Şiir dersleri

8/7/2019 iir Dersleri

1/224

iir Dersleri

Ahmet Ada, 20 Mays 1947de Ceyhanda dodu. air, yazar. Nazire Ada ile Ahmet Adann olu. lk ve ortaokulu Ceyhanda okudu, (1965). Devlet Su leri Ceyhan ubesi (1967-69), Marangozlar stihlak Kooperatifi(1971-87) ve otomobil ticareti ile uraan bir zel irkette (1989-93) altktan sonra emekli oldu. TYS yesi.2002 ylnda Mersine yerleti. lk iiri Tabuttur Kitaplar ve Hilmi Yavuzun iiri zerine bir zmlemedenemesi olan ilk yazs Hilminin ocukluu 1966da Soyut dergisinde kt. iirlerini ve yazlarn Yeni Dergi,Papirs, Varlk, Gsteri, Adam Sanat, Milliyet Sanat, Islk, Yaratm, Kitap-lk, Le poete travaille, Yom, Heves,iir-lik, Eski, Agora, nlem, Dize, Ada, Geceyazs, Sonsuzluk ve Bir Gn, Cumhuriyet Kitap, Radikal Kitapdergilerinde yaymlad. Baz iirleri Almancaya, Franszcaya, ngilizceye evrildi.

1980li yllar iirinin nemli bir temsilcisi olarak tannd. iirlerinin kinci Yeni iir havzasndan beslendiigzlense de kendine zg lirik bir iir kurdu. Gereki tutumlardan beslenen, destans, lirik, hznl ve incelikliiirler yazd eletirmenlerce kabul edildi. Son dnem yazd iirlerle, modern iirin biimsellii ile moderndnya tasarmna felsef derinlik katan yeni bir dneme girdi. Uzun ve epik zellikler barndran iirlerinde, g,sava gibi olgulara insan bir perspektiften bakarak ok sesli bir iire yneldi. iirinin bakalamn da poetikyazlarla amlad. iirin kavram ve terimlerinin oluturulmasnda aba gsterdi. iir Okuma Duraklar (2004)adl kitab modern iire ilikin iir bilgisi ieren bir elkitab olarak deerlendirildi. iirin sorunlar ve kinci Yeniiirleri stne eletirel, zmleyici yazlaryla da dikkat ekti. 2006 ylnda, ukurova niversitesi Fen-EdebiyatFakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm ile Eitim Fakltesi Felsefe Grubu Eitimi Anabilim Dal tarafndanortaklaa dzenlenen sempozyumla 40.Sanat Ylnda Ahmet Adann iiri eitli ynleriyle ele alnd. 2009

ylnda sempozyum bildirileri yaymland. 2008 ylnda, Mersin niversitesi letiim Fakltesi Radyo, Sinema veTelevizyon Blm ki air Bir Kent adl belgeselinde Ahmet Ada ile Cell Soycan kent kltrn ve iirikonutular. Bu sylei DVD olarak yaymland. 2009 yl 21 Mart Dnya iir Gn Mersinde, 43. Sanat ylnedeniyle, Ahmet Ada iiri odanda kutland. Ahmet Adann Grnd Gn Faytonu balkl iir bildirisiokundu.

dl: Gn Dosun Gl stne ile 1981 Akademi Kitabevi iir Baar dl; Ak Her Yerde ile 1991 CeyhunAtuf Kansu iir dl; Vakit Yok Hznlenmeye ile 1993 Yunus Nadi iir dl; Onlar in Minibs arkszerine Gzlemler adl incelemesiyle 1999 E Dergisi iir nceleme dl.

Eserleri: iir: Gn Dosun Gl stne, 1980; Acyla Akran, 1983; Yaz Krlangc Olsam, 1985; Yitik Anka, (ilk kitabnn toplu basm) 1993; Aka Her Yerde, 1990; Vakit Yok Hznlenmeye, 1992; Gnyenisi Lirikler,1992; Ta Plak Gazelleri, 1995; Kk Bir Anmalk, 1996; Begonyal Pencere, 1998; Denize Atlan iek,1999;Gkyznn Fskiyesi, 2003; Denizin Uykusu stmde, 2004; Kantolar, 2006; Yeni Kantolar 2007; Sonsuz At(Seme iirler), 2009; Szckler Denizi, 2009, Taa Balarm Zaman, 2009; Paal Bulut; Yoktur Belki AhmetAda Diye Birisi, 2010

Poetika : iir Okuma Duraklar, 2004; iir in Bo Levhalar, 2006; Modern iir zerine Yazlar 2008, iir

Dersleri,2011


2/224

Ahmet Ada

R DERSLER

Poetik Yazlar


3/224

NDEKLER

iir Yazlar

iir Dersleri Iiir Dersleri IIiir Dersleri IIIiir Dersleri IViir Dersleri Viir Dersleri VImge le Nesnel Ballak likisi

Modern Lirik iirModern Lirik iir IIAnka-Sz, iiriir ve Direniiri BrakmakKreselleme Dneminde Sanat-Edebiyatiir NotlarDalarcaya, Ta Devrine Yakn MercekArif Damar iirinin PoetikasOrhan Pamuk, iir, Okurkinci Yeni iiri ve SonrasYeni iirin DurumuAkdenizlilik ve iiriir, Neden inde retildii

Gen air Hangi airleri Okumaldr?iirimizde Ne Eksik?Grnd Gn FaytonuSzcklerin Gciir Diliiir Gereklii Yeniden Kurariir Teknii ve EstetikTan indeki SesYaznsal Oluun nemiPathosModern iirde Zeknn Pay : roni, HumorroniModern iire Felsefi Teyel

Byk iir zerineada iirde Szcklerin, Nesnelerin DeeriModern iirin Gereklii KendindedirNeden iir Yazlr?iir evirisi in kmalariir ve Kadn in Kk PoetikaEce Ayhann iirsel SylemiAhmet Erhann iirsel KonumuModern iir Balamnda ehirde Bir Ylk AtFarknda msnz, iir DeiiyorOsip Mandeltama Mektupiir Balklarnn DoasEletiri, nceleme, zmleme Dzeyleriairin Entelektel Birikimi

iir, Dil, Vicdan zerineModern iirin Diliiir Dili, iir


4/224

Kbrs Rum ve Trk Modern iiri1980 Sonras iiri, Yenideniir Yllklar iirin Belleidirokkltrllk ve iirModern iir, ada Bilinnsanl Avunduran iirin nsan Yzdriir ve Szck Ekonomisiiir stne Notlariir ve Slogan likisiVahetin iiri Yazlmaz

Modern iir iin Pragmanlar

Modern iir iin FragmanlarModern iir in Fragmanlar IIModern iir in Fragmanlar IIIModern iir in Fragmanlar IVModern iir in Fragmanlar VModern iir iin Fragmanlar VIModern iir in Fragmanlar VII

Modern iir in Fragmanlar VIIIModern iir in Fragmanlar IXModern iir in Fragmanlar XModern iir in Fragmanlar XIModern iir in Fragmanlar XIIModern iir in Fragmanlar XIII

airin Portresi

Kantolar in Birka AklamaBir iirin OluumuBu Daha Yeni Bir Balang

Gereklik Dnyasn YenidenAhmet Adaya ki Soru ki YantBalkonlar Drt Mevsim iekli Evler in DenizDeneylenemeyen Dnyann Szcs OldumTaraf Gazetesi Rportajiir retildike Yeni Biimler


5/224

1.Blm :R YAZILARI


6/224

R DERSLER I

1) air, esinlenenden ok, esinleyen kiidir diyor Eluard. Bu ne demektir? a) air, iir

ortamn etkiler, esinler, etki datr. b) air, okuru etkiler. mit, zgrlk, adalet, eitlik,bar, kardelik esinler.2) Denilebilirse, iir de bir bilme biimidir. Sezgiyle, olgular ve nesnelerle, gerekliklehakikati anlamlandrma yolu. te yandan estetiksel bir yap oluundan dolay bize hazveren byl bir ses ve anlamla rl bir dizgedir. Bize grlmeyeni gsteren, hayalgcmz hareket ettiren, bitkilerle, hayvanlarla yaadmz ve doann bir parasolduumuzu anmsatan, uzak armlarla zenginleen bir olgudur iir.3) iir, dilsel bir keiftir. Evrenin btn seslerine, renklerine, kokularna aktr. iirin dili,yalnz iinde retildii ulusun deil, tm insanln dilidir.4) Kleenin grnmezin grnr klnmas sz, modern iir iin de geerlidir. iir,grnmezi grnr klar. Bu ne demektir? Herkesin grdn farkl biimde grmektir.Grmek, evet, oradan balar iir. Ne ki, yaratc imgelem srecinde gzn grddnme urar. Dil, szckler dnmn temel malzemesidir. Dil, szckler ve yaratcimgelem grneni farkl klar. Yaznsal imge, evet, dilin kurduu yaznsal imge, dgeree ya da gzn grdne uymaz, kendi grnenini kurar. Elbette szdizimininsyleme ykledii anlamlandrma, szck ilintilerinin srekli bozup kurduuanlamlandrmadr. ada iir, bu noktada szce oalan anlamlar ykler, szcnifade ettii anlamla yetinmez. Yeni olan gzn grd deil, imgelemin, dilin imgelerineykledii eyin grnr klddr. Kleenin grnmezin grnr klnmas dedii ey,ada iirde, gz, imgelem, dilsel imge (yaznsal imge) sralamasyla aa kan eydir.ada iir dnldnde, bu ileyi youn ve karmak srelerin sonucudur.5) ada iiri, insann btn ilikileriyle birlikte dnmek gerekir. Szck, szckilintileri ve szce ilikilerine bitien imge dzeneinin gerisinde znenin toplumsalilikileri, deneyimleri, dnya ve hayat algs, yeryz algs, yaants vardr. Bunlarn yansra iir, varl, varoluu, tinsellii anlama ve anlamlandrmada nc konumunu

srdrr. Onu, salt haz veren bir olgu olarak grmek yanltc olur.6) ada iirin estetii kendinde bir eydir. Okur olsun, airi olsun, iirin estetiine kendidonanmlar iinden bakarlar. ada iirin gzellik etkisi kendine ikindir, ama datad bu etki okurun estetiksel donanmna bal olarak deikendir. iir de bir bilmeyolu olduundan, kimi onun gzelliiyle ilgiliyken, kimi de hakikati verip vermediiyleilgilidir. ada iir Varlkn Hakikatini aa karan, szcklerin sessel ve anlamsalolarak rgtlendii estetiksel bir yapdr.7) ada iirin yatay yapsndan okuduumuz szdizimidir; szdizimi krlmalaryla dikeybir eksen oluturan iir, anlamn aa karlmasn dikey yapda salar. iirin yatay vedikey rgtlenii bir birlik oluturur. Bu birlik olumadnda iir szsel olarak tketilir.Derin yap + yzey yap birlii de olumadndan sessel anlamsal geiler gereklemez.Bu tr iirler baarsz iirlerdir.

8) Aslnda, iirin yatay ve dikey olarak rgtlenii semiyotik birlie yneliktir ya da yleolmak zorundadr. Btn iirsel imler semiyotik birlie ynelik olarak konumlanr. iirinsemiyotik birlii gereklemezse iir baarsz olur: Matris sezilemez, grlemez. iirselmetne dnk yatay ve dikey rgtleniin derininde metne dnen bir szck ya datmce vardr. Bu szck ya da tmce, Riffaterree gre, iirin matrisidir. ou zaman iiro matris iin yazlr.9) Esini reddediyoruz, onun yerine almay koyuyoruz, ki dorudur. Bylece tanrsali ve romantiklik ortadan kalkyor. Onun yerine beynin bir konu zerinde younlamasalyor. diyor Melih Cevdet Anday. Esini metafizik konumdan karan bir poetika bu.Dorudur. Ne ki, airi iir yazmaya iten eyler vardr; Maurice Merleau-Pontyninszleriyle (o baka bir balamda sylyor) ,Onlar dn ii ve iin ddrlar. Baka birdeyile zihinsellik, imgelem, bellek, iire almann yaratc yataklardr. in dile,

dolaysyla szce, szceye, szdizimine dnmenin addr esin. iire malzemeoluturan, oradan bir konu zerinde younlamasn salayan ey ya da eyler (bilindyaplanmalar, yaant ve bilin ierikleri, ocukluk, psiik sreler, dnya ve yeryz


7/224

temaslar, iir ontolojisi, dnem iiri, iir bilgisi vb.) airin evreninin iindedir ve yaratcimgelemden dile, imgeye dnrler. Esin dn ii ve iin ddr, dler, yaant ve bilinieriidir. airin iir yazmasn tetikleyen dsal ve isel evreninin ortaya koyduusorunsallardr. Dilsel evren de teki iirler de tartlmaz etkenlerdir iirin yazlmasnda.10) Felsefenin Dalizm diye tanmlad zne-nesne, varlk-bilgi vb. kutupsallklarnblnml iaretlediinin farknda olmaldr air. iiriyle dalizmin dnda kalmay

bilmelidir. Aac gren air, aacn da airi grdn dnebilmelidir. Cezanne gibi ben doann bilinciyim diyebilmelidir. Doay ierden yaamas ya da zne nesnebirliini gerekletirmesi gerekir. Doay, zne-nesne birliini aan bir konumayerletirmek modern airin amacdr.11) Dnya iirinin iki gvde zerinde durduunu syleyebilirim: 1) D mekn iiri. 2) mekn iiri. Birincisi d dnyay, yeryzn, bitkileri, hayvanlar, airin dokunduunesneleri, dnyann tnlarn, kalabalklar, patrtlar somut olarak iire tar. kincisi, yanii mekn iiri ise i evren iiridir. Zihinsel, imgelemsel ynyle ortaya kar ve yaznsalimgelerle ifade olana bulur. Deneyimledii yaant ieriini imgelemin sylemiyle,imgeler gndermeler hlinde dile getirir. lkine Nzm Hikmetin iirini, ikincisine iseR.M.Rilkenin iirini rnek gsterebilirim. Arakesitte ise hem onu, hem de tekini ileyenairler var ki bence dnya iirinin esiz metinlerini yazmlardr. Eliotn orak lkesi

gibi. Belirtmek gerekir: mekn iirleri, yazldklar dneme zg i gzlemi deierirler; giderek dnemlerinin tinselliiyle ilgilidirler. orak lke iiri bunun tipik birrneidir ve o i sesi, mzii, dneminin tinselliini duyarz. znelerinin yaant farkllda monolojik sylemle aa kar. D ve i mekn iinde yzen nesnelerin, airebaktn grr gibi oluruz.


