Siðferði og starfshættir

íslenskra blaða- og

fréttamanna Undirtitill ef við á

Guðbjörg Hildur Kolbeins

Félags- og mannvísindadeild

Ritstjórar

Rannsóknir í félagsvísindum XIII. Erindi flutt á ráðstefnu í október 2012

Reykjavík: Félagsvísindastofnun Háskóla Íslands

Sveinn Eggertsson og Ása G. Ásgeirsdóttir

1

Siðferði og starfshættir íslenskra blaða- og fréttamanna1

Guðbjörg Hildur Kolbeins2

Í skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis, sem gefin var út í kjölfar falls stærstu íslensku

bankanna haustið 2008, dregur vinnuhópur um siðferði og starfshætti þá ályktun að

hrunið megi að nokkru leyti rekja til siðferðisbrests meðal blaða- og fréttamanna.

Fjölmiðlarnir hafi ekki sýnt sjálfstæði og ekki veitt „aðhald þeim öflum sem vinna

gegn almannahag“ (Vilhjálmur Árnason, Salvör Nordal og Kristín Ástgeirsdóttir, 2010,

bls. 210).

Hin samfélagslega orðræða vísar iðulega til fjölmiðla sem fjórða valdsins – að

fjölmiðlar eigi að hafa nokkurs konar eftirlit með starfsemi löggjafar-, framkvæmda-

og dómsvaldsins. Ekki eru allir sammála þessu og vísaði m.a. Ólafur Sigurðsson,

fyrrum varafréttastjóri Ríkissjónvarpsins, til þess í grein í Morgunblaðinu að

„fréttamiðlar [eigi] að segja fréttir af því að valdið bregðist, en ekki að taka að sér

völdin“ (Ólafur Sigurðsson, 2010).

Á árunum fyrir kreppu voru gefin út fimm dagblöð á Íslandi, þ.e.a.s. fríblöðin

Blaðið/24 stundir og Fréttablaðið, og áskriftarblöðin DV, Morgunblaðið og

Viðskiptablaðið. Þó deila megi um hvort Viðskiptablaðið eigi að teljast dagblað kom

blaðið út þrisvar í viku þegar best lét og Morgunblaðið og Fréttablaðið komu út alla

daga vikunnar.

Kreppan bitnaði harkalega á fjölmiðlunum. Útgáfudögum var fækkað, fjölda

þaulreyndra blaða- og fréttamanna var sagt upp, fjölmiðlar skiptu um eigendur (m.a.

Morgunblaðið) og þegar rekstur þeirra var endurskipulagður var skorið inn að beini.

Sér vart fyrir endann á þeirri hagræðingu enn.

Ef haft er í huga hvaða hlutverki fjölmiðlar gegna í þjóðfélaginu, hvort sem það

hlutverk felst í skemmtun og afþreyingu eða að vera lýðræðislegur vettvangur

skoðanaskipta, er brýnt að beina sjónum að siðferði, starfsháttum og starfsaðstæðum

íslenskra blaða- og fréttamanna og þeirra sýn á starfið.

Í þessum kafla verða því kynntar fyrstu niðurstöður rannsóknar sem gerð var

meðal blaða- og fréttamanna hér á landi á vormánuðum 2012. Hún er hluti af

alþjóðlegri samanburðarrannsókn, Worlds of Journalism Study, sem framkvæmd er í

84 löndum frá 1. mars 2012 til 31. desember 2014 og stýrt er af Thomas Hanitzsch við

Háskólann í München í Þýskalandi og Epp Lauk, Háskólanum í Jyväskylä í Finnlandi.

Tilgangur rannsóknarinnar er fyrst og fremst að kortleggja starfsaðstæður blaða- og

fréttamanna, viðhorf þeirra og vinnulag, og hvaða þættir í innra og ytra umhverfi

þeirra hafa áhrif á störf þeirra.

1 Rannsóknin var styrkt af Mennta- og menningarmálaráðuneytinu og Nýsköpunarsjóði námsmanna sumarið 2012.

2 Aðrir sem komið hafa að rannsókninni, að einu eða öðru leyti, eru: Friðrik Þór Guðmundsson, Helga Ólafs, Ragnar Karlsson, Valgerður Anna Jóhannsdóttir og Þorbjörn Broddason hjá Háskóla Íslands, og Birgir Guðmundsson og Kjartan Ólafsson hjá Háskólanum á Akureyri.

Guðbjörg Hildur Kolbeins

2

Bakgrunnur rannsóknar

Hver er blaðamaður og hvað er blaðamennska?

Þessum spurningum verður æ erfiðara að svara þar sem hver sem er getur nú með

litlum tilkostnaði aflað frétta og dreift þeim í gegnum netið. Margir bloggarar eru mjög

öflugir og fremstur meðal jafningja hér á landi er vafalítið Lára Hanna Einarsdóttir

sem t.d. lagðist sjálf í rannsókn á fyrirhuguðum kaupum Kínverjans Huang Nubo á

Grímsstöðum á Fjöllum (Lára Hanna Einarsdóttir, 2012).

Vegna þeirrar „ógnar“ sem blaða- og fréttamennsku stafar af bloggurum og efni

sem notendur skapa sjálfir og setja sjálfir inn á netið, telur Alex Gerlis að mikilvægi

þess að blaða- og fréttamenn tileinki sér og haldi í faglega staðla og siðareglur hafi

aldrei verið meira. Hann vill jafnframt leggja meiri áherslu á menntun blaða- og

fréttamanna. Aðeins á þann hátt geti blaða- og fréttamenn aðgreint sig frá

leikmönnunum (Knight, Gerlis og George, 2008). Reyndar segir Singer (2010) að

blaðamenn telji að í framtíðinni verði vefsíður fjölmiðla samsuða efnis frá þeim

sjálfum og notendum en að efni frá notendum muni aldrei koma í stað

„ósvikinnar“ blaðamennsku. Reich (2008) er sammála þessari greiningu. Eigi að síður

er augljóst að netið (sjá t.d. MacGregor o.fl., 2011), snjallsímar og spjaldtölvur hafa

breytt hinni hefðbundnu blaðamennsku. Hafa blaðamenn sem eingöngu nota farsíma

við vinnu sína verið kallaðir „mojos“ (mobile journalists) (Quinn, 2009).

