seminarski iz prirode

8/17/2019 Seminarski Iz Prirode

1/15

UNIVERZITET U NOVOM SADU

FILOZOFSKI FAKULTET

KATEDRA ZA FILOZOFIJU

seminarski rad iz predmeta Filz!i"a prirde

KANTOVO POIMANJE PROSTORA

St#dentkin"a$ Kristina Nikli% Mentr$ &ran R#"e'i%

N'i Sad( )*+,-


2/15

Sadržaj

Sa.etak ///////////////////////////////////0

U'd ////////////////////////////////////1

N"#tn i La"2ni3

////////////////////////////////-,

Ar4#menti Trans3endentalne estetike ///////////////////////-5

Od prstra ka 6ist4 pa.a"a d apsolutnog prstra

////////////////-+*

Zakl"#6ak

/////////////////////////////////---+0

Literat#ra /////////////////////////////////---+1

2


3/15

Sažetak

U #'dnm del# rada isti6e se da "e misani interes Kant'e teri"ske !ilz!i"e #episteml7km zasni'an"# N"#tn'e klasi6ne !izike( te den#n3iran"# La"2ni3'e meta!izike( asa tim pitan"ima "e direktn p'ezana Kant'a tematiza3i"a prstra-

&la'ni de rada da"e s'rt na dminantne na#6ne paradi4me Kant'4 'remena # p4led# piman"a prstra i kretan"a( te pk#7a'a ras'etliti Kant'# ar4#menta3i"# # Kritici čistog uma(# p4led# 6iste pa.a"nsti prstra- Nadal"e( anal4i"e isk#st'a ispsta'l"a"# episteml7k#

2az# n"#tn'ske me8anike( a # n"i8'm sredi7t# "este sinteti6k "edinst' kate4ri"a rela3i"e i6ist4 pa.a"a 9p4la'it prstra:- Napsletk#( apsl#tni prstr k"i "e N"#tns#pstan3i"aliz'a Kant pr4la7a'a ide"m #ma( te istd2n pre'lada'a i 6#'a'a apsl#tni

prstr ka kriteri"#m pra'4 kretan"a-

Zakl"#6ak isti6e pre'azi;enst Kant'4 piman"a prstra ka e#klidsk4( p"a'mnee#klidski8 4emetri"a i A"n7ta"n'e !izike( ali i Kant'# zasl#4# # d'a"an"# na#ke dmeta!izike-

Ključne reči$ prstr( episteml4i"a( meta!izika( matematika( !izika( pa.a"( a priori( sinteti6ki(4emetri"a( kretan"e( kate4ri"e( apsl#tni prstr-

3


4/15

Uvod

Interes za pr2leme prirdni8 na#ka i matematike 6it "e # Kant'im ranim( pretkriti6kim

spisima( # k"ima "e n( s8dn 'remenskm kntekst# sna.n4 raz'"a matematske !izike i

'eliki8 meta!izi6ki8 sistema prirde( i sam pk#7a'a iznedriti "edn# nat#ralisti6k# meta!izik#-

Sa p6etka '4 perida Kant'e misli "asan "e #ti3a" La"2ni3'i8 ide"a mnadi6km

#str"st'# s'e4a pst"e%e4( k"e "e Kant namera'a pmiriti sa N"#tn'm !izikm( 7t "e i

tematiz'a # Fizičkoj monadologiji- La"2ni3'sk# pr'eni"en3i"# Kant'4 ran4 istra.i'an"a

prirde ptm %e zameniti apsl#tn d#7e'l"en"e N"#tn'im sistemm prirde iz'edenim #

Matematičkim principima prirodne filozofije( s 2zirm na radikalan novum # tematiza3i"i

!izi6ki8 kate4ri"a- U 'remen# s#prtsta'l"eni8 paradi4mi na pl"# !izi6ke na#ke( pitan"a k"a s#

se Kant# nametala nis# 2ila striktn na#6n4 karaktera( 'e% p4la'it !ilz!sk4- Naime( ka

!ilz!sk pitan"e par exellence 2il "e n meta!izi6kim pretpsta'kama prirdne na#ke(

spe3i!i6ni"e( kak N"#tn'a meta!izika prstra i 'remena da"e nep8dan p"m'ni aparat

pla#zi2ilnm empiri"skm 'a.en"# zakna prirde<

M.e se #st'rditi da t pitan"e # s'"" pse.nsti pr.ima 6ita' Kant' rad na raz'i"an"#kriti6ke teri"ske !ilz!i"e( te se d4'r 6ek#"e iz 8riznta trans3endentalne misane

pzi3i"e- Naime( p Kant'm #'id#( pr' "e ptre2n razre7iti sa te7kim pitan"em stat#sa

meta!izike( # episteml7km smisl# s8'a%ene ka #6en"e trans3endentaln4 realizma( k"e

Kant pripis#"e s'"im pret8dni3ima( dakak( iz spst'ene pzi3i"e trans3endentaln4 idealizma

k"a "e min#3izn raz'i"ena # Kritici čistog uma- Tek s 2zirm na raz'i"en# ar8itektnik# s'e4

saznan"a 9kme "e ka paradi4ma pr'enst'en na#6n saznan"e: # Kritici čistog uma( m4a "e