8/224

R DERSLER II

1) iir ve etik sorununu eitli kegenleriyle grmeye, gstermeye alaym: ki ulam

var: 1) airin etii, 2) iirin etii. Bu ayrm, birbirinden bamsz, zerk deil, birbirinebal, karmak ilikiler btndr. airinden dolay iirin etii ortaya kar. Ama, yledmdz ortaya kmaz. iirin derin yapsndan okunur ve karmaktr.2) Etik nedir? Alain Badiou Etik (1) yaptnda, Etik, Yunancada, iyi bir varolu tarz,bilgece bir eylem yolu arayna karlk gelir. Bundan dolay etik, felsefenin bir paras,pratik varoluu. yi tasarm etrafnda dzenleyen parasdr diyor. znenin ahlakylailgili bir kavram. Devam edelim : Etik, ister bireysel olsun ister kolektif, bir zneninpratiini yarglayan ilkedir. Alain Badiou, Hegele dayanarak, etik ile ahlak arasndakiincelikli ayrm, Etik ilkenin uygulamasn dolayszeyleme ayrr, ahlak ise dnmseleylemle ilgili olacaktr diyor. Etik, iyiyi ktden ayrt etmenin bilgisidir. Dolaysyla heralann etii vardr: Medya etii, tbb etik, insan haklar etii, toplumsal etik (bir aradayaamann etii) vb. Badiou, etik sorununun dalmn byle zetlerken iirle ilikisini

kurmuyor elbette. Biz biliyoruz ki, etik, her iyi iirin yapsnda anlam olarak vardr. Heriyi iir olumsuz olan iletir, olumlu olan duyumsatmak, sezdirmek iin. airinden dolayiyi iir yoktur. airine karn iyi iir vardr. Bu da, airin ktlk karsnda alaca tavragre llebilir bir eydir: Sivasta, 2 Temmuz 1993 gn yaanan vaheti onaylayan birtutum iinde olan smet zel, ktlk karsndaki tavryla olumsuz olana rnektir.Vaheti onaylayan insan, byk insanlk iin yazan insann teki kutbundadr. nsanolma etiini ters yz etmitir smet zel. Bunun iirine yansmas kanlmazd. Sonyazd iirlerle, nceki iirlerini karlatrmal inceleyenler, iirindeki gzle grlrd saptayabilirler. Etik ile estetik arasndaki karlkl etkileimin estetii deandrdn syleyebiliriz.3) Ktlk sorunu karsnda air, birey olarak tavr ald gibi, iirin znesi olarak datavr alr. nsanln hakikati iin yapar bunu. Nazilerin Avrupa Yahudilerini imhas,srailin Gazzede Filistinlileri imhas, Trkiyedeki toplu imhalar vahettir. Kktenci ktmutlak ktdr; dolaysyla air kktenci ktye kar, iirin etik ve estetik yaptylahakikatin retilmesine katlr. Hakikat, doruluu, erdemi ierir. Paul Celann lmHavas, Nzm Hikmetin Saman Sars, Mahmut Derviin Beyrut Kasidesi, etik ve estetikbirliin ok dzeyli bileenleri olan iirlerdir..4) Her modern iir kendi iin iirdir. Bu ne demektir? iirin sorunu istek etik olsun, isterolmasn, neyi temeline alrsa alsn, nce kendi iin iir olmaldr. Bu estetiin ncelendiibir durumdur. O zaman, sorununu dile getirmekte glk ekmez. Kendiliinden iir iseestetii ncelemediinden iir dna der.5) oanna Kuuradi Etikinde (2), insanlarn baka insanlarla ilikilerine dikkati eker.nsanlarn kendisi iin eylemde bulunurken etiin deerlendirme yn aa kar.Deerlendirme ve deer kavramlar da etie ikindir. Bir air, etrafnda olup bitenleri,olgular deerlendirip imgeleminin dzeneklerinden geirerek imgeler hline dntrr.

oanna Kuuradi, Etik ilikilerin bu nceliini, yani her trl insan ilikilerine temelolduklarn, nerede bir insan, insanlarla ilgili bir ey yaplyorsa, orada bir etik ilikinin szkonusu olduunu, yaplann dorudan doruya ya da dolayl olarak deer sorunlarylailgili olduunu gzden karmamalarnda yarar vardr (S.11-12) diyor. airin, ncelikleduyarl bir insan olarak, insann yeryzndeki yaantsn gzlemlediini, hem kendi hemde tekinin kimliinde ontik kayglar iinde olduunu biliyorum. Bu durumun,armlarla, g anlalr dizelerle, gndermelerle modern iire yansd bilinmekte.airin, ktl dizelerine tayarak iyilii sezdirmesi etik kayglardan kaynaklanr. Yllarnce St. John Perse, iirde herhangi bir oyunun yeri yoktur artk diyordu. Bugn, iirinretecei deerin insann deeriyle btnlemesi giderek zorunlu hl ald, alyor. iirinretecei deer ses ve anlam olarak bize dner. Anlamn etik ierii ise airi de, okuru daaydnlkta brakmaldr. iirimiz kapal, etin, g anlalr olabilir. Ama her zaman, hatta

alar boyunca srp giden aclar aydnlkta brakan bir yan vardr.


9/224

6) Etik sorununu toplumsal balarndan yaltarak yanstamayz. Ayrca, sorunu Dileamak, iirin gereksindii estetikolarak dntrmek, iirsel bir yap kurmak ve sorunuiirin derin yapsnda yanslamak kolay olmasa gerek. iirsel sylemi yitirdiimiz nda iirikuramazsnz. iir, duyusal basnlarla ilerler, sonra dizeler duyarla dnr: nsanlkiin mutluluk, demokrasi, eitlik, zgrlk, kardelik duygular tayan, aclarnyaanmad bir dnya zlemi, iirsel sylem iinde estetiksel olarak dile getirilebilir:

Pablo Neruda, Nzm Hikmet, Yannis Ritsos gibi airlerin iirlerinin iyimser umudu buyzden okura geer. nk etik arlar insanln ac ekmedii bir dnyannzleminedir. Bu zlem has airin zlemidir ve insanidir. airler olarak, bir ahlakanlaynn iinden konutuumuzun farknda olmalyz ve iirsel sylemin iinden yaznsaldzleme ekilebilmeliyiz. Gemite estetikle bireime giremeyen sorunlarn nasl aktakaldn, iire dnemediini hep birlikte grdk. Felsefe, dnya gr, etik gibi olupbitenleri anlamlandrmamz, varolu tarzmz ortaya karmay yklenen dncedizgeleri iirin neresindedir? iir, szckler, dizeler, sesler dnyasnn rgtlenmi hlidir.Dnce dizgelerine kar sfr noktasndadr iir. Bizim, iire yklediimiz eyler, etikdiyelim ona, sfr noktasndaki iirin iini doldurur. iir, gerekten iirse, yklendii eyiestetik olarak dntrr, yaps iinde eritir. Bu noktada, aclar Dile tamak ahlaksorumluluktur. Aclar yaanmam gibi durmak etik deildir: Picasso Guernicay

yaratmam olsayd, orada olup biten katliam zamanla unutulacakt. Sivas katliamndansonra iir yazmak bellein anmsay yeteneiyle aklanamaz. Simgeler, sesler, anlar,trkler, eyalar, yzler, geride kalanlar bu vaheti her n zaten anmsatr. Bellek onlarkurar, yeniden dzenler. Yannis Ritsos Kastania iirini yazarken etik sorumlulukiindedir. nk, toplumun ortak bilincini, ortak aclarn iirletirir. Ahmed Arifin OtuzKurun iiri de yledir. Bu iiri okuduumuzda, halkn belleinde olan acy, acnnilikilendii olguyu, olaylar zincirini nesnel ballam yoluyla yeniden canlandrmaolana buluruz.7) Buraya kadar iirin etik bir bildiriime bititiini grdk. air-znenin ya da Benin aynzamanda teki olduu ada iirde Dilin, gndelik dilin uzlamsal ortamndan kopanDilin etii iermemesi dnlemez. Dilin kurduu iirin, etii, dolayml da olsaiselletirmesi iire ne katar? ok ey katar. ada iir kendinde ve kendiliinden bir ey

deildir; etik ise ona szcklerle teyellenen asl bir eydir.

1) Alain Badiou, Etik, Metis Yaynlar, 20042) oanna Kuuradi, Etik, Trkiye Felsefe Kurumu Yayn, 2006


10/224

R DERSLER III

iir dersleri notlarn sylemin amlanmasna ayrdm bu kez. Sylemin ve iirselsylemin ne olup olmadn tanmlamaya, anlamaya ynelik bir aba. En genel anlamylasylem, dilin szl ya da yazl gereklemesi, konuan bireyin kullanm. Bu tanm sziin de geerli, szce iin de. Berke Vardar, bir ya da birok tmceden oluan, ba vesonu olan bildiri tanmn yapyor. Demek ki sylem, sz ve szce ile bantl dilbilimasndan. Sylem, dilin szel ya da yazl biimde rgtlenme srecidir ve ilevseldir.letiime ve diyaloga davet eder. Hangi etkinlik alanna ait olursa olsun, o alana aitkavram, terim ve szcklerle btnlenen imler toplamdr.

Bizi ilgilendiren iirsel sylem, dilin iinde devinerek iiri kuran sz ve szcelere dnr.Szckten balayarak sze ve szcelere giden sre bilincin denetiminde gerekleir. Szve szcelerin imge, eretileme, deimece deeri kazanmas, ritim ve anlam retmesi

iirsel syleme zgdr. O nedenle, iirsel sylem estetikle de ilintilidir. zel ve tikeldeildir. Her airin kulland sylem ayn sylemdir. Ama aire zg bir ey deildir.aire zg olan biemdir. Her airin, dilsel gere ve olanaklar kendine zg ltlerleseip kullanmas sonucu syleme katt kiisel nitelikli zelliklerin tmdr biem. Veairin kiiselliini ierir, mizacn aa karr. O yzden, biz, Can Ycelin sylemi, MelihCevdet Andayn sylemi deil, Can Ycelin biemi, Melih Cevdet Andayn biemi deriz.Bu iki airin biemi birbirinden farkldr. Sylemdeki fark kiisel olandan kaynaklanmaz.nk kullancsnn kiiselliinden bamsz olan sylem, iirsel ya da yaznsal sylemolarak nitelenir ve btn airlerin sylemi ayndr. Biem, iirsel syleme dahil edilen birzelliktir sadece. Sylem daha genel bir eydir.

iirsel syleme neden bavururuz? iirin bildiriim, iletiim kanallarn amak iin.

Szckler, szler, szceler, szck bekleri kendi balarna bir ey ifade etmezler. Bilinonlar rgtleyerek iirsel syleme dntrr. iirin bildiriim, iletiim dzeneini kuraniirsel sylemdir. O yzden, bilimsel ya da hukuksal sylemle deil, iirsel sylemle iirkurarz. nk, iirsel sylem iire ait iletiim, bildiriim dzeneini kurar ve dil dnagnderir.

Sylem zmlemeleri szck szck yapldnda, modern iirde szcn bititiiszckle ok anlamllk kazand grlebilir. iirsel sylemin etki ya da etkisizliini ortayakaran bir sylem kuramndan sz edilebilir. iirsel sylemin rettii etkiyi nasl rettiiniinceleyen bir sylem kuramndan. iirsel sylem nasl yaplandrlm? Onu aa karanbir yntem; bir retorik incelemesi.

iirsel sylem anlam retir: iirsel sylem, dilin szceleme edimiyle ortaya kansylemdir ve anlam retir. Sz, sz zinciri, szdizimi, tmce dzeyinde dilsel birimlerarasndaki kurulan balantlarn sonucunda oluan anlam balam ve durum belirler.

iirsel sylemin tekdzelemesinden sz edilebilir mi? Toplumsal hareketlerin ivmekazand baz dnemlerde, belli bir dnya gr evresinde birleen airlerin iirselsylemin tekdzelemesine yol atklar grlmtr. Ortak kullanlan baz mazmunlar,sz ve szce bekleri, belli szckler biimsel ve dilsel tkanmaya neden olmutur. Budurum, derin tasarm ve derin yap oluumuyla alabilir. Yzey yapda tketilen iir,bilindii gibi, derin yapya gelmeden tketilen iirdir. Baka bir deyile, derin yapsolumayan iirdir.

iiri monolojik sylem olarak niteleyen Mikhail Bakhtin, iirin dnyas, air bu dnyadane kadar eliki ve zmsz atma gelitirirse gelitirsin, tek bir niter ve karklamaz sylem tarafndan aydnlatlmaktadr daima. elikiler, atklar ve pheler


11/224

nesnede, dncelerde, canl deneyimlerde ksacas, konuda kalr, dilin kendisinegirmez. iirde, phelere ilikin bir sylem bile, kendisinden phe edilemeyen birsylemin kalbna dklmelidir diyor. (1) Ksaca, Sylem, dilin somut, yaayan bir btnolarak anlalmas demektir. () Sylemin birimleri ise tek tek szceler, yani dilinsunduu elerin zaman ve mekan iinde, dilbilgisi kurallarna indirgenemeyecektoplumsal snrlamalar altnda, hem bireysel hem toplumsal amalar, bak alar, niyetler

ve karlar dorultusunda biimlendirilmesiyle gerekleen eylemlerdir. (2) iirselsylem ise, niteliine karn kullancsndan bamsz biimdedir. iirsel dil ise, bilincindenetiminde, seilmi ve birletirilmi niteliiyle, airinin niyetlerini tar. Sylem gibi

nesnel deil, zneldir. air, kulland dilin iindedir. airin mizac iir dili iinde biemolarak ortaya kar.

air, iir dilinin szdizimini bozabilir. Ece Ayhann dili yledir. iir, szcklerin istifleniiolarak dilbilgisel adan da dzyazdan farkldr. Modern iir dnldnde dilbilgisikurallarn aan tmcelere rastlarz. Buna sapma denir. Sapmalar, szdizimsel, anlamsal,szcksel, sessel, yaznsal olmak zere eitlidir.