Þær breytingar sem orðið hafa á starfsumhverfi blaða- og fréttamanna hafa vakið

upp spurningar um hvaða innri og ytri þættir hafi áhrif á störf þeirra og þar með það

efni sem þeir vinna. Hanitzsch (2005a, 2007a, 2007b) hélt því fram að í raun væri mjög

lítið vitað um hvaða þættir hefðu mestu áhrifin á störf blaðamanna og þar með

blaðamennsku. Hann lagði því til að gerð yrði alþjóðleg samanburðarrannsókn á

störfum blaðamanna því að þekking á gildum, lífsviðhorfum og skoðunum blaða- og

fréttamanna sé grundvöllur þess að skilja hvernig fréttir verði til. Hann hefur enn

fremur lagt til fræðilegan ramma til að skoða það sem hann kýs að kalla menningu

blaðamennskunnar (journalism culture).

Á árunum 2007 til 2009 fór fram rannsókn á högum blaðamanna í 21 landi - 100

blaða- og fréttamanna í hverju landi. Var hún nokkurs konar forleikur að þeirri

alþjóðlegu rannsókn sem framkvæmd verður 2012-2014. Við úrvinnslu gagnanna var

hins vegar misjafnt hversu mörg lönd voru borin saman, en niðurstöður sýndu m.a. að

hægt var að skipta þeim atriðum sem blaða- og fréttamenn telja hafa mest áhrif á störf

sín niður í sex meginþætti, þ.e.a.s. pólitísk áhrif, hagræn áhrif, fagleg áhrif, áhrif

skipulagsheildarinnar, áhrif viðmiðunarhópa og áhrif starfshátta. Þessir þættir vega

misþungt í áhrifum sínum á störf blaðamanna en áhrif starfshátta (skortur á

auðlindum til að afla frétta, tímamörk og ferlar), fagleg áhrif (lög og reglugerðir, og

viðteknar reglur og venjur á ritstjórn) áhrif skipulagsheildarinnar (eigendur

fjölmiðilsins, stjórnendur og yfirmenn) eru talin vega þyngst (Hanitzsch o.fl., 2010a).

Vægi hvers þáttar á störf blaða- og fréttamanna er samt háð því menningarlega

umhverfi sem þeir starfa í. Þannig eru pólitísk áhrif hvað mest í löndum eins og

Tyrklandi, Kína, Úganda, Síle, Egyptalandi og Rússlandi en minnst í Þýskalandi,

Austurríki, Sviss og Bandaríkjunum (Hanitzsch og Mellado, 2011).

Einnig sýndi rannsóknin fram á að blaða- og fréttamenn líta á það sem hlutverk sitt

að vera hlutlausa varðhunda og að sjá almenningi fyrir upplýsingum sem hann þarf á

að halda til að taka pólitískar ákvarðanir (Hanitzsch o.fl., 2010b; Mellado, Moreira,

Lagos og Hernández, 2012). Í stórum dráttum má skipta viðhorfum blaða- og

fréttamanna til starfs síns í fjóra flokka og fer það eftir stjórnkerfi hvers lands hvaða

viðhorf eru ríkjandi meðal blaða- og fréttamannanna (Hanitzsch, 2011). Hanitzsch

hefur nefnt þessa flokka populist disseminator, detached watchdog, critical change agent og

Siðferði og starfshættir íslenskra blaða- og fréttamanna

3

opportunist facilitator. Á Vesturlöndum, nema Spáni, líta blaða- og fréttamenn á sig sem

hlutlausa varðhunda.

Aðferðafræði

Þátttakendur

Við val á þátttakendum í rannsókninni var leitast við að uppfylla skilgreiningu WJS á

blaða- og fréttamönnum. Voru því ljósmyndarar, útsendingarstjórar frétta og

einhverjir kvikmyndatökumenn einnig í þýðinu.

Í samræmi við stefnu WJS voru upplýsingar um fréttafjölmiðla fengnar frá

Fjölmiðlanefnd og reynt síðan að nálgast lista yfir starfsmenn þeirra á heimasíðum

fjölmiðlanna sjálfra. Í tilfelli Morgunblaðsins var nöfnum blaðamanna safnað úr

blaðinu sjálfu og af Mbl.is. Nokkrir nafnalistar voru bornir undir innanbúðarfólk en í

ljós kom við framkvæmd rannsóknarinnar að nokkur nöfn vantaði. Var þá nöfnunum

bætt á listann. Alls fundust nöfn og netföng fyrir 350 manns. Þar sem stærð þýðisins

var viðráðanleg var ákveðið að leggja könnunina fyrir allt þýðið í stað þess að notast

við úrtak.

Hlutfall svarenda eftir vinnustöðum endurspeglaði að miklu leyti hlutfall þeirra í

heildarþýðinu og hlutfall kynjanna var u.þ.b. í samræmi við hlutfall karla og kvenna í

þýðinu. Tæplega sjö af hverjum 10 blaða- og fréttamönnum eru karlar en 65%

þátttakenda voru karlar og 35% konur. Helst vantaði upp á þátttöku blaðamanna á

svæðisbundnum fjölmiðlum og sex blaða- og fréttamenn neituðu alfarið að taka þátt.

