erbo Rastoder, RELIGIJA I POLITIKA 1991-1999. (Pogled iz crnogorske perspektive)

erbo Rastoder

RELIGIJA I POLITIKA 1991-1999.

(Pogled iz crnogorske perspektive)

Istorijski kontekst

Kada se za Crnu Goru kae da je vjeito bila na periferiji velikih svjetova, onda se ulazi u domen jedne klasine balkanske prie, unutar koje se isprepletenost tradicije i naslea na tim prostorima izvode iz dominacije ili prisutnosti tri velika religijska sistema (pravoslavlja, katolianstva i islama). Zato je u istorijskom kontekstu vezanost duhovnog i svjetovnog, boanskog i ovozemaljskog nuno produkovalo stereotip u istorijskoj svijesti unutar koje je konflikt "prirodno" stanje dominantne "kulture rata" i njenog tumaenja kao egzistencijalnog refleksa, koja ima svoj konkretni iskaz u shvatanju sadanjosti kao produene prolosti.

Moderna crnogorska drava, meunarodno priznata na Berlinskom kongresu 1878. godine je postala viekonfesionalna zajednica teritorijalnim proirenjam na okolne gradove (Niki, Podgorica, Bar, Ulcinj) i samim tim ula u sistem obaveznosti potovanja prava religijskih manjina i prava vlasnitva nad cjelokupnom nepokretnom imovinom (l. 29/30 Berlinskog ugovora).

Proirenjem tokom balkanskih ratova 1912. godine na prostore Pljevalja, Berana, Bijelog Polja, Plava, Gusinja i Metohije, Crna Gora je zadobila oko 250000 novih podanika od kojih su preko 80% bili nepravoslavci (160000 muslimana i 25000 katolika), odnosno od oko 140000 koliko je iznosilo stanovnitvo Crne Gore uoi Berlinskog kongresa do skoro 500000 koliko ga je bilo poslije Balkanskih ratova. (Andrijaevi:2003) U navedenim granicama Crna Gora e ui u novostvorenu jugoslovensku dravu sa prostorom koji je bio neintegrisan u bilo kom pogledu (dravnom, kulturnom, privrednom, konfesionalnom), da bi poslije 1945. godine kao jugoslovenska republika u estolanoj federaciji zahvatila i prostor Boke Kotorske (koji je do 1918. bio pod vlau Austro-Ugarske carevine) i ostala bez Metohije, koja je postala sasatavni dio Republike Srbije. Istorijska dinamika teritorijalnog irenja crnogorske drave u sutini nije bila komplemenarna sa procesima i logikom razvoja duhovne jurisdikcije tri dominatne konfesije (pravoslavlja, islama i katolianstva), te e se tokom itavog XIX vijeka uoavati sukob razliitih tendencija zaokruivanja dravnog i duhovnog, odnosno nacionalnog i konfesionalnog, to e posebno biti vidljivo na kraju XX vijeka kada otpone raspad jugoslovenske federacije. Takva pozicija e Crnu Goru staviti pred nunim izazovom odreivanja prema spoljnim procesima i ujedno podstaknuti procese unutranjeg pregrupisavanja, to e biti direktna posljedica izazova nametnutih dogaajima u okruenju izazvanim procesom izjednaavanja nacionalnog i konfesionalnog.

Da bi se shvatila logika navedenih procesa nuno je podsjetiti na sledee istorijske injenice:

Poslije Berlinskog kongresa 1878. godine Pravoslavna crkva u Crnoj Gori (Cetinjska mitropolija) je imala status dravne crkve sa tendencijom komplementarnosti dravne i duhovne jurisdikcije. (Rastoder:1994 ) Pitanje odnosa crkve i drave bilo je ureeno Ustavom iz 1905. godine, po kome je (l. 40) "dravna vjera (je) u Crnoj Gori istono pravoslavna. Crnogorska crkva je autokefalna. Ona ne zavisi ni od koje strane crkve, ali odrava jedinstvo u dogmama s istonopravoslavnom vaseljenskom crkvom. Sve ostale priznate vjeroipovijesti slobodne su u Crnoj Gori".

Drava je preuzela brigu o materijalnom poloaju crkve (prema Zakonu o parohijskom svetenstvu iz 1910. svetenstvo je plaano iz dravnog budeta, ime je bila osigurana njihova stalnost). Poto je na Drugoj konferenciji episkopa odranoj u Beogradu (24-28. maja 1919.) donijeta odluka, kojom je proglaeno duhovno, moralno i administrativno jedinstvo svih pravoslavnih crkvenih oblasti i potvrde tog ina dekretom regenta Aleksandra 17.(30) juna 1920. i formalnog ina ujedinjenja pravoslavnih crkava u teritorijalnom okviru nove drave (Kraljevine SHS) na Patrijarijskom saboru 30. avgusta (12.septembra) 1920. godine, Crnogorska crkva je postala integralni dio SPC. Ona je tada imala 24 eparhije, tri oblasna mitropolita (Beograd, Karlovci, Cetinje) i dvadeset jednog episkopa. (Gruji:1920; Gligorijevi:1997) Konana unifikacija ustrojstva SPC izvrena je 3. septembra 1931. godine (kada je i donijet Ustav SPC). Stupanjem na snagu novog Ustava SPC, izvrena je arondacija eparhija (Zahumsko-rake, Bokokotorskodubrovake (osim sreza Dubrovnik) i Peke (srezovi beranski, bjelopoljski), ime je vie nego udvostruena teritorija Crnogorsko-primorske mitropolije. Na taj nain se na due vrijeme ustalila teritorija duhovne jurisdikcije cetinjsko-primorskog mitropolita. (Kandi:2002) Poslije II svjetskog rata obnovljena je Budimljansko-polimska eparhija sa sjeditem u Bijelom Polju. Po Ustavu SPC iz 1947. godine u njen sastav su uli nekadanji djelovi Peke mitropolije kao i Pljevlja sa manastirom Mileevom. Ova eparhija je ukinuta 1956. godine i podijeljena izmeu Crnogorsko- primorske i Dabrobosanske mitrpolije, tako da je Crnogorskoj mitropoliji pripalo beransko, bjelopoljsko i andrijevako namjesnitvo, da bi 1993. godine bila obnovljena Mileevska eparhija sa sjeditem u manastiru Mileeva kojoj su pored ranijih oblasti Dabrobosanske eparhije (Pljevlja i Prijepolje) zahvatila Novu Varo i Sjenicu. Mitropolit Amfilohije nosi i titulu "skenderijski " koja podrazumijeva jurisdikciju nad Skadarskim vikarijatom (Vraka i sela oko Skadra u Albaniji), koji je formiran 1937. godine poslije proglaenja Albanske pravoslavne crkve i koji je kao takav bio uao u SPC 1947. godine, iako su svetenici ovog vikarijata poslije 1945. bili ukljueni u Albansku pravoslavnu crkvu. Od poetka devedesetih, crnogorska manjina sa ovog podruja i organizaciono postaje interesatna za Mitropoliju koja osniva (1993.) "Bratstvo Sv.Jovana Vladimira" sa sjeditem u Skadru, gdje u saradnji sa Albanskom pravoslavnom crkvom poinje gradnja novog hrama u Vraki. (Stamatovi:1999) Znaajan broj (1670) Vraana i Skadrana je marta 1991. godine izbjegao u Crnu Goru (Bojovi:1991,7), odakle je pokuano njihovo naseljavanje u Metohiju.

