Thesis Texts

Saint Thomas Aquinas

Index

Index 1

I Quaestiones Disputatae De Veritate 3

1 Quaestio 10 - Quaestio Est de Mente in Qua Est ImagoTrinitatis 51.1 Articulus 1 - Utrum Mens Sit Essentia Animae . . . . . . . . . 51.2 Articulus 5 - Utrum Mens Possit Cognoscere Materialia in Sin-

gulari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101.3 Articulus 6 - Utrum Mens Cognitionem Accipiat a Sensibilibus 12

2 Quaestio 25 172.1 Articulus 2 - Utrum Sensualitas Sit Una Simplex Potentia . . . 17

II Quaestiones Disputatae De Anima 23

3 Articulus 7 - Quaeritur Utrum Angelus et Anima DifferantSpecie 25

4 Articulus 8 - De Unione Animae et Corporis 33

5 Articulus 13 - Utrum Potentiae Animae Distinguatur PerObiecta 43

1

2 INDEX

IIISentencia Libri de Anima 53

6 Liber II 556.1 Lectio 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

7 Liber III 597.1 Lectio 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 597.2 Lectio 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 637.3 Lectio 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

IVExpositio Libri Posteriorum Analyticum 73

8 Liber II 758.1 Lectio 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

V In Duodecim Libros Metaphysicorum Expositio 81

9 Liber I 839.1 Lectio 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

VISumma Contra Gentiles 93

10 Liber II 9510.1 Caput 73 - Utrum Intellectus Possibilis Sit Unus in Omnibus

Hominibus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

VIISumma Theologiae 103

11 Prima Pars 10511.1 Quaestio 78 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10511.2 Quaestio 86 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

12 Secunda Pars Secundae 11112.1 Quaestio 49 - De singulis Prudentiae Partibus Quasi Integralibus 111

Pars I

Quaestiones Disputatae DeVeritate

3

1

Quaestio 10 - Quaestio Est de Mente in Qua Est Imago Trinitatis

Quaestio est de mente in qua est imago Trinitatis.

1.1 Articulus 1 - Quaeritur Utrum Mens, Prout in eaPonitur Imago Trinitatis, Sit Essentia Animae, velAliqua Potentia Eius

Et videtur quod sit ipsa essentia animae.

Objectiones

1. Quia Augustinus dicit, IX de Trinitate, quod mens et spiritus non relativedicuntur, sed essentiam demonstrant: nonnisi essentiam animae. Ergomens est ipsa animae essentia.

2. Praeterea, diversa genera potentiarum animae non uniuntur nisi in essen-tia. Sed appetitivum et intellectivum sunt diversa genera potentiarumanimae: ponuntur enim, in fine I de anima, quinque genera communissimapotentiarum animae: scilicet vegetativum, sensitivum, appetitivum, mo-tivum secundum locum, et intellectivum. Cum ergo mens comprehendatin se intellectivum et appetitivum, quia in mente ponitur ab Augustinointelligentia et voluntas, videtur quod non sit mens aliqua potentia, sedipsa essentia animae.

3. Praeterea, Augustinus, XI de civitate Dei, dicit, quod nos sumus, ad ima-ginem Dei, inquantum sumus, novimus nos esse, et amamus utrumque;in IX vero de Trinit. assignat imaginem Dei in nobis secundum mentem,notitiam et amorem. Cum ergo amare sit actus amoris, et nosse sit actusnotitiae, videtur quod esse sit actus mentis. Sed esse est actus essentiae.Ergo mens est ipsa essentia animae.

4. Praeterea, eadem ratione invenitur mens in Angelo et in nobis. Sed ipsaessentia Angeli est mens eius. Unde Dionysius frequenter Angelos nomi-nat divinas vel intellectuales mentes. Ergo etiam et mens nostra est ipsaessentia animae.

5

6CAPUT 1. QUAESTIO 10 - QUAESTIO EST DE MENTE IN QUA EST

IMAGO TRINITATIS

5. Praeterea, Augustinus dicit in X de Trinitate, quod memoria, intelligentiaet voluntas sunt una mens, una essentia, una vita. Ergo, sicut vita adessentiam pertinet, ita et mens.

6. Praeterea, accidens non potest esse principium substantialis distinctionis.Sed homo substantialiter distinguitur a brutis in hoc quod habet mentem.Ergo mens non est aliquod accidens. Sed potentia animae est proprietaseius, secundum Avicennam: et sic est de genere accidentis. Ergo mensnon est potentia, sed est ipsa essentia animae.

7. Praeterea, ab una potentia non egrediuntur diversi actus secundum spe-ciem. Sed a mente egrediuntur diversi actus secundum speciem, scilicetmemorari, intelligere et velle, ut patet per Augustinum. Ergo mens nonest aliqua potentia animae, sed ipsa essentia eius.

8. Praeterea, una potentia non est subiectum alterius potentiae. Sed mensest imaginis subiectum, quae consistit in tribus potentiis. Ergo mens nonest potentia, sed ipsa essentia animae.

9. Praeterea, nulla potentia comprehendit in se plures potentias. Sed menscomprehendit intelligentiam et voluntatem. Ergo non est potentia, sedessentia.

Sed Contra

1. Anima non habet alias partes nisi suas potentias. Sed mens est quaedampars animae superior, ut Augustinus dicit in Lib. de Trin. Ergo mens estpotentia animae.

2. Praeterea essentia animae communis est omnibus potentiis, quia omnesin ea radicantur. Sed mens non est communis omnibus potentiis, quiadividitur contra sensum. Ergo mens non est ipsa essentia animae.

3. Praeterea, in essentia animae non est accipere supremum et infimum. Sedin mente est supremum et infimum; dividit enim Augustinus, mentem insuperiorem et inferiorem rationem. Ergo mens est potentia animae, nonessentia.

4. Praeterea, essentia animae est principium vivendi. Sed mens non estprincipium vivendi, sed intelligendi. Ergo mens non est ipsa essentiaanimae, sed potentia eius.

5. Praeterea, subiectum non praedicatur de accidente. Sed mens praedica-tur de memoria, intelligentia, et voluntate, quae sunt in essentia animaesicut in subiecto. Ergo mens non est essentia animae.

6. Praeterea, secundum Augustinum in libro II de Trinitate, anima non estad imaginem secundum se totam, sed secundum aliquid sui. Est autemad imaginem secundum mentem. Ergo mens non nominat totam animam,sed aliquid animae.

1.1. ARTICULUS 1 7

7. Praeterea, nomen mentis ex eo quod meminit sumptum esse videtur.Sed memoria designat aliquam potentiam animae. Ergo et mens, et nonessentiam.

Responsio

Dicendum, quod nomen mentis a mensurando est sumptum. Res autem uniu-scuiusque generis mensuratur per id quod est minimum, et principium primumin suo genere, ut patet in X Metaphys.; et ideo nomen mentis hoc modo diciturin anima, sicut et nomen intellectus. Solum enim intellectus accipit cognitio-nem de rebus quasi mensurando eas ad sua principia. Intellectus autem, cumdicatur per respectum ad actum, potentiam animae designat: virtus enim, sivepotentia, est medium inter essentiam et operationem, ut patet per Dionysium,cap. XI Caelest. Hierarch. Quia vero rerum essentiae sunt nobis ignotae, vir-tutes autem earum innotescunt nobis per actus, utimur frequenter nominibusvirtutum vel potentiarum ad essentias significandas. Sed quia nihil notificaturnisi ex hoc quod est sibi proprium, oportet quod, cum aliqua essentia desi-gnatur per suam potentiam, quod designetur per potentiam sibi propriam. Inpotentiis autem hoc communiter invenitur, quod illud quod potest in plus, po-test in minus, sed non convertitur; sicut qui potest ferre mille libras, potestferre centum, ut dicitur in I caeli et mundi. Et ideo, si aliqua res per suam po-tentiam debeat designari, oportet quod designetur per ultimum potentiae suae.Anima autem quae est in plantis, non habet nisi infimum gradum inter poten-tias animae; unde ab ea denominatur, cum dicitur nutritiva vel vegetabilis.Anima autem bruti pertingit ad altiorem gradum, scilicet qui est sensus; undeipsa anima vocatur sensitiva, vel quandoque etiam sensus. Sed anima humanapertingit ad altissimum gradum inter potentias animae, et ex hoc denominatur;unde dicitur intellectiva, et quandoque etiam intellectus, et similiter mens, in-quantum scilicet ex ipsa nata est effluere talis potentia, quia est sibi propriumprae aliis animabus. Patet ergo, quod mens in anima nostra dicit illud quodest altissimum in virtute ipsius. Unde, cum secundum id quod est altissimumin nobis divina imago inveniatur in nobis, imago non pertinebit ad essentiamanimae nisi secundum mentem, prout nominat altissimam potentiam eius. Etsic mens, prout in ea est imago, nominat potentiam animae, et non essentiam;vel si nominat essentiam, hoc non est nisi inquantum ab ea fluit talis potentia.

Ad Objectiones

Ad primum igitur dicendum, quod mens non dicitur significare essentiam se-cundum quod essentia contra potentiam dividitur; sed secundum quod essentiaabsoluta dividitur contra id quod relative dicitur. Et sic mens dividitur contranotitiam sui, inquantum per notitiam mens ad seipsam refertur; ipsa vero mensdicitur absolute. Vel potest dici, quod mens accipitur ab Augustino secundumquod significat essentiam animae, simul cum tali potentia.

Ad secundum dicendum, quod genera potentiarum animae distinguunturdupliciter: uno modo ex parte obiecti; alio modo ex parte subiecti, sive ex

8CAPUT 1. QUAESTIO 10 - QUAESTIO EST DE MENTE IN QUA EST

IMAGO TRINITATIS

parte modi agendi, quod in idem redit. Si igitur distinguantur ex parte ob-iecti, sic inveniuntur quinque potentiarum animae genera supra enumerata. Siautem distinguantur ex parte subiecti vel modi agendi, sic sunt tria genera po-tentiarum animae: scilicet vegetativum, sensitivum et intellectivum. Operatioenim animae tripliciter se potest habere ad materiam. Uno modo ita quod permodum materialis actionis exerceatur; et talium actionum principium est po-tentia nutritiva, cuius actus exercentur qualitatibus activis et passivis, sicut etaliae actiones materiales. Alio modo ita quod operatio animae non pertingatad ipsam materiam, sed solum ad materiae conditiones, sicut est in actibuspotentiae sensitivae: in sensu enim recipitur species sine materia, sed tamencum materiae conditionibus. Tertio modo ita quod operatio animae excedat etmateriam et materiae conditiones; et sic est pars animae intellectiva. Secun-dum igitur has diversas potentiarum animae partitiones contingit aliquas duaspotentias animae ad invicem comparatas in idem vel diversum genus reduci.Si enim appetitus sensibilis et intellectualis, qui est voluntas, consideretur se-cundum ordinem ad obiectum, sic reducuntur in unum genus, quia utriusqueobiectum est bonum. Si vero consideretur quantum ad modum agendi, sic re-ducuntur in diversa genera; quia appetitus inferior reducetur in genus sensitivi,appetitus vero superior in genus intellectivi. Sicut enim sensus non apprehen-dit suum obiectum sub conditionibus materialibus, prout scilicet est hic etnunc; sic et appetitus sensibilis in suum obiectum fertur, in bonum scilicetparticulare. Appetitus vero superior in suum obiectum tendit per modum quointellectus apprehendit; et sic quantum ad modum agendi voluntas ad genusintellectivi reducitur. Modus autem actionis provenit ex dispositione agentis:quia quanto fuerit perfectius agens, tanto est eius actio perfectior. Et ideo,si considerentur huiusmodi potentiae secundum quod egrediuntur ab essentiaanimae, quae est quasi subiectum earum, voluntas invenitur in eadem coor-dinatione cum intellectu; non autem appetitus inferior, qui in irascibilem etconcupiscibilem dividitur. Et ideo mens potest comprehendere voluntatem etintellectum, absque hoc quod sit essentia animae; inquantum, scilicet, nominatquoddam genus potentiarum animae, ut sub mente intelligantur comprehendiomnes illae potentiae quae in suis actibus omnino a materia et conditionibusmateriae recedunt.

Ad tertium dicendum, quod ab Augustino et aliis sanctis imago Trinitatisin homine multipliciter assignatur: nec oportet ut una illarum assignationumalteri correspondeat; sicut patet quod Augustinus assignat imaginem Trinita-tis secundum mentem, notitiam et amorem; et ulterius secundum memoriam,intelligentiam et voluntatem. Et quamvis voluntas et amor sibi invicem cor-respondeant, et notitia et intelligentia, non tamen oportet quod mens corre-spondeat memoriae; cum mens omnia tria contineat quae in alia assignationedicuntur. Similiter etiam assignatio Augustini quam obiectio tangit, est alia aduabus praemissis. Unde non oportet quod, si amare amori correspondeat, etnosse notitiae, quod esse respondeat menti sicut proprius actus eius, inquantumest mens.

Ad quartum dicendum, quod Angeli dicuntur mentes, non quia ipsa menssive intellectus Angeli, sit eius essentia, prout mens et intellectus potentiam

1.1. ARTICULUS 1 9

nominant; sed quia nihil aliud habent de potentiis animae nisi hoc quod submente comprehenditur: unde totaliter sunt mens. Animae vero nostrae adiun-guntur aliae potentiae quae sub mente non comprehenduntur, ex eo quod estactus corporis: scilicet sensitivae et nutritivae potentiae; unde non ita potestdici anima esse mens sicut et Angelus.

Ad quintum dicendum, quod vivere addit supra esse, et intelligere supravivere. Ad hoc autem quod in aliquo imago Dei inveniatur, oportet quod adultimum genus perfectionis perveniat quo creatura tendere potest; unde si ha-beat esse tantum, sicut lapides, vel esse et vivere, sicut plantae et bruta, nonsalvatur in hoc ratio imaginis; sed oportet ad perfectam imaginis rationem, utcreatura sit, vivat et intelligat. In hoc enim perfectissime secundum genus con-formatur essentialibus attributis. Et ideo, quia in assignatione imaginis menslocum divinae essentiae tenet, haec vero tria, quae sunt memoria, intelligentiaet voluntas, tenent locum trium personarum; ideo Augustinus menti adscribitilla quae requiruntur ad imaginem in creatura, cum dicit, quod memoria etintelligentia et voluntas sunt una vita, una mens, una essentia. Nec tamenoportet quod ex hoc ipso in anima dicatur mens et vita quo et essentia; quianon est idem in nobis esse, vivere et intelligere, sicut et in Deo; dicuntur tamenhaec tria una essentia, inquantum ab una essentia mentis procedunt; una vitainquantum ad unum genus vitae pertinent; una mens, inquantum sub una men-te comprehenduntur ut partes sub toto, sicut visus et auditus comprehenduntursub parte animae sensitiva.

Ad sextum dicendum, quod secundum philosophum in VIII Metaph., quiasubstantiales rerum differentiae sunt nobis ignotae, loco earum interdum de-finientes accidentalibus utuntur, secundum quod ipsa accidentia designant velnotificant essentiam, ut proprii effectus notificant causam: unde sensibile, se-cundum quod est differentia constitutiva animalis, non sumitur a sensu proutnominat potentiam, sed prout nominat ipsam animae essentiam, a qua talispotentia fluit. Et similiter est de rationali, vel de eo quod est habens mentem.

Ad septimum dicendum, quod sicut pars animae sensitiva non intelligituresse una quaedam potentia praeter omnes particulares potentias quae sub ip-sa comprehenduntur, sed est quasi quoddam totum potentiale comprehendensomnes illas potentias quasi partes; ita etiam mens non est una quaedam poten-tia praeter memoriam, intelligentiam et voluntatem; sed est quoddam totumpotentiale comprehendens haec tria; sicut etiam videmus quod sub potentiafaciendi domum comprehenditur potentia dolandi lapides et erigendi parietes;et sic de aliis.

Ad octavum dicendum, quod mens non comparatur ad intelligentiam etvoluntatem sicut subiectum, sed magis sicut totum ad partes, prout menspotentiam ipsam nominat. Si vero sumatur mens pro essentia animae, se-cundum quod ab ea nata est progredi talis potentia; sic nominabit subiectumpotentiarum.

Ad nonum dicendum, quod una potentia particularis non comprehendit subse plures; sed nihil prohibet sub una generali potentia comprehendi plures utpartes, sicut sub una parte corporis plures partes organicae comprehenduntur,ut digiti sub manu.

10CAPUT 1. QUAESTIO 10 - QUAESTIO EST DE MENTE IN QUA EST

IMAGO TRINITATIS

1.2 Articulus 5 - Quaeritur Utrum Mens Nostra PossitCognoscere Materialia in Singulari

Et videtur quod sic.

Objectiones

1. Quia sicut singulare habet esse propter materiam, ita et res dicunturnaturales quae in sui definitione materiam habent. Sed mens quamvis sitimmaterialis, potest cognoscere res naturales. Ergo eadem ratione potestcognoscere res singulares.

2. Praeterea, nullus iudicat recte et disponit de aliquibus nisi ea cognoscat.Sed sapiens per mentem iudicat et disponit recte de singularibus, sicutde familia sua et de rebus suis. Ergo mente singularia cognoscimus.

3. Praeterea, nullus cognoscit compositionem nisi cognoscat compositionisextrema. Sed hanc compositionem: Socrates est homo, format mens;non enim posset eam formare aliqua sensitiva potentia, quae hominem inuniversali non apprehendit. Ergo mens singularia cognoscit.

4. Praeterea, nullus potest imperare actum aliquem nisi cognoscat obiec-tum illius actus. Sed mens, sive ratio, imperat actum concupiscibilis etirascibilis, ut patet in I Ethic. Cum ergo, illarum obiecta sint singularia,mens singularia cognoscet.

5. Praeterea, quidquid potest virtus inferior, potest et superior, secundumBoetium. Sed potentiae sensitivae, quae sunt inferiores mente, singulariacognoscunt. Ergo multo amplius mens singularia cognoscere potest.

6. Praeterea, quanto aliqua mens est altior, tanto habet universalioremcognitionem, ut patet per Dionysium, cap. XII Cael. Hierarch. Sedmens Angeli est altior quam mens hominis, et tamen Angelus cognoscitsingularia. Ergo multo amplius mens humana.

Sed contra

Universale est dum intelligitur, singulare dum sentitur, ut dicit Boetius.

Responsio

Dicendum, quod, sicut ex dictis patet, mens humana et angelica diversimodematerialia cognoscit. Cognitio enim mentis humanae fertur ad res materialesprimo secundum formam, et secundario ad materiam prout habet habitudi-nem ad formam. Sicut autem omnis forma, quantum est de se, est universalis,ita habitudo ad formam non facit cognoscere materiam nisi cognitione univer-sali. Sic autem considerata materia non est individuationis principium, sedsecundum quod consideratur materia in singulari, quae est materia signata sub

1.2. ARTICULUS 5 11

determinatis dimensionibus existens: ex hac enim forma individuatur. Undephilosophus dicit in VII Metaph., quod hominis partes sunt forma et materia utuniversaliter, Socratis vero forma haec et haec materia. Unde patet quod mensnostra directe singulare cognoscere non potest; sed directe cognoscitur a nobissingulare per virtutes sensitivas, quae recipiunt formas a rebus in organo cor-porali: et sic recipiunt eas sub determinatis dimensionibus, et secundum quodducunt in cognitionem materiae singularis. Sicut enim forma universalis ducitin cognitionem materiae universalis, ita forma individualis ducit in cognitio-nem materiae signatae, quae est individuationis principium. Sed tamen mensper accidens singularibus se immiscet, inquantum continuatur viribus sensiti-vis, quae circa particularia versantur. Quae quidem continuatio est dupliciter.Uno modo inquantum motus sensitivae partis terminatur ad mentem, sicutaccidit in motu qui est a rebus ad animam. Et sic mens singulare cognoscitper quamdam reflexionem, prout scilicet mens cognoscendo obiectum suum,quod est aliqua natura universalis, redit in cognitionem sui actus, et ulteriusin speciem quae est sui actus principium, et ulterius in phantasma a quo spe-cies est abstracta; et sic aliquam cognitionem de singulari accipit. Alio modosecundum quod motus qui est ab anima ad res, incipit a mente, et proceditin partem sensitivam, prout mens regit inferiores vires. Et sic singularibus seimmiscet mediante ratione particulari, quae est potentia quaedam sensitivaepartis componens et dividens intentiones individuales quae alio nomine diciturcogitativa, et habet determinatum organum in corpore, scilicet mediam cellu-lam capitis. Universalem enim sententiam quam mens habet de operabilibus,non est possibile applicari ad particularem actum nisi per aliquam potentiammediam apprehendentem singulare, ut sic fiat quidam syllogismus, cuius ma-ior sit universalis, quae est sententia mentis; minor autem singularis, quae estapprehensio particularis rationis; conclusio vero electio singularis operis, ut pa-tet per id quod habetur III de anima. Mens vero Angeli, quia cognoscit resmateriales per formas quae respiciunt immediate materiam sicut et formam,non solum cognoscit materiam in universali directa inspectione, sed etiam insingulari; et similiter etiam mens divina.

Ad Objectiones

Ad primum ergo dicendum, quod cognitio qua cognoscitur materia secundumanalogiam quam habet ad formam, sufficit ad cognitionem rei naturalis, nonautem ad cognitionem singularis, ut ex dictis patet.

Ad secundum dicendum, quod dispositio sapientis de singularibus non fitper mentem nisi mediante vi cogitativa, cuius est intentiones particulares co-gnoscere, ut ex dictis patet.

Ad tertium dicendum, quod secundum hoc intellectus potest ex universali etsingulari propositionem componere, quod singulare per reflexionem quamdamcognoscit, ut dictum est.

Ad quartum dicendum, quod intellectus sive ratio cognoscit in universalifinem ad quem ordinat actum concupiscibilis et actum irascibilis imperando

12CAPUT 1. QUAESTIO 10 - QUAESTIO EST DE MENTE IN QUA EST

IMAGO TRINITATIS

eos. Hanc autem cognitionem universalem mediante vi cogitativa ad singulariaapplicat, ut dictum est.

Ad quintum dicendum, quod illud quod potest virtus inferior, potest etiamsuperior, non tamen semper eodem modo, sed quandoque alio altiori. Et sic in-tellectus cognoscere potest ea quae cognoscit sensus, altiori tamen modo quamsensus: sensus enim cognoscit ea quantum ad dispositiones materiales et acci-dentia exteriora, sed intellectus penetrat ad intimam naturam speciei, quae estin ipsis individuis.

1.3 Articulus 6 - Quaeritur Utrum Mens HumanaCognitionem Accipiat a Sensibilibus

Et videtur quod non.

Objectiones

1. Eorum enim quae non communicant in materia, non potest esse actioet passio, ut per Boetium in Lib. de duabus naturis patet et per phi-losophum in libro de generatione. Sed mens nostra non communicat inmateria cum rebus sensibilibus. Ergo non possunt sensibilia agere inmentem nostram, ut ex eis menti nostrae aliqua cognitio imprimatur.

2. Praeterea, obiectum intellectus est quid, ut dicitur in III de anima. Sedquidditas rei nullo sensu percipitur. Ergo cognitio mentis a sensu nonaccipitur.

3. Praeterea, Augustinus dicit, X confessionum, loquens de cognitione in-telligibilium, quomodo a nobis acquiratur: ibi, inquit, erant, scilicet in-telligibilia in mente nostra; et antequam ea didicissem, sed in memorianon erant. Ergo videtur quod intelligibiles species non sint in mente asensibus acceptae.

4. Praeterea, sicut Augustinus probat in X de Trinitate, anima non potestamare nisi cognita. Sed aliquis antequam aliquam scientiam addiscat,amat eam; quod patet ex hoc quod multo studio eam quaerit. Ergoantequam addiscat illam scientiam, habet eam in notitia sua; ergo videturquod non accipiat mens cognitionem a rebus sensibilibus.

5. Praeterea, Augustinus dicit, XII super Genesim ad litteram: corporisimaginem non corpus in spiritu, sed ipse spiritus in seipso facit celeritatemirabili, quae ineffabiliter longe est a corporis tarditate. Ergo videturquod mens non accipiat species intelligibiles a sensibus, sed ipsa eas in seformet.

6. Praeterea, Augustinus dicit, XII de Trinitate, quod mens nostra de rebuscorporalibus iudicat secundum rationes incorporales et sempiternas. Sedrationes a sensu acceptae non sunt huiusmodi; ergo videtur quod menshumana non accipiat cognitionem a sensibilibus.

1.3. ARTICULUS 6 13

7. Praeterea, si mens cognitionem a sensibilibus accipiat, hoc non potest essenisi inquantum species quae a sensibilibus accipitur, intellectum possibi-lem movet. Sed talis species non potest movere intellectum possibilem.Non enim movet ipsum in phantasia adhuc existens, quia ibi existens non-dum est actu intelligibilis, sed potentia tantum; intellectus autem nonmovetur nisi ab intelligibili actu, sicut nec visus nisi a visibili in actu;similiter nec movet intellectum possibilem existens in intellectu agente,qui nullius speciei est receptivus, alias non differret ab intellectu possibili;similiter nec existens in ipso possibili intellectu, quia forma iam inhae-rens subiecto subiectum non movet, sed in ipso quodammodo quiescit;nec etiam per se existens, cum species intelligibiles non sint substantiae,sed de genere accidentium, ut dicit Avicenna in sua metaphysica. Ergonullo modo esse potest ut mens nostra a sensibilibus accipiat scientiam.

8. Praeterea, agens est nobilius patiente, ut patet per Augustinum, XIIsuper Genesim ad litteram, et per philosophum in III de anima. Sedrecipiens se habet ad illud a quo recipit quasi patiens ad agens. Cumergo mens sit multo nobilior sensibilibus et sensibus ipsis, non poterit abeis cognitionem accipere.

9. Praeterea, philosophus dicit in VII Phys., quod anima in quiescendo fitsciens et prudens. Sed anima non posset accipere scientiam a sensibilibus,nisi moveretur aliquo modo ab eis. Ergo anima non accipit scientiam asensibilibus.

Sed contra

1. Sicut dicit philosophus, et experimento probatur, cui deficit unus sensus,deest una scientia, sicut caecis deest scientia de coloribus. Hoc autemnon esset, si anima aliunde acciperet scientiam quam per sensus. Ergo asensibilibus per sensus cognitionem accipit.

2. Praeterea, omnis nostra cognitio originaliter consistit in notitia primorumprincipiorum indemonstrabilium. Horum autem cognitio in nobis a sensuoritur, ut patet in fine Poster. Ergo scientia nostra a sensu oritur.

3. Praeterea, natura nihil facit frustra, nec deficit in necessariis. Frustraautem dati essent sensus animae, nisi per eos cognitionem de rebus acci-peret. Ergo mens nostra a sensibilibus cognitionem accipit.

Responsio

Dicendum, quod circa hanc quaestionem multiplex fuit antiquorum opinio.Quidam enim posuerunt ortum scientiae nostrae totaliter a causa exterioriesse, quae est a materia separata: quae in duas sectas dividitur. Quidamenim, ut Platonici, posuerunt formas rerum sensibilium esse a materia sepa-ratas, et sic esse intelligibiles actu, et per earum participationem a materia

14CAPUT 1. QUAESTIO 10 - QUAESTIO EST DE MENTE IN QUA EST

IMAGO TRINITATIS

sensibili effici individua in natura; earum vero participatione humanas mentesscientiam habere. Et sic ponebant formas praedictas esse principium gene-rationis et scientiae, ut philosophus narrat in I Metaph. Sed haec positio aphilosopho sufficienter reprobata est; qui ostendit quod non est ponere formassensibilium rerum nisi in materia sensibili, cum etiam nec sine materia sensibiliin universali formae naturales intelligi possint, sicut nec simus sine naso. Etideo alii non ponentes formas sensibilium separatas, sed intelligentias tantum,quas nos Angelos dicimus, posuerunt originem nostrae scientiae totaliter abhuiusmodi substantiis separatis esse. Unde Avicenna voluit, quod sicut formaesensibiles non acquiruntur in materia sensibili nisi ex influentia intelligentiaeagentis, ita nec formae intelligibiles humanis mentibus imprimuntur nisi ex in-telligentia agente, quae non est pars animae, sed substantia separata, ut ipseponit. Indiget tamen anima sensibus quasi excitantibus et disponentibus adscientiam; sicut agentia inferiora praeparant materiam ad suscipiendum for-mam ab intelligentia agente. Sed ista etiam opinio non videtur rationabilis:quia secundum hoc non esset necessaria dependentia inter cognitionem mentishumanae et virtutes sensitivas; cuius contrarium manifeste apparet: tum exhoc quod deficiente sensu deficit scientia de suis sensibilibus, tum etiam exhoc quod mens nostra non potest actu considerare etiam ea quae habitualiterscit, nisi formando aliqua phantasmata; unde etiam laeso organo phantasiaeimpeditur consideratio. Et praeterea praedicta positio tollit proxima rerumprincipia, si omnia inferiora ex substantia separata immediate formas conse-quuntur tam intelligibiles quam sensibiles. Alia opinio fuit ponentium nostraescientiae originem totaliter a causa interiori esse: quae etiam in duas sectasdividitur. Quidam enim posuerunt humanas animas in seipsis continere om-nium rerum notitiam; sed per coniunctionem ad corpus praedictam notitiamobtenebrari. Et ideo dicebant nos indigere sensibus et studio, ut impedimentascientiae tollerentur; dicentes, addiscere, nihil aliud esse quam reminisci; sicutetiam manifeste apparet quod ex his quae audimus vel videmus, reminiscimurea quae prius sciebamus. Sed haec positio non videtur etiam rationabilis. Sienim coniunctio animae ad corpus sit naturalis, non potest esse quod per eamtotaliter naturalis scientia impediretur: et ita, si haec opinio vera esset, non pa-teremur omnimodam ignorantiam eorum quorum sensum non habemus. Essetautem opinio consona illi positioni quae ponit animas ante corpora fuisse crea-tas, et postmodum corporibus unitas; quia tunc compositio corporis et animaenon esset naturalis, sed accidentaliter proveniens ipsi animae. Quae quidemopinio et secundum fidem et secundum philosophorum sententias reprobandaiudicatur. Alii vero dixerunt, quod anima sibi ipsi est scientiae causa: nonenim a sensibilibus scientiam accipit quasi per actionem sensibilium aliquo mo-do similitudines rerum ad animam perveniant; sed ipsa anima ad praesentiamsensibilium in se similitudines sensibilium format. Sed haec etiam positio nonvidetur totaliter rationabilis. Nullum enim agens, nisi secundum quod est ac-tu, agit; unde si anima in se format omnium rerum similitudines, oportet quodipsa in se actu habeat illas similitudines rerum; et sic redibit in praedictamopinionem, quae ponit omnium rerum scientiam animae humanae naturaliterinsitam esse. Et ideo prae omnibus praedictis positionibus rationabilior est

1.3. ARTICULUS 6 15

sententia philosophi, qui ponit scientiam mentis nostrae partim ab intrinsecoet partim ab extrinseco esse; non solum a rebus a materia separatis, sed etiamab ipsis sensibilibus. Cum enim mens nostra comparatur ad res sensibiles quaesunt extra animam, invenitur se habere ad eas in duplici habitudine. Uno modout actus ad potentiam: inquantum, scilicet, res quae sunt extra animam suntintelligibiles in potentia. Ipsa vero mens est intelligibilis in actu; et secundumhoc ponitur in anima intellectus agens, qui faciat intelligibilia in potentia esseintelligibilia in actu. Alio modo ut potentia ad actum: prout scilicet in men-te nostra formae rerum determinatae, sunt in potentia tantum, quae in rebusextra animam sunt in actu; et secundum hoc ponitur in anima nostra intellec-tus possibilis, cuius est recipere formas a rebus sensibilibus abstractas, factasintelligibiles in actu per lumen intellectus agentis. Quod quidem lumen intel-lectus agentis in anima procedit, sicut a prima origine, a substantiis separatiset praecipue a Deo. Et secundum hoc, verum est quod scientiam mens nostraa sensibilibus accipit; nihilominus tamen ipsa anima in se similitudines rerumformat, inquantum per lumen intellectus agentis efficiuntur formae a sensibi-libus abstractae intelligibiles actu, ut in intellectu possibili recipi possint. Etsic etiam in lumine intellectus agentis nobis est quodammodo originaliter om-nis scientia originaliter indita, mediantibus universalibus conceptionibus, quaestatim lumine intellectus agentis cognoscuntur, per quas sicut per universaliaprincipia iudicamus de aliis, et ea praecognoscimus in ipsis. Ut secundum hocetiam illa opinio veritatem habeat quae ponit, nos ea quae addiscimus, ante innotitia habuisse.