Mælitæki

Worlds of Journalism Study er alþjóðleg samanburðarrannsókn og því er stuðst við

staðlaðan spurningalista á ensku sem byggður var á forrannsókninni sem gerð var

2007-2009 og sem áður hefur verið minnst á. Sumar spurninganna, eða ýmsar útgáfur

af þeim, höfðu áður verið notaðar m.a. í Þýskalandi og annars staðar á Vesturlöndum,

í Indónesíu og í Úganda (Deuze, 2002; Hanitzsch, 2005b, 2006; Mwesige, 2004;

Quandt, Löffelholz, Weaver, Hanitzsch og Altmeppen, 2006).

Þýðingin á spurningalistanum yfir á íslensku var samstarfsverkefni höfundar,

Þorbjarnar Broddasonar prófessors og nemenda í Verkefni í íslenskum fjölmiðlum við

Félags- og mannvísindadeild Háskóla Íslands á vormisseri 2012. Var hver spurning, og

merking hennar, rædd í þaula. Vafaatriði voru borin undir framkvæmdastjóra WJS,

Thomas Hanitzsch.

Spurningalistinn var forprófaður meðal blaðamanna á tímaritum um miðjan mars

2012 þar sem þeir voru ekki hluti af þýðinu. Tókst sú forprófun afar vel en örfáar

breytingar voru gerðar á spurningalistanum eftir að forprófun fór fram.

Aðferð

Af ýmsum ástæðum, aðallega fjárhagslegum, var notast við tvær aðferðir. Í fyrsta lagi

lögðu nemendur í námskeiðinu Verkefni í íslenskum fjölmiðlum fyrir spurningalistann

á pappír á stærstu vinnustöðum blaða- og fréttamanna á höfuðborgarsvæðinu um

mánaðamótin mars/apríl. Í öðru lagi sá Rannsókna- og þróunarmiðstöð Háskólans á

Akureyri um að senda út netkönnun til þeirra sem ekki náðist í á vinnustað á

höfuðborgarsvæðinu, eða starfa á mjög fámennum miðlum, og til þeirra sem búa á

landsbyggðinni. Var netkönnunin send fyrst út í byrjun maí og síðan ítrekuð þrisvar

sinnum fram í júní.

Talið var í upphafi að netkönnun kæmi vel út þar sem þátttakendur gætu þá svarað

spurningalistanum þegar þeim hentaði og í einrúmi. Niðurstaðan varð hins vegar

önnur. Úr pappírskönnuninni fengust 116 nothæfir listar en af þeim 92 blaða- og

fréttamönnum sem hófu að svara netkönnuninni voru 24 sem hættu í miðjum klíðum

Guðbjörg Hildur Kolbeins

4

og luku aldrei við hana. Samtals náðist því í 209 þátttakendur en eingöngu tókst að

vinna með 179 spurningalista eða færri, eftir því hvaða spurningum unnið var úr.

Nothæft svarhlutfall var því 51%.

Niðurstöður

Hinn dæmigerði íslenski blaða- eða fréttamaður er 42 ára gamall karlmaður sem hefur

tæplega 14 ára starfsreynslu. Hin dæmigerða samstarfskona hans er sex árum yngri og

hún hefur einnig starfað sex árum skemur, eða í rúm átta ár að meðaltali. Vinnuvika

þeirra beggja er u.þ.b. 44 stundir og efnið sem þau senda frá sér er nýtt í a.m.k. tvær

fréttagáttir. Hann skilar að meðaltali af sér rúmum sjö fréttum daglega en hún tæpum

sex. Útborguð mánaðarlaun þeirra eftir skatt eru tæpar 300.000 krónur. Laun karlsins

eru ívið hærri en konunnar en sá launamunur er ekki marktækur. Konan er hins vegar

tvöfalt líklegri en karlmaðurinn til að hafa lokið meistaraprófi og einnig er hún mun

líklegri en hann til að hafa sérhæft sig í blaða- og fréttamennsku í námi sínu. Tæp 45%

kvenna í rannsókninni höfðu sérhæft sig í blaða- og fréttamennsku og/eða annarri

fjölmiðla- og boðskiptagrein en 20% karla.

Atriði sem talin eru mikilvæg í starfi

Greining Hanitzsch (2011) á þeim gögnum sem aflað var í forkönnun WJS leiddi í ljós

að skipta má blaða- og fréttamönnum í fjóra hópa eftir því hvaða atriði þeir telja helst

mikilvæg í starfi sínu. Til að fá grófan samanburð voru svör íslenskra blaða- og

fréttamanna þáttagreind og reyndust sjö þættir hafa Eigen-gildi yfir einum. Reynt var

að fækka þáttunum en sú tilraun skilaði engu.

Þættirnir sjö

Fyrsti þátturinn lýsir blaða- og fréttamönnum sem hlutlausum áhorfendum sem eigi að

skýra og greina atburði og segja frá þeim eins og þeir eru. Einnig er talið mikilvægt að

leyfa fólki að koma skoðunum sínum á framfæri. Þessi þáttur skýrir tæp 21%

breytileikans.

Á annan þáttinn hlóðust atriði eins og að fylgjast grannt með stjórnmálaleiðtogum

og viðskiptalífinu, að móta pólitíska stefnu og að veita fólki upplýsingar sem það þarf

til að taka pólitískar ákvarðanir. Reyndar eru það afar fáir blaða- og fréttamenn hér á

landi sem telja það hlutverk sitt að móta pólitíska stefnu.

Þriðji þátturinn er hreinn afþreyingar- og skemmtiþáttur. Hann snýst um að veita

fólki skemmtun og afþreyingu og að segja fréttir sem höfða til sem flestra, og alls ekki

að veita fólki neinar pólitískar upplýsingar.

