين تقريبا ٽن سئو سالن۾جي عملي ن��تيجي ي��ورپ اه��و انقلاب آي��و جنهن کي ۾ ۽سائنسي صنعتي انقلاب چي��و وين��دو آهي. مغ��رب جي ۾سائنس��ي ت��رقيء مس��لمانن جي حص��ي ب��ابت وڌيڪ

۾ Making of Humanityتفصيل بريفالٽ جي ڪتاب ڏسي سگهجي ٿو.

سورهين صدي عيس��ويء ت��ائين مس��لمان علم جي ۾ميدان اس��تادي جي مق��ام تي هئ��ا، پ��ر ان ک��انپوء جي

Page 165: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽اسلام سائنس | 165 هن مس�لمانن کين۾صدين يورپ جيڪ�ا ت�رقي ڪ�ئي، ت

ش��اگردي جي درجي تي پهچ��ائي ڇ��ڏيو. اه��ڙي ط��رح ۾مس��لمان پنهنجي بڻاي��ل انقلابي دني��ا ٻين ق��ومن ک��ان پٺتي رهجي ويا. ان هوندي به اه��و موقع��و ه��و، ت��ه اهي ۽يورپ جي تحقيق مان فائدو حاصل ڪ��ري اڳ��تي وڌن

جيڪا صورتحالموٽي آيا۾ٻيهر نئين شڪل اها حقيقت کي پيش آئي ه��ئي.ي۾مس��لمانن جي مق��ابلي ي��ورپ

جي علم کي بني��اد بڻ��ائي ي��ورپنجهڙي طرح مس��لمان اه��ڙي ط��رح مس��لمان ي��ورپا هئ��ا،انهن کان اڳتي وڌي

جي علمن کي بنياد بڻائي اڳتي ترقي حاصل ڪري پئي جنهنا، رڪاوٽ بڻجي وي سببسگهيا. پر هتي ٻه خاص

ڪ��ري هڪ ت��اريخي امڪ��ان حقيقت بنجڻ ک��ان رهجيويو.

موج��وده دور جي مس��لمانن جيب��ابتس��ائنس غفلت

صدين تائين سائنسي علمن ک��ان پ��ري رهڻ ک��انپوء يورپ جي ذريعي جيڪا سائنس مسلمانن ت��ائين په��تي، رسا صرف علم جي طور تي نه آئي، بلڪه اها اس��تعما

۾ گ��يريء جي ش��ڪل نم��ودار ٿي.ملڪ۽ ن��و آبادي��اتي مسلمانن وٽ سائنس ج��و علم انهن م��اڻهن جي ذريعي ۽اچي رهي��و ه��و، جن مس��لمانن ک��ان س��ندن عظمت

۽ ته���ذيب ان جي م���ذهبيس���ندن ،اقت���دار کس���يو هو شعائرن تي حملا ڪيا هئا. اه��ڙي م��وقعي تي مس��لمان

ج��و ه��و،انهيء دانش منديء جو ثب��وت ن��ه ڏئي س��گهيا مغربي س�ائنس کي مغ�ربي سياس�ت ک�ان ال�ڳ ڪ�ري

ه��ا. هنن ٻنهي کي هڪ ڪ��ري س��مجهيو. ه��وس��مجهن جهڙي طرح مغربي قومن جا دشمن بڻي��ا، اه��ڙي ط��رح

جڏهن ٻي��ون قوم��ون.مغربي علمن جا به دشمن ٿي پيا مغ��رب ک��ان س��ندن علم حاص��ل ڪ��ري رهي��ون هي��ون، مسلمان ان کي دشمن جي شيء سمجهي کائنس پري

Page 166: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

166 | اسلام جو عقلي مطالعو

ڀڄي رهيا هئا. ان جو نتيجو اهو نڪتو ته موجوده زماني۾ مس��لمان ٻين ق��ومن ک��ان گهٽ گهٽ س��ئو س��ال ۾

ق��ومن مٿ��ان ٻين۽علمي لحاظ ک��ان پوئ��تي رهجي وي��ا پيدا نٿو ٿئي.علمي برتري جو ته سوال ئي نه۾اسلام سائنس جي اهميت

۾ سائنس جي اهميت جا ڪافي س��بب آهن، اسلام ٿو.ڪجي جو ذڪر نهيٺ ڪ

۾س��ائنس س��ادن لفظن ڪائن��ات جي حقيقتن-�� 1 ۾جي ڄاڻ جو نالو آهي. ق��رآن پ��اڪ ايم��ان وارن ج��ون ۾جيڪي ص��فتون بي��ان ڪي��ون وي��ون آهن، تن هيء ب��ه۾آهي ت��ه ”اهي زمين آس��مان جي بن��اوٽ غ��ور ڪن ۽

ارضٿا.“ موت وا ن ف خلق الس�� ولویتفکر و� )آل عم��ران و� ( ان لحاظ کان هڪ سائنسدان اهو ئي ڪم ڪ��ري191

۾ ٻنهي بهٿو، جيڪ��و هڪ م��ومن ڪ��ري ٿ��و. ان هون��دي وڏو فرق آهي. سائنسدان جو عم��ل ص��رف تحقي��ق لاء

لاء.حاص��ل ڪ��رڻ۽هون��دو آهي م��ومن ج��و ع��برت ۽سائنس��دان لاء علم ب��راء علم هون��دو آهي م��ومن جي

اه��ڙي ط��رح.۾نظ��ر علم ب��راء مقص��د هون��دو آهي ۽سائنسدان علم جي اضافي تي مطمئن ٿي ويندو آهي

مومن ايمان جي اضافي تي. سوچ جو اهو ف��رق ٻنهي جي مط��العي جي طريق��ه

ء هي ن��تيجو۾ڪار وڏو فرق پيدا ڪري ڇڏي ٿ��و. ان جو نڪ��ري ٿ��و ت��ه سائنس��دان ش��ين جي بيهڪ کي ڇ��ڏي صرف شين جي خاصيتن جي مطالعي تائين پنهنجو پاڻ کي محدود رکي ٿو، هو ش��ين جي ڪ��ارڪردگي کي ان

کان جدا ڪري ڇڏي ٿو. سائنسدان کي ائينمقصدجي صرف پنهنجي عقل جي هوان ڪري ڪرڻو پوي ٿو، جو

۽رهنمائي ڪائنات کي ڏسڻ گهري ٿو انسان جو عقل ۾ ڏس��ي س��گهي ٿ��و. انئي ش��ين کي جوڳين تجربي رڳو

ڪو چارو ئي ن��ه آهي ت��هٻيو سواء انڪري ان لاء ان ک

Page 167: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽اسلام سائنس | 167 ۾ه��و ڪائن��ات تج��ربي جي قاب��ل پهل��وئن جي مط��العي ت�ائين پنهنج��و پ��اڻ کي مح�دود رکي. پ��ر م�ومن پنهنجي عقل سان گڏوگ��ڏ نب��وت جي رهنم��ائيء کي ب��ه تس��ليم

۽. ان ڪري هو پنهنجي ڄاڻ مط��العيڪندڙ هوندو آهي ن گ���ذاري حقيقتن ت���ائينماکي ش���ين جي خاص���يتن

هو مخلوق کي ”خالق“ سان ش��امل ڪ��ري۽ پهچائي ٿو ۾ڏسي ٿو. اهو فرق مومن جي ڪائن��ات جي مش��اهدي

س��موريکيس پي��دا ڪ��ري ٿ��و. زبردس��ت مقص��ديت ه��وڪائنات خدائي صفتن جو ظهور نظر اچڻ لڳي ٿي.

ٿ�و،ٺياڻي وم�ڪائن��ات کي س�ڃاڻڻ س�ان خ�دا کي ب��ه جنهن تي هو پيغمبر جي ذريعي ايمان آڻي ٿو.

۾ ڪائنات پي�دا ٿين�دڙ واقعن کياندرقرآن پاڪ -� 2 ۾قرآني پيغ��ام جي ح��ق دلي��ل جي ط��ور تي پيش ڪي��و

۾ ق��رآن جيڪ��ا ڳاله��ه نظ��ري ط��ور تيڄڻ ته ،ويو آهي ۾ ڪائنات ان جي حق عملي دليل آهي.،چئي وئي آهي

ان لحاظ کان پوري سائنس ق��رآن پ��اڪ ج��و علم ڪلام آهي. ڇاڪاڻ ته سائنس ڪنهن سائنس��دان جي پنهنجي ۾ذاتي علم جو نالو نه آهي، بلڪه خدا جي ڪائنات ڪم ڪندڙ قانونن جي دريافت جو نالو آهي. انهن قانونن جو جيڪو حصو سائنس دري��افت ڪ��ري ٿي، س��و خ��دا جي ق���درت جي هڪ جهلڪ هون���دي آهي. اه���و خ���دا جي ۾نشانين مان هڪ نشانيء ج��و انس��اني علم اچڻ آهي. ۾سائنس��دان لاء س��ائنس علم ب��راء علم آهي ي��ا وڌ وڌ هيئن کڻي چئجي ته علم دنيا جي تعم��ير لاء هڪ ذريع��و

جنهن، پر مومن لاء سائنس هڪ علمي هٿيار آهي.آهي جنهن۾کي حق جي دعوت جي جدوجهد ڪتب آڻي ٿ��و.

سان هو پنهنجي ڳالهه کي مدلل ڪري پيش ڪري ٿو. ڏانهنسائنس جو ٽيون پهلو اهو ئي آهي، جنهن -� 3

مٿي اشارو ڪيو ويو آهي. يعني سائنس موجوده زماني۽ ق����وت جي حي����ثيت رکي ٿي. ان ڪ����ري اس����لام ۾

Page 168: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

168 | اسلام جو عقلي مطالعو

مس��لمانن جي س��ر بلن��ديء لاء ض��روري آهي ت��ه کين ۽سائنس جي قوت پوري طرح فراهم ڪ��ئي وڃي اه��و ان وقت ممڪن ٿين��دو ج��ڏهن مس��لمان س��ائنس جي

۾تحقيق تحصيل اڳتي اڳ��واڻ۾ ايتريق��در ج��و ان وڏن.۽جو درجو حاصل ڪن.

۽اڻ��ويهين ص��ديء جي آخ��ري ويهين ص��ديء جي۾پهرين ٻن ڏهاڪن سموري مسلم دني��ا آزاديء ج��ون ۾ تحريڪ��ون ش��روع ٿي��ون. انهن تح��ريڪن جي م��ذهبي اڳواڻن جو هيء خيال هو ته بيروني سياسي قبضي کان

سياس��ي آزاديء رڳو آهي. انهنغلبوآزاديء ج��و ن��الو اڄ س��مجهيو. پ��ر لاءاس��لام جي س��ربلنديء ئي کي

جڏهن بي شمار قربانين کان پوء سمورا اس��لامي ملڪ آزاد ٿي چڪ��ا آهن، ت��ڏهن ب��ه اهي اڄ انهن غ��ير مس��لم

۽ ڇاڪ��اڻ ت��ه اهي س��ائنس ،ق��ومن ج��ا محڪ��وم آهن اڳ��تي وڌي��ل آهن. مس��لمانن کي ک��انئن۾ٽيڪن��الوجيء

۾ سياس��ي آزادي اڄ��وڪي دني��ا برت��ري واروس��ندن اها ج��و وقت ٻ��ڌائڻ واريايس��تائينمقام نه ڏياري سگهي.

گهڙيء کان وٺي جنگ لڙڻ واري سامان تائين هر شيء لاء هو انهن قومن جا محتاج آهن. حقيقت هيء آهي ت��ه ۽موج��وده زم��اني جي ه��ر ش��يء ج��و تعل��ق س��ائنس ۾ٽيڪن��الوجي س��ان ٿي وي�و آهي. انهيء مع�املي جيڪا

۾ پٺتي آهي، سا مق��ابلي جي هن دني��ا ۾ انهن شين قوم۾پهرين صف جڳهه نه ٿي حاصل ڪري سگهي.

آخري ڳالهه ۾ دهليء جن��تر من��تر روڊ ت��ان گ��ذرڻ وارو هڪننئي

۽عجيب غريب عمارت ڏس��ي ٿ��و. ان عم��ارت ج��و ن��الو انهيء ڪري ان روڊ جو نالو ئي جن��تر،”جنترمنتر“ آهي

پراڻي زم��اني۾ منتر روڊ رکيو ويو آهي. جنتر منتر اصل )رص��دگاهه(جي ستارن جي گردش کي ڏسڻ جي ج��اء

۾ په��رين اڌ جيپ��ور جي اها عمارت ارڙهين ص��ديآهي.

Page 169: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽اسلام سائنس | 169 جي راجا جئي س��نگهه ٺه��رائي ه��ئي. ج��ئي س��نگهه کي

هندوس��تان جي هن.علم فلڪي��ات ج��و وڏو جن��ون هو ۾ جئپور رڳوراجپوت راجا پنهنجي شوق جي پورائي لاء

۾ دهلي، م��ٿرا، بن��ارس اجين ب��ه ن��ه پر رص��دگاهون۽ ٺهراي��ون هي��ون. دهلي ج��و جن��تر من��تر اڄ ب��ه راج��ا جي

انهيء شوق جي ياد ڏياري ٿو. ۾انهن رصدگاهن انهيء دور جا فلڪي��ات ج��ا م��اهر

انهن جي۽چن��ڊ س��تارن جي رفت��ار معل��وم ڪن��دا هئ��ا. ۽ س��تارن زمين ج��وذريعي ه��و موس��م جي خبرچ��ار،

مفاصلو ماپيندا هئا. رات جو چنڊ جي روشنيء جي مدد سان وقت جو اندازو لڳائيندا هئا. عمارت جون دري��ون، ۽روشندان ديوار جا سوراخ پاڻمرادو سال ج��و ڪيلين��ڊر

ترتيب ڏيندا هئا.۽ سموري دنيا ج��و علمي تعم��يري ڪموچين دور ۾

۽مسلمانن جي علمي تعميري ت��رقيء ج��و نق��ل هون��دو هو. ان لحاظ کان راجا جئي سنگهه جي اها رصد گاه��ه

هوبهو اها.به عباسي دور جي رصد گاهن جو نقل ه��ئي ج��يئن خليفي م��امون ه��ئيانهيء انداز سان بڻائي وئي

۾رشيد هڪ هزار سال اڳ بغداد ٺهرائي هئي. ۾قديم دور علم جي ام��امت مس��لمانن کي حاص��ل ۾ه��ئي. ان ڪ��ري س��موري دني��ا انهن جي ط��ريقن جي ۾تقليد ڪ��ئي وين��دي ه��ئي. پ��ر بع��د جي زم��اني س��ندن غفلت جي ڪري امامت جو هيء مق��ام مغ��ربي ق��ومن حاصل ڪري ورتو. ٽي سئو س��ال پهري��ائين ج��ڏهن هڪ ش��خص فلڪي��ات جي مط���العي لاء رص���دگاهه ٺ���اهڻ چاهيندو هو، ته هو بغداد جي نموني کي نقل ڪندو ه��و، ۾پ��ر اڄ جيڪ��ڏهن ڪنهن ملڪ رص��دگاهه تعم��ير ڪ��ئي ۽وڃي ٿي ته ان جو نقشو س��امان مغ��رب جي م��اهرن ک��ان حاص��ل ڪي��و وڃي ٿ��و. هي اه��و مق��ام آهي ج��تي ۽مسلمانن جي عزت سربلنديء جو سفر ختم ٿي��و آهي

Page 170: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

170 | اسلام جو عقلي مطالعو

۽ هي اه��و ئي مق��ام آهي جت��ان مس��لمان ٻيه��ر پنهنجيسفر جو آغاز ڪري سگهن ٿا.