Kant psta'iti temel"ni"# !ilz!i"# prirdne na#ke na N"#tn'm tra4# # Metafizičkim

osnovama prirodne nauke, s 2zirm na dktrin# raz'i"en# # Kritici-

Misle%i da pla.# ra6#n ttalitet# s'e4a 2i'st'#"#%e4( tereti6ari d4matske meta!izike

prird# s# 2#8'atali pa#7aln( "er nis# pkazi'ali #pitanst m4#%nsti meta!izi6k4

mi7l"en"a #p7te( ne pra'e%i distink3i"# izme;# st'arnsti i p"a'nsti- Kant "e smatra da 4la'ni

pr2lem !ilz!i"e ni"e 4alimati"as meta!izi6ki8 dktrina( ne4 nedstatak 'al"ane episteml4i"e(

k"a 2i tre2al da pr#.i #'id # prird#( prekl i m4#%nsti saznan"a- U tm smisl#(

trans3endentalna !ilz!i"a predsta'l"a 2iman pr"ekat iz4radn"e !#ndamentalne str#kt#resazna"#%e4 s#2"ekta( sa 4la'nim na6elm k"e #pzra'a da saznan"e ne m.e pre%i 4rani3e

4


5/15

m4#%e4 isk#st'a( #klik ne .eli da za'r7i # antinmi6nsti #ma( tm pse#d=pr2lem# s'ak4

rele'antn4 saznan"a-

>rirdne na#ke i matematika s# paradi4ma saznan"a( te "e 2itni"e pitan"e Kritike čistog uma( a p4t' Prolegomena za svaku buduću metafiziku #pra' 2razla4an"e n"i8'4

sinteti6k4 i aprirn4 karaktera- Time da s# ne sinteti6ke i aprirne .eli se re%i da ne nikak

ne m4# 2iti niti analiti6ke( niti empiri"ske? # pr'm sl#6a"# 2i 6ita'a !ilz!i"a na#6n4 saznan"a

2ila pn' prep#7tena meta!izi6kim spek#la3i"ama( #mest da na 2#de a#tenti6na filozofija

iskustva( a # dr#4m 2i se iz4#2ila n"ena e4zaktnst( time 7t 2i se pre'ideli temel"ni #sl'i

s'ak4 isk#st'a( n"e4' a priori 97t pet mra kn6ati # meta!izi6kim spek#la3i"ama:-

Sa tim # 'ezi direktn "e pr2lem prstra i 'remena( k"i "e # Kritici čistog uma

pzi3iniran # Trans3endentaln" esteti3i( s 2zirm na nse%e pr2leme n"i8'4 meta!izi6k4 i

trans3endentaln4 ispiti'an"a- O'a" rad %e se 2a'iti iskl"#6i' pr2lematikm prstra( i

slan"a%e se na teze Trans3endentalne estetike # p4led# zasni'an"a prstra ka čistog opažaja-

Tak;e( #p#tn "e ras'etliti Kant' piman"e prstra # dns# na sinteti6k "edinst'

kate4ri"a i pa.a"a( 4de se # sredi7t# pet nalazi 6ist pa.a" prstra s 2zirm na teze raz'i"ene

# Kritici čistog uma( ka i Metafizičkim osnovama prirodne nauke- Napsletk#( N"#tn'e ide"e

apsolutnom prostoru 2i%e razmtrene iz Kant'e pzi3i"e trans3endentaln4 idealizma- Up#tn "e( st4a( zap6eti sa 'de%im na#6nim paradi4mama Kant'4 'remena # p4led#

tematiz'an"a prstra( te raz'i"ati disk#si"# s 2zirm na La"2ni3'e i N"#tn'e ide"e

prstr#-

5


6/15

Njutn i Lajni!

N"#tn'a ide"a apsl#tnm prstr# i 'remen# p6i'a na te.n"i za knstit#isan"em

"edne dinami6ke teri"e kretan"a( nas#prt # t d2a #ti3a"n" kartezi"ansk" me8ani3isti6k"

paradi4mi- Kartezi"anska dktrina ni"e m4la 2ez2editi p#zdane re!leksi"e kretan"#( s

2zirm na t da "e prstrnst iz"edna6a'ala sa materi"m 9ne4iran"e pst"an"a prazn4

prstra:( dk "e la"2ni3'ska meta!izika relati'iz'ala kretan"e ka prstrn='remensk#

kate4ri"#( s'"m kn3ep3i"m sile k"a "e imanentnst mnade( 2ez m4#%nsti spl"en"a96#'eni sta' iz Monadologije da mnade nema"# 'rata ni przre:- Sila s8'a%ena ka meta!izi6ki

kn3ept( pre ne4 kn3ept teri"ske !izike( ni"e m4la pn#diti 'al"an# teri"# kretan"a- N"#tn "e

#pra' na #m# ima 'e pr2leme !#ndiran"a !izike( te "e # Matematičkim principima prirodne

filozofije raz'i dinami6k# teri"# kretan"a( knstit#i7#%i kate4ri"e apsl#tn4 prstra i