Fjórði þátturinn telur það hlutverk blaða- og fréttamanna að styðja stefnu

stjórnvalda, hafa áhrif á almenningsálitið, móta pólitíska stefnu, gefa jákvæða ímynd af

forystumönnum í stjórnmálum en jafnframt eigi blaða- og fréttamenn að vera

málsvarar samfélagslegra breytinga.

Athyglisvert er að undir fimmta þáttinn féll einnig það hlutverk blaðamanna að

hafa áhrif á almenningsálitið. Ljóst er samt að tilgangur þessa hlutverks er annar en í

fjórða þættinum þar sem nú tengjast áhrifin þeim hlutverkum blaða- og fréttamanna

að uppfræða almenning, leiðbeina honum og veita honum ráðgjöf í daglegu lífi hans.

Undir sjötta þáttinn féllu tvö atriði, þ.e.a.s. að blaða- og fréttamenn eigi beinlínis að

hvetja fólk til pólitískrar þátttöku og að þeir eigi að hvetja til umburðarlyndis gagnvart

menningarlegri fjölbreytni.

Tvö atriði, þ.e. mikilvægi þess fyrir blaða- og fréttamenn að vera í stjórnarandstöðu

og að þeir eigi að styðja vöxt og viðgang þjóðarinnar, hlóðust á sjöunda og síðasta

þáttinn.

Siðferði og starfshættir íslenskra blaða- og fréttamanna

5

Hvað telst mikilvægt í starfi

Rétt er að taka fram, áður en lengra er haldið, að það sem blaða- eða fréttamaður telur

mikilvægt fyrir starf sitt helgast að sjálfsögðu af því við hvað hann fæst frá degi til dags.

Karlar eru t.d. líklegri en konur til að telja mikilvægt að fylgjast grannt með

viðskiptalífinu, en ekki er ólíklegt að fleiri karlmenn en konur skrifi viðskiptafréttir. En

bent skal á að vegna takmarkaðs fjölda svara er erfitt að fá fram tölfræðilegan

marktækan mun á kynjunum þó vísbendingar séu um að hann sé til staðar í nokkrum

tilfellum.

Þau atriði sem hlóðust á fyrsta þáttinn eru jafnframt þau atriði sem flestir íslenskir

blaða- og fréttamenn eru sammála um. Nær allir blaða- og fréttamenn hér á landi, eða

97,2%, telja það mjög mikilvægt eða ákaflega mikilvægt fyrir starf sitt að segja frá

hlutunum eins og þeir eru (sjá mynd 1a).3 Þeir telja einnig mikilvægt að skýra og greina

atburði líðandi stundar. Þeir skilgreina líka sjálfa sig sem óhlutdræga áhorfendur að

þeim atburðum sem þeir fjalla um.

Eins og áður hefur komið fram telja þeir það alls ekki hlutverk sitt að móta

pólitíska stefnu og fjórði til þriðji hver blaða- eða fréttamaður telur það ekki tilheyra

starfi sínu að fylgjast með viðskiptalífinu, stjórnmálaleiðtogum eða veita fólki

upplýsingar sem það þarf á að halda til að geta tekið pólitískar ákvarðanir. Mætti ætla

að eftir hrunið væru blaða- og fréttamenn meira meðvitaðir um þörfina fyrir að fylgst

sé með störfum fólks í viðskiptalífinu og í stjórnmálum, en blaðamaður sem sér um

neytendamál eða menningu telur ekki endilega mikilvægt fyrir starf sitt að fylgjast með

viðskiptalífinu.

Mikill meirihluti blaða- og fréttamanna, eða 75-80%, viðurkennir að það sé a.m.k.

nokkuð mikilvægt að bjóða notendum upp á skemmtun og afþreyingu og að reyna að

höfða til sem flestra.

Mynd 1a. Atriði sem talin eru mikilvæg í starfi blaða- og fréttamanna

3 Notaðir voru yfirleitt Likert-skalar með fimm möguleikum en við kynningu niðurstaðna eru tveir

lægstu og tveir hæstu möguleikarnir dregnir saman. Enn fremur var svarmöguleikunum „veit ekki“ og „vil ekki svara“ sleppt og því eingöngu unnið úr svörum þeirra sem tóku afstöðu.

25,7

30,5

92,1

32,2

21,6

24,3

16,6

24,9

32

21,8

22,8

40,3

41

76,9

97,2

88

64,5

42,3

47,7

45

38,1

34,7

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Vera óhlutdrægur áhorfandi

Segja frá hlutum eins og þeireru

Skýra og greina atburði

Leyfa fólki að tjá skoðanirsínar

Fylgjast meðstjórnmálaleiðtogum

Fylgjast með viðskiptalífinu

Móta pólitíska stefnu

Veita upplýsingar sem fólkþarf til að taka p. ákv.

Veita skemmtun ogafþreyingu

Segja fréttir sem laða að semflesta

Ekki mikilvægt

Nokkuð mikilvægt

Mjög mikilvægt

Guðbjörg Hildur Kolbeins

6

Mynd 1b. Atriði sem talin eru mikilvæg í starfi blaða- og fréttamanna

Íslenskum blaða- og fréttamönnum finnst ekki mjög mikilvægt eða alls ekki

mikilvægt að styðja stefnu stjórnvalda eða gefa jákvæða ímynd af forystumönnum í

stjórnmálum (sjá mynd 1b). Flestir telja þeir það heldur ekki hlutverk sitt að hafa áhrif

á almenningsálitið en um þriðjungur telur sig vera málsvara samfélagslegra breytinga

og vill hvetja fólk til pólitískrar þátttöku.