Page 171: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

قرآن جو فلسفو

آهي ته منهنجي ملاقات هڪه جي ڳاله1970غالبا ۾صاحب س��ان ٿي جيڪ��و ڪنهن يونيورس��ٽيء فلس�في جو پروفيسر هو. اسلام جي فلسفيانه فڪ��ر تي گفتگ��و

۾ ت��ه اس�لام عقليت کي ث�انوي حي�ثيتچيوڪن�دي، هن ) عقليتابت������������������دائي۾آهي. اس������������������لام

Primaryrationconalism) .ان ج��و مطلبڪ��ونهي اهو ٿيو ته اسلامي فڪر جو آغ��از وحي جي ذريعي ٿ��ئي ٿ��و. انس��ان اڳ��واٽ ئي وحي کي ڪام��ل ص��داقت مڃي سوچڻ شروع ڪري ٿو. جڏهن ته عام انساني فلس��في

۽ بلڪ��ه تحقي��ق ،۾ ڪا به شئي اڳواٽ مڃي نه ٿي وڃي جستجو کانپوء جيڪا ڳالهه ثابت ٿ��ئي ٿي ان کي تس��ليم

ن کيس چي��و ت��ه واقعي جيوڪيو ويندو آهي. ان تي م�� م��ان اه��و پر،لحاظ کان توهان جي ڳاله��ه درس��ت آهي

۾اضافو ڪندس ته هن دنيا انسان لاء ثانوي عقليت ئي ۾ ابتدائي عقليت هن دنيا انسان لاء عم��لممڪن آهي.

ڪائنات جون حقيقت��ون۽جوڳي حصول جوڳي ڪونهي. ۾لامحدود آهن. ان جي مقابلي انسان جو عقل انته�ائي

ابتدا ئي عقليت ج��و اص��ول هڪتنهنڪريمحدود آهي. عملي ط��ور اهودلپس��ند اص��ول ت��ه ٿي س��گهي ٿ��و پر

نه ٿو بڻجي سگهي.ممڪن عقليت جيت��وڻيڪجي کان اس��لام لحاظخالص فني

۾ت آهي پر عام معني اهو س��خت ڪٽرپ��ڻيءعقليثانوي واري ڪاشيء نه آهي. اسلام ج��و طريق��و هيء آهي ت��ه

ڪري ٿ��و. انبيان۾اهو ڪنهن حقيقت جي باري ان جو

Page 172: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

172 | اسلام جو عقلي مطالعو

کانپوء انسان کان مطالبو ڪري ٿو ته هو ان جي اص��لي .حقيقتن کي معل�����وم واقعن جي ذريعي پ�����رکي ڏسي

جيڪڏهن اهي زباني بيان معل��وم واقعن س��ان مط��ابقت۽رکن، ته ان کي تسليم ڪرڻ گهرجي اها ئي س��چائي ۽

صداقت آهي. ۽علم ڇ��ا آهي انس��ان ان علم ت��ائين ڪ��يئن پهچي

۾ ان سلسلي جديد سائنس اه��و،سگهي ٿو يا پهتو آهي اصول مقرر ڪيو آهي ته انهيء علم تائين پهچڻ ج��ا ٽي

:مرحلا آهنتصديق. -3 - مفروضو2مشاهدو -1

۾ان ج��و مطلب اه��و ٿي��و ت��ه ابت��دا م��اڻهوء جي وضاحتسامهون ڪجهه واقعا اچن ٿا. انهن واقعن جي

۾ ذهن هڪ فرضي خيال قائم ٿيندو آهي. انسندسلاء ک��انپوء ه��و ان ج��و وڌيڪ مط��العو ش��روع ڪن��دو آهي. ۽جيڪ���ڏهن وڌيڪ وس���يع مط���العي جي آڌار تي اه���و ۽فرضي تصور صحيح درست ثابت ٿ��ئي ٿ��و، ت��ه ان کي

آخ��ري م��رحليان .مڃيو ويندو آهي ته اها حقيقت آهي تي پهچي ابتدائي فرضي تصور ثابت ٿي��ل حقيقت بنجي ويندو آهي. ان جو هڪ س�ادو مث��ال هيء آهي ت��ه زمين

۽ ب��ه آهن حصاتي قديم انسان ڏٺو، ته هتي خشڪي جا به. ان ڪري ابتدائي طور تي هن اهو فرض��ي سمنڊ جا

۽تصور قائم ڪيو ته زمين جو اڌ حصو خشڪي اڌ حصو پ��اڻي آهي. اه��و فرض��ي تص��ور يون��اني فلاس��فرن جي

زماني کان وٺي ابن خلدون تائين قائم رهيو. ۽ان کانپوء خش�ڪي س�منڊ جي س�فر ڪ�رڻ س�ان انسان اهو سمجهڻ شروع ڪيو ته خشڪي جي مقابلي ۾ زمين تي پ��اڻي وڌيڪ آهي. ه��اڻي ٻي��و مفروض��و ق��ائم

۽ خشڪي جو3/2 و جو حصءڪيو ويو ته زمين تي پاڻي آهي.3/1حصو

ان کانپوء انسان کي ٻيا وڌيڪ ذريعا حاصل ٿيندا ويا

Page 173: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

قرآن جو فلسفو | 173

۽ هيء ممڪن ٿيو ته خشڪيء جي حصي پاڻيء واري ۽ . اه��ڙيحص��ي جي باقاع��دي پيم��ائش ڪ��ري س��گهجي

باقاع�ده پيم�ائش س�ان معل�وم ٿي�و ت�ه زمين جيطرح ۽ س��يڪڙو خش��ڪيء ج��و73سطح تي پاڻي ج��و حص��و

س���يڪڙو آهي. بع���د واري انهيء مش���اهدي27حص���و ۽انهيء فرض��ي تص��ور جي تص��ديق ڪ��ئي پ��وء ان کي

تسليم ڪيل حقيقت جي طور تي مڃيو ويو. قرآن پاڪ جو فلسفو به لڳ ڀڳ اه��و ئي آهي. البت

۾ کان ٻنهي معمولي فرقلحاظ جي ترتيب جي مقدمن طريق��هتفڪ��ر جو جي ي��ا ق��رآن و فلسفوآهي. قرآن ج

۾ س��ڀ ک��انان آهي ت��ه ءمعمولي فرق س��ان هي ڪار ان ک����انپوء، آهيٿين����دو ق����ائم “مفروضو”پهري����ائين

۽مشاهدي جي روشنيء ان تي غور فڪر ڪيو وين��دو ۾۾آهي پوء آخر ”تصديق ج��و درج��و اچي وين��دو آهي.“۽

۽)مفروضو( ق�ائم ڪ�رڻ پ�وء انيعني قرآن جي دعوي س��طح۽ ان ک��انپوء غ��ور فڪ��ر جيتي غور ڪرڻ آهي.

ي ثابت ٿيڻ کانپوء انج جي حقيقت مفروضيتي انهي مڃڻ. انهيء جي ط���ور تيکي تس���ليم ٿي���ل ص���داقت

آخ��ري درجي تي حاص��ل ٿين��دڙ مع��رفت کي ق��رآن جي۾اصطلاح ايمان جو نالو ڏنو وڃي ٿو.

هيءان لح��اظ ک��ان س��ائنس جي علم جي ت��رتيب ق��رآنجڏهن ته .۽ مشاهدو، فرضي تصور تصديقآهي:

،جي علم جي ط���ريقي جي ت���رتيب فرض���ي تص���ور ۾ ٻين لفظن اس��ان اه��و چ��ئي.۽مش��اهدو تص��ديق آهي

۾س��گهون ٿ��ا ت��ه ع��ام انس��اني فلس��في فڪ��ر جي ق��رآنياب��تڙ ان جي ،ش��روعات تلاش س��ان ٿ��ئي ٿي

۾فلسفي فڪر جي ش��روعات دري��افت س��ان ٿ��ئي ٿي.۾قرآن ابت��دا ئي هيء دع��وي ي��ا علمي زب��ان فرض��ي ۾ تصور پيش ڪري ٿو ته هن ڪائنات جو هڪ خ��الق آهي

Page 174: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

174 | اسلام جو عقلي مطالعو

ان ک��انپوء ق��رآن،۽ هن ڪائن��ات ج��و هڪ انج��ام آهي تخليقي دنيا جون مختلف نشانيون انسان جي س��امهون ۽پيش ڪري آڻي ٿو انسان کي چوي ٿو ته انهن نشانين

۽تي غور فڪر ڪ��ر ڏس ت��ه ق��رآن پ��اڪاهي ث��ابتيون۽ هينئر تائين ج��اجي بيان جي تصديق ڪري رهيون آهن.

تجربا ٻڌائن ٿا ته ڪائنات ج��ون س��ڀ معل��وم حقيقت��ون ڪ��ا ب��هق��رآني بي��ان جي تص��ديق ڪ��ري رهي��ون آهن.

معل��وم ٿي��ل حقيقت اه��ڙي ن��ه آهي، جيڪ��ا ق��رآن جي۾ جي ٽڪ��راء اين��دي هجي ي��ا ان ش��ڪ ث��ابتدع��وي ۾

ڪندي هجي.جڏهن مڪي ۾ان جو هڪ مث��ال وٺ��و. حض��ور صلى الله عليه وسلم

هيء اعلان ڪي��و ت��ه م��ون ڏانهن خ��دا پنهنجي فرش��تي ان تي مڪي جي رهواس��ين.ذريعي وحي م��وڪلي آهي

چيو ته اسان توهان جي ڳالهه کي ان وقت مڃينداس��ين جڏهن پنهنجي اکين سان ڏسنداسين ته فرشتو خ��دا جي وحي ک��ڻي آس��مان ت��ان توه��ان وٽ اچي رهي��و آهي. ان۾جي جواب قرآن پاڪ چيو ويو ته م��اڻهو توه��ان ک��ان ۾ ۾وحيء جي باري پڇن ٿا. توهان کين چئو ت��ه وحي خ��دا ۽جي حڪم سان آهي توه�ان کي ص�رف ٿ�ورو علم ڏن�و

(85 –ويو آهي. )بني اسرائيل ۾ٻين لفظن انهيء جو مطلب هيء هو ته مڪي جا

تي سنئوندعويجي رسالت جي صلى الله عليه وسلم� ماڻهو پيغمبر سڌو دليل گهري رهيا هئا. پر ق��رآن هي ج��واب ڏن��و ت��ه

اس��تنباطييا دلي��ل اڻ س��ڌيتوه��ان هن مع��املي کي دليل )معلوم��ات م��ان حاص��ل ڪي��ل ن��تيجي جي ذريعي

ڇاڪ��اڻ ت��ه توه��ان پنهنجي.ئي( س���مجهي س���گهو ٿا ۾مح��دود س��وچ جي ڪ��ري هن مع��املي س��نئين س��ڌي دليل کي سمجهڻ کان قاصر آهي��و. اه��و مع��املو اه��ڙي

۾طرح تاريخ تڪ��راري ش��ڪل هلن��دو رهيو ايس��تائين،۾

Page 175: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

قرآن جو فلسفو | 175

جو اڻويهين صدي جي سائنسي ذريعن جي دريافت کان پوء جديد مفڪرن اهو اعلان ڪري ڇ��ڏيو ت��ه اس��ان کي

باطي اس��تدلال تين استاڻ سڌي يا۾ڪنهن به معاملي ڪرڻ جي ضرورت نه آهي. اس��ان جدي��د ذريعنقناعت ۾ معاملن جي باري سنئون سڌو دليل ق��ائمسڀنيسان

ڪري سگهون ٿا. پر ويهين صديء جي تحقيقات آخري ط��ور تي اه��و

ته اسان جي ذه��ني مح��دوديت يقي��نيري ڇڏيوثابت ڪ ۾ط��ور تي ان راه��ه رڪ��اوٽ آهي ت��ه اه��ا ڪنهن ب��ه حقيقت تي سنئون سڌو ڪا راء قائم ڪري س��گهي. ان ۾ڪ��ري ويهين ص��ديء جي آخ��ري اڌ متفق��ه ط��ور تي

ي��ا اس��تنباطي اس��تدلال بلڪ��لاڻ س��ڌومڃي��و وي��و ت��ه معقول دليل آهي، جيڪڏهن اهو ث��ابت ڪي��ل مش��اهدي ۽جي بنياد تي هجي ان سان سمورن لاڳاپيل مش��اهدن

جي سهڻي نموني توجيهه ڪري سگهجي. مثال ط��ور ارتق��ا جي نظ��رئي کي انهيء ڪ��ري ئي

قب��وليت ج��و درج��و حاص��ل ٿيم۾سائنسدانن عم��ومي جو ڪجهه م��اڻهن ان کي ث��ابت ٿي��ل حقيقت چ��وڻ،ويو

شروع ڪيو هو. حالانڪه ارتق��ا ج��و نظري��و اي��ڏي ڊگهي ماضيء سان تعلق رکي ٿو جو اه��و ممڪن ئي ن��ه آهي ته ان جو سنئون سڌو مش��اهدو ڪ��ري س��گهجي ي��ا ان تي سنئون سڌو دليل قائم ڪيو وڃي. ارتقا ج��و نظري��و

س��نئون ڪيباطي نظري��و آهي نهنمڪمل طور تي است۾سڌو مشاهدي اچڻ وارو نظريو.

۾ارتق��ا ج��و نظري��و ڇ��ا آهي؟ چن��د لفظن ان ج��و ۽ ٻيهر پيدائش، فرق فرق ج��و ب��اقي:فارمولا هيء آهي

رهڻ. لڳ جي عمل کينان جو مطلب هي آهي ته حيوان

۽ مختل��ف هڪ ٻ��ئي ک��ان۾پيدا ٿي��ا. اهي پ��اڻ ذريعي ٻچا

Page 176: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

176 | اسلام جو عقلي مطالعو

۽ ڪو وڏو، وڏا ٻچ��ا ولادت ،الڳ هئا . مثال طور ڪو ننڍو واڌ ويجهه جي عمل سان ٻيهر ٿورو وڏا ٿيندا وي��ا. اي��تري

ف��رق گ��ڏ ٿيڻتائين قدر جو ٻڪريء جو ٻچو ڊگهي مدت ۾جي نتيجي زرافه بڻجي ويو.

ان ڳالهه ک��ان ه��ٽي ڪ��ري ت��ه هيء نظري��و ص��حيح ک��ان هيء دلي��ل سراس��رلح��اظ منطقي ،آهي ي��ا غلط

دليلناس��تنباطي اهڙي طرح جي . دليل آهياستنباطي تي هن س��موري نظ��رئي ج��و بني��اد ق��ائم آهي، جن کي ۾موجوده زماني سائنسي نظريا چيو وڃي ٿو. س��ائنس ۾جي دائري جيترا ب��ه نظري��ا ق��ائم ڪي��ا وي��ا آهن، س��ي

اس�تدلال تي مش�تمل آهن.اڻ س�ڌيسڀ اهڙي ط��رح اهي نظريا ان وقت تائين قائم رهن ٿ��ا، جيس��تائين ڪ��و

کي مشڪوڪ ثابت نه ٿواڳوڻي وضاحتنئون مشاهدو ڪري.