Katolika zajednica u Crnoj Gori za svoje istorijsko i duhovno sredite smatra Barsku nadbiskupiju (uzdignuta na rang nadbiskupije 1089.), koja je sticajem istorijskih okolnosti vremenom postala relikt prolosti, jer se broj njenih podanika i podruje duhovne jurisdikcije stalno smanjivao. Poslije 1878. godine i meunarodnog priznanja Crne Gore postavilo se pitanje i ureenja poloaja katolika u Crnoj Gori, tim prije to je ova mala zajednica (oko 5000) bila pod snanim uplivom Austro-Ugarske, koja je sebe smatrala protektorom nad katolikim ivljem u Osmanskoj imperiji. elei da neutralie tu vrstu uticaja i da sjedite katolika bude u Crnoj Gori (1867. godine su bile spojene barska i skadarska nadbiskupija), Crna Gora e u direktnim pregovorima sa Vatikanom postati i prva drava sa veinskim pravoslavnim stanovnitvom, koja je potpisala konkordat (Rastoder:2001,105-126). Konkordatom izmeu Crne Gore i Vatikana 1886. godine ureeno je pitanje duhovne jurisdikcije Barske arcibiskupije i ono se protezalo na sve katolike u tadanjoj crnogorskoj dravi. Do manjih promjena dolazi tek 1923. godine, kada je Barskoj biskupiji dodijeljeno kao podruje apostolske administracije dio upa pripojenih u balkanskom ratu, odnosno 1969. godine kada su bulom pape Pavla VI ove upe pripojene barskoj nadbiskupiji (Rastoder:1991).

Danas su Rimokatolici sa ovog podruja (njih oko 11000) duhovno potinjeni kotorskoj biskupiji, koja je od 1969. godine sufragan splitske nadbiskupije. Kotorska biskupija podijeljena je na 4 dekanata i 24 upe, u kojima ukupno djeluje 21 svetenik koji brinu o oko 200 crkava, kapela, samostana i upnih kua.

Manje je poznata injenica da je Islamska zajednica u Crnoj Gori najstarija organizacija tog tipa u jednoj hrianskoj dravi na Balkanu. Osnovana je 1878. godine (etiri godine prije sline zajednice u Bosni i Hercegovini). Sjedite muftije i erijata bilo je u Baru ili Podgorici, a muftija crnogorskih muslimana, kako mu je zvanino glasila titula, nije uspio da proiri svoju duhovnu vlast na podruja koja su pripala Crnoj Gori poslije balkanskih ratova. Poslije 1918. godine islamsko svetenstvo u Crnoj Gori je bilo potinjeno vrhovnom muftiji ije je sjedite bilo u Beogradu, jer su sve do 1936. godine u Jugoslaviji paralelno egzistirale dvije islamske zajednice: jedna za Srbiju (u ijem sastavu su Kosovo i Makedonija) i Crnu Goru na elu sa vrhovnim muftijom u Beogradu, i druga: za podruje Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, kojom je upravljao reis-ul-ulema sa sjeditem u Sarajevu. Poto je 1936. godine dolo do objedinja vanja Islamske zajednice i sjedite reis-ululeme postalo Sarajevo, i Islamska zejednica u Crnoj Gori je postala njen integralni dio.(Rastoder:1994) Poslije Drugog svjetskog rata, dolazi do nove reorganizacije, tako da je 1947. obrazovan Vakufski sabor i Saborski Odbor, a 1948. Islamsko starjeinstvo Crne Gore, da bi 1959. bili ukinuti Saborski odbori, dok je izvrni organ postalo Starjeinstvo Islamske zajednice sa sjeditem u Titogradu. (Foli: 2001, 157-185)

Do 1990. godine postojala je jedinstvena IZ Jugoslavije koju su sainjavale etiri Saborska podruja: Saborsko podruje BiH, Hrvatske i Slovenije sa sjeditem u Sarajevu, Sabor IZ za Srbiju sa pokrajinama: Kosovom i Vojvodinom sa sjeditem u Pritini, Sabor IZ za Makedoniju sa sjeditem u Skoplju i Sabor IZ za Crnu Goru sa sjeditem u Titogradu (Podgorici). Novim Ustavom iz 1990. godine formirano je peto saborsko podruje za Hrvatsku u Sloveniju, sa sjeditem u Zagrebu. Raspadom SFRJ, dolazi i do raspada jedinstvene Islamske zajednice. Imajui to na umu, Sabor IZ u Crnoj Gori 1994. godine donosi svoj Ustav, kojim potvruje kontinuitet organizacije IZ u Crnoj Gori u pravnim i organizacionim pitanjima i zadrava duhovno jedinstvo sa lanicama bive jedinstvene IZ Jugoslavije. Po tom Ustavu IZ u Crnoj Gori osnovani su autonomni organi i institucije na ijem elu je Reis IZ. Tako e ova vjerska zajednica postati i jedina ije e podruje duhovne jurisdikcije biti usaglaeno sa granicama Republike Crne Gore. (Agovi:2001,13-17)

Socijalni kontekst

Prema popisu stanovnitva iz 1991. godine u Crnoj Gori je ivjelo 615035 stanovnika. Od toga broja, pravoslavnog ivlja je bilo 425133 (69,12%), islamskog 118016 (19,18%), katolikog 27153 (4,41%), protestanata 853 (0,13%), Jevreja 156 (0,02%), neke druge vjeroispovijesti 8780 (1,42%) i onih koji su se izjasnili da nijesu vjernici 9850 (1,60%). (arkinovi:2003,257). Istovremeno, u Crnoj Gori nije bilo ni jedne optine sa stanovnitvom samo jedne konfesije.

Crnogorsko-primorska mitropolija je 1999. godine raspolagala sa preko 650 manastira i crkava. (Kandi:2002,41-48) Pored 24 muka, 9 enskih, 16 manastira koje se obnavljaju i 3 u izgradnji, velikog broja obnovljenih i podignutih crkava, u periodu od 1991. godine se biljei i znaajan porast broja svetenika i monaha. Dok je 1991. bilo samo deset aktivnih manastira sa oko dvadesetak monaha i monahinja, deset godina kasnije je bilo trideset aktivnih manastira sa oko 160 monaha i monahinja. Broj parohijskih svetenika se poveao od dvadeset (1991.) na oko 60 (1999.) koji obavljaju svoje dunosti u sedam arhijerejskih namjesnitva i parohija cetinjsko-primorske mitropolije. (Kandi:2002, 41-48) Septembra 1992. godine obnovljena je Cetinjska bogoslovija kao srednjokolska vaspitna ustanova SPC, potom "Svetigora" kao izdavakoinformativna ustanova mitropolije koja izdaje istoimeni asopis i ureuje radio program (od 1998.) Mitropolije cetinjske. irom Crne Gore otvoreni su Duhovni centri: knjiare i kiosci, osnovani su crkveni horovi, dok je obnovljen i inteziviran rad Kola srpskih sestara koje obavljaju humanitarnu misiju pod okriljem Mitropolije. Godine 1993. Crnu Goru su posjetili patrijarsi carigradski Vartolomej i ruski Aleksije II i tom prilikom zajedno sa srpskim patrijarhom Pavlom osvetali temelje budueg hrama Hristovog Vaskresenja u Podgorici. Izgradnja ovoga hrama "jedan je od osnovnih zadataka Mitropolije Crnogorsko-primorske u sadanjosti". Tada je u Ostrogu odran vanredni Arhijerejski Sabor SPC, to je bilo prvo takvo okupljanje velikodostojnika SPC u istoriji Crne Gore. (Stamatovi: 1999.)