Yine sylem kavramna dnelim: zdemir nce, airin yaratc bilincinin kaynanda

dilsel bilin deil, yaznsal yarat bilinci vardr. Yaznsal bilince ulamak iin dilsel evreninalmas gerekir. Bu nedenle, evet, iir her eyden nce bir dilsel rndr; ama sonuta,dilden yararlanarak onu aan bir yaznsal yaratdr. Dil tek bana, pasif durumunda,hibir sylemi temsil etmez. (ab.) Onu bir syleme (yaznsal, hukuksal, siyasal vb.)oturtan o sylemin kendisine zg bilincidir. Demek ki bir dilin yaznsal olmas iin,yaznsal sylem bilinci dorultusunda kullanlmas; yaznsal metnin iir olabilmesi iin deiirsel sylemin kurallar iinde sylenmesi, yazlmas gerekmektedir diyor. (3) Dil,sylemin sfr noktasndadr. Yaznsal yarat bilinci dili o noktadan alarak aar. Yaratbilinci dili yaznsal syleme, yaznsal dile dntrr. air, dilin ntr hlini yaznsalsylem hline getiren yaznsal yarat bilincine sahip insandr. Dilin ntr hlinin almas,yaznsal nitelie dntrlmesi, iirsel sylemi ve iirsel dili temsil eder hle gelmesi,iire giden yolda ilk admlarn atlmas demektir. Demek ki, dilin kullancs, dili yaznsal

hle getirerek iir retmektedir. iir dili de byle olumaktadr. Yaratc bilincin devreyesoktuu imge, eretileme, benzetme, deimece gibi sz sanatlar, iir dilinin ifadeolanaklarn genileten, dili yaznsal klan, devindiren eylerdir.

Dzyaz sylemi ile iir sylemi farkl rgtlenir. iir syleminde szcklerin rgtleniidikeydir. Oysa dzyazda szcklerin rgtlenii yataydr. iir, szcklerin, sessel veanlamsal olarak yatay ve dikey rgtleniinin rndr. Bu rgtleniin diyalektik,geiimli ve uyumlu, egdm iinde yryen bir ey olduu bilinir. Sonunda bir yapyadnen eydir iir. iir syleminin harmanlanmas, estetize edilmesi, yaznsal hledntrlmesi, ayn zamanda iirsel dile dnmesi demektir. iirsel dil, kendinde doaldil deil, airin yaratc deneyimlerinin sonucunda ortaya kan dildir. Doal dili aandildir.

Buraya kadar iir syleminin ne olup olmadn yazmaya altm. iirsel syleminkendine zg niteliklerini ortaya koydum. Sylemin dilden farkn, sylem eittir dilolmadn belirttim. iirsel sylemin elbette iir dilini ierdiini, ama dilden daha geni birey olduunu sylemeliyim.

1) Mikhail Bakhtin, Karnavaldan Romana, (s.63), Ayrnt Yaynlar, 20012) No 1deki yaznn nsz, Sibel Irzk, (s.13)3) zdemir nce, Yaznsal Sylem zerine, (s.34), Can Yaynlar, 1993


12/224


13/224

ya da yaznsal olula d dnyann ilintisi iirsel gereklik olarak kurulabilmektedir. ylede sylenebilir: iir dilinin kendine zgl yaamn yeniden retilmesine engel olmaz,tersine gereklikle ilikinin kurulmasna yardmc olur. Yaamn karmakl iir dilininkendine zg nitelii iinden aktarlabilir. iir dilinin de gstersel bir anlam vardr vegndergesi sadece kendine dnk deildir, kendi dndaki bir balamadr. Ak Peranncaddelerinde lmler derken Ece Ayhan caddenin zelliine, yani dil d balama

gnderir okuru.

Modern iir, yaznsalln metinleraraslktan getii bir iirdir ayn zamanda. JuliaKristevaya gre, yaznsal sylemin temel zellii onun bir metinleraras olaraktanmlanabiliyor olmasdr. Yaznsallk yleyse okanlamllk, okseslilik niteliiylebelirir (2) Nzm Hikmetin iiri, gcn metinleraraslktan da alr. Onun iiri, zellikle

eyh Bedrettin Destan, Drt Hapishaneden, Saat 21-22 iirleri adl kitaplarnda yeralan iirler metinleraraslk balamnda bir yaznsallk temeline oturur. Bu temelbiimseldir ve devrimcidir. Demek ki, o z olarak yenidir, biim olarak, Riffaterreindeyiiyle gemiteki gstergebilim pratiini yeniden reten bir tutum iindedir. Onedenle, adn andm yaptlarndaki yaznsall metinleraras olarak niteleyebiliriz.Demek ki bir yapt yaznsal klan zelliklerin aa karlmas, dil ve metin dzeyinin

ayrt edilmesiyle mmkndr. Hep sylenegelmitir: iirin malzemesi dil olduundan,iire yaznsal zellik kazandrabilmek iin, iir dilinin genel dilden ayrt edilmesinisalayan estetikten gemesi gerekmektedir. yleyse, iir iin, estetize edilmi dillergtlenmi, ses ve anlam reten bir yapdr, denilebilir. airin dil zerindegerekletirdii alma iiri yaznsal olana sratr. airin allm dil kullanmlarndansapmas yaznsal zgrlk kapsamnda deerlendirilmesi gerekir. Rus Biimcileribalamnda Turgay Sebzeciolu unlar yazyor: iiri dier eserlerden ayran nedir,sorusunu sordular. Cevabn ise alkanl krma, farkllatrma veya yabanclatrma diyeevrilebilen ostranenie kavramyla akladlar. Bu u demekti: iir dili gnlk dilden farklolduu iin algmz odaklar ve iledii konular yepyeni bir bakla grmemizi salar.Bunu da dil zerinde allmam biimsel deiiklikler yaparak salar. Dil zerindegerekletirilen biimsel deformasyonlar ise iirin d dnya ile olan ilikisinden daha

nemlidir; nk iirin ve hatta btn yaznsal eserlerin amac gerei olduu gibiyanstmak deil; yeniden alglatmaktr. (Moran 1994: 162-163). klovskiye greyabanclatrma, nesneleri hissettirmek, yaam duygusunu vermek, tan ta olduunuduyurmaktr. Bu yeniden duyurma ise biimi anlalmaz klarak, alglamann sresiniarttrarak ve nesneleri yabanclatrarak yaplr. (Todorov 1995 : 72) (3). iir dilizerinde gerekletirilen biimsel deformasyonlar iir dilini doal dilden ayrmaktadr, buda yapt yaznsal klmaktadr. Dilin ritimsel klnmas da iirin nemli bir kurucu esiolarak ritmi yaznsalla eklemektedir. eitli dilsel sapmalar, yinelemeler yaznsalloluturan eylerdir.

Michael Riffeterree gre yaznsallk, yaptla baka yaptlar arasndaki ilikininalglanmasna baldr. Bu ilikilerin alglanmas yleyse bir yaptn yaznsallnn temelunsurlarndan biridir, der Riffaterre. (4). Yaptn alglanmas ise yaznsal bilgimize,beenimize gre deiir. Yaznsallktan ne anladmza baldr yapt deerlendiriimizde..

iirin ierii yaznsallk iin lt deildir. eriin nasl ifade edildiidir yaznsallnlt.

Heidegger, iir, varln sz araclyla kurulmasdr der. Varln dile getirilmesi szaraclyla olurken, sz sanatlarnn da dile getirite belli ilevler yklendikleri grlr.Onlar da yaznsalln oluumunda iire katkda bulunurlar. Hem biimsel hem deanlamsal olarak yaznsalln olumasnda ilev yklenirler. nk sz sanatlar hem dilednktrler hem de d dnya balamlar vardr. Bu adan yaznsal dilin bu elerininkendi zerlerine dnd kabul edilir bir eydir. te yandan dilin kltrel balamndan

soyutlanamaz olduu da bir gerektir. Bir sre olarak algladm yaznsallkanlaylarnn 20. yzylda tartld, iir dilinin sapmalaryla ve da gnderileriyle,


14/224

metinleraras ilikileriyle bir btn oluturduu, bunlarn btnnn metni yaznsal kldbiliniyor artk. Bir iir, hi phesiz. gstergeler dizgesi toplamdr ve ak ya da kapal birbildiri iletir. Metnin bildirisinin aa kmas yaznsal oluuyla mmkndr. Baka birdeyile bildiri yaznsallk iinden okunur. Almlayc yaznsall kendi yaznsal bilgibirikimine gre deerlendirir. Jakobsonu izleyerek sylersek, bir dilsel bildiriyi iiredntren eyin yaznsallk olduunu syleyebiliriz. Jakobson buna, estetiksel ilev

diyor: Gerekten de bir yaznsal yaptn amalar genellikle felsefe ile, bir toplumsalahlakla, vb., sk skya (kesin olarak) ilikilidirBu bakmdan, bir yaznsal yapt, yalnzcabir estetik ilev yerine getiren bir yapt olarak tanmlanamayaca gibi, baka ilevlerinekout olarak bir estetik ilev yerine getiren yapt olarak da tanmlanamaz; yaznsal yapt,gerekte, estetik ilevin egemen olduu bir dilsel bildiri olarak tanmlanmaldr. (5)Buradan, iir iin u sonucu karabiliriz. iiri iir yapan estetik edir, o yzden metindeestetiksel ilev egemen e olmaldr. Estetik = Yaznsallk deildir elbette. Estetiioluturucu bir eydir yaznsallk. O hlde yaznsalln da iirde egemen e olmasgerekmez mi?

1 Ece Ayhan, Btn Yort Savullar!, s.37, YKY 20012 Kubilay Aktulum, Metinleraras likiler, s.42, teki Yaynlar 19993 Turgay Sebzeciolu, Rus Biimcilii ve Vladimir Proppun Kuramna

Gre Bir Halk Masal ncelemesi, nternet, Fantastik Edebiyat.com

4 Kubilay Aktulum, Metinleraras likiler, s.61, teki Yaynlar 19995)Roman Jakobson, Sekiz Yaz, s.78-79, Dzlem Yaynlar, 19906 Mehmet Rifat, Gsterge Eletirisi, Kaf Yaynclk, 1999


15/224

R DERSLER V

Sevgili kardeim, seninle yaplan sylei metnini okudum. iir dnceni ileten, iirineilikin bilgiler veren, incelemeciler iin ipular olabilecek bir alt metin olumu. Seninle,baka bir dergide de sylei yapmlar. Onu okumadm henz. Keke sylei deil de,iirine ilikin, dilbilim, gstergebilim, anlambilim, felsefe gibi teki disiplinlerden debeslenen inceleme yazlar yazsalar. Ne iyi olurdu. Bilmediimiz eyler karabilirlerdi.Bizim kefedemediimiz anlam zenginliklerini aa kararak iirinin derin yapsnzm olurlard.

Syleilerde airce szlerden ok, iirin terim ve kavramlaryla konuulmasndanyanaym. tekisi totoloji oluyor. teki disiplinlerin terim ve kavramlaryla da yaplabilir.Sz konusu disipline ait bir sylei kar ortaya. Felsefecilerin iir yorumlar gibi. Ama,airsen, iirin terim ve kavramlaryla konumak en iyisi tabii. ou zaman yle olmuyor .

Bir air yle konuabiliyor: Topyekn iyi iir yazlamaz. yi iir, tpk iyi mobilya, tpk iyiusta, tpk iyi domatesgibi, az saydadr, eser miktardadr. Koca koca adamlar, iyi iiridomatese benzetiyor.

Sevgili kardeim, seni fazla tanmyorum ama yolun banda olduunu biliyorum. Banaulatrdn iirlerinde ortalama beeniyi atn da gzledim. leride, iir poetikanoluturacaksn. iir poetikan bo szlerle, bo tanmlarla deil, iirin terim vekavramlaryla oluturman neririm. Bylesi, iirini salkl dnmemize, tanmamzayardmc olur.

Sevgili kardeim, bir baka air de, iir dilinin stdil olduunu yazmt. Mektup yazpuyarm, herhalde bir dil srmesi, demitim. stdilin, dili inceleyen dil olduunu,dolaysyla eletirinin dilinin stdil olduunu belirtmitim. Gerekirse Roland Barthesokumasn, bu konudaki ayrntl bilginin Barthesta bulunabileceini yazmtm.Yazlarmda da birka kez bu konuyu yazmama karn, hl iir diline stdil diyenlerinolduunu grmek, yazn evrelerinin ne kadar az okuduunun gstergesi deil miydi?Oysa, yaam kadar, deneyimledii dnya kadar, teki disiplinlerin bilgisi de besler airi.

Poetika dediimiz o devasa miras, incelemeyi de ierir. Ve bir air boyuna iir retmez,iirine ilikin poetika da retir. Poetikann dili de iire ait terim ve kavramlardan oluur.iirin temel malzemesi dil olduundan, dil ve dilbilim poetikann oluturulabilmesi iin enyakn disiplinlerdir. iirin kendine ait lirizm gibi, ritim gibi kavramlar ile dile ait kavramlarkullanrz poetika oluturabilmek iin. fadelerde bazen sylemle biemi kartrrz.Biemin ve sylemin ne olup ne olmadklarn ortaya koyan bir yaz yazdm. Yakndayaymlanr.

Bir air arkada biim iin, Biim dediimiz ey, Gmleim iek desenli deil, Gmleim Leyl desenli demektir bana kalrsa diyor. En hafifletici sebeple, bir dilsrmesi olsa gerek. nk biim bu deil. Bu iirsel olan ile iirsel olmayandr. Dzyazile iirin ayrmdr. air, Leyl ile art alan olan ile koca bir anlam alan oluturuyor. Artalan : Leyl ve Mecnun. Geleneksel eler barndran koca bir kltr. airinrneklemesinden, biimin ne olduu deil, dz sz ile iirsel sz fark ortaya kyor.Biim, iire ait bir kavram. eriin karlkl oluturduu, ieriin iine dkld kalp.Pek ok eden oluur. iirin ses esi bile biimin iindedir. Yzey yapnn rgtleniibiimle gerekleir. Biimin derin yapyla (anlamla, matrisle) ilikisi sreklidir ve ileyengrnmez bir mekiktir bu. Grnmez mekii ortaya karmak incelemecinin grevidir.Ksaca, airin neyi yeniden anlamlandrmaya altn incelemeci ortaya karr.


16/224

Sevgili kardeim, niyetim sana t vermek deil. Gen bir air olarak, ileride bazsorular soracaksn kendi kendine. Yantlar vereceksin. Dnyaya ait sesler alp seslervermek gibi. Ve iirin bir simya ii olduunu greceksin. iirlerinde grdm birsakncay belirterek bitireyim bu ksa mektubu: iire, dolamda olan sz beklerini,ataszlerini, klie szleri tamak kolayclktr. nceden varolan sz bekleri yaratcolmann nnde engeldir. Dolamda olan sz bekleri deil, yaratc imgelemin retecei

imgeler olsun k noktan. Sevgiyle..