Ad Objectiones

Ad primum igitur dicendum, quod formae sensibiles, vel a sensibilibus abstrac-tae, non possunt agere in mentem nostram, nisi quatenus per lumen intellectusagentis immateriales redduntur, et sic efficiuntur quodammodo homogeneaeintellectui possibili in quem agunt.

Ad secundum dicendum, quod circa idem virtus superior et inferior ope-rantur, non similiter, sed superior sublimius; unde et per formam quae a rebusrecipitur, sensus non ita efficaciter rem cognoscit sicut intellectus: sed sensusper eam manuducitur in cognitionem exteriorum accidentium; intellectus veropervenit ad nudam quidditatem rei, secernendo eam ab omnibus materialibusdispositionibus unde non pro tanto dicitur cognitio mentis a sensu originemhabere, quod omne illud quod mens cognoscit, sensus apprehendat; sed quiaex his quae sensus apprehendit, mens in aliqua ulteriora manuducitur, sicutetiam sensibilia intellecta manuducunt in intelligibilia divinorum.

Ad tertium dicendum, quod verbum Augustini est referendum ad prae-cognitionem qua particularia in principiis universalibus praecognoscuntur; sicenim verum est quod ea quae addiscimus, prius in anima nostra erant.

Ad quartum dicendum, quod aliquis antequam aliquam scientiam acquirat,amare eam potest, inquantum eam cognoscit quadam cognitione universali,cognoscendo utilitatem illius scientiae, vel visu, vel quocumque alio modo.

16CAPUT 1. QUAESTIO 10 - QUAESTIO EST DE MENTE IN QUA EST

IMAGO TRINITATIS

Ad quintum dicendum, quod secundum hoc intelligenda est anima seipsamformare, quod per actionem intellectus agentis formae intelligibiles factae intel-lectum possibilem formant, ut dictum est; et secundum quod etiam vis imagi-nativa potest formare diversorum sensibilium formas; quod praecipue apparetdum imaginamur ea quae nunquam sensu percepimus.

Ad sextum dicendum, quod prima principia quorum cognitio est nobis in-nata, sunt quaedam similitudines increatae veritatis; unde secundum quod perea de aliis iudicamus, dicimur iudicare de rebus per rationes incommutabiles,vel per veritatem increatam. Hoc tamen quod Augustinus ibi dicit, referendumest ad rationem superiorem, quae aeternis contemplandis inhaeret; quae qui-dem, quamvis sit dignitate prior, est tamen eius operatio tempore posterior,quia invisibilia per ea quae facta sunt, intellecta, conspiciuntur, Rom. I, 20.

Ad septimum dicendum, quod in receptione qua intellectus possibilis speciesrerum accipit a phantasmatibus, se habent phantasmata ut agens instrumentalevel secundarium; intellectus vero agens ut agens principale et primum. Etideo effectus actionis relinquitur in intellectu possibili secundum conditionemutriusque, et non secundum conditionem alterius tantum; et ideo intellectuspossibilis recipit formas ut intelligibiles actu, ex virtute intellectus agentis, sedut similitudines determinatarum rerum ex cognitione phantasmatum. Et sicformae intelligibiles in actu non sunt per se existentes neque in phantasia nequein intellectu agente, sed solum in intellectu possibili.

Ad octavum dicendum, quod, quamvis intellectus possibilis sit simpliciternobilior quam phantasma; tamen secundum quid nihil prohibet phantasmanobilius esse, inquantum scilicet phantasma est actu similitudo talis rei; quodintellectui possibili non convenit nisi in potentia. Et sic, quodammodo potestagere in intellectum possibilem virtute luminis intellectus agentis, sicut et colorpotest agere in visum virtute luminis corporalis.

Ad nonum dicendum, quod quies in qua perficitur scientia, excludit motummaterialium passionum; non autem motum et passionem communiter accepta,secundum quod quodlibet recipere pati dicitur et moveri; sic enim philosophusdicit in III de anima, quod intelligere quoddam pati est.

2

Quaestio 25

2.1 Articulus 2 - Quaeritur Utrum Sensualitas Sit UnaSimplex Potentia, vel Dividatur in Plures Potentias,Scilicet Irascibilem et Concupiscibilem

Et videtur quod sit una simplex potentia, non divisa in plures potentias.

Objectiones

1. Quia in definitione sensualitatis dicitur, art. praeced., quod est quaedamvis animae inferior; quod non diceretur, si in se plures vires contineret.Ergo videtur quod non dividatur in plures potentias.

2. Praeterea, eadem potentia animae est unius contrarietatis, ut visus al-bi et nigri, sicut dicitur in II de anima. Sed conveniens et nocivum suntcontraria. Ergo eadem vis animae se habet ad utrumque. Sed concupisci-bilis se habet ad conveniens, irascibilis vero ad nocivum. Ergo eadem visest irascibilis et concupiscibilis; et sic sensualitas non dividitur in pluresvires.

3. Praeterea, per eamdem virtutem aliquis recedit ab uno extremo et ac-cedit ad alterum; sicut ratione gravitatis lapis recedit a loco supremo,et accedit ad locum infimum. Sed per vim irascibilem anima recedit anocivo, fugiendo ipsum; per vim autem concupiscibilem accedit ad con-veniens, concupiscendo ipsum. Ergo eadem vis animae est irascibilis etconcupiscibilis; et sic idem quod prius.

4. Praeterea, proprium obiectum gaudii est conveniens. Gaudium autemnon est nisi in concupiscibili. Ergo proprium obiectum concupiscibilis estconveniens. Sed conveniens est obiectum totius sensualitatis, ut patet exdefinitione sensualitatis praeexposita: nam res ad corpus pertinentes suntres corpori convenientes. Ergo tota sensualitas nihil aliud est quam con-cupiscibilis. Aut ergo irascibilis et concupiscibilis sunt idem, aut irascibi-lis ad sensualitatem non pertinet: et quodcumque horum detur, habeturpropositum; scilicet quod sensualitas est una simplex vis.

17

18 CAPUT 2. QUAESTIO 25

Sed dicendum, quod sensualitatis obiectum est etiam nocivum, sive di-sconveniens, ad quod irascibilis se extendit.- Sed contra: sicut conveniensest obiectum gaudii, ita nocivum vel disconveniens est obiectum tristi-tiae. Sed tam gaudium quam tristitia sunt in concupiscibili. Ergo tamconveniens quam nocivum sunt obiectum concupiscibilis; et sic quidquidest obiectum sensualitatis, est obiectum concupiscibilis; et ita idem quodprius.

5. Praeterea, appetitus sensibilis praesupponit apprehensionem. Sed eademvi apprehensiva apprehenditur conveniens et nocivum. Ergo et eadem visappetitiva se habet ad utrumque; et sic idem quod prius.

6. Praeterea, secundum Augustinum, odium est ira inveterata. Sed odiumest in concupiscibili, ut probatur in II topicorum, quod amor est in eadem;ira autem in irascibili. Ergo eadem vis et irascibilis et concupiscibilis:aliter enim non posset esse in utraque.

7. Praeterea, illud animae quod cuilibet potentiae competit, non requiritpotentiam determinatam ab aliis distinctam. Sed concupiscere, ad quam-libet potentiam animae pertinet: quod patet ex hoc quod quaelibet po-tentia animae in suo obiecto delectatur, et illud concupiscit. Ergo adconcupiscendum non debet aliqua potentia ordinari ab aliis distincta; etsic concupiscibilis non est alia potentia ab irascibili.

8. Praeterea, potentiae secundum actus distinguuntur. Sed in quolibet actuirascibilis includitur actus concupiscibilis; nam ira habet concupiscentiamvindictae, et sic de aliis. Ergo concupiscibilis non est alia potentia abirascibili.

Sed contra

1. Est quod Damascenus distinguit appetitum sensitivum in irascibilem etconcupiscibilem, et similiter Gregorius Nyssenus in Lib. quem de animaet eius viribus scribit. Appetitus autem inferior est sensualitas. Ergosensualitas in se plures vires continet.

2. Praeterea, in libro de spiritu et anima, distinguuntur hae tres vires moti-vae, rationalis, concupiscibilis et irascibilis. Sed rationalis est alia vis abirascibili. Ergo et irascibilis a concupiscibili.

3. Praeterea, philosophus in III de anima ponit in appetitu sensitivo desi-derium et animum, id est irascibilem et concupiscibilem, quae sunt adinvicem diversae.

Respondeo

Dicendum, quod appetitus sensualitatis has duas vires continet, scilicet irasci-bilem et concupiscibilem quae sunt ad invicem diversae potentiae; quod quidem

2.1. ARTICULUS 2 19

hoc modo videri potest. Appetitus enim sensitivus quamdam convenientiamhabet cum appetitu naturali, in quantum uterque tendit in rem convenien-tem appetenti. Invenitur autem appetitus naturalis ad duo tendere, secundumduplicem operationem rei naturalis. Una quarum est per quam res naturalisnititur acquirere id quod est conservativum suae naturae; sicut grave moveturdeorsum, ut ibi conservetur. Alia est per quam res naturalis sua contrariadestruit per qualitatem activam: et hoc quidem necessarium est corruptibili;quia, nisi haberet virtutem, qua suum contrarium vinceret, ab eo corrumpere-tur. Sic ergo appetitus naturalis ad duo tendit: scilicet ad consequendum idquod est congruum et amicum naturae, et ad habendum quamdam victoriamsuper illud quod est ei adversum; et primum est quasi per modum receptionis,secundum vero est per modum actionis; unde ad diversa principia reducuntur.Recipere enim et agere non sunt ab eodem principio; ut ignis, qui per levita-tem fertur sursum, per calorem contraria corrumpit. Ita in appetitu sensibiliista duo inveniuntur: nam animal per appetitivam potentiam appetit id quodest congruum et amicum sibi, et hoc per vim concupiscibilem, cuius propriumobiectum est delectabile secundum sensum; appetit etiam habere dominium etvictoriam super ea quae sunt sibi contraria, et hoc per vim irascibilem; undedicitur quod eius obiectum est aliquid arduum. Et sic patet quod irascibilisest alia potentia a concupiscibili. Nam aliam rationem appetibilitatis habetaliquid ex hoc quod est arduum, cum quandoque illud quod est arduum, adelectatione separet, et rebus circumstantibus immisceat; sicut cum animal re-licta voluptate cui vacabat, aggreditur pugnam, nec retrahitur propter doloresquos sustinet. Et iterum una earum, scilicet concupiscibilis, videtur ordinataad recipiendum: haec enim appetit ut ei suum delectabile coniungatur; alteravero, scilicet irascibilis, est ordinata ad agendum, quia per actionem aliquamsuperat id quod est contrarium vel nocivum, ponens se in quadam altitudinevictoriae super ipsum. Hoc autem communiter in potentiis animae inveniturquod recipere et agere ad diversas potentias pertinent, sicut patet de intellec-tu agente et possibili. Et inde est quod secundum Avicennam, ad irascibilempertinet fortitudo et debilitas cordis, quasi virtuti ordinatae ad agendum; adconcupiscibilem autem dilatatio et constrictio ipsius, quasi virtuti ordinatae adrecipiendum. Patet igitur ex dictis, quod irascibilis quodammodo ad concupi-scibilem ordinatur, sicut propugnatrix ipsius. Ad hoc enim necessarium fuitanimali per irascibilem victoriam de contrariis consequi, ut concupiscibilis sineimpedimento suo delectabili potiretur: cuius signum est quod propter delec-tabilia pugna est inter animalia, scilicet propter coitum et cibum, ut diciturin VIII de animalibus. Et inde est quod omnes passiones irascibilis habent etprincipium et finem in concupiscibili: nam ira incipit ex aliqua tristitia illata,quae est in concupiscibili, et terminatur post vindictam adeptam ad gaudium,quod iterum est in concupiscibili; et similiter spes incipit a desiderio vel amore,et terminatur in delectatione. Sciendum est autem, quod tam ex parte ap-prehensivarum virium quam ex parte appetitivarum sensitivae partis, aliquidest quod competit sensibili animae secundum propriam naturam; aliquid vero,secundum quod habet aliquam participationem modicam rationis, attingens adultimum eius in sui supremo; sicut dicit Dionysius, in VII cap. de divinis nomi-

20 CAPUT 2. QUAESTIO 25

nibus, quod divina sapientia coniungit fines primorum principiis secundorum.Sicut vis imaginativa competit animae sensibili secundum propriam rationem,quia in ea reservantur formae per sensum acceptae; sed vis aestimativa, perquam animal apprehendit intentiones non acceptas per sensum, ut amicitiamvel inimicitiam, inest animae sensitivae secundum quod participat aliquid ratio-nis: unde ratione huius aestimationis dicuntur animalia quamdam prudentiamhabere, ut patet in principio Metaphys., sicut quod ovis fugit lupum, cuius ini-micitiam nunquam sensit. Et similiter ex parte sensitivae. Nam quod animalappetat id quod est delectabile secundum sensum, quod ad concupiscibilempertinet, hoc est secundum propriam rationem sensibilis animae; sed quodrelicto delectabili appetit victoriam, quam consequitur cum dolore, quod adirascibilem pertinet, competit ei secundum quod attingit aliqualiter appetitumsuperiorem; unde irascibilis est propinquior rationi et voluntati quam concu-piscibilis. Et propter hoc incontinens irae est minus turpis quam incontinensconcupiscentiae, utpote minus privatus ratione, ut dicit philosophus in II Ethic.Patet igitur ex dictis, quod irascibilis et concupiscibilis sunt diversae potentiae,et quid est obiectum utriusque, et quomodo irascibilis iuvat concupiscibilem, etest superior et dignior ea, sicut aestimativa inter ceteras apprehensivas virtutessensitivae partis.

Ad Objectiones

Ad primum ergo dicendum, quod sensualitas dicitur esse vis singulariter, quiaest una in genere, quamvis per aliquas partes dividatur.

Ad secundum dicendum, quod tam conveniens delectabile quam nocivumtristabile ad concupiscibilem pertinet, secundum quod unum est fugiendumet alterum consequendum; sed habere quamdam altitudinem super utrum-que, ut scilicet nocivum possit superari, et delectabile cum securitate quadampossideri, ad irascibilem pertinet.

Ad tertium dicendum, quod recedere a nocivo et accedere ad delectabile,utrumque concupiscibili competit; sed impugnare et superare id quod potestesse nocivum, hoc pertinet ad irascibilem.

Et per hoc patet responsio ad quartum et quintum: quia conveniens est ob-iectum concupiscibilis, secundum quod est delectabile; sed totius sensualitatis,secundum quod est quomodocumque expediens animali, vel per viam ardui,vel per viam delectabilis.

Ad sextum dicendum, quod eadem appetitiva concupiscibilis est convenien-tis prosecutiva, et inconvenientis fugitiva; unde irascibilis et concupiscibilisnon distinguuntur per conveniens et nocivum, ut ex dictis, in solutione ad 2argumentum, patet.

Ad septimum dicendum, quod cum dicitur: odium est ira inveterata, estpraedicatio per causam, et non per essentiam: nam passiones irascibilis termi-nantur ad passiones concupiscibilis, ut dictum est, in corp. art.

Ad octavum dicendum, quod concupiscere appetitu animali, ad solam con-cupiscibilem pertinet; sed concupiscere appetitu naturali, pertinet ad quam-libet potentiam: nam quaelibet potentia animae natura quaedam est, et na-

2.1. ARTICULUS 2 21

turaliter in aliquid inclinatur. Et similiter est distinguendum de amore etdelectatione, et aliis huiusmodi.

Ad nonum dicendum, quod in definitione passionum irascibilis ponitur ac-tus appetitivae communis, ut appetere; non autem aliquid ad concupiscibilempertinens, nisi sit principium vel terminus; ut si dicatur, quod ira est appetitusvindictae propter praecedentem contristationem.

Pars II

Quaestiones Disputatae DeAnima

23

3

Articulus 7 - Quaeritur Utrum Angelus et Anima Differant Specie

Et videtur quod non.

Objectiones

1. Quorum enim eadem est operatio propria et naturalis, illa sunt eademsecundum speciem; quia per operationem natura rei cognoscitur. Sed ani-mae et Angeli est eadem operatio propria et naturalis, scilicet intelligere.Ergo anima et Angelus sunt eiusdem speciei.

2. Sed dicebat quod intelligere animae est cum discursu, intelligere vero An-geli est sine discursu; et sic non est eadem operatio secundum speciemanimae et Angeli.- Sed contra, diversarum operationum secundum spe-ciem non est eadem potentia. Sed nos per eamdem potentiam, scilicetper intellectum possibilem, intelligimus quaedam sine discursu, scilicetprima principia; quaedam vero cum discursu, scilicet conclusiones. Ergointelligere cum discursu et sine discursu non diversificant speciem.

3. Praeterea, intelligere cum discursu et sine discursu videntur differre sicutesse in motu et esse in quiete: nam discursus est quidam motus intellectusde uno in aliud. Sed esse in motu et quiete non diversificant speciem;nam motus reducitur ad illud genus in quo est terminus motus ut dicitCommentator in III Physic. Unde et philosophus ibidem dicit quod totsunt species motus, quot et species entis sunt, scilicet terminantis motum.Ergo nec intelligere cum discursu et sine discursu differunt secundumspeciem.

4. Praeterea, sicut Angeli intelligunt res in verbo, ita et animae beatorum.Sed cognitio quae est in verbo est sine discursu; unde Augustinus dicit,XV de Trin. quod in patria non erunt cogitationes volubiles. Non ergodiffert anima ab Angelo per intelligere cum discursu et sine discursu.

5. Praeterea, omnes Angeli non conveniunt in specie, ut a multis ponitur;et tamen omnes Angeli intelligunt sine discursu. Non ergo intelligerecum discursu et sine discursu facit diversitatem speciei in substantiisintellectualibus.

25

26CAPUT 3. ARTICULUS 7 - QUAERITUR UTRUM ANGELUS ET

ANIMA DIFFERANT SPECIE

6. Sed dicebat quod etiam Angelorum alii perfectius aliis intelligunt.- Sedcontra, magis et minus non diversificant speciem. Sed intelligere perfec-tius et minus perfecte non differunt nisi per magis et minus. Ergo Angelinon differunt secundum speciem per hoc quod magis perfecte vel minusperfecte intelligunt.

7. Praeterea, omnes animae humanae sunt eiusdem speciei, non tamen om-nes aequaliter intelligunt. Non ergo est differentia speciei in substantiisintellectualibus per hoc quod est perfectius aut minus perfecte intelligere.

8. Praeterea, anima humana dicitur intelligere discurrendo, per hoc quodintelligit causam per effectum et e converso. Sed hoc etiam contingitAngelis: dicitur enim in libro de causis, quod intelligentia intelligit quodest supra se, quia est causatum ab ea; et intelligit quod est sub se, quiaest causa eius. Ergo non differt Angelus ab anima per hoc quod estintelligere cum discursu et sine discursu.

9. Praeterea, quaecumque perficiuntur eisdem perfectionibus videntur esseeadem secundum speciem: nam proprius actus in propria potentia fit.Sed Angelus et anima perficiuntur eisdem perfectionibus, scilicet gratia,gloria et caritate. Ergo sunt eiusdem speciei.

10. Praeterea, quorum est idem finis videtur esse eadem species: nam unum-quodque ordinatur ad finem per suam formam, quae est principium spe-ciei. Sed Angeli et animae est idem finis, scilicet beatitudo aeterna; utpatet per id quod dicitur Matth. XX, quod filii resurrectionis erunt sicutAngeli in caelo; et Gregorius dicit quod animae assumuntur ad ordinesAngelorum. Ergo Angelus et anima sunt eiusdem speciei.

11. Praeterea, si Angelus et anima specie differunt, oportet quod Angelussit superior anima in ordine naturae; et sic erit medius inter animamet Deum. Sed inter mentem nostram et Deum non est medium, sicutAugustinus dicit. Ergo Angelus et anima non differunt specie.

12. Praeterea, impressio eiusdem imaginis in diversis non diversificat speciem;imago enim Herculis in auro et in argento sunt eiusdem speciei. Sed tamin anima quam in Angelo est imago Dei. Ergo Angelus et anima nondifferunt specie.

13. Praeterea, quorum est eadem definitio, est eadem species. Sed definitioAngeli convenit animae; dicit enim Damascenus, quod Angelus est sub-stantia incorporea, semper mobilis, arbitrio libera, Deo ministrans; gra-tia, non natura, immobilitatem suscipiens. Haec autem omnia animaehumanae conveniunt. Ergo anima et Angelus sunt eiusdem speciei.

14. Praeterea, quaecumque conveniunt in ultima differentia, sunt eadem spe-cie: quia ultima differentia est constitutiva speciei. Sed Angelus et anima

27

conveniunt in ultima differentia: in hoc, scilicet, quod est intellectuale es-se; quod oportet esse ultimam differentiam, cum nihil sit nobilius in natu-ra animae vel Angeli: semper enim ultima differentia est completissima.Ergo Angelus et anima non differunt specie.

15. Praeterea, ea quae non sunt in specie, non possunt specie differre. Sedanima non est in specie, sed magis est pars speciei. Ergo non potestspecie differre ab Angelo.

16. Praeterea, definitio proprie competit speciei. Ea ergo quae non sunt de-finibilia, non videntur esse in specie. Sed Angelus et anima non suntdefinibilia, cum non sint composita ex materia et forma, ut supra osten-sum est; in omni enim definitione est aliquid ut materia, et aliquid utforma, ut patet per philosophum in VII Metaph.: ubi ipse dicit quod sispecies rerum essent sine materia, ut Plato posuit, non essent definibiles.Ergo Angelus et anima non proprie possunt dici specie differre.

17. Praeterea, omnis species constat ex genere et differentia. Genus autemet differentia in diversis fundantur; sicut genus hominis, quod est animal,in natura sensitiva; et differentia eius, quae est rationale, in natura in-tellectiva. In Angelo autem et anima non sunt aliqua diversa super quaegenus et differentia fundari possint; essentia enim eorum est simplex for-ma, esse autem eorum nec genus nec differentia esse potest. Philosophusenim probat in III Metaph., quod ens nec est genus nec differentia. ErgoAngelus et anima non habent genus et differentiam, et ita non possuntspecie differre.

18. Praeterea, quaecumque differunt specie, differunt per differentias contra-rias. Sed in substantiis immaterialibus non est aliqua contrarietas: quiacontrarietas est principium corruptionis. Ergo Angelus et anima nondifferunt specie.

19. Praeterea, Angelus et anima praecipue differre videntur per hoc quodAngelus non unitur corpori, anima vero unitur. Sed hoc non potest facereanimam differre specie ab Angelo: corpus enim comparatur ad animamut materia; materia vero non dat speciem formae, sed magis e converso.Nullo igitur modo Angelus et anima differunt specie.

Sed Contra

Sed contra, ea quae non differunt specie, sed numero, non differunt nisi per ma-teriam. Sed Angelus et anima non habent materiam, ut ex superiori quaestionemanifestatur. Ergo si Angelus et anima non differunt specie, etiam numero nondifferunt; quod patet esse falsum. Relinquitur ergo quod differunt specie.

28CAPUT 3. ARTICULUS 7 - QUAERITUR UTRUM ANGELUS ET

ANIMA DIFFERANT SPECIE

Respondeo

Dicendum quod quidam dicunt animam humanam et Angelos eiusdem esse spe-ciei. Et hoc videtur primo posuisse Origenes: volens enim vitare antiquorumhaereticorum errores, qui diversitatem rerum diversis attribuebant principiis,diversitate boni et mali introducentes, posuit omnium rerum diversitatem exlibero arbitrio processisse. Dixit enim, quod Deus fecit omnes creaturas ra-tionales a principio aequales; quarum quaedam Deo adhaerentes, in meliusprofecerunt secundum modum adhaesionis ad Deum; quaedam vero a Deo perliberum arbitrium recedentes, in deterius ceciderunt secundum quantitatem re-cessus a Deo. Et sic quaedam earum sunt incorporatae corporibus caelestibus,quaedam vero corporibus humanis, quaedam vero usque ad malignitatem Dae-monum perversae sunt: cum tamen ex suae creationis principio essent omnesuniformes. Sed quantum ex eius positione videri potest, Origenes attendit adsingularum creaturarum bonum, praetermissa consideratione totius. Sapienstamen artifex in dispositione partium non considerat solum bonum huius par-tis aut illius, sed multo magis bonum totius; unde aedificator non facit omnespartes domus aeque pretiosas, sed magis et minus secundum quod congruit adbonam dispositionem domus. Et similiter in corpore animalis non omnes parteshabent oculi claritatem, quia esset animal imperfectum; sed est diversitas inpartibus animalis, ut animal possit esse perfectum. Ita etiam Deus secundumsuam sapientiam non omnia produxit aequalia, sic enim imperfectum essetuniversum, cui multi gradus entium deessent. Simile igitur est quaerere, inoperatione Dei, quare unam creaturam fecerit alia meliorem, sicut quaerere,quare artifex in suo artificio partium diversitatem instituerit. Hac igitur Ori-genis ratione remota, sunt aliqui eius positionem imitantes, dicentes omnesintellectuales substantias esse unius speciei, propter aliquas rationes quae inobiiciendo sunt tactae. Sed ipsa positio videtur esse impossibilis. Si enim An-gelus et anima ex materia et forma non componuntur, sed sunt formae tantum,ut in praecedenti quaestione dictum est; oportet quod omnis differentia quaAngeli ab invicem distinguuntur, vel etiam ab anima, sit differentia formalis.Nisi forte poneretur quod Angeli etiam essent uniti corporibus, sicut et animae;ut ex habitudine ad corpora differentia materialis in eis esse posset, sicut et deanimabus dictum est supra. Sed hoc non ponitur communiter; et si hoc ponere-tur, non proficeret ad hanc positionem; quia manifestum est quod illa corporaspecie differrent ab humanis corporibus quibus animae uniuntur; et diversorumcorporum secundum speciem, diversas perfectiones secundum speciem oportetesse. Hoc igitur dempto, quod Angeli non sint formae corporum, si non sintcompositi ex materia et forma, non remanet Angelorum ab invicem vel ab ani-ma differentia, nisi formalis. Formalis autem differentia speciem variat. Namforma est quae dat esse rei. Et sic relinquitur quod non solum Angeli ab anima,sed ipsi etiam ab invicem, specie differant. Si quis autem ponat quod Angeli etanima sint ex materia et forma compositi, adhuc haec opinio stare non potest.Si enim tam in Angelis quam in anima sit materia de se una, sicut omniumcorporum inferiorum est materia una, diversificata tantum secundum formam;oportebit etiam quod divisio illius materiae unius et communis sit principium

29

distinctionis Angelorum ab invicem et ab anima. Cum autem de ratione mate-riae sit quod de se careat omni forma, non poterit intelligi divisio materiae antereceptionem formae, quae secundum materiae divisionem multiplicatur, nisi perdimensiones quantitativas; unde philosophus dicit in I Physic., subtracta quan-titate, substantia remanet indivisibilis. Quae autem componuntur ex materiadimensioni subiecta, sunt corpora, et non solum corpori unita. Sic igitur An-gelus et anima sunt corpora, quod nullus sanae mentis dixit; praesertim cumprobatum sit quod intelligere non potest esse actus corporis ullius. Si vero ma-teria Angelorum et animae non sit una et communis, sed diversorum ordinum;hoc non potest esse nisi secundum ordinem ad formas diversas; sicut poniturquod corporum caelestium et inferiorum non est una materia communis: etsic talis materiae differentia speciem faciet diversam. Unde impossibile videturquod Angeli et anima sint eiusdem speciei. Secundum autem quid specie diffe-rant, considerandum restat. Oportet autem nos in cognitionem substantiarumintellectualium per considerationem substantiarum materialium pervenire. Insubstantiis autem materialibus diversi gradus perfectionis naturae diversitatemspeciei constituunt; et hoc quidem facile patet, si quis ipsa genera materialiumsubstantiarum consideret. Manifestum est enim quod corpora mixta super-grediuntur ordine perfectionis elementa, plantae autem corpora mineralia, etanimalia plantas; et in singulis generibus secundum gradum perfectionis natu-ralis diversitas specierum invenitur. Nam in elementis terra est infimum, ignisvero nobilissimum. Similiter autem in mineralibus gradatim natura inveniturper diversas species proficere usque ad speciem auri. In plantis etiam usquead speciem arborum perfectarum, et in animalibus usque ad speciem hominis;cum tamen quaedam animalia sint plantis propinquissima, ut immobilia, quaehabent solum tactum. Et similiter plantarum quaedam sunt inanimatis pro-pinquae, ut patet per philosophum in Lib. de vegetabilibus; et propter hocphilosophus dicit in VIII Metaphys., quod species rerum naturalium sunt sicutspecies numerorum, in quibus unitas addita vel subtracta variat speciem. Itaigitur et in substantiis immaterialibus diversus gradus perfectionis naturae facitdifferentiam speciei; sed quantum ad aliquid differenter se habet in substantiisimmaterialibus et materialibus. Ubicumque enim est diversitas graduum, opor-tet quod gradus considerentur per ordinem ad aliquod unum principium. Insubstantiis igitur materialibus attenduntur diversi gradus speciem diversifican-tes in ordine ad primum principium, quod est materia. Et inde est quod primaespecies sunt imperfectiores, posteriores vero perfectiores et per additionem sehabentes ad primas; sicut mixta corpora habent speciem perfectiorem quamsint species elementorum, utpote habentes in se quidquid habent elementa, etadhuc amplius; unde similis est comparatio plantarum ad corpora mineralia,et animalium ad plantas. In substantiis vero immaterialibus ordo graduumdiversarum specierum attenditur, non quidem secundum comparationem admateriam, quam non habent, sed secundum comparationem ad primum agens,quod oportet esse perfectissimum. Et ideo prima species in eis est perfectiorsecunda, utpote similior primo agenti; et secunda diminuitur a perfectione pri-mae et sic deinceps usque ad ultimam earum. Summa autem perfectio primiagentis in hoc consistit, quod in uno simplici habet omnimodam bonitatem et

30CAPUT 3. ARTICULUS 7 - QUAERITUR UTRUM ANGELUS ET

ANIMA DIFFERANT SPECIE

perfectionem. Unde quanto aliqua substantia immaterialis fuerit primo agentipropinquior, tanto in sua natura simplici perfectiorem habet bonitatem suamet minus indiget inhaerentibus formis ad sui completionem. Et hoc quidemgradatim producitur usque ad animam humanam, quae in eis tenet ultimumgradum, sicut materia prima in genere rerum sensibilium; unde in sui naturanon habet perfectiones intelligibiles, sed est in potentia ad intelligibilia, sicutmateria prima ad formas sensibiles. Unde ad propriam operationem indiget utfiat in actu formarum intelligibilium, acquirendo eas per sensitivas potentiasa rebus exterioribus; et cum operatio sensus sit per organum corporale, ex ip-sa conditione suae naturae competit ei quod corpori uniatur, et quod sit parsspeciei humanae, non habens in se speciem completam.

Ad Objectiones

Ad primum ergo dicendum quod intelligere Angeli et animae non est eiusdemspeciei. Manifestum est enim, quod si formae quae sunt principia operationum,differunt specie, necesse est et operationes ipsas specie differre; sicut calefacereet infrigidare differunt secundum differentiam caloris et frigoris. Species au-tem intelligibiles quibus animae intelligunt sunt a phantasmatibus abstractae;et ita non sunt eiusdem rationis cum speciebus intelligibilibus quibus Angeliintelligunt, quae sunt eis innatae, secundum quod dicitur in libro de causisquod omnis intelligentia est plena formis. Unde et intelligere hominis et Angelinon est eiusdem speciei. Ex hac differentia provenit quod Angelus intelligitsine discursu, anima autem cum discursu; quae necesse habet ex sensibilibuseffectibus in virtutes causarum pervenire, et ab accidentibus sensibilibus inessentias rerum, quae non subiacent sensui.

Ad secundum dicendum quod anima intellectualis principia et conclusionesintelligit per species a phantasmatibus abstractas; et ideo non est diversumintelligere secundum speciem.

Ad tertium dicendum quod motus reducitur ad genus et speciem eius adquod terminatur motus; in quantum eadem forma est quae ante motum esttantum in potentia, in ipso motu medio modo inter actum et potentiam, etin termino motus in actu completo. Sed intelligere Angeli sine discursu, etintelligere animae cum discursu, non est secundum formam eamdem specie;unde non oportet quod sit unitas speciei.