Socioloka istraivanja provoena u vrijeme real-socijalizma redovno su ukazivala da je u odnosu na bive jugoslovenske sredine, stepen klasine religioznosti bio najnii u Crnoj Gori i on 1985. nije prelazio 19% (Bei/ukanovi:2000,210). U tom smislu su se desile znaajne promjene, tako da ve 1993. godine pojedini istraivai biljee podatak da je religioznost prisutna kod 69% ispitivane populacije. (orevi:1995,18) Relativno veliki porast religioznosti u Crnoj Gori se uglavnom objanjava injenicom ruenja real-socijalizma "koji je poivao na ideologiji kao religiji koja je obezbeivala totalnu drutvenu integraciju . Usled ovoga, nacionalizam, kao metamorfni real-socijalizam je za sobom povukao klasinu religioznost, kao moguu matricu koja identifikuje totalnu drutvenu zajednicu, prije svega iz tradicionalnih razloga, budui da je klasina religija u predsocijalistikom razdoblju naeg drutva imala snane veze sa nacionalizmom, koji je u to vrijeme bio princip totalne drutvene integracije". (Bei/ukanovi:2000,216) Dominatno socioloki pristup navedenim pitanjima, u velikom dijelu potvruje karakteristike drutva s krizom identiteta, koje se po ruenju jedne ideoloke paradigme, "vraa potvrenim vrijednostima". U sluaju Crne Gore bi se, umjesto pojma "klasina religioznost", sa vie osnova, mogao koristiti pojam folklorne ili manifestacione religioznosti, koja nije sama sebi svrha, ve je uvijek bitan supstrat sloenijih procesa povezanih sa raznim nivoima krize identiteta. Ovaj problem se ne moe posmatrati izvan sadraja kolektivne svijesti i nacionalne identifikacije. Po tom osnovu se lomi savremeno crnogorsko drutvo od vremena raspada SFRJ. Odnosno, osnovna nit polarizacije je na pristalice ideje o etnikoj posebnosti (crnogorska nacija) i ideje o pripadanju irem etnikom korpusu srpskog naroda (ukanovi:2001,313) ili jednostavno, na pristalice nezavisne crnogorske drave i zagovornike zajednice sa Srbijom. Zato religioznost u Crnoj Gori ima i politiki predznak, kako sa stanovita unutranje dinamike crnogorskog drutva, tako i sa stanovita njegovog odreenja prema procesima u okruenju, to se najbolje oitavalo u odnosu vjerskih zajednica prema dogaajima u okruenju .

Politiki kontekst

Poetkom devedesetih, kada je jugoslovenska politika kriza prerastala u otvorenu konfrontaciju i kada su prvi poslijeratni parlamentarni izbori u Crnoj Gori, odrani decembra 1990., formalno verifikovali Miloevievu prevlast i na ovom prostoru, njeno mjesto u buduem konfliktu je praktino bilo omeeno ideologijom koja je Crnu Goru i Crnogorce vidjela kao integralni "dio srpske drave i srpskog naroda". Nakon izbora, u Crnoj Gori su se iskristalisale, uslovno reeno tri dominatne opcije. Vodei Savez komunista nije otvoreno oboavao deklarisane srpske nacionaliste, za koje je Crne Gora bila "srpska pokrajina", ali je prema njima posebno u vrijeme srpsko-hrvatskih sukobljavanja, bio zapanjujue tolerantan i direktno ili indirektno ih podravao. Koristei "patriotsku" retoriku, protivnike rata i zagovornike crnogorske dravnosti, optuivali su za "antisrpstvo", "stranu zavjeru" i za namjeru "pokatolienja Crne Gore". (Andrijaevi: 1999,15) Drugu opciju, inila je politika Narodne stranke, za koju je njen lider Novak Kilibarda kasnije tvrdio da je osnovala Sluba dravne bezbjednosti. Narodna stranka je preferirala zaokruivanje srpskog nacionalnog prostora i kao "eton stranka treba(la) da zatalasa ljude od krsta, crkve, ravnogorce i uriievce". (eki:2001,14-15) Odana "srpstvu i svetosavlju", ova politika grupacija je slijedila ideoloku matricu srpskog nacionalizma poznog XIX vijeka. Trea politika opcija se vezivala za Savez reformskih snaga Anta Markovia, koji je tada u Crnoj Gori predstavljala kolacija stranaka, od kojih su bili najprepoznatljiviji Liberalni savez i Nezavisna organizacija komunista. Reformisti su odbacivali nacionalistike projekte i zagovarali Jugoslaviju prihvatljivu za sve njene narode, a ako ona ne bi bila mogua, smatrali su da je najloginije da Crna Gora proglasi dravnu samostalnost. (Andrijaevi:1999,16) Kasnije e Savez komunista promijeniti ime u Demokratsku partiju socijalista, koja e se 1997. podijeliti na ukanovievo krilo (DPS) i krilo Momira Bulatovia (Socijalistika narodna partija od 1998.). Od Narodne stranke Novaka Kilibarde koja vremenom pravi radikalan zaokret od ekstremno srpske nacionalistike grupacije do saveza sa liberalima (1996.) otcijepie se kasnije krilo Boidara Bojovia (Srpska narodna stranka od 1998.), dok e se poetne grupacije sa socijalistikim i komunistikim predznakom objediniti u Socijademokratsku, koja je do raskola u vladajuoj DPS, uz Liberalni savez bila jedina na antimiloevievskim i procrnogorskim pozicijama. (Goati: 2000)

Tokom 1990. godine dolazi do personalnih promjena u vrhu SPC, kada je na vanrednom zasjedanju Sabora u decembru izabran patrijarh Pavle, umjesto patrijarha Germana (umro u avgustu 1991.) koji je na toj dunosti bio pune 32 godine (1958-1990.). Dotadanjeg episkopa banatskog Amfilohija Sabor je izabrao za mitropolita crnogorsko-primorskog. (Tomani: 2001, 21)

Amfilohije Radovi 30. decembra 1990. biva ustolien za "mitropolita Crnogorsko- primorskog, zetsko-brdskog, skenderijskog (1) i egzarha Svetoga Pekoga trona od strane mitropolita Danila Dajkovia (umro 1991.), koji je skoro 30.godina (od 1961.) bio na ovoj dunosti". Ustolienju su prisustvovali patrijarh Pavle, brojni episkopi i visoki izaslanici drugih pravoslavnih crkava, te od politikih linosti pored ostalih, Novak Kilibarda, Radovan Karadi i naravno knjievnik Matija Bekovi, koji e od tada esto biti gost u Crnoj Gori. (eki: 2001,86) Prema nekim tvrdnjama " im je, 1990. doao u Crnu Goru kao mitropolit Srpske pravoslavne crkve, Crnogorci su precizno definisali Amfilohija. Bogosluenje mu je dunost, a politika velika ljubav". (Koprivica: 1999,13) Ovdje se misli na onaj manji dio Crnogoraca koji su od prvog dana otro istupili protiv "nove politike" i retorike cetinjskog mitropolita, dok je vei dio tada dijelio stanovite vladajueg estabilimenta, kojem je "novogovor" crnogorsko-primorskog mitropolita bio samo pojaan antenski odailja u procesu oblikovanja javnog mnjenja i njegovoj pripremi za dogaaje koji e uslijediti. Nesumnjivo da je i tadanja vlast svoju naslijeenu dominaciju nad crkvom, zamiljala drugaije. Otuda nastaju i poetni nesporazumi oko granica "crkve" i "politike". Ovaj "obrazovani, produhovljeni i racionalni ovjek", koji spada u "sami vrh pravoslavnih mislilaca", kako je Amfilohija kvalifikovao tadanji predsjednik Crne Gore Momir Bulatovi, pravi neke izlete u politici, koji nijesu bili "tako besprekorni". (Andrijaevi:1999,31). Oigledno Amfilohije nije tako mislio i energino je odbacivao prigovore da se crkva bavi politikom: "...To zamjeranje je naslee titoistiko-brozovske ere. I tada je bila na snazi stroga zabrana crkvenim ljudima da se bave politikom ... Crkvi, meutim, saglasno njenoj prirodi i sveoveanskoj misiji, nita to je ljudsko nije tue". (Koprivica:1999,13) O sprezi crkve i politike ubjedljivo svjedoanstvo je ostavio bivi predsjednik Narodne stranke, Novak Kilibarda koji u svojoj ispovijesti, izmeu ostalog, tvrdi i da "Narodna stranka nije ostajala duna Amfilohiju, jer nije morao da brine o masovnosti svojih skupova. Gdje on tu i mi". (eki: 2001, 85- 89)

