VESELKAKyjiv ~

Roman pro doslidennia venych u dalekij geo-loginij eposi Zemli, kudy vony pronykly na mayniasu.

Naukovo-fantaynyj roman

Chudonyk Valerij SiurchaRecenzentyMykola SlavynkyjMykola Soroka

Fortis imaginatio generat casum.1

U kupe pachlo svioju bilyznoju, komplekty jakoji lealy na polyciach. Pid viknomsydiv olovik rokiv na trydcia pja i as vid asu pohliadav na dveri. Do vidchodu pojizdalyalosia try chvylyny, a susidiv po kupe odnoho. olovik pidvivsia, rozpuyv zmijkukorynevoji vevetovoji kurtky i schylyvsia nad zytkom drukarkych vidbytkiv. Vin takzahlybyvsia v ytannia, o j ne pomityv, jak ruyv pojizd, jak povino poplyv nazad siryjfasad vokzalu, v vitraach jakoho, zdavalosia, vyruvala poea. To vidbyvalosia u skli pro-minnia pryzachidnoho soncia. V korydori poulysia kvaplyvi kroky j zachekani holosy. Vkupe zajla divyna v synich dynsach i smuhaij bezrukavci, za neju nepokaznyj litnijolovik i chudorliavyj dovhyj chlope iz rudymy vusamy.

Podoroni pryvitaly.Rudyj molodyk i joho litnij suputnyk utiahly do kupe tuho napchanyj riukzak i, pid-

niavy na rukach, sylkuvalysia upchnuty v niu nad dveryma. Druhyj riukzak, e zovsimnovyj, nahaduvav veletenku zelenu abu, o rozsilasia v korydori. Joho liamky zvysaly,nae lapy. olovik u vevetovij kurtci podumky tiyvsia z marnych zusy prybulych, mo-vliav, ochlialy, y o, a todi pospiyv na dopomohu. Vin mav yroki pochyli plei i zri,jak u vusania. Pid kurtkoju vypynalysia tuhi bicepsy. Druhyj riukzak, jakoho molodykutiahnuv za liamky do kupe, vyjavyvsia e vaym. Prote j vin opynyvsia v nii nad dve-ryma i ve poblyskuvav zvidty dvoma anodovanymy zaibkamy, jak dvoma oyma.

Spasybi, podiakuvav litnij olovik.Podoronij o burknuv, movliav, za vio , i znovu siv do zytka. Ale ne ytalosia.

Ne davaly lukavi, a lipe skazaty, zuchvali oi kruhlovydoji smahliavoji divynky. obulo v nij vid koliarky, jaka e ne navylasia pryvertaty do sebe uvahy, ne vykazujuy pryciomu svojeji zacikavlenoi. Podoronij zakryv zytok i, rozyryvy bilosnini ranky,zadyvyvsia u vikno. Pojizd ue mynuv peredmiia, koxochiminyj zavod i teper mav uz-dov lisosmuhy, jaka ochvylyny obriliuvala vikna kupe vohnem zachodu

Hipotetyni aspekty perebihu asu, pouvsia tychyj holos. Pasayr, povernuvyholovu od vikna, pobayv pered soboju litnioho susidu po kupe, jakyj, korotkozoromruay, namahavsia rozibraty prizvye avtora na perij orinci: O. Zamitovkyj

Zamichovkyj, popravyv pasayr. Spravdi. olovik kynuv na horiniu polyciu runyk ta mynyciu i, rozsukujuy

rukavy rokatoji soroky, movyv: Dozvote hlianuty?Pasayr u korynevij kurtci pidvivsia, zviniajuy misce pid viknom, skazav: Sidajte, tut zrunie.Perehornuvy peru orinku zytka to bula verka nevelykoji knyky, litnij

olovik dosy vydko probih oyma zmi. as, energija ta paralenis isnuvannia riznych iorynych epoch, proytav vin

z le vlovymoju ironijeju v holosi. Nisenitnycia, skazav tverdo. Z pozyciji zdorovoho hluzdu, ozvavsia pasayr. U slovach zdorovyj hluzd

vuvalasia taka ironija, jak u joho susidy pered tym.Litnij olovik iz cikaviiu hlianuv na spivbesidnyka, odnak promovav. Pohortavy

orinky, vin znajov jakyj rozdil i zahlybyvsia v ytannia. ytav vydko. Suchi nervovipaci raz po raz eleily orinkamy. Na dovhaomu, z tonkymy rysamy oblyi ve asvyhravala le vlovyma posmika. Koly b ne hilliai temni sudyny, o ponabriakaly pid

1 Syna ujava poroduje podiju (lat.).

kiroju na skroniach, zdavalosia b, o olovik rozvaajesia zbirnykom anekdotiv y ar-tiv. Nareti zakryv verku i sydiv movky, o obmirkovujuy.

Ale i konglomerat! obizvavsia po chvyli. Tut tobi j losoja, i zyka, j ma-tematyka, j radicijna chimija.

I o , vy pomityly v tomu konglomerati protyriia? pocikavyvsia pasayr ukorynevij kurtci.