Ad quartum dicendum quod species rei iudicatur secundum operationemcompetentem ei secundum propriam naturam, non autem secundum opera-tionem quae competit ei secundum participationem alterius naturae. Sicutnon iudicatur species ferri secundum adustionem, quae competit ei prout estignitum; sic enim eadem iudicaretur species ferri et ligni, quod etiam ignitumadurit. Dico autem quod videre in verbo est operatio supra naturam animae etAngeli, utrique conveniens secundum participationem superioris naturae, scili-cet divinae, per illustrationem gloriae. Unde non potest concludi quod Angeliet anima sint eiusdem speciei.

Ad quintum dicendum quod etiam in diversis Angelis non sunt species in-telligibiles eiusdem rationis. Nam quanto substantia intellectualis est superior

31

et Deo propinquior, qui omnia per unum, quod est sua essentia, intelligit; tantoformae intelligibiles in ipsa sunt magis elevatae, et virtuosiores ad plura cogno-scenda. Unde dicitur in Lib. de causis, quod superiores intelligentiae intelliguntper formas magis universales; et Dionysius dicit, quod superiores Angeli ha-bent scientiam magis universalem. Et ideo intelligere diversorum Angelorumnon est eiusdem speciei, licet utrumque sit sine discursu; quia intelligunt perspecies innatas, non aliunde acceptas.

Ad sextum dicendum quod magis et minus est dupliciter. Uno modo secun-dum quod materia eamdem formam diversimode participat, ut lignum albedi-nem; et secundum hoc magis et minus non diversificant speciem. Alio modosecundum diversum gradum perfectionis formarum; et hoc diversificat speciem.Diversi enim colores specie sunt secundum quod magis et minus propinque sehabent ad lucem; et sic magis et minus in diversis Angelis invenitur.

Ad septimum dicendum quod licet omnes animae non aequaliter intelligant,tamen omnes intelligunt per species eiusdem rationis, scilicet a phantasmatibusacceptas. Unde et hoc quod inaequaliter intelligunt, convenit ex diversitate vir-tutum sensitivarum, a quibus species abstrahuntur: quod etiam provenit secun-dum diversam dispositionem corporum. Et sic patet quod secundum hoc magiset minus non diversificant speciem, cum sequantur materialem diversitatem.

Ad octavum dicendum quod cognoscere aliquid per alterum contingit du-pliciter. Uno modo sicut cognoscere unum cognitum per aliud cognitum, itaquod sit distincta cognitio utriusque; sicut homo per principia cognoscit conclu-sionem, seorsum considerando utrumque. Alio modo sicut cognoscitur aliquidcognitum per speciem qua cognoscitur; ut videmus lapidem per speciem lapi-dis quae est in oculo. Primo igitur modo cognoscere unum per alterum facitdiscursum, non autem secundo modo. Sed hoc modo Angeli cognoscunt cau-sam per effectum, et effectum per causam, in quantum ipsa essentia Angeli estsimilitudo quaedam suae causae, et assimilat sibi suum effectum.

Ad nonum dicendum quod perfectiones gratuitae conveniunt animae et An-gelo per participationem divinae naturae; unde dicitur II Petri, I,: per quemmaxima et pretiosa nobis dona donavit, ut divinae naturae consortes, et cete-ra. Unde per convenientiam in istis perfectionibus non potest concludi unitasspeciei.

Ad decimum dicendum quod ea quorum unus est finis proximus et naturalis,sunt unum secundum speciem. Beatitudo autem aeterna est finis ultimus etsupernaturalis. Unde ratio non sequitur.

Ad undecimum dicendum quod Augustinus non intelligit nihil esse mediuminter mentem nostram et Deum secundum gradum dignitatis et naturae, quiauna natura non sit alia nobilior; sed quia mens nostra immediate a Deo iu-stificatur, et in eo beatificatur. Sicut si diceretur quod aliquis miles simpleximmediate est sub rege; non quia alii superiores eo sint sub rege, sed quia nullushabet dominium super eum nisi rex.

Ad duodecimum dicendum quod neque anima neque Angelus est perfectaimago Dei, sed solus filius; et ideo non oportet quod sint eiusdem speciei.

Ad decimumtertium dicendum quod praedicta definitio non convenit ani-mae eodem modo sicut Angelo. Angelus enim est substantia incorporea, quia

32CAPUT 3. ARTICULUS 7 - QUAERITUR UTRUM ANGELUS ET

ANIMA DIFFERANT SPECIE

non est corpus, et quia non est corpori unita; quod de anima dici non potest.Ad decimumquartum dicendum quod ponentes animam et Angelum unius

speciei esse, in hac ratione maximam vim constituunt sed non necessario conclu-dit. Quia ultima differentia debet esse nobilior non solum quantum ad naturaenobilitatem, sed etiam quantum ad determinationem; quia ultima differentiaest quasi actus respectu omnium praecedentium. Sic igitur intellectuale nonest nobilissimum in Angelo vel anima, sed intellectuale sic vel illo modo; sicutde sensibili patet. Alias enim omnia bruta animalia essent eiusdem speciei.

Ad decimumquintum dicendum quod anima est pars speciei et tamen estprincipium dans speciem; et secundum hoc quaeritur de specie animae.

Ad decimumsextum dicendum quod licet sola species definiatur proprie, nontamen oportet quod omnis species sit definibilis. Species enim immaterialiumrerum non cognoscuntur per definitionem vel demonstrationem, sicut cognosci-tur aliquid in scientiis speculativis; sed quaedam cognoscuntur per simplicemintuitum ipsarum. Unde nec Angelus proprie potest definiri: non enim scimusde eo quid est; sed potest notificari per quasdam negationes vel notificationes.Anima etiam definitur ut est corporis forma.

Ad decimumseptimum dicendum quod genus et differentia possunt accipidupliciter. Uno modo secundum considerationem realem, prout considerantura metaphysico et naturali et sic oportet quod genus et differentia super diversisnaturis fundentur; et hoc modo nihil prohibet dicere quod in substantiis spiri-tualibus non sit genus et differentia, sed sint formae tantum et species simplices.Alio modo secundum considerationem logicam; et sic genus et differentia nonoportet quod fundentur super diversas naturas, sed supra unam naturam inqua consideratur aliquid proprium, et aliquid commune. Et sic nihil prohibetgenus et differentias ponere in substantiis spiritualibus.

Ad decimumoctavum dicendum quod naturaliter loquendo de genere et dif-ferentia, oportet differentias esse contrarias: nam materia, super quam funda-tur natura generis, est susceptiva contrariarum formarum. Secundum autemconsiderationem logicam sufficit qualiscumque oppositio in differentiis; sicutpatet in differentiis numerorum, in quibus non est contrarietas; et similiter estin spiritualibus substantiis.

Ad decimumnonum dicendum quod licet materia non det speciem, tamenex habitudine materiae ad formam attenditur natura formae.

4

Articulus 8 - De Unione Animae et Corporis

Quaeritur utrum anima rationalis tali corpori debuerit uniri, quale est corpushumanum

Et videtur quod non.

Objectiones

1. Anima enim rationalis est subtilissima formarum corpori unitarum. Ter-ra autem est infima corporum. Non ergo fuit conveniens quod corporiterreno uniretur.

2. Sed dicebat, hoc corpus terrenum ex hoc quod reductum est ad aequali-tatem complexionis, similitudinem habere cum caelo, quod omnino caretcontrariis; et sic nobilitatur, ut ei anima rationalis convenienter possituniri.- Sed contra, si nobilitas corporis humani in hoc consistit quod cor-pori caelesti assimiletur, sequitur quod corpus caeleste nobilius sit. Sedanima rationalis nobilior est omni forma, cum capacitate sui intellectusomnia corpora transcendat. Ergo anima rationalis magis deberet corporicaelesti uniri.

3. Sed dicebat quod corpus caeleste nobiliori perfectione perficitur quam sitanima rationalis. Sed contra, si perfectio corporis caelestis nobilior estanima rationali, oportet quod sit intelligens: quia quodcumque intelligensquolibet non intelligente nobilius est. Si igitur corpus caeleste aliqua sub-stantia intellectuali perficitur, aut erit motor eius tantum, aut erit forma.Si tantum motor, adhuc remanet quod corpus humanum sit nobiliori mo-do perfectum quam corpus caeleste: forma enim dat speciem ei cuiusest forma, non autem motor. Unde etiam nihil prohibet aliqua quae se-cundum sui naturam ignobilia sunt, esse instrumenta nobilissimi agentis.Si autem substantia intellectualis est forma corporis caelestis, aut huiu-smodi substantia habet intellectum tantum, aut cum intellectu sensumet alias potentias. Si habet sensum et alias potentias, cum huiusmodipotentias necesse sit esse actus organorum quibus indigent ad operan-dum, sequetur quod corpus caeleste sit corpus organicum; quod ipsiussimplicitati et uniformitati et unitati repugnat. Si vero habet intellectumtantum a sensu nihil accipientem, huiusmodi substantia in nullo indigebit

33

34 CAPUT 4. ARTICULUS 8 - DE UNIONE ANIMAE ET CORPORIS

unione corporis; quia operatio intellectus non fit per organum corporale.Cum igitur unio corporis et animae non sit propter corpus, sed propteranimam, quia materiae sunt propter formam, et non e converso; sequeturquod intellectualis substantia non uniatur corpori caelesti ut forma.

4. Praeterea, omnis substantia intellectualis creata habet ex sui natura pos-sibilitatem ad peccatum, quia potest averti a summo bono quod est Deus.Si igitur aliae substantiae intellectuales uniantur corporibus caelestibusut formae, sequitur quod peccare poterunt. Poena autem peccati morsest, id est separatio animae a corpore, et cruciatio peccantium in Infer-no. Potuit ergo fieri quod corpora caelestia morerentur per separationemanimarum et quod animae in Inferno retruderentur.

5. Praeterea, omnis intellectualis substantia capax est beatitudinis. Si ergocorpora caelestia sunt animata animabus intellectualibus, huiusmodi ani-mae sunt capaces beatitudinis. Et sic in aeterna beatitudine non solumsunt Angeli et homines, sed etiam quaedam naturae mediae; cum tamensancti doctores tradant, societatem sanctorum ex hominibus constare etAngelis.

6. Praeterea, corpus Adae proportionatum fuit animae rationali. Sed cor-pus nostrum dissimile est illi corpori; illud enim corpus ante peccatumfuit immortale et impassibile, quod nostra corpora non habent. Ergohuiusmodi corpora, qualia nos habemus, non sunt proportionata animaerationali.

7. Praeterea, nobilissimo motori debentur instrumenta optime disposita etobedientia ad operationem. Anima autem rationalis est nobilior intermotores inferiores. Ergo debetur sibi corpus maxime obediens ad suasoperationes. Huiusmodi autem non est corpus quale nos habemus; quiacaro resistit spiritui, et anima propter pugnam concupiscentiarum distra-hitur hac atque illac. Non igitur anima rationalis tali corpori debuituniri.

8. Praeterea, animae rationali contingit abundantia spirituum in corporeperfectibili; unde cor hominis est calidissimum inter caetera animaliaquantum ad virtutem generandi spiritus; quod significat ipsa corporishumani rectitudo, ex virtute caloris et spirituum proveniens. Convenien-tissimum igitur fuisset quod anima rationalis totaliter spirituali corporifuisset unita.

9. Praeterea, anima est substantia incorruptibilis. Corpora autem nostrasunt corruptibilia. Non ergo convenienter talibus corporibus anima ra-tionalis unitur.

10. Praeterea, anima rationalis unitur corpori ad speciem humanam consti-tuendam. Sed melius conservaretur humana species, si corpus cui ani-ma unitur, esset incorruptibile. Non enim esset necessarium quod per

35

generationem species conservaretur, sed in eisdem secundum numerumconservari posset. Ergo anima humana incorruptibilibus corporibus uniridebuit.

11. Praeterea, corpus humanum, ut sit nobilissimum inter inferiora corpora,debet esse simillimum corpori caelesti, quod est nobilissimum corporum.Sed corpus caeleste omnino caret contrarietate. Ergo corpus humanumminimum debet habere de contrarietate. Corpora autem nostra non ha-bent minimum de contrarietate; alia enim corpora, ut lapidum et arbo-rum, sunt durabiliora, cum tamen contrarietas sit principium dissolutio-nis. Non ergo anima rationalis debuit talibus corporibus uniri qualia noshabemus.

12. Praeterea, anima est forma simplex. Formae autem simplici competitmateria simplex. Debuit igitur anima rationalis alicui simplici corporiuniri utpote igni vel aeri, vel alicui huiusmodi.

13. Praeterea anima humana videtur cum principiis communionem habere;unde antiqui philosophi posuerunt animam esse de natura principiorum,ut patet in I de anima. Principia autem corporum sunt elementa. Ergosi anima non sit elementum, neque ex elementis, saltem alicui corporielementari debuit uniri, ut igni vel aeri, vel alicui aliorum.

14. Praeterea, corpora similium partium minus recedunt a simplicitate quamcorpora dissimilium partium. Cum igitur anima sit forma simplex, magisdebuit uniri corpori similium partium quam corpori dissimilium.

15. Praeterea, anima unitur corpori ut forma et ut motor. Debuit igituranima rationalis, quae est nobilissima formarum, uniri corpori agillimoad motum, cuius contrarium videmus; nam corpora avium sunt agilio-ra ad motum, et similiter corpora multorum animalium quam corporahominum.

16. Praeterea, Plato dicit quod formae dantur a datore secundum meritamateriae, quae dicuntur materiae dispositiones. Sed corpus humanumnon habet dispositionem respectu tam nobilis formae, ut videtur, cum sitgrossum et corruptibile. Non ergo anima debuit tali corpori uniri.

17. Praeterea, in anima humana sunt formae intelligibiles maxime particu-latae secundum comparationem ad substantias intelligibiles superiores.Sed tales formae competerent operationi corporis caelestis, quod est cau-sa generationis et corruptionis horum particularium. Ergo anima humanadebuit uniri corporibus caelestibus.

18. Praeterea, nihil movetur naturaliter dum est in suo ubi, sed solum quandoest extra proprium ubi. Caelum autem movetur in suo ubi existens. Ergonon movetur naturaliter. Movetur ergo ad ubi ab anima, et ita habetanimam sibi unitam.

36 CAPUT 4. ARTICULUS 8 - DE UNIONE ANIMAE ET CORPORIS

19. Praeterea, enarrare est actus substantiae intelligentis. Sed caeli enarrantgloriam Dei, ut in Psal. XVIII, dicitur. Ergo caeli sunt intelligentes; etita habent animam intellectivam.

20. Praeterea, anima est perfectissima formarum. Debuit ergo uniri perfec-tiori corpori. Corpus autem humanum videtur esse imperfectissimum;non enim habet arma ad defendendum vel impugnandum, neque operi-menta, neque aliquid huiusmodi, quae natura corporibus aliorum anima-lium tribuit. Non igitur talis anima tali corpori debuit uniri.

Sed Contra

Sed contra, est quod dicitur Eccli. XVII: Deus de terra creavit hominem,et secundum imaginem suam fecit illum. Sed opera Dei sunt convenientia;dicitur enim Genes. I,: vidit Deus cuncta quae fecerat, et erant valde bona.Ergo conveniens fuit ut anima rationalis, in qua est Dei imago, corpori terrenouniretur.

Respondeo

Dicendum quod cum materia sit propter formam, et non e converso, ex parteanimae oportet accipere rationem, quale debeat esse corpus cui unitur. Undein II de anima dicitur quod anima non solum est corporis forma et motor, sedetiam finis. Est autem ex superius disputatis quaestionibus manifestum, quodideo naturale est animae humanae corpori uniri, quia cum sit infima in ordineintellectualium substantiarum, sicut materia prima est infima in ordine rerumsensibilium; non habet anima humana intelligibiles species sibi naturaliter in-ditas, quibus in operationem propriam exire possit quae est intelligere, sicuthabent superiores substantiae intellectuales, sed est in potentia ad eas, cum sitsicut tabula rasa, in qua nihil est scriptum, ut dicitur in III de anima. Undeoportet quod species intelligibiles a rebus exterioribus accipiat mediantibus po-tentiis sensitivis, quae sine corporeis organis operationes proprias habere nonpossunt. Unde et animam humanam necesse est corpori uniri. Si ergo propterhoc anima humana unibilis est corpori, quia indiget accipere species intelligibi-les a rebus mediante sensu; necessarium est quod corpus, cui anima rationalisunitur, tale sit ut possit esse aptissimum ad repraesentandum intellectui speciessensibiles, ex quibus in intellectu intelligibiles species resultent. Sic ergo oportetcorpus cui anima rationalis unitur, esse optime dispositum ad sentiendum. Sedcum plures sint sensus, unus tamen est qui est fundamentum aliorum, scilicettactus, in quo principaliter tota natura sensitiva consistit. Unde et in II de ani-ma dicitur, quod propter hunc sensum primo animal dicitur. Et inde est quodimmobilitato hoc sensu, ut in somno accidit, omnes alii sensus immobilitantur.Et iterum omnes alii sensus non solum solvuntur ab excellentia propriorumsensibilium, sicut visus a rebus multum fulgidis et auditus a maximis sonis; sedetiam ab excellentia sensibilium secundum tactum, ut a forti calore vel frigore.Cum igitur corpus cui anima rationalis unitur debeat esse optime dispositum

37

ad naturam sensitivam, necessarium est ut habeat convenientissimum organumsensus tactus. Propter quod dicitur in II de anima quod hunc sensum habemuscertiorem inter omnia animalia; et quod propter bonitatem huius sensus etiamunus homo alio est habilior ad intellectuales operationes. Molles enim carne(qui sunt boni tactus) aptos mente videmus. Cum autem organum cuiuslibetsensus non debeat habere in actu contraria, quorum sensus est perceptivus, sedesse in potentia ad illa, ut possit ea recipere, quia recipiens debet esse denuda-tum a recepto; aliter necesse est hoc esse in organo tactus, et in organis aliorumsensuum. Organum enim visus, scilicet pupilla, caret omnino albo et nigro, etuniversaliter omni genere coloris; et similiter est in auditu et in olfactu. Hocautem in tactu accidere non potest. Nam tactus est cognoscitivus eorum exquibus necesse est componi corpus animalis, scilicet caloris et frigoris, humidiet sicci; unde impossibile est quod organum tactus omnino sit denudatum agenere sui sensibilis, sed oportet quod sit reductum ad medium, sic enim est inpotentia ad contraria. Corpus ergo cui anima rationalis unitur, cum debeat es-se convenientissimum ad sensum tactus, oportet quod sit maxime reductum admedium per aequalitatem complexionis. In quo apparet quod tota operatio in-ferioris naturae terminatur ad homines sicut ad perfectissimum. Videmus enimoperationem naturae procedere gradatim a simplicibus elementis commiscendoea, quousque perveniatur ad perfectissimum commixtionis modum, qui est incorpore humano. Hanc igitur oportet esse dispositionem corporis cui animarationalis unitur, ut scilicet sit temperatissimae complexionis. Si quis autemconsiderare velit etiam particulares humani corporis dispositiones, ad hoc inve-niet ordinatas, ut homo sit optimi sensus. Unde, quia ad bonam habitudinempotentiarum sensitivarum interiorum, puta imaginationis et memoriae, et co-gitativae virtutis, necessaria est bona dispositio cerebri. Ideo factus est homohabens maius cerebrum inter omnia animalia, secundum proportionem suaequantitatis; et ut liberior sit eius operatio habet caput sursum positum; quiasolus homo est animal rectum, alia vero animalia curva incedunt. Et ad hancrectitudinem habendam et conservandam necessaria fuit abundantia caloris incorde, per quam multi spiritus generentur; ut per caloris abundantiam et spi-rituum, corpus possit in directum sustineri. Cuius signum est quod in senioincurvatur homo, cum calor naturalis debilitatur. Et per istum modum ratiodispositionis humani corporis est assignanda quantum ad singula quae sunt ho-mini propria. Sed tamen considerandum est quod in his quae sunt ex materia,sunt quaedam dispositiones in ipsa materia, propter quas talis materia eligiturad hanc formam; et sunt aliquae quae consequuntur ex necessitate materiae,et non ex electione agentis. Sicut ad faciendam serram artifex eligit duritiemin ferro, ut sit serra utilis ad secandum; sed quod acies ferri hebetari possit etfieri rubiginosa, hoc accidit ex necessitate materiae. Magis enim artifex eligeretmateriam ad quam hoc non consequeretur, si posset inveniri; sed quia inveni-ri non potest, propter huiusmodi defectus consequentes, non praetermittit exhuiusmodi materia convenienti facere opus. Sic igitur et in corpore humanocontingit: quod enim taliter sit commixtum et secundum partes dispositum utsit convenientissimum ad operationes sensitivas, est electum in hac materia afactore hominis; sed quod hoc corpus sit corruptibile, fatigabile et huiusmodi

38 CAPUT 4. ARTICULUS 8 - DE UNIONE ANIMAE ET CORPORIS

defectus habeat, consequitur ex necessitate materiae. Necesse est enim corpussic mixtum ex contrariis subiacere talibus defectibus. Nec potest obviari perhoc quod Deus potuit aliter facere: quia in institutione naturae non quaeri-tur quid Deus facere potuit, sed quid rerum natura patitur ut fiat, secundumAugustinum super Genes. ad Litter. Sciendum tamen est, quod in remediumhorum defectuum Deus homini in sua institutione contulit auxilium iustitiaeoriginalis, per quam corpus esset omnino subditum animae, quamdiu animaDeo subderetur; ita quod nec mors nec aliqua passio vel defectus homini acci-deret, nisi prius anima separaretur a Deo. Sed per peccatum anima recedentea Deo, homo privatus est hoc beneficio; et subiacet defectibus secundum quodnatura materiae requirit.

Ad Objectiones

Ad primum ergo dicendum quod, licet anima sit subtilissima formarum inquantum est intelligens - quia tamen, cum sit infima in genere formarum intel-ligibilium, indiget corpori uniri, quod fit mediante complexione, ad hoc quodper sensus species intelligibiles possit acquirere - necessarium fuit quod cor-pus cui unitur haberet plus in quantitate de gravibus elementis, scilicet terraet aqua. Cum enim ignis sit efficacissimae virtutis in agendo, nisi secundumquantitatem inferiora elementa excederent, non posset fieri commixtio et ma-xime reducta ad medium; ignis enim alia elementa consumeret. Unde in IIde Generat., philosophus dicit, quod in corporibus mixtis materialiter abundatplus terra et aqua.

Ad secundum dicendum quod anima rationalis unitur corpori tali, non quiaest simile caelo, sed quia est aequalis commixtionis; sed ad hoc sequitur ali-qua similitudo ad caelum per elongationem a contrariis. Sed tamen, secundumopinionem Avicennae, unitur tali corpori proprie propter similitudinem caeli:ipse enim voluit inferiora a superioribus causari, ut scilicet corpora inferioracausarentur a corporibus caelestibus; et cum pervenirent ad similitudinem cor-porum caelestium per aequalitatem complexionis, sortirentur formam similemcorpori caelesti, quod ponitur esse animatum.

Ad tertium dicendum quod de animatione corporum caelestium est diversaopinio et apud philosophos et apud fidei doctores. Nam apud philosophos Ana-xagoras posuit intellectum agentem esse omnino immixtum et separatum, etcorpora caelestia esse inanimata; unde etiam damnatus ad mortem dicitur essepropter hoc quod dixit solem esse quasi lapidem ignitum, ut Augustinus narratin libro de Civit. Dei. Alii vero philosophi posuerunt corpora caelestia esseanimata. Quorum quidam dixerunt Deum esse animam caeli, quod fuit ratioidololatriae, ut scilicet caelo et corporibus caelestibus cultus divinus attribue-retur. Alii vero, ut Plato et Aristoteles, licet ponerent corpora caelestia esseanimata, ponebant tamen Deum esse aliquid superius ab anima caeli omninoseparatum. Apud doctores etiam fidei Origenes et sequaces ipsius posueruntcorpora caelestia esse animata. Quidam vero posuerunt ea inanimata, ut Da-mascenus ponit: quae etiam positio apud modernos theologos est communior:quod Augustinus relinquit sub dubio, II super Genes. ad litteram, et in libro

39

Enchir. Hoc igitur pro firmo tenentes quod corpora caelestia ab aliquo intellectumoventur, saltem separato, propter argumenta utramque partem sustinentes,dicamus aliquam substantiam intellectualem esse perfectionem corporis caele-stis ut formam, quae quidem habet solam potentiam intellectivam, non autemsensitivam ut ex verbis Aristotelis accipi potest in II de anima, et in XI Me-taph. Quamvis Avicenna ponat quod anima caeli cum intellectu etiam habeatimaginationem. Si autem habet intellectum tantum, unitur tamen corpori utforma, non propter operationem intellectualem, sed propter executionem virtu-tis activae, secundum quam potest adipisci divinam similitudinem in causandoper motum caeli.

Ad quartum dicendum quod licet secundum naturam suam omnes substan-tiae intellectuales creatae possint peccare, tamen ex electione divina et praede-stinatione per auxilium gratiae plures conservatae sunt ne peccarent: inter quasposset aliquis ponere animas corporum caelestium; et praecipue si Daemonesqui peccaverunt fuerunt inferioris ordinis, secundum Damascenum.

Ad quintum dicendum quod si corpora caelestia sunt animata, animae eo-rum pertinent ad societatem Angelorum. Dicit enim Augustinus in Enchir.:nec illud quidem certum habeo, utrum ad eamdem societatem, scilicet Ange-lorum, pertineat sol et luna, et cuncta sidera; quamvis nonnullis lucida essecorpora, non tamen sensitiva vel intellectiva, videantur.

Ad sextum dicendum quod corpus Adae fuit proportionatum humanae ani-mae, ut dictum est, non solum secundum quod requirit natura, sed secundumquod contulit gratia; qua quidem gratia privamur, natura manente eadem.

Ad septimum dicendum quod pugna quae est in homine ex contrariis con-cupiscentiis, etiam ex necessitate materiae provenit; necesse enim fuit, si homohaberet sensum, quod sentiret delectabilia, et quod eum sequeretur concupi-scentia delectabilium, quae plerumque repugnat rationi. Sed contra hoc etiamhomini fuit datum remedium per gratiam in statu innocentiae, ut scilicet in-feriores vires in nullo contra rationem moverentur; sed hoc homo perdidit perpeccatum.

Ad octavum dicendum quod spiritus, licet sint vehicula virtutum, non ta-men possunt esse organa sensuum; et ideo non potuit corpus hominis ex solisspiritibus constare.

Ad nonum dicendum quod corruptibilitas est ex defectibus qui consequun-tur corpus humanum ex necessitate materiae; et maxime post peccatum, quodsubtraxit auxilium gratiae.

Ad decimum dicendum quod quid melius sit, requirendum est in his quaesunt propter finem, non autem in his quae ex necessitate materiae proveniunt.Melius enim esset quod corpus animalis esset incorruptibile, si hoc secundumnaturam pateretur talis materia qualem forma animalis requirit.

Ad undecimum dicendum quod ea quae sunt maxime propinqua elementiset plus habent de contrarietate, ut lapides et metalla, magis durabilia sunt,quia minor est in eis harmonia, unde non ita de facili solvuntur; eorum enimquae subtiliter proportionantur facile solvitur harmonia. Nihilominus tamen inanimalibus causa longitudinis vitae est ut humidum non sit facile desiccabile velcongelabile et calidum non sit facile extinguibile: quia vita in calido et humido

40 CAPUT 4. ARTICULUS 8 - DE UNIONE ANIMAE ET CORPORIS

consistit. Hoc autem in homine invenitur secundum aliquam mensuram, quamrequirit complexio reducta ad medium. Unde quaedam sunt homine durabilio-ra, et quaedam minus durabilia; et secundum hoc quidam homines durabilioressunt aliis.

Ad duodecimum dicendum quod corpus hominis non potuit esse corpussimplex, nec corpus caeleste potuit esse propter passibilitatem organi sensus,et praecipue tactus; neque corpus simplex elementare: quia in elemento suntcontraria in actu. Corpus autem humanum oportet esse reductum ad medium.

Ad decimumtertium dicendum quod antiqui naturales existimaverunt quodoporteret animam, quae cognoscit omnia, similem esse actu omnibus. Et ideoponebant eam esse de natura elementi, quod ponebant principium ex quo om-nia constare dicebant, ut sic anima esset similis omnibus, ut omnia cognosceret.Aristoteles autem postmodum ostendit quod anima cognoscit omnia in quan-tum est similis omnibus in potentia, non in actu. Unde oportet corpus cuiunitur, non esse in extremo, sed in medio, ut sic sit in potentia ad contraria.

Ad decimumquartum dicendum quod quamvis anima sit simplex in essentia,est tamen in virtute multiplex, et tanto magis quanto fuerit perfectior. Et ideorequirit corpus organicum quod sit dissimilium partium.

Ad decimumquintum dicendum quod anima non unitur corpori proptermotum localem; sed magis motus localis hominis, sicut et aliorum animalium,ordinatur ad conservationem corporis uniti animae. Sed anima unitur corporipropter intelligere, quod est propria et principalis eius operatio; et ideo requiritquod corpus unitum animae rationali sit optime dispositum ad serviendumanimae in his quae sunt necessaria ad intelligendum, et quod de agilitate et dealiis huiusmodi habeat quantum talis dispositio patitur.

Ad decimumsextum dicendum quod Plato ponebat formas rerum per sesubsistentes, et quod participatio formarum a materiis est propter materiasut perficiantur, non autem propter formas, quae per se subsistunt; et ideosequebatur quod formae darentur materiis secundum merita earum. Sed se-cundum sententiam Aristotelis, formae naturales non per se subsistunt; undeunio formae ad materiam non est propter materiam, sed propter formam. Nonigitur quia materia est sic disposita talis forma sibi datur; sed ut forma sit talisoportuit materiam sic disponi. Et sic supra dictum est quod corpus hominisdispositum est secundum quod competit tali formae.

Ad decimumseptimum dicendum quod corpus caeleste, licet sit causa par-ticularium quae generantur et corrumpuntur, est tamen eorum causa ut agenscommune; propter quod sub eo requirunt determinata agentia ad determinatasspecies. Unde motor corporis caelestis non oportet quod habeat formas parti-culares sed universales, sive sit anima sive motor separatus. Avicenna tamenposuit, quod oportebat animam caeli habere imaginationem, per quam par-ticularia comprehenderet. Cum enim sit causa motus caeli, secundum quemrevolvitur caelum in hoc ubi et in illo, oportet animam caeli, quae est causamotus, cognoscere hic et nunc; et ita oportet quod habeat aliquam potentiamsensitivam. Sed hoc non est necessarium. Primo quidem, quia motus cae-lestis est semper uniformis et non recipit impedimentum; et ideo universalisconceptio sufficit ad causandum talem motum. Particularis enim conceptio re-

41

quiritur in motibus animalium propter irregularitatem motus, et impedimentaquae possunt provenire. Deinde, quia etiam substantiae intellectuales superio-res possunt particularia cognoscere sine potentia sensitiva, sicut alibi ostensumest.

Ad decimumoctavum dicendum quod motus caeli est naturalis propter prin-cipium passivum sive receptivum motus, quia tali corpori competit naturalitertalis motus; sed principium activum huius motus est aliqua substantia intel-lectualis. Quod autem dicitur quod nullum corpus in suo ubi existens moveturnaturaliter, intelligitur de corpore mobili motu recto, quod mutat locum secun-dum totum non solum ratione sed etiam subiecto. Corpus autem quod circu-lariter movetur totum quidem non mutat locum subiecto, sed ratione tantum;unde nunquam est extra suum ubi.

Ad decimumnonum dicendum quod probatio illa frivola est, licet RabbiMoyses eam ponat. Quod si enarrare proprie accipitur cum dicitur: caeli enar-rant gloriam Dei; oportet quod caelum non solum habeat intellectum, sed etiamlinguam. Dicuntur ergo caeli enarrare gloriam Dei, si ad litteram exponatur,in quantum ex eis manifestatur hominibus gloria Dei; per quem modum etiamcreaturae insensibiles Deum laudare dicuntur.

Ad vicesimum dicendum quod alia animalia habent aestimativam natura-lem determinatam ad aliqua certa, et ideo sufficienter potuit eis provideri anatura aliquibus certis auxiliis; non autem homini, qui propter rationem estinfinitarum conceptionum. Et ideo loco omnium auxiliorum quae alia anima-lia naturaliter habent, habet homo intellectum, qui est species specierum, etmanus quae sunt organum organorum, per quas potest sibi praeparare omnianecessaria.

5

Articulus 13 - Utrum Potentiae Animae Distinguatur Per Obiecta

Decimotertio Quaeritur de Distinctione Potentiarum Animae, Utrum VidelicetDistinguantur per Obiecta.

Et videtur quod non.