اس��لامي عقي��دن تي منطقي دليلن جي ن��وعيت ب��ه جيڪڏهن ڪائناتي مشاهدا اس��لامي. آهياها ئيبلڪل

۽عقيدن جي تائيد ڪندا هجن انهن مشاهدن م��ان ج��ائز بلڪ��ليط��ور تي اهي نتيج��ا اخ��ذ ٿي رهي��ا هجن ت��ه اه مڃڻ جوڳا۽جديد سائنسي منطق جي مط�ابق درس�ت

صرف انهيء بنياد تي انهن کي رد نه ٿ��و. وينداقرار ڏنا دليلن تي مش��تملاس��تنباطيڪ��ري س��گهجي ت��ه اهي

اس��لامي عقي��دا ئي رد ن��هرڳو پوء کان ائين ڪرڻ .آهن ٿيندا بلڪه سائنس جي سڄي عمارت ب��ه ڊهي اچي پٽ

پوندي. سال پهريائين اه��و چي��و وي��و ه��و ت��ه1400۾قرآن

علم ڏنو ويو آهي )بني اسرائيل -ٿوروانسان کي صرف ۾( موجوده زماني خالص سائنسي تحقيق م��ان اه��و85

ح��داڻ��ٽرث��ابت ٿي��و آهي ت��ه انس��اني ذهن ج��ون ڪجه��ه ۽بن��ديون آهن انهن ح��دن جي ڪ��ري اس��ان لاء ص��رف

Page 177: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

قرآن جو فلسفو | 177

ان لح��اظ ک��ان.محدود علم تائين پهچڻ ئي ممڪن آهي سائنسي منط��ق ج��و هيء چ��وڻ آهي ت��ه اس��ان پنهنجي

(Probability) ۽موجود صلاحيتن س��ان نش��انين علامتن نشانين کان اڳتي اسان جي علم،تائين پهچي سگهون ٿا

جي رسائي ممڪن نه ٿي ٿي سگهي. موق��ف اس��لام جي انهيءءجدي��د س��ائنس ج��و هي

جنهن کي ث���انوي،عقليت کي برح���ق ث���ابت ڪ���ري ٿو قليت چيو وڃي ٿو. انهيء ج�اء تي پهچي س�ائنس ج�وع

۽موقف اسلام جو موقف ٻئي هڪ ٿي وڃن ٿا. سائنس آهي، ت��هء۾جو موقف جدي�د تحقي�ق جي روش�نيء هي

ممڪن۽اس��ان هڪ خي��الي تص��ور ق��ائم ڪري��ون پ��وء تي ان کي پرکي�����ون، جي آڌار۽تج�����ربن مش�����اهدن

۽جيڪڏهن اس��ان ج��ا تجرب��ا مش��اهدا انهيء تص��ور جي تصديق ڪن ته اسان کي سمجهڻ گهرجي ته اسان جو

اسلاميتصور درست آهي. موقف ئي اهو بلڪل ۾ اس��لام وحيء جي ش��ڪل هڪ.آهي ب��ه فلس��في جو

۽تص��ور اس��ان جي س��امهون رکي ٿ��و چ��وي ٿ��و ت��ه ۽مشاهدن تجربن جا جيڪي به مق�رر م�اڻ آهن، تن تي

۽ جيڪڏهن مقرر مشاهدا تجرب��ا. پوءان کي پرکي ڏسو۽ان سان ٽڪراء نه اچن ان جي تصديق ڪن ت��ه اه��و ۾ ان ڳالهه جو مناسب نتيجو هوندو ته وحيء جي ش��ڪل

.آهي۾ جيڪو تصور قائم ڪيو ويو هو سو بلڪل درست �ٽي زمين تي نيوٽن جڏهن ڏٺو ت�ه ص��وف وڻ م�ان ٽ

هو نظريو يا تصور قائم ڪي��و ت��ه زمينا ان تهڪري پيو۾ ڪشش جي ط��اقت آهي. انهيء واقعي ص��وف ج��و ۾ ڪ��رڻ هڪ مش��هور واقع��و آهي پ��ر زمين جي ق��وت

۾ واقعي هيء ان آهي.ڪش�������ش هڪ غي�������بي واقعو سائنسدان هڪ غيبي واقعي کي صرف ان ڪ��ري مڃي

گي جي ثابتيدورتو جو هڪ ظاهري واقعو سندن موجو

Page 178: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

178 | اسلام جو عقلي مطالعو

پيش ڪ��ري رهي��و ه��و. اص��ولي ط��ور تي بلڪ��ل انهيء ۾دليل جي طريقه ڪار کي ق��رآن ب��ه اختي��ار ڪي��و وي��و

غي��بي۾مش��اهدي اين��دڙ حقيقت س��انآهي. ق��رآن ب��ه ٿو.ڪريحقيقتن تي دليل قائم

۾ جو هڪ مثال قرآن هيءدليل جي طريقيانهيء ��ق آهي ” ن خل م ف لبس م ��ل ��الخلق الاول ب نا ب و�افعی ء و�

٪ د ﴿جد “ ڇا اسان پهريون دفع��و پي��دا ڪ��رڻ ک��ان﴾۱۵و� ۾م��اڻهو ٻيه��ر پي��دا ڪ��رڻ ش��ڪ هي عاجز ٿياس��ين؟ جو

۾( س�ورت ق جي هن آيت په��رين50/51 –ڪن ٿ��ا )ق دلي��ل ورت��و وي��و آهي. انهيءلاءتخليق مان ٻئي تخلي��ق

آهي ته پهريائين ”م��وت ک��ان پ��وءءدليل جو منطق هي دع��وي پيش ڪ��ئي وئي آهي. ان ک��انپوء جيزن��دگي“

”م�وت ک�ان اڳ واري زن�دگي“ ج�و مش�اهدو س�امهون ۽آن��دو وي�و پ��وء چي��و وي�و ت��ه ج�ڏهن پهري��ون دفع�و بن��ا ۾زندگيء مان زن��دگيء ج��و وج��ود اچڻ ممڪن ه��و ت��ه ۾ٻيهر بغير زندگي مان زن��دگيء ج��و وج��ود اچڻ ڪ��يئن

ناممڪن ٿيندو.۽انس��ان خ��ود پنهنجي وج��ود جي ص��ورت ٻين بي ۾ ۾ش��مار انس��انن جي موج��ودگيء جي ص��ورت په��رين تخليق جو تجربو ڪري رهيو آهي. هو ڏس��ي رهي��و آهي ته انسان هڪ مڪمل وجود جي طور تي پهري��ائين دني��ا ۾ اچي ٿو ان کانپوء هو مري ٻيهر پنهنجي پي��دائش ک��ان اڳ واري حالت جي طرف واپس هليو وڃي ٿو. ڄڻ ت��ه ۾انسان موت واري حالت مان زندگيء واري حالت آيو۾آهي ان کانپوء ٻيهر م��وت واري ح��الت هلي��و وين��دو. ۽ ه��اڻي جيڪ��ڏهن هڪ دفع��و م��وت واري ح��الت م��ان ۾زندگيء واري حالت اچڻ ممڪن هو ته پوء ٻي��و دفع��و ۾موت واري حالت م��ان زن��دگي واري ح��الت اچڻ ڇ��و ن���اممڪن ٿين���دو! حقيقت هي آهي ت���ه په���رئين دفعي

Page 179: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

قرآن جو فلسفو | 179

زندگي جو ثابت ٿيڻ ٻيهر زندگيء کي پنهنجو پ��اڻ ث��ابتڪري ٿو.

۽ل س�ائنسلا ک�ان ق��رآن جي اس�تدلح�اظاص�ولي ۾جي استدلال ڪو به فرق نه آهي. س��مورن سائنس��ي ۾نظرين معلوم مان نامعلوم تي دليل قائم ڪي��و وين��دو ۾آهي. اهڙي ط��رح ق��رآن ب��ه معل��وم ک��ان ن��امعلوم ي��ا حاضر کان غائب تي دلي��ل ق��ائم ڪي��و وي��و آهي. ق��رآن جي دليل جو طريقي ڪار به اي�ترو ئي س�ائنٽيفڪ آهي،

جيترو مادي علمن جو استدلال. اس��لامي فلس��فو پنهنجي ن��وعيت جي لح��اظ ک��ان خالص سائنٽيفڪ فلس��فو آهي. جيڪي م��اڻهو سائنس��ي

چ��ارو بهفلسفي کي مڃين ٿ��ا، تن لاء ان کانس��واء ڪو ت��ه اهي اس��لامي فلس��في جي معق��وليت کيڪ��ونهي

پوري طرح تسليم ڪن. خالص علمي لحاظ ک��ان انهيءناهي.موقف کانسواء ٻيو موقف انسان لاء درست

Page 180: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽انساني قانون الاهي قانون

( قانون جو مقصد س��ماجي1870-1964راسڪو پائونڊ ) بلڪ��ل ص��حيح اه��و بي��ان. س��ندسانجنيئرنگ ٻڌايو آهي

جيڪ��ڏهن پاون��ڊ اه��و ب��ه ث��ابت ڪ��ري ه��ا ت��ه،هجي ها پ��ر مجموع��و آهي. هڪانس��اني س��ماج ڪم��پيوٽرن جو

مريڪي پروفيسر لاء اه�و ث��ابت ڪ��رڻآبدقسمتي سان ممڪن نه هو. هي اهو مقام آهي ج��تي انس��اني ق��انون

جنهن ڪ��ري آهي. لڪلجي انهيء ڪم��زوريء ج��و راز هو اڍائي هزار سالن جي ڪوششن جي تاريخ رکڻ جي

جوڳ��ا ق��انون اص��ولڪيباوجود اڃ��ا ت��ائين پنهنجي لاء دريافت نه ڪري سگهيو آهي.

هڪ شخص جڏهن ق��انون جي اص��ول ج��و مط��العو ن وڏنجڪري ٿو ت��ه ان جي س��امهون ل��ڳ ڀ��ڳ هڪ در

جا نالا اچن ٿ��ا، پ��ر ف��ني تفص��يلناسڪولنوڏن فڪري ک��ان ه��ٽي ڪ��ري جيڪ��ڏهن ڏٺ��و وڃي ت��ه انهن فڪ��ري ۾مرڪ��زن کي اص��ولي ط��ور تي ٻن قس��من وره��ائي

جيڪ��واص��ول، هڪ ق��انون ج��و نظري��اتي :س��گهجي ٿو .۾انهيء تلاش آهي ت��ه ق��انون کي ڪ��يئن هئڻ گه��رجي

جيڪ��و ق��انون جي تعب��يراص��ولٻيو قانون جو تجزي��اتي ائين ئي ڪ��رڻ چ��اهي ٿ��و، ج��يئن اه��و آهي. ق��انون جي اص��ولن جي ت��اريخ ٻ��ڌائي ٿي ت��ه اهي ٻنهي قس��من ج��ا

۾ قابل قبول ن��تيجي ت��ائين پهچڻ نهن ڪاسڪولفڪري مڪمل طور تي ناڪام رهيا آهن. قانون جا عالم جڏهن

Page 181: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽انساني قانون الاهي قانون | 181 ۾ل جي روشنيء وقانون جي تشريح ٻئي ذڪر ڪيل اص

ڪن ٿا ته کين انهيء تنقيد سان منهن ڏيڻ��و پ�وي ٿ��و ت�ه وي��وقانون ج��و منطقي ج��واز س��ندن هٿن م��ان نڪ��ري

۾ جڏهن پهرئين ذڪر ڪيل اص��ول جي روش��نيء آهي ۽ قانون کي سمجهڻ چاهين ٿا ته معلوم ٿئي ٿو ته اه��ڙي

ڪنهن شي جو دريافت ڪرڻ ممڪن ئي نه آهي. هڪ طرف قانون جا اهي عالم آهن، جيڪي ق��انون کي صرف انهيء نظ�ر س�ان ڏس�ن ٿ�ا ت�ه اه�و انس�اني

ان ڪ��ري ان کي،سماج جو هڪ خ��ارجي ڍانچ��و آهي۾معلوم ڪي��ل قاع��دن ض��ابطن جي روش��نيء بلڪ��ل ۽ ۾اهڙي ط��رح بڻ��ائي س��گهجي ٿ��و، ج��يئن عج��ائب گه��ر

جانورن لاء ڪٽهڙو ٺهرايو ويندو آهي. انهيء نقطه نظ��ر ع(1790-�� 1859 ج��ان آس��ٽن ) ڪندڙجي هڪ وڪالت

۾ مش��هور نظري��و ه��و، جنهن هن چي��و ه��و، ت��ه اهوجو احڪامن جو نالو آهي، جيڪي سياسي طورنهنقانون ا

تي اعلي هس��تي جي طرف��ان سياس��ي ط��ور تي ادني هستي جي مٿان نافذ ڪي��ا وي��ا هجن. اه��ا اعلي هس��تي

.بادشاهه هجي يا ڪو قانوني ادارو )اسيمبلي( جان آسٽن ج�و هي نظري�و ظ��اهري ط�ور تي قاب�ل عم��ل نظ��رئي هئڻ جي ب��اوجود منطقي ص��حت ک��ان

ڇاڪاڻ ته هيء قانون ٺاهيندڙ کي ان، آهيخاليبلڪل ڳالهه جو اختي��ار ڏئي ٿ��و ت��ه ان ج��و عم��ل انص��اف جي

سان ڪو به تعلق نه ٿ��و رکي. ح��الانڪ انس��انيمعيارن عق�ل انهيء ڳاله�ه کي ڪ�ڏهن ب��ه قب�ول ن�ه ٿ�و ڪ�ري سگهي ته انصاف جي تصور کي قانون ک��ان ال��ڳ ڪي��و وڃي. ق��انون جيڪ��ڏهن ڪنهن جي مٿ��ان هڪ فيص��لي

فيص��لو ان وقت ج��ائزاه��و ڪري ٿو ته ان ج��و لاڳوکي تنهن.فيص��لو آهي، ج��ڏهن اه��و انص��اف تي ق��ائم هجي

۾هوندي به اڄ تائين دنيا عملي طور تي جان آسٽن جي

Page 182: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

182 | اسلام جو عقلي مطالعو

۾نظرئي جي ئي حڪمراني آهي. نام نهاد آزاد دنيا اه��و ڪم بغير ڪنهن قانوني اص��ول جي ٿي رهي��و آهي. هڪ

ي قانوندان جيڪا ڳالهه پنهنجي حڪ��ومت جييسفرانس ۾باري چئي آهي، سا ساڳي ٻين حڪومتن لاء به سچي

اسان جي حڪومت وٽ قانون کي نافذ” :ثابت ٿئي ٿي “ڪرڻ لاء طاقت آهي، پر کين ان جو ڪو حق نه آهي.

۾اش��تراڪي دني��ا هيء ج��بري منط��ق انهيء روس��ي قانوني اص��ول جي ذريعي ناف��ذ آهي، ت��ه اش��تراڪي ي��ا سماجي تعلقاتن جو ٻيو نالو قانون آهي. اشتراڪي دني�ا

علمي تحقي��ق ب��ه سياس��ت ج��و ئي حص��و ڇاڪ��اڻ ته۾ آهي، ان ڪ��ري ٻ��اهرين دني��ا جي مفڪ��رن جي انهيء تنقيد جو ان تي ڪو به اثر نه ٿو پوي ته ق��انون جي اه��ا

قانون جي معياري ڪردار جو انڪارشريح تٽسوشلس ۽ڪ�ري رهي آهي ق�انون کي گهٽ��ائي ص��رف اقتص�ادي

قانون بنائي ڇڏي ٿي. ۾ملي ط��ور تي س��موري دني��ا اه��ا ئيعجيت��وڻيڪ

صورتحال آهي ت��ه سياس��ي ط��اقت جي زور تي ق��انون پر قانون جي عالمن جو هڪ،۽ٺهن ٿا رائج ڪيا وڃن ٿا

طبقو ان کان بي نياز ٿي اصول قانون جي علمي تلاش اڄ ت��ائين جين۾ مص��روف آهي. ان هون��دي ب��ه س��ند

جستجوء کين انهيء نتيجي تائين پهچايو آهي ت��ه اص��ول ۾ق��انون جي مع��املي ڪنهن متف��ق معي��ار ت��ائين پهچڻ ممڪن ن��ه آهي. ڇاڪ��اڻ ت��ه ان جي تلاش ج��و مقص��د ۽قانوني معيارن جو تعين ڪرڻ آهي قانوني معيارن جو تعين ان وقت ئي ٿي سگهي ٿو ج��ڏهن بني��ادي انس��اني ۽قدرن جو تعين ٿي وڃي س��مورن ع��المن ج��و فيص��لو

جو تعين خالص عقلي ط��ريقن(Values) آهي ته قدرنسان ممڪن نه آهي.

)اصول قانون جو مقصد قانون جو فلسفيانه بني��اد

Page 183: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽انساني قانون الاهي قانون | 183Phylosophical foundation)۽ ان ج��ا ق��انوني ق��در

۾تلاش ڪ��رڻ آهي. ٻين لفظن اص��ول ق��انون ج��و ڪم ه��و ق��انون جي ج��واز ج��و س��بب ف��راهماهيء آهي ت��ه

جيستائين قانون پنهنجي پٺيان قابل قبول قانوني.ڪري س��تائين عقلي ط��رح ج��ائز ن��هتياصول نه رکن��دڙ هجي،

ڪي��و وڃي، جن لاءلاڳوهو انهن انسانن مٿان اآهي، ته ۽ڪنهن ش��يء جي ق��در قيمت ڄ��اڻڻ ج��و واح��د معي��ار

ت��اريخ جي مط��ابق انس��ان اڍائيتنهن ڪريعقل آهي. ۾ه��زار س��الن ک��ان انهيء تلاش جس��تجوء مص��روف ۽ آهي، پر بي شمار دماغن جي جدوجهد جي ب��اوجود اڃ��ا

۾تائين هو ان ڪامياب نه ٿي سگهيو آهي. ۾قانون جي تاريخ ٻڌائي ٿي ته انسان جنهن زماني

ان وقت ب��ه ق��انون ڪنهن ن��ه، ڄاڻن��دو هو نهلکڻ پڙهڻ تحرير جي دري��افت ک��انپوء۽ ۾ڪنهن شڪل موجود هو

. س��ڀ ک��ان ق��ديم تحري��ري ق��انون، ج��واه��و لکجڻ لڳو س��و س��ميري بادش��اهه،اس��ان کي ملي س��گهيو آهي

۾ ق م ٺاهيو ويو ه��و.1900حمورابيء جو آهي. جيڪو ۾سميري قوم دجله فرات جي واديء رهندي هئي .۽

۽تاريخي لحاظ کان اصول قانون تي غور فڪر ج��و ق��ديم جيڪوڪم يوناني فلسفي کان شرع ٿي��و. س��ولن

ان جو زمانو مسيح کان،يونان جو مشهور قانوندان هو ق427 – 347افلاطون ) ڇهه سئو سال اڳ جو آهي.