'remena( a 'e kate4ri"e s# se sla4ale sa zaknima kretan"a # dns# na k"e "e m4#%e

razlik'ati pra' kretan"e d relati'n4- >te7k%a N"#tn'e( # t d2a re'l#3inarne na#ke(

"este !ilz!sk zasni'an"e prstra i 'remena ka apsl#tni8( pa se te.i7te plemika ne m.e

striktn na%i # !izi6k" na#3i( 'e% # s'e2#8'atn" !ilz!i"i prirde- Naime( N"#tn se( s8dn

d#8# 'remena 2lik'anm # spe3i!i6n" sintezi 8ri7%ansk4 s'etnazra i n'i8 na#6ni8 ide"a(

ni"e li2i da pr4lasi prstr i 'reme senzri"#mm sam4 @4a( te da im pri2a'i s#pstan3i"alni

karakter- La"2ni3 "e spremn d6eka '( s 2zirm na n"e4'# 'lastit# meta!izik# i teri"#

saznan"a( nedz'l"en 8ipstaziran"e prstra i 'remena( te "e # krespnden3i"i sa Sem"#elm

Klarkm( za4'rnikm N"#tn'i8 ide"a( .#str napada n"#tn'sk# s#pstan3i"alnst prstra i

'remena- U prepis3i La"2ni3a i Klarka raznliki s# La"2ni3'i ar4#menti prti' n"#tn'ske ide"e

prstra i 'remena( a za s'r8e '4 rada da2ran "e kl"#6ni ar4#ment k"i p6i'a na identitet#

nerazl#6i'sti- Razl4 'ak'4 da2ira "este skretan"e pa.n"e na t da striktn iz N"#tn'e

de!ini3i"e apsl#tn4 prstra ne sledi n"e4' s#pstan3i"alitet k"i "e predmet La"2ni3'e kritike-

Naime( La"2ni3 ka.e$ >retpsta'iti da s# dve st'ari nerazlučive zna6i pretpsta'iti istu

st'ar k"a ima d'e oznake- I st4a pretpsta'iti da Uni'erz#m m.e imati drugačiji pl.a" #

Vremen# i >rstr# # dns# na na" k"i n zaista ima? a da pritm s'i del'i Uni'erz#ma 2#d#

6


7/15

# istm me;#s2nm dns# ka rani"e? tak'a pretpsta'ka( t'rdim( "este nemoguća !ik3i"a

Bpre'ela K-N-C-+

Me;#tim( #klik 2ism kns#lt'ali N"#tn'# de!ini3i"# apsl#tn4 prstra ka

#ni!rmn4 i nepkretn4( te apsl#tn4 kretan"a ka preme7tan"a tela sa "edn4 apsl#tn4

mesta na dr#4( tada La"2ni3' ar4#ment identitet# nerazl#6i'sti ne 2i #p7te ima

ar4#mentati'n# sna4#- Naime( kak t'rdi R2ert Disal( N"#tn' dre;en"e apsl#tn4 prstra

"este s 2zirm na razlik# izme;# kretan"a i mir'an"a na istom apsl#tnm mest# tkm

'remena? ali ne impli3ira 2il kak'# realn# razlik# izme;# "edn4 #ni'erz#ma i dr#44 # km "e

s'e pmeren na različito apsl#tn mest? kretan"e tela za'isi d t4a da li sta"e na istm

apsl#tnm mest#( a ne d t4a k"e apsl#tn mest za#zima Bpre'ela K-N-C-) Dakle( ne radi

se razli6itim mestima( k"i p La"2ni3# s'akak mra"# 2iti ista s 2zirm na identitet

nerazl#6i'sti( ne4 "e # sredi7t# dns prema istm mest# tkm 'remena( k"i !#ndira p"am

kretan"a- Dr#4im re6ima( La"2ni3 "e N"#tn'm apsl#tnm prstr# #6ita s#pstan3i"alitet k"i

pdraz#me'a distink3i"# del'a prstra( dk se kd N"#tna zapra' radi !#ndamentaln

dr#4a6i"" str#kt#ri prstra( k"a #p7te ne d4'ara La"2ni3'" mnadi6k" meta!izi3i 9kada

2i apsl#tn mest 2il mnada( nda 2i se apsl#tna mesta mrala razlik'ati:( 'e% n"str#kt#ri k"a "este ek'i'alentna sa apsl#tnim kretan"em( dnsn( mir'an"em- S 2zirm na

t( iz p"ma apsl#tnsti prstra nak kak 4a "e N"#tn dredi( ne sledi La"2ni3'a

pretpsta'ka s#pstan3i"alnsti apsl#tn4 prstra-

O'm ar4#menta3i"m se 8tel t'riti pl"e m4#%nsti 6itan"a N"#tn'i8 psta'ki s

2zirm na Kant' trans3endentalni pr"ekat zasni'an"a na#ke- Me;#tim( time se ne .ele

spriti nes#mn"i'e meta!izi6ke implika3i"e N"#tn'e na#ke # p4led# temel"n4 dre;en"a

prstra i 'remena( ne4 se #pra' namera'a tematiz'an"e 3elk#pnsti N"#tn'i8 #'ida( iz

rak#rsa Kant'e kriti6ke pzi3i"e- Ak p;em d teze da "e Kant derei!ik'a N"#tn'

prstr0( nda "e apsl#tn rele'antn Kant'e #'ide # prird# prstra istra.i'ati s 2zirm na