Objectiones

1. Quia contraria sunt quae maxime distant. Sed contrarietas obiectorumnon diversificat potentias; eadem enim potentia albi et nigri est visus.Ergo nulla differentia obiectorum diversificat potentias.

2. Praeterea, magis differunt quae differunt secundum substantiam, quamquae differunt secundum accidens. Sed homo et lapis differunt secun-dum substantiam, sonus autem et coloratum differunt secundum acci-dens. Cum igitur homo et lapis ad eamdem potentiam pertineant, multomagis sonus et coloratum; et ita nulla differentia obiectorum facit differrepotentias.

3. Praeterea, si differentia obiectorum esset causa diversitatis potentiarum,oporteret quod unitas obiecti esset causa identitatis in potentiis. Vide-mus autem quod idem obiectum ad diversas potentias se habet: idemenim est quod intelligitur et desideratur; bonum enim intelligibile est ob-iectum voluntatis. Ergo differentia obiectorum non est causa diversitatispotentiarum.

4. Praeterea, ubi est eadem causa est idem effectus. Si ergo obiecta diver-sa diversificarent potentias aliquas, oporteret quod diversitatem facerentubique in potentiis. Hoc autem non videmus: nam quaedam obiecta di-versa comparantur quidem ad diversas potentias, sicut sonus et color adauditum et visum; et iterum ad unam potentiam, scilicet ad imaginatio-nem et intellectum. Relinquitur ergo quod differentia obiectorum non sitcausa diversitatis potentiarum.

5. Praeterea, habitus sunt perfectiones potentiarum, perfectibilia enim di-stinguuntur per perfectiones proprias. Ergo potentiae distinguuntur se-cundum habitus et non secundum obiecta.

43

44CAPUT 5. ARTICULUS 13 - UTRUM POTENTIAE ANIMAE

DISTINGUATUR PER OBIECTA

6. Praeterea, omne quod est in aliquo, est in eo per modum recipientis. Sedpotentiae animae sunt in organis corporeis. Sunt enim actus organorum.Ergo distinguuntur secundum organa corporis, et non secundum obiecta.

7. Praeterea, potentiae animae non sunt ipsa essentia animae, sed proprie-tates eius. Proprietates autem rei sunt ab essentia eius. Ab uno autemnon est nisi unum immediate. Ergo una sola potentia animae est primafluens ab essentia animae, et mediante ea fluunt aliae secundum aliquemordinem. Ergo potentiae animae differunt secundum originem, et nonsecundum obiecta.

8. Praeterea, si potentiae animae sunt diversae, oportet quod una earumoriatur ab alia; quia non possunt omnes oriri ab essentia animae imme-diate, cum sit una et simplex. Sed impossibile videtur quod una potentiaanimae oriatur ex alia; tum quia omnes potentiae animae sunt simul, tumetiam quia accidens oritur a subiecto. Unum autem accidens non potestesse subiectum alterius. Non ergo possunt esse diversae potentiae animaeper diversitatem obiectorum.

9. Praeterea, quanto aliqua substantia est altior, tanto eius virtus est maioret per consequens minus multiplicata: quia omnis virtus unita plus estinfinita quam multiplicata, ut dicitur in libro de causis. Anima auteminter omnia inferiora est sublimior. Ergo virtus eius est magis una, ettamen ad plura se habens. Non ergo multiplicatur secundum differentiamobiectorum.

10. Praeterea, si diversitas potentiarum animae est secundum differentiamobiectorum, oportet etiam quod ordo potentiarum sit secundum ordinemobiectorum. Hoc autem non videtur: nam intellectus, cuius obiectumest quod quid est et substantia, est posterior sensu, cuius obiecta suntaccidentia, ut color et sonus. Tactus autem est prior visu, cum tamenvisibile sit prius et communius tangibili. Ergo nec diversitas potentiarumest solum secundum differentiam obiectorum.

11. Praeterea, omne appetibile est sensibile vel intelligibile. Intelligibile au-tem est perfectio intellectus, et sensibile perfectio sensus. Cum igiturunumquodque appetat naturaliter suam perfectionem, sequitur quod in-tellectus et sensus appetant naturaliter omne appetibile. Non igituroportet ponere potentiam appetitivam praeter sensitivam.

12. Praeterea, appetitus non est nisi voluntas irascibilis et concupiscibilis.Sed voluntas est in intellectu, irascibilis et concupiscibilis in sensu, utdicitur in III de anima. Ergo potentia appetitiva non est ponenda praetersensitivam et intellectivam.

13. Praeterea, philosophus probat in III de anima, quod principia motus lo-calis in animalibus sunt sensus sive imaginatio, et intellectus et appetitus.Sed potentia in animalibus nihil aliud est quam principium motus. Ergopotentia motiva non est praeter cognoscitivam et appetitivam.

45

14. Praeterea, potentiae animae ordinantur ad aliquid altius quam est na-tura; alias in omnibus corporibus naturalibus essent vires animae. Sedpotentiae quae attribuuntur animae vegetabili non videntur ordinari adaliquid altius quam natura. Ordinantur enim ad conservationem specieiper generationem, et conservationem individui per nutrimentum, et per-fectam quantitatem per augmentum; quae omnia operatur natura etiamin rebus naturalibus. Non igitur ad huiusmodi ordinandae sunt potentiaeanimae.

15. Praeterea, quanto aliqua virtus est altior, tanto, una existens, ad plurase extendit. Sed virtus animae est supra virtutem naturae. Cum igiturnatura eadem virtute producat in esse corpus naturale, et det ei debitamquantitatem, et conservet ipsum in esse; videtur hoc fortius quod ani-ma una virtute operetur. Non igitur sunt diversae potentiae generativa,nutritiva et augmentativa.

16. Praeterea, sensus est cognoscitivus accidentium. Sed aliqua alia acciden-tia magis ad invicem differunt quam sonus et color et huiusmodi; quaesunt non solum in eodem genere qualitatis, sed etiam in eadem specie,quae est tertia. Si igitur potentiae distinguuntur secundum differentiamobiectorum non deberent potentiae animae distingui penes huiusmodiaccidentia, sed magis penes alia quae magis distant.

17. Praeterea, cuiuslibet generis est una contrarietas prima. Si igitur penesdiversa genera qualitatum possibilium diversificantur potentiae sensiti-vae, videtur quod ubicumque sunt diversae contrarietates sint diversaepotentiae sensitivae. Sed hoc alicubi invenitur: visus enim est albi etnigri, auditus gravis et acuti; alicubi vero non: tactus enim est calidi etfrigidi, humidi et sicci, mollis et duri, et huiusmodi. Ergo potentiae nondistinguuntur penes obiecta.

18. Praeterea, memoria non videtur esse alia potentia a sensu; est enim passioprimi sensitivi, secundum philosophum. Obiecta tamen eorum differunt,quia obiectum sensus est praesens, obiectum vero memoriae praeteritum.Ergo potentiae non distinguuntur penes obiecta.

19. Praeterea, omnia quae cognoscuntur per sensum, cognoscuntur etiam perintellectum, et alia plura. Si igitur potentiae sensitivae distinguuntursecundum pluralitatem obiectorum, oportet etiam quod intellectus di-stinguatur secundum diversas potentias, sicut et sensus; quod patet essefalsum.

20. Praeterea, intellectus possibilis et agens sunt diversae potentiae, ut supraostensum est. Sed idem est obiectum utriusque. Non igitur potentiaedistinguuntur secundum differentiam obiectorum.

46CAPUT 5. ARTICULUS 13 - UTRUM POTENTIAE ANIMAE

DISTINGUATUR PER OBIECTA

Sed Contra

1. Sed contra. Est quod dicitur in II de anima, quod potentiae distinguunturper actus, et actus per obiecta.

2. Praeterea, perfectibilia distinguuntur penes perfectiones. Sed obiectasunt perfectiones potentiarum. Ergo potentiae distinguuntur penes ob-iecta.

Respondeo

Dicendum quod potentia secundum id quod est, dicitur ad actum; unde oportetquod per actum definiatur potentia, et secundum diversitatem actuum diversi-ficentur potentiae. Actus autem ex obiectis speciem habent: nam si sint actuspassivarum potentiarum, obiecta sunt activa; si autem sunt activarum poten-tiarum, obiecta sunt ut fines. Secundum autem utrumque horum consideranturspecies operationis; nam calefacere et infrigidare distinguuntur quidem secun-dum quod huius principium est calor, illius autem frigus; et iterum in similesfines terminantur. Nam agens ad hoc agit ut similitudinem suam in aliis in-ducat. Relinquitur ergo quod secundum distinctionem obiectorum attenditurdistinctio potentiarum animae. Oportet tamen attendere distinctionem ob-iectorum secundum quod obiecta sunt differentiae actionum animae, et nonsecundum aliud; quia in nullo genere species diversificatur nisi differentiis quaeper se dividunt genus. Non enim albo et nigro distinguuntur species animalis,sed rationali et irrationali. Oportet autem in actionibus animae tres gradusconsiderare. Actio enim animae transcendit actionem naturae in rebus ina-nimatis operantis; sed hoc contingit quantum ad duo: scilicet quantum admodum agendi, et quantum ad id quod agitur. Oportet autem quod quantumad modum agendi omnis actio animae transcendat operationem vel actionemnaturae inanimati; quia, cum actio animae sit actio vitae, vivum autem estquod seipsum movet ad operandum, oportet quod omnis operatio animae sitsecundum aliquod intrinsecum agens. Sed quantum ad id quod agitur, nonomnis actio transcendit actionem naturae inanimati. Oportet enim quod fitesse naturale, et quae ad ipsum requiruntur: sic in corporibus inanimatis, sicutin corporibus animatis. Sed in corporibus inanimatis fit ab agente extrinseco,in corporibus vero animatis ab agente intrinseco; et huiusmodi sunt actionesad quas ordinantur potentiae animae vegetabilis. Nam ad hoc quod indivi-duum producatur in esse, ordinatur potentia generativa; ad hoc autem quodquantitatem debitam consequatur, ordinatur vis augmentativa; ad hoc autemquod conservetur in esse, ordinatur vis nutritiva. Haec autem consequunturcorpora inanimata ab agente naturali extrinseco tantum; et propter hoc prae-dictae vires animae dicuntur naturales. Sunt autem aliae altiores actionesanimae, quae transcendunt actiones formarum naturalium, etiam quantum adid quod agitur, in quantum scilicet in anima sunt nata esse omnia secundumesse immateriale. Est enim anima quodammodo omnia secundum quod estsentiens et intelligens. Oportet autem esse diversum gradum huiusmodi esseimmaterialis. Unus enim gradus est secundum quod in anima sunt res sine pro-

47

priis materiis, sed tamen secundum singularitatem et conditiones individuales,quae consequuntur materiam. Et iste est gradus sensus, qui est susceptivusspecierum individualium sine materia, sed tamen in organo corporali. Altiorautem et perfectissimus immaterialitatis gradus est intellectus, qui recipit spe-cies omnino a materia et conditionibus materiae abstractas, et absque organocorporali. Sicut autem per formam naturalem res habet inclinationem ad ali-quid, et habet motum aut actionem ad consequendum id ad quod inclinatur;ita ad formam etiam sensibilem vel intelligibilem sequitur inclinatio ad remsive per sensum sive per intellectum comprehensam; quae quidem pertinet adpotentiam appetitivam. Et iterum oportet consequenter esse motum aliquemper quem perveniatur ad rem desideratam; et hoc pertinet ad potentiam moti-vam. Ad perfectam autem sensus cognitionem, quae sufficiat animali, quinquerequiruntur. Primo, quod sensus recipiat speciem a sensibilibus: et hoc per-tinet ad sensum proprium. Secundo, quod de sensibilibus perceptis diiudicet,et ea ad invicem discernat: quod oportet fieri per potentiam ad quam omniasensibilia perveniunt, quae dicitur sensus communis. Tertium est quod speciessensibilium receptae conserventur. Indiget autem animal apprehensione sensi-bilium non solum ad eorum praesentiam, sed etiam postquam abierint: et hocnecessarium est reduci in aliquam potentiam. Nam et in rebus corporalibusaliud principium est recipiendi, et aliud conservandi, nam quae sunt bene re-ceptibilia sunt interdum male conservativa. Huiusmodi autem potentia diciturimaginatio sive phantasia. Quarto autem, requiruntur intentiones aliquae quassensus non apprehendit, sicut nocivum et utile et alia huiusmodi. Et ad haecquidem cognoscenda pervenit homo inquirendo et conferendo; alia vero ani-malia quodam naturali instinctu, sicut ovis naturaliter fugit lupum tamquamnocivum. Unde ad hoc in aliis animalibus ordinatur aestimativa naturalis;in homine autem vis cogitativa, quae est collativa intentionum particularium:unde et ratio particularis dicitur, et intellectus passivus. Quinto autem, requi-ritur quod ea quae prius fuerunt apprehensa per sensus et interius conservata,iterum ad actualem considerationem revocentur. Et hoc quidem pertinet adrememorativam virtutem: quae in aliis quidem animalibus absque inquisitionesuam operationem habet, in hominibus autem cum inquisitione et studio; undein hominibus non solum est memoria, sed reminiscentia. Necesse autem fuitad hoc potentiam ab aliis distinctam ordinari, quia actus aliarum potentiarumsensitivarum est secundum motus a rebus ad animam, actus autem memorati-vae potentiae est e contrario secundum motum ab anima ad res. Diversi autemmotus diversa principia motiva requirunt: principia autem motiva potentiaedicuntur. Quia vero sensus proprius, qui est primus in ordine sensitivarumpotentiarum, immediate a sensibilibus immutatur, necesse fuit quod secundumdiversitatem immutationum sensibilium in diversas potentias distingueretur.Cum enim sensus sit susceptivus specierum sensibilium sine materia, necesseest gradum et ordinem immutationum quibus immutantur sensus a sensibilibus,accipere per comparationem ad immateriales immutationes. Sunt igitur quae-dam sensibilia quorum species, licet immaterialiter in sensu recipiantur, tamenetiam materialem immutationem faciunt in animalibus sentientibus. Huiusmo-di autem sunt qualitates quae sunt principia transmutationum etiam in rebus

48CAPUT 5. ARTICULUS 13 - UTRUM POTENTIAE ANIMAE

DISTINGUATUR PER OBIECTA

materialibus: sicut calidum, frigidum, humidum et siccum et alia huiusmo-di. Quia igitur huiusmodi sensibilia immutant nos etiam materialiter agendo,materialis autem immutatio fit per contactum, necesse est quod huiusmodi sen-sibilia contingendo sentiantur. Propter quod potentia sensitiva comprehendensea vocatur tactus. Sunt autem quaedam sensibilia quae quidem non materia-liter immutant, sed tamen eorum immutatio habet materialem immutationemannexam; quod contingit dupliciter. Uno modo sic quod materialis immutatioannexa sit tam ex parte sensibilis quam ex parte sentientis; et hoc pertinet adgustum. Licet enim sapor non immutet organum sensus faciendo ipsum sapo-rosum, tamen haec immutatio non est sine aliquali transmutatione tam sapo-rosi quam etiam organi gustus, et praecipue secundum humectationem. Aliomodo sic quod transmutatio materialis annexa sit solum ex parte sensibilis.Huiusmodi autem transmutatio vel est secundum resolutionem et alterationemquamdam sensibilis, sicut accidit in sensu odoratus; vel solum secundum locimutationem, sicut accidit in auditu. Unde auditus et odoratus, quia sunt sinemutatione materiali sentientis, licet adsit materialis mutatio ex parte sensibi-lis, non tangendo, sed per medium extrinsecum sentiunt. Gustus autem solumin tangendo sentit, quia requiritur immutatio materialis ex parte sentientis.Sunt autem alia sensibilia quae immutant sensum absque materiali immuta-tione annexa, sicut lux et color, quorum est visus. Unde visus est altior interomnes sensus et universalior; quia sensibilia ab eo percepta sunt communiacorporibus corruptibilibus et incorruptibilibus. Similiter autem vis appetitiva,quae consequitur apprehensionem sensus, necesse est quod in duo dividatur.Quia aliquid est appetibile vel ea ratione quod est delectabile sensui et con-veniens, et ad hoc est vis concupiscibilis; vel ea ratione quod per hoc habeturpotestas fruendi delectabilibus secundum sensum. Quod quandoque contingitcum aliquo tristabili secundum sensum, sicut cum animal pugnando adipisciturquamdam potestatem fruendi proprio delectabili, repellendo impedientia; et adhoc ordinatur vis irascibilis. Vis autem motiva, cum ad motum ordinetur, nondiversificatur nisi secundum diversitatem motuum; qui vel competunt diver-sis animalibus, quorum quaedam sunt reptibilia, quaedam volatilia, quaedamgressibilia, quaedam alio modo mobilia; vel etiam secundum diversas parteseiusdem animalis, nam singulae partes habent quosdam proprios motus. Gra-dus autem intellectualium potentiarum similiter distinguuntur in cognoscitivaset appetitivas. Motiva autem communis est et sensui et intellectui; nam idemcorpus eodem motu movetur ab utroque. Cognitio autem intellectus requiritduas potentias: scilicet intellectum agentem et possibilem, ut ex superioribuspatet. Sic igitur manifestum est quod sunt tres gradus potentiarum animae:scilicet secundum animam vegetabilem, sensitivam et rationalem. Sunt autemquinque genera potentiarum: scilicet nutritivum, sensitivum, intellectivum, ap-petitivum et motivum secundum locum; et horum quodlibet continet sub sepotentias plures, ut dictum est.

49

Ad Objectiones

Ad primum ergo dicendum quod contraria maxime differunt, sed in eodem ge-nere. Diversitas autem obiectorum secundum genus convenit diversitati poten-tiarum, quia et genus quodammodo in potentia est. Et ideo contraria referunturad eamdem potentiam.

Ad secundum dicendum quod licet sonus et color sint diversa accidentia,tamen per se differunt quantum ad immutationem sensus, ut dictum est; nonautem homo et lapis, quia eis eodem modo immutatur sensus. Et ideo homoet lapis differunt per accidens in quantum sentiuntur; licet differant per se inquantum sunt substantiae. Nihil enim prohibet differentiam aliquam esse perse comparatam ad unum genus, comparatam vero ad aliud esse per accidens;sicut album et nigrum per se differunt in genere coloris, non autem in generesubstantiae.

Ad tertium dicendum quod eadem res comparatur ad diversas potentiasanimae non secundum eamdem rationem obiecti, sed secundum aliam et aliam.

Ad quartum dicendum quod quanto aliqua potentia est altior, tanto adplura se extendit; unde habet communiorem rationem obiecti. Et inde est quodquaedam conveniunt in ratione obiecti superioris potentiae, quae distinguunturin ratione obiecti quantum ad potentias inferiores.

Ad quintum dicendum quod habitus non sunt perfectiones potentiarum,propter quas sunt potentiae; sed sicut quibus aliqualiter se habent ad ea propterquae sunt, id est ad obiecta. Unde potentiae non distinguuntur penes habitus,sed penes obiecta; sicut nec artificialia, penes obiecta, sed penes fines.

Ad sextum dicendum quod potentiae non sunt propter organa, sed magis econverso; unde magis distinguuntur organa penes obiecta quam e converso.

Ad septimum dicendum quod anima habet aliquem praecipuum finem, sicutanima humana bonum intelligibile. Habet autem et alios fines ordinatos adhunc ultimum finem, sicut quod sensibile ordinatur ad intelligibile. Et quiaanima ordinatur ad sua obiecta per potentias, sequitur quod etiam potentiasensitiva sit in homine propter intellectivam, et sic de aliis. Sic igitur secundumrationem finis oritur una potentia animae ex alia per comparationem ad obiecta.Unde potentias animae distingui per potentias et obiecta non est contrarium.

Ad octavum dicendum quod licet accidens non possit esse per se subiectumaccidentis, tamen subiectum subiicitur uni accidenti mediante alio; sicut corpuscolori mediante superficie. Et sic unum accidens oritur ex subiecto mediantealio, et una potentia ab essentia animae mediante alia.

Ad nonum dicendum quod anima una virtute in plura potest quam resnaturalis; sicut visus apprehendit omnia visibilia. Sed anima propter sui no-bilitatem habet multo plures operationes quam res inanimata; unde oportetquod habeat plures potentias.

Ad decimum dicendum quod ordo potentiarum animae est secundum ordi-nem obiectorum. Sed utrobique potest attendi ordo vel secundum perfectio-nem, et sic intellectus est prior sensu; vel secundum generationis viam, et sicest sensus prior intellectu: quia in generationis via prius inducitur accidentalisdispositio quam forma substantialis.

50CAPUT 5. ARTICULUS 13 - UTRUM POTENTIAE ANIMAE

DISTINGUATUR PER OBIECTA

Ad undecimum dicendum quod intellectus quidem naturaliter appetit in-telligibile ut est intelligibile; appetit enim naturaliter intellectus intelligere, etsensus sentire. Sed quia res sensibilis vel intelligibilis non solum appetitur adsentiendum et ad intelligendum sed etiam ad aliquid aliud, ideo praeter sensumet intellectum necesse est esse appetitivam potentiam.

Ad duodecimum dicendum quod voluntas est in ratione in quantum se-quitur apprehensionem rationis; operatio vero voluntatis pertinet ad eumdemgradum operationis potentiarum animae, sed non ad idem genus. Et similiterest dicendum de irascibili et concupiscibili respectu sensus.

Ad decimumtertium dicendum quod intellectus et appetitus movent sicutimperantes motum; sed oportet esse potentiam motivam quae motum exe-quatur, secundum quam scilicet membra sequuntur imperium appetitus, etintellectus vel sensus.

Ad decimumquartum dicendum quod potentiae animae vegetabilis dicunturvires naturales, quia non operantur nisi quod natura facit in corporibus; seddicuntur vires animae, quia altiori modo hoc faciunt, ut supra dictum est.

Ad decimumquintum dicendum quod res naturalis inanimata simul recipitspeciem et debitam quantitatem; quod non est possibile in rebus viventibus,quas oportet in principio generationis esse modicae quantitatis, quia generanturex semine. Et ideo oportet quod praeter vim generativam in eis sit vis augmen-tativa, quae perducat ad debitam quantitatem. Hoc autem fieri oportet per hocquod aliquid convertatur in substantiam augmentandi, et sic additur ei. Haecautem conversio fit per calorem, quia etiam convertit id quod extrinsecumapponitur, et resolvit etiam quod inest. Unde ad conservationem individui,ut continuo restauretur deperditum, et addatur quod deest ad perfectionemquantitatis et quod necessarium est ad generationem seminis, necessaria fuitvis nutritiva, quae deservit et augmentativae et generativae; et propter hocindividuum conservat.

Ad decimumsextum dicendum quod sonus et calor et huiusmodi differuntsecundum diversum modum immutationis sensus, non autem sensibilia diver-sorum generum. Et ideo penes ea non diversificantur potentiae sensitivae.

Ad decimumseptimum dicendum quod quia contrarietates quarum est tac-tus cognoscitivus non reducuntur in aliquod unum genus, sicut diversae con-trarietates quae possunt considerari circa visibilia reducuntur in unum genuscoloris, ideo philosophus determinat in II de anima, quod tactus non est unussensus, sed plures. Sed tamen omnes conveniunt in hoc quod non per mediumextrinsecum sentiunt; et omnes dicuntur tactus, ut sit unus sensus genere di-visum in plures species. Posset tamen dici quod esset simpliciter unus sen-sus, quia omnes contrarietates, quarum tactus est cognoscitivus, cognoscunturper se. Cognoscunt enim se invicem, et reducuntur in unum genus, sed estinnominatum; nam et genus proximum calidi et frigidi innominatum est.

Ad decimumoctavum dicendum quod, cum potentiae animae sint proprie-tates quaedam, per hoc quod dicitur memoria esse passio primi sensitivi, nonexcluditur quin memoria sit alia potentia a sensu; sed ostenditur ordo eius adsensum.

Ad decimumnonum dicendum quod sensus recipit species sensibilium in

51

organis corporalibus, et est cognoscitivus particularium; intellectus autem re-cipit species rerum absque organo corporali, et est cognoscitivus universalium.Et ideo aliqua diversitas obiectorum requirit diversitatem potentiarum in par-te sensitiva, quae non requirit diversitatem potentiarum in parte intellectiva.Recipere enim et retinere in rebus materialibus non est secundum idem; sedin immaterialibus secundum idem est. Et similiter secundum diversos modosimmutationis oportet diversificari sensum, non autem intellectum.

Ad vicesimum dicendum quod idem obiectum, scilicet intelligibile in actu,comparatur ad intellectum agentem ut factum ab eo; ad intellectum vero pos-sibilem ut movens ipsum. Et sic patet quod non secundum eamdem rationemidem comparatur ad intellectum agentem et possibilem.

Pars III

Sentencia Libri de Anima

53

6

Liber II

6.1 Lectio 13

[80666] Postquam ostendit philosophus, quomodo se habet sensus ad sensibilia,incipit determinare de sensibili et sensu. Et dividit in partes duas. In primaparte determinat de sensibilibus. In secunda de sensu, ibi, quod autem uni-versaliter de omni sensu et cetera. Prima dividitur in duas partes. In primadistinguit sensibilia propria ab aliis modis sensibilium. In secunda determinatde sensibilibus propriis secundum unumquemque sensum, ibi, cuius quidemest visus et cetera. Circa primum duo facit. Primo ponit divisionem sensibi-lium. Secundo exponit membra divisionis, ibi, dico autem proprium quidem etcetera. Dicit ergo primo, quod antequam determinetur de sensu quidnam sit,oportet primo dicere de sensibilibus secundum unumquemque sensum, quia ob-iecta sunt praevia potentiis. Sensibilia vero tribus modis dicuntur. Uno quidemmodo per accidens, et duobus modis per se: quorum uno dicuntur sensibiliailla, quae propria sint singulis sensibus; alio modo dicuntur sensibilia illa, quaecommuniter sentiuntur ab omnibus quae sentiunt.

[80667] Deinde cum dicit dico autem exponit membra divisionis. Et primoexponit quae sunt sensibilia propria. Et dicit, quod sensibile proprium est quodita sentitur uno sensu, quod non potest alio sensu sentiri, et circa quod nonpotest errare sensus: sicut visus proprie est cognoscitivus coloris, et auditussoni, et gustus humoris, id est saporis: sed tactus habet plures differentiasappropriatas sibi: cognoscit enim calidum et humidum, frigidum et siccum,grave et leve, et huiusmodi multa. Unusquisque autem horum sensuum iudicatde propriis sensibilibus, et non decipitur in eis; sicut visus non decipitur quodsit talis color, neque auditus decipitur de sono.

[80668] Sed circa sensibilia per accidens vel communia, decipiuntur sensus;sicut decipitur visus, si velit iudicare homo per ipsum, quid est coloratum, autubi sit. Et similiter decipitur quis, si velit iudicare per auditum quid est quodsonat. Haec igitur sunt propria sensibilia uniuscuiusque sensus.

[80669] Secundo ibi communia autem exponit secundum membrum divisio-nis; dicens, quod communia sensibilia sunt ista quinque: motus, quies, nume-rus, figura et magnitudo. Haec enim nullius sensus unius sunt propria, sed suntcommunia omnibus. Quod non est sic intelligendum, quasi omnia ista sint om-nibus communia; sed quaedam horum, scilicet numerus, motus et quies, sunt

55

56 CAPUT 6. LIBER II

communia omnibus sensibus. Tactus vero et visus percipiunt omnia quinque.Sic igitur manifestum est, quae sint sensibilia per se.

[80670] Tertio ibi secundum accidens exponit tertium membrum divisionis;et dicit, quod secundum accidens sensibile dicitur, ut si dicimus quod Diarus velSocrates est sensibile per accidens, quia accidit ei esse album. Hoc enim sentiturper accidens, quod accidit ei quod sentitur per se: accidit autem albo, quodest sensibile per se, quod sit Diarus, unde Diarus est sensibile per accidens.Unde nihil patitur sensus ab hoc, in quantum huiusmodi. Quamvis autemsensibilia communia et sensibilia propria sint per se sensibilia, tamen propriasensibilia sunt proprie per se sensibilia; quia substantia uniuscuiusque sensuset eius definitio est in hoc, quod est aptum natum pati a tali sensibili. Ratioautem uniuscuiusque potentiae consistit in habitudine ad proprium obiectum.

[80671] Dubitatur autem hic de distinctione sensibilium communium a sen-sibilibus per accidens. Sicut enim sensibilia per accidens non apprehendunturnisi in quantum sensibilia propria apprehenduntur, sic nec sensibilia commu-nia apprehenduntur, nisi apprehendantur sensibilia propria: nunquam enimvisus apprehendit magnitudinem aut figuram, nisi inquantum apprehendit co-loratum. Videtur ergo quod sensibilia communia sunt etiam sensibilia peraccidens.

[80672] Dicunt igitur quidam, quod huiusmodi communia sensibilia non suntsensibilia per accidens, propter duas rationes. Primo quidem, quia huiusmodisensibilia communia sunt propria sensui communi, sicut sensibilia propria suntpropria singulis sensibus. Secundo, quia sensibilia propria non possunt esse sinesensibilibus communibus; possunt autem esse sine sensibilibus per accidens.

[80673] Utraque autem responsio incompetens est. Prima quidem, quia fal-sum est, quod ista sensibilia communia sint propria obiecta sensus communis.Sensus enim communis est quaedam potentia, ad quam terminantur immuta-tiones omnium sensuum, ut infra patebit. Unde impossibile est quod sensuscommunis habeat aliquod proprium obiectum, quod non sit obiectum sensusproprii. Sed circa immutationes ipsas sensuum propriorum a suis obiectis, quassensus proprii habere non possunt: sicut quod percipit ipsas immutationes sen-suum, et discernit inter sensibilia diversorum sensuum. Sensu enim commu-ni percipimus nos vivere et discernimus inter sensibilia diversorum sensuum,scilicet album et dulce.

[80674] Praeterea. Dato quod sensibilia communia essent propria obiectasensus communis, non excluderetur quin essent per accidens sensibilia, respectusensuum propriorum. Sic enim agitur de sensibilibus, secundum quod habenthabitudinem ad sensus proprios: nam potentia sensus communis nondum estdeclarata. Quod autem est obiectum proprium alicuius interioris potentiae,contingit esse per accidens sensibile, ut postea dicetur. Nec est mirum; quiahoc quod est per se sensibile uni sensuum exteriorum, est per accidens sensibilerespectu alterius: sicut dulce est per accidens visibile.

[80675] Secunda etiam ratio non est competens. Non enim refert ad id quodest sensibile per accidens, utrum id quod est subiectum sensibilis qualitatis, sitper se subiectum eius, vel non per se. Nullus enim diceret ignem, qui estproprium subiectum caloris, esse per se sensibile tactu.

6.1. LECTIO 13 57

[80676] Et ideo aliter dicendum, quod sentire consistit in quodam pati etalterari, ut supra dictum est. Quicquid igitur facit differentiam in ipsa passionevel alteratione sensus, habet per se habitudinem ad sensum, et dicitur sensibileper se. Quod autem nullam facit differentiam circa immutationem sensus, dici-tur sensibile per accidens. Unde et in litera dicit philosophus, quod a sensibiliper accidens nihil patitur sensus, secundum quod huiusmodi.

[80677] Differentiam autem circa immutationem sensus potest aliquid face-re dupliciter. Uno modo quantum ad ipsam speciem agentem; et sic faciuntdifferentiam circa immutationem sensus sensibilia per se, secundum quod hocest color, illud autem est sonus, hoc autem est album, illud vero nigrum. Ip-sae enim species activorum in sensu, actu sunt sensibilia propria, ad quaehabet naturalem aptitudinem potentia sensitiva; et propter hoc secundum ali-quam differentiam horum sensibilium diversificantur sensus. Quaedam veroalia faciunt differentiam in transmutatione sensuum, non quantum ad speciemagentis, sed quantum ad modum actionis. Qualitates enim sensibiles moventsensum corporaliter et situaliter. Unde aliter movent secundum quod sunt inmaiori vel minori corpore, et secundum quod sunt in diverso situ, scilicet velpropinquo, vel remoto, vel eodem, vel diverso. Et hoc modo faciunt circa im-mutationem sensuum differentiam sensibilia communia. Manifestum est enimquod secundum omnia haec quinque diversificatur magnitudo vel situs. Etquia non habent habitudinem ad sensum, ut species activorum, ideo secundumea non diversificantur potentiae sensitivae, sed remanent communia pluribussensibus.