Otvaranje pitanja mauzoleja na Lovenu, partizansko-etnikih sukoba, nacionalnog identiteta Crnogoraca u kontekstu aktuelnih deavanja sukoba na ex jugoslovenskom prostoru, poprimalo je karakter mobilizacije "srpstva" u borbi protiv "ustaa". Rat sa Hrvatima i posebno napad na Dubrovnik (septembra 1991.) trebalo je da Crnu Goru dovedu na prvu liniju odbrane "srpstva". U mobilizaciji javnog mnjenja prednjaila je reimska "Pobjeda" koja se u svojim specijalnim izdanjima, poput onog "Rat za mir" ili "Vapaj Lovena" bavila kartografijom srpskih nacionalista. (Andrijaevi:1999,53-54). Retorika mitropolita Amfilohija i njegovo promovisanje "srpstva i svetosavlja" saglasno velikosrpskom nacionalistikom projektu, dovela je do znaajne polarizacije meu samim Crnogorcima. Okupljeni oko Liberalnog saveza, "Monitora", Socijaldemokratske stranke Crne Gore, Crnogorskog udruenja nezavisnih pisaca, Crnogorskog PEN centra, Matice crnogorske i drugih institucija sa crnogorskim nacionalnim predznakom, ova intelektualna i politika grupacija, koja se deklarisala kao pobornik suverene Crne Gore, pokrenula je inicijativu o obnovi Crnogorske autokefalne crkve. To e postati povod brojnim polemikama, sukobima i podjelama. Ve 1991. na Petrovdan (12. jula) ispred Cetinjskog manastira dolo je do obrauna izmeu "autokefalista" i pristalica "srpskih stranaka" (vjernika SPC). To je bio sukob procrnogorskog i prosrpskog politikog koncepta, jer je razliitost proisticala iz prisutnih politikih ideologija a ne crkvenih dogmi.(Andrijaevi:1999,212) Mitropolit Amfilohije je na Petrovdan 1991. od Cetinjskog manastira "napravio kasarnu" dozvoljavajui pripadnicima Arkanove Srpske dobrovoljake garde da naoruani uu u njega. (Tomani: 2001,91) Liberalni savez je tada zahtijevao da: "Amfilohije kao glavni organizator petrovdanskog orgijanja etnika odmah i zauvijek napusti Crnu Goru". Odbor za vraanje autokefalnosti CPC je Skuptini Crne Gore predao peticiju sa 8000 potpisa kojom se traio povratak autokefalne CPC. (Koprivica:1999,17)

Raskol je bio potpun od Badnjeg dana 1991. godine kada se poelo sa loenjem "dva Badnjaka". Pristalice SPC ispred Cetinjskog manastira, pristalice CPC na Trgu kralja Nikole na Cetinju. Zvanino, autokefalna CPC je "obnovljena" na Luindan, 31. oktobra 1993. godine na "Crnogorskom saboru" na Cetinju, a za prvog crkvenog poglavara izabran je Antonije Abramovi, tadanji klirik Ruske pravoslavne crkve u Kanadi (Toronto). Poslije njegove smrti, aklamacijom je na Badnji dan (6. januara 1996.) za njegovog naslednika izabran Mira Dedeji, tadanji svetenik Grke pravoslavne crkve sa slubom u Rimu. Dedeji je 15.marta 1998. godine u sabornom hramu Svete Paraskeve rukopoloen za episkopa CPC od strane patrijarha Bugarske pravoslavne crkve Pimena (Adi: 2000,171).

Pokret za obnovu CPC, koji je proiziao iz naroda, a ne iz same crkve, bio je politiki odgovor na politiku aktivnost SPC i njenog mitropolita Amfilohija. Oko ovog pitanja, koje e biti predmetom brojnih sporova u politikoj i intelektualnoj javnosti, ne samo u Crnoj Gori, reflektovae se sve savremene dileme crnogorskog drutva, pitanja njegovog identiteta i perspektive. Jedna ili druga crkva postae take pozicioniranja politikih elita, koje e (zlo)upotrebljivati vjerska raspoloenja sljedbenika zavisno od svojih dnevnopolitikih interesa. esto e postajati nejasno, ko kome slui u tom poslu (crkva politici ili obratno), ali da je dolo do simbioze vjere i politike, postalo je sasvim jasno. U poetku je zahtjev za autokefalnom CPC dovoen u kontekst dnevnih skaradnosti poput onih o osnivanju "Autokefalne muslimanske crkve" (Andrijaevi:1991,61) ili "hiljadugodinjoj osvajakoj politici Vatikana na ove strane", to je glavno uporite "Hrvatskoj nacionalistikoj misli" koja je "izgradila fanatizovanu mrnju prema svemu to je srpsko. Srbima u Krajini se sprema naotren kolac. Stara ideja Vatikana da se pokatolie Srbi, a prije svega najodvaniji Crnogorci, opet javno ivi i, kao i do sada, nee birati sredstva . ...Vatikan i danas nastoji da preotme Cetinjski manastir. Jer, njemu uticaj slabi u Evropi i zato se besomuno okree Balkanu i istoku Evrope. Njihova isturena pesnica i histerini glasnogovornik je Liberalni savez Crne Gore koji hoe, sa zavedenim uliarima da istjera mitropolita Amfilohija iz manastira ..." (Andrijaevi:1991,108,140)

Navoenjem slinih citata iz "Pobjede", tada jedinog dnevnog lista u Crnoj Gori, koja je prednjaila u raspirivanju vjerske i nacionalne mrnje u vrijeme srpsko-hrvatskog sukoba, elimo bar djelimino detektovati poeljno raspoloenje javnosti u procesu "vraanja Crne Gore i cjelokupnog srpskog naroda svom istorijskom i nacionalnom biu", odnosno u vremenu pokuaja homogenizacije Crnogoraca na osnovama "srpstva i pravoslavlja", kojem prijete povampirene "ustae" iza kojih stoji tradicionalan "neprijatelj-Vatikan". Zato je i masovno krtenje oko 400 izbjeglica iz Albanije od strane mitropolita Amfilohija (Andrijaevi:1991,121-122), i ponovno dovoenje eljka Ranatovia Arkana i njegove garde u Cetinjski manastir na Badnji dan 1992. godine, bilo u funkciji homogenizovanja i potrebe stvaranja "optesrpskog fronta" i zastraivanja, posebno onih, koji se nijesu prepoznali u toj "prii". Da bi ipak uinio izvjesnijim perspektive rata, i probudio istorijski ratniki sentiment, Arkan je iz Cetinjskog manastira poruio Crnogorcima: "I Skadar e biti na". Sve je ostalo samo na pokuaju mitropolita i aktuelne vlasti da zastrae "autokefaliste" i protivnike rata, koji su se, uprkos policijskoj zabrani u velikom broju okupili na Trgu kralja Nikole na Cetinju. (Koprivica:1999, 60-67) To su bile samo sekvence sveopte mobilizacije SPC i njenih velikodostojnika u "procesu masovnog povratka tradiciji". U ratnoj propagandi "Pobjeda " je od Arkana i njegove Garde, iji je cilj "ouvanje srpstva, svetosavlja, porodice i srpske sloge" gradila sliku idealnih boraca i vitezova koji u akcije "idu privatnim automobilima, zlato ne nose, osim burme (ko je oenjen), nikoga ne kolju, ali zarobljenike ne uzimaju, bore se protiv ustaa, ene i djecu ne diraju, ne piju alkohol, a lopove strijeljaju". Arkan je na elu garde koja treba da preraste u profesionalnu vojsku "koja bi bila kadra da brani sve teritorije Srbije i Crne Gore". Arkan je Crnogorcima je sa slavonskog ratita posredstvom "Pobjede" poruivao: "Pozdravi mi junaku brau Crnogorce i porui da Dubrovnik mora biti na ili boji. U ljeto dolazim u Dubrovnik da sluam gusle. A posle emo sa ovom mojom vojskom da vratimo Skadar. I porui onim ustaama Jevremu (Brkoviu, op. R. .) i Slavku (Peroviu, op. R. .) da u im, kada zavrim sa spoljnim neprijateljima i oca i majku". (Andrijaevi:1999, 247, 334-335) Tadanji "ratni izvjeta" i autor velikog broja slinih dopisa, Jovan Plamenac, postao je kasnije klirik SPC.