Blaða- og fréttamenn líta almennt þannig á að það sé hlutverk sitt að uppfræða

almenning og helmingur telur mikilvægt að hvetja til umburðarlyndis gagnvart

menningarlegri fjölbreytni.

Helstu áhrifaþættir á störf blaða- og fréttamanna

Á heildina litið finnst íslenskum blaða- og fréttamönnum eigendur og stjórnendur

þeirra fjölmiðla sem þeir starfa hjá hafa lítil sem engin áhrif á störf sín. Um 88% segja

að eigendur og stjórnendur hafi lítil sem engin áhrif á störf sín, og það sama gildir um

hagsmuni auglýsenda (sjá mynd 2a). Á hinn bóginn segir nær helmingur að yfirmenn

hans á fréttastofu eða ritstjórn hafi mjög mikil eða töluverð áhrif á störf sín.

Samstarfsfólkið hefur líka sín áhrif.

Blaðamenn vinna oft undir miklu álagi og greinilegt er að tímapressan og skortur á

auðlindum til fréttaöflunar, t.d. fjármagni, tækjum, mannafla og tíma, hefur helst áhrif

á störf þeirra, að sögn þeirra sjálfra. Ritstjórnarstefna þess fjölmiðils sem starfað er hjá

og siðareglur í blaða- og fréttamennsku hafa einnig áhrif.

64,5

98,2

99,5

80,9

44,5

70

17,3

73,9

52,4

22,8

13,8

31,1

12

17,5

31,7

20,4

24,8

12,7

24,4

83,4

12,5

51

22,8

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Vera málsvari samfélagslegrabreytinga

Gefa jákvæða ímynd afforystum. í stjórnm.

Styðja stefnu stjórnvalda

Hafa áhrif á almenningsálitið

Leiðbeina og veita ráðgjöf ídaglegu lífi

Uppfræða almenning

Hvetja fólk til pólitískrarþátttöku

Hvetja til umburðarlyndisgagnvart fjölbreytni

Vera í stjórnarandstöðu

Styðja vöxt og viðgangþjóðarinnar

Ekki mikilvægt

Nokkuð mikilvægt

Mjög mikilvægt

Siðferði og starfshættir íslenskra blaða- og fréttamanna

7

Mynd 2a. Atriði sem talin eru hafa áhrif á störf blaða- og fréttamanna

Athygli vekur að nær átta af hverjum tíu blaða- og fréttamönnum segja að

sjálfsritskoðun hafi nokkur, töluverð eða mjög mikil áhrif á starf sitt (sjá mynd 2b).

Þessi niðurstaða er í samræmi við orð vinnuhóps um siðferði og starfshætti sem segir í

8. bindi skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis: „...þá virðist sjálfsritskoðun vera útbreidd

í íslensku samfélagi, meðal annars vegna þess hve atvinnutækifæri fjölmiðlamanna eru

takmörkuð“ (Vilhjálmur Árnason, Salvör Nordal og Kristín Ástgeirsdóttir, 2010, bls.

210). Forvitnilegt væri að vita hver sé birtingarmynd þessarar sjálfsritskoðunar og hver

sé hvati hennar.

Svo virðist sem íslenskir blaða- og fréttamenn búi við tiltölulega lítil sem engin

afskipti frá opinberum embættismönnum, stjórnmálamönnum, almannatenglum,

þrýstihópum eða viðskiptamönnum – eða láti slík afskipti a.m.k. hafa lítil sem engin

áhrif á sig. Jafnframt segja þeir að ritskoðun hafi lítil eða engin áhrif á störf sín. Hins

vegar telur rúm 82% að aðgangur að upplýsingum hafi töluverð eða mjög mikil áhrif á

störf sín.

Tæplega helmingur segir að samband hans við heimildarmenn hafi töluverð eða

mjög mikil áhrif á störf sín og einnig hefur samkeppnin við önnur fjölmiðlafyrirtæki

áhrif sem og viðbrögð frá notendum.

15,9

20,3

23,9

83,1

88,8

20

87,8

77

64,9

14

30,7

38,7

28,7

9,9

35,2

8,7

16,5

24,2

24

22

21,1

53,4

41

47,4

7

44,8

10,9

68,2

71,7

64,9

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Persónuleg gildi og viðhorf

Samstarfsfólk á vinnustað

Yfirmenn

Stjórnendur fyrirtækisins

Eigendur fyrirtækisins

Ritstjórnarstefnan

Tillit til auglýsenda

Hagnaðarsjónarmið

Notendakannanir

Aðgangur að auðlindum

Tímamörk

Siðareglur í blaðamennsku

Engin/lítil áhrif

Nokkur áhrif

Mikil áhrif

Guðbjörg Hildur Kolbeins

8

Mynd 2b. Atriði sem talin eru hafa áhrif á störf blaða- og fréttamanna

Siðferði

Í upphafi þessa bókarkafla var vísað til orða vinnuhóps um starfshætti og siðferði sem

hélt því fram að siðferði íslenskra blaða- og fréttamanna hefði verið ábótavant fyrir

hrun. Það er því vert að skoða hvert viðhorf blaða- og fréttamanna er til siðferðisgilda

og ýmissa siðferðislegra álitamála.

Mynd 3 sýnir ákveðna þversögn. Tæplega níu af hverjum tíu þátttakendum í

rannsókninni segjast mjög sammála eða sammála því að blaðamenn eigi ávallt að halda

siðareglur í heiðri óháð kringumstæðum eða samhengi en á sama tíma telur fjórðungur

í lagi að sniðganga siðareglur ef mjög sérstakar aðstæður krefjist þess og sami fjöldi

telur siðferði ýmist persónubundið eða aðstæðubundið.