17/224

R DERSLER

Sevgili Kenan Ycel.

iir, evet, temel sorunumuz iir. iirin znn ne olduunu sormakta haklsnz. iirin zyine iirdir diyebilirim ama, okura sald etkiyi nasl aklarz? air katharsis ilevigren biri midir? Yaznsal balamda bir bakma yledir: Arnma, boalm, tinintutkulardan temizlenmesi sreci olarak tanmlanan katharsis tam da iirin ilevselliiylertr. iirin z biraz da budur. Ama biz iirden estetik haz da alrz diyeceksin.Doru, estetik haz ile birlikte iir baka deerler de retir. Ahlki deer, Aristotelesegre, bu deerlerdendir. Demek ki, Aristotelesten bu yana, sanatn, iirin z budur.

Genel olarak sanata, zel olarak da iire bak zamanla deimitir. Mimesisten poesisedoru olan deiim, iirin doaya taklit eden bir teknik olmadn, bireysel bir yaratmolduunu bize gstermitir. Yaratc imgelemin, iirin k noktas olduunun belirlenmesiyzyllar almtr. znenin ve bireyin kefi iirin znel ve zgr bir yaratm olduununkabuln getirdi. nk, evrenin insan merkezli oluu, insann zne olarak alglanmas,znenin zgn yaptlar ortaya koyan yaratc kimliini pekitiren anlaylar pekitirdi. iir,airin bizzat etkin olarak rettii bir eydir ve doann da insann da yeniden retimidir.

Bu girii niye yaptm? iirin z konusundaki grlerin geirdii evrimi gstermek iin.Aydnlanma dneminde, iirin de insan merkezli, zne olarak birey merkezli yaratmolduu gr kabul edilir.

Sevgili Kenan Ycel, elbette seni iki iir kitab yaymlam gen bir air ve ayn zamandastokurolarak grdm iin, iire ilikin grlerin geirdii evrimi zetlemeye altm.Kant estetiine baktmzda, Kantn sanat rnlerini dehnn rn olarak grdnsaptarz. Sanatya, dolaysyla aire yaratc gzyle baklmas bir krlmadr venemlidir. Kantn, sanatn zgnl ve biriciklii gr de yledir.

Yorumbilim (Hermeneutik), iirin zerk bir konum kazanmasyla birlikte, filolojikyorumbilim olarak iiri yorumlamay, amlamay, airin, znenin sylemi iinden okumayamalar. airi, hele gen bir airi neden ilgilendirmesin bunlar? Edebiyatn bilgisi,yaamn bilgisi, yaznsal bilgi, yani epistomolojik dzlem, znenin evreni bilmesinde,zihninde retmesinde etkin olan dzlemdir. air-zne toplum iinde de byledir.Toplumun kurucu elerini bilmek zorundadr. Birey olmann nkouludur bu.

Yorumbilime dnecek olursam, onun teolojiden ayrlmas, sanatn ve iirin yorumbilimasndan amlanmasn, insan merkezli olarak yorumlanabilmesini yalamtr.

Sevgili Kenan Ycel, amzda edebiyat yorumbilimi, iirin barndrd zenginlikleri, okanlamll amlamay ve yorumlamay amalar. iirin szcksel rgtlenii ve yapsiinden yaplacak yorumlar, iirin da gnderdikleriyle de ilgili olacaktr. Ortada bir iirvarsa, bir yorumbilimi kuram da olacak ve kuram ok anlaml ifadeler tayan iiriamlayc bir grev stlenecektir. iiri anlama, yorumlama ve deerlendirme edimi, birkuramn iinden, edebiyat yorumbilimi iinden yaplrsa iirin zengin ve ok anlaml yapssklebilecek, yoruma ak ular metnin ilettii imler ve ipularyla amlanabilecektir.Bylece airin yaad dnemin tinselliini de iirden okumak mmkn olacaktr.

Edebiyat yorumbilimi, iir gibi ok anlamll kendinde barndran bir tr, ok anlamllkasndan sorun edinir ve airin niyeti de aa karlmaya allr. Okur, yorumcu ya daalmlayc bu srete etkindir. iiri, airini de katarak anlamlandrr, yorumlar. iiri, dil,


18/224

yazld dnem, nceki iirlerle karlatrma gibi etkin edimler, anlamlandrma veyorumu znel olmaktan karamaz. iire psikolojik, etik, estetik yaklamlar yorumupsikolojik klar. Psikolojik yorumbilim metnin niyetini aan yorumlara aktr.

Sevgili Kenan, metnin niyetini aan yorumlar ar yorumlardr. Ve biz, metinde iaretleriolmayan yorumlara kar olmalyz. airini aan gerekliklerin iaretini grdmzmetinleri ise daha somut bir dzleme oturtabilir ve yorumlayabiliriz. Ancak, bu yorumeskilerin erhi ile kartrlmamaldr.

u bilgileri ileteyim sana: Scheiermacher, Dilthey, Gadamer gibi dnrler kendiyorumbilim anlaylarn gelitirerek yaznsal metnin anlamnn ortaya karlmasndafarkl yntemler uyguladlar. Scheiermacher yazar, Dilthey yorumcuyu, Gadamer metnine kararak yorumbiliminde farkl yaklamlar sergilediler.

Modern iir, imgelemin verimi olarak imgeyle, mzikle i ie gemi, algy zorlayanszcklerle rgtlenmi olgudur. Yorumlanmas da o lde alg zorluklar alarak yaplr.

* * *

Burada iin Almlama Estetiiboyutuna geebiliriz sevgili Kenan Ycel. iir niinyazlr ve yaymlanr? Buna okur iin yant verebiliriz. Okur, yaznsal iletiimin ayrlmazbir esidir. Almlama Estetii okurla tamamlanr. Yorumbilim, iirin rettii varsaylananlamlar ortaya kartmaya alan bir yorum retisidir. iirin anlamayla ilgili bir sreolduu iin, yaznsal iletiimin ortaya karlmas esastr. iirin iletiiminin anlamnyorumlamaya yneliktir. Ve elbette, okurun bilgi birikimi, yaznsal bilgisi, anlama evremiile iirin retildii tarihsellik evremi buluarak, metnin rettii anlam ortaya karlr,anlamlandrlr. Okur (stokur olarak dnelim) iirle bir diyalog kurar. iirin yorumu budiyalog sonrasnda gerekleir. Bu diyalog gemi ile gnmz arasnda oluur ve iirinsylemek istediini aa karmakla sonulanr. Modern iir asndan dnldnde,

modern iir anlama ak uludur. Okurun ya da almlaycnn, anlamla kurduu ilikigemile gnmz arasndaki ilikiyle balantldr. Okurun kendisiyle de ilikilidir. Anlamiin u sylenebilir: iirin znesinin ufku ile iirin rettii ufkun kesitii yerde anlamvardr. Okur, almlayc kendi kltrel tarihi ve toplumsal ilikiler iinden onu alglar veanlamlandrr. Her okurun kltrel evreni farkl olduundan iir her okurca farklyorumlanabilir. iirin anlam tek deil, ok anlamldr. Anlam sabit deildir. Alglamasrecinin uzamas iirin yapsyla ilgilidir. Zor anlalr iirler, anlama kapal iirler diyelim,nesneleri yabanclatran, biimleri karmak iirlerdir. Bu tr iirlerin, okura zorluklar,engeller kard dnlse de ok anlamllk asndan artc ve ilk kez karlalan,allmam anlamlaryla da dikkatli okunmay gerektirirler.

iir dilinin gnlk dilden farkl oluu almlanmasnda zorluklar karr. iir dilininierdii tekrarlar, eretilemeler, leitmotifler, deiik szdizimleri almlamay geciktirebilir.

Ne ki, almlandnda da anlamn zenginlii aa kar. Bir iiri anlamak demek, banagre sevgili Kenan, o iirin biimsel ve ieriksel farklln anlamak demektir. yle diyorUmberto Eco : Bir metni yorumlamak, szckleri yorumlayarak, o szcklerin neden bueyleri deil de u eyleri yaptn aklamak demektir. Anlamn sklmesi de,yorumlanmas da buna dahildir. Almlama Estetii iir sz konusu olduunda, tam dabudur. Almlamann bir yne de, iirin yaznsal olduu gereinden hareket ederek, iiriokumaktr. iiri anlamak, onun yaznsal niteliklerini kavramak demektir. Ksaca, iirianlamak, iirin iinde retildii tarihsel, kltrel, yaznsal ilikileri anlamak, bu ilikileriyorumlamak demektir. Bu nedenle, yorumbilim ile Almlama Estetii bir noktadakesiirler.

Sevgili Kenan Ycel, bu mektubu yazarken kaynaka olarak Doan zleminHermeneutik ve iir, Berna Morann Edebiyat Kuramlar ve Eletiri ile Umberto Econun

Yorum ve Ar Yorum adl yaptlarn yeniden okudum. Bilgi zetleri bu kitaplardan. Buzetler, donanml grmek istediimiz gen aire yararl olur mu?


19/224

Sevgili Kenan Ycel, iir okuru, airin hi de dnmedii anlamlar retebilir. Buiirin ok anlamllk zelliinden gelen bir olgudur. iir okuru, metni yorumlarken farklalanlara alabilir. Metinde farkl duygu ve dnceleri yaayabilir. R. Barthes, biliyorsun,yaznsal metne ok anlamllk ve biriciklik nitelikleri ykler. Mustafa Durak yaratmnbiricik olamayacan, her sanat yaptnn borlu olduu bir sanat yapt olduunu vurgularki, bu da bana daha doru bir saptama olarak grnr. Sanat yaptnn arka plannda dil

gibi hazr bulunan, edinilen varlk bilgisi ve sanat bilgisi sz konusudur. Sanatnnrnnde fark edilen, farkl olmas beklenen, bu bilgilere katt kendi bak, kendibiretirme becerisidir. Sanat yaptnda ilkliin greli olduunu belirten Mustafa Durak,

Sanat yaptnn almlayana arpc gelen ilklii, onun borlu olduu kiileringrn(e)mezliinden kaynaklanr der. Bu grn(e)mezlii grnr klan stokur ya daondan nce eletirmendir.

iirin bir ilevi de okura estetik duyarlk kazandrmaktr. iir, bir dnce, birduyu, bir duyarlk kazanmann arac deil midir? iirden haz alma da okuma srecindegerekleir. Okura den, bu haz veren dili zmek, zmlemek, anlamak, estetikboyutunu kefetmektir. Yaznsal syleyi biimidir iiri yaznsal klan. Metnin yaznsalliinden anlam aa karr ve yorumlar almlayc ya da stokur.

Almlama Estetiinin okur merkezli bir kuram olduunu belirteyim. iirin anlam,

metnin iindeki ipularnn anlamlandrlmasyla aa karlabilir. Bunu da okur, ya daincelemeci yapar. iirin elerinin birlii en son olarak okurda toplanr ve okurcayorumlanr.

Berna Moran, Almlama Estetii ya da kuramn yle tanmlyor: 1960larnsonundan bu yana edebiyat eserlerinin anlam ve yorumu ile ilgili olarak okurun ileviniinceleyen eitli kuramlara verilen genel bir addr. Moran izleyerek syleyecek olursam,Almlama Estetiinde yaptn, diyelim iirin anlamnn aa karlmas esastr. air miiirine anlam verir, iirdeki szckler, imler, imgeler, eretilemeler mi, yoksa okur muanlam sker, iiri anlamlandrr? Bir uta iir, teki uta okur. Okur, iir zerinde yaptsomutlamalarla anlam kurcalar. iirin anlam, toplumun belleindeki ya da d dnyadakigereklik olmayabilir. Yeniden retilmi bir gereklik de olabilir, stgereklik de. Bazenokur, iirin bo alanlarna rastlar ve bu alanlar yorumuyla doldurur. Okur, iirin iindeki

imleri, ipularn deerlendirerek bir yoruma ular. Okurun yorumunu kendi yaants daetkiler. iir, okurun yaantsyla hangi noktalarda rtr? Bilemeyiz ama rttnoktada da yoruma eklemlenir. Bunu yaplan yorumdan da karabiliriz.

Sevgili Kenan Ycel, Almlama Estetii, yalnzca metin-okur arasndaki ilikiyideil, metnin farkl zamanlarda nasl alglandn aratrmay da ngrr. Okur, bir metnieitli zamanlarda nasl alglamaktadr? rnein, Garip iirini 2000li yllarda naslalglamaktayz? Almlama Estetii, eitli zamanlarda yaplan metin-okur arasndakiilikinin yorumlaryla bunu ortaya karr. eitli zamanlarn tarihsel, toplumsal, kltrelve ideolojik evreni deitike, incelenen yaznsal rnn almlannda da deiikliklerolur. Metin ya da iir, yazld dnemi aarak bugne gelebildiyse, bu sadece yaptnierdii sorunsalla ilgili deil, bugne de seslenebilecek bir yap ve biimde oluundandr.

Dnem iinde deien okurun kltrel, tarihsel ve ideolojik birikimleri de yaznyaptnn (iirin) yorumlanmasnda etkin rol oynar. iirin anlamsal ve estetik evreni ileokurun evreni arasndaki ilikiden doan deerlendirme yeni yorumlara yol aar.

Sevgili Kenan Ycel, Umberto Eco, Yorum ve Ar Yorumda a)yazarn niyeti, b)metnin niyeti, c) okurun niyeti biiminde farkl niyetlere ve niyetleri etkin klan etkenleredikkati eker. Yukarda, Almlama Estetii balamnda farkl niyetlerin oluumunuirdeledim. Gen airin, bazen, poetikasn aan bir yapt retmi olabileceini kabuletmesi gerekir. Bazen iirin niyeti airin niyetini aar. Bazen de tersi olur. Okur metni de,airi de aan yorumlara girebilir, metinde ipularn grdyse tabii.

Sevgili Kenan Ycel, biliyorum, bu metin mektuptan ok aire, iiri, okura ilikinbaz sorular tartmak zere varolan grleri bir araya getiren yazya dnt. Zihinselyolculuunda bir pay olursa buna ok sevinirim. Sevgiler..