[80678] Viso igitur quomodo dicantur per se sensibilia, et communia etpropria, restat videndum, qua ratione dicatur aliquid sensibile per accidens.Sciendum est igitur, quod ad hoc quod aliquid sit sensibile per accidens, primorequiritur quod accidat ei quod per se est sensibile, sicut accidit albo essehominem, et accidit ei esse dulce. Secundo requiritur, quod sit apprehensuma sentiente: si enim accideret sensibili, quod lateret sentientem, non dicereturper accidens sentiri. Oportet igitur quod per se cognoscatur ab aliqua aliapotentia cognoscitiva sentientis. Et hoc quidem vel est alius sensus, vel estintellectus, vel vis cogitativa, aut vis aestimativa. Dico autem quod est aliussensus; sicut si dicamus, quod dulce est visibile per accidens inquantum dulceaccidit albo, quod apprehenditur visu, et ipsum dulce per se cognoscitur abalio sensu, scilicet a gustu.

[80679] Sed, ut proprie loquamur, hoc non est universaliter sensibile peraccidens, sed per accidens visibile, sensibile autem per se. Quod ergo sensuproprio non cognoscitur, si sit aliquid universale, apprehenditur intellectu; nontamen omne quod intellectu apprehendi potest in re sensibili, potest dici sen-sibile per accidens, sed statim quod ad occursum rei sensatae apprehenditurintellectu. Sicut statim cum video aliquem loquentem, vel movere seipsum,apprehendo per intellectum vitam eius, unde possum dicere quod video eumvivere. Si vero apprehendatur in singulari, utputa cum video coloratum, per-cipio hunc hominem vel hoc animal, huiusmodi quidem apprehensio in hominefit per vim cogitativam, quae dicitur etiam ratio particularis, eo quod est col-lativa intentionum individualium, sicut ratio universalis est collativa rationum

58 CAPUT 6. LIBER II

universalium.[80680] Nihilominus tamen haec vis est in parte sensitiva; quia vis sensitiva

in sui supremo participat aliquid de vi intellectiva in homine, in quo sensusintellectui coniungitur. In animali vero irrationali fit apprehensio intentionisindividualis per aestimativam naturalem, secundum quod ovis per auditum velvisum cognoscit filium, vel aliquid huiusmodi.

[80681] Differenter tamen circa hoc se habet cogitativa, et aestimativa. Namcogitativa apprehendit individuum, ut existens sub natura communi; quod con-tingit ei, inquantum unitur intellectivae in eodem subiecto; unde cognoscit hunchominem prout est hic homo, et hoc lignum prout est hoc lignum. Aestimativaautem non apprehendit aliquod individuum, secundum quod est sub naturacommuni, sed solum secundum quod est terminus aut principium alicuius ac-tionis vel passionis; sicut ovis cognoscit hunc agnum, non inquantum est hicagnus, sed inquantum est ab ea lactabilis; et hanc herbam, inquantum esteius cibus. Unde alia individua ad quae se non extendit eius actio vel passio,nullo modo apprehendit sua aestimativa naturali. Naturalis enim aestimativadatur animalibus, ut per eam ordinentur in actiones proprias, vel passiones,prosequendas, vel fugiendas.

7

Liber III

7.1 Lectio 1

[80847] Hic incipit liber tertius apud Graecos. Et satis rationabiliter. Ex hincenim Aristoteles ad inquirendum de intellectu accedit. Fuerunt enim aliqui,qui posuerunt sensum et intellectum esse idem. Manifestum est autem, quodintellectus non est aliquid de sensibus exterioribus, de quibus iam dictum est,ex eo quod non coarctatur ad unum genus sensibilium cognoscendum: underestat inquisitio, utrum in parte sensitiva sit aliqua alia potentia cognoscitiva,ut ex hoc possit accipi, utrum intellectus sit aliquo modo sensus.

[80848] Dividitur ergo pars ista in partes tres. In prima inquirit, an sitaliquis alius sensus, praeter quinque sensus exteriores, de quibus iam dictumest. In secunda ostendit, quod intellectus et sensus nullo modo sunt idem,ibi, quoniam autem duabus. In tertia ostenso, quod intellectus non sit sensus,determinat de parte animae intellectiva, ibi, de parte autem animae. Primadividitur in duas partes. In prima ostendit, quod non est alius sensus propriuspraeter quinque iam dictos. In secunda ostendit praeter sensus proprios, essesensum communem, ibi, quoniam autem sentimus. Circa primum duo facit.Primo ostendit, quod non sit alius sensus, praeter quinque. Secundo ostendit,quare sunt plures, et non unus tantum, ibi, inquirit autem. Circa primumduo facit. Primo ostendit, quod non sit alius sensus praeter quinque, qui sitcognoscitivus sensibilium propriorum. Secundo ostendit, quod non est aliussensus praeter quinque, cuius obiectum sunt sensibilia communia, ibi, at veroneque.

[80849] Circa primum utitur tali ratione. Quicumque habet aliquod orga-num sensus, per quod nata sunt cognosci aliqua sensibilia, cognoscit omnia illasensibilia per organum illud: sed animalia perfecta habent omnia organa sen-sus: ergo cognoscunt omnia sensibilia. Cum igitur non habeant nisi quinquesensus, non erit alius respectu propriorum sensibilium, praeter quinque sensus.

[80850] Circa hanc rationem hoc modo procedit. Primo proponit quodintendit; dicens, quod ex his quae sequuntur, potest aliquis sufficienter adcredendum moveri, quod non sit sensus praeter quinque iam dictos.

[80851] Secundo ibi si enim ostendit primam propositionem rationis in-ductae; scilicet hanc, quod animal habens aliquod organum sensus, cognoscitomnia sensibilia, quae possunt sentiri per illud organum. Et hoc quidem mani-

59

60 CAPUT 7. LIBER III

festat ex sensu tactus, eo quod manifestum est quod sunt qualitates tangibiles.Dictum enim est supra, quod qualitates tangibiles sunt differentiae corporiselementati, inquantum huiusmodi; quae quidem manifestae sunt ex his quaedeterminata sunt ex elementis; unde manifestum nobis potest esse, quod nossentimus omnes qualitates tangibiles.

[80852] Et ex hoc concludit per simile in aliis, quod si habemus aliquodorganum, quod habemus sensum illorum sensibilium, quae nata sunt cognosciper illud organum. Hoc est ergo quod dicit: quod si nos habemus sensumomnis sensibilis, cuius tactus est perceptivus quod ex hoc apparet quod om-nes passiones tangibiles, inquantum huiusmodi, a nobis sentiuntur; necesse estuniversaliter dicere, quod si deficit nobis aliquis sensus aliquorum sensibilium,quod deficiat nobis aliquod organum, quo nata sunt cognosci illa sensibilia:quia si habemus organum, cognoscimus sensibilia. Et hoc quod universaliterdictum est, manifestat exemplificando per singula.

[80853] Et primo quantum ad ea quae cognoscuntur absque medio extra-neo. Et hoc est quod dicit, quod quaecumque nos sentimus tangentes, idestabsque medio extraneo, possunt sentiri per organum tactus, sub quo intelligi-tur gustus, quem habemus. Sed circa illa sensibilia, quae sentimus per mediaextranea, quae sunt simplicia corpora, scilicet aer et aqua, et non sentimusea tangendo, illa sic se habent ut dicam: videlicet, quod si per unum orga-num plura sensibilia diversa genere adinvicem sentiri possunt, necesse est quodqui habet huiusmodi organum, sentiat utrumque genus. Puta, quod si ali-quod organum est ex aere, et aer potest immutari a colore et sono, sequiturquod qui habet huiusmodi organum, potest et sonum et colorem percipere.Si vero e converso, plura organa sunt susceptiva eiusdem sensibilis, sicut aeret aqua, quorum utrumque est diaphanum, sunt perceptiva coloris, sequiturquod animal habens aliquod horum potest percipere quod est perceptibile perutrumque, sicut per media, aut ab ambobus sicut ab instrumentis. Quod ideodicit, quia in sensibus, qui sentiunt per medium extraneum, organa sunt con-formia mediis. Has autem conditiones ideo posuit, quia idem sensibile sentiturab aliquo animali per aquam, et ab aliquo per aerem, sicut patet de odore.

[80854] Tertio ibi simplicium autem ponit secundam propositionem cum suamanifestatione; scilicet quod omnia organa sentiendi habentur ab animalibusperfectis. Dicit ergo, quod organa sentiendi nata sunt constare ex solis duobussimplicium corporum, scilicet ex aere et aqua, quia ista sunt magis passibilia,et hoc requirit conditio organi sensus, ut facile immutetur a sensibili. In pu-pilla enim est aqua, quia per humorem aqueum in pupilla existentem, recipitoculus speciem visibilis. In organo autem auditus est aer, ut supra dictum est.Olfactus autem in quibusdam attribuitur aeri, in quibusdam aquae, ut supradictum est: ignis autem secundum se nullius sensus organum est, quia ignis estmaxime activus et minime passivus. Sed secundum participationem suae qua-litatis est communis omnibus sensibus. Nihil enim est sensitivum sine calore,sicut nec vivens, cum nihil sentiat nisi vivens.

[80855] Terra vero pura, nullius sensus est organum, inquantum ipsum orga-num est sensitivum; sed per commistionem appropriatur tactui, quia organumtactus oportet esse mediae complexionatum, ut supra dictum est; et per conse-

7.1. LECTIO 1 61

quens oportet, quod sit quasi compositum ex omnibus elementis. Unde relin-quitur, quod nullum organum sensus est praeter aerem et aquam. Haec autemorgana aeris et aquae, habent quaedam animalia, scilicet animalia perfecta.Unde concludit, quod omnia organa sensus habentur ab animalibus non im-perfectis secundum suam naturam, sicut sunt imperfecta animalia immobilia,quae habent solum tactum.

[80856] Et animalibus non orbatis, idest non carentibus aliquo sensu, exaliqua causa innaturali, sicut homines caeci vel surdi. Unde et talpa, quae est degenere perfectorum animalium, videtur habere oculos sub pelle, ut assimiletursuo generi. Sed propter hoc quod conversatur sub terra, non fuit ei necessariusvisus, et terra, si haberet oculos discoopertos, eius oculos offenderet.

[80857] Procedit autem haec ratio, ut manifeste apparet, ex determinatonumero elementorum, ex quo probavit, quod organa sensuum, qui sunt permedia exteriora, fiunt per aerem et aquam solum. Et iterum ex determinatio-ne passionum elementorum, quae sunt qualitates tangibiles: unde per eas fitnotum, quod omnes qualitates tangibiles cognoscimus. Et ideo concludit quodnullus sensus deficit nobis; nisi aliquis dicere velit quod sit aliquod corpus ele-mentale, praeter quatuor elementa; et quod sunt aliae passiones, quae possunttactu discerni, quae sunt aliquorum corporum hic existentium, et nobis noto-rum. Et hoc videtur inconveniens. Unde relinquitur, quod sint quinque sensustantum, qui a nobis habentur.

[80858] Deinde cum dicit at vero quia posset aliquis dicere, quod est aliquisalius sensus cognoscitivus sensibilium communium: excludit hoc tali ratione.Quicquid cognoscitur ab uno sensu, ut proprium sensibile eius, non cognosciturab aliis sensibus, nisi per accidens: sed sensibilia communia non sentiuntur peraccidens ab aliquo sensuum, sed per se a pluribus: sensibilia igitur communianon sunt proprie obiecta alicuius sensus.

[80859] Circa rationem hanc, hoc modo procedit. Primo ponit conclusio-nem; dicens, quod non potest esse aliquod proprium organum sensus, cogno-scitivum communium sensibilium, quae sentimus unoquoque sensu per se, etnon per accidens, quae sunt motus, et status, et cetera.

[80860] Secundo ibi haec enim probat, quod ista sensibilia communia sen-tiantur per se, et non secundum accidens. Quaecumque enim sentiuntur perhoc quod immutant sensum, sentiuntur per se et non secundum accidens. Namhoc est per se sentire, pati aliquid a sensibili. Sed omnia haec sensibilia, perimmutationem quamdam sentiuntur. Et hoc est quod dicit, quod haec omniasentimus motu, idest quadam immutatione. Manifestum est enim quod ma-gnitudo immutat sensum, cum sit subiectum qualitatis sensibilis puta colorisaut saporis, et qualitates non agunt sine suis subiectis. Ex quo apparet, quodfiguram etiam cognoscimus cum quadam immutatione, quia figura est aliquidmagnitudinis, quia consistit in conterminatione magnitudinis. Est enim figuraquae termino vel terminis continetur, ut dicitur in primo Euclidis.

[80861] Manifestum est etiam, quod quies comprehenditur ex motu, sicuttenebra per lucem. Est enim quies privatio motus. Numerus etiam cognosciturper negationem continui, quod est magnitudo. Numerus enim rerum sensibi-lium, ex divisione continui causatur; unde et proprietates numeri per proprie-

62 CAPUT 7. LIBER III

tates continui cognoscuntur. Quia enim continuum divisibile est in infinitum,et numerus in infinitum crescere potest, ut patet ex tertio physicorum. Manife-stum etiam quod unusquisque sensus per se cognoscit unum, ut immutatus abuno obiecto. Unde manifestum est, quod ista sensibilia communia sentiunturper se, et non per accidens. Unde ex hoc concluditur, quod impossibile est esseproprium sensum alicuius horum.

[80862] Tertio ibi sic enim ostendit quod si sentirentur proprie ab aliquosensu, quod essent sensibilia per accidens. Et hoc est quod dicit quod sic essetde sensibilibus communibus, si essent propria obiecta alicuius sensus, sicutnunc est, quod visu sentimus dulce. Hoc enim est, quia nos habemus sensumutriusque, scilicet albi et dulcis. Et ideo, quando coincidunt in unum, illudquod est unius sensus, per se cognoscitur ab illo sensu, per accidens autem abalio. Ideo videndo album per se, videmus dulce per accidens.

[80863] Si autem non sit sensibile proprie ab aliquo sensu, numquam hocerit quod sentiatur per accidens ab aliquo alio sensu ex coincidentia duorumsensuum vel sensibilium in idem; sed omnino secundum accidens sensibile est,ut supra dictum est; sicut filium Cleonis secundum accidens sentimus, non quiafilius Cleonis est, sed quia albus, cui accidit esse filium Cleonis. Hoc autem,scilicet esse filium Cleonis, non ita est sensibile visu per accidens, quod sitaliquo alio sensu sensibile per se, sicut erat de dulci, communium autem sensi-bilium habemus sensum communem non secundum accidens, id est communiasensibilia communiter sentiuntur a diversis sensibus per se, et non secundumaccidens. Unde sequitur, quod non sit aliquis proprius sensus eorum; quia tuncnon sentiremus ea per se aliis sensibus, sed sentiremus ea per accidens, sicutsentimus filium Cleonis.

[80864] Sentiunt enim sensus propria sensibilia adinvicem secundum acci-dens, ut puta visus sensibile auditus, et e converso. Non enim visus cognoscitsensibile auditus, neque auditus sensibile visus, secundum quod ipsa sunt; quiavisus nihil patitur ab audibili, nec auditus a visibili. Sed secundum quod fitunus sensus, id est una sensatio secundum actum, ut ita loquar, in eodemsensibili. Et dico eumdem sensum actu, ex eo quod simul fit actio utriusquesensus respectu eiusdem sensibilis; sicut cholera simul percipitur per gustumquod sit amara, et per visum quod sit rubicunda; et ideo statim ad aspectumrubicundi iudicamus aliquid esse amarum. Non est autem aliquis alius sensuscuius proprium sit cognoscere quod album et amarum sunt unum. Haec enimunitas non est nisi per accidens; et quod est per accidens tantum, non potestesse obiectum alicuius potentiae. Et ideo quia visus non percipit illud quod estgustus, nisi per accidens, frequenter in talibus decipitur sensus, et iudicamusquod si aliquid sit rubeum, quod sit cholera.

[80865] Deinde cum dicit inquirit autem inquirit causam pluralitatis sen-suum. Et hoc est quoddam consequens speciem totam et in talibus assignandaest causa finalis, ut philosophus docet in ultimo de generatione animalium.Secus autem de accidentibus individui, quorum assignanda est ratio ex partemateriae, vel agentis. Unde et hic assignat causam finalem. Dicit ergo, quodaliquis potest quaerere, cuius causa habemus plures sensus, et non unum tan-tum. Et est responsio ad hoc, ut nos non lateant ea quae consequuntur ad

7.2. LECTIO 4 63

sensibilia propria, et sunt communia diversis sensibilibus, sicut motus et ma-gnitudo et numerus. Si enim esset solus sensus visus; cum ipse coloris tantumsit, et color et magnitudo se consequantur, quia simul cum colore immutatursensus a magnitudine; inter colorem non possemus discernere et magnitudi-nem, sed viderentur esse idem. Sed nunc quia magnitudo sentitur alio sensuquam visu, color autem non, hoc ipsum manifestat nobis quod aliud est coloret magnitudo. Et simile est de aliis sensibilibus communibus.

[80866] Potest autem et haec ratio assignari distinctionis sensuum. Manife-stum est enim quod cum potentia dicatur ad obiectum, oportet quod secundumdifferentiam obiectorum, diversificentur potentiae sensitivae. Obiectum autemsensibile est, prout est immutativum sensus: unde secundum diversa genera im-mutationum sensus a sensibili, oportet esse diversos sensus. Immutatur autemsensus a sensibili uno modo per contactum, et sic est sensus tactus, qui est di-scretivus eorum ex quibus constat animal, et sensus gustus, qui est perceptivusqualitatum quae designant convenientiam nutrimenti, quo conservatur corpusanimalis. Alio modo immutatur sensus per medium. Et haec quidem immuta-tio, aut est cum alteratione sensibilis, et sic odor immutat sensum cum aliquaresolutione odorabilis. Aut cum aliquo motu locali, et sic immutat sonus. Autabsque immutatione sensibili, sed per solam immutationem spiritualem mediiet organi, et sic immutat color.

7.2 Lectio 4

[80898] Postquam philosophus ostendit, quod duae operationes, de quibus du-bium videbatur, percipere scilicet actus sensuum propriorum, et discernere in-ter sensibilia diversorum sensuum, non excedunt facultatem principii sensitivi,nunc vult inquirere, utrum sapere et intelligere excedant facultatem principii.Circa hoc duo facit. Primo ostendit, quod sapere et intelligere, non pertinentad sensum: quod est ostendere, sensum et intellectum non esse idem subiecto.Secundo, quod phantasia, quae pertinet ad sensum, non est idem cum opinio-ne, quae pertinet ad intellectum, ibi, phantasia autem et cetera. Circa primumduo facit. Primo ponit opinionem ponentium sensum et intellectum esse idem.Secundo improbat eam, ibi, et tamen oportuit. Circa primum duo facit. Pri-mo ponit opinionem. Secundo assignat causam opinionis, ibi, omnes enim hi.Circa primum duo facit. Primo ponit opinionem in communi. Secundo inducitquaedam verba quorumdam philosophorum, quae ad illud pertinere videntur,ibi, et antiquis sapere.

[80899] Dicit ergo primo, quod quia antiqui philosophi definiebant animamsecundum duo, scilicet secundum motum secundum locum, et cognitionem,quae includit intellectivam discretionem et sensum: videtur hoc, quod secun-dum eorum opinionem intelligere et sapere sit quoddam sentire: quia tamsentiendo quam intelligendo anima iudicat et cognoscit.

[80900] Deinde cum dicit et antiqui ostendit, quod non solum hoc sequiturex hoc quod in communi dicebant; sed expresse antiqui dixerunt, quod idem sitsapere per intellectum et sentire. Ut autem intelligantur verba philosophorum,

64 CAPUT 7. LIBER III

quae inducuntur, quomodo ad propositum faciunt, considerandum est, quodnullum corpus potest directe agere in id quod nullo modo est corporeum. Quiaigitur potentiae sensitivae aliquo modo sunt corporeae, quia sunt virtutes incorporis organis, immutari possunt ex actione corporum caelestium; per acci-dens tamen, quia neque anima neque animae virtus movetur nisi per accidensmoto corpore. Et propter hoc contingit, quod ex impressione corporis caelestisvariatur et phantasia, et appetitus sensitivus. Unde et animalia irrationalia,quae solo appetitu sensitivo aguntur in suis motibus, ut plurimum insequun-tur impressiones corporum caelestium. Ponere igitur, quod corpora caelestiahabeant impressionem directe in partem intellectivam quantum ad intellectumet voluntatem, est ponere quod voluntas et intellectus sunt virtutes corporeae.Et hoc sonant verba quorumdam philosophorum antiquorum.

[80901] Dicit enim Empedocles quod tam in hominibus, quam in aliis ani-malibus, voluntas augetur, idest incitatur ad agendum ad praesens, scilicetsecundum praesentis horae dispositionem, quae quidem dispositio dependet exdispositione corporum caelestium. Unde praesens tempus vel hora eis idest ho-minibus, et aliis animalibus praestat semper sapere altera. Diversis enim horiset temporibus, diversa diversimode homo et alia animalia inveniuntur iudicarede rebus.

[80902] Et ad idem pertinet illud verbum Homeri. Talis enim est intellectusin terrenis hominibus, qualem pater virorumque deorumque, idest sol, ducitin diem. Dicitur autem sol pater virorum, quia est aliqua causa humanaegenerationis. Homo enim generat hominem et sol. Dicitur autem pater deorum,vel propter corpora caelestia, quae antiqui deos appellabant, quae secundumastrologos quodammodo a sole regulantur, vel propter homines, quos deificaricredebant, qui virtute solis generantur. Virtus autem solis est in die, quia in dienobis apparet, dum movetur in superiori hemisphaerio, unde et ab astrologisdicitur planeta diurnus. Voluit ergo Homerus dicere, quod homines terreniintellectum sortiuntur ex actione solis, et quod secundum diversitatem motus,et situs, et aspectus solaris, diversimode se habent in intelligendo.

[80903] Sciendum est autem quod hunc versum Homeri Aristoteles non to-tum posuit, sed solum principium. Unde nec in Graeco nec in Arabico plushabetur quam hic. Talis enim intellectus est, ut sic intelligatur hoc dictum,sicut consuevimus inducentes aliquem versum alicuius auctoris tantum ponereprincipium, si versus sit notus. Sed quia hic versus Homeri non erat notus apudLatinos, Boetius totum posuit.

[80904] Patet ergo ex hoc quod hic dicitur quod si corpora caelestia habentdirecte impressionem in intellectum et voluntatem, idem est ac si ponatur quodintellectus est idem cum sensu. Indirecte vero impressio corporum caelestiumpotest pertingere ad intellectum vel voluntatem, prout intellectus et volun-tas coniunguntur in sua operatione virtutibus sensitivis. Laeso enim organophantasiae, impeditur intellectus in sua operatione; et ex appetitu sensitivo in-clinatur voluntas ad volendum vel nolendum aliquid. Quia tamen voluntas nonex necessitate trahitur appetitu sensitivo, sed semper ei liberum manet sequiinclinationem appetitus sensitivi, vel non sequi; ideo corpora caelestia nullamnecessitatem humanis actibus inducunt.

7.2. LECTIO 4 65

[80905] Deinde cum dicit omnes enim ostendit causam positionis. Mani-festum est enim quod remota differentia, qua aliqua abinvicem differunt, re-manent idem; sicut si rationale auferatur ab homine, remanebit de numeroirrationabilium animalium. Haec autem est differentia, qua differt cognitio in-tellectiva a sensitiva, quod sentire est aliquid corporeum. Non enim operatiosensus est sine organo corporali. Intelligere autem non est aliquid corporeum;quia operatio intellectus non est per organum corporeum, ut infra ostendetur.Ideo ergo antiqui ponebant sensum et intellectum, idem esse, quia opinabanturquod intelligere esset aliquid corporeum sicut et sentire.

[80906] Quomodo autem utrumque ponerent aliquid corporeum, consequen-ter ostendit per hoc, quod ponebant tam sapere secundum intellectum quamsentire, contingere per virtutem similitudinis, sicut in primo libro dictum est.Et intelligebant similitudinem secundum esse corporeum, puta quod per terramcognoscitur terra, et per aquam aqua, et sic de aliis. Unde sequebatur quodsentire et intelligere consequerentur naturam corpoream, et eodem modo. Etsic sentire et intelligere sequitur esse idem.

[80907] Deinde cum dicit et tamen improbat praedictam positionem. Etprimo quantum ad causam. Secundo quantum ad ipsam positionem, ibi, quodquidem igitur. Dicit ergo primo, quod philosophi assignantes causam cognitio-nis esse similitudinem cognoscentis ad cognitum, debuerunt assignare aliquamcausam etiam deceptionis; quia deceptio videtur esse magis propria animali-bus quam cognitio secundum conditionem suae naturae. Videmus enim quodhomines ex seipsis decipi possunt et errare. Ad hoc autem quod veritatemcognoscant, oportet quod ab aliis doceantur. Et iterum pluri tempore animaest in deceptione quam in cognitione veritatis; quia ad cognitionem veritatisvix pervenitur post studium longi temporis. Et haec quidem ratio efficax estcontra antiquos philosophos, qui ponebant cognitionem inesse animae ex suinatura, quasi anima ex hoc quod constituta est ex principiis, habeat quod nonsolum sit in potentia ad cognoscibilia, sed quod sit actu cognoscens.

[80908] Potest autem ad hoc dupliciter responderi. Uno modo, ut dicatur,quod antiqui philosophi non credebant aliquam deceptionem esse. Ponebantenim quod omnia quae videntur, sunt vera ut supra dictum est. Et ideo nonoportebat, quod assignarent causam deceptionis.

[80909] Alio modo potest responderi, quod ex hoc ipso, quod dicebant cau-sam cognitionis esse ex hoc quod anima tangit id quod est sibi simile, daturintelligi quod causa deceptionis sit haec quod anima tangit sibi dissimile. Hocest ergo quod concludit, quod quia antiqui philosophi non assignaverunt cau-sam deceptionis animae, necesse est, quod aut omnia, quae videntur, vera sint,ut quidam dixerunt, aut quod tactus, quo anima tangit rem dissimilem, sit de-ceptionis causa. Tangere enim dissimile videtur esse contrarium ad cognosceresibi simile.

[80910] Primum autem reprobatum est in quarto metaphysicae.[80911] Unde procedit ad inquirendum secundum, cum dicit videtur autem

manifestum est enim, quod dissimile et simile sunt contraria: sed circa contrariaeodem modo se habet homo ad cognitionem et deceptionem; quia qui cognoscitunum contrariorum, cognoscit et aliud et qui errat in uno, errat in alio. Et hoc

66 CAPUT 7. LIBER III

est quod dicit quod scientia et deceptio videtur eadem esse contrariorum. Nonergo est possibile, quod tactus rei similis sit causa verae cognitionis, et tactusrei dissimilis sit causa deceptionis, quia tunc esset scientia de uno contrariorum,et deceptio de alio.

[80912] Deinde cum dicit quod quidem improbat positionem, ostendens,quod neque sapere neque intelligere est idem, quod sentire: haec enim duointellectivae cognitioni attribuuntur. Intellectus enim habet iudicare, et hocdicitur sapere et apprehendere, et hoc dicitur intelligere. Primo ergo ostendit,quod sentire non sit idem quod sapere, tali ratione. Sentire inest omnibusanimalibus; sapere autem non inest omnibus, sed paucis; ergo sapere non estidem quod sentire. Dicit autem quod sapere inest paucis animalium, et nonquod insit solis hominibus, quia etiam quaedam animalia participant aliquidprudentiae et aliquid sapientiae, scilicet quod recte iudicant de agendis peraestimationem naturalem.

[80913] Secundo ibi sed neque probat quod intelligere non sit idem quodsentire, per duo media. Quorum primum tale est. Intelligere contingit recteet non recte. Recte quidem contingit intelligere secundum scientiam, quaeest speculabilium et necessariorum, vel secundum prudentiam, quae est rectaratio contingentium agibilium, vel secundum opinionem veram, quae se habetad utrumque, et non determinate ad alterum oppositorum, sicut scientia etprudentia, sed ad unum, cum formidine alterius. Non recte autem contingitintelligere, secundum eorum contraria, idest secundum falsam scientiam, etsecundum imprudentiam et secundum opinionem falsam. Sentire autem noncontingit nisi recte, quia sensus circa propria sensibilia semper verus est; ergosentire et intelligere non sunt idem.

[80914] Et quia posset aliquis dicere quod recte intelligere sit idem quodsentire, ideo adiungit aliud medium ad hoc excludendum, quod tale sentireinest omnibus animalibus intelligere autem non, sed solis illis, quibus inestratio, scilicet hominibus, qui per inquisitionem rationis, apprehensionem ve-ritatis intelligibilis consequuntur: quamvis substantiae separatae, quae suntaltioris intellectus, statim absque inquisitione veritatem intelligant: ergo etrecte intelligere non idem est quod sentire.

[80915] Deinde cum dicit phantasia enim ostendit quod opinio, quae sequi-tur intellectum, sit aliud a phantasia, quae sequitur sensum. Et circa hoc duofacit. Primo ostendit, quod phantasia non est opinio. Secundo inquirit quidsit phantasia, ibi, de eo autem quod est intelligere. Circa primum tria facit.Primo proponit quod intendit: et dicit, quod ex hoc etiam apparet quod sen-sus et intellectus differunt, quia phantasia aliud est a sensu et ab intellectu, ettamen phantasia non fit sine sensu, quia consequitur sensum, ut postea dice-tur, et sine phantasia non fit opinio. Ita enim videtur se habere phantasia adsensum, sicut opinio ad intellectum. In rebus autem sensibilibus, cum aliquidsentimus, asserimus sic esse. Cum autem secundum phantasiam aliquid vide-tur, non asserimus sic esse, sed sic videri vel apparere nobis. A visione enim velapparitione sumitur nomen phantasiae, ut infra dicetur. Et similiter circa in-telligibilia, cum aliquid intelligimus asserimus sic esse. Cum autem opinamur,dicimus sic videri, vel apparere nobis. Sicut enim intelligere requirit sensum,

7.3. LECTIO 8 67

ita et opinari requirit phantasiam.[80916] Secundo ibi quod autem probat quod non sit idem opinio et phanta-

sia, duabus rationibus; quarum prima talis est. Passio phantasiae est in nobiscum volumus, quia in potestate nostra est formare aliquid, quasi apparens anteoculos nostros, ut montes aureos, vel quicquid volumus, sicut patet de illis quirecordantur, et formant sibi idola eorum quae sibi videntur ad votum. Sedopinari non est in potestate nostra; quia necesse est, quod opinans habeat ra-tionem, per quam opinetur, vel verum vel falsum; ergo opinio non est idemquod phantasia.

[80917] Secundam rationem ponit cum dicit amplius autem quae talis est.Opinionem statim sequitur passio in appetitu; quia cum opinamur aliquid essegrave vel terribile, statim compatimur tristando vel timendo. Et similiter si sitaliquid confidendum, idest de quo aliquis debeat confidere et sperare, statimsequitur spes vel gaudium. Sed ad phantasiam non sequitur passio in appetitu;quia dum aliquid apparet nobis secundum phantasiam, similiter nos habemus,ac si consideremus in pictura aliqua terribilia vel sperabilia; ergo opinio nonest idem quod phantasia.

[80918] Huius autem differentiae ratio est, quia appetitus non patitur nequemovetur ad simplicem apprehensionem rei, qualem proponit phantasia. Sedoportet quod apprehendatur sub ratione boni vel mali, convenientis vel nocivi.Et hoc facit opinio in hominibus, componendo vel dividendo, dum opinaturhoc esse terribile vel malum, illud autem esse sperabile vel bonum. Phantasiaautem non componit neque dividit. Patitur tamen appetitus animalium abaestimatione naturali, quae hoc operatur in eis, quod opinio in hominibus.

7.3 Lectio 8

[80983] Postquam philosophus determinavit de intellectu possibili, qui est inpotentia ad intelligibilia, hic ostendit quomodo in actum reducatur. Et primoostendit quod intellectus aliquando fit in actu. Secundo ostendit quid sit pro-prium obiectum eius respectu cuius fit in actu, ibi, quoniam autem aliud estmagnitudo. Ostendit igitur, quomodo intellectus in actum reducatur, dicens:dictum est, quod anima intellectiva non est actu ipsae species, sed in potentiatantum, cum autem sic fiat singula, idest sic reducatur in actum specierumintelligibilium, quemadmodum sciens, idest habens scientiae habitum, habetspecies in actu, et tunc dicitur intellectus qui est secundum actum. Hoc autemaccidit, statim, cum aliquis potest per seipsum operari operatione intellectus,quae est ipsum intelligere: sicut et quamlibet formam tunc aliquis in actuhabet, quando potest operationem illius formae explere.