Poetno oboavanje Miloevia, bliskost sa Mirkom Joviem, Biljanom Plavi ("To je Kosovka djevojka"), Radovanom Karadiem kojeg je esto pohodio na Palama i obilazio njegove borce po bosanskim ratitima da ih osokoli za borbu, pozicioniralo je mitropolita Amfilohija u red onih koji su hrianski mesijanizam sveli na znaenje religijsko - politikog i nacionalistikog mesijanizma. (orevi: 2003, 9) U novembru 1991. godine, kada je "osloboen" Vukovar i kada su se nazirale "granice srpskih zemalja", Amfilohije je hrabrio uz gusle, odlomcima iz pjesme Mojkovaka bitka, rezerviste podgorike brigade "Veljko Vlahovi" na dubrovakohercegovakom ratitu. (Koprivica:1999, 25-26) Zalaui se za ujedinjenje svih srpskih zemalja, mitropolit Amfilohije je u aprilu 1992. godine izjavio, povodom prihvatanja Vensovog plana od strane srbijanskog i jugoslovenskog rukovodstva, da e ta ansa vjerovatno ponovo biti proputena kao to je bila proputena 1918. godine (Tomani: 2001, 96). Uostalom, jo 1990. Amfilohije je tvrdio: "Srpski narod u ovoj zemlji ima najmanje razloga, to se njega tie, da se bori za bilo kakvu Jugoslaviju... Da smo 1918, kao narod, imali ovo iskustvo koje imamo sada, vjerujem da ne bismo ni ulazili u jugoslovensku perspektivu - ni sebe radi, ni drugih radi. Gledano kroz perspektivu sadanjeg iskustva, 1918. je jedna od velikih zabluda i iluzija srpskog naroda ". (Radovi:2002,283)

Aprila 1992. rat se proirio i na Bosnu i Hercegovinu. U njemue rtve, zloini, izbjeglice, viegodinja opsada i unitavanje gradova, postati novi izazov za inertnu meunarodnu zajednicu. U isto vrijeme od Srbije i Crne Gore od Srbije i Crne Gore stvorena je SRJ,iji je Ustav usvojen 27. IV 1992. Sve vei unutranji sukobi i masovne demonstracije (mart 1991, jun 1993,) i sankcije meunarodne zajednice (na snazi od maja 1992,), stavljaju SRJ, odnosno Miloevia u procjep izmeu optimalnog cilja, koji je izgledao ostvarljiv 1990/91. i pokuaja da se sauva orujem "steeno" tokom 1994. godine. Zato su i "sankcije" Republici srpskoj u BiH od strane SRJ, pokazale tako dramatine razlike izmeu "pragmatizma" koji je htio da sauva "iluziju" i "iluzije" koja je odbacivala "pragmatizam". Posebno zato to je postajalo jasnije da ratni entuzijazam formiran na ideologiji lai, ima svoje vrijeme (zlo)upotrebe.

Podravajui Karadia i Republiku Srpsku, episkopska konferencija SPC je 5. jula 1994. uputila "apel" u kojem se poziva " sav srpski narod da stane u odbranu vekovnih prava i sloboda, svojih vitalnih interesa nunih za fiziki i duhovni opstanak i opstanak na svojoj oevini i dedovini." Vjerovatno razoaran injenicom to ovaj pastirski poziv nije naiao na oekivan prijem kod onih kojima je upuen, mitropolit Amfilohije, mjesec dana kasnije, (8. avgusta 1994.) godine estoko kritikuje one to su "ve brigu na veselje udarili ... Za razliku od njih " narod i Skuptina Republike Srpske danas uvaju i obraz i duu srpskoga naroda pravoslavnog, ne praznim rijeima i neasnim kompromisima, nego sopstvenom krvlju i sopstvenim ivotima, koje zalau pred itavim svijetom za odbranu svega estitoga i svetog u ovom narodu, za odbranu svekolikog Pravoslavlja. U Bosni i Hercegovini danas se bije bitka za slobodu zlatnu i obraz asni itavog Pravoslavlja, za pravdu i duu itavoga svijeta, za svetinju bogolikog ljudskog dostojanstva...". (Tomani: 2001,120-121)

Mitropilija crnogorsko-primorska se avgusta 1995. godine obratila i crnogorskom parlamentu sa zahtjevom da odbaci "presudu" rukovodstvu sa Pala, povodom zaokreta tadanje vlasti prema politici Radovana Karadia. Taj in je nazvan "izdajom" i tri puta se proklinjala" ruka koja podie zid izmeu sebe i brata u nevolji", dok je ponaanje Beograda i Podgorice kvalifikovano kao "kapitulantska samovolja". (Koprivica: 1999, 29-30) To je bilo samo mjesec dana poslije zloina u Srebrenici (jul 1995), odnosno u vrijeme hrvatske "Oluje" (avgust 1995.) i nekoliko mjeseci ranije prije nego e biti potpisan Sporazum u Dejtonu (novembar 1995.), odnosno Mirovnog ugovora u Parizu (decembar 1995.), dogaaja koji su jasno pokazali da od "ujedinjenja srpskih zemalja" nee biti nita.

Tada je zapoeto svoenje "bilansa" poslednjeg rata, ocjena njegovih aktera i stava meunarodne zajednice. Posebno zato to je postalo jasno da arhiva i kartoteka Hakog tribunala (osnovan februara 1993.) nee biti samo skladite ljudske patalogije, ve i dokumentacioni i vrijednosni izvor narednim generacijama o poslednjoj deceniji XX vijeka na ex jugoslovenskom prostoru. Meunarodna zajednica je oigledno stavljala do znanja da nee lokalnim "patolozima dua" nikada vie ostaviti prostor da ih oni broje i ponovno sahranjuju. Zato je i razumljivo napor ka "kreenju" sjeanja i pokuaji vrednovanja nedavno prolih dogaanja.