20/224

MGE LE NESNEL BALILAIK LKS

1) Dnp dolap ayn yere geliyoruz: iirde imgenin ilevsellii. levsellik iermeyenimge nedir, nasldr? Bir gereklik iermeyen, nesnel balla kurulamayan imgeilevsizdir. Elbette, iirin kendine dnk yaps, kurulan imgelerdeki savrukluk, zensizlik,iiri uzun sredir ilevsiz klyor. iir, bylece bouna yazlm oluyor. nk, imgeninilevsiz kal anlamn olumasn engelliyor. Biliyorsunuz ki, yle veya byle, moderniirde gidimsiz dil de bir anlam kurar. Belki, onun kurduu anlam gerekten dahagerektir. Belki bile fazla, yledir de. Yan yana hi gelmeyen szcklerin yaratt imgegerekten daha gerek bir dnyay iletebilir. Tam tersi durumlar da sz konusu. yleyaznsal imgeler kurulur ki, imgenin mant tutarszla itilir. Oysa, ada Trk iirinindeneyimi anlamsza kadar zgr olabilmeyi kinci Yeni hareketiyle yaad. mge,bugnk gibi, bu denli savruklua itilmedi hibir zaman.2) T.S.Eliotn objective correlativee kavramlatrmasn zdemir nce nesnelballak olarak karlyor. Objective: Nesnel. Nesne ile ilgili, nesneye degin.

Corretative: Aralarnda balant bulunan, akraba, ballak, balantl anlamlarnieriyorlar. (zdemir nce, iirde Devrim, S. 131). Buradan, nesne ile ilgili, aralarndabalant bulunan, yani ilikili eylerin kastedildii ortaya kyor. iirsel imgenin ddnyaya gnderen, d dnyadaki eyleri artran biimde kurulmas. Modern iir, ddnyayla tam denklik kuran iir deil. Bunu biliyoruz. D dnyann gerekliininimgelemde yeniden yaratlmasdr. iirin d dnyayla kurduu ilikinin ortaya konulmasya da kaynakla ilikisinin kurulmas, bunun aratrlmasdr nesnel ballak.Her imgenin nesnel balla olmal mdr? Baz imgeler salt iire dnktr ve ona aittir.Baz imgelerin d dnyaya gnderdii ya da d dnyann gerekliini yeniden kurduugzlenir. Nasl m? Eliotn syledii gibi bir nesneler dizisi, bir durum, bir olaylar zinciribularak. iirin nesnel balla, yine iirin gnderdii tarihsel bir olay ya da bu olayartran nesneler dizisi olabilir. iirsel imgenin tad eyler ya da yan yana getirdii

szckler de toplumsal bellei uyandrabilir. Tpk Madmakszcnn trajik bir olaylardizisiyle nesnel ballam kurmas gibi.3) Aslnda, iirin bouna yazlm olmamas iin en salkl iliki, hayat yenidenretmesinden doan ve nesnel balla kurulabilen ilikidir. Burada, alt izilmesigereken yeniden retim kavramlatrmasdr. nk, hayat birebir yanstan klasik dnemkapanm, iir dili gidimliden gidimsize dnmtr. Bylece, deneyimlenen dnya,yeniden dile getirilebilmitir.4) Nesnel ballak kavramlatrmasn rneklerle somutlatralm. nce cokusal vezihinsel bir arm yapmayan yaznsal imgeyi rnekleyelim: Denizler, bo gemiler gibihareketli bir iek (Edip Censever). Bu dizenin, imgelem gcmz harekete geiren,zihnimizi uyandran, coku, heyecan ya da bir grnt yaratan gc yok. Bu imge-dizesoyut bir kurulu olarak kalyor. nk, denizlerin bo gemiler gibi hareketli bir iek

oluu armsal da olsa okuru somut bir eye gndermiyor. Yine Eliotn szleriyle, birnesneler dizisi, bir durum, bir olaylar zinciriyle de ba kurmamz salayamyor. Koku,ses, tat gibi Her hangi bir duyumuzu da uyandrmyor. yleyse, bu dizenin birbirinebenzemeyen nesneler dizisiyle (deniz, gemi, iek) kurduu anlamn nesnel balla dakurulamaz. lgin bir dize olarak kalyor, o kadar. Bir baka rnek verelim: sapndanfrlam bir balta gibi ehresi. (Attil lhan). airin Duvar iirinden aldm bu dize,insann yznn ald hli somutlatryor. Sapndan frlam baltann (burada dabirbirine benzemeyen nesneler sz konusu: balta + ehre) yze (ehreye) benzetilmesigl bir eretileme (metafor) yaratyor. Zihinde, imgelemde ask ve fkeli yzlerimgesini uyandryor. Ksaca, nesnel balla olan bir imge konumundadr.Tek ve kurucu zellii olan dizeler giderek iiri kurar ve btnsel imgeye dntrrler.yle ki, modern iirde btn dilsel imler yapya ynelir. Yap, derin yap yzey yapdiyaloguyla gerekleir. Okurun zihninde canlanan nesnel balla derin yapdanokuruz. te, o zaman iirsel anlam da kurulur. Burada imge ile nesnel ballakkavramlarnn ilikilendii yap btnsel bir anlam ifade eder. Dolaysyla modern iir


21/224

&yapdr dersek doru bir ey sylemi oluruz. Btnsel bir anlam ifade edebilmesi iinde btn imlerin yapy kuracak ve temsil edecek ekilde kurgulanmas gerekir. Moderniir btnsel bir imgedir. mgenin somutlaamamas hlinde iir belirsizlikler ierir.Gszleir. yi iir bu deildir. yi iir, yzey yapda tketilen iir deil, yzey yapdanderin yapya akan, derin yapda nesnel balla kurulabilen iirdir. zdemir nce, YannisRitsosun Kastania iirini rnek verir. Onu yenilemek istemiyorum. Yalnzca bu iirin

iirsel imlerine dikkati ekmek istiyorum. (Bkz. iirler, Yannis Ritsos, sayfa: 247, VarlkYaynlar, 2000): Krk bir kiremit, iki snm kmr, bir para gnnk, bir sepet zm,bir bal mumu siyah fitilli.Bu iirsel imler halkn yaamna gnderir okuru. Zihinde ortakeyler uyandrr. Okurun zihninde yaantlanan nesnel balla vardr. Ritel eylere degnderir.[ Ahmed Arifin Otuz Kurun iiri bir durumu, bir olaylar zincirini dile getirir.

Otuz Kurunun btn iirsel imleri, semiyotik birlii olaylar zincirini dile getirmeyeyneliktir. Bu yzden, gndermeleri, imleri hemen o tarihsel olay anmsatr.]5) Yannis Ritsosun Kan iirini btnsel imge ynnden ele alalm: Sonra kan lekesibelirdi asfaltn zerinde;/ byyordu leke, yaylyordu, yutuyordu / avluyu, sandalyeyi,kuyuyu, kovay; / bir metre ip sarkyordu o kadar sadece -, / Krmz kesti kadetralinsaati; / Postane de yle. Yaylyordu elek, / yutuyordu evleri, telgraf direklerini, gnei, /yutuyordu bizi de, gizliyordu bizi krmz da/ Ama boyutlarn grr grmez, kendimizi /

gzel, sade, doru ve aklanm hissettik.Neredeyse dzyazsal zellikleri ar basan bu iirde btnsel imge kan szcndetoplanmaktadr. Btn bir hayata yaylan kan, iirin de btnsel imgesidir. Dikkatedilirse iir dizelerle deil, iir tmceleriyle ve btnsel bir imge-szck zerinekurulmaktadr. : Kan. Ayn zamanda, iirin izleini iaretleyen iirin baldr. air,burada, kan szcnn iaret ettii gerekliin hem iine hem arm gcnedayanyor: Savalar, lmler, faizmin yayl. Bylece, tek bir szck bir ok eyiimliyor. iirin dikey yapsndan derin yapy okuyoruz. Sonunda, bireyin kan alglayolaan bir eye dnyor. Kanksanm bir eyeKan iinde yzen dnya kanksanyor.Birey kendini, kan iinde yzerken doru ve aklanm hissedebiliyor. iire bir yapolarak baktmz zaman, kan szc yan yana geldii dier szcklerle ve szdizimselbantdan dolay btnsel imgeye dnyor. Btn iirsel imler, (rnein bir metre ip

sarkyordu o kadar sadece - iir tmcesi bile) bir ayrnt m diye dnmedenedemiyorum. Ama deil, yle olsa, asfalttan balayp avluya, kadetrale, postaneye,gnee, nesnelere yaylp yutan kan, sonunda insann iinde yzd, kanksad,yabanclat bir duruma dnmezdi. Kan glne dnen dnyaya gndermezdi bizi.6) mge konusunda pek ok ey yazlmasna karn hl ok geni inceleme vearatrmalara gereksinim var. Bu yaznn giriinde yazdm. nemli olan imgeninilevselliidir. Bir duygu deeri tamayan, nesnel balla kurulamayan imge ilevsizimgedir. Bu tr yaznsal imgelerin olduu iirler dergileri doldurmaktadr. Veysel olak,

nemli olan imgenin ilevsel olmasnn salanmas, yani dilin olgu ile iliki ierisinesokulmasdr diyor. (iir Nedir ve Nasl Yazlr?). Yan yana gelen szcklerin (birbiriylebadatrlan szcklerin), yani badatrmalarn bir duygu, bir grnt, bir armdeeri tamas gerekir. rnekse, Cemal Sreyann yalnzln bakentibadatrmasiki szckle kurulur: Yalnzlk, bakent szckleri. Bu tamlamada bakent szcnngndergesel anlamn atn gsterir Doan Aksan. Bu szcn gllk, byklk,nemli olmagibi nitelikler kazanarak yalnzlk daha derin, daha etkileyici hle getirilir.Biliyorsun ben hangi ehirdeysem / Yalnzln bakenti oras. Bylece, iir dilioluturulurken badatrmalarn nemi bir defa daha ortaya kar. Badatrmalarn izleiglendiren, ortaya karan edeer ya da kart, birbirine uzak szcklerle yaplmasnnimgenin gcn arttrd grlr: Yan yana gelen szcklerin (badatrmalarn)kurduu imgenin okurun zihninde zincirleme arm kurmas gerekir. Zincirlemearm uyandrmayan imgeler, ayn zamanda nesnel balla kurulamayan imgelerdir.Nesnel balla kurulan imgeler, zihinde parlar: Esmer ayaklar plak bir yamur(Nzm Hikmet) imgesinde olduu gibi. Yamurneredeyse kiisellemitir. plaklkhemayaa hem yamura ilikin ikili bir anlam yklenmitir. Bunlarn tesinde, imge-dizede,varln yamurla betimlenmesi bolluk, bereket gibi olumlu armlar

uyandrabilmektedir. Esmer ayaknitemiyle rengi aan ve snfsalla gnderen epistemikbir yneli bulmak da mmkndr. Belki, ar bir yorum olarak grlmezse,


22/224

tekiletirilen alt kltrdeki insanlara gnderildii bile dnlebilir. Yamurun allmvar olan grnts, esmer ayaklar plak denilerek bozulur. Bu bozma, yamurunkiiselletirilmesiyle kanksadmzdan farkl bir algy zihnimizde pekitirir.Bir baka dize lhan Berkten: Deniz, bir sokan gl. Deniz, bir sokan glnebenzetiliyor. Sokan gl neeli insanlarn oturduu bir soka dnmemizi salarm? Sokan gl ayr bir sorun. Birbiriyle benzerlik aranan, ama bu benzerlii

kurmann neredeyse olanaksz olduu bir dize. Dolaysyla, bu imge-dize, ne zihinde neimgelemde bir grnt, bir arm, bir duygu yaratmaz. Nzm Hikmet, iseleyenyamuru, bir ihanet konumasna benzeterek, yamurun sesi ile ihanet konumasnnsesi arasnda bir benzerlik kurarak atmosferi biimlendirir. (eyh Bedrettin Destan).Nzm Hikmet, bylece, yamuru bir tank kertesine ykseltir. mge ilevsel bir nitelikkazanr. Buradan u sonuca ulaabiliriz: iirin, yle kendiliinden rastlantlarabraklamayaca, modern iirin karmakl belliyken iiri daha da iinden klmaz hlesokmann gerekmedii anlalmaktadr. Bir szc baka szcklerle yan yana getirirkenizleksel bir yap kurmay amaladmzn bilincinde olunmaldr. Yoksa birbirinden kopukbadatrmalar, birbirinden kopuk dizeler, birbirinden kopuk gndermeler, gereklikleilikisi kurulamayan birbirinden kopuk paralar retmi oluruz.Toparlarsak, nesnel balla kurulamayan imgeler yerine; yeniden retilmeye ak, ok

katmanl, ok sesli, insanln geleceine seslenen imgeler kurabiliriz. Bylece, elegeirilemeyeni dile getiririz.


23/224

MODERN LRK R

Anlalr bir eydir 2000lerden sonra iirde lirizme kart araylarn olmas. Yeni epik iir,deneysel iir araylar anti-lirik bir dili, lirizmden arndrlm bir sylemi klgsal hle

getirdi. Ne ki, ada Trk yaznnda lirizmin, dzyazdan balayarak klasik ve moderniirde vazgeilmez kkleri var. Yazlagelen iirde de bu srp geldi. Hatta, ada lirikiirde, dilden sze akan yaplanta, lirik benin gereklikle kurduu iliki, gerekliinfarkl yzlerinin olduunu gsterdi.

imdi, modern dnemde lirizmin gerekletirdii etkin konuma bakalm: Hilmi Yavuz, birsoruturmaya verdii yantta (1), modern iirde toplumsal-olanla znel-olan arasnda bireliki olmadn vurgulayarak lirizmin konumlanna dikkati ekiyor: Somut ve maddihayat, iire, dorudan deil, dolayml olarak (mediated) girer. Adorno, On Lyric Poetryand Society(Lirik iir ve Toplum zerine) adl yazsnda, lirik iirin Dnyann, Kapitalizmdolaymnda eylemesine (reification) ve burjuva ideolojisinin bu eylemeyi gizleyiprtbas etmesine kar, kendine zg bir muhalefeti dile getirdiini bildirir. [Lirin iirin]ycelii, ideolojinin gizleyip rtbas ettiklerini aa karmasndadr, der AdornonunRilkenin ey iirleri ile rnekledii modern liriin bu yeni konumu ada Trk iirindeznenin sylemi iinden dilegelmektedir. Lirik iirin ben syleminin iinden, bireyinkonumunu ie ve da dnk olarak dilegetirmesi somut ve maddi hayatn da (toplumsalhayatn da) dolayml olarak iire dhil edilmesi demektir. Modern lirik iirde bireyselolan (znel olan) ile toplumsal olan arasnda duvarlar yoktur. Her bireysel olan dolaymlolarak toplumsal olana da gnderir.

imdi, bu neyi gsterir? Modern lirik iir, dilden sze dnrken yer deitirmi, szniinden bireysel olan da toplumsal olan da dilegetirir bir olanaa kavumutur.Modern lirik irin bu ynde bir deiim geirdiinin ve bunun da kapitalist dnemdegerekletiinin altn izmek istiyorum. Bu dnemde modern lirik iirin anlatm veanlamlandrma olanaklarnn genilediini sylemek de mmkn.