م ( جو قانون تي لکيل ڪتاب قديم زماني ج��و مش��هور ترين ڪتاب آهي. قانون جو پيشو به سڀ کان پهريائين

ک�ان ل�ڳ ڀ�ڳ پنج س�ئو س�ال عليه السلام۾روم مسيح پهريائين شروع ٿيو. پن�درهين ص��ديء ت�ائين ق�انون علم

هڪ جزو سمجهيو وين��دو ه��و. س��ورهين ئي جوالاهيات ۾ص��ديء هڪ نئ��ون رجح��ان پي��دا ٿي��و، جنهن آخرڪ��ار

بهقانون کي مذهب کان ال�ڳ ڪ�ري ڇ�ڏيو. ان هون��دي

Page 184: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

184 | اسلام جو عقلي مطالعو

اهو علم سياس��ت ج��و حص��و ب��ڻيو رهي��و. اڻ��ويهينهينئر صديء کي هيء خصوصيت حاص��ل آهي ت��ه ان فلس��فه ۽ق��انون کي فلس��فه سياس��ت ک��ان ج��دا ڪ��ري ڇ��ڏيو اص��ول ق��انون کي هڪ مس��تقل علم جي حي��ثيت س��ان ترقي ڏئي ان کي هڪ خصوصي مطالعي ج��و موض��وع

بڻايو. ۾قديم زماني فلاسفر ڪجهه تسليم ٿيل شين م��ان

فط��ري” جن کي ه��و ،قانون ج��ا اص��ول اخ��ذ ڪن��دا هئا ۾ چوندا هئا. سورهين صديء کانپوء ي��ورپ جيڪ��و“حق

هي ط��ئي ٿي��لاذه��ني انقلاب آي��و، ان ث��ابت ڪي��و ت��ه آهن، جن لاء ڪ��و ب��ه عقليمفروضا ۾ڳالهيون حقيقت

دليل نه آهي. ان ک�انپوء ف�رد جي آزادي کي س�ڀ ک�ان جنهن کي اص��ول،وڏو تسليم ٿيل اص��ول ق��رار ڏن��و ويو

قانون جو بنياد بڻ��ائي س��گهجي پي��و. پ��ر ص��نعتي انقلاب ته فرد جي آزاديء کي جيڪڏهن س��ڀٻڌايوجي نتيجن

مڃي���و وڃي ت���ه اه���و انس���انيت کيي نيڪي ک���ان وڏ ه��ه ب��ه ن��ه ٿ��وج۽استحصال انارڪيء کان س��واء ٻي��و ڪ

. هاڻي وري اجتماعي ڀلائي کي سڀ کان وڏو اعليڏئي انساني اصول قرار ڏنو ويو، جو اه��ا ق��انون س��ازيء لاء رهنم��ا اص��ول جي حي��ثيت رکي ٿي. پ��ر ج��ڏهن انهيء

سياس�يڀوائتونظرئي جي استعمال کان پهري�ائين هڪ ۾جبر وج��ود آي��و ت��ه واض��ح ٿي��و ت��ه جيڪ��ڏهن ف��رد جي

هئي ته سماجي ڀلائيء جوڪارآزادي سماج لاء نقصان ۽هيء نظريو ف��رد کي مجب��ور مقه��ور بڻ��ائي ڇ��ڏي ٿ��و.

مط��ابقت تلاش۾وچ ۽ويهين ص��دي ف��رد س��ماج جي ۾ اڌ جنٻئيڪرڻ جي صدي آهي. موجوده صديء جي

فڪري رجحانن کي قبوليت حاص��ل ٿي، تن ج��و خلاص��و هو ته هو ڪنهن نه ڪنهن طور تي قانون جو اهڙوءهي

۽بنياد ڳولي رهيا هئا، جنهن تي فرد سماج جي مختل��ف

Page 185: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽انساني قانون الاهي قانون | 185 تقاضائن کي هم آهنگ ڪري س��گهجي. پ��ر هيء تجرب��و به ناڪاميء کان سواء ٻئي ڪنهن جاء تي پهچندي نظر نه ٿو اچي. اڄ به اه��ڙا ڪت��اب ش��ايع ٿي رهي��ا آهن، جن

”ق��انون خ��ودهون��دو آهي:ج��و عن��وان هن قس��م ج��و “ ۾پنهنجي تلاش

ج��و ق��انون جي ع��المن جي هڪ طبقيايس��تائين پنهنج��و هي آخ��ري فيص��لو ڏئي ڇ��ڏيو ت��ه اه��ڙي ڪنهن ڪوشش جي ڪامي��ابيء ج��و ڪ��و ب��ه امڪ��ان ن��ه آهي.

ق��انوني احڪ��امن جي خ��الص منطقي تعب��ير ن��اممڪن” ع( ج��و چ��وڻ1878 – 1949 گسٽا وريڊ برش )“آهي.

قانون فقط اق��رار جي ذريعي ئي اختي��ارگهربلآهي ته علمي ڪو ت��ه اهون��ه انهيء ڪ��ري۽ڪري سگهجي ٿو

بنياد رکي ٿو. ريڊ برش جو مثال ڪو انف�رادي مث��ال ن�ه فڪ��ر مڪتبهآهي، بلڪ��ه انهيء بني��اد تي هڪ مس��تقل

چئجيمڪتب��ه فڪ��ر جنهن کي اضافي ،۾وجود آيو آهي مطل��ق ق��انون”ٿ��و. هن فڪ��ر وارن ج��و چ��وڻ آهي ت��ه

“ کان ٻاهر آهي.وسدريافت ڪرڻ انسان جي بني��ادي اص��ول ق��انون جي تهجيئن عرض ڪي��و ويو

۾شڪل هي آهي ته اهو جنهن ش��يء جي تلاش آهي،م ان جو سنئون سڌو تعلق قدرن جي مسئلي س��ان آهي۾ هي اه��و مس��ئلو آهي، جنهن انس��اني عق��ل پنهنجي ۽

به ڪنهن متفق جواب تائينباوجودسمورين ڪوششن ۾پهچڻ بلڪل ناڪام رهيو آهي. هڪ طرف ح��الت هيء

شر جو ايترو ت��ه۽ آهي جو انسان وجداني طور تي خير شديد احساس رکي ٿو، ج��و ان کي ن��ه ارڙهين ص��ديء ۽جو ميڪانڪي فلس��فو ختم ڪ��ري س��گهيو ن��ه س��ويت

جنهن کي اڌ؛ پس��ندانه نظ��امڪليتي��ونين ج��و بلڪ��ل صديء کان ب��ه وڌيڪ ڊگهي عرص��ي ت��ائين اه��و موقع��و ۾مليو ته هو انساني نسل کي پنهنجي نظرياتي سانچي

Page 186: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

186 | اسلام جو عقلي مطالعو

س��مائي س��گهي. ٻ��ئي ط��رف اه��ا مش��ڪل ت��ه به��ترين دماغن جون سموريون ڪوششون به انساني قدرن جو ۾ڪو متفقه معيار تلاش ڪرڻ مڪمل ط��ور تي ناڪ��ام رهيون آهن. سائنس جي ترقي ان کي زياده کان زي��اده

۾ اسان هڪ اهڙي دنيا آهيون، تهواضح ڪندي وڃي ٿي مقام نه ٿا رکن. معروضي۾جنهن قدر پنهنجو ڪو به

-1970ج��وزف وڊ ڪ��رچ ) ع(پنهنجي گه��ڻي1893 ۾تعداد شايع ٿين��دڙ ڪت��اب ”چ��اهي انس��ان ڪي��تري ب��ه ۾ڪوش��ش ڪ��ري“ ان ج��و مط��العو پيش ڪي��و آهي. پروفيس��ر ڪ��رچ لکي ٿ��و ت��ه ”ان جي روح ج��ا ٻ��ه اڌ۽مشڪل سان پاڻ گڏجي سگهن ٿا هو نه ٿو ڄاڻي ته ۾ هو اهڙي طرح خيال ڪري، جيئن س��ندس عق��ل ٻ��ڌائي

ايئن خيال ڪرڻ گهرجي. يا هو اهڙي ط��رح کيسٿو ته ج�ذبا کيس محس�وسس�ندسمحس�وس ڪ�ري ج��يئن

۽ڪرائين ٿا اهڙي طرح هو پنهنجي برباد ورهاي��ل روح ۽ جي ان��در هڪ ک��ل ڏيارين��دڙ تماش��و بڻي��ل رهجي وي��و

“آهي.ڪرچ جو هي جملو اڪثر نقل ڪيو ويو آهي.

”انسان هڪ اخلاقي جانور آهي، جيڪ��و هڪ اه��ڙي ۾ڪائنات آهي جيڪا پنهنجي اندر ڪو به اخلاقي عنص��ر

“نه ٿي رکي. ڪ��رچ جي غلطي هي آهي ت��ه هن پنهنجي دائ��ري

مان جنهن بنيادي نقطي آهي.کان ٻاهر قدم رکي ڇڏيو آهي ت��ه جيڪ��ا ش��يءءتي زور ڏيڻ چاهيان ٿو، سو هي

نه آهي، ته س��ماجي ق��درن ج��وء اها هي،ثابت ٿي آهي ته انس��ان ان کيء آهي. بلڪه هيڪونهيڪو به وجود

دريافت نه ٿو ڪري س��گهي. ه��تي م��ان ڊاڪ��ٽر الڪس ع( جو حوال��و ڏين��دس. ڊاڪ��ٽر1873 – 1944ڪيرل )

۾ڪيرل پنهنجي ڪتاب ”انسان اڻ ڄ��اڻ“ ڏيک��اريو آهي

Page 187: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽انساني قانون الاهي قانون | 187 ته سماجي قدرن جو مسئلو ايترن مختلف قس��من جي علمن جي ڪامل واقفيت سان تعل��ق رکي ٿ��و، جن کي ۾انسان پنهنجي محدود عمر ڪنهن به طرح حاص��ل ن��ه

تجزيوانهن جوٿو ڪري سگهي. انهن کي حاصل ڪري انهيته نتيجو ڪڍڻ ته پري جي ڳالهه آهي، هن ۽ڻ ڪر

هڪڳالهه کي به رد ڪيو آهي ته ڪ��و م��اهرن جي ڪ��ا ڪاميٽي انهيء مسئلي جي تحقيق ڪ��ري ڪنهن آخ��ري

ڇاڪ��اڻ؛منطقي نتيجي تي پهچڻ جي ڪوش��ش ڪ��ري هڪ اعلي آرٽ جي تخلي��ق هڪ ذهن ڪن��دو آهي.”ت��ه

وجود بههنڏاعلي آرٽ ڪنهن اڪيڊميء جي ذريعي ڪ“ اچي سگهي.ي۾ نه ٿ

جي وقت ک��انع(1856 – 1939سگمنڊ فرائ��ڊ ) اس��ڪولمختل��ف جيڪي ت��ائين نفس��يات ج��ا هينئر وٺي

۾وج��ود آي��ا آهن اهي پ��اڻ اختلافن جي ب��اوجود انهيء ۾ ۾گڏيل ڪوشش مصروف آهن ته نفسيات جو سماجي

حقيقت آهيء پ��ر هي.۾قدرن کان آزاد علم وجود آڻين ته هڪ صديء جي مسلسل ڪوششن جي باوجود اهي ۾ان منزل تائين پهچڻ بلڪ��ل ناڪ��ام رهي��ا آهن. اي��تري ۾ق�در ج��و انهن جي وچ ان جي خلاف رد عم��ل ش��روع

مريڪ��ا ج��و م��اهر نفس��ياتآٿي وي��و آهي. مث��ال ط��ور ع ( جيڪ��و پ��اڻمرادو1908 – 1970ابره��ام ميس��لو )

Positivic)ڪ��������رداريت مثبت Behavioristic Tradition)جي زير اثر تيار ٿيو ه��و، پنهنجي عم��ر جي

۾آخري حصي ه�و انس��اني فط��رت جي تم��ام ڏورانهين چ��وڻ آهيسندس۾حصي جي تلاش مصروف ٿي ويو.

ت��ه ”نفس��يات پنهنجي ج��ائز ح��دن جي اڌ حص��ي ک��ان“پنهنجو پاڻ کي پاڻ روڪي ڇڏيو.

الاهي قانون ۾انساني قانون جي ناڪاميء جي باري مٿي م��ون

Page 188: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

188 | اسلام جو عقلي مطالعو

جيڪي اشارا ڪيا آهن، تن کي هر اهو شخص ڄاڻي ٿو، جنهن اصول قانون جو مطالعو ڪيو آهي. حقيقت هيء آهي ته قانون جي ماهرن جو اهو مفروضو قطعي طور تي بي بنياد ث��ابت ٿي چڪ��و آهي ت��ه انس��ان پنهنجي لاء

پاڻ قانوني معيار دريافت ڪري سگهي ٿو. هڪ ٻيو مفروض��و اچي ٿ��وآڏوان کانپوء اسان جي

اهو الاهي قانون جو مفروضو آهي. الاهي ق��انون جنهن۾جو محف��وظ مس��تند متن ق��رآن جي ش��ڪل اس��ان ۽ وٽ موجود آهي، ان جي دعوي آهي ته قانون جو ماخذ خدا جو الهام آهي. يع��ني هي ت��ه هن ڪائن��ات ج��و هڪ خدا آهي. خ��دا اله��ام جي ذريعي پنهنج��و ق��انون پنهنجي

لاء اهو ئي قانون انسان.رسول صه تي نازل ڪيو آهي ن ق��انون جيا دس��تورالعمل آهي. ت��رينبلڪ��ل ص��حيح

۽بنياد تي قياس اجتهاد ڪري وڌيڪ قانون سازي ڪري سگهجي ٿي. پر اصولي طور تي ان کان انح��راف ج��ائز

نه آهي. مان اڳواٽ ئي اعتراف ڪريان ٿو ته خ��الص علمي

ڪتو دعوي آهي. پر جيڪو نپيچيدهلحاظ کان هيء هڪ ء آهي س��و هي،خصوصي طور تي توجهه جي لائق آهي

۾ ج��ا س��بب خ��ود ق��انون هجڻپيچي��دگيءت��ه ان جي ۾ به ٿي سگهن ٿا تهحقيقتضروري نه آهن. اهي انهي

۽اسان جو عقل ڪجهه ح��د بن��دين ج��و ش��ڪار آهي ان جي ڪري ئي ه��و س��مورين حقيقتن جي س��نئون س��ڌو حد مقرر نه ٿ�و ڪ�ري س�گهي. خ�وش قس�متيء س�ان ۾جديد س��ائنس ج��و موق��ف انهيء مع��املي اس��ان جي

اعتراف ڪري ٿي ت��هءتائيد ڪري ٿو. جديد سائنس هي ، جيڪ��وڪ��ونهيحقيقتن ج��و مق��دار ص��رف اي��ترو ئي

،۾سنئون سڌو اس��ان جي حس��ي تج��ربن اچي س��گهي بلڪه ان کان اڳتي اڃ��ا ٻي��ون ب��ه حقيقت��ون آهن. وڌيڪ

Page 189: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽انساني قانون الاهي قانون | 189 اهو ته نامعلوم حقيقتون نه صرف معل��وم حقيقتن ک��ان

آهن، بلڪ��ه اهي معل��وم حقيقتن جيگه��ڻيون۾مق��دار ۽ وڌيڪ اهم معني خ��يز آهن. ام�ريڪي پروفيس��رڀيٽ ۾

جي فلس��في کي هنن”منطقي ه��ارڪيت“ول��ڊ ٿفرڊ بر ”جيڪا شيء اهم آهي سا ناقابل:۾لفظن سميٽيو آهي