'ez# sa N"#tn'im( ali i sa La"2ni3'im-

1 eibniz!"larke "orrespondence( O!rd( Lndn( ++-( str- GH-

2 R- Disalle( #e$ton%s p&ilosop&ical anal'sis of space and time #$ (&e "ambridge "ompanion to #e$ton( am2rid4e Uni'ersit >ress( am2rid4e( )**1-( str- 1*-

3 Prostor i vreme danas( Nlit( @e4rad( +G5-( str-

7


8/15

Ar"u#enti Tran$!endentalne e$tetike

U Kritici čistog uma( # p4la'l"# Trans3endentalna estetika( Kant pred#zima ispiti'an"e

prstra i 'remena s 2zirm na s'r8# !#ndiran"a 6#ln4 saznan"a- U tm smisl#( te.i7te

ar4#menta3i"e Trans3endentalne estetike "este pre episteml7k4 ne4 meta!izi6k4 karaktera

9mada se ni ne m4# striktn d'"iti:- Dr#4im re6ima( iak se Kant na p6etk# Meta!izi6k4

ispiti'an"a prstra pita da li prstr i 'reme psed#"# meta!izi6ki realitet 9al#dira"#%i time na

N"#tna:( te na kra"# meta!izi6k4 i trans3endentaln4 ispiti'an"a prstra #t'r;#"e da n nikak

ne m.e 2iti s2ina st'ari p se2i( ipak 4la'na tema 3elk#pn4 ispiti'an"a p"ma prstr#

"este n"e4' aprirni i pa.a"ni karakter- J7 dre;eni"e( st.er Kant'4 #6en"a 6#lnsti "este

opažajnost ka !#ndamentaln s'"st' predsta'e prstra- U tm smisl#( Kant 'de( pre s'e4a(

den#n3ira La"2ni3'# episteml4i"# prstra ka ra3inaln# dktrin#( te s'"e'rsn#

kn3ept#aliza3i"# prstra1- Ar4#menti k"i se ti6# neempiri"sk4( a ptm i aprirn4 karaktera

prstra d2i"a"# sek#ndarni smisa # dns# na Kant'# nse%# ide"# prstr# ka pa.a"#-

Naime( # pr'a d'a ar4#menta neempiri"skm i aprirnm karakter# prstra Kant t'rdi

da predsta'a prstra mra 'e% da le.i # sn'i i da se ne m.e d2iti isk#st'm iz spl"a7n"e

p"a'e( 'e% "e pre s'e4a sam ' spl"a7n"e isk#st' m4#%e "edin pm%# te predsta'e( te

da "e prstr "edna n#.na predsta'a a pririH- T da se prstr ne m.e d2iti apstrak3i"m iz

spl"a7n"e4 isk#st'a "este "asna al#zi"a na La"2ni3' rela3inisti6k piman"e prstra( # km

se( p Kant'm #'id#( ide"a prstra "edin m.e d2iti apstra8'an"em iz akt#alni8 dnsa

me;# telima- Me;#tim( # prepis3i sa Klarkm( La"2ni3 ka.e$ >rstr ne za'isi d akt#aln4

dnsa izme;# tela( ali "e Red na" k"i m4#%a'a da tela 2#d# # dns#( i s 2zirm na k"i

na ke4zistira"# # me;#s2nm dns# Bpre'ela K-NC-, Dakle( ni"e ni La"2ni3 pdraz#me'a

4 Spr sa La"2ni3m "e dakak 7iri d piman"a prstra( naime( ti6e se 3elk#pne La"2ni3'e intelekt#aliza3i"e p"a'a( te 6in"eni3e da "e 6#lnst za n"e4a 2ila sam neki ne"asan na6in predsta'l"an"a( a nikak "edan nar6itiiz'r predsta'a- 9KU( str- )*:- Te pri4're Kant "e !rm#lisa s 2zirm na kn3ept amfibolije k"a "eepisteml7ka za2l#da i ti6e se nerazlik'an"a 6#lnsti d raz#ma-

5 I- Kant( Kritika čistog uma( @I&Z( @e4rad( +GG*-( str- H1-

6 eibniz!"larke "orrespondence( O!rd( Lndn( ++-( str- ++0-

8


9/15

da "e prstr p#ki empiri"ski p"am( pa se 6ini pla#zi2ilnim da La"2ni3' piman"e prstra ne

pr4lasim ad &oc empiri"skim- Iz4leda da se kd La"2ni3'4 piman"a prstra radi

s'"e'rsnm paradks#( naime( prstr 2ez tela ni"e m4#%( ali idealni i apstraktni prstr ipak

nekak #pra'l"a telima- Kant t'rdi$ Nikada se ne m.e st'riti predsta'a tme da ne pst"i

prstr( premda se sas'im lep m.e zamisliti da se # n"em# ne nalaze nikak'i predmeti-