Mynd 3. Viðhorf blaða- og fréttamanna til siðareglna og siðferðis

Nær allir blaða- og fréttamenn sem tóku þátt í rannsókninni, eða 98,8%, telja aldrei

réttlætanlegt að þiggja peninga frá heimildarmönnum. Mikill meirihluti segir einnig að

45,7

69,6

24,6

28,7

35

85,7

84,5

85,1

86,1

86,1

79,7

24,3

21

32

22,9

49,7

37,9

26,5

13,2

11,3

12,6

12,1

12,1

9,8

16,2

27,2

32,3

22,3

7,5

25,7

33,4

38,5

82,2

48,5

46,7

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Vinir og vandamenn

Starfsfélagar á öðrum miðlum

Viðbrögð notenda

Samkeppni við önnur fyrirtæki

Fjölmiðlalög og reglugerðir

Aðgangur að upplýsingum

Ritskoðun

Opinberir embættismenn

Stjórnmálamenn

Þrýstihópar

Fólk í viðskiptalífinu

Almannatenglar

Samband við heimildarmenn

Sjálfsritskoðun

Engin/lítil áhrif

Nokkur áhrif

Mikil áhrif

63,2

61,7

57,5

6,9

11,7

14

18,5

89

25,1

24,3

24

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Ávallt skal halda siðareglur íheiðri

Siðferði er aðstæðubundið

Siðferði er persónubundið

Í lagi að sniðganga siðareglur

Ósammála

Hvorki né

Sammála

Siðferði og starfshættir íslenskra blaða- og fréttamanna

9

aldrei eigi að breyta ljósmyndum, eða breyta orðum heimildarmanna eða leggja þeim

orð í munn (sjá mynd 4).

Þessi afstaða blaða- og fréttamannanna til ljósmynda og orða heimildarmanna er

athyglisverð því á hverjum degi er ljósmyndum breytt í myndvinnsluforritum og

staðhæfa má að það sé óskráð regla að blaðamenn hafi leyfi til að fínpússa orð

heimildarmanna sinna með því að fjarlægja hik og aukaorð og laga málfræðivillur áður

en orðin birtist á prenti. Þátttakendur í könnuninni hljóta því að hafa gengið út frá því

sem vísu að ekki væri verið að spyrja um hegðun sem viðgengst dags daglega inni á

ritstjórnunum.

Sjötti hver blaða- eða fréttamaður segir að það sé aldrei réttlætanlegt að nota

trúnaðarskjöl úr viðskiptalífinu eða stjórnsýslunni í heimildarleysi og fimmta hverjum

blaða- og fréttamanni finnst aldrei í lagi að nota falda hljóðnema eða faldar

myndavélar. Vart þarf að taka fram að íslenskir fjölmiðlar hafa notað faldar

myndavélar og falda hljóðnema. Aðstandendur fréttaskýringaþáttarins Kompáss voru

t.d. dregnir fyrir dóm eftir að hafa fjallað um handrukkun með því að nota falda

hljóðnema og faldar myndavélar („Kompásmenn sýknaðir“, 2009). Einnig má nefna

að uppljóstrunarvefurinn Wikileaks birti á sínum tíma lánabók Kaupþings („Time:

Lánabók Kaupþings“, 2009).

Rúmlega þriðjungur svarenda segir að það sé stundum réttlætanlegt að birta fréttir

með óstaðfestum upplýsingum, að ráða sig til starfa hjá fyrirtæki eða stofnun til að

nálgast innherjaupplýsingar, að nota persónuleg gögn eins og bréf og myndir í

heimildarleysi, að villa á sér heimildir og jafnvel borga fólki fyrir trúnaðarupplýsingar.

Hér á landi eru nokkur þekkt dæmi um að blaðamenn hafi notað trúnaðarskjöl úr

einkafórum fólks og villt á sér heimildir. Á sínum tíma taldi Hæstiréttur Íslands

réttlætanlegt af Fréttablaðinu að birta tölvupóst Jónínu Benediktsdóttur, eða eins og

segir í dómi Hæstaréttar: „...að nægar ástæður hafi verið fyrir hendi, sem réttlættu

birtingu þessara skrifa blaðsins“ (Hæstiréttur Íslands, 2006).

Fór mál Jónínu fyrir Mannréttindadómstól Evrópu sem vísaði því frá („Mál Jónínu

vísað frá“, 2009). Má einnig nefna að Ingibjörg Dögg Kjartansdóttir blaðamaður villti

á sér heimildir þegar hún fór að starfa á dvalar- og hjúkrunarheimilinu Grund, en

afrakstur vinnu sinnar birti hún í tímaritinu Ísafold („Blaðamaður réði sig“, 2006).

Athygli vekur að um helmingur svarenda telur alltaf eða stundum réttlætanlegt að

beita ósamvinnuþýða heimildarmenn þrýstingi til að ná í frétt.

Guðbjörg Hildur Kolbeins

10

Mynd 4. Hversu réttlætanlegt það sé að nota ýmsar aðferðir til að ná í mikilvæga

frétt

Umræða

Í þessum kafla hafa verið kynntar fyrstu niðurstöður rannsóknar á starfsumhverfi

íslenskra blaða- og fréttamanna. Nokkur atriði vekja athygli og má í fyrsta lagi nefna

þann aldursmun sem er á körlum og konum í stéttinni. Það kemur ekki á óvart að

meðalaldur kvenna í blaða- og fréttamennsku, og þar með starfsaldur þeirra, skuli vera

lægri en karlanna því samkvæmt Reinardy (2009) eru meiri líkur á að þær íhugi að

hætta í faginu frekar en karlarnir vegna álags, eða að þær séu ekki vissar um að

blaðamennska verði ævistarf þeirra - þrátt fyrir, eins og Reinardy bendir á, að mun

fleiri konur útskrifist úr námi í blaða- og fréttamennsku en karlmenn.