۽دريافت آهي جيڪا شيء دري��افت جي قاب��ل آهي س��ااهم نه آهي.“

۾اڻ��ويهين ص��ديء هي ف��رض ڪي��و وي��و ت��ه انس��ان ڪامل حقيقت جي طرف وڌي رهيو آهي. جيت��وڻيڪ ان وقت به ڪامل حقيقت عملي طور تي انس��ان جي پهچ

هئي، جي��ترو ان ک��ان پهري��ائين ي��ا انپريکان ايترو ئي کانپوء رهي آهي. تنهن هوندي به اه��و يقين ه��و ت��ه هڪ ن��ه هڪ ڏينهن انس��ان ض��رور ان کي ڳ��ولي وٺن��دو. پ��ر

۽ثب��تيت فعليتم۾ويهين ص��ديء سائنس��دان پ��اڻمرادو ۾جي روشنيء اسان کي ٻڌائي رهيا آهن ته هي ف��رض ڪ��رڻ بلڪ��ل غل��ط ه��و ت��ه س��ائنس اس��ان کي آخ��ري

ڪا ڳاله��ه ٻ��ڌائي س��گهي ٿي. وقتبابتحقيقت يا خير جو ٻيو فلسفو جنهن کي وجوديت چيو وڃي ٿو، سو ب��ه اس��ان کي يقين ڏي��اري رهي��و آهي ت��ه ان ج��و ڪ��و ب��ه امڪان نظر نه ٿو اچي ته محدود انسان خير ج��و اه��ڙو

مٿ��انهونمعيار ڳولي لهي، جيڪو ان جي حد بندين کان .هجي

انهن دري��افتن ک��ان پ��وء انس��اني علم ه��اڻي جنهن آهي ت���ه قطعيء حقيقت تي پهت���و آهي س��ا هيمڃيل

۾ تحقيق جي ميدان قائم ڪري سگهجن اندليل صرف ش��ين”ع ( 1872 – 1970ينڊرس��ل )رٿا جنهن کي برٽ

چي��و آهي. ٻي��و تحقي��ق ج��و مي��دان جيڪ��و“ج��و علمknowledge)جي علم ۾س��ندس لفظن ص��داقتن of

trults)۾ تنهن س��نئون س��ڌو دلي��ل، سان تعلق رکي ٿو

Page 190: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

190 | اسلام جو عقلي مطالعو

مڃي��و وي��و آهيتنهن ڪ��ري قائم ڪرڻ ممڪن نه آهي. ۾ته اسان ڪنهن به معاملي قطعيت تائين ن��ه ٿ��ا پهچي سگهون. اسان صرف هي ڪري س��گهون ٿ��ا ت��ه ڪنهن غالب راء تائين پهچڻ جي ڪوشش ڪريون. اه��ا ڳاله��ه صرف غير مادي حقيقتن ت��ائين مح��دود ن��ه آهي، بلڪ��ه ۾ڪي��تريون اهي ش��يون جن کي م��ادي حقيقتن ش��مار ڪيو وڃي ٿو تن جو مع��املو ب��ه ل��ڳ ڀ��ڳ اه��ڙوئي آهي.

م��ان. مقناطيس��ي ق��وت جي تش��ريحياج��يئن روش��ني انهيء چوڻ جي جرئت ڪندس ته فيصلي جو هي بني��اد جيڪ��و جدي�د علم ف��راهم ڪي��و آهي، س�و بلڪ�ل الاهي

۾قانون جي حق آهي. مفروضو ته هن ڪائن��ات ج��وءالاهي قانون جو هي

اي��تروه��و جدي��د انس��ان لاء اهڪ خدا آهي. گهڻو ڪ��ري قابل فهم نه آهي، جيترو ان جو هيء حصو ته خداگهڻو

م��وڪليوحيء جي ذريعي پنهنجي مرضي انسان تائين ۾ٿو. اڪثر وڏا وڏا سائنس��دان ڪنهن ن��ه ڪنهن ش��ڪل

۾ع( جي نظر 1642 – 1727خدا کي مڃين ٿا. نيوٽن ) لاء هڪ خ��دائي هٿ نظام شمسيء کي متحرڪ ڪ��رڻ

ع ( حياتيء1809 – 1882جي ضرورت هئي. ڊارون ) جي شروعات لاء هڪ خالق کي ضروري سمجهندو هو.

ع ( کي هڪ اعلي درجي1879 – 1954آئن اس��ٽائن ) جي ذهن جي جهلڪ نظ���ر آئي، جيڪ���و ڪائن���ات جي ۾مظاهرن پنهنج��و جل��وو ظ��اهر ڪ��ري رهي��و ه��و. س��ر

کيس( جي مط��العي 1877 – 1946جيمس جينس ) “اعلي مش��ين” هڪانهي نتيجي تي پهچايو ته ڪائن��ات

رٿ�� معلوم ٿئي ٿي. سر آر“اعلي سوچ”کان وڌيڪ وڏي ۾ع ( جي نظر جديد سائنس1882 – 1944ايڊنگٽن )

اس��ان کي انهيء حقيقت ت��ائين پهچ��ائي رهي آهي ت��ه ايف��رڊ ن��ارٿ“ ي آهي.ئ ش��ذهني هڪ مادوڪائنات جو ”

Page 191: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽انساني قانون الاهي قانون | 191 ۾ع( جي نظر جديد سائنسي1861 – 1947وائٽ هڊ )

معلوم��ات هي ث��ابت ڪ��ري رهي آهي ت��ه فط��رت هڪ . مادوروح بي ڪيزنده حقيقت آهي نه

ان هون��دي ب��ه جي��تري ق��در اله��ام ج��و تعل��ق آهي، مونکي اعتراف آهي ته خ��الص علمي لح��اظ ک��ان هيء

،ي هيء انهن ش��ين م��ان ن��ه آه. عقيدو آهيڏکيونهايت جو عمومي طور تي مش��اهدو ڪ��رائي س��گهجي،جنهن

۾ چوڻ به ڪو وڌاء نه آهي، ته اسان جي تجربيهوپر ا ۾ اهڙيون ڪي��تريون ئي حقيقت��ون اچن ٿي��ون، جن م��ان

س��گهجي ٿ��و ت��ه )استنباط ڪ��ري(اهو نتيجو اخذ ڪري هتي ڪا اهڙي حقيقت ضرور آهي جنهن کي الهام سان

کي تس��ليمان ميٿڊالاجيتعبير ڪري سگهجي ٿو. جديد حقيقتون به اي��تروئي يقي��نياستنباط ڪيل ته ڪري ٿي

ٿي س��گهن ٿي��ون جي��ترو مش��اهدو ڪي��ل حقيقت��ون. ان ڪري اسان جي استدلال جي اهميت ان سان گهٽ ن��ه ٿي ٿئي ته اهي مشاهداتي نه بلڪ��ه اس��تنباطي ن��وعيت

جا آهن. ق��انون کي خ��الق ج��وي۾اڻويهين ص��ديء تعلي��ل ج

۾ب��دل س��مجهيو وي��و ه��و. پ��ر موج��وده ص��ديء اه��ڙا ۾واقع��ا س��ائنس جي علم آي��ا آهن، جن جيڪي��ترائي

توجيهه مادي سببن جي عام اصول مطابق نه ٿي ٿ��ئي. مثال طور ريڊيم جي اليڪٽران جو ٽٽڻ، جن کي معل��وم

بي��ان ڪ��رڻ ج��ون س��موريون ڪوشش�ونپٽان�دڙقانون ناڪام ٿي چڪي��ون آهن. ايس��تائين ج��و هڪ سائنس��دان

۾ري��ڊ يم جي ڪنهن ٽڪ��ري ڪه��ڙو”کي چوڻ��و پي��و ت��ه اليڪٽران ڪهڙي وقت ٽٽندو، ان جو فيص��لو ڪ��رڻ خ��دا

“۾جي اختيار آهي. چاهي اهو ڪير به هجي. حيوانات جو مطالعو به اهو ئي ٻڌائي ٿ��و. حيوان��ات

جيڪ�ا ان�در۾جي باري ث�ابت ٿي چڪ�و آهي ت�ه س�ندن

Page 192: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

192 | اسلام جو عقلي مطالعو

جو نتيجو نه آهي. مثالجاکوڙ سا عملي ،جبلت ٿئي ٿي ط��ور م��اکيء جي م��ک پنهنجي مان��اري کي اٺ ڪن��ڊو

کيس اه��و ن��ه س��مجهايو ڏين��دڙٺاهي ٿي. ڪنهن ت��ربيت آهي، ته اٺ ڪنڊو مانارو سندس مقص��د لاء س��ڀ ک��ان

ج��و ب��همقصدزياده موزون آهي. ايتريق��در ج��و اه��ا ان ه��ا انڪ��و ذاتي ش��عور ن��ه ٿي رکي. ان جي ب��اوجود ا

۾رياضياتي تعم��ير اه��ڙي ط��رح مص��روف رهي ٿي ڄڻ ڪنهن چئي ڇڏيو هجي، ته ت��وکي ائين ئي ڪرڻ��وکيسحل”آهي. ک الی الن (68نحل ) .“و اوحی رب

مڃتااهڙي قسم جا بيش��مار واقع��ا آهن جيڪي هن طرف وٺي وڃن ٿا، ته شين کان ٻاهر ڪ��و ش��عور آهي، ۽جيڪ��و ش��ين کي زن��دگي جي تقاض��ائن مقص��دن جي ۾باري رهنمائي فراهم ڪ�ري رهي��و آهي. ايتريق�در ج��و

ڊنگٽن جدي��د ڪ��و انٽم نظ��رئي کي اله��ام جيار ٿسر آر سائنسي تصديق ق��رار ڏن��و آهي. ق��رآن پ��اڪ ج��و هيء بيان ويهين صديء جي انس��ان لاء ش��ايد ان ک��ان وڌيڪ

جيترو ستين صديء جي انسان،سمجهڻ جي قابل آهي پيو. ٿي سگهي لاءا ” ہ و اوحی ف كل سمآء امر ۽ خدا (14)حم سجده و�

هر آسمان تي پنهنجو حڪم لاٿو. ان کانپوء اسان جڏهن انسان جي مسئلي تي غ��ور ڪريون ٿا، ته معلوم ٿئي ٿو ته انسان جي زن��دگيء ج��ا

هڪ اه��و جنهن کي حياتي��اتي حص��و چ��ئي:ٻه حصا آهن جنهن کي نفس��ياتي حص��و چ��ئي اهو۽س��گهجي ٿ��و ٻيو

سگهجي ٿو. انساني زندگيء جو حياتي��اتي حص��و بلڪ��ل اهڙي طرح مڪم��ل ط��ور تي خ��ارجي ق��انون ج��و پابن��د آهي جه��ڙي ط��رح ڪائن��ات ج��ون ٻي��ون ش��يون ان جي پيروي ڪري رهيون آهن. اه��ا ش��ي جنهن کي مي��ڊيڪل

Page 193: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽انساني قانون الاهي قانون | 193 ان جو ڪم صرف اهو آهي ته اها،سائنس چيو وڃي ٿو

انهن مخفي فط��ري ق��انونن کي دري��افت ڪ��ري جنهن مطابق انساني زندگيء جو حياتي��اتي حص��و ڪم ڪ��ري

تي استعمال ڪري. هاڻي انساني حصي۽ٿو ان کي ان مڃيو وڃي ته اه��و فط��ري ق��انون جيڪ��و اهوجيڪڏهن

۽ستارن سيارن ک��ان وٺي انس��ان جي حياتي��اتي حص��ي ت��ائين ڪ��ار فرم��ا آهي، ان ج��و ماخ��ذ اه��و اله��ام آهي، جيڪو ان ڪامل شعور جي طرف��ان ه��ر هڪ کي پهچي

پ��وء انهي تي قي��اس ڪن��دي، اه�و ان ک�انرهيو آهي ته مڃڻ پ���اڻمرادو آس���ان ٿي وڃي ٿ���و ت���ه انس���ان جي

تعين به انهيء ش��عور جيونفسياتي حصي لاء قانون ج گهرجي.انهيء طرفان هئڻ۽طرفان ٿي سگهي ٿو

انهي تهخالص عقلي لحاظ ک��ان چ��ئي س��گهجي ٿو تي ق��ائم آهي پ��ر اه��و“قي��اس”استدلال جو بني��اد هڪ

ثابت ٿي چڪو آهي ته انسان جي بن��اوٽ ڪجه��ه اه��ڙي ان لاء قياسي استدلال کان انڪ��ار جوڍنگ تي ٿيل آهي

ممڪن ئي ن���ه آهي. جيڪ���ڏهن قياس���ي اس���تدلال کي تسليم ڪرڻ کان انڪار ڪبو ته لازمي ط��ور تي انس��ان ۾کي شڪ جي واديء پناهه وٺڻي پون��دي جيڪ��و عملي

طور تي ناممڪن آهي. ۾قرآن پاڪ ب��ه انهيء مع��املي ج��واب ج��و اه��و ئي

:انداز اختيار ڪيو آهيح ق��ل نک عن ال��ر ل و�و یس� و� وم ح من ام����ر رب ا'ال����ر و� و�لا ن العلم الا قل م ت ت ﴿ا و� و� و� و�

۸۵﴾

)توه���ان ک���ان وحيء جي ۾باري پڇن ٿا. توهان چئو، ت���ه وحي خ���دا ج���و حڪم ۽آهي توهان کي ٿورو علم

ڏنو ويو آهي.( ۾ه��تي وحيء جي متعل��ق س��وال جي ج��واب ٻ��ه

Page 194: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

194 | اسلام جو عقلي مطالعو

ت��ه اه��و الاهي ام��رء ڳالهيون چيون وي��ون آهن. هڪ هي ۽آهي ٻيو ته توهان کي ٿورڙو علم ڏنو وي�و آهي. په�رئين حصي جو مطلب هيء آهي ته وحي اهڙي ط��رح انس��ان

ڪائن��ات ج��ويلاء الاهي امر آهي، جه��ڙي ط��رح س��مور ۽ نظام الاهي امر )فطرت جي قانون( جي مط��ابق آهي

۾ائري اه��ائيد انساني پر ،هيء ڪا منفرد شيء نه آهي ۾شيء آهي، جنهن جو مشاهدو ڪائن��ات جي دائ��ري ٿي رهي��و آهي. ٻ��ئي حص��ي ج��و مطلب هيء آهي ت��ه وحيء کي عقلي طور تي سمجهڻ جو پهريون ش��رط هي آهي ته توهان انهيء حقيقت کي تسليم ڪيو، ت��ه انس��ان کي

گهڻو علم نه ڏنو وي��و آهي.کيسٿورڙو علم ڏنو ويو آهي انهيء حقيقت کي مڃي ڪري اڳتي هلندؤ ته وحيء جي

۽ جيڪ��ڏهن انهيء حقيقت ج��وؤندٺحقيقت س��مجهي و ، ت�ه ان کي س�مجهي ن�هؤانڪار ڪ�ري س�مجهڻ چاهيند

. ؤسگهند آهي ت���ه چ���وڏهن س���ئو س���الء هيڳالههعجيب

پهريائين جو اعلان اڄ سائنس جي جدي��د ت��رين م��رحلي تي پنهنجي س��چائي کي وڏي ش��دت س��ان ث��ابت ڪ�ري

ع( سان1914 – 18رهيو آهي. پهرين مهاڀاري لڙائي ) جنهن نئين سائنسي دور جو آغاز ٿي��و آهي، تنهن يقي��ني ۽ط��ور تس��ليم ڪي��و آهي، ت��ه انس��ان ڪجه��ه حياتي��اتي

ه��وڪ��رينفس��ياتي ح��د بن��دين ج��و ش��ڪار آهي. ان ۾س��مورين حقيقتن کي پنهنجي ڪن���ٽرول آڻي ن���ه ٿ��و س��گهي. ان لاء ض��روري آهي، ت��ه ه��و پنهنجي علم جي نقص واري ڪميء کي پوري ڪرڻ لاء مروج سائنس��ي ۾طريقن ڪجهه اهڙن طريقن جو اضافو ڪ��ري جيڪي

اڻويهين صديء تائين غير سائنسي سمجهيا پئي ويا. ۾آئن اس���ٽائن ڪائن���ات جي ب���اري جيڪي انقلابي ۾سائنسي نظريا ٺاهيا، ان سلسلي هن اعتراف ڪيو ته

Page 195: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽انساني قانون الاهي قانون | 195 هيء ڪم انهي ط��ريقي جي پابن��ديء س��ان ن��ه ٿ��و ٿي