[80984] Sed licet tunc intellectus quodammodo sit in actu, quando habetspecies intelligibiles, sicut sciens habet habitum; est tamen et tunc quodam-modo in potentia, non tamen eodem modo sicut prius erat in potentia, ante-quam scientiam acquireret, addiscendo vel inveniendo. Nam antequam haberethabitum scientiae, qui est primus actus, non poterat operari cum vellet; sedoportebat, quod ab altero reduceretur in actum; sed quando iam habet habi-

68 CAPUT 7. LIBER III

tum scientiae, qui est actus primus, potest, cum voluerit, procedere in actumsecundum qui est operatio.

[80985] Manifestum est autem ex hoc quod hic dicitur, falsam esse opi-nionem Avicennae quam habet de speciebus intelligibilibus contra opinionemAristotelis. Ponit enim Avicenna, quod species non conservantur in intellec-tu possibili, nec sunt in eo nisi quando actu intelligit. Sed oportet secundumipsum, quod quandocumque intelligit actu, quod convertat se ad intelligen-tiam separatam agentem, a qua effluunt in intellectum possibilem intelligibilesspecies.

[80986] Contra quod manifeste hic philosophus dicit, quod intellectus redu-citur in actum specierum, per modum, quo sciens actu, adhuc est in potentiaintelligens. Cum enim intellectus actu intelligit, species intelligibiles sunt in eosecundum actum perfectum: cum autem habet habitum scientiae, sunt speciesin ipso intellectu medio modo inter potentiam puram et actum purum.

[80987] Et quia dixerat, quod quando intellectus fit quodammodo in ac-tu, secundum singula eorum ad quae erat in potentia, tunc potest intelligere,respectu autem sui nullo modo erat in potentia, posset aliquis credere, quodfactus in actu, seipsum non intelligeret; et ideo ad hoc excludendum subiungitquod intellectus factus in actu, non potest intelligere alia, sed etiam tunc potestintelligere seipsum.

[80988] Deinde cum dicit quoniam autem. Ostendit philosophus quid sitobiectum intellectus. Ad cuius evidentiam sciendum est, quod philosophusin septimo metaphysicae inquirit, utrum quod quid est, idest quidditas, velessentia rei, quam definitio significat, sit idem quod res. Et quia Plato ponebatquidditates rerum esse separatas a singularibus, quas dicebat ideas, vel species;ideo ostendit, quod quidditates rerum non sunt aliud a rebus nisi per accidens;utputa non est idem quidditas hominis albi, et homo albus; quia quidditashominis non continet in se nisi quod pertinet ad speciem hominis; sed hoc quoddico homo albus habet aliquid in se praeter illud quod est de specie humana.

[80989] Hoc autem contingit in omnibus habentibus formam in materia,quia in eis est aliquid praeter principia speciei. Nam natura speciei individuaturper materiam: unde principia individuantia et accidentia individui sunt praeteressentiam speciei. Et ideo contingit sub una specie inveniri plura individua:quae licet non differant in natura speciei, differunt tamen secundum principiaindividuantia. Et propter hoc in omnibus habentibus formam in materia, nonest omnino idem, et res et quod quid est eius. Socrates enim non est suahumanitas. In his vero quae non habent formam in materia, sicut sunt formaesimplices, nihil potest esse praeter essentiam speciei; quia ipsa forma est totaessentia. Et ideo in talibus non possunt esse plura individua unius speciei, necpotest in eis differre res et quod quid est eius.

[80990] Considerandum est etiam, quod non solum naturalia habent spe-ciem in materia, sed etiam mathematica. Est enim duplex materia: scilicetsensibilis, a qua abstrahunt mathematica, et concernunt eam naturalia, et in-telligibilis, quam mathematica concernunt. Quod quidem sic intelligendum est.Manifestum est enim, quod quantitas immediate inhaeret substantiae: quali-tates autem sensibiles in quantitate fundantur, ut album et nigrum, calidum

7.3. LECTIO 8 69

et frigidum. Remoto autem posteriori remanet prius: unde remotis qualitati-bus sensibilibus secundum intellectum, adhuc remanet quantitas continua inintellectu.

[80991] Quaedam ergo sunt formae, quae materiam requirunt sub deter-minata dispositione sensibilium qualitatum; et huiusmodi sunt omnes formaenaturales; et idcirco naturalia concernunt materiam sensibilem. Quaedam verosunt formae, quae non exigunt materiam sub determinata dispositione sensibi-lium qualitatum, tamen requirunt materiam sub quantitate existentem: sicuttriangulus, et quadratum, et huiusmodi: et haec dicuntur mathematica; etabstrahunt a materia sensibili, sed non a materia intelligibili, inquantum inintellectu remanet continua quantitas, abstracta a sensibili qualitate. Sic ergopatet, quia sicut naturalia habent formam in materia, ita et mathematica: etpropter hoc tam in naturalibus quam in mathematicis differt res et quod quidest: unde in utrisque inveniuntur plura individua sub una specie. Sicut enimsunt plures homines unius speciei, ita et plures trianguli sub una specie.

[80992] His igitur habitis, planum est accipere ex litera philosophi intellec-tum. Dicit enim quod aliud est magnitudo et magnitudinis esse, id est aliud estmagnitudo, et quod quid est eius. Esse enim quod est magnitudinis appellatquidditatem eius. Et similiter aliud est aqua et aquae esse, et sic est in mul-tis aliis, id est in omnibus mathematicis et naturalibus. Unde signanter duoexempla posuit. Nam magnitudo est quid mathematicum, aqua autem quidnaturale.

[80993] Non autem hoc contingit in omnibus. Nam in his, quae omninosunt separata a materia idem est res et quod quid est eius. Et quia substantiaeseparatae ignotae sunt nobis, non potuit eas nominare propriis nominibus, sicutmathematica et naturalia, sed nominavit ea sub exemplo rerum naturalium. Ethoc est quod subdit, quod in quibusdam idem est carni esse et carnem: ex quonon intelligit, quod sit idem caro et quod quid est eius. Non enim diceret inquibusdam sic esse; sed simpliciter diceret, quod idem est caro et carni esse.Sed intelligit quod hoc, quod sic dicitur aliquid et alicui, ut caro, et carni esse,idem est in quibusdam, idest in his quae sunt a materia separata.

[80994] Et quia ad diversa cognoscenda diversae potentiae cognoscitivaerequiruntur, concludit, quod anima aut cognoscit alio rem, et alio eius quiddi-tatem, aut uno et eodem, sed alio modo se habente. Manifestum est autem,quod caro non est sine materia: sed forma carnis est forma determinata, et inmateria determinata sensibili: sicut etiam simul habet subiectum sensibile de-terminatum, scilicet nasum. Hanc igitur naturam sensitivam cognoscit animaper sensum. Et hoc est quod subdit, quod anima iudicat potentia sensitiva cali-dum et frigidum, et alia huiusmodi quorum ratio, idest proportio quaedam caroest. Forma enim carnis requirit determinatam proportionem calidi et frigidi,et aliorum huiusmodi.

[80995] Sed oportet quod alia potentia discernat esse carni, idest quod quidest carnis. Sed hoc contingit dupliciter: uno modo sic quod ipsa caro velquidditas carnis cognoscantur omnino potentiis abinvicem diversis: puta quodpotentia intellectiva cognoscitur quidditas carnis, potentia sensitiva cognosciturcaro: et hoc contingit quando anima per se cognoscit singulare et per se cogno-

70 CAPUT 7. LIBER III

scit naturam speciei. Alio modo contingit, quod cognoscitur caro, et quod quidest carnis: non quod sit alia et alia potentia: sed quia una et eadem potentia,alio et alio modo, cognoscit carnem, et quod quid est eius: et illud oportetesse, cum anima comparat universale ad singulare. Sicut enim supra dictumest, quia non possemus sentire differentiam dulcis et albi, nisi esset una po-tentia sensitiva communis quae cognosceret utrumque, ita etiam non possemuscognoscere comparationem universalis ad particulare, nisi esset una potentiaquae cognosceret utrumque. Intellectus igitur utrumque cognoscit, sed alio etalio modo.

[80996] Cognoscit enim naturam speciei, sive quod quid est, directe exten-dendo seipsum, ipsum autem singulare per quamdam reflexionem, inquantumredit super phantasmata, a quibus species intelligibiles abstrahuntur. Et hocest quod dicit, quia sensitivo cognoscit carnem alio, idest alia potentia discernitesse carni, idest quod quid est carnis, aut separata puta cum caro cognoscitursensu, et esse carnis intellectu, aut eodem aliter se habente, scilicet sicut cir-cumflexa se habet ad seipsam, anima intellectiva cognoscit carnem; quae cumextensa sit, discernit esse carni, id est directe apprehendit quidditatem carnis;per reflexionem autem, ipsam carnem.

[80997] Deinde cum dicit iterum autem quod supra dixerat in naturalibus,exponit in mathematicis: dicens, quod iterum in his quae sunt per abstractio-nem, idest in mathematicis, quorum ratio abstrahit a materia sensibili, rectumse habet, sicut simum. Haec enim mathematica habent materiam, sicut et na-turalia. Rectum enim mathematicum est, simum autem naturale. Ratio enimrecti est cum continuo, sicut ratio simi cum naso. Continuum autem est ma-teria intelligibilis, sicut simum materia sensibilis. Unde manifestum est, quodaliud est in mathematicis res et quod quid erat esse, ut rectum et recto esse;unde oportet quod alio cognoscat quod quid erat esse horum, et alio ipsa.

[80998] Et supponamus ad praesens, exempli causa cum Platone, quod dua-litas sit quod quid erat esse lineae rectae. Plato enim ponebat, quod numerierant species et quidditates mathematicorum; puta unitas lineae, dualitas li-neae rectae, et sic de aliis. Oportet igitur, quod anima alio cognoscat ipsa ma-thematica et quidditates eorum, aut eodem aliter se habente. Unde sicut pernaturalia ostenditur, quod intellectus, qui cognoscit quidditates naturalium,sit alius a sensu qui cognoscit ipsa naturalia singularia, ita ex mathematicisostenditur quod intellectus qui cognoscit quod quid est ipsorum, sit aliud abimaginativa virtute, quae apprehendit ipsa mathematica.

[80999] Et quia posset aliquis dicere, quod eodem modo intelligerentur ma-thematica et naturalia, subiungit quod sicut res sunt separabiles a materia, itase habent ad intellectum. Unde illa quae sunt secundum esse separata a ma-teria sensibili, solo intellectu percipi possunt; quae autem non sunt separata amateria sensibili secundum esse, sed secundum rationem, intelliguntur absquemateria sensibili, non autem absque materia intelligibili. Naturalia vero intelli-guntur per abstractionem a materia individuali, non autem per abstractionema materia sensibili totaliter. Intelligitur enim homo, ut compositus ex carnibuset ossibus, per abstractionem tamen ab his carnibus et his ossibus. Et inde est,quod intellectus non cognoscit directe singularia, sed sensus vel imaginatio.

7.3. LECTIO 8 71

[81000] Apparet autem ex hoc quod philosophus hic dicit, quod propriumobiectum intellectus est quidditas rei, quae non est separata a rebus, ut Plato-nici posuerunt. Unde illud, quod est obiectum intellectus nostri non est aliquidextra res sensibiles existens, ut Platonici posuerunt, sed aliquid in rebus sen-sibilibus existens; licet intellectus apprehendat alio modo quidditates rerum,quam sint in rebus sensibilibus. Non enim apprehendit eas cum conditioni-bus individuantibus, quae eis in rebus sensibilibus adiunguntur. Et hoc sinefalsitate intellectus contingere potest. Nihil enim prohibet duorum adinvicemconiunctorum, unum intelligi absque hoc quod intelligatur aliud. Sicut visusapprehendit colorem, absque hoc quod apprehendat odorem, non tamen abs-que hoc quod apprehendat magnitudinem quae est proprium subiectum coloris.Unde et intellectus potest intelligere aliquam formam absque individuantibusprincipiis, non tamen absque materia, a qua dependet ratio illius formae: sicutnon potest intelligere simum sine naso, sed potest curvum sine naso intellige-re. Et quia hoc non distinxerunt Platonici, posuerunt quod mathematica etquidditates rerum sunt separatae in esse, sicut sunt separatae in intellectu.

[81001] Manifestum est etiam, quod species intelligibiles, quibus intellectuspossibilis fit in actu, non sunt obiectum intellectus. Non enim se habent adintellectum sicut quod intelligitur, sed sicut quo intelligit. Sicut enim species,quae est in visu, non est quod videtur, sed est quo visus videt; quod autemvidetur est color, qui est in corpore; similiter quod intellectus intelligit estquidditas, quae est in rebus; non autem species intelligibilis, nisi inquantumintellectus in seipsum reflectitur. Manifestum est enim quod scientiae sunt dehis quae intellectus intelligit. Sunt autem scientiae de rebus, non autem despeciebus, vel intentionibus intelligibilibus, nisi sola scientia rationalis. Undemanifestum est, quod species intelligibilis non est obiectum intellectus, sedquidditas rei intellectae.

[81002] Ex quo patet nullam esse rationem quorumdam volentium osten-dere, quod intellectus possibilis sit unus in omnibus, ex hoc, quod idem estintellectum ab omnibus, cum oporteat esse plures numero species intelligibiles,si sunt plures intellectus. Non enim est species intelligibilis, ipsum intellectum,sed similitudo eius in anima: et ideo si sunt plures intellectus habentes simili-tudinem unius et eiusdem rei, erit eadem res intellecta apud omnes. Et praeterhoc manifestum est, quod etiam substantiae separatae intelligunt quidditatesrerum naturalium, quas nos intelligimus, et earum intellectus diversi sunt. Un-de, si eorum ratio esset efficax, non evitaretur inconveniens, quod concludunt,per hoc, quod ponunt unum intellectum in omnibus hominibus. Non enimpossunt ponere unum intellectum in omnibus intelligentibus.

Pars IV

Expositio Libri PosteriorumAnalyticum

73

8

Liber II

8.1 Lectio 20

[80048] Postquam philosophus ostendit quomodo cognoscatur illud quod estprincipium demonstrationis sicut medium, scilicet quid et propter quid, hicostendit quomodo cognoscantur prima principia demonstrationis communia.Et primo, dicit de quo est intentio; secundo, exequitur propositum; ibi: quodquidem igitur et cetera. Dicit ergo primo quod ex his quae sequuntur, ma-nifestum erit de principiis primis indemonstrabilibus, qualiter eorum cognitiofiat in nobis, et quo habitu cognoscantur; hoc tamen ordine observato, ut priuscirca hoc dubitationes ponamus.

[80049] Deinde cum dicit: quod quidem igitur non contingit scire etc., ex-equitur propositum. Et circa hoc duo facit: primo, movet dubitationem; se-cundo, solvit; ibi: necesse itaque est habere et cetera. Circa primum tria facit:primo, praemittit quoddam ex quo ostenditur necessitas huiusmodi inquisitio-nis; secundo, movet quaestiones; ibi: immediatorum autem etc.; tertio, obiicitad quaestionem; ibi: si quidem et cetera. Dicit ergo primo quod iam supradictum est, quod non contingit aliquid scire per demonstrationem, nisi prae-cognoscantur prima principia immediata. Et ideo ad scientiam quae est dedemonstratione, utile est ut sciatur qualiter prima principia cognoscantur.

[80050] Deinde cum dicit: immediatorum autem cognitio etc., movet dubi-tationes tres circa praedictam cognitionem principiorum. Quarum prima est,utrum omnium immediatorum principiorum sit eadem cognitio vel non. Secun-da dubitatio est, utrum omnium immediatorum principiorum sit scientia velnullorum, aut quorumdam sit scientia, aliorum vero aliud genus cognitionis.Tertia quaestio est, utrum habitus istorum principiorum fiant in nobis, cumprius non fuerint, vel semper in nobis fuerunt, sed tamen nos latebat.

[80051] Deinde cum dicit: si quidem igitur habemus ipsos etc., obiicit adquaestionem ultimam, ad quam aliae ordinantur. Et primo obiicit ad unampartem; et dicit quod est inconveniens dicere quod habeamus habitus horumprincipiorum, et lateat nos. Manifestum est enim quod illi qui habent cognitio-nem principiorum, habent certiorem cognitionem cognitione quae est per de-monstrationem. Sed cognitio quae est per demonstrationem, non potest haberiita quod lateat habentem. Dictum est enim in principio huius libri, quod illequi habet scientiam, scit quod impossibile est aliter se habere. Ergo multo mi-

75

76 CAPUT 8. LIBER II

nus potest esse quod aliquis habeat cognitionem principiorum immediatorum,et lateat ipsum. Quod tamen inconveniens sequeretur, si habitus huiusmodiinessent, et laterent.

[80052] Secundo, ibi: si autem accipimus etc., obiicit ad contrarium. Si enimaliquis dicat quod accipimus de novo habitus principiorum, cum prius eos nonhabuerimus, relinquitur ulterius dubitatio qualiter possimus huiusmodi princi-pia de novo cognoscere et addiscere, et hoc non ex aliqua praeexistenti cogni-tione; impossibile est enim aliquid addiscere nisi ex praeexistenti cognitione,sicut etiam supra circa demonstrationem diximus. Immediata autem princi-pia ideo ex praeexistenti cognitione addiscere non possumus, quia praeexistenscognitio est certior, cum sit causa certitudinis his quae per eam innotescunt.Nulla autem cognitio est certior cognitione huiusmodi principiorum. Unde nonvidetur quod possimus ea cognoscere, cum prius non cognoverimus.

[80053] Tertio, ibi: manifestum igitur est etc., concludit ex praemissis dua-bus rationibus, quod neque possibile est semper habere cognitionem horumprincipiorum, quae nos lateat; neque etiam possibile est quod in nobis gene-retur de novo talis cognitio, omnimoda ignorantia praecedente, et non habitoaliquo alio habitu.

[80054] Deinde cum dicit: necesse itaque est etc., solvit praemissas quae-stiones. Et primo, solvit ultimam; secundo, solvit duas primas; ibi: quoniamautem eorum qui circa intellectum et cetera. Circa primum duo facit: primo,solvit dubitationem; secundo, manifestat solutionem positam; ibi: quod autemdictum est olim et cetera. Circa primum tria facit: primo, proponit quod opor-tet aliquid cognoscitivum in nobis praeexistere; secundo, ostendit quid sit illud;ibi: videtur autem etc.; tertio, ostendit quomodo ex praeexistenti cognoscitivoprincipio fiat in nobis principiorum cognitio; ibi: ex sensu quidem et cetera.Dicit ergo primo quod necesse est a principio in nobis esse quamdam potentiamcognoscitivam, quae scilicet praeexistat cognitioni principiorum; non tamen ta-lem quae sit potior quantum ad certitudinem cognitione principiorum. Undenon eodem modo principiorum cognitio fit in nobis ex praeexistenti cognitione,sicut accidit in his quae cognoscuntur per demonstrationem.

[80055] Deinde cum dicit: videtur autem hoc inesse etc., ostendit quid sitillud principium cognoscitivum praeexistens. Et quantum ad hoc ponit tresgradus in animalibus. Quorum primus est hoc, quod videtur inesse communiteromnibus animalibus, quae omnia habent quamdam connaturalem potentiam adiudicandum de sensibilibus, quae vocatur sensus, quae non acquiritur de novo,sed ipsam naturam consequitur.

[80056] Secundum gradum ponit ibi: cum autem insit sensus etc.; et di-cit quod cum sensus sit in omnibus animalibus, in quibusdam eorum remanetaliqua impressio sensibilis, abeunte re sensibili, sicut contingit in omnibus ani-malibus perfectis. In quibusdam autem hoc non contingit, sicut in quibusdamanimalibus imperfectis, sicut patet in his quae non moventur motu progressivo.Et forte contingit quod circa aliqua animalia remanet aliqua impressio quan-tum ad aliqua sensibilia, quae sunt vehementiora, non autem quantum ad alia,quae sunt debiliora. In quibuscunque igitur animalibus omnino nulla impressioremanet sensibilium, huiusmodi animalia nullam cognitionem habent, nisi dum

8.1. LECTIO 20 77

sentiunt. Et similiter animalia in quibus nata est remanere talis impressio, sicirca aliqua sensibilia in eis non remaneat, non possunt habere aliquam cogni-tionem nisi dum sentiunt. Sed animalia in quibus inest huiusmodi remansioimpressionis, contingit adhuc habere quamdam cognitionem in anima praetersensum; et ista sunt quae habent memoriam.

[80057] Tertium gradum ponit ibi: multis igitur factis etc.; et dicit quod cummulta sint talia animalia habentia memoriam, inter ea ulterius est quaedamdifferentia. Nam in quibusdam eorum fit ratiocinatio de his quae remanent inmemoria, sicut in hominibus; in quibusdam autem non, sicut in brutis.

[80058] Deinde cum dicit: ex sensu quidem igitur etc., ostendit secundumpraedicta quomodo in nobis fiat cognitio primorum principiorum, et concluditex praemissis quod ex sensu fit memoria in illis animalibus, in quibus remanetimpressio sensibilis, sicut supra dictum est. Ex memoria autem multoties fac-ta circa eamdem rem, in diversis tamen singularibus, fit experimentum; quiaexperimentum nihil aliud esse videtur quam accipere aliquid ex multis in me-moria retentis. Sed tamen experimentum indiget aliqua ratiocinatione circaparticularia, per quam confertur unum ad aliud, quod est proprium rationis.Puta cum aliquis recordatur quod talis herba multoties sanavit multos a febre,dicitur esse experimentum quod talis sit sanativa febris. Ratio autem non sistitin experimento particularium, sed ex multis particularibus in quibus expertusest, accipit unum commune, quod firmatur in anima, et considerat illud abs-que consideratione alicuius singularium; et hoc commune accipit ut principiumartis et scientiae. Puta quamdiu medicus consideravit hanc herbam sanasseSocratem febrientem, et Platonem, et multos alios singulares homines, est ex-perimentum; cum autem sua consideratio ad hoc ascendit quod talis speciesherbae sanat febrientem simpliciter, hoc accipitur ut quaedam regula artis me-dicinae. Hoc est ergo quod dicit, quod sicut ex memoria fit experimentum,ita etiam ex experimento, aut etiam ulterius ex universali quiescente in ani-ma (quod scilicet accipitur ac si in omnibus ita sit, sicut est experimentum inquibusdam. Quod quidem universale dicitur esse quiescens in anima; in quan-tum scilicet consideratur praeter singularia, in quibus est motus. Quod etiamdicit esse unum praeter multa, non quidem secundum esse, sed secundum con-siderationem intellectus, qui considerat naturam aliquam, puta hominis, nonrespiciendo ad Socratem et Platonem. Quod etsi secundum considerationemintellectus sit unum praeter multa, tamen secundum esse est in omnibus singu-laribus unum et idem, non quidem numero, quasi sit eadem humanitas numeroomnium hominum, sed secundum rationem speciei. Sicut enim hoc album estsimile illi albo in albedine, non quasi una numero albedine existente in utroque,ita etiam Socrates est similis Platoni in humanitate, non quasi una humanitatenumero in utroque existente) ex hoc igitur experimento, et ex tali universali perexperimentum accepto, est in anima id quod est principium artis et scientiae.Et distinguit inter artem et scientiam, sicut etiam in VI Ethic., ubi diciturquod ars est recta ratio factibilium. Et ideo hic dicit quod si ex experimentoaccipiatur aliquod universale circa generationem, idest circa quaecunque facti-bilia, puta circa sanationem vel agriculturam, hoc pertinet ad artem. Scientiavero, ut ibidem dicitur, est circa necessaria; et ideo si universale consideretur

78 CAPUT 8. LIBER II

circa ea quae semper eodem modo sunt, pertinet ad scientiam, puta circa nu-meros vel figuras. Et iste modus qui dictus est, competit in principiis omniumscientiarum et artium. Unde concludit quod neque praeexistunt in nobis ha-bitus principiorum, quasi determinati et completi; neque etiam fiunt de novoab aliquibus notioribus habitibus praeexistentibus, sicut generatur in nobis ha-bitus scientiae ex praecognitione principiorum; sed habitus principiorum fiuntin nobis a sensu praeexistente. Et ponit exemplum in pugnis quae fiunt perreversionem exercitus devicti et fugati. Cum enim unus eorum perfecerit sta-tum, idest immobiliter ceperit stare et non fugere, alter stat adiungens se ei,et postea alter, quousque tot congregentur quod faciant principium pugnae.Sic etiam ex sensu et memoria unius particularis, et iterum alterius et alterius,quandoque pervenitur ad id quod est principium artis et scientiae, ut dictumest.

[80059] Posset autem aliquis credere quod solus sensus, vel memoria sin-gularium sufficiat ad causandum intelligibilem cognitionem principiorum, sicutposuerunt quidam antiqui, non discernentes inter sensum et intellectum; et ideoad hoc excludendum philosophus subdit quod simul cum sensu oportet praesup-ponere talem naturam animae, quae possit pati hoc, idest quae sit susceptivacognitionis universalis, quod quidem fit per intellectum possibilem; et iterumquae possit agere hoc secundum intellectum agentem, qui facit intelligibilia inactu per abstractionem universalium a singularibus.

[80060] Deinde cum dicit: quod autem dictum est etc., manifestat quoddictum est in praecedenti solutione, quantum ad hoc quod ex experimento sin-gularium accipitur universale; et dicit quod illud quod supra dictum est, et nonplane, quomodo scilicet ex experimento singularium fiat universale in anima,iterum oportet dicere, ut planius manifestetur. Si enim accipiantur multa sin-gularia, quae sunt indifferentia quantum ad aliquid unum in eis existens, illudunum secundum quod non differunt, in anima acceptum, est primum universa-le, quidquid sit illud, sive scilicet pertineat ad essentiam singularium, sive non.Quia enim invenimus Socratem et Platonem et multos alios esse indifferentesquantum ad albedinem, accipimus hoc unum, scilicet album, quasi universalequod est accidens. Et similiter quia invenimus Socratem et Platonem et aliosesse indifferentes quantum ad rationalitatem, hoc unum in quo non differunt,scilicet rationale, accipimus quasi universale quod est differentia.

[80061] Qualiter autem hoc unum accipi possit, manifestat consequenter.Manifestum est enim quod singulare sentitur proprie et per se, sed tamen sen-sus est quodammodo etiam ipsius universalis. Cognoscit enim Calliam nonsolum in quantum est Callias, sed etiam in quantum est hic homo, et similiterSocratem in quantum est hic homo. Et exinde est quod tali acceptione sensuspraeexistente, anima intellectiva potest considerare hominem in utroque. Siautem ita esset quod sensus apprehenderet solum id quod est particularitatis,et nullo modo cum hoc apprehenderet universalem naturam in particulari, nonesset possibile quod ex apprehensione sensus causaretur in nobis cognitio uni-versalis. Et hoc idem manifestat consequenter in processu qui est a speciebusad genus. Unde subdit quod iterum in his, scilicet in homine et equo, animastat per considerationem quousque perveniatur ad aliquid impartibile in eis,

8.1. LECTIO 20 79

quod est universale. Ut puta consideramus tale animal et tale, puta hominemet equum, quousque perveniamus ad commune animal, quod est genus; et in hocsimiliter facimus quousque perveniamus ad aliquod genus superius. Quia igi-tur universalium cognitionem accipimus ex singularibus, concludit manifestumesse quod necesse est prima universalia principia cognoscere per inductionem.Sic enim, scilicet per viam inductionis, sensus facit universale intus in anima,in quantum considerantur omnia singularia.

[80062] Deinde cum dicit: quoniam autem eorum etc., solvit primas duasquaestiones, utrum scilicet primorum principiorum sit scientia, vel aliquis aliushabitus. Circa quod ex praemissis accipit quod cognitio principiorum pertinetad intellectum, cuius est cognoscere universale: nam universale dicit esse princi-pium scientiae. Circa intellectum autem sunt duo genera habituum habentiumse aliqualiter ad verum. Quidam enim sunt semper veri, alii vero interdum reci-piunt falsitatem, ut patet de opinione et ratiocinatione, quae potest esse et veriet falsi. Sunt etiam et quidam habitus erronei, se habentes ad falsum. Quia ve-ro principia sunt maxime vera, manifestum est quod non pertinent ad habitusqui semper sunt falsi, neque etiam ad habitus qui interdum recipiunt falsitatem,sed solum ad habitus qui sunt semper veri. Huiusmodi autem sunt scientia etintellectus. Additur autem in VI Ethic. tertium, scilicet sapientia: sed quiasapientia, ut ibidem dicitur, comprehendit in se scientiam et intellectum (estenim quaedam scientia et caput scientiarum), hic eam praetermittit. Hac er-go praetermissa, nullum aliud genus cognitionis quam intellectus, est certiusscientia. Manifestum est autem quod principia demonstrationum sunt notioraconclusionibus demonstratis, ut in primo habitum est. Non autem potest essescientia ipsorum principiorum, quia omnis scientia fit ex aliqua ratiocinatione,scilicet demonstrativa, cuius sunt principia illa de quibus loquimur. Quia igiturnihil potest esse verius quam scientia et intellectus (nam sapientia in his in-telligitur), consequens est ex consideratione praemissorum quod principiorumproprie sit intellectus. Probat hoc etiam alia ratione, quia scilicet demonstra-tio non est ex necessitate demonstrationis principium; alioquin procederetur indemonstrationibus in infinitum, quod in primo improbatum est. Cum igiturdemonstratio scientiam causet, sequitur quod neque scientia possit esse princi-pium scientiae, ita scilicet quod principia scientiarum per scientiam cognoscan-tur. Si igitur nullum aliud genus cognitionis praeter scientiam habemus quodsemper sit verum, relinquitur quod intellectus erit principium scientiae, quiascilicet per intellectum cognoscuntur principia scientiarum; ita scilicet quodhic intellectus, qui est principium scientiae, est cognoscitivus principii, ex quoprocedit scientia. Hoc autem, scilicet scientia, est omne, idest totum, quodsimiliter se habet ad omnem rem, idest ad totam materiam de qua est scientia,sicut scilicet intellectus ad principium scientiae.

Pars V

In Duodecim LibrosMetaphysicorum Expositio

81

9

Liber I

9.1 Lectio 1

[81567] Huic autem scientiae Aristoteles prooemium praemittit, in quo duotradit. Primo quidem ostendit circa quid haec scientia versetur. Secundoqualis sit ista scientia, ibi, quia vero non activa. Circa primum duo facit. Primoostendit, quod huius scientiae, quae sapientia dicitur, est considerare causas.Secundo quales vel quas causas considerat, ibi, quoniam autem scientiam hanc.Circa primum praemittit quaedam ex quibus ad propositum arguit. Secundoex praedictis rationem sumit, ibi, cuius autem gratia nunc. Circa primumduo facit. Primo ostendit in communi scientiae dignitatem. Secundo, ostenditcognitionis ordinem, ibi, animalia quidem igitur et cetera. Scientiae autemdignitatem ostendit per hoc quod naturaliter desideratur ab omnibus tamquamfinis. Unde circa hoc duo facit. Primo proponit intentum. Secundo probat, ibi,signum autem. Proponit igitur primo, quod omnibus hominibus naturaliterdesiderium inest ad sciendum.

[81568] Cuius ratio potest esse triplex: primo quidem, quia unaquaequeres naturaliter appetit perfectionem sui. Unde et materia dicitur appetereformam, sicut imperfectum appetit suam perfectionem. Cum igitur intellectus,a quo homo est id quod est, in se consideratus sit in potentia omnia, nec inactum eorum reducatur nisi per scientiam, quia nihil est eorum quae sunt, anteintelligere, ut dicitur in tertio de anima: sic naturaliter unusquisque desideratscientiam sicut materia formam.

[81569] Secundo, quia quaelibet res naturalem inclinationem habet ad suampropriam operationem: sicut calidum ad calefaciendum, et grave ut deorsummoveatur. Propria autem operatio hominis inquantum homo, est intelligere.Per hoc enim ab omnibus aliis differt. Unde naturaliter desiderium hominisinclinatur ad intelligendum, et per consequens ad sciendum.

[81570] Tertio, quia unicuique rei desiderabile est, ut suo principio coniun-gatur; in hoc enim uniuscuiusque perfectio consistit. Unde et motus circularisest perfectissimus, ut probatur octavo physicorum, quia finem coniungit prin-cipio. Substantiis autem separatis, quae sunt principia intellectus humani, etad quae intellectus humanus se habet ut imperfectum ad perfectum, non con-iungitur homo nisi per intellectum: unde et in hoc ultima hominis felicitasconsistit. Et ideo naturaliter homo desiderat scientiam. Nec obstat si aliqui

83

84 CAPUT 9. LIBER I

homines scientiae huic studium non impendant; cum frequenter qui finem ali-quem desiderant, a prosecutione finis ex aliqua causa retrahantur, vel propterdifficultatem perveniendi, vel propter alias occupationes. Sic etiam licet omneshomines scientiam desiderent, non tamen omnes scientiae studium impendunt,quia ab aliis detinentur, vel a voluptatibus, vel a necessitatibus vitae praesentis,vel etiam propter pigritiam vitant laborem addiscendi. Hoc autem proponitAristoteles ut ostendat, quod quaerere scientiam non propter aliud utilem, qua-lis est haec scientia, non est vanum, cum naturale desiderium vanum esse nonpossit.