Povodom dvjestogodinjice bitaka na Martiniima i Krusima (1796) tampan je Zbornik radova "s blagoslovom Mitropolita Crnogorsko- primorskog Amfilohija". U Predgovoru pomenutog Zbornika, mitropolit Amfilohije pravi zanimljivo poreenje dva vremena. Onog iz 1796. kada je, po rijeima Sv. Petra Cetinjskog" sva Evropa bila mutna i krvava" i ovog dananjeg: "Da je kojim sluajem Sveti (Petar Cetinjski op. . R.) ivio u ovo nae vrijeme Dejtonske pravde i diktata savremenih monika, on bi bio glavni kandidat za Haki sud!..." ("Boj Crnogoraca": 1996, 7-9). Navedena analogija, kojom je izjednaavana borba Petra I sa savremenim zloincima, ne samo da ne odgovara elementarnim istorijskim injenicama, koje ubjedljivo govore da bi u to vrijeme bio prezren svaki Crnogorac koji bi ubio ne samo nenaoruanog ovjeka, ve i ovjeka manjeg od puke, a da ne govorimo o eni i djeci, ve je to apoteoza savremenim zloinima. Shvatanje po kojem nije problem zloin, ve sud koji ga sankcionie najasnije je prezentirano na skupu odranom na Cetinju 24. maja 1996. u organizaciji Odsjeka za filosofiju Filosofskog fakulteta u Nikiu i Bogoslovije Sv. Petra Cetinjskog na Cetinju, na temu "Filosofija rata". "Zbornik daje pogled na rat koji se vodio donedavno, i koji unutranje traje i dalje, i neizostavno trai svoje objanjenje i tumaenje" (Jagnje ..":1996, 7-8). "Dakle, sveti Petar Cetinjski rat prihvata kao nunost i neminovnost. Pritom, opet podvlaim, on ne ratuje sebe radi, svoga samoljublja radi, nego je od onih koji je spreman da rtvuje sebe za blinje svoje, i za njihovo dobro, za odbranu onoga to je najsvetije za svakoga ovjeka", tvrdio je mitropolit Amfilohije ( "Jagnje...":1996, 11- 20) koji je razmiljao i na temu "izdaje" na sledei nain: "Onaj koji izda ovo bi bio odgovor na pitanje oca Joanikija (Miovia, op. . R.) on se prije svega odvojio od zajednice. A liturgija je sama po sebi zajednica ....Ukoliko je izdaja dublja, ukoliko je ona bez pokajanja, ukoliko je ona izdaja i Boga, odnosno svetinje, odnosno due, odnosno vjere, onda je takav izdajnik jednostavno sebe pretvorio ve ovdje na zemlji u ivoga mrtvaca. Nije onda udo to ga ljudi zaboravljaju, nije onda udo to ga ni Bog ne upisuje u defter, u svoju knjigu rtava. Recimo, Vuk Brankovi: on je zaista jedan od takvih. U nae vrijeme rekao bih da je to Slobodan Miloevi." ("Jagnje ...": 1996, 265-266). Nekoliko godina kasnije mitropolit Amfilohije e "izdajnika" posjeivati u zatvoru i otro se usprotiviti predaji (predat 28.VI 2001.) " onima koji su u crno zavili Srpski narod na kraju 20. i poetka 21.vijeka, koji svojim Hakim tribunalom u stvari ele da na pilatovski nain operu svoje ruke u krvi pravednika ili da time sakriju svoja nedjela... Ja sam rekao da ne bih svoje pseto dobrovoljno dao Hakom tribunalu. Ako je trebalo suditi Miloeviu, trebalo mu je suditi u Beogradu. asnije bi bilo izvesti ga ne Terazije i javno strijeljati i za svoje i za tue grijehe, negoli ovo to je uraeno". (Raenovi: 2002,129)

U istom Zborniku objavljen je i rad Radovana Karadia u kojem odgovara na pitanje: "Da li je ovo bio rat?" ("Jagnje..":1996, 27-30), dok je episkop Zahumsko-hercegovaki Atanasije Jevti je ustvrdio da je ovo "Najgori od svih moguih ratova" i da su ga zapoele "iste one avolje sile koje i inae zapoinju sve ratove, a hrianima je uvijek ostajalo da se brane .... Ovaj rat je bio odbrambeni i junaki to se tie Republike Srpske, ali je nesreni izdajnik srpskog naroda, predsednik Srbije Miloevi, sve prokockao. Njegova izdaja jo traje i verovatno e se produiti do krvavih i raspetih Kosova i Metohije. Bolje rat nego mir koji nas odvaja od Boga: mir koji nas odvaja od Boga je lani mir. Pravi rat a lani mir proizvode upravo licemeri iz Ujedinjenih nacija, Evropske zajednice, Saveta bezbednosti, Evropskog parlamenta. Bez njih bi mi jo pre dva veka sredili nau kuu, i imali bi ta da sreujemo, jer smo Evropa pre Evrope, i civilizacija pre njihove civilizacije, a duhovnost pre svega. Bog im sudio, oni su glavni krivci za rat." ("Jagnje ..": 1996, 69)

Sudei i po ostalim referatima objavljenim u Zborniku glavni krivci za upravo minuli rat su bili meunarodna zajednica i vjekovna tenja za unitenjem pravoslavlja i vjere u Boga, koja stanuje samo u duama srpskog naroda. "Lani mir potpisan izdajnikom rukom Slobodana Miloevia je samo odgaanje novoga rata i njegov smisao je samo u pokuaju odvajanja od Boga". Zanimljiv je i naslov Zbornika iz ijeg se sadraja jasno uoava da je "Jagnje Boije" u stvari srpski narod, kojeg je pritisla "zvijer iz bezdana". Da je "jagnje" omiljen simbol crnogorsko-primorskog mitropolita svjedoi i naziv njegove zbirke pjesama "U jagnjetu je spas" (1996), objavljene iste godine kada i pominjani Zbornik.

Odnosi SPC i vlasti u Crnoj Gori kretali su se u granicama "toplo-hladno". Vladajui estabiliment u Crnoj Gori po pravilu je vodio rauna da ne rasrdi uticajnog mitropolita ali ni da ga ne dri suvie blizu, onda kada ne mora. Mitropolitova naklonost, posebno uoi izbora bila je znaajna politika injenica o kojoj su najee vodile rauna partije koje su se borile za zajedniku dravu Srbije i Crne Gore ili za "ujedinjenje srpskih zemalja". Politiki lideri su posebno vodili rauna o tome da budu na Cetinju na dan kada su loeni badnjaci ispred Cetinjskog manastira. Poto je podrao ukanovia u sukobu sa Bulatoviem i Miloeviem 1997. godine (Erakovi/Mitrovi: 1997), Amfilohiju je uzvraeno na Badnji dan 1998. godine na taj nain, to su se ispred Cetinjskog manastira nali: Milo ukanovi, predsjednik republike, Svetozar Marovi, predsjednik Skuptine, Filip Vujanovi, predsjednik Vlade Crne Gore. Ministar vjera, Slobodan Tomovi, nije propustio da u svom govoru naglasi: "Mi smo danas ovdje, gospodin predsjednik, premijer Vlade, predsjednik Skuptine i ja - u ime Vlade Crne Gore. Doli smo da kaemo, zajednikim glasom Vlada, Drava, Vjera od sada e biti zajedno, ako Bog da niko nas vie nee razdvajati". (Koprivica:1999, 71)

Naravno, ovu egzaltiranu izjavu ministra vjera ne treba tumaiti kao povratak teokratskoj dravi u Crnoj Gori, niti prisustvo dravnih funkcionera kao uee u vjerskoj procesiji, ve je ona u crnogorskom politikom kontekstu, prevashodno imala za cilj da pacifikuje "srpsku svijest " posredstvom jasnog iskazivanja naklonosti mitropolitu poznatom "zatitniku srpstva" u vrijeme dramatinih raskola u Crnoj Gori i istovremeno stavljanje do znanja naraslom pokretu "autokefalista", uz koga je zvanina vlast, ak i onda kada svetenstvo SPC u Crnoj Gori i njihov mitropolit nijesu imali ba nijednu lijepu rije za nju. Ili je to moda bio pokuaj da se predstavi da je u Crnoj Gori ostvaren filosofski koncept Justina Popovia, ijim se najreprezentativnijim sljedbenicima smatraju Amfilohije Radovi, Atanasije Jevti i Irinej Bulovi o jedinstvu crkve i drave, ali ne kroz teokratsku dravu, ve kroz dravu proetu duhovnou. Miljenje po kojem "Atanasije Jevti i Amfilohije Radovi .... pokuavaju da sprovedu u delo dominaciju crkve nad dravom " moglo se proitati jo sredinom devedesetih. (Igri: 1995)

O mitropolitu Amfilohiju i njegovoj politikoj aktivnosti napisane su hiljade strana kritikih osvrta, ne samo od strane procrnogorskih partija i intelektualaca. U tom smislu, kontraverznija linost nije sjedjela na stolici crnogorskih mitropolita i tek e dalja i studioznija istraivanja pokazati sve aspekte i kontraverze vezane za njegovu djelatnost.