Í rannsókn Elmore (2009a, 2009b) kom fram að konur á dagblöðum upplifi

starfsandann mjög karllægan og þeim finnist að starfsfélagar þeirra af hinu kyninu

útiloki þær og taki ákvarðanir um fréttir út frá kyni. Konur sem hætti í föstum stöðum

haldi samt áfram að skilgreina sig sem blaðamenn og reyni að afla sér tekna í

lausamennsku. Til marks um karllægan anda hér á landi má nefna að DV vakti nýlega

athygli á að yfirmenn hjá fjölmiðlafyrirtækinu 365 ásamt nokkrum blaða- og

fréttamönnum hefðu farið í vettvangsferð til London en engin kona hefði farið í þá

ferð (Símon Örn Reynisson, 2012).

Í hnotskurn má segja að blaða- og fréttamenn telji helst starfaðstæður sínar, þ.e.a.s.

tímamörk og skort á fjármagni, tíma og mannafla, og aðgang að upplýsingum hafa

mestu áhrifin á störf sín. Eigendur og stjórnendur þeirra fjölmiðlafyrirtækja sem blaða-

og fréttamennirnir starfa hjá hér á landi eru hins vegar ekki taldir hafa mikil áhrif. Þessi

niðurstaða er í samræmi við rannsókn Hanitzsch og samstarfsfólks hans (2010a) og

17,7

32,7

66,3

35,5

43,7

37,9

36,8

75,2

28,9

37,5

64,8

16

64,5

51,9

60,9

61,9

21,8

70,4

61,9

98,8

93,5

88

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Borga fólki fyrir upplýsingar

Nota skjöl í heimildarleysi

Villa á sér heimildir

Beita heimildarmenn þrýstingi

Nota persónuleg gögn án leyfis

Nálgast innherjaupplýsinar meðstarfi

Nota falda hljóðnema/myndavélar

Nota sviðsetningu á fréttum

Birta óstaðfestar upplýsingar

Þiggja peninga fráheimildarmönnum

Leggja heimildarmönnum orð ímunn

Breyta ljósmyndum

Alltaf

Stundum

Aldrei

Siðferði og starfshættir íslenskra blaða- og fréttamanna

11

greiningu Hanitzsch og Mellado (2011) sem sýndi að blaða- og fréttamenn í

Þýskalandi, Sviss og Austurríki töldu áhrif skipulagsheildarinnar ekki mikil á störf sín.

Í skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis er fullyrt að vinnuhópur um siðferði og

starfshætti hafi undir höndum gögn sem sýni fram á afskipti eigenda af efni fjölmiðla.

Fjölmiðlafólkið sem rætt var við við gerð skýrslunnar hafi samt ekki treyst sér til að

ræða einstök mál af ótta við meiðyrðamál og atvinnuleysi (Vilhjálmur Árnason, Salvör

Nordal og Kristín Ástgeirsdóttir, 2010). Ef þessi afskipti eru til staðar, virðist ekki vera

að blaða- og fréttamenn finnist þau hafa mikil áhrif á störf sín. Augljóst er hins vegar

að blaða- og fréttamenn beita sjálfa sig sjálfsritskoðun í talsverðum mæli.

Íslenskir blaða- og fréttamenn virðast hafa svipað viðhorf til starfs síns og blaða-

og fréttamenn í Þýskalandi, Austurríki og Bandaríkjunum (Hanitzsch, 2011), þ.e.a.s.

þeim finnst mikilvægt að þeir séu hlutlausir áhorfendur og að einhverju leyti eigi þeir

að fylgjast grannt með viðskiptalífinu og stjórnmálamönnum. Íslendingarnir eru

jafnvel enn meira afgerandi í þessari afstöðu sinni til starfsins en erlendir kollegar

þeirra. Hanitzsch (2011) hefur nefnt þetta hlutverk detached watchdog eða hinn hlutlausa

varðhund.

Jafnvel þótt blaða- og fréttamenn segi að ávallt skuli halda siðareglur í heiðri kemur

það ekki í veg fyrir að stórum hluta þeirra finnist í lagi að nota trúnaðarskjöl úr

stjórnsýslunni í heimildarleysi og að nota falda hljóðnema og faldar myndavélar, enda

eru all mörg dæmi um slíkar starfsaðferðir hér á landi og erlendis frá, t.d. uppljóstrun

Jeffrey Wigand um tóbaksframleiðandann Brown og Williamson (Wigand, e.d.).

Er þessi orð eru skrifuð eru enn rúm tvö ár í að Worlds of Journalism Study ljúki.

Þegar allar þátttökuþjóðirnar hafa lokið gagnasöfnun sinni verður hægt að setja svör

íslensku blaða- og fréttamannanna í alþjóðlegt samhengi. Slíkur samanburður mun,

þegar þar að kemur, dýpka til muna skilning okkar á stöðu stéttarinnar á Íslandi.

Guðbjörg Hildur Kolbeins

12

Heimildir

Blaðamaður réði sig til starfa á Grund. (2006, 30. nóvember). Vísir.is. Sótt af http://www.visir.is/bladamadur-redi-sig-til-starfa-a-grund/article/2006111300116

Deuze, M. (2002). National news cultures: A comparison of Dutch, German, British, Australian, and U.S. journalists. Journalism & Mass Communication Quarterly, 79(1), 134-149.

Elmore, C. (2009a). Recollection in hindsight from women who left: The gendered newsroom culture. Women and Language, 30(2), 232-254.

Elmore, C. (2009b). Turning points and turnover among female journalists: Communicating resistance and repression. Women's Studies in Communication, 32(2), 232-254.