T dase ne m.e predsta'iti nepst"an"e prstra( # 4rani6enm smisl# kn3ept#alnsti

4emetri"sk4 prstra m.e 'a.iti i za La"2ni3a- Ali za Kanta "e nem4#%e zamisliti

nepst"an"e prstra ka #sl'a m4#%nsti spolja)nji& pojava Za La"2ni3a( pa.an"e

prstrn='remensk4 s'eta !enmena "este saznan"e k"e ne m.e imati apdikti6nst( 'e%

sam ar2itrarnst- Upra' se z24 t4a te.ina Kant'4 ar4#menta prstr# sast"i # n"e4'"

pa.a"nsti( naime( # tme da "e 6ist pa.a" prstra na" k"i predsta'l"a m4#%nst 4emetri"e

k"a "e "edn par exellence sinteti6k aprirn znan"e( a ne pr'enst'en analiti6k4 tipa ka kdLa"2ni3a- Dakle( Kant' ar4#ment pa.a"nsti prstra impli3itn "e pretpsta'l"en #

pret8dn" ar4#menta3i"i n"e4'" aprirnsti-

La"2ni3'a intelekt#aliza3i"a pa.a"a se( dakak( ne m.e psmatrati sa iskl"#6i'

episteml7k4 stan'i7ta( 'e% iz pzi3i"e nse%e kant'ske distink3i"e trans3endentaln4

idealizma i trans3endentaln4 realizma( 4de ptn"i Kant 'ez#"e za La"2ni3a 9i ne sam za n"e4a(

'e% za 3elk#pn# tradi3inaln# meta!izik#( ka i empirizam:- Naime( inteli4i2ilnst za La"2ni3a

predsta'l"a "edin s'et mnada( te na#6n saznan"e !izike i matematike nikada ne m.e dsti%imeta!izi6k- Ma"kl Fridman st4a t'rdi$ Iak se 6ini da "e La"2ni3 napra'i iz'esn pr7iren"e

aristtel'ske l4ike # 3il"# zasni'an"a n'i8 al4e2arski8 metda n"e4'4 kalk#l#sa( ipak nema

s#mn"e da tradi3inalna s#2"ekat=predikat str#kt#ra 'e l4ike dminira # n"e4'" mnadi6k"

meta!izi3i$ #pra' z24 t4a 7t "e kna6na meta!izi6ka realnst s#7tinski intelekt#alna # smisl#

l4ike( 6ita' me8ani6ki s'et( #kl"#6#"#%i prstr( "este sam sek#ndarn4 realiteta( ka !enmen-

Iz '4a sledi( da iak La"2ni3( ka i 2il k # tm perid#( misli da pst"e e4zaktni

matemati6ki zakni k"i #pra'l"a"# 6#lnim i materi"alnim s'etm( ipak #spsta'l"a n#.ni "azizme;# realnsti k"# sazna"e intelekt i 6#ln4 s'eta Bpre'ela K-N-C-5 Kant' #6en"e

transcendentalnog idealiteta i empirijskog realiteta prstra predsta'l"a "edinst'en primer

piman"a prstra # n"e4' d2a- Za Kanta s#( pak( matematika i !izika paradi4me saznan"a( te

7 I- Kant( Kritika čistog uma( @I&Z( @e4rad( +GG*-( str- H1-

8 M- Friedman( #e$ton and Kant on *bsolute +pace From (&eolog' to (ranscendental P&ilosop&'(Stan!rd Uni'ersit( Stan!rd( )**G-( str- 05-

9


10/15

#6en"e 6ist" pa.a"nsti prstra i 'remena sl#.i n"i8'm #temel"en"# ka sinteti6ki8 i

aprirni8-

Ipak( 6ini se da se #6en"e 6ist" pa.a"nsti prstra !#ndamentalni"e slan"a na #'ide

trans3endentaln4 ispiti'an"a 4emetri"i ka sinteti6km i aprirnm znan"#( ne4 na

pret8dn meta!izi6k izla4an"e- Naime( Kant' nepkle2l"i' sta' 4emetri"skm znan"# ka

nm k"e ne m.e 2iti analiti6k znan"e 9na sn'# p#ki8 4emetri"ski8 p"m'a iz'de se

matemati6ke prpzi3i"e:( niti apsterirn( samim tim 7t "e apdikti6n( iz4leda da "e ptre2an

i d'l"an #sl' da prstr ne m.e da 2#de ni7ta dr#4 sim 6ist4 pa.a"a- Jedin se s

2zirm na knstr#kti2ilnst 4emetri"ski8 predsta'a m.e d%i d terema 9Kant' mil"eni

primer za t "e terema da "e z2ir #4l'a # tr#4l# +5 ( d 6e4a se ne m.e d%i na sn'#0

p"ma tr#4la( 'e% "edin knstr#k3i"m? ne'l"a nasta"e # I 'ek#( p"a'm tr#4l'a 6i"i

"e z2ir 'e%i( dnsn( man"i d +5 :-0

Od %ro$tora kao či$to" o%ažaja do apsolutnog %ro$tora

>d#8'at Trans3endentalne estetike k"i se 'de psmatra # 8riznt# zasni'an"a

na#6n4 znan"a( sam "e p6etak knstit#isan"a "edne s'e2#8'atne episteml4i"e na#ke( k"#

da"e 3ela Kritika 6ist4 #ma- >rate%i Kant' 6#'eni #'id da s# pa.a"i 2ez p"m'a slepi( a

p"m'i 2ez pa.a"a prazni( tek Trans3endentalna l4ika m.e prikazati prird# znan"a( s