Kao dosljedan i istrajan borac za Kosovo ("Ono to je Jerusalim za Jevreje, to je Kosovo za srpski narod" (NIN, januar 1990.) mitropolit Amfilohije se posebno ustro obraunavao sa meunarodnom zajednicom koja je pokrenula kampanju bombardovanja SRJ 1999. godine: "... I danas pod vidom demokratije padaju bombe i projavljuje se najstranija tiranija u ovom vijeku, i to se pojavljuje nad nama i naim narodom. Sjedi gospodin Adolf Klinton u Vaingtonu, pije svoju koka-kolu, zabavlja se sa svojim Monikama i u ime demokratije alje svoje najmodernije NATO avione i bombe.... Ovih dana sav Zapad, iji elnici bombarduju na narod, evo, ve peti put u ovom vijeku, kazuju da nijesu hriani..." (Radovi: 2002,300). Decembra iste godine, na konstataciju novinara "Blica", da je Kosovo izgubljeno, mitropolit Amfilohije je uzvratio: "Izgubiti Kosovo, prihvatiti da je izgubljeno, to znai prihvatiti da bude ispisan iz istorije. Kako neko moe prihvatiti, pri zdravoj pameti da se ispie iz ljudi? Kako je izgubljeno Kosovo? ta to znai? Jedna izgubljena bitka, i to, nije tvoja bitka, nego je tu bitku vodio bezbonik, za svetinju Kosova. Prirodno, on je tu bitku izgubio, pre nego to je i poveo. Taj bezbonik je i doveo Kosovo, svojim bogoodstupnitvom, svojim nemoralom, i politikim i nacionalnim, na rub propasti. Prema tome ako je neko izgubio, on je izgubio". (Blic, 13.12.1999). Svodei krivicu za "gubitak" Kosova na "bezbonika Miloevia", mitropolit Amfilohije je sugerisao da ono moe biti izgubljeno samo "ako ga izgubimo u nama". Po Amfilohiju je konano smjenom Miloevia bio "izabran srpski predsjednik koji ne samo da je krten, nego ume i da se preksrti", te je iz tog razloga na Liturgiji u Trebinju odranoj na dan ponovne sahrane Jovana Duia, u molitvi za zdravlje patrijarha , arhijereja i vjernog naroda , pomenut i predsjednik Vojislav Kotunica, to je protumaeno kao nova praksa u SPC. Pravdajui ovaj in, Amfilohije je tvrdio: "Sudei po ponaanju Crkve, ali i svih prisutnih u Trebinju, dolazak Vojislava Kotunice na sahranu Jovana Duia ostavio je utisak da je tamo doao ne samo predsjednik SRJ, ve predsednik svih Srba u otadbini i dijaspori ..". (OKO, 1999.)

Da li je shvatanje o "predsjedniku koji se zna prekrstiti" i o "bezboniku" koji je "izdao" Srbe u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i na Kosovu, odnosno politike paradigme Kotunica-Miloevi, u sutini razliito vienje "srpskog pitanja" ili pokuaj uspostavljanja novih ideolokih standarda prema nedavnoj prolosti, za sada ostaje dilema. Ali da se u tom procesu vodi tiha borba ideolokog pozicioniranja i raslojavanja mogue ubjedljivo svjedoi stalna potreba i duhovne (crkve) i svjetovne vlasti "uivljavanja" u istoriju i odbira svojih "junaka" iz nje.

Reafirmacija etnitva, vidljiva ne samo kroz istoriografsko-publicistiku djelatnost SPC u Crnoj Gori, odnosno mitroplije crnogorsko-primorske i njenu izdavaku djelatnost, organizovanje osvjetavanja stratita na kojima su izginuli etnici (Radovi: 2002, 90-96; eki: 2001, 88) nailazilo je na kontraverzna miljenja, ne samo u crnogorskoj javnosti. Mitrpolitovo shvatanje da su "pobijeni i uniteni najbolji ljudi od 1941. godine pa naovamo" (Radovi: 2002,235) i svoenje sve to pod pojam "brozomore", i interpretacije pojedinih autora u knjigama o stradanju pravoslavnog svetenstva, objavljivanim uz blagoslov mitropolita Amfilohija i vladike Atanasija Jevtia, isprovocirali su i Dobricu osia da se krajem 1998, prvo pismom obrati crnogorskoprimorskom mitropolitu, a potom i ostalim "srpskim vladikama". Povod je bila knjiga Velibora V.Domia "Stradanje srbske crkve od komunista", koju je objavila izdavaka kua crnogorsko-primorske mitropolije, "Svetigora" i u kojoj je ovaj autor optuio Dobricu osia za ubistvo protojereja Boidara Jovanovia u Kruevcu 1944. godine, i to navoenjem anonimnog izvora koji je ustvrdio da je osi bio lan prijekog komunistikog suda koji je donosio odluke o strijeljanju. Odbacujui pomenute navode, osi u pismu Amfilohiju trai objanjenje. (osi, 2003, 254-256)

Poto ga ovaj nije udostojio odgovora osi se obratio "srpskim vladikama" (2) i "pred arhijereje Srpske crkve "pokrenuo" i neka krupna i naelna pitanja prema kojima savremenici ne mogu da budu ravnoduni". S pozivom na Domievu knjigu, da je na djelu "antikomunizam okupacijskog karaktera u pojmovima i jeziku pokreta "Zbor" Dimitrija Ljotia i Ravnogorskog pokreta Drae Mihailovia ije je etnike narod u Srbiji zvao koljaima", osi nastavlja: "Ako bi shvatanje da su rtve komunista svetenici, bogoslovi i kalueri koji su naoruani od Njemaca ratovali protiv partizana kao Ljotievi dobrovoljci ili bili u etnikim tabovima, koji su pravili spiskove pod slovom "Z" i nareivali klanja partizanskih saradnika i simpatizera mahom intelektualaca, meu kojima je bilo ena i djevojaka, ako bi, dakle, i takvi hrani i Srbi mogli da se proglaavaju rtvama komunistikog terora samo po kriterijumima Velibora V. Domia, njegova knjiga ne bi zasluivala ozbiljniju panju srpske javnosti. Takvu antikomunistiku ideologiju danas zastupaju i neke parlamentarne stranke i njihove voe. Meutim, mora se pretpostaviti da Crnogorsko primorska mitropolija nije politika stranka, niti je Mitropolit Amfilohije njen vo, a Vladika zahumsko-raki Atanasije predsednik izvrnog odbora te politike stranke antikomunistikog karaktera. (podv. .R.) osi na kraju, postavlja sutinsko pitanje: Da li se za Srpsku pravoslavnu crkvu okonao graanski rat ili ga njeni arhijereji i bogoslovski pisci i dalje vode u saradnji s njegovim nastavljaima u nekim politikim strankama, sa komunistikim i antikomunistikim profiterima na vlasti, u tampi i feljtonistici?" (osi: 2003, 257-260)

Svoenje itave "prie" u fokus istoriografskih dilema i kontraverzi moe znaiti, ne samo da je ona "izala" iz istorije, ve da je daleko od sutinskih pitanja sadanjosti!?