Modern lirik iir, deneyimlediimiz hayatn dolaysz bir anlatm deildir. Ritimli olsun,ritimsiz olsun, modern lirik iirler anlama dayal, dolaysyla eretilemeye,dzdeimeceye, imgeye dayal yaznsal rnlerdir. Yap, biim, ses ve anlam gibikavramlarla ifade edilen iirin liriklii ben syleminin itenliinden, derinliinden gelir.Seilen ve birletirilen szckler, iaret ettiklerinden de te farkl anlamlandrmalariindedirler. an duyma, bilme ve grme biimlerinin birbirine karmas, karmak birhl almas da anlamlandrmay etkiler. Be duyunun birbirine karmas gerekliinparalanm hlde alglanmasna yol aar. Bylece, modern iir, verili bilgiyi aan, estetiketkilenmeler yaratan bir konuma yerleir.

Modern iir gibi, modern lirikiirde de iki eksen vardr: a ) Sessel, b ) Anlamsal. iir dilibu iki ekseni de tar - bir yap iinde. iirin sessel ve anlamsal rgtleniinde bu iki

eksendir yapy kuran. Bazen biri dierine baskn gelebilir. Modern dzyazsal iirde sesesi zayftr ya da hi yoktur. Her iki enin de ileyii anlamlandrmaya yneliktir.Bunu, bazen gndelik dili bozarak yapar. Bylece, verili dilin yalann aa karan airgereklii yerli yerine oturtma olana bulur. unu syleyebiliriz: Modern iir, lirik olsun-olmasn, gndelik (gidimli) dilin syleyiini, szdizimini bozan ve onu aan bir iir diliyle,kar-dille rgtlenir.

1)Hilmi Yavuz, iirden dergisi, 1. say, 2010


24/224

MODERN LRK R II

Modern iirin air-znenin iiri olduu, ben sylemiyle anlam oluturduu bilinmektedir.

Dilden sze dnen, bylece kiiselleen modern iir, lirik cokuyu da ben sylemindenalr. Duygu, duyarlk younluu ve derinlii tayan iirlere lirik iir diyoruz. Lirik szclir algsndan geliyor. iirin mzikten ayrlarak bamszlamad bir dneminadlandrmas lirik iir. Modern lirik iir, modern iirin getii btn deiimlerdengemitir. Szgelimi klasik iirden dil olarak kopmutur. Gndelik (gidimli) dilden kopupses ve anlam oluturucu bir dil modern iiri kurmutur. Gndelik dilin mantk dzlemi,izgisellii terk edilmitir. Szdizimi ters yz edilerek verili dilden bsbtn kopmutur.

Perspektif deiimi de modern iirin anlama/ anlamlandrma dzeneini etkilemitir.

Hilmi Yavuza gre, modern lirik iirin temel koyucular unlardr: metafor, metonimi,imge, mzikalite ve metinleraraslktr. Bu kavramlatrmalar eitli poetik metinlerdeamlanmtr. Gndelik dilden koparak kendi dilini yeniden yaplandran air, moderniirin dilini eretilemeye, dzdeimeceye, imgeye dayal bir dil olarak temellendirir.Szck, armsal ve yananlamlaryla, ses deeriyle ve badatrmalar iindeki farklanlamlaryla yer alrken; szdizimi ters yz edilmitir. Btn bunlar, modern lirik iire okkatmanl, ok sesli bir nitelik katmtr.

Mustafa Durak, modern iirin temel koyucu esi olan eretileme ve dzdeimecekonusunda Ahmet Oktaya aykr sorular soruyor. Ondan alntyla srdrelim. Onunmetninde metafor ve metoniminin nelii ak: iir, byk lde metaforlaalr.

Ama yorumcunun metaforu metonimik adan da deerlendirmesi gerekir. ada iir,metaforik / metonimik bir iir olmak zorunda belki de, kleletirici teknoloji syleminekar direnmenin yuvas olarak metafor (eretileme), ayn anda eretilemeningizemletirici momentinin tepkisi ve yalanlaycs olarak metonimi,diyorsunuz. Dorusu

metaforun, metonimik olarak deerlendirilmesinin ne anlama geldiini soruyorumkendime. Metafor ve metonimi, bu iki terim de retorike ait. Bilinen anlamlaryla metafor(eretileme), bir niteliinden dolay bir adn, o niteliin yaktrld kiiye verilmesi.Beylik bir rnekle bir kiiye aslan(m) demek, eretilemedir. Metonimi (dzdeimece)ise benzetme ilikisi olmayan, para btn, ieren ierilen vb. nin birbiri yerinekullanlmasdr. rnein: Sobay yak!. Bu, artk o kadar allm bir syleyi ki kimsesobann kendisinin yaklmasn deil de iindeki yakacan yaklmasn anlyor. Buradanyola karak aslan eretilemesi dzdeimeceli olarak nasl yorumlanabilir? adaiirin metaforik ve metonimik bir iir olmak zorunda olduunu da bu balamdaanlayamyorum. Ardndan gelen aklama iirin metafor ve metonimiyi farkl anladnzgsteriyor. Kleletirici teknoloji sylemine kar direnmenin yuvas olarak metafor!Dorusu eretileme, dili bir kullanma biimidir. Dilin bir ara olduu hatrlanrsa, bir

anlatm biimi olan eretileme kleletirici sylem kullananlarca da, kar kanlarca dakullanlabilir. Sorum u: eretilemenin de dzdeimecenin de zellikle kleletirici glertarafndan kullanld biliniyor. Dzdeimece, nasl eretilemenin gizemletiricimomentinin tepkisi ve yalanlaycs olacak? Bu sylediiniz olgu, olsa olsa ikili biryerdelikle * yaplabilir. Bir anlatnn, bir iirin ayni anda iki yerdelik iermesi (ayni andaiki anlam erevesinde de okunur olmas) elbette olanakldr. Ama bu, eretilemenindzdimece olarak yorumlanmas mdr? (1) Uzun bir alnd oldu ama zorunluydu.Modern lirik iire ait temel koyucu iki edir metafor ile metonimi. Terry EagletonEdebiyat Kuramnda bu iki terimin ayrmn yle yapyor: Metaforda bir gsterge birekilde benzedii baka bir gstergenin yerine konur. htiras alev haline gelir.Metonimide ise bir gsterge, bir dierini artrr: Kanat, bir paras olduu iin

uak artrrken, uak da fiziksel i ielii sayesinde gkyzn artrr. (2)

mge ise nesnel dnyann znel yanssdr. Modern iirin temel koyucusu olan imgeyapy kuran asl elerdendir. Anlam kurucu niteliiyle belirir. Pierre Reverdy, mgezihnin saf yaratsdr. ki uzak gerekliin karlatrlmasndan deil, yaknlatrlmasndan


25/224

doar. Yaknlatrlan iki gereklik arasndaki ilikiler ne denli uzak ve yerinde olursa,imge o denli gl olacaktr o denli duygusal bir gce ve iirsel gereklie sahipolacaktr (3) mgenin gc younluundan gelir. zdemir nce, mge ve Servenleriyazsnda imgeyi eitli boyutlaryla incelemitir. Bu yaz, imge eitlerini gstermesiasndan rneklemeleriyle retici niteliktedir.

Modern lirik iirin temel koyucu bir esi de mzikalitedir. ** Modern lirik iir zgrkoukla yazld iin ritmi iir rgs iinde kurulur. zgr biimin iindeki edeerszcklerin, ayn zamanda sessel bir katman oluturduklar, bunun da szdizimiyle ilikisibilinir. Kimi zaman krk dizelerle, kimi zaman yinelemelerle, kimi zaman yap iindesalanan ses uyumluluuyla modern lirik iirin ses katman oluturulur. Ritme ncelikveren modern airler, lsz dizelerin iinde ritmi ne karrlar. zgr kouk bu olanasalar.Klasik l ve dize anlayn ykan airler, uyak ve yarm uyaklardan mzikalite iinyararlanmay srdryorlar. Dzenli yinelemeler de ses iin bir olanaktr.iirde mzikalite semantik katmanla birliktedir. Modern iirin semantik katman tekbana deildir, mziksel elerle birliktedir.

Modern lirik iirin dier temel koyucu esi ya da ekseni metinleraraslktr. JuliaKristevann, Her metin bir alntlar mozaii gibi oluur, her metin kendi iinde baka birmetnin eritilmesi ve dnmdr(4) diye tanmlad metinleraraslk olgusupostmodern eletirinin alanndadr. Modern iir sz konusu olduunda, retilen iirinbaka iirlerle, baka sylemlerle kurduu ilikilere metinleraraslk denilebilir.Buraya kadar, ayrntya girmeyerek, modern lirik iirin kurucu elerinden olaneretileme, dzdeimece, imge, mzikalite ve metinleraraslkn nelii zerinde ksacadurdum. Modern lirik iirin gereklikle kurduu iliki amlayc bir yazy beklemektedir.

*Yerdelik: Bir ifadenin iindeki anlam geleri rgs (isotopie). Bazifadelerde, anlam birden fazla anlamsal imgeye odaklanm olabilir.

Yerinel anlatmlar iki yerdelikli anlatmlardr. Anlam bulanklklarayn yerde birden fazla yerdeliin olduunu iaret eder. (Mustafa Durak,iir Cini, Tabevi, 2007**iir Okuma Duraklarnda u yazlara baklabilir: Modern iirin Mzii,Modern iirde Ses ve Ritim. Islk Poetika dizisi, 2004

1) Mustafa Durak, Ahmet Oktaya Aykr Sorular, denizsuyuksesi, say: 44, 2010

2) Terry Eagleton, Edebiyat Kuram, s.128,Ayrnt Yaynlar, 2004

3) J.L Joubert, iir Nedir, teki Yaynlar, 1993

4) Kubilay Aktulum, Metinleraras likiler, teki Yaynlar, 1993


26/224

ANKA-SZ, R

1)Lirik iir konusunda unlar sylenebilir: Lirik iir salt bireysel olann sesi deildir.Modern lirik iir sz konusu olduunda, Benin baknda billurlam, ama ayn zamandatoplumsal olan da ieren iirden bahsediyoruzdur.2) Modern lirik iir, bireyleme ile kesien, bireysellemenin (kiisellemenin) lirik dili vesylemidir. Lirik dil ve sylemin merkezinde varlksal olan vardr. nsann yeryzndekivarolu durumu, bireysel olanla da toplumsal olanla da i iedir. Dolaysyla, bireyselolan dile getirirken, dolayml olarak toplumsal olan da dile getirilir. Bylece, bireyselolann sorunsalyla, dahas olduka karmak olan ilikiler ayla yz yze geliriz. Lirik iirbireysellemenin aa karlmasdr.3) Anka-sz, iirderken, sz konusu iir lirik iirdir. Modern dnemde lirik iir, bireyinbireyleme serveni iinden toplumsal olan da ortaya kard iin kllerinden yenidendoar. Modern lirik iir, insan olan aa kararak evrenselliin tzn ikin klar.

4) Eretilemeyi, dzdeimeceyi, imgeyi iirden arndran anti-lirik anlay iiri retorie(salt sze) indirger. Bu tutum, iiri, dzyazsal iire deil, dzyazya yaklatrr.Gnmzde yazla gelen anti-lirik iir byledir. Lirizmin airaneliine tepkiyle doan anti-lirik iir, bu kez dzyaznn tuzana der. Retorik dzlemde kalr.5) Lirik iirin bireyin kefedilmemi bakir alan iinde kald bilinir. ada lirik iir klasiklirik iirden tz olarak farkldr. Birey, kapitalist dnyada eylemenin karsnda durur;ona dolayml olarak muhalefet eder. Modern lirik iir, bu tz (muhalefeti) tepkibiiminde tar.6)Anka-sz, iir, en ok kendine dayatlana diren gsterir. Kendini var eden imgesel dileve yaznsalla dner. Kendini var eden Benin dsal olanla ilikisi vardr. rnein,yitirilen doay Benin iinden aa karr. Doann, Benin bir paras olduunu deil,bizzat kendisi olduunu iitilen sesten anlarz. Bu ses, doann yitirilmesinden,

uzaklatrlmasndan tedirgindir. Yabanclamann maddesel temelleri, rnein emeinsoyut emee dnmesi Benin arpt sorunlardr.7) Ahmet Haimin lirizmi ada lirik deildir. Onun lirizminin kstlaycl anonimleenszck daarndan gelmektedir. Havuz, ay, gl vb. snrl szck daar modern liriindeil, klasik iirin szck daarna aittir. airanelii de oraya aittir. Modern ya da adalirik snrsz szck daaryla zgrletirici zelliktedir. Benin toplumla ilikisi, dolaymlda olsa, kstlanmam szck daarnn birleme eksenine akmasyla aa kar.

Yapya dnen rgtleni eretileme ve imgeyle zenginleir; ok katmanl anlamalanlar oluturur. Dilin yaznsal hli anlamlandrmay glendirir.8) Modern lirik iirin dili, znenin gereklikle (nesnesiyle) ilikisinin arac ve ortamdr. Budil, ayn zamanda, iirin temel kurucu esidir.9) Modern lirik iir, dilin sesidir. Bu ne demektir? iirin mzikalitesini oluturann da

dildir. Dilin kendi sesi iitilir bu iirlerde. (Adorno).10) Modern iirin dili iletiim diliyle kartlk iindedir. letiim dilinin (verili dilin) mantve szdizimi terk edilir; modern iirin dili yaznsal olarak yeniden kurulur. Lirik iirinkonuan znesi kendi ifade biimlerini yaratrken zgrdr. znesinden dolay toplumsalatkdan uzak duramaz. Bireysel olann iinden, dolayml olarak toplumsal olan da dilegelir. Benin iirsel dili, Benin dili olarak saf kalmaz. Bu nedenle, modern lirik iir,salt Benin davurumuna indirgenemez.11) Modern lirik iir, znenin bakir anlam ve anlamlandrma alanlarna almasna olanaksalar. Dilin tanskldr ayn zamanda bu. iirsel dil de, sessel bantlar, yzey ve derinyaplan, imgesel rg ile yap btnl sergilerken, znenin dnyayla, kendiyle,toplumla, varolula, doayla ilikisini aa karr.