2zirm na sinteti6k "edinst' kate4ri"a i pa.a"a- >rstr ka 6ist pa.a" zad2i"a s'"e mest

# knstit#isan"# tak'4 "edinst'a- >se2n "e #p#tn napra'iti paralelizam izme;# Kritike čistog

uma i Metafizički& osnova prirodne nauke( "er se # ptn"em del# radi primeni

kate4ri"aln4 aparata iz Kritike čistog uma na !izi6ke entitete i zakne-

Naime( del"ak Meta!izi6ke sn'e me8anike 4de Kant izla.e tri zakna me8anike(

s'ed6i p'ezansti sa Anal4i"ama isk#st'a iz Kritike čistog uma( 4de Kant 4'ri n#.n"sinteti6k" 'ezi izme;# kate4ri"a rela3i"e 9s#pstan3i"a( ka#zalitet i za"edni3a: i !rmi pa.a"a-

S#pstan3i"alnst 9anal4n za dr#4e d'e kate4ri"e: ne m.e p6i'ati na s#mn"i' #temel"enim

meta!izi6kim spek#la3i"ama( 'e% se na 7ematski 2razla.e( a # tme "e( kak Fridman

prime%#"e( !#ndamentaln spl"a7n"e isk#st'( knkretni"e 6ist pa.a" prstra-G Naime( Kant i

# Kriti3i 6ist4 #ma( ka i Meta!izi6kim sn'ama prirdne na#ke 4'ri tme da "e za

pst"anst s#pstan3i"e 9dnsn( materi"e: nep8dan pa.a" # prstr#( "er "e "edin n

9 Ist( str- 1H-

10


11/15

dre;en ka pst"an( dk 'reme staln te6e-+* Tak;e( 'a" sta' "e Kant iskristi za direktn

p2i"an"e kartezi"anske meta!izike #n#tra7n"e4 isk#st'a( "er "e 'im ego cogito nem4#%e

!#ndirati na samiz'esnsti s'esti( k"a ne m.e imati pst"anst s#pstan3i"alnsti-

U s'akm sl#6a"#( zakni me8anike t'rde da # prirdi k'ant#m materi"e mra stati isti(

da s'aka prmena materi"e mra imati spl"a7n"i #zrk 9'de Kant "asn al#dira na La"2ni3'#

kn3ep3i"# mnade k"" "e prmena in8erentna? Kant t nazi'a 8ilzizmm k"i nema nikak'e

p'ezansti sa spl"a7n"im isk#st'm i kn3eptm sile k"a del#"e na #dal"ensti:( napsletk#(

zakn ak3i"e i reak3i"e- Vi7e "e ne4 6i4ledna anal4i"a sa N"#tn'im zaknima kretan"a( k"a

4'ri sna.nm #ti3a"# N"#tn'e !izike na Kant'# !ilz!i"# prirde raz'i"en# s 2zirm na

trans3endentalne prin3ipe- Fridman++ 4'ri tme da pst"i zapan"#"#%a krespnden3i"a

izme;# dktrine materi"aln" s#pstan3i"i raz'i"ene # ptn"em del#( k"a se zasni'a na

temel"nm sta'# da se kate4ri"e mra"# striktn dnsiti na pa.a" prstra( i sli6ni8 #'ida k"e

"e Kant da # Kritici čistog uma( 2ez 2zira na pr'2itn !rm#lisan"e anal4i"a isk#st'a s

2zirm na int#i3i"# 'remena-

Napsletk#( dlazim d Kant'e tematiza3i"e apsl#tn4 prstra # del"k#

Fenmenl4i"a Metafizički& osnova prirodne nauke- Naime( 'e% "e 2il re6i meta!izi6kim

implika3i"ama N"#tn'e ide"e apsl#tnm prstr#( k"e Kant takre%i kn6a'a

pr4la7a'an"em apsl#tn4 prstra idejom uma-+) Zakni kretan"a "es# aprirni zakni dkazani

na sn'# anal4i"a isk#st'a( ipak( kretan"e sta"e # n#.n" 'ezi sa empiri"ski datim prstrima(

dk "e N"#tn 4'ri apsl#tnm prstr# k"i nam "edin m.e ispsta'iti ra6#n pra'm

kretan"#- Ipak( Kant t'rdi$ Da 2i kretan"e 2il dat( 6ak sam ka p"a'a( empiri"ska predsta'a

prstra "e ptre2na( s 2zirm na k"# n 7t se kre%e men"a rela3i"#? ali prstr k"i se pa.a

mra 2iti materi"alan( i samim tim # kretan"#( s 2zirm na kn3ept materi"e #p7te- Sada( da

2ism 4a pimali # pkret#( m.e se 6initi da n tre2a da 2#de sadr.an # 'e%em prstr#( k"i se

#zima ka mir#"#%i- Ali ist se m.e re%i i za ptn"i( i s 2zirm na s'e 'e%e prstre( i tak #

2eskna6nst( a da se nikada ne sti4ne isk#st'm d nepkretn4 9imateri"aln4: prstra( #