[81571] Deinde ostendit quod proposuerat, per signum: quia cum sensus adduo nobis deserviant; scilicet ad cognitionem rerum, et ad utilitatem vitae; di-liguntur a nobis propter seipsos, inquantum cognoscitivi sunt, et etiam propterhoc, quod utilitatem ad vitam conferunt. Et hoc patet ex hoc, quod ille sensusmaxime ab omnibus diligitur, qui magis cognoscitivus est, qui est visus, quemdiligimus non solum ad agendum aliquid, sed etiam si nihil agere deberemus.Cuius causa est, quia iste sensus, scilicet visus, inter omnes magis facit noscognoscere, et plures differentias rerum nobis demonstrat.

[81572] In quo manifestum est quod duas praeeminentias visus in cogno-scendo ad alios sensus ponit. Unam quidem quia perfectius cognoscit. Quodquidem visui accidit, eo quod spiritualior est inter omnes sensus. Quanto enimaliqua vis cognoscitiva est immaterialior, tanto est perfectior in cognoscendo.Quod autem visus sit immaterialior, patet si consideretur eius immutatio, quaab obiecto immutatur. Nam, cum omnia alia sensibilia immutent organumet medium sensus secundum aliquam materialem immutationem, sicut tactusobiectum calefaciendo et infrigidando, obiectum vero gustus, afficiendo saporealiquo organum gustus mediante saliva, obiectum autem auditus per motumcorporalem, obiectum autem odoratus per fumalem evaporationem, solum ob-iectum visus non immutat nec organum nec medium nisi spirituali immutatio-ne. Non enim pupilla nec aer coloratur, sed solum speciem coloris recipiuntsecundum esse spirituale. Quia igitur sensus in actu consistit in actuali im-mutatione sensus ab obiecto, manifestum est illum sensum spiritualiorem essein sua operatione, qui immaterialius et spiritualius immutatur. Et ideo visuscertius et perfectius iudicat de sensibilibus inter alios sensus.

[81573] Aliam autem praeeminentiam ponit, quia nobis plura demonstrat.Quod quidem accidit ex ratione sui obiecti. Tactus enim et gustus, et similiterodoratus et auditus sunt cognoscitivi illorum accidentium, in quibus distin-guuntur inferiora corpora a superioribus. Visus autem est cognoscitivus illo-rum accidentium, in quibus communicant inferiora corpora cum superioribus.Nam visibile actu est aliquid per lucem, in qua communicant inferiora corporacum superioribus, ut dicitur secundo de anima; et ideo corpora caelestia solovisu sunt sensibilia.

[81574] Est autem alia ratio, quia visus plures differentias rerum demon-strat; quia sensibilia corpora praecipue per visum et tactum cognoscere vide-mur, et adhuc magis per visum. Cuius ratio ex hoc sumi potest: quod alii tressensus sunt cognoscitivi eorum quae a corpore sensibili quodammodo effluunt,et non in ipso consistunt: sicut sonus est a corpore sensibili, ut ab eo fluens

9.1. LECTIO 1 85

et non in eo manens: et similiter fumalis evaporatio cum qua et ex qua odordiffunditur. Visus autem et tactus percipiunt illa accidentia quae rebus ipsisimmanent, sicut color et calidum et frigidum. Unde iudicium tactus et visusextenditur ad res ipsas, iudicium autem auditus et odoratus ad ea quae a rebusipsis procedunt, non ad res ipsas. Et inde est quod figura et magnitudo ethuiusmodi, quibus ipsa res sensibilis disponitur, magis percipitur visu et tactu,quam aliis sensibus. Et adhuc amplius magis visu quam tactu, tum propterhoc quod visus habet maiorem efficaciam ad cognoscendum, ut dictum est, tumpropter hoc, quod quantitas et ea quae ad ipsam sequuntur, quae videntur essesensibilia communia, proximius se habent ad obiectum visus quam ad obiectumtactus. Quod ex hoc patet, quod obiectum visus omne corpus habens aliquamquantitatem aliquo modo consequitur, non autem obiectum tactus.

[81575] Deinde cum dicit animalia quidem prosequitur de ordine cognitio-nis. Et primo quantum ad bruta animalia. Secundo quantum ad homines, ibi,alia quidem igitur et cetera. Circa vero bruta animalia tangit primo quidem idin quo omnia animalia communicant. Secundo id in quo animalia differunt, etseinvicem excedunt, ibi, ex sensibus. Communicant autem omnia animalia inhoc quod naturaliter sensus habent. Nam ex hoc animal est animal, quod habetanimam sensitivam, quae natura est animalis, sicut forma unicuique propria estnatura eius. Quamvis autem omnia animalia sensum habeant naturaliter, nontamen omnia habent omnes sensus, sed solum perfecta. Omnia vero habentsensum tactus. Ipse enim est quodammodo fundamentum omnium aliorumsensuum. Non autem habent omnia sensum visus, quia sensus visus est om-nibus aliis perfectior in cognoscendo, sed tactus magis necessarius. Est enimcognoscitivus eorum, ex quibus animal constat, scilicet calidi, frigidi, humidi etsicci. Unde sicut visus inter omnes est perfectior in cognoscendo, ita tactus estmagis necessarius, utpote primus existens in via generationis. Ea enim quaesunt perfectiora, secundum hanc viam, sunt posteriora respectu illius individui,quod de imperfecto ad perfectionem movetur.

[81576] Deinde cum dicit ex sensibus ponit diversitatem cognitionis, quaeest in brutis: et tangit etiam tres gradus cognitionis in huiusmodi animalibus.Quaedam enim sunt, quae licet sensum habeant, non tamen habent memoriam,quae ex sensu fit. Memoria enim sequitur phantasiam, quae est motus factusa sensu secundum actum, ut habetur in secundo de anima. In quibusdam veroanimalibus ex sensu non fit phantasia, et sic in eis non potest esse memoria: ethuiusmodi sunt animalia imperfecta, quae sunt immobilia secundum locum, utconchilia. Cum enim animalibus cognitio sensitiva sit provisiva ad vitae neces-sitatem et ad propriam operationem, animalia illa memoriam habere debent,quae moventur ad distans motu progressivo: nisi enim apud ea remaneret permemoriam intentio praeconcepta, ex qua ad motum inducuntur, motum con-tinuare non possent quousque finem intentum consequerentur. Animalibus veroimmobilibus sufficit ad proprias operationes, praesentis sensibilis acceptio, cumad distans non moveantur; et ideo sola imaginatione confusa habent aliquemmotum indeterminatum, ut dicitur tertio de anima.

[81577] Ex hoc autem, quod quaedam animalia memoriam habent, et quae-dam non habent, sequitur quod quaedam sunt prudentia et quaedam non. Cum

86 CAPUT 9. LIBER I

enim prudentia ex praeteritorum memoria de futuris provideat (unde secundumTullium in secundo rhetoricae, partes eius ponuntur memoria, intelligentia, etprovidentia), in illis animalibus prudentia esse non potest, qui memoria carent.Illa vero animalia, quae memoriam habent, aliquid prudentiae habere possunt.Dicitur autem prudentia aliter in brutis animalibus, et aliter hominibus inesse.In hominibus quidem est prudentia secundum quod ex ratione deliberant quideos oporteat agere; unde dicitur sexto Ethicorum, quod prudentia est rectaratio agibilium. Iudicium autem de rebus agendis non ex rationis delibera-tione, sed ex quodam naturae instinctu, prudentia in aliis animalibus dicitur.Unde prudentia in aliis animalibus est naturalis aestimatio de convenientibusprosequendis, et fugiendis nocivis, sicut agnus sequitur matrem et fugit lupum.

[81578] Inter ea vero, quae memoriam habent, quaedam habent auditum etquaedam non. Quaecumque autem auditum non habent, ut apes, vel si quodaliud huiusmodi animal est, licet prudentiam habere possint, non tamen suntdisciplinabilia, ut scilicet per alterius instructionem possint assuescere ad ali-quid faciendum vel vitandum: huiusmodi enim instructio praecipue recipiturper auditum: unde dicitur in libro de sensu et sensato, quod auditus est sensusdisciplinae. Quod autem dicitur apes auditum non habere, non repugnat ei,quod videntur ex quibusdam sonis exterreri. Nam sicut sonus vehemens oc-cidit animal, et scindit lignum, ut in tonitruo patet, non propter sonum, sedpropter commotionem aeris vehementem in quo est sonus: ita animalia, quaeauditu carent, iudicium de sonis non habendo possunt per sonos aereos exter-reri. Illa vero animalia, quae memoriam et auditum habent, et disciplinabiliaet prudentia esse possunt.

[81579] Patet igitur tres esse gradus cognitionis in animalibus. Primus esteorum, quae nec auditum nec memoriam habent: unde nec disciplinabilia sunt,nec prudentia. Secundus est eorum quae habent memoriam, sed non auditum;unde sunt prudentia, et non disciplinabilia. Tertius est eorum, quae utrum-que habent, et sunt prudentia et disciplinabilia. Quartus autem modus essenon potest, ut scilicet sit aliquod animal, quod habeat auditum, et non habeatmemoriam. Sensus enim, qui per exterius medium suum sensibile apprehen-dunt, inter quos est auditus, non sunt nisi in animalibus quae moventur motuprogressivo, quibus memoria deesse non potest, ut dictum est.

[81580] Deinde cum dicit alia quidem ostendit gradus cognitionis humanae.Et circa hoc duo facit. Primo namque ostendit in quo cognitio humana exceditpraedictorum cognitionem. Secundo ostendit quomodo humana cognitio perdiversos gradus distribuatur, ibi, fit autem ex memoria. Dicit ergo in primaparte, quod vita animalium regitur imaginatione et memoria: imaginationequidem, quantum ad animalia imperfecta; memoria vero quantum ad animaliaperfecta. Licet enim et haec imaginationem habeant, tamen unumquodqueregi dicitur ab eo quod est principalius in ipso. Vivere autem hic non accipitursecundum quod est esse viventis, sicut accipitur in secundo de anima: cumdicitur, vivere viventibus est esse. Nam huiusmodi vivere animalis non est exmemoria et imaginatione, sed praecedit utrumque. Accipitur autem vivere proactione vitae, sicut et conversationem hominum vitam dicere solemus. In hocvero, quod cognitionem animalium determinat per comparationem ad regimen

9.1. LECTIO 1 87

vitae, datur intelligi quod cognitio inest ipsis animalibus non propter ipsumcognoscere, sed propter necessitatem actionis.

[81581] Supra memoriam autem in hominibus, ut infra dicetur, proximumest experimentum, quod quaedam animalia non participant nisi parum. Expe-rimentum enim est ex collatione plurium singularium in memoria receptorum.Huiusmodi autem collatio est homini propria, et pertinet ad vim cogitativam,quae ratio particularis dicitur: quae est collativa intentionum individualium,sicut ratio universalis intentionum universalium. Et, quia ex multis sensibuset memoria animalia ad aliquid consuescunt prosequendum vel vitandum, in-de est quod aliquid experimenti, licet parum, participare videntur. Hominesautem supra experimentum, quod pertinet ad rationem particularem, habentrationem universalem, per quam vivunt, sicut per id quod est principale in eis.

[81582] Sicut autem se habet experimentum ad rationem particularem, etconsuetudo ad memoriam in animalibus, ita se habet ars ad rationem uni-versalem. Ideo sicut perfectum vitae regimen est animalibus per memoriamadiuncta assuefactione ex disciplina, vel quomodolibet aliter, ita perfectum ho-minis regimen est per rationem arte perfectam. Quidam tamen ratione sinearte reguntur; sed hoc est regimen imperfectum.

[81583] Deinde cum dicit fit autem ostendit diversos gradus humanae co-gnitionis. Et circa hoc duo facit. Primo comparat experimentum ad artemquidem. Secundo comparat artem speculativam ad activam, ibi, primum igiturconveniens et cetera. Circa primum duo facit. Primo ostendit generationemartis et experimenti. Secundo praeeminentiam unius ad alterum, ibi, ad agerequidem igitur et cetera. Circa primum duo facit. Primo proponit utriusquepraedictorum generationem. Secundo manifestat per exemplum, ibi, acceptio-nem quidem enim et cetera. Circa primum duo facit. Primo ponit generationemexperimenti. Secundo artis generationem ibi, hominibus autem et cetera. Dicitergo primo, quod ex memoria in hominibus experimentum causatur. Modusautem causandi est iste; quia ex multis memoriis unius rei accipit homo expe-rimentum de aliquo, quo experimento potens est ad facile et recte operandum.Et ideo quia potentiam recte et faciliter operandi praebet experimentum, vide-tur fere esse simile arti et scientiae. Est enim similitudo eo quod utrobique exmultis una acceptio alicuius rei sumitur. Dissimilitudo autem, quia per artemaccipiuntur universalia, per experimentum singularia, ut postea dicetur.

[81584] Deinde cum dicit hominibus autem ponit generationem artis: etdicit, quod ex experientia in hominibus fit scientia et ars: et probat per aucto-ritatem Poli, qui dicit, quod experientia facit artem, sed inexperientia casum.Quando enim aliquis inexpertus recte operatur, a casu est. Modus autem, quoars fit ex experimento, est idem cum modo praedicto, quo experimentum fit exmemoria. Nam sicut ex multis memoriis fit una experimentalis scientia, ita exmultis experimentis apprehensis fit universalis acceptio de omnibus similibus.Unde plus habet hoc ars quam experimentum: quia experimentum tantumcirca singularia versatur, ars autem circa universalia.

[81585] Quod consequenter per exempla exponit, cum dicit, acceptionemquidem etc.: quia cum homo accepit in sua cognitione quod haec medicinacontulit Socrati et Platoni tali infirmitate laborantibus, et multis aliis singula-

88 CAPUT 9. LIBER I

ribus, quidquid sit illud, hoc ad experientiam pertinet: sed, cum aliquis accipit,quod hoc omnibus conferat in tali specie aegritudinis determinata, et secun-dum talem complexionem, sicut quod contulit febricitantibus et phlegmaticiset cholericis, id iam ad artem pertinet.

[81586] Deinde cum dicit ad agere comparat artem ad experimentum permodum praeeminentiae. Et secundum hoc duo facit. Primo comparat quan-tum ad actionem. Secundo quantum ad cognitionem, ibi, sed tamen scire etcetera. Dicit ergo, quod quantum ad actum pertinet, experientia nihil vide-tur differre ab arte. Cum enim ad actionem venitur, tollitur differentia, quaeinter experimentum et artem erat per universale et singulare: quia sicut experi-mentum circa singularia operatur, ita et ars; unde praedicta differentia erat incognoscendo tantum. Sed quamvis in modo operandi ars et experimentum nondifferant, quia utraque circa singularia operatur, differunt tamen in efficaciaoperandi. Nam experti magis proficiunt in operando illis qui habent rationemuniversalem artis sine experimento.

[81587] Cujus causa est, quia actiones sunt circa singularia, et singulariumsunt omnes generationes. Universalia enim non generantur nec moventur nisiper accidens, inquantum hoc singularibus competit. Homo enim generatur hochomine generato. Unde medicus non sanat hominem nisi per accidens; sed perse sanat Platonem aut Socratem, aut aliquem hominem singulariter dictum,cui convenit esse hominem, vel accidit inquantum est curatus. Quamvis enimesse hominem per se conveniat Socrati, tamen curato et medicato per accidensconvenit: haec est enim per se, Socrates est homo: quia si Socrates definiretur,poneretur homo in eius definitione, ut in quarto dicetur. Sed haec est peraccidens, curatus vel sanatus est homo.

[81588] Unde cum ars sit universalium, experientia singularium, si aliquishabet rationem artis sine experientia, erit quidem perfectus in hoc quod uni-versale cognoscat; sed quia ignorat singulare cum experimento careat, multo-tiens in curando peccabit: quia curatio magis pertinet ad singulare quam aduniversale, cum ad hoc pertineat per se, ad illud per accidens.

[81589] Deinde cum dicit sed tamen comparat experimentum ad artemquantum ad cognitionem. Et circa hoc duo facit. Primo ponit praeeminentiamartis ad experimentum. Secundo probat, ibi, hoc autem est quia hi quidemet cetera. Proponit autem praeeminentiam artis et scientiae quantum ad tria.Scilicet quantum ad scire, quod quidem magis arbitramur esse per artem quamper experimentum. Item quantum ad obviare, quod in disputationibus accidit.Nam habens artem potest disputando obviare his quae contra artem dicuntur,non autem habens experimentum. Item quantum ad hoc quod artifices plusaccedunt ad finem sapientiae, quam experti, tamquam magis sit, idest contin-gat, scire sapientiam sequentem omnia, idest dum sequitur universalia. Ex hocenim artifex sapientior iudicatur, quam expertus quia universalia considerat.Vel aliter. Tamquam magis sit scire secundum sapientiam omnia sequentem,idest universalia. Alia litera, tamquam magis secundum scire sapientia omniasequente: quasi dicat: tamquam sapientia sequente omnia idest consequente adunumquodque, magis sit secundum scire, quam secundum operari: ut scilicetdicantur sapientes magis qui magis sciunt, non qui magis sunt operativi. Unde

9.1. LECTIO 1 89

alia litera hunc sensum habet planiorem, qui sic dicit: tamquam secundumillud quod est scire magis, omnes sequuntur sapientiam.

[81590] Consequenter cum dicit hoc autem probat praedictam praeeminen-tiam tripliciter. Prima probatio talis est. Illi, qui sciunt causam et propter quid,scientiores sunt et sapientiores illis qui ignorant causam, sed solum sciunt quia.Experti autem sciunt quia, sed nesciunt propter quid. Artifices vero sciuntcausam, et propter quid, et non solum quia: ergo sapientiores et scientioressunt artifices expertis.

[81591] Primo primam probat cum dicit, unde et architectores et cetera.Probatio talis est. Illi qui sciunt causam et propter quid comparantur ad scien-tes tantum quia, sicut architectonicae artes ad artes artificum manu operan-tium. Sed architectonicae artes sunt nobiliores: ergo et illi qui sciunt causas etpropter quid, sunt scientiores et sapientiores scientibus tantum quia.

[81592] Huius probationis prima ex hoc apparet, quia architectores sciuntcausas factorum. Ad cuius intellectum sciendum est, quod architector diciturquasi principalis artifex: ab archos quod est princeps, et techne quod est ars.Dicitur autem ars principalior illa, quae principaliorem operationem habet.Operationes autem artificum hoc modo distinguuntur: quia quaedam sunt addisponendum materiam artificii, sicut carpentarii secando ligna et complanan-do disponunt materiam ad formam navis. Alia est operatio ad inductionemformae; sicut cum aliquis ex lignis dispositis et praeparatis navem compaginat.Alia est operatio in usum rei iam constitutae; et ista est principalissima. Primaautem est infima, quia prima ordinatur ad secundam, et secunda ad tertiam.Unde navisfactor est architector respectu eius qui praeparat ligna. Gubernatorautem, qui utitur navi iam facta, est architector respectu navis factoris.

[81593] Et, quia materia est propter formam, et talis debet esse materiaquae formae competat, ideo navisfactor scit causam, quare ligna debeant essesic disposita; quod nesciunt illi qui praeparant ligna. Similiter, cum tota navissit propter usum ipsius, ille qui navi utitur, scit quare talis forma debeat esse; adhoc enim debet talis esse, ut tali usui conveniens sit. Et sic patet, quod ex formaartificii sumitur causa operationum, quae sunt circa dispositionem materiae. Etex usu sumitur causa operationum, quae sunt circa formam artificiati.

[81594] Et sic manifestum est, quod architectores factorum causas sciunt.Illos vero, scilicet manu artifices, iudicamus vel denominamus, sicut quaedaminanimatorum. Et hoc non ideo quia faciunt operationes artificiales, sed quiaquae faciunt, incognita faciunt. Sciunt enim quia, sed causas non cognoscunt;sicut etiam ignis exurit absque aliqua cognitione. Est igitur quantum ad hocsimilitudo inter inanimata et manu artifices, quod sicut absque causae cognitio-ne inanimata operantur ut ordinata ab aliquo superiori intellectu in propriumfinem, ita et manu artifices. Sed in hoc est differentia: quia inanimata faciuntunumquodque suorum operum per naturam, sed manu artifices per consuetudi-nem: quae licet vim naturae habeat inquantum ad unum inclinat determinate,tamen a natura differt in hoc, quod est circa ea quae sunt ad utrumlibet secun-dum humanam cognitionem. Naturalia enim non consuescimus, sicut diciturin secundo Ethicorum. Nec etiam cognitione carentium est consuescere. Haecautem quae dicta sunt, sic sunt consideranda tamquam ex eis appareat, quod

90 CAPUT 9. LIBER I

aliqui non sunt sapientiores secundum quod est practicos, id est operatoresesse, quod convenit expertis; sed secundum quod aliqui habent rationem deagendis, et cognoscunt causas agendorum, ex quibus rationes sumuntur: quodconvenit architectoribus.

[81595] Deinde cum dicit et omnino ponit secundam rationem: quae talisest. Signum scientis est posse docere: quod ideo est, quia unumquodque tuncest perfectum in actu suo, quando potest facere alterum sibi simile, ut dici-tur quarto Meteororum. Sicut igitur signum caliditatis est quod possit aliquidcalefacere, ita signum scientis est, quod possit docere, quod est scientiam inalio causare. Artifices autem docere possunt, quia cum causas cognoscant, exeis possunt demonstrare: demonstratio autem est syllogismus faciens scire, utdicitur primo posteriorum. Experti autem non possunt docere, quia non pos-sunt ad scientiam perducere cum causam ignorent. Et si ea quae experimentocognoscunt aliis tradant, non recipientur per modum scientiae, sed per modumopinionis vel credulitatis. Unde patet quod artifices sunt magis sapientes etscientes expertis.

[81596] Deinde cum dicit amplius autem ponit tertiam rationem; quae talisest. Cognitiones singularium magis sunt propriae sensibus quam alicui altericognitioni, cum omnis cognitio singularium a sensu oriatur. Sed tamen, necunum, idest nullum sensum dicimus sapientiam, scilicet propter hoc quod li-cet aliquis sensus cognoscat quia, tamen, non propter quid cognoscit. Tactusenim iudicat quod ignis calidus est, non tamen apprehendit propter quid: ergoexperti qui habent singularium cognitionem causam ignorantes, sapientes dicinon possunt.

[81597] Deinde cum dicit primum quidem comparat artem activam specu-lativae. Et circa hoc duo facit. Primo ostendit, quod ars speculativa magis estsapientia quam activa. Secundo respondet cuidam obiectioni, ibi, in moralibus.Ostendit autem quod primo dictum est, tali ratione. In quibuscumque scientiisvel artibus invenitur id propter quod homines scientes prae aliis hominibus inadmiratione vel honore habentur, illae scientiae sunt magis honorabiles, et ma-gis dignae nomine sapientiae. Quilibet autem inventor artis habetur in admira-tione, propter hoc quod habet sensum et iudicium et discretionem causae ultraaliorum hominum sensum, et non propter utilitatem illorum quae invenit: sedmagis admiramur, sicut sapientem et ab aliis distinguentem. Sapientem qui-dem, quantum ad subtilem inquisitionem causarum rei inventae: distinguentemvero, quantum ad investigationem differentiarum unius rei ad aliam. Vel aliter,ab aliis distinguentem, ut passive legatur, quasi in hoc ab aliis distinguatur.Unde alia litera habet, differentem. Ergo scientiae aliquae sunt magis admira-biles et magis dignae nomine sapientiae propter eminentiorem sensum, et nonpropter utilitatem.

[81598] Cum igitur plures artes sint repertae quantum ad utilitatem, qua-rum quaedam sunt ad vitae necessitatem, sicut mechanicae; quaedam vero adintroductionem in aliis scientiis, sicut scientiae logicales: illi artifices dicendisunt sapientiores, quorum scientiae non sunt ad utilitatem inventae, sed propteripsum scire, cuiusmodi sunt scientiae speculativae.

[81599] Et quod speculativae scientiae non sint inventae ad utilitatem, patet

9.1. LECTIO 1 91

per hoc signum: quia, iam partis, id est acquisitis vel repertis omnibus huiu-smodi, quae possunt esse ad introductionem in scientiis, vel ad necessitatemvitae, vel ad voluptatem, sicut artes quae sunt ordinatae ad hominum delecta-tionem: speculativae non sunt propter huiusmodi repertae, sed propter seipsas.Et quod non sint ad utilitatem inventae, patet ex loco quo inventae sunt. Inlocis enim illis primo repertae sunt, ubi primo homines studuerunt circa talia.Alia litera habet, et primum his locis ubi vacabant, id est ab aliis occupatio-nibus quiescentes studio vacabant quasi necessariis abundantes. Unde et circaAegyptum primo inventae sunt artes mathematicae, quae sunt maxime specu-lativae, a sacerdotibus, qui sunt concessi studio vacare, et de publico expensashabebant, sicut etiam legitur in Genesi.

[81600] Sed quia usus nomine artis fuerat et sapientiae et scientiae quasiindifferenter, ne aliquis putet haec omnia esse nomina synonyma idem penitussignificantia hanc opinionem removet, et remittit ad librum Moralium, idest adsextum Ethicorum, ubi dictum est, in quo differant scientia et ars et sapientiaet prudentia et intellectus. Et ut breviter dicatur, sapientia et scientia et in-tellectus sunt circa partem animae speculativam, quam ibi scientificum animaeappellat. Differunt autem, quia intellectus est habitus principiorum primorumdemonstrationis. Scientia vero est conclusionis ex causis inferioribus. Sapientiavero considerat causas primas. Unde ibidem dicitur caput scientiarum. Pru-dentia vero et ars est circa animae partem practicam, quae est ratiocinativade contingentibus operabilibus a nobis. Et differunt: nam prudentia dirigit inactionibus quae non transeunt ad exteriorem materiam, sed sunt perfectionesagentis: unde dicitur ibi quod prudentia est recta ratio agibilium. Ars verodirigit in factionibus, quae in materiam exteriorem transeunt, sicut aedificareet secare: unde dicitur quod ars est recta ratio factibilium.

[81601] Deinde cum dicit cuius autem ostendit ex praehabitis principalepropositum; quod scilicet sapientia sit circa causas. Unde dicit quod hoc estcuius gratia nunc sermonem facimus, idest ratiocinationem praedictam: quiascientia illa quae denominatur sapientia, videtur esse circa primas causas, etcirca prima principia. Quod quidem patet ex praehabitis. Unusquisque enimtanto sapientior est, quanto magis accedit ad causae cognitionem: quod expraehabitis patet; quia expertus est sapientior eo qui solum habet sensum sineexperimento. Et artifex est sapientior experto quocumque. Et inter artifi-ces architector est sapientior manu artifice. Et inter artes etiam et scientias,speculativae sunt magis scientiae quam activae. Et haec omnia ex praedictispatent. Unde relinquitur quod illa scientia, quae simpliciter est sapientia, estcirca causas. Et est similis modus arguendi, sicut si diceremus: illud quod estmagis calidum, est magis igneum: unde quod simpliciter est ignis, est calidumsimpliciter.

Pars VI

Summa Contra Gentiles

93

10

Liber II

10.1 Caput 73 - Utrum Intellectus Possibilis Sit Unus inOmnibus Hominibus

[25142] Quod intellectus possibilis non est unus in omnibus hominibus.[25143] Ex praemissis autem evidenter ostenditur non esse unum intellectum

possibilem omnium hominum qui sunt et qui erunt et qui fuerunt: ut Averroes,in III de anima, fingit.

[25144] Ostensum est enim quod substantia intellectus unitur corpori hu-mano ut forma. Impossibile est autem unam formam esse nisi unius materiae:quia proprius actus in propria potentia fit; sunt enim ad invicem proportionata.Non est igitur intellectus unus omnium hominum.

[25145] Adhuc. Unicuique motori debentur propria instrumenta: alia enimsunt instrumenta tibicinis, alia architectoris. Intellectus autem comparaturad corpus ut motor ipsius: sicut Aristoteles determinat in III de anima. Si-cut igitur impossibile est quod architector utatur instrumentis tibicinis, itaimpossibile est quod intellectus unius hominis sit intellectus alterius.

[25146] Praeterea. Aristoteles, in I de anima, reprehendit antiquos de hocquod, dicentes de anima, nihil de proprio susceptibili dicebant: quasi esset con-tingens, secundum Pythagoricas fabulas, quamlibet animam quodlibet corpusindui. Non est igitur possibile quod anima canis ingrediatur corpus lupi, velanima hominis aliud corpus quam hominis. Sed quae est proportio animae ho-minis ad corpus hominis, eadem est proportio animae huius hominis ad corpushuius hominis. Non est igitur possibile animam huius hominis ingredi aliudcorpus quam istius hominis. Sed anima huius hominis est per quam hic homointelligit: homo enim per animam intelligit secundum sententiam Aristotelis inI de anima. Non est igitur unus intellectus istius et illius hominis.

[25147] Amplius. Ab eodem aliquid habet esse et unitatem: unum enim etens se consequuntur. Sed unumquodque habet esse per suam formam. Ergo etunitas rei sequitur unitatem formae. Impossibile est igitur diversorum indivi-duorum esse formam unam. Forma autem huius hominis est anima intellectiva.Impossibile est igitur omnium hominum esse unum intellectum.

[25148] Si autem dicatur quod anima sensitiva huius hominis sit alia abanima sensitiva illius, et pro tanto non est unus homo, licet sit unus intellectus:hoc stare non potest. Propria enim operatio cuiuslibet rei consequitur et de-

95

96 CAPUT 10. LIBER II

monstrat speciem ipsius. Sicut autem animalis propria operatio est sentire, itahominis propria operatio est intelligere: ut Aristoteles dicit, in I Ethicorum.Unde oportet quod, sicut hoc individuum est animal propter sensum, secun-dum Aristotelem, in II de anima; ita sit homo propter id quo intelligit. Idautem quo intelligit anima, vel homo per animam, est intellectus possibilis, utdicitur in III de anima. Est igitur hoc individuum homo per intellectum pos-sibilem. Si igitur hic homo habet aliam animam sensitivam cum alio homine,non autem alium intellectum possibilem, sed unum et eundem, sequetur quodsint duo animalia, sed non duo homines. Quod patet impossibile esse. Non estigitur unus intellectus possibilis omnium hominum.

[25149] His autem rationibus respondet Commentator praedictus, in IIIde anima, dicens quod intellectus possibilis continuatur nobiscum per formamsuam, scilicet per speciem intelligibilem, cuius unum subiectum est phantasmain nobis existens, quod est in diversis diversum. Et sic intellectus possibilisnumeratur in diversis, non ratione suae substantiae, sed ratione suae formae.

[25150] Quod autem haec responsio nulla sit, apparet per ea quae supradicta sunt. Ostensum est enim supra quod non est possibile hominem intelligeresi sic solum intellectus possibilis continuaretur nobiscum.

[25151] Dato autem quod praedicta continuatio sufficeret ad hoc quod homoesset intelligens, adhuc responsio dicta rationes supra dictas non solvit. Secun-dum enim dictam positionem, nihil ad intellectum pertinens remanebit nume-ratum secundum multitudinem hominum nisi solum phantasma. Et hoc ipsumphantasma non erit numeratum secundum quod est intellectum in actu: quiasic est in intellectu possibili, et est abstractum a materialibus conditionibusper intellectum agentem. Phantasma autem, secundum quod est intellectumin potentia, non excedit gradum animae sensitivae. Adhuc igitur non remane-bit alius hic homo ab illo nisi per animam sensitivam. Et sequetur praedictuminconveniens, quod non sint plures homines hic et ille.

[25152] Praeterea. Nihil sortitur speciem per id quod est in potentia, sedper id quod est actu. Phantasma autem, secundum quod est numeratum, esttantum in potentia ad esse intelligibile. Ergo per phantasma, secundum quodnumeratur, non sortitur hoc individuum speciem animalis intellectivi, quod estratio hominis. Et sic remanebit illud quod speciem humanam dat, non essenumeratum in diversis.

[25153] Adhuc. Illud per quod speciem sortitur unumquodque vivens, estperfectio prima, et non perfectio secunda: ut patet per Aristotelem, in II deanima. Phantasma autem non est perfectio prima, sed perfectio secunda: estenim phantasia motus factus a sensu secundum actum, ut dicitur in libro deanima. Non est igitur ipsum phantasma quod numeratur, a quo homo speciemhabet.