27/224

R VE DREN

1) Sorularnz gnmz iiri balamnda sorduunuzu bildiimden iirin ya da airinbamll sorununa modern iir balamnda yant vereceim: Modern iir, en bataeretilemeli, dzdeimeceli, imgeli diliyle iletiim dilinden farkl bir konumdadr. letiimdilinin klie, eskitilmi, ypratlm, yerinden uratlm dili terk edilmitir. Moderndnemde, en bata, iktidarn dili olan iletiim diline kar diren gsterilmitir. Sonra,klasik iirin tkanan btn anlatm yollar, ses ve anlam btnlemesinin kurulmasylaalm; modern iirin dilsel bir yap olduu kavranmtr. Modern dnemde iir, kendiiinde dilsel bir direntir.2) Farl kltrler, kimlikler/aidiyetler modern iir zerinde etkilidir. iirdeki bieminzerinde diren (basn) oluturur. air, renkli biemiyle ne kabilir. Ama asl atmabireyin toplumla ilikisinden doar. Dilde kan yangn farkl kimliklerin, farkl yaaybiimlerinin yansmasna neden olur. Dil yapntdr. Yapntnn kurgusal hli iir dilini aa

karr. Aa kan ayn zamanda anlamdr. nsann bireysel ve toplumsal atklar dildegrlr. Dilin geriliminden bu yzden sz ederiz. Elbette, kimlikler/aidiyetler diptedalgalardr. Dilsel malzemeden baka eyler de (kimlerler/aidiyetler) yine dilde ralanr.Baz airlerde malzemelerini aan bir tutum vardr. Dili aan bu tutum, bazen yaaybiimlerinin, kltrn ieriidir.3) Gnmz iiri poetik evrende bir direni gsteriyor: Oligari, militarizm,

milliyetilik, iktidar gibi kavramlar iire ait deil, politikaya ait kavramlardr. Dolaysyla,air bunlarla, siyasi diren noktalar oluturarak ya da kendi izgisine uygun politik birrgt iinde mcadele eder. Ya da bamsz olarak demokrasi iin mcadele verir. iir isedilsel ve estetiksel bir btndr. te yandan, iiri, salt dilsel ve estetiksel bir yapya daindirgeyemeyiz. iirde, deneyimlenen bir dnya, bir yaant ve btn bir hayat var. nsanvar, toplum var. Tarih ve mitoloji var. u sorulabilir: Peki, bugn yazla gelen iirde

btn bunlar var m? Dorusu, olumlu bir yant veremiyorum. Bireyin toplumudolaymlamayan kk sorunlar, dilin ieriini kuatm durumda. Sorunu olan iiryazlmyor gnmzde. Yine de ayrks duran isimler var. Onlar malzemelerini aan birtutum iindedirler.4) iir, evet, talimatla yazlmaz. Zaten gndelik dili aan tutumda da bu gzlenir.Bireysel olann dolayml olarak toplumsal olan da ierdii dnldnde insana aitbtn iletiim dzeyleri, devlet, iktidar, ahlak, tarih vb. sorunsallatrlmtr. EceAyhan iiri tam da buraya oturur. Ycel Kayran iirinin ayrc zelliklerinden biridiriirin sorunu olan iir olmas. nsanln sorunsallarn ieren, yeni biimsellikler tayan,izlek genilemesi iinde olan byk iirler yazlmyor artk. Snfsal bak alarnnyitirilmesi de byk eksiklik. Oysa, toplumcu gerekilik gibi nemli bir deneyim var.Toplumsal bir varlk olan air de, giderek ontolojik alann iinden iir retirken snfsalbak alarn gz ard edince iiri sorunsallat. ayla rtmeyen, andan izlertamayan bir iir ortaya kt.


28/224

R BIRAKMAK

airin kendi kendini sorgulamas asndan gzel bir soru: Bugn iir yazmay braksanz,Trk iiri ve siz ne kaybedersiniz? Bu sorunun yle geitirilecek bir yan yok. AhmetAda ada iirimizin nemli ozanlarndan biri diyor Mustafa erif Onaran. (CumhuriyetKitap, 10 MART 20121). Taa Balarm Zamannda esiz bir dorua eritirdi serveninidiyor Mahmut Temizyrek. (Glgesi nsan Bedeni Doa, 2011). Bu szler, Trkeye, iire,iir diline getirdiklerimle ilgili. Etkilenme endiesini aarak ada iirimize ok zgnnoktalarda katlan bir airin sesi bugn kslsa, yazamasa ada Trk iiri hibir eykaybetmez. Benim de durduum nokta bu. iir, kuaktan kuaa srp gider. Yeni airleriiri baka biimlerle, yan yana gelmemi szckleri yan yana getirerek gelecee tarlar.2011 ylndayz. Bugn yazlagelen iir, koskoca bir iir birikiminin stndeykselmektedir. iir mirasnn gll gen airlerin stnde bir bask oluturuyor mu?Bunu tartyoruz. Her gen air acemilik dnemi geirmeden iire usta bir air olarakgiriyor. lk yaptlarn veren airlere bakn, iirlerini inceleyin, bunu greceksiniz: KenanYcel, Harun Atak, Didem Glin Erdem, Engin zmen, Gkben Dervi gibi airler, adaTrk iirinin birikimini farkl boyutlanmalara ulatryorlar.

Bugn iir yazmay braksam iirim ne kaybeder? Bu soru olduka rpertici bir suru. Olurya, salk sorunlar, yallk vb. nedenlerle iiri brakmak zorunda kalrsam iyi bir iirokuru olmaya devam ederim herhalde, gzlerim grmeyene dek. iirin ne kertedeiyiletirici ve olumlu bir etki yarattn salk sorunlarm nedeniyle yaadm. 2008ylndan bu yana can havliyle yazdm sylemeliyim. lmn rktcl ile iirinrktcl ayn ritimde bulutu, rtt bir bakma. iir, modern iir, gndelik dili aanolanaklar tad iin sarsc, rktc, tedirgin edicidir. Bazen, bu apc, sarsc dilden

uzaklamak, gndelik hayatn iinde kaybolmak istiyorum, ama yapamyorum. airingrevi daha iyisini yazmaktr diyorum. Masama dnyorum.1998 iir Yllnda (Adam Yaynlar) Mehmet H. Doan, en fazla iir yaymlayanairlerden biri olduumu, iirimin bundan kazanl kmadn, kendini yinelediiniyazmt. Aradan 13 yl geti. Nicelie baklarak iiri deerlendirmek ou zaman yanltr.Mehmet H. Doan o tarihten sonraki yllarda yaymladm kitaplarla yanlttmdnyorum. nk Taa Balarm Zaman (2009), Yoktur Belki Ahmet Ada Diye Birisi(2010) gibi yaptlarm yenilerde yazdm. Mahmut Temizyrek esiz bir doruk olarakniteliyor Taa Balarm Zamann. Bu, ayn zamanda, o tarihte iiri braksaydm, Trkiiri ve siz ne kaybederdiniz? sorusunun da yant. Bu yaptlar olmayacakt bugn. iiri2011 ylnda braksam ada Trk iiri, dolaysyla iirim ne kaybeder? ylednyorum: ok rettii halde tek yaptla kalan bir paradoks yaamadma gre,

lnceye dek yazmak istiyorum. Tabii okumak da iirimin giderek izleksel genilik,biimsellik ve farkllklar gstererek ilerledii, derin yapda da biimde de deierekgelitii kansndaym.

inde bulunduumuz, deneyimlediimiz hayat deiiyor. Hep ayn iiri yazmannolanakszl grlebiliyor. nk yaznsal pratiimiz de deiiyor. P.Valeryden bu yanaiirde biimin nemi daha fazla fark ediliyor. Melih Cevdet Anday, ozan biimler aramal,boyuna dana karmak biimler aramal demiti. Sade biimler varln varolusalkayglarn, i dnyasn, stgereklii, bilinaltn yanstmaya yetmiyor. Akln basksndankurtulmak; szcn kendiliini kefetmek; yan yana gelen szcklerin drdimgenin derin yapya sarkan nesnel ballan kurabilmek; belki btn bu saydmeyler yeni biimleri denemeyi gerektirmektedir. iirin airinden de ileri konumda olmas

Arthur Rimbauddan beri bir gerek. Yan yana gelmemi szcklerin yan yana getirilerekszn bysne, gcne ulalm olmasndan gelen bir zgven veriyor bugn iir.Szcn, yine Melih Cevdet Andayn szleriyle, byk bir nitelik deiimi


29/224

gstermesinden kaynaklanan yeni bir durum. 100 yl aan bir iir serveni. Sade,bantlarndan syrlm, kendi deeriyle kalm szckten sz etsek de esas olan szkmesidir, szdizimidir, szdiziminin kurduu btnlktr. Modern iiri ses ve anlamolarak kuran btn eler nemlidir. Yapnn kurulmasnda grev alyor hepsi.iiri brakmak iirin gizini, lmszln brakmak demektir. iir yaantdr, dahasyaants olan dildir. iir gerekten daha gerektir. iir, yaratc imgelemin rndr.

airler sezgiyle yaklar yazarken nesnesine. Sezgiyle kavrar gelimekte olan, gideni vegeleni.


30/224

KRESELLEME DNEMNDE SANAT-EDEBYAT

Kreselleme olgusunu kapitalizmin dnya leinde bymesi, genilemesi olarakgrebiliriz. Ekonomik, siyasi, dnsel, kltrel, mali boyutlar olan byme, giderekkapitalizmin btn dnyaya egemen olma ynnde gelimektedir. Dnyay, her alandayeniden kurma olarak da grlebilir. Emperyalizmin yeniden yaplanmas, krizedtnde krizin ykn baml lkelere yaymas gzlemlenebilen olgulardr. ABD veAvrupa kapitalizmi, reel sosyalizmin kyle birlikte, dnyaya ekonomik ve malisermaye asndan egemen olmay, onu kresel sermayenin bir paras yapmayamalyor. Elbet, kendi iinde gelien krizlerle geilen ok sancl bir sre.Kreselleme olgusunun ayrt edeci zellikleri ekonomik ve siyasi btnleme olarakgrlyorsa da temel kavram tketim olsa gerek. letiimin, kltrn ve sanatntketilmesine ynelik olarak dzenleniyor her ey. Kltrn, sanatn, edebiyatnmodernizasyonu, kresel kltrn egemenlik kurmas ynndedir. Kltrde tekellemeolgusu YKY ile Bankas Yaynlar vb. banka sermayesine bal yaynclk eliylegerekletirilmektedir. Kltr, kreselleme dneminde, tasarmlanp tketime sunulanbir olguya dnyor. zel sermaye mzeler kuruyor, festivallere sponsorluk yapyor.Kltre ne oluyor? Bir rnekle anlatmaya alaym: Bugnk Milliyet Sanatn yaptdeiim tm kltr alanlarna yaylyor: Neydi yapt? Popler kltrle sekin kltrbirarada yaymlamak. Kltrn kamuyla ilikisi yeniden dzenleniyor. Popler kltrlesekinci kltr birarada yer alyor. Kent kltr oluturma byle alglanyor. YKYnabaktmz zaman popler olanla nitelikli sanat rnlerinin bir arada bulunduunugrrz. Kitap-lk dergisinin iir-yk yaynnda 35. ya snr getirmesi; nternette,

kendine bal airlerin yer almasna snr koymas, fantastik popler yaynlara daha fazlaarlk vermesi vb. olgular tekellemenin belirtileri olarak grlebilir. Neyse ki, kklekte de olsa, yayn yapan daha demokratik, daha zgrlk yaynlar ve dergiler var bir almak olarak.Adornodan bu yana kltr endstrisi kavram da hem kuramsal dzlemde hem (pratik)uygulaym dzeyinde deiiklie urad. Kapitalizm kresel apta kltre mdahaleediyor. Kltr tasarmlyor, yle sunuyor. Mzik, sinema, resim endstriyel retimolarak karmza kyor. Video ve bilgisayar oyunlarnn yaygnl sanat endstrisininbaarl olarak grlmesini salyor. Sahne sanatlar, mzeler, galeriler de yenidenkonumlandrlyor. te, zel sektr ile devlet, kltr dzenliyor. Nasl dzenliyor? Ticarive tketim nesnesi olarak yeniden yaplandrlyor. Kresel kltrn dardan ieriyedoru yaplandrlmas sz konusudur. Kltrn kentlerde (mzeler, sergiler, tiyatro ve

festivaller olarak) yeniden biimlendirilmesini devlet, kamu kurulular (belediyeler)eliyle, ihale yoluyla yapyor. Bylece reklamclk sektr, iletiimciler ranttan paynalyor. Bir rant paylamdr gidiyor. Trkiyede holdinglerin kltre ve sanata yatrdklarparann tutar bile mulak. Serhan Ada, Yeni dergisinde belirtti bunu. Baka eyler debelirttiler: rnein, kresel dnemde, kltrn kentlerde yaplandrlmas yeni konsersalonlar, sinema ve tiyatrolar almas sz konusu. Dolaysyla kamu ve yerel ynetimlerrant paylamnda nemli roller stleniyor. Kltrn yaplandrlmasna, aydnlarn, siviltoplum kurulularnn kartrlmamas dikkati ekiyor.Edebiyatn yeni yerini ise tketim belirliyor. Dolaysyla asl sorgulanmas gereken

tketim. Romann tketim nesnesi olmas kltr endstrisinin amac. lk romanlarnbirdenbire oalmas, yaymlama olanaklarnn geniletilmesi kadar, tketilecek bir nesneolarak grlmesinin de bir sonucu. Tarihi romanlar, ucuz serven romanlar kresel

kapitalist dnemin tketim iin retimleri. Var olan nitelikli romanlarn dizi film yaplarakbozulmas da bunlara eklenebilir. Ak- Memnu ile Hanmn iftlii romanlarnn dizifilmleri rezilce.