10 I- Kant( Kritika čistog uma( str- +5,- i Metap&'sical Foundations of #atural +cience( am2rid4eUni'ersit >ress( am2rid4e( )**1-( str- 5+-

11 M- Friedman( P&ilosop&' of natural science #$ (&e "ambridge "ompanion to Kant and modern p&ilosop&'( NeP Qrk( )**,-( str- 0)+-

12 Antinmi"e 6ist4 #ma # Kriti3i nam pr#.a"# #'id # t da apsl#tni prstr ne m.e 2iti s#pstan3i"a( "er se pri8'atan"em tak'4 sta'a #m n#.n zapli%e # antinmi"e( "edanp#t t'rde%i da "e s'et 2eskna6an( a dr#4i p#t da "ekna6an- Od2a3#"#%i m4#%nst saznan"a prstra ka st'ari p se2i 9mada n ni ne m.e 2iti st'ar p se2i( "er

n"e4'a 6ista pa.a"nst t nem4#%a'a:( n s 2zirm na na7e isk#st' #'ek "este kna6an( a s 2zirm na ideju apsl#tn4 prstra( k"a pre'azilazi 4rani3e m4#%e4 isk#st'a 2eskna6an-

11


12/15

dns# na k"i 2il k"e kretan"e ili mir'an"e m.e apsl#tn 2iti pripisan 2il k"" materi"i

Bpre'ela K-N-C-+0

Kretan"e ad in!init#m da"e ide"# apsl#tn4 prstra( te m4#%a'a psta'l"an"e 4rani3e

isk#st'en4 saznan"a( 7t nikak ni"e knstit#ti'an prin3ip( 'e% sam m.e 2iti regulativan-

M4#%e isk#st' ni"e i "edin m4#%e isk#st'( "er 2i t za Kanta 2il 4rani6a'an"e dmeta

na#6n4 znan"a i same n"e4'e prirde k"a "e #'ek # raz'"#- Ipak( # kra"n"im knsek'en3ama

s'4 #6en"a( Kant "este s'e na#6n znan"e !izike na N"#tn'# !izik#( "er ide"a apsl#tn4

prstra 9ma klik da predsta'l"a m4#%nst dal"e4 istra.i'an"a #sl'a kretan"a: ipak p6i'a na

"edn" d'r7en" na#6n" paradi4mi- Naime( pri'ile4'ani re!erentni k'ir "este 3entar mase

na7e4 Slarn4 sistema( k"i "este na"2l"a aprksima3i"a apsl#tn4 prstra- D n"e4a se dlazi

psta'l"an"em 4ra'ita3ine sile ka aprirn4 prin3ipa( te Kant #p7ta'a N"#tn'e empiri"sk=

ded#kti'ne #'ide 4ra'ita3i"i-

Martin Kari"er ima zaniml"i'e #'ide # prird# Kant'i8 ide"a prstr#( te dnekle

pnira Fridman'im ide"ama d#2km sla4an"# Kant'e !ilz!i"e na#ke sa N"#tn'm

!izikm( t'rde%i da "e Kant da "edn# rela3in# teri"# apsl#tn4 prstra- Naime( Kant "e na

sn'# zakna me8anike t'rdi da pst"i pravo relativno kretanje- Kant "e ptm iskristi

'a" rez#ltat da pka.e da "e 3entar mase #ni'erz#ma zaista # stan"# mir'an"a- On 7t "e N"#tn

smatra p#km 8iptezm( t "e prema Kant#( terema n"#tn'ske me8anike- >7t "e ta"

mir#"#%i entitet ispra'n identi!ik'a sa apsl#tnim prstrm( i p7t "e n"e4' pst"an"e

iz'eden sam s 2zirm na relati'na kretan"a( Kant "e napsletk# sti4a d rela3ine teri"e

apsl#tn4 prstra Bpre'ela K-NC-+1 Naime( Kant "e 8te da knstit#i7e pra' kretan"e s

2zirm na relati'n kretan"e- Me;#tim( 6ini se da "e Kant namera'a sas'im s#prtn d t4a(

n ni"e smatra da "e kretan"e rela3in( 'e% da se iz "edn4 #'ida #ni'erzalnsti i aprirnsti

4ra'ita3i"e N"#tn'im zaknima kretan"a m.e pri2a'iti empiri"sk 'a.en"e( te # tm medi"#m#

4'riti pra'm kretan"#- Ipak( 3entar mase slarn4 sistema "este pra'i re!erentni k'ir #

dns# na k"i se m.e #stan'iti pra' kretan"e tela( te se 6ini da Kant n"e4a #zima za N"#tn'

apsl#tni prstr-

13 I- Kant( Metap&'sical Foundations of #atural +cience( am2rid4e Uni'ersit >ress( am2rid4e()**1-( str- G5-

14 M- arrier , Kant%s relational t&eor' of absolute space #$ Kant!+tudien( Uni'ersit ! Knstanz(Knstanz( +GG)-( str- 1**-

12


13/15

&aključak

Kant'a #'erenst # sinteti6k=aprirni karakter matemati6k4 i prirdn=na#6n4

znan"a( i knsek'entn knstit#isan"e prstra ka 6ist4 pa.a"a( !ilz!ski "e !#ndiral kak