۾ط��ور گيس جي ح��رڪي نظ��رئي جيڪو مثال،سگهي ڪارآم��د آهي. ه��تي هن ترڪي��بي ط��ريقي جي بج��اء تحليلي طريقي کان ڪم ورتو. هن سائنسي نظرين کي

) هڪ عم���ارتي نظريوو:۾ٻن قس���من تقس���يم ڪي���Ceonstruetive theories)۽ ٻي���و اص���ولي نظريو

Prineiple theories )ت هن جو چوڻ هو ت��ه اض��افي نظ��رئي کي س��مجهڻ لاء ص��رف ٻ��ئي قس��م واروواري

۾نظري��و ڪم ڏئي س��گهي ٿ��و. ٻين لفظن هن ڪائن��ات حقيقتن کي سمجهڻ لاء سائنسي مشاهدياونهينجي

هڪ قسم جي سائنسي تصور جي وڪالت ڪئيبدران آهي. انهيء لحاظ ک��ان هڪ پروفيس��ر آئن اس��ٽائن جي

”اب��دي:۾نظرئي جو خلاصو هنن لفظن بيان ڪي��و آهي۽حقيقتن جي بحث تجربي جو دائ��رو گهٽجي وڃي ٿ��و ۾

تصور جو دائرو وڌي وڃي ٿو.“ هي هڪ اله��امي ق��انون ت��ه:قرآن جي دع��وي آهي

و انس��انن جي رهنم��ائي لاء ن��ازل ڪي��و وي��ويڪ��آهي، ج ،آهي. اها ڳالهه ته هيء واقعي هڪ الهامي ق��انون آهي

. ان لاء ته آهي ڪيو اعلان ان آهي ڏنو دليل عجيب وڏو قرآن خودان جيتوڻيڪ سگهندو، ٺاهي نه ڪتاب جهڙو ان به ڪڏهن انسان

. ڪري ڪوشش به ڪيتري لاءا و” م م ب ر ف تم ك و�ا و� ون ون

ر ا بس ت لنا علی عبدنا ف ۃÅنز و� و� و'ك م دآء ا ش�� وادع ثل ونم م و� ہ و� ہ ون

ن دق ن الل ان كنتم ص�� و�د ء و� (23)بقره “

س ” ا ا اجتمعت لئن ونق ول ول�����ل ا بمث ت ی ی ا و�والجن ع و' ون ال

)جيڪ�����ڏهن توه�����ان هن۾ڪتاب جي ب��اري ش��ڪ ۾

آهيو، جيڪو اس��ان پنهنجي ٻ��انهي تي ن��ازل ڪي��و آهي ت�ه ان جه�ڙي ڪ�ا س��ورت

ٺاهي ڏيکاريو.( ۽)چئ��و ت��ه جيڪ��ڏهن جن انس��ان گ��ڏجي ڪ��و ق��رآن

Page 196: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

196 | اسلام جو عقلي مطالعو

ولو ن بمثل ت ہ ذا القران لا ی و� و' را م لبعض ظ ��ان بعض�� ویک Üء ء

(“88 –)بني اسرائيل

جه��ڙو ٺ��اهي آڻين ت��ه اهي ،هرگ���ز ن���ه آڻي س���گهندا

چاهي اهي سڀ هڪٻئي جامددگار بڻجي وڃن.(

۾ جي لفظن ليکڪفلسفي جي انسائيڪلوپيڊيا جي و لحاظ کان جيڪو بني��ادي س��وال پي��دا ٿ��ئي ٿ��فلسفيانه

اهو هي آهي ته اهو ڪه��ڙو معي��ار آهي، جهن تي اله��امجي دعوي کي پرکي سگهجي ٿو.

The main philosophical question that arises concern the criteria by which revelation claims may be judged. ۾ق��رآن جي سلس��لي جيڪ��ڏهن اس��ان ائين ڪ��ري سگهون ته ان جي مٿئين بيان ڪيل دع�وي کي ان ج��اچ جو معيار مڃيون ته پوء هيء معيار حيرت جي حد تائين هيء ثابت ڪري رهيو آهي ت��ه اه��و خ��دائي اله��ام آهي.۽گذريل چوڏهن سئو سالن جي تاريخ قرآن اسلام جا ۾ ۾بي شمار دشمن پي��دا ٿي��ا. اهي ان چئلينج جي ج��واب

۾قرآن جهڙو هڪ ڪتاب عربي زبان تيار ڪ��ري نه��ايت ۽آسانيء سان ان کي شڪست ڏئي پ��ئي س��گهيا يقين��ا

پ��ر ت��اريخ، ڪوشش��ون ب��ه ڪي��ونلاءڪيترن ماڻهن ان 761ع )ف�� ابن مق۽ (633ب )اٻڌائي ٿي ته مسيلمه ڪذ

ع(1095 – 1271( ک��ان وٺي ص��ليبي جنگين )724 – ۾ مسيحي مستشرقين تائين ڪو به ان ٿيندڙکانپوء پيدا

ڪامياب نه ٿي سگهيو. هن وقت تائين جي مطالعي اسان کي جتي پهچ��ايو

ملايو وڃي ت��ه ش��ايدٻيو نتيجو۾آهي، ان جيڪڏهن هڪ ۾هن چ��وڻ وڌاء ن��ه ٿين��دو ت��ه بحث هيٺ آي��ل مس��ئلو ڪافي حد تائين سمجهڻ جي قابل ٿي وڃي ٿو. اهو هي

قانوني اصول اڄ کان ڏي��ڍ ه��زاريته الاهي قانون جيڪ

Page 197: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽انساني قانون الاهي قانون | 197 حد تائينجي حيرت ي سڪيا هئا،سال پهريائين متعين

ن��ه رڳ��و اي��ترو ن. آهاپنهنجي صداقت کي باقي رکيو ويٺ ۾ ان وچ انساني قانونن ان رد ڪندي جيڪي متب��ادلپر

۾اصول مقرر ڪيا هئا، سي ٻه سئو س��الن جي تج��ربي ۽ناڪام ثابت ٿي چڪا آهن هاڻي علم ج��و درياه��ه ٻيه��ر ۾انهيء رخ وهي رهيو آهي، جت��ان ان الاهي ق��انون کي

يج۾. انساني قانون جي مقابلي الاهي قانون هوڇڏيو ۾اها اب��ديت ان وقت س��مجهه اچي س��گهي ٿي ج��ڏهن اهو مڃيو وڃي ته ان جو بني��اد انس��اني ذهن ک��ان ٻ��اهر ۾ڪنهن اب��دي ذهن موج��ود آهي. اس��ان هيٺ ڪجه��ه

:مثال ڏيون ٿا ۾�ا�لاه�ي� ق��ا�ن�و�ن� ف��ر�د� ج�ي� آ�ز�ا�د�ي�ء� ک�ي� خ��د�ا�ئ�ي�-�� 1

:� پ�ا�ب�ن�د� ب�ڻ�ا�ي�و� وي�و� آ�ه�ي�و�ح�ڪ�م ج�امر م ” ن لنا من ا ل ونیق ول ول Üہ و� و�

ام��ر كل ء ق��ل ان ا ہ ش�� ول و�(154)آل عمران “ء لل

)چ��ون ٿ��ا ت��ه ام��ر ڪجه��ه ۾اس��ان جي هٿ ب��ه آهي ڇا؟ چئو ته ام��ر س��ڀ ج��و ۾س�����ڀ الل�����ه جي هٿ

آهي. ( ک��ان پ��وءاڀ��ار )نش��اة الثاني��ه(يورپ جي نئين س��ر

جيڪ���و انقلاب آي���و ان هن اص���ول کي۾ذهن ع���المي غلاميء س��ان تعب��ير ڪي��و. انهن اعلان ڪي��و ت��ه آزادي

سڀ کان وڏو قدر آهي. ف��رانس جي انقلابوانسان ج ع( کان وٺي اڄ تائين انهيء اص��ول کي ٻ��ه س��ئو1789)

سال تجربي ڪرڻ جو موقعو مليو، پر انهيء تجربي جو آهي، ت��ه ه�اڻي اه�ڙا محق��ق پي�دا ٿيهيءآخري ن��تيجو

رهي��ا آهن، جيڪي ف��رد جي آزادي کي بي مقص��د ق��رار ڏئي رهيا آهن. پروفيسر اسڪنر جو چوڻ آهي ته اسان

ٿا ڪري س��گهون.هآزادي جي ٻوجهه کي برداشت ئي ن ج��و محققن اڪ��ثراب��تڙ۽ارڙهين اڻ��ويهين ص��ديء جي

Page 198: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

198 | اسلام جو عقلي مطالعو

چوڻ آهي ته آزادي ڪا وڏي ڀلائي واري شيء نه آهي . پابن��د نظ��ام گه��رجي.پرانسان کي لا محدود آزادي ن��ه

انس���اني فڪ���ر جي هيء واپس���ي الاهي ق���انون جيهميشگيء جو اڻ سڌي طرح اعتراف آهي.

۽الاهي قانون جي روشنيء م��رد ع��ورت ج��و-�� 2 ۾۾دائ��ره ڪ��ار ال��ڳ ال��ڳ آهي عملي زن��دگي م��رد کي ۽

ن علیع��ورت تي ف��وقيت ڏني وئي آهي. ج��ال قوم و�الرسآء ( مرد عورتن جي مٿان قوام آهن. 33 )نسآء الن

انساني قانونن انهيء اص��ول کي مڪم��ل ط��ور تي غلط قرار ڏنو. پر سئو سالن جي تجربي ٻڌايو ته الاهي ۾ق��انون ئي انهيء مع��املي حقيقت جي بلڪ��ل ق��ريب

ج��ون تحريڪ��ون س��مورين آهي. ع��ورتن جي آزاديء برت��ر اهوئي۾ڪاميابين جي باوجود اڄ به ”مهذب“ دنيا

ع���ورتن جي آزادي ج���ارکي ٿ���و. جي حي���ثيت جنس ۽ چون ٿا ته عورت مرد جو فرق ص��رفءعلمبردار هي

۾ پ��ر موج��وده زم��اني ،سماجي حالتن جي پي��داوار آهي ۾مختل��ف واس��طيدار ش��عبن انهيء مس��ئلي ج��و گه��رو مطالعو ڪيو ويو آهي. ان مان ثابت ٿ��ئي ٿ��و ت��ه ص��نف

ڪارفرم��ا آهن.س��ببجي ف��رق جي پٺي��ان حياتي��اتي هارورڊ يونيورسٽيء جو پروفيسر جيروم ڪاگن پنهنجي۾مطالعي جي آڌار تي ٻڌائي ٿو ته مرد عورت ڪجهه ۽ نفسياتي فرق صرف معاشرتي تجربن جي ڪري نه ٿ��و ٿي سگهي، بلڪ اه��و لطي��ف قس��م جي حياتي��اتي ف��رق جي پيداوار آهي. هڪ آمريڪي سرجن ايگر برم��ان ج��و

جي بن��اوتعورت��ون پنهنجي ه��ارمون ”فيص��لو آهي ت��ه ٿي س��گهن ث��ابت اقت��دار جي منص��ب لاء ج��ذباتيسبب“ٿيون.

۾آمريڪ���ا ع���ورتن جي آزاديء ج���ون تحريڪ���ون ڪافي ط��اقتور آهن پ��ر ه��اڻي ان ج��ا ح��امي محس��وس

Page 199: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽انساني قانون الاهي قانون | 199 ۾ڪرڻ لڳا آهن ته ان جي راهه اصل رڪاوٽ سماج ي��ا قانون نه بلڪه خود فطرت آهي. فط��ري ط��ور تي ائين

ج��و ش��ڪارح��دنئي آهي ته ع��ورت ڪجه��ه حياتي��اتي ۽آهي. مرد جي هارمون عورت جي ه��ارمون ج��و ف��رق ۾ٻنهي جي زن��دگيء جي ش��روعات ئي موج��ود هون��دو

عورتن جي تحريڪ ج��ا پرج��وش ح��اميتنهنڪريآهي. اسان کي گهرجي،فطرت ظالم آهي”چوڻ لڳا آهن ته

کيجي��نيٽڪ ڪ��وڊت��ه پيدائش��ي س��ائنس جي ذريعي ۽ نئين قسم جا مرد نئين قسم ج��ون عورت��ونايونبدل ۽

هيء آهي اه��و آخ��ري انج��ام جيڪ��و“پي��دا ڪري��ون. ”پاليس��ي ٺ��اهيو، ڪ��افي )و نعروآم��ريڪي ع��ورت ج��

Coffee“ترقي يافت��هوڏيدنيا جي سڀ کان ( نه ٺاهيو ۾ملڪ ٿيو آهي.

هيء حقيقت ان ڳالهه ج��و تجرب��اتي ن��تيجو آهي ت��ه، فط��رت ۾انس��اني ق��انون جي مق��ابلي الاهي ق��انون ۾

جي تمام گهڻي رعايت رکي وئي آهي. لاء ع��برت ۾الاهي قانون س��زا ج��و مقص��د ٻين-�� 3

ٻ��ڌايو وي��و آهي. انهيء ڪ��ري الاهي ق��انون ڪن ڏوهن ته ج��يئن،جون نهايت سخت سزائون مقرر ڪيون آهن

. پ��ر جدي��دن ان کان رڪجي وڃاهڪ جو انجام ڏسي ٻي ۾دور ان کي رد ڪي��و وي��و آهي. پهري��ون ش��خص جنهن ۾ڏوهارين جي س��زا گهٽت��ائي جي وڪ��الت ڪ��ئي، س��و

– 1794ڏوهن ج��و م��اهر اٽلي ج��و ڪيس��اري بيڪري��ا )) ( ه��و. ان ک��انپوء اڄ ت��ائين ڏوهن جي موض��وع1738

Criminalogy)تي وڏو ڪم ٿيو آهي. م��اهرن ج��و ع��ام ط�ور تي اه�و خي�ال ٿي وي�و ه�و ت�ه ڏوه�ه ڪ�و ”ارادي واقعو“ ن��ه آهي. ان ج��ا س��بب حياتي��اتي بن��اوٽ، ذه��ني ۽بيماري، معاشي تنگي سماجي حالتون وغ��يره ٿين ٿ��ا.