31/224


32/224

R NOTLARI

Edebiyat denince aklma nce iir geliyor. iir edebiyatn teki trlerinin de k noktas.Trlerin ayrmas, dilsel ve biimsel ayrmlarn olumas yzyllar alm. iir, imdi enbata diliyle ayryor teki trlerden. iir dili deyince, iletiim dili deil, farkl bir dilanlalyor. letiim dilinin dmdz iletkenlii yok iir dilinde. iir dilinin szdizimi, iletiimdilinin szdiziminden farkl. Yalnz bu deil; iir dili sese ve anlama dayal, bu ikisibtnleerek iir oluuyor. .

letiim dilinden ayran bir nokta da, iir dilinin gerilimli bir dil olmas. Bu gerilim, anlamoluturan elere sz sanatlarnn katlmasndan geliyor. iir diline, sz sanatlarylayceltilmi dil de diyebiliriz.Sz sanatlar; deimece (mecaz) ve deimecenin bir tr olan eretileme (metafor),dzdeimece (metonimi), benzetme vb. mgede kullanlan sz sanatlar iirsel anlamglendiren ilevselliktedirler.iirin teki eleri uyaklar, i uyaklar, yinelemeler, dizemin (ahenk, ritim) olumasnsalarlar. iir diline katlan bu eler, iir dilini, iletiim dilinden farkl klan elerdir.

iirin dili, tm edebiyatn dili deildir. Romann, yknn dili de sz sanatlarn ierir. iir,bu trlerden, ses ve anlam btnl, youn anlam ve ritimli oluuyla ayrlr. iirbiimseldir, karmaktr. Romann ve yknn biimsellii iirden farkldr. Dzyazsal iir,iirsel nitelik asndan - (eksi) sessel deerler tarken, iirhem sessel hem de anlamsaladan + (art) deerler tar. Dzyazsal iir, dize, uyak, l elerinden kurtulmu, iirtmceleriyle kurulan iirdir. Dzyaznn tm olanaklarn kullanan Aloysius Bertrand,Baudelaire, Lautreamont, Rimbaud gibi airler, dzyazsal iirin kurucu airleridir.

Bu kk bilgilere iirin biricik bir yaz olduunu ilave edeyim. airi bile yineleyemez,

ayn iiri yeniden yazamaz. Esinleyen bir baka iir olsa bile, retilen, yazlan biriciktir.airin kendine zgll, bieminden geldii gibi, iirin yinelenemez ve biricik olmasndanda gelir. yleyse iir iin biricik olan yaz da diyebiliriz. Esinleyen yazdr ayn zamanda.imdi, yle itiraz edebilirsiniz:yk de, roman da, deneme de yazdr. Her yaznsal yaz gibi, iirin de ad konulmayanyasalar vardr. Temel yasa hepsinde de yaznsallktr: Estetiksel yaznsallk. Estetikselolmayan, baka bir syleyile gzellik retmeyen yaznsallk etkili olamaz. iirin rettiideer, ki gereklikle birebir uyum iinde deildir, yaznsal ve estetiksel nitelikte deilse,deer olamaz. Kprtlen bir dil olmann tesine geemez; yani yap salaml olan(sk iir diyoruz ya hani) iire dnemez. Yaratclk, dilsel malzemeyi anlaml biryapya dntrebilmektir. Bugn, gen airin temel sorunudur bu. Dili anlamsal, sesselbtnle dntren, izleksel btnl ve genilii olan bir iir yazmaktan

uzak gen air. Ses ve anlam btnl olmayan, btn elerin birbiriyle olanbantlar kurulmam metinler retiyorlar. Bunun hibir kalcl yoktur. Yaratclk, yleki, seilen szcklerin yerli yerinde kullanlndan tutun da, birletirildii szcndourduu imgenin izlee katksn hesaplamaya dek uzanr. Yaratclk, Roland Barthesnbelirttii gibi, alfabenin kkenindeki bynn ve szcklerin anlamsal alanlarnnaratrlmasn gerekli klar. Szcklerle by yaratmann, gereklii yenidenkurmann yolu szcklere anlaml birimler olarak eilmekten geer. Dile dnecekolursak, iletiim dilini hem dlayarak hem ona dayanarak kurulacak yeni dil, yeni iir dilianlam soyutlarken somutlar, bylece kendine anlamsal zgrlk alana aar.

Yaz-iir, toplumsal ya da bireysel bir belliktir ayn zamanda. iir, bir znenin, zaman,mekn, tarih iindeki gerekliinin yaznsal gereklie dnm, estetiksel btnl

olan retimdir.


33/224

iir, yazlp bittiinde aire, okur okuduunda okura haz verir. Haz, iirin anlam vesesinden alnan bir eydir. Okur, iiri airinden farkl alglayabilir. iir, bu balamda, saltbir haz nesnesi deildir. iirin gnderdii dnya, bazen dnya kadar korkuntur. iir,

bellek rol stlendiinde savalar, ykmlar ve insanln aclar alglanr. air idnyasyla, d dnyasyla, bellei ve yaratc imgelemiyle iindedir bu dnyann. iirdilinin gerilimi okuru dntrmeye ak uludur. Hazdan sz edemeyiz bu durumda.

artan, tedirgin eden, sarsan bir etkiden sz edebiliriz. iirin derin yapsyla - nesnelballakla - kurulan iliki, iirin anlamnn aa karlmasna yol aar. Szcklerin,nesnelerin gnderdii d dnya, anlamn sklebilmesinin ipularn tar. iirden alnanhaz, iirin estetiksel olarak rgtleniinden aldmz hazdr.

Elbette, bir okuryazar olarak bakyorum duruma. Her airin yazma biimi doal olarakfarkl. Ahmed Arif ile Edip Canseverin dnyalar, yaam biimleri farkl. Biemleri, yazmabiimleri farkl. Temel e dnyalar. O belirliyor biim-ierik btnlklerini. yle ki,temel e airin dnyas olunca, air ya epistemik iire ya ontik iire ynelir: Bazenair, her iki eimde de iir retir. iir dilini konumlandrrken da ve ie dnk dilselimleri seer ve birletirir. Daha somut sylersem, epistemik iir, gereklie ilikin bilgiileten imlerin bir araya geliiyle kurulurken; ontik iir varoluun tedirginliini dile getirir

ve bunu sezdiren szck beini gndermeler dzlemine eker. Gndermeler dzlemindeanlamlandrlamayan iir, derin yapdan okunabilir.

iir, kendi iinde, kendi iin zel bir dildir. Kendi iin, nk iir olu nedeni iir dilioluuyla ve iletiim diline kartlk iinde bulunuuyla balar.

iir, iletiim deerini, kendi elerini anlaml bir btne dntrerek kazanr. Dilselsapmalar, ki eitlidir, yinelemeler iirin anlaml bir yap kurmasna katlrlar. iirin btnelerinin rgtlenii, eler aras dzenlilik ve sk balantlar, iirin yapsnnimentolardr.

Melih Cevdet Anday, iir tarihini u iki byk blme ayrabiliriz: a ) Gzelletirilmi

dzyaz olarak iir. b ) Dzyazdan yakasn kurtarm olan iir, diyor. Dzyazsal iirindzyaznn olanaklarn kullandn yazmtm. iir ise dzyaznn tm zellikleriniyadsyarak ritim ve anlam kaynamasnn rndr. Anlam imgedir. Anlam imgeniniinde balar ve imgenin iinde biter diyor Octavo Paz. Dzyazsal iirin anlamn daimge kurar. mgede kullanlan sz sanatlarna, eretilemeye, benzetmeye, deimeceyedzyazsal iirde de rastlarz, dzyazda rastladmz gibi.

iir, dahas sregiden iir sanat da deien her ey gibi deiir. Klasik lirik iir ile modernlirik iir farkldr. Bireyin sylemini merkeze alan lirik iir, yalnzca bireyin znel-olaneylerini yanstmakla kalmaz, bireyin iinde var olduu toplumun eylerini de dolaymlolarak yanstr. Modern lirik iirin gc, ycelii buradan gelir. Dzyazsal iir de aynkonumdadr. iir bir zdr, dzyazyla da verilebilir diyor Oktay Rifat. iirin bir z oluu,

nazmla ilgili bir ey olmad kantlanal beri dzyazsal iir gndemdedir. Elbette,iirsellik ile yaznsallk, anlatmn biimi ile ieriin biimidir onu iir klan. Anlamn aakmasn salayan anlatmn biimi ile ieriin biimidir. Bu ikisinin ilikisidir. Ksaca,dzyazsal iir olsun, iir olsun, anlam biimsel yapdan ayrmak mmkn deildir. Bukaynama, biimsel yapnn anlam oluu, modern iirin temel niteliklerindendir.

Mehmet Rifat, Gsterge Avclarnn Behet Necatigil: Bile/Yazd blmnde, iir bir tzdeil, bir biimdir diyor. Dil iinde bir eit yabanc dil olan, dilin bir baka oluumunuyaratan, egemen dil dizgesinden kap kurtulan (G. Deleuze) ve bylece dnceninpaslanmasn engelleyen (R.Jakobson) iir de bir tz deil bir biimdir: Hem anlamnbiimidir, hem de ieriin biimi. Anlatmn biiminden kast sessel deerlerindzenleniidir. eriin biiminden kast ise dncelerin, anlamlarn biimlendirilmesidir.Bu iki dzey iirde birbiriyle ilikilidir.(Gsterge Avclar, YKY 1997, S.69). Behet

Necatigilin iirde biim, gerekli paralarn yerli yerine konmasdr derken kastettii eyde budur.


34/224

iirin ne olup ne olmad sorunsaln iir Notlarnda srdrrken, iirin insan olanlailikisini gz ard etmemeye alyorum. air, insan olana yabanc olamaz. Ayn biimde,dilsel olanla da i iedir air. Dilden sze akan sre iinde biemini de bulur. Sreklikazar, derinletirir biemini. yle ki, altnda imzas olmasa da bieminden tanrz airini.

iir, iir diliyle retilen, kurulan, yaplandrlan biimselliktir dersem dilsel malzemenintemel koyucu olduunu da belirtmi olurum.


35/224

DALARCAYATA DEVRNE YAKIN MERCEK

Dorusu, Fazl Hsn Dalarca zerine yazmak bana rknt veriyor. Ama bir yerdenbalamak gerekiyor: ok yapt olan Dalarcann yaptlar iinde Ta Devri hep gzdenuzak tutulmu, bu doruk yapt ocuk ve Allah glgelemitir. 15 Ekim 2008delmnden sonra da iirlerini deerlendiren yazlarda bu deimemi, Dalarcannbayapt olarak ocuk ve Allah gsterilmitir. rnein, Hilmi Yavuza gre, Dalarca

yz akn iir kitab yaymlam olmasna ramen, sadece (evet sadece!) bir tek iirkitabyla, ocuk ve Allahla ne kyordur. Ona gre, Dalarca iirinin bayapt ocukve Allahtr. Yine ona gre, 1940 ylnda yaymlanan ocuk ve Allahda, bu ikincikitabnda Dalarca byk ve olaanst yeteneinin tamamn (evet, tamamn!) ortayakoymutur. Daha sonraki yazdklar ocuk ve Allahn ak ya da rtk, bir devamndanibarettir. (Hayal dergisi, say: 28, 2009). Hilmi Yavuzun Dalarca zerine syledikleriyeni deil, genel olarak kabul gren grleri imliyor. Oysa, Dalarcann baka

bayaptlar da var: Ta Devri (1945) bunlardan biri. Sz konusu bu yapt, biimi veizleksel btnlyle byk iir hizasna yazlacak metinlerdendir. Baka yaptlar iin debu sylenebilir: zdemir nceye gre, Asu ve Bat Acsndan itibaren dnya iirininnne gemitir. Dalarca. Denilebilir ki, kendi bana ve kendine zg bir slubunsahibidir o. Garip iirinden de, kinci Yeni iirinden de uzak bir blgede kendi iirinikurmutur. Dnya iirini bilmesine bilir ama evrenine girmez. Kendi iirini Trkeninolanaklarndan karrken bir banadr.

iiri kurgulaynda ne kan uyaklar ve tok ses, iirlerinin temel zelliidir.

Fazl Hsn Dalarcann byk iir serveni ocuk ve Allah, Ta Devri, Asu ve BatAcs ile kalmaz; 1990da yaymlad Uzaklarla Giyinmekle srer. ocuk ve Allah

(1940), Asu (1955), Uzaklarla Giyinmek (1990) bayaptlar, ayn zamanda derinyapya geen felsefi boyutlaryla da ne kan kitaplardr. Felsefi boyut tasavvuf izleriylertk ya da aktr. ocuk ve Allahla balayan ocuk safl bir bak olarak btn iirservenini kuatr. yle ki, ocuklar iin yazd iirlerde de saf bak ya da gz grnrniteliktedir. ocuk ve Allah, Asu ve Uzaklarla Giyinmek yaptlarnn temelindeki felsefiboyut varlk sorunsal zerinden dile getirilir. Tabii, varlk, kartyla, yokluk ve lmsorunsallaryla birlikte ele alnr. Askda kalan sorunsallar sonsuzluk ve zamankavramlaryla i ie iler. Dnyaya, yeryzne, evrene merakl bir ocuk gzyle bakanDalarca, grdn ya da grneni deil, grlmeyeni bulmaya alr, bulunca dagsterir. iir bir aasa ben aacn ta kendisiyim. kan iler ise benim yapraklarmdr.Dalarcann bu szleri, varlk olarak doayla birlii amaladnn ipularn verir:daliteyi atn da Bu anlamda da yeryz varlklarna, onlarn sorunsallarna sahipkar. Evrene smazlk, varln szcklere sdrlmasn gerektirir. Dalarca, insana veevrene kocaman gzleriyle bakarak grdn deil, grmek istedii kendi zihniyetdnyas iinden iire tar. Evrenin sonsuzluu iinde doa-insan ilikilerine, nesnelerininsanda yaratt izlenim ve duyguya iirin sesiyle katlr. Savalar, adaletsizlikler,smr, eitsizlikler, toplumsal hareketler dalarca iirinin izlekleridir. Dil ve slpfarkllamasndan ok, izleklerine uygun dili ve slubu yakalar. Biimsellii biimeuygunluk olarak anlarsak Dalarca izleklerinin biimselliini abucak bulan bir yetenektir.

Dalarcann iiri hi deimedi, bandan sonuna kadar ayn iiri yazd diyenleryanlrlar. zleklerinin eitlilii gz nne alnrsa, iirinin yol at biimsellikler de,biim de, dil de fark edilir. Deienin fark edilmesidir bu. ocuklar iin yazd iirlerdekifarkllk, yalnlktr. O, yalnla ularken asla gerein karmakln, ok katmanlnunutmaz; gerei ok anlaml biimde yanstmay seer. Grme biimi ile yalnlk arasnda

kurduu etkin iliki, gerei yeniden retmesini salar. Elbette dil zeni, yeniden rettiigerein ok katmanl bir dzleme yerlemesini kolaylatrr. Ritm ve ses, Trkenin

Şiir dersleri

Documents