Hanitzsch, T. (2005a). Comparing journalism cross-culturally: Defining the core concepts for empirical inquiry. Óbirt fræðileg ritgerð kynnt á árlegri ráðstefnu International Communication Association, 26-30. maí, 2005, New York.

Hanitzsch, T. (2005b). Journalists in Indonesia: Educated but timid watchdogs. Journalism Studies, 6(4), 493-508.

Hanitzsch, T. (2006). Mapping journalism culture: A theoretical taxonomy and case studies from Indonesia. Asian Journal of Communication, 16(2), 169-186.

Hanitzsch, T. (2007a). Networking journalism studies: Towards a world journalism survey. Brazilian Journalism Research, 3(2), 43-54.

Hanitzsch, T. (2007b). Deconstructing journalism culture: Toward a universal theory. Communication Theory, 17, 367-385.

Hanitzsch, T. (2011). Populist disseminators, detached watchdogs, critical change agends and opportunist facilitators: Professional milieus, the journalistic field and autonomy in 18 countries. International Communication Gazette, 73(6), 477-494.

Hanitzsch, T., Anikina, M., Berganza, R., Cangoz, I., Coman, M., Hamada, B. o.fl. (2010a). Modeling perceived influences on journalism: Evidence from a cross-national survey of journalists. Journalism & Mass Communication Quarterly, 87(1), 5-22.

Hanitzsch, T., Hanusch, F., Mellado, C., Anikina, M., Berganza, R., Cangoz, I. o.fl. (2010b). Mapping journalism cultures across nations. Journalism Studies, 6, 1-20.

Hanitzsch, T. og Mellado, C. (2011). What shapes the news around the world? How journalists in eighteen countries perceive influences on their work. International Journal of Press/Politics, 16(3), 404-426.

Hæstiréttur Íslands. (2006, 1. júní). Jónína Benediktsdóttir gegn 365 prentmiðlum ehf. og Kára Jónassyni (Nr. 541/2005). Sótt af http://haestirettur.is/domar?nr =3949&leit=t

Knight, A., Gerlis, A., og George, C. (2008). Who is a journalist? Journalism Studies, 9(1), 117-131.

Kompásmenn sýknaðir af kröfu Benna Ólsara. (2009, 16. október). Vísir.is. Sótt af http://www.visir.is/kompasmenn-syknadir-af-krofu-benna-olsara/article/2009855073794

Lára Hanna Einarsdóttir. (2012, 27. júlí). Fjallabaksleið með kínverskan kompás [Bloggfærsla]. Sótt af http://blog.pressan.is/larahanna/?s=nubo

MacGregor, P., Balcytience, A., Fortunati, L., Nuust, V., O'Sullivan, J., Roussou, N. o.fl. 2011). A cross-regional comparison of selected European newspaper journalists and their evolving attitudes towards the internet - including a single-country focus on the UK. Journalism, 12(5), 627-646.

Mál Jónínu vísað frá í Strassborg. (2009, 10. september). Mbl.is. Sótt af http://www.mbl.is/frettir/innlent/2009/09/10/mali_joninu_visad_fra/

Mellado, C., Moreira, S. V., Lagos, C. og Hernández, M. E. (2012). Comparing journalism cultures in Latin America: The case of Chile, Brazil and Mexico. International Communication Gazette, 74(1), 60-77.

Siðferði og starfshættir íslenskra blaða- og fréttamanna

13

Mwesige, P. G. (2004). Disseminators, advocates and watchdogs: A profile of Ugandan journalists in the new millennium. Journalism, 5(1), 69-96.

Ólafur Sigurðsson. (2010, 20. apríl). Eiga fjölmiðlar að taka völdin? Morgunblaðið. Sótt af http://www.mbl.is/greinasafn/grein/1330213/?item_num=1&searchid= 3eb51c5f531da5c86f761972c7690805472ac435&t=1346690730.38

Quandt, T., Löffelholz, M., Weaver, D. H., Hanitzsch, T. og Altmeppen, K.-D. (2006). American and German online journalists at the beginning of the 21st century: A bi-national survey. Journalism Studies, 7(2), 171-186.

Quinn, S. (2009). Mobile reportage continues historical need for speed. Journal of New Communications Research, 4(1), 13-27.

Reich, Z. (2008). How citizens create news stories: The "news access" problem reversed. Journalism Studies, 9(5), 739-758.

Reinardy, S. (2009). Female journalists more likely to leave newspapers. Newspaper Research Journal, 30(3), 42-57.

Singer, J. B. (2010). Quality control: Perceived effects of user-generated content on newsroom norms, values and routines. Journalism Practice, 4(2), 127-142.

Símon Örn Reynisson. (2012, 24. ágúst). Kátir karlar til London: Endurmenntunarferð hjá 365. DV.is. Sótt af http://www.dv.is/folk/2012/8/24/katir-karlar-til-londo/

Time: Lánabók Kaupþings enn eitt áfallið. (2009, 10. ágúst). Mbl.is. Sótt af http://www.mbl.is/vidskipti/frettir/2009/08/10/time_lanabok_kaupthings_enn_eitt_afallid/

Vilhjálmur Árnason, Salvör Nordal og Kristín Ástgeirsdóttir. (2010). Siðferði og starfshættir í tengslum við fall íslensku bankanna 2008. Í Páll Hreinsson, Sigríður Benediktsdóttir og Tryggvi Gunnarsson (ritstjórar), Aðdragandi og orsakir falls íslensku bankanna 2008 og tengdir atburðir (8. bindi, bls. 7-243). Reykjavík: Rannsóknarnefnd Alþingis.

Wigand, J. (e.d.). Jeffrey Wigand on 60 Minutes, February 4, 1996. JeffreyWigand.com. Sótt af http://www.jeffreywigand.com/60minutes.php