ان جو علاج ڪ��رڻبدرانان ڪري مجرم کي سزا ڏيڻ کان مٿي اهڙاملڪ آهن،جن گهرجي. ايتريقدر جو ٽن در

Page 200: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

200 | اسلام جو عقلي مطالعو

۾جن پنهنجي ملڪ موت جي سزا کي ختم ڪري ڇڏيو آهي. جيتوڻيڪ هيء خاتمو به ص��رف اخلاقي ڏوهن جي ۽حد تائين ٿيو آهي. سياسي فوجي ڏوهن جي سلس��لي ۾ اڄ به هر ملڪ ضروري سمجهي ٿ�و ت�ه ڏوه�اريء کي

سخت کان سخت سزا ڏني وڃي. ۾پ��ر ٻي مهاڀ��اري ل��ڙائيء ک��ان پ��وء ڏوهن لڳات��ار اضافو ٿي رهيو آهي. انهن کي روڪڻ ج��ون س��موريون اص��لاحي ت��دبيرون ناڪ��ام ٿي چڪي��ون آهن. ان ڪ��ري۾ڪي���ترن ملڪن مثلا ڊيلاوي���ر س���ري لنڪ���ا وغ���يره ۽

ه��اڻي ان،پهريائين موت جي سزا ختم ڪئي وئي ه��ئي ۾کي ٻيهر بحال ڪيو ويو آهي. قانون جي م��اهرن ٻيه��ر اهڙا ماڻهو پيدا ٿي رهي��ا آهن جيڪي ان جي اهميت کي تسليم ڪرڻ تي مجبور ٿيا آهن. هڪ قانوندان جو چ��وڻ

۾ماڻهن اهو تاثر عام ٿيڻ ته ڪنهن شخص کي”آهي ته قتل ڪرڻ ڏوه��اريء کي م��وت جي س��زا ج��و مس��تحق بڻائي ٿو، پنهنجي اندر ڏوهه کي روڪڻ جي وڏي طاقت

هيء تجربو انهي تصور جي تصديق ڪري ٿ��و“رکي ٿو. س��والن س��انڏکينته ڏوهه جي س��زا ج��و مس��ئلو جن

۾گهري واقفيت چاهي ٿو، الاهي قانون ان جي رع��ايت انساني قانون کان وڌيڪ رکيل آهي. مٿي جيڪو ڪجهه

۾ جو خلاصو هي��ٺين لفظن بي��انانذڪر ڪيو ويو آهي، :ڪري سگهجي ٿو

اص��ول ق��انونيانساني قانون قبول ڪرڻ جي لائق-�� 1 ۾ڳولڻ مڪمل طور تي ناڪام رهيا آهن. وڌيڪ اهو

ڇاڪ��اڻ ت��ه انس��ان،ته هو آئنده به ناڪام ئي رهندا رڪ��اوٽ وجهي رهي��ون۾ان راه��ه جون حد بنديون

آهن. اص���ول کي ق���انونيان واقعي جنهن، انس���ان لاء-��� 2

۾دريافت ڪرڻ کي ناممڪن بڻ��ائي ڇ��ڏيو آهي، ان لڪ��ل آهي.ج��و ض��ابطوالاهي قانون جي سچائيء

Page 201: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽انساني قانون الاهي قانون | 201 ڇاڪاڻ ته هڪ طرف انسان جي ذهن جي مح��دود ۽ص��لاحيت ٻ��ئي پاس��ي حقيقتن جي وس��عت ظ��اهر ڪري ٿي ته ڪ��و اه��ڙو ذهن هجي، جيڪ��و انس��اني ذهن کان اعلي هجي جيڪو پنهنجي ان��در س��مورين

حقيقتن کي سمائي سگهي. ۽ به آهن، جيڪي فطرت حقيقتون۾ڪائنات اهڙيون - 3

۾جبلت الهام جي امڪان کي ث��ابت ڪ�ري رهي��ون ۽آهن )يعني جبلت فطرت هيٺ عملي س��رگرميون به الهام جون مظهر آهن جن کي طبعي الهام چي��و

۾ الاهي ق�انون ان ص��رف هيء اض�افو(وين�دو آهي دائ��ري کي ه��و انس��ان ڪ��ري ٿ��و ت��ه ان اله��ام جي

ٿ��و. اه��و واقع��و انهيء مفروض��يوسيع ڪريتائين ۾ ڪري ٿو ته موجوده الاهي ق��انون جي وڌيڪ تائيد

امتي�����ازينڪجه�����ه اهڙي�����ون اعلي درجي جو ۾خصوص��يتون آهن، جيڪي ان وقت س��مجهه اچي

ت��ه اه��و ق��انونمڃجيس��گهن ٿي��ون، ج��ڏهن اه��و ڪنهن اه��ڙي ذهن جي تخلي��ق آهي، جيڪ��و انس��ان

ج��وحقيقتن وڌيڪ وس��يع ط��ور تي ۾جي مق��ابلي آهي.گهيرو ڪيلڪجهه سوال

ق��انوني ت��ه الاهي ق��انون ئيمڃجيجيڪڏهن هيء جي تلاش جو جواب آهي تڏهن به ڪجهه س��وال اصول

:باقي رهجي وڃن ٿا کي مڃڻ جا دعويدار“الاهي قانون”مختلف مذهب -� 1

انهيء صورت،۽آهن منجهن ڪافي اختلاف به آهن ۾ ڪهڙو معيار هوندو جنهن جي بنياد تي ڪنهن هڪمذهب جي قانون کي الاهي قانون قرار ڏنو ويندو؟

ڪنهن م��ذهب کي معي��ار بن��ائڻ ک��انپوء هي س��وال-�� 2 اڳيان اچي ٿو ت��ه ان جي داخلي اختلافن ي��ا تض��ادن

Page 202: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

202 | اسلام جو عقلي مطالعو

کي حل ڪرڻ جي صورت ڪهڙي ٿيندي؟ ق��ديموڌيڪهيء الاهي قانون هزار سالن ک��ان ب��ه -�� 3

۾زماني کان هلندو پيو اچي. ان دوران زن��دگيء بي پوء ان کي ن��ئين،شمار تبديليون اچي چڪيون آهن

صورتحال جي مطابق ڪيئن موافق بڻائي س��گهجيٿو؟ م��ان ه��ر هڪ جيهن ان،س��وال آهنوڏا ٽ��ئي اهي

۾باري هيٺ مختصر عرض رکجي ٿو. مذهبن جي گهڻائيء مان اها ڳالهه يقي��ني ط��ور تي۾ثابت ٿئي ٿي ته هر زماني هر قوم خدا جي طرف��ان ۽ ۾پنهنجو قانون موڪليو ويو پر انهن جو پاڻ اختلاف هي

ث��ابت ڪ�ري ٿ�و ت��ه انهن م��ان ڪ�و هڪ ئي هون��دو،به جنهن کي الاهي ق��انون ج��و ص��حيح نمائن��دو ق��رار ڏئي ۽سگهبو. ان جو بلڪل سنئون سادو علمي طريقو هيء ۽آهي ته ان کي تاريخ جي معي��ار تي پرکي��و وڃي جنهن ۽مذهب جو تاريخي طور تي محفوظ معلوم هجڻ ثابت

وڃي.ورتوٿي وڃي، ان کي چوان ت��ه ت��اريخ جي پ��رک جيءجيڪڏهن مان هي

۽ڪسوٽيء تي صرف هڪ ئي مذهب پورو لهي ٿو اه��و اسلام آهي ته يقيني طور تي ڪنهن علم جي ماهر جي ۾معلومات ڪو به اضافو نه ڪن��دس. اوه��ان جيڪ��ڏهن ڪا بايوگرافيڪل ڊڪشنري کوليندؤ ته سمورن پيغمبرن

نظ��ر اين��دو، ۾ محمد صلي الله عليه وآليه وس��لم اڪيلو ۾جنهن جي نالي جي اڳيان عام قاعدي مط��ابق ڏنگيء

( لکيل هوندو، جهڙي ط��رح ٻين ت��اريخي570 – 632) شخص��يتن جي ن��الي جي اڳي��ان هون��دو آهي. حض��رت محمد صلي الله علي��ه وآلي�ه وس��لم واح��د پيغم�بر آهي، جنهن جي زن���دگيء ج���و س���مورو اح���وال ت���اريخ جي ۾تحريري رڪارڊ محفوظ آهي. سندن متعلق هر ڳاله��ه

Page 203: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽انساني قانون الاهي قانون | 203۽معلوم آهي. سندن استعمال ايندڙ ذاتي شيون لکيل ۾

ج��و همايس��تائين۾خط به اص��لي ح��الت موج��ود آهن. ۽ر مورخن جي لک��ڻين ب��ه ان ج��و ن��الو ق��ائم دائمصع ۾

۾ زماني ستين صدي عيسويء نآهي. مثال طور سند ۾ ( لکيوchronicle sebeos۾آرميني زبان هڪ ڪتاب )

118۾ ع 1879 متن آرمي��ني جووي��و . انهيء ڪت��اب ۽صفحن تي شايع ڪيو ويو. ان کانپوء روسي ٻين زبانن

۽رليجن اٿيڪسآف ۾ ان جا ترجما ٿيا. انسائيڪلو پيڊيا ع(1858 – 1940 )ٿ پروفيس��ر م��ارگوليليکڪجي

۾حضرت محمد جي باري م��ٿين ڪت��اب جي متنصلى الله عليه وسلم ”هو اس��ماعيل:۾جو خلاصو هنن لفظن نقل ڪيو آهي

جنهن پنهنجي ملڪ جي رهواس���ين،جي اولاد م���ان هو کي اها تعليم ڏني هئي ته اهي ابراهيم جي مذهب کي

ن۽اختيار ڪن اها دعوي ڪئي هئي ت��ه خ��دا پنهنجي انه لواعدن کي پورو ڪن��دو، جيڪي هن اس��ماعي جي اولاد صلى الله عليه وسلمسان ڪيا هئا. “ اه��ا ص��رف حض��رت محم��د جي خصوصيت آهي جو جڏهن به محقق سندن متعل��ق قلم

مجب��ور ٿي پون��دو ت��ه پ��اڻتي لکڻ ءکڻن��دو ت��ه اه��و هي ۾س��ڳورا ت��اريخ جي ڪام��ل روش��نيء پي��دا ٿي��ا. اه��ڙي صلى الله عليه وسلمطرح اه��و ق��رآن جنهن کي حض��رت محم��د هيء چئي ڪ��ري پيش ڪي��و ت��ه ”هيء م��ون ڏانهن خ��دا جي ۾طرف��ان آي��و آهي،“ اه�و پنهنجي اص��ل ش�ڪل ڪام�ل نم��وني تي محف��وظ آهي. س��مورا محق��ق ان کي هڪ حقيقت تس���ليم ڪن ٿ���ا. اه���و ص���رف ق���رآن جي ئي ۾خصوصيت آهي، جو ان جي باري جڏهن توهان ڪنهن محقق کي پڙهندؤ ته ان جي طرف��ان لکي��ل ملن��دو، ت��ه

۾قرآن بلڪ��ل مس��تند ش��ڪل محف��وظ آهي. حض��رت” صلى الله عليه وسلممحمد جيڪي لفظ الهام طور پنهنجي زبان س��ان ادا ڪي��ا هئ��ا، ق��رآن بلڪ��ل انهن ئي لفظن تي مش��تمل

Page 204: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

204 | اسلام جو عقلي مطالعو

۾آهي سندن ئي زندگيء مرتب ڪيو ويو هو. “۽ ۾مق��دس ڪت��ابن جي ت��اريخ هيء ڳاله��ه انته��ائي عجيب آهي ته هرڻ جي کل تي لکيل اه��و ق��رآن اڄ ب��ه

جيڪو اسلام جي،۾تاشقند جي لئبريريء محفوظ آهي پيغمبر جي نياڻي ٽئين خليفي عثمان ) (624 – 656۽

جي مطالعي هيٺ رهندو هو. قرآن جي ابتدائي نس��خن ۾ نسخن هڪ لفظ جو به فرق ن��هڙ۽ موجوده شايع ٿيند

:آهي. سروليم ميور لکي ٿو مسلمانن ج��ا س��مورا فرق��اته”اهو ئي نڪتو آهي،

۾هر زماني قرآن جي هڪ نسخي جا مڃيندڙ رهي��ا آهن ۽ اه��و قطعي ط��ور تي ث��ابت آهي ت��ه جيڪ��و ق��رآن اڄ ۾اسان جي هٿ آهي، سو اهوئي قرآن آهي، جنهن کي عثمان جي حڪم تي جمع ڪيو ويو. منهنجو گمان آهي

ڪو ب��ه ڪت��اب ن��ه ٻيو ۾ته قرآن کانسواء سموري دنيا آهي، جنهن ج��و متن ٻ��ارنهن ص��ديون گ��ذرڻ ک��انپوء ب��ه

۽ايترو محفوظ تبديلي کان پاڪ رهيو هجي.“ ۾ ڳالهه چوڻ بلڪل حق تيءان لحاظ کان مان هي

آهيان، ته الاهي قانون جي بني��ادي ص��داقت کي تس��ليم ڪرڻ ج��واختيارڪرڻ کانپوء انهن مان ڪنهن هڪ کي

۽سڀ کان بهتر شڪ شبهي کان محفوظ علمي معي��ار ۽ت��اريخ ئي ٿي س��گهي ٿي يقي��ني ط��ور تي اه��و معي��ار

۾قرآن جي حق گواهي ڏئي رهيو آهي. هيء آهي ته خود اس��لام جي ان��دروني هاڻي سوال

هي مس��ئلو.اختلافن کي ڪهڙي ط��رح ح��ل ڪي��و وڃي ۾ظاهر خوفناڪ معل��وم ٿ��ئي ٿ��و، هيء ان وقت بلڪ��ل معم��ولي نظ��ر اچي ٿ��و، ج��ڏهن اس��ان هن حقيقت کي ۾سامهون رکون ته انساني طبيعت اختلاف جي ڪ��ري۾تعب�ير تش��ريح اختلاف اڻ ٽ��ر آهي. هيء زن�دگي جي ۽

ان. زن��دگي ج��و هڪ مس��ئلو نه ڪيهڪ حقيقت آهي،

Page 205: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽انساني قانون الاهي قانون | 205 جو نه��ايت س��ادو ح��ل ق��رآن هيء تج��ويز ڪي��و آهي ت��ه جڏهن ڪو اختلافي سوال اڀري اچي ته ه��ر ش��خص ان

پنهنجي نهتي آزمائي ماڻهن طبع اهڙن کي ان بلڪ ڪري . آهن مالڪ جا تحقيق علم جيڪي وڃي، کڻي ۽وٽ

ن ” م ام���ر م ء و اذا ج���آء ا ب امن او الخ��وف اذاع ہ ا و� ولل و س��� ���و رد الی الر و�ول ء و�م ام��������ر من ی اولی ا ء ا ول ال ن بط ت ن یس������� ہ لعلم الذ و� نون و� ء

م (83 )نسآء “ء من

)ج���ڏهن انهن وٽ امن ي���ا خ��وف جي ڪ�ا خ��بر پهچي ٿي ت��ه ان کي ڦهلائين ٿ��ا. جيڪ��������ڏهن اهي ان کي ۽رسول اولي الام��ر ت��ائين پهچ���ائين ت���ه ان کي اهي م����اڻهو ڄ����اڻي وٺن ه����ا، ڇاڪ���اڻ ت���ه اهي تحقي���ق

ڪرڻ وارا آهن. ( ۾هيء اختلاف پي��دا ٿيڻ جي ص��ورت پهري��ون ق��دم آهي، پ��ر جيڪ��ڏهن اولي الام��ر جي علمي مجلس ب��ه

راء تي نه پهچي ته آخ��ري ت��دبير اه��ا ٻ��ڌائي ڪنهن هڪ وئي آهي ته راء ش��ماريء جي ذريعي ڪنهن ن��تيجي تي

م ش�وریپهچي ان مط�ابق عم��ل ڪي�و وڃي . ” و ام�ر ۾( “ يعني انهن جو ڪم پ��اڻ هڪٻ��ئي28 )شوري بینھم

سان مشوري سان ٿيندو آهي. ان ج���و مطلب هيء آهي ت���ه الاهي ق���انون ج���و

ڪ��وپراندروني اختلاف صرف هڪ علمي مس��ئلو آهي ۾پيچيده عملي مسئلو ن��ه آهي. الاهي ق��انون ج��يئن ت��ه

علمي بحث انڪ��ري ان ،بنيادي اصول طئي ٿي��ل آهن ۾جي دائري ٿيندا. اهڙن بحثن سان ن��ه ص��رف هيء ت��ه

ئيڪا حقيقي خرابي پيدا نه ٿي ٿئي بلڪه اه��ا ڪي��ترن ۾پهلوئن جي لحاظ کان فڪري ارتق��ا م��ددگار پڻ آهي.