n"#tn'sk# klasi6n# me8anik#( tak i e#klid'sk# 4emetri"# s'e d raz'i"an"a n'i8 sistema

matematske !izike # I i p6etkm 'eka- >"a'm nee#klidski8 4emetri"a( ka ire'l#3inarnim dmetima A"n7ta"n'e teri"e relati'iteta !#ndamentaln "e d'edena # pitan"e

klasi6na me8anika( te "e( k#n'ski re6en( perid nrmalne na#ke d7a s'm kra"#

#spsta'l"an"em radikaln n'e na#6ne paradi4me- U tm kntekst#( ne sam da s#

tradi3inalne na#6ne ide"e d'edene # pitan"e( 'e% i n"i8'a !ilz!ska pzadina( # k"" "e Kant

2i i dal"e eminentna !i4#ra- N"e4'e ide"e e#klidskm prstr# ka n#.n" predsta'i na7e4

!izi6k4 s'eta z2il"n s# #zdrmane( p4t' s 2zirm na eksperimentalna istra.i'an"a !izi6ke

na#ke 'eka- A"n7ta"n "e dkaza da prstr ni"e apsl#tan 'e% relati'an( i da ima 2"ekti'nirealitet- N'a str#kt#ra s'eta pretila "e da dmeni sada 'e% tradi3inaln# !izik#( te s# Kant'e

ide"e( ka !ilz!ski 4lasn4'rni3i te na#ke( mrale 2iti re'idirane- Empiri3izam sa "edne(

l4i6ki pziti'izam sa dr#4e strane( p2i"ali s# Kant'e ide"e !#ndiran"# na#6n4 znan"a-

Kn'en3inalisti6ke ide"e( pp#t >enkare'i8( 2ile s# ne7t 2la.e prema m4#%nstima

klasi6ne na#ke- Naime( sistem e#klidske 4emetri"e "este l4i6ki knzistentan( ka i sistem

nee#klidske 4emetri"e( te "e re6 interpretati'nm kntekst# # km se iz'de 4emetri"ske

prpzi3i"e- U tm smisli( m.e se 4'riti iz2r# 4emetri"e( ili teri"ske !izike( pa na

m.e da nam pn#di prin3ipe na sn'# k"i8 se n"enim kn3eptima pri2a'l"a empiri"sk

'a.en"e- Klik 4d da "e 'ak' piman"e na#ke 2lisk Kant'm trans3endentalnm

stan'i7t#( tlik "e d n"e4a i #dal"en( "er se kd Kanta ne radi !rmaln" prirdi e#klidski8

ili n"#tn'ski8 prin3ipa( 'e% tme da ni( i ni "edni dr#4i( d4'ara"# na7" int#i3i"i prstra- U

tm smisl#( danas s# 4t' nedr.i'e n"e4'e ide"e n#.n" prirdi prstra ka e#klidsk4-

Nedr.i'a "e stara na#6na paradi4ma "er( # pper'skm smisl#( ima man"# 2"a7n"a'ala6k#

m% d matematske !izike 'eka( ka 7t s# i same ide"e n"#tn'ske me8anike imale 'e%#

13


14/15

2"a7n"a'ala6k# m% d 4alile'ski8 9k"e ipak d.i'l"a'a"# s'"e'rsn# renesans# s 2zirm na

teri"# relati'iteta:-

Ipak( Kant'a klsalna zasl#4a st"i # d'a"an"# na#6n4 znan"a d meta!izi6ke

!ilz!i"e prirde( sta'l"a"#%i l"#dski #m ka 4eneratr s'eklik4 znan"a( te pdr2n ispit#"#%i

n"e4'# prird# i m4#%nsti-

Literatura

arrier( Martin 9+GG)-: Kant%s relational t&eor' of absolute space #$ Kant!+tudien- Knstanz$

Uni'ersit ! Knstanz-

Disalle( R2ert 9)**,-: -nderstanding space!time- NeP Qrk$ am2rid4e Uni'ersit >ress-

Friedman( Mi38ael 9)**G-: #e$ton and Kant on *bsolute +pace From (&eolog' to

(ranscendental P&ilosop&'- Stan!rd$ Stan!rd Uni'ersit >ress-

Kant( Iman#el 9+GG*-: Kritika čistog uma- @e4rad$ @I&Z-

Kant( Imman#el 9)**1-: Metap&'sical Foundations of #atural +cience- am2rid4e$ am2rid4e

Uni'ersit >ress-

Prostor i vreme danas 9+G5-: @e4rad$ Nlit-

(&e "ambridge "ompanion to #e$ton 9)**1-: am2rid4e$ am2rid4e Uni'ersit >ress-

(&e "ambridge "ompanion to Kant and modern p&ilosop&' 9)**,-: NeP Qrk$ am2rid4e

Uni'ersit >ress-

* "ollection of papers $&ic& passed bet$een t&e late earned Mr. eibniz and /r. "larke, in t&e

'ears 0102 and 0103. 4elating to t&e principles of #atural P&ilosop&' and 4eligion 9++-:

Lndn$ O!rd-

14


15/15

15

seminarski iz prirode

Documents