[25154] Amplius. Phantasmata quae sunt intellecta in potentia, diversasunt. Illud autem quo aliquid speciem sortitur, oportet esse unum: nam spe-cies una est unius. Non igitur per phantasmata, prout ponuntur numerari indiversis, ut sunt intellecta in potentia, homo speciem sortitur.

[25155] Item. Illud quo homo sortitur speciem, oportet semper esse manensin eodem individuo dum durat: alias individuum non semper esset unius et

10.1. CAPUT 73 97

eiusdem speciei, sed quandoque huius, quandoque illius. Phantasmata autemnon semper eadem manent in uno homine, sed quaedam de novo adveniunt, etquaedam praeexistentia abolentur. Individuum igitur hominis neque per phan-tasma sortitur speciem; neque per ipsum continuatur principio suae speciei,quod est intellectus possibilis.

[25156] Si autem dicatur quod hic homo non sortitur speciem ab ipsis phan-tasmatibus, sed a virtutibus in quibus sunt phantasmata, scilicet imaginativa,memorativa et cogitativa, quae est propria homini, quam Aristoteles in III deanima, passivum intellectum vocat: adhuc sequuntur eadem inconvenientia.Quia, cum virtus cogitativa habeat operationem solum circa particularia, quo-rum intentiones dividit et componit, et habeat organum corporale per quodagit, non transcendit genus animae sensitivae. Homo autem ex anima sensitivanon habet quod sit homo, sed quod sit animal. Adhuc igitur relinquitur quodnumeretur in nobis solum id quod competit homini inquantum est animal.

[25157] Praeterea. Virtus cogitativa, cum operetur per organum, non est idquo intelligimus: cum intelligere non sit operatio alicuius organi. Id autem quointelligimus, est illud quo homo est homo: cum intelligere sit propria operatiohominis consequens eius speciem. Non est igitur hoc individuum homo pervirtutem cogitativam: neque haec virtus est id per quod homo substantialiterdiffert a brutis, ut Commentator praedictus fingit.

[25158] Adhuc. Virtus cogitativa non habet ordinem ad intellectum possibi-lem, quo intelligit homo, nisi per suum actum quo praeparantur phantasmataut per intellectum agentem fiant intelligibilia actu et perficientia intellectumpossibilem. Operatio autem ista non semper eadem manet in nobis. Impossi-bile est igitur quod homo per eam vel continuetur principio speciei humanae;vel per eam habeat speciem. Sic igitur patet quod praedicta responsio omninoconfutanda est.

[25159] Item. Id quo aliquid operatur aut agit, est principium ad quodsequitur operatio non solum quantum ad esse ipsius, sed etiam quantum admultitudinem aut unitatem: ab eodem enim calore non est nisi unum cale-facere, sive una calefactio activa; quamvis possit esse multiplex calefieri, sivemultae calefactiones passivae, secundum diversitatem calefactorum simul perunum calorem. Intellectus autem possibilis est quo intelligit anima: ut dicitAristoteles in III de anima. Si igitur intellectus possibilis huius et illius hominissit unus et idem numero, necesse erit etiam intelligere utriusque esse unum etidem. Quod patet esse impossibile: nam diversorum individuorum impossibileest esse operationem unam. Impossibile est igitur intellectum possibilem esseunum huius et illius.

[25160] Si autem dicatur quod ipsum intelligere multiplicatur secundum di-versitatem phantasmatum: hoc stare non potest. Sicut enim dictum est, uniusagentis una actio multiplicatur solum secundum diversa subiecta in quae transitilla actio. Intelligere autem et velle, et huiusmodi, non sunt actiones transeun-tes in exteriorem materiam, sed manent in ipso agente quasi perfectiones ipsiusagentis: ut patet per Aristotelem in IX metaphysicae. Non potest igitur unumintelligere intellectus possibilis multiplicari per diversitatem phantasmatum.

[25161] Praeterea. Phantasmata se habent ad intellectum possibilem ut

98 CAPUT 10. LIBER II

activum quodammodo ad passivum: secundum quod Aristoteles dicit, in IIIde anima, quod intelligere quoddam pati est. Pati autem ipsum patientis di-versificatur secundum diversas formas activorum sive species, non secundumdiversitatem eorum in numero. In uno enim passivo sequitur simul a duobusactivis, scilicet calefaciente et desiccante, calefieri et desiccari: non autem aduobus calefacientibus sequitur in uno calefactibili duplex calefieri, sed unumtantum; nisi forte sint diversae species caloris. Cum enim calor duplex uniusspeciei non possit esse in uno subiecto; motus autem numeratur secundum ter-minum ad quem: si sit unius temporis et eiusdem subiecti, non poterit esseduplex calefieri in uno subiecto. Et hoc dico, nisi sit alia species caloris: sicutponitur in semine calor ignis, caeli et animae. Ex diversitate igitur phantasma-tum intellectus possibilis non multiplicatur nisi secundum diversarum specie-rum intelligentiam: ut dicamus quod aliud est eius intelligere prout intelligithominem, et prout intelligit equum. Sed horum unum intelligere simul conve-nit omnibus hominibus. Ergo adhuc sequetur quod idem intelligere numero sithuius hominis et illius.

[25162] Adhuc. Intellectus possibilis intelligit hominem, non secundumquod est hic homo, sed inquantum est homo simpliciter, secundum rationemspeciei. Haec autem ratio una est, quantumcumque phantasmata hominis mul-tiplicentur, vel in uno homine vel in diversis, secundum diversa individua ho-minis, quorum proprie sunt phantasmata. Multiplicatio igitur phantasmatumnon potest esse causa quod multiplicetur ipsum intelligere intellectus possibilisrespectu unius speciei. Et sic adhuc remanebit una actio numero diversorumhominum.

[25163] Item. Proprium subiectum habitus scientiae est intellectus possi-bilis: quia eius actus est considerare secundum scientiam. Accidens autem,si sit unum, non multiplicatur nisi secundum subiectum. Si igitur intellectuspossibilis sit unus omnium hominum, necesse erit quod scientiae habitus idemsecundum speciem, puta habitus grammaticae, sit idem numero in omnibushominibus. Quod est inopinabile. Non est igitur intellectus possibilis unus inomnibus.

[25164] Sed ad hoc dicunt quod subiectum habitus scientiae non est intel-lectus possibilis, sed intellectus passivus et virtus cogitativa. Quod quidemesse non potest. Nam, sicut probat Aristoteles, in II Ethicorum, ex similibusactibus fiunt similes habitus, et similes etiam actus reddunt. Ex actibus autemintellectus possibilis fit habitus scientiae in nobis: et ad eosdem actus potentessumus secundum habitum scientiae. Habitus igitur scientiae est in intellectupossibili, non passivo.

[25165] Adhuc. Scientia est de conclusionibus demonstrationum: nam de-monstratio est syllogismus faciens scire, ut Aristoteles dicit in I posteriorum.Conclusiones autem demonstrationum sunt universales, sicut et principia. Eritigitur in illa virtute quae est cognoscitiva universalium. Intellectus autem pas-sivus non est cognoscitivus universalium, sed particularium intentionum. Nonest igitur subiectum habitus scientiae.

[25166] Praeterea. Contra hoc sunt plures rationes adductae supra, cum deunione intellectus possibilis ad hominem ageretur.

10.1. CAPUT 73 99

[25167] Videtur autem ex hoc fuisse deceptio in ponendo habitum scien-tiae in intellectu passivo esse, quia homines inveniuntur promptiores vel minusprompti ad scientiarum considerationes secundum diversam dispositionem vir-tutis cogitativae et imaginativae. Sed ista promptitudo dependet ab illis virtu-tibus sicut ex dispositionibus remotis: prout etiam dependet a bonitate tactuset corporis complexione; secundum quod dicit Aristoteles, in II de anima, ho-mines boni tactus et mollis carnis esse bene aptos mente. Ex habitu autemscientiae inest facultas considerandi sicut ex proximo principio actus: oportetenim quod habitus scientiae perficiat potentiam qua intelligimus, ut agat cumvoluerit faciliter, sicut et alii habitus potentias in quibus sunt.

[25168] Item. Dispositiones praedictarum virtutum sunt ex parte obiecti,scilicet phantasmatis, quod propter bonitatem harum virtutum praeparatur adhoc quod faciliter fiat intelligibile actu per intellectum agentem. Dispositionesautem quae sunt ex parte obiectorum, non sunt habitus, sed quae sunt exparte potentiarum: non enim dispositiones quibus terribilia fiunt toleranda,sunt habitus fortitudinis; sed dispositio qua pars animae, scilicet irascibilis,disponitur ad terribilia sustinenda. Ergo manifestum est quod habitus scientiaenon est in intellectu passivo, ut Commentator praedictus dicit, sed magis inintellectu possibili.

[25169] Item. Si unus est intellectus possibilis omnium hominum, oportetponere intellectum possibilem semper fuisse, si homines semper fuerunt, sicutponunt: et multo magis intellectum agentem, quia agens est honorabilius pa-tiente, ut Aristoteles dicit. Sed si agens est aeternum, et recipiens aeternum,oportet recepta esse aeterna. Ergo species intelligibiles ab aeterno fuerunt inintellectu possibili. Non igitur de novo recipit aliquas species intelligibiles. Adnihil autem sensus et phantasia sunt necessaria ad intelligendum nisi ut abeis accipiantur species intelligibiles. Sensus igitur non erit necessarius ad in-telligendum, neque phantasia. Et redibit opinio Platonis, quod scientiam nonacquirimus per sensus, sed ab eis excitamur ad rememorandum prius scita.

[25170] Sed ad hoc respondet Commentator praedictus, quod species intelli-gibiles habent duplex subiectum: ex uno quorum habent aeternitatem, scilicetab intellectu possibili; ab alio autem habent novitatem, scilicet a phantasmate;sicut etiam speciei visibilis subiectum est duplex, scilicet res extra animam etpotentia visiva.

[25171] Haec autem responsio stare non potest. Impossibile enim est quodactio et perfectio aeterni dependeat ab aliquo temporali. Phantasmata autemtemporalia sunt, de novo quotidie in nobis facta ex sensu. Impossibile est igiturquod species intelligibiles, quibus intellectus possibilis fit actu et operatur, de-pendeant a phantasmatibus, sicut species visibilis dependet a rebus quae suntextra animam.

[25172] Amplius. Nihil recipit quod iam habet: quia recipiens oportet es-se denudatum a recepto, secundum Aristotelem. Sed species intelligibiles antemeum sentire vel tuum fuerunt in intellectu possibili: non enim qui fuerunt antenos intellexissent, nisi intellectus possibilis fuisset reductus in actum per spe-cies intelligibiles. Nec potest dici quod species illae prius receptae in intellectupossibili, esse cessaverunt: quia intellectus possibilis non solum recipit; sed con-

100 CAPUT 10. LIBER II

servat quod recipit, unde in III de anima dicitur esse locus specierum. Igitur exphantasmatibus nostris non recipiuntur species in intellectu possibili. Frustraigitur per intellectum agentem fiunt intelligibilia actu nostra phantasmata.

[25173] Item. Receptum est in recipiente per modum recipientis. Sed intel-lectus secundum se est supra motum. Ergo quod recipitur in eo, recipitur fixeet immobiliter.

[25174] Praeterea. Cum intellectus sit superior virtus quam sensus, oportetquod sit magis unita: et ex hoc videmus quod unus intellectus habet iudiciumde diversis generibus sensibilium, quae ad diversas potentias sensitivas pertinet.Unde accipere possumus quod operationes pertinentes ad diversas potentiassensitivas, in uno intellectu adunantur. Potentiarum autem sensitivarum quae-dam recipiunt tantum, ut sensus: quaedam autem retinent, ut imaginatio etmemoria; unde et thesauri dicuntur. Oportet igitur quod intellectus possibiliset recipiat, et retineat recepta.

[25175] Amplius. In rebus naturalibus vanum est dicere quod id ad quodpervenitur per motum, non permaneat, sed statim esse desinat: propter quodrepudiatur positio dicentium omnia semper moveri; oportet enim motum adquietem terminari. Multo igitur minus dici potest quod receptum in intellectupossibili non conservetur.

[25176] Adhuc. Si ex phantasmatibus quae sunt in nobis intellectus possibi-lis non recipit aliquas species intelligibiles, quia iam recepit a phantasmatibuseorum qui fuerunt ante nos; pari ratione, a nullorum phantasmatibus recipitquos alii praecesserunt. Sed quoslibet aliqui alii praecesserunt, si mundus estaeternus, ut ponunt. Nunquam igitur intellectus possibilis recipit aliquas spe-cies a phantasmatibus. Frustra igitur ponitur intellectus agens ab Aristotele,ut faciat phantasmata esse intelligibilia actu.

[25177] Praeterea. Ex hoc videtur sequi quod intellectus possibilis nonindigeat phantasmatibus ad intelligendum. Nos autem per intellectum pos-sibilem intelligimus. Neque igitur nos sensu et phantasmate indigebimus adintelligendum. Quod est manifeste falsum et contra sententiam Aristotelis.

[25178] Si autem dicatur quod, pari ratione, non indigeremus phantasmatead considerandum ea quorum species intelligibiles sunt in intellectu conserva-tae, etiam si intellectus possibiles sint plures in diversis: quod est contra Ari-stotelem, qui dicit quod nequaquam sine phantasmate intelligit anima: patetquod non est conveniens obviatio. Intellectus enim possibilis, sicut et quaelibetsubstantia, operatur secundum modum suae naturae. Secundum autem suamnaturam est forma corporis. Unde intelligit quidem immaterialia, sed inspicitea in aliquo materiali. Cuius signum est, quod in doctrinis universalibus exem-pla particularia ponuntur, in quibus quod dicitur inspiciatur. Alio ergo modose habet intellectus possibilis ad phantasma quo indiget, ante speciem intel-ligibilem: et alio modo postquam recepit speciem intelligibilem. Ante enim,indiget eo ut ab eo accipiat speciem intelligibilem: unde se habet ad intellectumpossibilem ut obiectum movens. Sed post speciem in eo receptam, indiget eoquasi instrumento sive fundamento suae speciei: unde se habet ad phantasmatasicut causa efficiens; secundum enim imperium intellectus formatur in imagina-tione phantasma conveniens tali speciei intelligibili, in quo resplendet species

10.1. CAPUT 73 101

intelligibilis sicut exemplar in exemplato sive in imagine. Si ergo intellectuspossibilis semper habuisset species, nunquam compararetur ad phantasmatasicut recipiens ad obiectum motivum.

[25179] Item. Intellectus possibilis est quo anima et homo intelligit, secun-dum Aristotelem. Si autem intellectus possibilis est unus omnium ac aeternus,oportet quod in ipso iam sint receptae omnes species intelligibiles eorum quaea quibuslibet hominibus sunt scita vel fuerunt. Quilibet igitur nostrum, quiper intellectum possibilem intelligit, immo cuius intelligere est ipsum intellige-re intellectus possibilis, intelliget omnia quae sunt vel fuerunt a quibuscumqueintellecta. Quod patet esse falsum.

[25180] Ad hoc autem Commentator praedictus respondet, dicens quod nosnon intelligimus per intellectum possibilem nisi secundum quod continuaturnobis per nostra phantasmata. Et quia non sunt eadem phantasmata apudomnes nec eodem modo disposita, nec quicquid intelligit unus, intelligit alius.Et videtur haec responsio consonare praemissis. Nam etiam si intellectus possi-bilis non est unus, non intelligimus ea quorum species sunt in intellectu possibilinisi adsint phantasmata ad hoc disposita.

[25181] Sed quod dicta responsio non possit totaliter inconveniens evitare,sic patet. Cum intellectus possibilis factus est actu per speciem intelligibilemreceptam, potest agere per seipsum, ut dicit Aristoteles, in III de anima. Undevidemus quod illud cuius scientiam semel accepimus, est in potestate nostraiterum considerare cum volumus. Nec impedimur propter phantasmata: quiain potestate nostra est formare phantasmata accommoda considerationi quamvolumus; nisi forte esset impedimentum ex parte organi cuius est, sicut acciditin phreneticis et lethargicis, qui non possunt habere liberum actum phantasiaeet memorativae. Et propter hoc Aristoteles dicit, in VIII Phys., quod ille quiiam habet habitum scientiae, licet sit potentia considerans, non indiget motorequi reducat eum de potentia in actum, nisi removente prohibens, sed potestipse exire in actum considerationis ut vult. Si autem in intellectu possibili suntspecies intelligibiles omnium scientiarum, quod oportet dicere si est unus etaeternus, necessitas phantasmatum ad intellectum possibilem erit sicut est illiusqui iam habet scientiam ad considerandum secundum scientiam illam, quodetiam sine phantasmatibus non posset. Cum igitur quilibet homo intelligatper intellectum possibilem secundum quod est reductus in actum per speciesintelligibiles, quilibet homo poterit considerare, cum voluerit, scita omniumscientiarum. Quod est manifeste falsum: sic enim nullus indigeret doctore adacquirendum scientiam. Non est igitur unus et aeternus intellectus possibilis.

Pars VII

Summa Theologiae

103

11

Prima Pars

11.1 Quaestio 78

Articulus 4

Objectiones

1. Ad quartum sic proceditur. Videtur quod interiores sensus inconvenienterdistinguantur. Commune enim non dividitur contra proprium. Ergosensus communis non debet enumerari inter vires interiores sensitivas,praeter sensus exteriores proprios.

2. Praeterea, ad id ad quod sufficit sensus proprius et exterior, non opor-tet ponere aliquam vim apprehensivam interiorem. Sed ad iudicandumde sensibilibus, sufficiunt sensus proprii et exteriores, unusquisque enimsensus iudicat de proprio obiecto. Similiter etiam videntur sufficere adhoc quod percipiant suos actus, quia cum actio sensus sit quodammodomedium inter potentiam et obiectum, videtur quod multo magis visuspossit suam visionem, tanquam sibi propinquiorem, percipere, quam co-lorem; et sic de aliis. Non ergo necessarium fuit ad hoc ponere interiorempotentiam, quae dicatur sensus communis.

3. Praeterea, secundum philosophum, phantasticum et memorativum suntpassiones primi sensitivi. Sed passio non dividitur contra subiectum. Er-go memoria et phantasia non debent poni aliae potentiae praeter sensum.

4. Praeterea, intellectus minus dependet a sensu, quam quaecumque po-tentia sensitivae partis. Sed intellectus nihil cognoscit nisi accipiendoa sensu, unde dicitur in I posteriorum, quod quibus deest unus sensus,deficit una scientia. Ergo multo minus debet poni una potentia sensiti-vae partis ad percipiendum intentiones quas non percipit sensus, quamvocant aestimativam.

5. Praeterea, actus cogitativae, qui est conferre et componere et dividere, etactus reminiscitivae, qui est quodam syllogismo uti ad inquirendum, nonminus distant ab actu aestimativae et memorativae, quam actus aesti-mativae ab actu phantasiae. Debent ergo vel cogitativa et reminiscitiva

105

106 CAPUT 11. PRIMA PARS

poni aliae vires praeter aestimativam et memorativam; vel aestimativa etmemorativa non debent poni aliae vires praeter phantasiam.

6. Praeterea, Augustinus, XII super Gen. ad Litt., ponit tria genera visio-num, scilicet corporalem, quae fit per sensum; et spiritualem, quae fitper imaginationem sive phantasiam; et intellectualem, quae fit per intel-lectum. Non est ergo aliqua vis interior quae sit media inter sensum etintellectum, nisi imaginativa tantum.

Sed Contra

Sed contra est quod Avicenna, in suo libro de anima, ponit quinque potentiassensitivas interiores, scilicet sensum communem, phantasiam, imaginativam,aestimativam, et memorativam.

Respondeo

Dicendum quod, cum natura non deficiat in necessariis, oportet esse tot ac-tiones animae sensitivae, quot sufficiant ad vitam animalis perfecti. Et quae-cumque harum actionum non possunt reduci in unum principium, requiruntdiversas potentias, cum potentia animae nihil aliud sit quam proximum prin-cipium operationis animae. Est autem considerandum quod ad vitam animalisperfecti requiritur quod non solum apprehendat rem apud praesentiam sensi-bilis, sed etiam apud eius absentiam. Alioquin, cum animalis motus et actiosequantur apprehensionem, non moveretur animal ad inquirendum aliquid ab-sens; cuius contrarium apparet maxime in animalibus perfectis, quae moventurmotu processivo; moventur enim ad aliquid absens apprehensum. Oportet er-go quod animal per animam sensitivam non solum recipiat species sensibilium,cum praesentialiter immutatur ab eis; sed etiam eas retineat et conservet. Re-cipere autem et retinere reducuntur in corporalibus ad diversa principia, namhumida bene recipiunt, et male retinent; e contrario autem est de siccis. Unde,cum potentia sensitiva sit actus organi corporalis, oportet esse aliam potentiamquae recipiat species sensibilium, et quae conservet. Rursus considerandum estquod, si animal moveretur solum propter delectabile et contristabile secundumsensum, non esset necessarium ponere in animali nisi apprehensionem forma-rum quas percipit sensus, in quibus delectatur aut horret. Sed necessarium estanimali ut quaerat aliqua vel fugiat, non solum quia sunt convenientia vel nonconvenientia ad sentiendum, sed etiam propter aliquas alias commoditates etutilitates, sive nocumenta, sicut ovis videns lupum venientem fugit, non prop-ter indecentiam coloris vel figurae, sed quasi inimicum naturae; et similiter aviscolligit paleam, non quia delectet sensum, sed quia est utilis ad nidificandum.Necessarium est ergo animali quod percipiat huiusmodi intentiones, quas nonpercipit sensus exterior. Et huius perceptionis oportet esse aliquod aliud prin-cipium, cum perceptio formarum sensibilium sit ex immutatione sensibilis, nonautem perceptio intentionum praedictarum. Sic ergo ad receptionem forma-rum sensibilium ordinatur sensus proprius et communis, de quorum distinctio-ne post dicetur. Ad harum autem formarum retentionem aut conservationem

11.1. QUAESTIO 78 107

ordinatur phantasia, sive imaginatio, quae idem sunt, est enim phantasia si-ve imaginatio quasi thesaurus quidam formarum per sensum acceptarum. Adapprehendendum autem intentiones quae per sensum non accipiuntur, ordina-tur vis aestimativa. Ad conservandum autem eas, vis memorativa, quae estthesaurus quidam huiusmodi intentionum. Cuius signum est, quod principiummemorandi fit in animalibus ex aliqua huiusmodi intentione, puta quod estnocivum vel conveniens. Et ipsa ratio praeteriti, quam attendit memoria, interhuiusmodi intentiones computatur. Considerandum est autem quod, quantumad formas sensibiles, non est differentia inter hominem et alia animalia, simili-ter enim immutantur a sensibilibus exterioribus. Sed quantum ad intentionespraedictas, differentia est, nam alia animalia percipiunt huiusmodi intentionessolum naturali quodam instinctu, homo autem etiam per quandam collatio-nem. Et ideo quae in aliis animalibus dicitur aestimativa naturalis, in hominedicitur cogitativa, quae per collationem quandam huiusmodi intentiones adin-venit. Unde etiam dicitur ratio particularis, cui medici assignant determinatumorganum, scilicet mediam partem capitis, est enim collativa intentionum indi-vidualium, sicut ratio intellectiva intentionum universalium. Ex parte autemmemorativae, non solum habet memoriam, sicut cetera animalia, in subitarecordatione praeteritorum; sed etiam reminiscentiam, quasi syllogistice inqui-rendo praeteritorum memoriam, secundum individuales intentiones. Avicennavero ponit quintam potentiam, mediam inter aestimativam et imaginativam,quae componit et dividit formas imaginatas; ut patet cum ex forma imagina-ta auri et forma imaginata montis componimus unam formam montis aurei,quem nunquam vidimus. Sed ista operatio non apparet in aliis animalibus abhomine, in quo ad hoc sufficit virtus imaginativa. Cui etiam hanc actionemattribuit Averroes, in libro quodam quem fecit de sensu et sensibilibus. Et sicnon est necesse ponere nisi quatuor vires interiores sensitivae partis, scilicetsensum communem et imaginationem, aestimativam et memorativam.

Ad Objectiones

Ad primum ergo dicendum quod sensus interior non dicitur communis per prae-dicationem, sicut genus; sed sicut communis radix et principium exteriorumsensuum.

Ad secundum dicendum quod sensus proprius iudicat de sensibili proprio,discernendo ipsum ab aliis quae cadunt sub eodem sensu, sicut discernendoalbum a nigro vel a viridi. Sed discernere album a dulci non potest neque visusneque gustus, quia oportet quod qui inter aliqua discernit, utrumque cognoscat.Unde oportet ad sensum communem pertinere discretionis iudicium, ad quemreferantur, sicut ad communem terminum, omnes apprehensiones sensuum; aquo etiam percipiantur intentiones sensuum, sicut cum aliquis videt se videre.Hoc enim non potest fieri per sensum proprium, qui non cognoscit nisi formamsensibilis a quo immutatur; in qua immutatione perficitur visio, et ex quaimmutatione sequitur alia immutatio in sensu communi, qui visionem percipit.

Ad tertium dicendum quod, sicut una potentia oritur ab anima, alia median-te, ut supra dictum est; ita etiam anima subiicitur alii potentiae, mediante alia.

108 CAPUT 11. PRIMA PARS

Et secundum hunc modum, phantasticum et memorativum dicuntur passionesprimi sensitivi.

Ad quartum dicendum quod, licet intellectus operatio oriatur a sensu,tamen in re apprehensa per sensum intellectus multa cognoscit quae sensuspercipere non potest. Et similiter aestimativa, licet inferiori modo.

Ad quintum dicendum quod illam eminentiam habet cogitativa et memora-tiva in homine, non per id quod est proprium sensitivae partis; sed per aliquamaffinitatem et propinquitatem ad rationem universalem, secundum quandamrefluentiam. Et ideo non sunt aliae vires, sed eaedem, perfectiores quam sintin aliis animalibus.

Ad sextum dicendum quod Augustinus spiritualem visionem dicit esse,quae fit per similitudines corporum in absentia corporum. Unde patet quodcommunis est omnibus interioribus apprehensionibus.

11.2 Quaestio 86

Articulus 1

Objectiones

1. Ad primum sic proceditur. Videtur quod intellectus noster cognoscatsingularia. Quicumque enim cognoscit compositionem, cognoscit extre-ma compositionis. Sed intellectus noster cognoscit hanc compositionem.Socrates est homo, eius enim est propositionem formare. Ergo intellectusnoster cognoscit hoc singulare quod est Socrates.

2. Praeterea, intellectus practicus dirigit ad agendum. Sed actus sunt circasingularia. Ergo cognoscit singularia.

3. Praeterea, intellectus noster intelligit seipsum. Ipse autem est quoddamsingulare, alioquin non haberet aliquem actum; actus enim singulariumsunt. Ergo intellectus noster cognoscit singulare.

4. Praeterea, quidquid potest virtus inferior, potest superior. Sed sensuscognoscit singulare. Ergo multo magis intellectus.

Sed Contra

Sed contra est quod dicit philosophus, in I Physic., quod universale secundumrationem est notum, singulare autem secundum sensum.

Respondeo dicendum quod singulare in rebus materialibus intellectus no-ster directe et primo cognoscere non potest. Cuius ratio est, quia principiumsingularitatis in rebus materialibus est materia individualis, intellectus autemnoster, sicut supra dictum est, intelligit abstrahendo speciem intelligibilem abhuiusmodi materia. Quod autem a materia individuali abstrahitur, est univer-sale. Unde intellectus noster directe non est cognoscitivus nisi universalium.Indirecte autem, et quasi per quandam reflexionem, potest cognoscere singula-re, quia, sicut supra dictum est, etiam postquam species intelligibiles abstraxit,

11.2. QUAESTIO 86 109

non potest secundum eas actu intelligere nisi convertendo se ad phantasmata, inquibus species intelligibiles intelligit, ut dicitur in III de anima. Sic igitur ipsumuniversale per speciem intelligibilem directe intelligit; indirecte autem singu-laria, quorum sunt phantasmata. Et hoc modo format hanc propositionem,Socrates est homo.

Ad Objectiones

Unde patet solutio ad primum.Ad secundum dicendum quod electio particularis operabilis est quasi con-

clusio syllogismi intellectus practici, ut dicitur in VII Ethic. Ex universaliautem propositione directe non potest concludi singularis, nisi mediante aliquasingulari propositione assumpta. Unde universalis ratio intellectus practici nonmovet nisi mediante particulari apprehensione sensitivae partis, ut dicitur inIII de anima.

Ad tertium dicendum quod singulare non repugnat intelligibilitati inquan-tum est singulare, sed inquantum est materiale, quia nihil intelligitur nisi im-materialiter. Et ideo si sit aliquod singulare immateriale, sicut est intellectus,hoc non repugnat intelligibilitati.

Ad quartum dicendum quod virtus superior potest illud quod potest virtusinferior, sed eminentiori modo. Unde id quod cognoscit sensus materialiteret concrete, quod est cognoscere singulare directe, hoc cognoscit intellectusimmaterialiter et abstracte, quod est cognoscere universale.

12

Secunda Pars Secundae

12.1 Quaestio 49 - De singulis Prudentiae PartibusQuasi Integralibus

Articulus 2 - De Intellectu vel Intelligentia

Objectiones

1. Ad secundum sic proceditur. Videtur quod intellectus non sit pars pru-dentiae. Eorum enim quae ex opposito dividuntur unum non est pars al-terius. Sed intellectus ponitur virtus intellectualis condivisa prudentiae,ut patet in VI Ethic. Ergo intellectus non debet poni pars prudentiae.

2. Praeterea, intellectus ponitur inter dona spiritus sancti, et correspondetfidei, ut supra habitum est. Sed prudentia est alia virtus a fide, ut persupradicta patet. Ergo intellectus non pertinet ad prudentiam.

3. Praeterea, prudentia est singularium operabilium, ut dicitur in VI Ethic.Sed intellectus est universalium cognoscitivus et immaterialium; ut patetin III de anima. Ergo intellectus non est pars prudentiae.

Sed Contra

Sed contra est quod Tullius ponit intelligentiam partem prudentiae, et Macro-bius intellectum, quod in idem redit.

Respondeo

Respondeo dicendum quod intellectus non sumitur hic pro potentia intellectiva,sed prout importat quandam rectam aestimationem alicuius extremi principiiquod accipitur ut per se notum, sicut et prima demonstrationum principiaintelligere dicimur. Omnis autem deductio rationis ab aliquibus procedit quaeaccipiuntur ut prima. Unde oportet quod omnis processus rationis ab aliquointellectu procedat. Quia igitur prudentia est recta ratio agibilium, ideo necesseest quod totus processus prudentiae ab intellectu derivetur. Et propter hocintellectus ponitur pars prudentiae.

111

112 CAPUT 12. SECUNDA PARS SECUNDAE

Ad Objectiones

Ad primum ergo dicendum quod ratio prudentiae terminatur, sicut ad con-clusionem quandam, ad particulare operabile, ad quod applicat universalemcognitionem, ut ex dictis patet. Conclusio autem singularis syllogizatur exuniversali et singulari propositione. Unde oportet quod ratio prudentiae ex du-plici intellectu procedat. Quorum unus est qui est cognoscitivus universalium.Quod pertinet ad intellectum qui ponitur virtus intellectualis, quia naturali-ter nobis cognita sunt non solum universalia principia speculativa, sed etiampractica, sicut nulli esse malefaciendum, ut ex dictis patet. Alius autem intel-lectus est qui, ut dicitur in VI Ethic., est cognoscitivus extremi, idest alicuiusprimi singularis et contingentis operabilis, propositionis scilicet minoris, quamoportet esse singularem in syllogismo prudentiae, ut dictum est. Hoc autemprimum singulare est aliquis singularis finis, ut ibidem dicitur. Unde intellectusqui ponitur pars prudentiae est quaedam recta aestimatio de aliquo particularifine.

Ad secundum dicendum quod intellectus qui ponitur donum spiritus sanctiest quaedam acuta perspectio divinorum, ut ex supradictis patet. Aliter autemponitur intellectus pars prudentiae, ut dictum est.

Ad tertium dicendum quod ipsa recta aestimatio de fine particulari et in-tellectus dicitur, inquantum est alicuius principii; et sensus, inquantum estparticularis. Et hoc est quod philosophus dicit, in VI Ethic., horum, scilicetsingularium, oportet habere sensum, hic autem est intellectus. Non autem hocest intelligendum de sensu particulari quo cognoscimus propria sensibilia, sedde sensu interiori quo de particulari iudicamus.