عملي ض���رورت لاء ڪنهن هڪ تعب���ير جيجيس���تائين اه���و اجتم���اعي اداري ي���ات���ه تعين ج���و س���وال آهي،

Page 206: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

206 | اسلام جو عقلي مطالعو

پارليامينٽ جي ذريعي پورو ٿي وڃي ٿو. ۾ن پيدا ٿين��دڙ ح��التن جي سلس��لي الاهي ق��انونين

جي رهنمائي ڪهڙي طرح حاصل ٿيندي؟ ان جو ج��واب ۾اجتهاد آهي. اجتهاد جو مطلب سادن لفظن هيء آهي ۾ته خدا جيڪو بنيادي قانون )ق��رآن جي ص��ورت ( ڏن��و ۽آهي خدا جي رسول صلي الله علي��ه وآلي��ه وس��لم ان

علمي تش��ريح ڪ��ئي آهي، ان ج��وياجي جيڪ��ا زب��اني ۽گهرو علم حاص��ل ڪ��رڻ ان کي س��امهون رکي، پيش

ج��و لاڳ��اپو )انطب��اق( تلاش الاهي قانون ۾ايندڙ مسئلن ڪ��رڻ، ان انطب��اق ج��و مطلب ص��رف اه��و ن��ه آهي ت��ه

قن کي ڪ��ري انهناخذ۽ق��رآن ح��ديث جي ق��انوني ش�� ۾ نافذ ڪبو رهجي بلڪ��ه ان خ��ود ٻ��اهرين۾ هر دور کي

قانونن کي الاهي قانونٽڪرائيندڙ۾دنيا جي مقابلي نه ۾جي جوڙ جڪ قبول ڪرڻ به شامل آهي. مث��ال ط��ور

۾ جي زم��اني رضهٻ��ئي خليفي حض��رت عم��ر ف��اروق ۾ع��راق، مص��ر، ش��ام فتح ٿي��ا، ت��ه پ��اڻ انهن ملڪن

۽پهريائين مروج رومي، يوناني ايراني زمين جي ڍل جو سرشتو بحال رکيو. البت جيڪي شيون غلط نظر آيون،

۽ اه��ڙي ط��رح ملڪ اچڻ .۽ اص��لاح ت��رميم آن��دي۾تن ۾ لاء هيء ق��انون محص��ول۽ وڃڻ وارين شين تي ٽيڪس

س��انواپ��ارين۾مقرر ڪيو هو، ته ٻاهرين دنيا مسلمان جيڪو معاملو ڪي��و وڃي ٿ��و اه��و ئي مع��املو ات��ان جي

۾واپارين سان اسلامي سلطنت ڪيو ويندو. ۾اجتهاد جو عمل اسلام جي هزار سالن جي ت��اريخ

تسلسل سان جاري آهي. م��ديني جي ابت��دائي رياس��ت ۾هڪ س��ادي ع��رب رياس��ت ه��ئي، جنهن اس��لام جي پيغم��بر الاهي ق��انون کي ناف��ذ ڪي��و. ان ک��انپوء خلافت ۾راشده جي زماني جڏهن پسگردائيء جا ت��رقي يافت��ه ۾ملڪ اسلامي رياست ش��امل ٿي��ا، ت��ه ڪي��ترائي ن��وان

Page 207: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

۽انساني قانون الاهي قانون | 207نوان مسئلا پيدا ٿي پيا. ان وقت حضرت عمر ف��اروق )

( اجتهاد جي ذريعي نئين حالتن جي مطابق636 -644 الاهي نظ��ام کي ق��ائم ڪي��و، جنهن ج��و تفص��يل مولان��ا

( جي ڪتاب ”الفاروق“1857 – 1914شبلي نعماني ) عباس�ي خلافت جي پ��وء۾ ڏسي س�گهجي ٿ�و. ان ک��ان

۾زم��اني ج��ڏهن اس��لامي س��لطنت کي وڌيڪ وس��عت۽حاصل ٿي نظام وڌيڪ وسيع بڻجي ويو ته ام��امڏکيو۽

( سامهون آيو. هو نه صرف ان782 – 798ابو يوسف ) ةوقت جي س�ڀ ک��ان وڏي س�لطنت ج��و قاض��ي القضا

۾هو، بلڪ موجوده زم��اني جي اص��طلاح وزارت ق��انون ڪش�ادينجو عهدو ب��ه وٽس ه�و. هن الاهي ق��انون کي

ح��التن س��ان هم آهن��گ بڻ��ايو، جنهن ج��و رڪ��ارڊ خ��ود ۾ تصنيف ڪيل ڪت��اب ”الخ��راج“ موج��ود آهي.سندس

۾ان کانپوء اڻويهين صديء جڏهن دنيا جي حالتن ٻيهر ۾ انقلابي تبديليون آيون، ته ترڪي جي سلطان عبدالعزيز

۽( جي حڪم تي ق�انون فق��ه 1860 – 1876عثماني ) عدلي��ه جي اعلي عهدي��دارن تي مش��تمل هڪ ڪ��اميٽي ٺاهي وئي، جنهن قانونن جو هڪ مجموعو مرتب ڪي��و، جيڪ��و ”مجل��ه الاحڪ��ام الش��رعيه“ جي ن��الي س��ان

ان۾ هن مجم��وعي اس��لامي فق��ه جي .مش��هور آهي دي���واني” ي���ا “ش���هري ق���انون” کي جنهن کي حصي م��رتب۾ قانونن جي ش��ڪلشق وار چئجي ٿو، “قانون

ع ت��ائين عثم��اني1918ڪي��و وي��و آهي. هيء ق��انون ۽خلافت رائج رهيو مصر، سوڊان، شام، حجاز، ع��راق ۾ ۽ مش��رقي اردن ج��ون حڪومت��ون ان مط��ابق فيص��لا۾ڪنديون هيون. اڄ به سعودي عرب اردن اهو قانون ۽

حکام الش��رعيه“ا”ال ٿوري گهڻي ترميم سان رائج آهي.۾ج��و اه��و مجموع��و ابت��دا ع��ربيء ت��رڪيء هو ۽ ان،۾

۾کانپوء ان ج��ا ترجم��ا انگري��زيء ٻين زب��انن ٿي چڪ��ا ۽

Page 208: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

208 | اسلام جو عقلي مطالعو

آهن. اجتهاد جو اهو طريقو اختيار ڪري الاهي قانون کي

۽مطابق بڻائي سگهجي ٿو آئن�ده ب�ه تنوروقت جي ضراهو سلسلو جاري رهندو.

Page 209: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

جو آغازءپڄاڻي

،۾آمريڪا تازو هڪ نئين فڪري تحريڪ اڀ��ري آهي جنهن کي ع��ام ط��ور تي ”خ��اتميت“ چي��و وڃي ٿ��و. هن

18)تحريڪ جو هڪ ابتدائي تع��ارف ٽ��ائيمس آف ان��ڊيا ۾ ڏسي سگهجي ٿ��و. اه��و واش��نگٽن (ع1990آڪٽوبر ۾

ومقرر هن اخبار جي نمائندي مسٽر گ��وتم اڌيڪ��اري ج�� ڇ��ا–ان جو عنوان آهي ته ”پڄاڻيء جو آغاز آهي لکيل

تاريخ رڪجي سگهي ٿي“ ۾ع 1989۾ا جي هڪ ڪ��اليج آڪٽ���وبر ٽمي���ني سو

هڪ سيمينار ٿيو، جنهن جو موض�وع ه�و، ”س�ائنس ج��و خاتمو“ هن سيمينار جي انتظام ڪندڙن ان جي تع��ارف ۾ لکيو هو ت��ه ج��ڏهن اس��ان اڄ��وڪي دني��ا ج��و مط��العو ڪريون ٿا ته اسان کي هيء اڻ وڻندڙ احساس ٿ��ئي ٿ��و ۾ته اس��ان س��ائنس جي خ��اتمي واري دور پهچي چڪ��ا

۽يل عالمي موضوعي ڪوششن جيڏآهيون. سائنس گ ختم ٿي چڪي آهي. ۾ هينئرحيثيت

ڳ��واڻآمريڪا جديد ترقي يافت��ه دني��ا ج��و اڄڪله��ه ا ۾ع 1947ي ٽ��رومين رآهي. آمريڪا جي اڳوڻي صدر هن

فخر سان چيو ه��و ت��ه ويهين ص��دي آمريڪ��ا جي ص��دي ۽آهي آمريڪا آزاد دنيا جو اڳ��واڻ آهي. پ��ر ص��ديء جي خاتمي کان پهريائين آمريڪا جي ع��المي اڳ��واڻيء وارو خواب چڪن��ا چ��ور ٿي وي��و آهي. انهيء ن��ئين فڪ��ر جي

۾ع ٿي، جڏهن ڊينئل بيل جو1960۾شروعات آمريڪا ۾ ع1989ڪت��اب ”نظ��رئي ج��و خ��اتمو“ ش��ايع ٿي��و.

Page 210: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

210 | اسلام جو عقلي مطالعو

ڪتاب ”ت��اريخ ج��و خ��اتمو“ جي اش��اعتيفوڪوياما جانهيء موضوع کي نئين سر زنده ڪري ڇڏيو آهي.

۽جدي��د انس��ان ج��و چ��وڻ ه��و ت��ه ه��و س��ائنس ٽيڪن���الوجي جي ذريعي هڪ پرس���ڪون زن���دگي ج���و ۾سمورو سامان حاصل ڪري سگهي ٿو. آمريڪا اه��ڙو

س��امان گهڻ��و ڪ��ري حاص��ل ٿي چڪ��ووس��مورو س��از سان کي جنهن ج��اء تين سامان آخرڪار ايآهي. پر انه

سڪون نه بلڪ بوريت هئي. اه��ڙوئي ح��الاتيپهچايو، ۽انهن س��مورن فلس��فن نظ��امن ج��و ٿي��و آهي، جن تي۽موج��وده ص��دي جي ش��روعات تم��ام گه��ڻي ج��وش ۾

. ڪميونزم کي ڪي��ترنپئي ويو ڪيوجذبي سان ڀروسو پ�ر ه�اڻي،ئي ماڻهن آخري انساني دريافت سمجهيو هو

خود ڪميونزم جي مرڪز روس به ان کي ناقص نظ��ام قرار ڏنو آهي. مغربي تهذيب مختلف قسم جي نه ح��ل

ع��ورتن جي آزاديء جي، مث��ال ط��ور،ٿين��دڙ مس��ئلن، خانداني انتشار ۾ ڦاس��جي چڪي آهي. وغ��يره۾نتيجي

۽ جي تعص��ب انتهاپس��نديء وارين ش���ڪليننيش���نلزم ۾مختلف قومن کي الڳ الڳ ويڙه��اڪ گ��روهن تقس��يم ڪ��ري ڇ��ڏيو آهي. انس��اني نظري��ه س��ازيء ج��و خ��واب انهيء حقيقي صورتحال سان ٽڪرائجي چڪ��و آهي، ت��ه

معلوم��ات ج��ا ذريع��ا لازمي مح��دوديت ج��ويانس��ان ج ۽ش��ڪار آهن انهيء مح��دوديت جي هون��دي ڪ��و ب��ه

ڪامل نظريو بنائڻ ممڪن نه آهي. ، جيڪ���ا آهيهيء هڪ نه���ايت عجيب ص���ورتحال

،ويهين ص����ديء جي خ����اتمي تي س����امهون آئي آهي سمورا انساني نظ��ام ناڪ��ام ٿي وي��اجاموجوده زماني

۽آهن. سمورا نظام سائنسي علم ناقص ثابت ٿي��ا آهن. ايتريق��در ج��و ه��ر هڪ جي پڄ��اڻي اچي وئي آهي. پ��ر ۾خدائي دين جي پڄاڻي نه ٿي آهي. خدا ئي دين نه ڪا

Page 211: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

پڄاڻيء جو آغاز | 211

جو نه ان۽ ڳالهه فڪري طور تي بي بنياد ثابت ٿي آهي عملي نظام ڪنهن ط��رح س��ان غل��ط ث��ابت ٿي س��گهيو۽آهي اهو اڄ به پنهنجي حق هجڻ کي زنده قائم رکيو ۽

پيو اچي. اڌواهڙي طرح ڄڻ ته الله تعالي اسان جي حصي ج

ڪم اڳواٽ ئي مڪمل ڪري ڇڏيو آهي. هن خود پنهنجي دعو کي لاال��ه جي مق��ام تي��برت��ر انتظ��ام جي ذريعي م

پهچايو آهي. هاڻي دعوت ڏيندڙن جو ڪم صرف هي آهي ۾ته ”الاالله“ ج��و ان اض��افو ڪ��ري ان کي مڪم��ل ڪن. هاڻي به جيڪڏهن مسلمان دع��وت الي الل��ه جي ڪم لاء نه اٿيا، ته اها ايڏي وڏي ڪوتاهي ٿيندي، جنهن لاء نه دني��ا

۾ انهن وٽ ڪو عذر هوندو نه آخرت . ۽ ۾ خاتمي واري جنهن جديد تحريڪ جو مٿي ذڪر ڪيو ۾ويو آهي، ان جي فهرست ڪجهه ماڻهو مذهب کي به

۾ مغربي دنيا اهڙا مض��مون ب��هتنهنڪريشامل ڪن ٿا. آهن جن جو عنوان آهي ” م��ذهب ج��و خ��اتمو“اشايع ٿي

ائين چوڻ وارن هيء سمجهي ورتو آهي ته جنهن شيء کي هو پنهنجي آسپاس ڏسي رهيا آهن، سا اهائي شيء آهي جنهن کي مذهب چي��و وڃي ٿ��و. ح��الانڪ انهن جي آسپاس جيڪا شيء مذهب جي نالي سان موجود آهي، س��ا م��ذهب جي بگڙي��ل ش��ڪل آهي، ن��ه ڪي ان جي اصلي صورت. اڄڪلهه مذهب جي نالي تي جيڪا شيء

مذهب جو مسخ ڪي��ل۾ اصل سو موجود آهي،هر هنڌ ي م��ذهب جي يقين��ا پڄ��اڻي اچي چڪيڙ اه��،روپ آهي

آهي س��ولقآهي. پر جيستائين غير تبديل مذهب جو تع ۽ موج��ود آهي اه��و اس��لام آهي.اڃا به ج��يئن ج��و ت��يئن

اسلام س��ج وانگ��ر هڪ اب��دي حقيقت آهي. اه�و انس��ان جي مستقل ضرورت آهي. اڄوڪ��و انس��ان اس��لام جي

جي��ترو ماض�يء ج��و،رهنمائيء جو ايترو ئي محتاج آهي

Page 212: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

212 | اسلام جو عقلي مطالعو

انسان ان جو محتاج هو. ۾بازار جيڪڏهن ڪجه��ه م��اڻهو ملاوٽ ڪي��ل ک��اڌي

ڪ��رڻ لڳن ت��ه ان ک��ان واق��ف ٿيڻوڪ��روجون ش��يون ي ک��اڌن ک��انٽ انس��ان يقي��ني ط��ور تي انهن ملاوءکانپو

بيزار ٿي ويندو. پر ان جو مطلب اهو نه آهي ته انس��ان خالص غذا کان به بيزار ٿي وڃي. خالص غذا ته انس��ان

ان ڪ��ري ان ک��ان،۽جي اب��دي لازمي ض��رورت آهي ڪ���يئن ب���يزار ٿي س���گهي ٿ���و. ملاوٽي س���امان جي

لاء ڪو به مسئلو نه خريداريء کان بيزاري ان دڪاندار س��امان پنهنجيو۽آهي، جيڪ��و خ��الص بن��ا ملاوٽ ج��

دڪان تي وڪڻي رهيو آهي. اسلام ڪو نئون مذهب نه آهي. اسلام جي امتيازي

ک��انڦيرڦ��ار۽خصوصيت صفت هيء آهي ت��ه اه��و ه��ر محفوظ آهي. اسلام کانسواء جيڪي به ٻيا مذهب آهن، س��ي پنهنجي ابت��دائي ح��الت تي ق��ائم ن��ه آهن. انهن۽م��ذهبن جي تعليم��ات بگ��اڙ ملاوٽ اچي چڪي آهي. ۾

۾ اهي م��ذهب پنهنجي موج��وده ص��ورت ڪ��ريانهيء انس��اني فط��رت س��ان پنهنجي مط��ابقت وڃ��ائي چڪ��ا ۽آهن. جنهن ڪري علمي تاريخي حقيقتن س��ان س��ندن ٽڪ���راء ٿي وي���و آهي. پ���ر اس���لام پنهنجي انف���رادي

محف��وظ م��ذهب آهي. هڪ خصوصيت جي لحاظ ک��ان ه��وااسلام اڄ به پنهنجي اصلي حالت تي موج��ود آهي.

۽انساني فط��رت جي مط��ابق ب��ه آهي علمي ت��اريخي ۽ تنهنڪ��ري. هڪجه��ڙائي رکن��دڙ پڻ آهيحقيقتن س��ان

آهي. اس��لام لاءج��ارياسلام جو دور اڄ به پوري طرح م�دي۽نه زوال جو سوال آهي ن��ه وري خ�اتمي ج��و ن�ه

خارج ٿيڻ جو! درحقيقت ٻين نظرين جي پڄاڻي اسلام جي نظرئي

جتي ٻين مذهبن جي ح��د ختم ٿ��ئي.جي شروعات آهي

Page 213: Sindhica · Web viewمون جڏهن به ان جي ابتڙ ساڻس بحث ڪيو ته مون پنهنجي دليلن کي کوکلو محسوس ڪيو. ان وقت مون وٽ ڪوبه

پڄاڻيء جو آغاز | 213

ٿي اتان اسلام پنهنجي بقا کي نئين سر ثابت ڪري ٿ��و. اسلام جا مڃيندڙ جيڪڏهن اسلام کي کڻي هلن ت��ه اهي

لاء هر طرف ڪاميابيء جا موقع��ا کلي��ل ڏسندا ته انهنآهن.