REZIME

Mogue da bi sudovi, koji bi poivali na tek zapoetom istraivanju uloga vjerskih zajednica u tek minulim ratovima i procesu raspada SFRJ bili nedostatni i neutemeljni i samim tim lako osporeni, ako bi poivali samo na analizi dostupne dokumentacije i bez do kraja sprovedene komplementarne analize, kao to je sluaj u ovom radu. Otuda, uz sve rizike kojih smo svjesni, ve povrna analiza ukazuje, da je u procesu tranzicije drutva iz komunistikog u nacionalni totalitarizam, crkva dobrim dijelom preuzela ulogu ideolokog kvasca u procesu nacionalne homogenizacije. U sluaju Crne Gore, SPC je komunistiko naslee vidjela kao glavni razlog njenog "udaljavanja od srpstva i svetosavlja" i potrebu "njenog vraanja" u nacionalromantiarske vizure "Srpske Sparte", koja bi u "nametnutom, odbranbenom" ratu protiv "pravoslavlja", bila na prvoj liniji fronta u zaokruivanju srpskog nacionalnog prostora i konanog ispravljanja "greke " iz 1918. godine, kada je "umjesto srspke nacionalne drave", stvorena Jugoslavija. Na taj nain je ubrzan proces nacionalne polarizacije u Crnoj Gori, koja je opet postala nepremostivi limit modernizacije njenog drutva.

Kljune rijei: Crna Gora, crkva, politika, rat, vlast

__________________________________________________

NAVEDENA LITERATURA :

AGOVI, B., 2001: Damije u Crnoj Gori, Almanah, Podgorica

ANDRIJAEVI, M..,1999: Nacrt za ideologiju jedne vlasti, Conteco, Bar

ANDRIJAEVI, M. ., 2003: Pokrtavanje muslimana 1913. , Almanah, Podgorica

ANDRIJAEVI, M. ., 2003: Sukob koji je trebalo odgoditi, Monitor br. 662, Podgorica

ADI, N., 2000: Kratka istorija Crnogorske pravoslavne crkve, Cetinje

BEI, M., UKANOVI, B., 2000: Bogovi i ljudi , Religioznost u Crnoj Gori, CID, SOCEN,Podgorica

BOJOVI, R. J., 1991: Izbeglice iz Albanije u Crnu Goru 1991. godine, TitogradCetinjska bogoslovija 1992- 2002, 2002: Spomenica o desetogodinjici obnovljenog rada BogoslovijeSvetog Petra Cetinjskog , Cetinje

OSI, D., 2003: Srpsko pitanje II , Filip Vinji, Beograd

GOATI, V., 2000:Partije Srbije i Crne Gore u politikim borbama od 1990 do 2000, Conteco, Bar

DOMI, V. V., 1996: Stradanje srbske crkve od komunista, Svetigora, Cetinje

DOMI, V. V., 1995: Ustaki zloini nad srpskim svetenicima, Svetigora, Cetinje

DOMI, V. V., 1995: Muenitvo srpskog patrijarha Gavrila Doia, Svetigora, Cetinje

DOMI, V. V., 1996: Golgota Mitropolita Crnogorsko- primorskog Joanikija (1941-1945),Svetigora, Cetinje

OREVI, D., 1995: Religija i razvoj, JUNIR , Godinjak

IGRI, G., 1995: Duhovno i svetovno u "Slobinom loncu ", AIM , Beograd 6.6. 1995

GRUJI, R., 1920: Pravoslavna srpska crkva , Beograd

GLIGORIJEVI, B., 1997: Ujedinjenje Srpske pravoslavne crkve i uspostavljanje Srpske patrijarije u Jugoslaviji, Istorija 20.veka , 2

UKANOVI, B., KUZMANOVI, B., LAZI, M., BEI, M., 2001: Nacija i drava , SoCEN, CID,Podgorica

FOLI, Z., 2001: Vjerske zajednice u Crnoj Gori 1918-1953, Podgorica

KANDI, P., 2002: Crnogorsko- primorska mitropolija kroz vreme i prostor, Cetinjska bogoslovija,Cetinje

KOPRIVICA, V., 1999: Amfilohijeva sabrana ne-djela, Podgorica-San Francisko

LONAR, R., 2001: Svima nama treba obnova , Ko eka , doeka-Boga , Oko

MITROVI, Lj., ERAKOVI, A., 1997: Sto dana koji su promijenili Crnu Goru , Vijesti, Podgorica

OPI EMATIZAM KATOLIKE CRKVE U JUGOSLAVIJI 1974, Zagreb, 1975

RADOVI, A., 1993: Osnovi pravoslavnog vaspitanja, Vranjaka Banja

RADOVI, A., 1996: U jagnjetu je spas, Svetigora, Cetinje

RADOVI, A., 2002: Vraanje due u istotu, Oktoih, Beograd

RADOVI, A., 2002: Cetinjski istonik, Oktoih, Beograd

MITROPOLIT AMFILOHIJE., 13.XII 1999: Izgubiemo Kosovo, ako ga izgubimo u nama, BLIC ,Beograd

RAENOVI, J., 2002: Svi smo mi jedno u Hristu, Svetigora, Cetinje

RASTODER, ., RASTODER, J., 1991: Dr Nikola Dobrei, arcibiskup barski i primas srpski

(1872- 1955) , ivot i djelo, Prilog izuavanju istorije barske arcibiskupije, Budva

RASTODER, ., 1994: Istorijsko- metodoloki osnov istraivanja novije istorije crkve (vjerskih zajednica ) u Crnoj Gori 1878- 1945, Istorijska nauka i nastava istorije u savremenim uslovima, CANU 14, Podgorica

STAMATOVI, A., 1999: Kratka istorija Pravoslavne Mitropolije Crnogorsko- primorske sa

ematizmom za 1999.godinu, Cetinje

EKI, S., 2001: Kilibarda, Ispovijest o deceniji koja je promijenila lice Crne Gore, Vijesti,

Podgorica

ARKINOVI, H., 2003: Konfesionalni i nacionalni aspekt popisa stanovnitva u Crnoj Gori 1909-2003, Almanah 23-24, Podgorica

TOMANI, M., 2001: Srpska crkva u ratu i ratovi u njoj, Beograd

USTAV ZA KNJAEVINU CRNU GORU, Cetinje, 1907

ZBORNIK RADOVA S DRUGOG BOGOSLOVSKO-FILOSOFSKOG SIMPOSIONA U DANESVETIH KIRILA I METODIJA, 1996: Jagnje boije i zvijer iz bezdana , Filosofija rata, Svetigora,Cetinje, 1996

ZBORNIK RADOVA O BITKAMA NA MARTINIIMA I KRUSIMA, 1996: Boj Crnogoraca i Brana sa Mahmut paom 1796, Cetinje

__________________________________________________

(1) Na jedno novinarsko pitanje, povodom ustolienja, otkud proirenje zvanine titule i na Skenderiju, mitropolit Amfilohije je odgovorio: "Ta titula koju su nosili cetinjski mitropoliti, pa pripada i meni, bez obzira to je ona poslednje vrijeme zaboravljena. Mitropoliti cetinjski su itekako bili svjesni znaaja Skadra za Zetu, odnosno Crnu Goru ... Kako zaboraviti sav to bi se reklo- taj na jad oko Skadra. To nam je kolijevka, ognjite, gdje smo prvu vatru propirili". (Radovi: 2002,161)

(2) Pismo je upueno 27. januara 1999: Vladici umadijskom Savi, Vladici Nikom Irineju, Vladici ikom Stefanu, Vladici abakom Lavrentiju,Vladici Bakom Irineju, Vladici banatskom Hrizostomu i Vladici Branievskom Ignjatiju