Tym-to j ba tak chvako vse prypasovano, o j leza u parynu ne prosune. Py-sav talanovytyj iliuzini vid nauky. Ja, koly ytav, viryv.

o vam zavaaje viryty j dali? Mabu, te same, o j mojim oponentam: viryty v ideju geologinoho kalendaria

tradycijnyj sposib myslennia abo, jak vy ojno zauvayly, zdorovyj hluzd, litnij olo-vik uve as nervovo vidbyvav drib tonkymy dovhymy paciamy, niby to buv ne zytok, aklavesyn. Jako ciu monograju pryjniaty vserjoz, to majemo ve hotovi teoretynipidvalyny dlia vorennia chronomobilia.

Ato, pohodyvsia pasayr. Slid lye usvidomyty, o vektor asu mona ober-neno poliaryzuvaty v syemi vid suasnoho do mynuloho. Vin pidvivsia i, skynuvykurtku, poepyv jiji v kutku bilia dverej. Kri batyovu soroku prohliadavsia micnyjtors.

Ote, koly poviryty Zamichovkomu, litnij olovik nareti pereav barabanytypaciamy i poklav doloniu na zytok, to my, Slavko, skoro jizdytymemo po zrazky poridne na sverdlovyny Donbasu, a v samu karbonovu syemu, olovik tycho zasmijavsia.

Cho v archej, vidpoviv vusa, aby poliovi platyly. Vin sydiv, omlenorozvalyvy i vyproavy chudi dovhi nohy.

Pasayr zavvayv, o v joho litnioho susidy hue, zaesane na prodil rusiave volos-sia, yrokyj, bez odnoji zmorky, lob, zasmahle oblyia.

U dveriach zjavylasia providnycia z taceju aj buv micnyj i hariayj. Divyna vid-pyvala malekymy kovtkamy, jiji povni huby mjako torkalysia krajiv sklianky.

Litnij olovik tym asom znovu rozhornuv knyku, zauvayv: o ne vtoropaju, jakyj same spidometr proponuje avtor do svojeji mayny asu.

V holosi ne bulo bie ironiji. Uran-svyncevyj hodynnyk, vidpoviv pasayr, obereno vidpyvajuy zi sklianky. Dyvno, dosi cym hodynnykom vidmirialy as u syemi vid mynuloho do suas-

noho, neriue nahadav litnij olovik.Na zapalych okach rudoho vusania zahrala grena usmika. Mabu, ue isnuju sposoby, z dopomohoju jakych mona vidnovliuvaty svyne a

do uranu, tobto radiaktyvnyj rozpad navpaky, skazav vin.Litnij olovik dokirlyvo podyvyvsia na vusania.Ale pasayr, poslabyvy kravatku ta rozebnuvy komir, poviv nezvoruno: Use znano proie. as vymiriujesia ne v perid ruchu mayny, a na zupyn-

kach. Tobto mayna vyznaaje vik porody, na jakij vona ojala do podoroi i na naupnijzupynci. Riznyciu dilia na chvylyny, jaki vidliy hodynnyk, pasayr pidsmyknuvmanet soroky, pokazavy zapjaia z masyvnym bilym hodynnykom. vydkis vyzna-ajesia v tysiaach abo j mijonach rokiv na chvylynu.

Cikavo, cikavo promovyv litnij olovik i po chvyli spytav: Bau, vy rozumi-jete na radiaktyvnych metodach vyznaennia viku porid?

Tak. Ja praciuvav u laboratoriji Brajilka. Majete joho znaty. Joho vsi paleontologyznaju. Ade vy paleontolog?

Uhadaly. Jakyj e tisnyj svit! U proori. V asi vin ne tisnyj, zauvayv pasayr.Paleontolog uziav svoju sklianku i, ne pospiajuy, movky pyv ue cholodnyj aj.

Nareti poruyv movanku:

Vy skazaly, o praciuvaly v laboratoriji Brajilka. Zaraz ue ne praciujete? Ni. Ja zdohaduju omu, vsmichnuvsia paleontolog. Sluno zdohadujete, serjozno movyv pasayr. Nu, i o vy zbyrajete robyty dali? ukatymu organizaciju, de b vyvaly problemu asu. Myroslave Petrovyu, a moe, tovarya zacikavy ota organizacija na Ihreni, de

praciuju u bilych chalatach? Tam, zdajesia, o podibne vyvaju, obizvavsia vusa. Hadaju, ni, lahidni zelenkuvati oi venoho na my nedobre zblysnuly. Ha-

daju, Slavko, ta organizacija navriad y zacikavy naoho susidu po kupe. Do rei, jak vaszvaty?

Olexoju. Olexoju Zamichovkym.Uenyj hlianuv na oanniu orinku verky i proytav: Olexa Mychajlovy Zamichovkyj To ce vy?! zapytav. Ave Vybate, o obizvav vas iliuziniom vid nauky. Ale, pohote, jak na normanyj

hluzd, ce spravdi trochy teje Povahavy, litnij olovik dodav, poklavy ruku na zy-tok: Zvisno, dali verky cej materil ne piov?

Susid na te tiky vsmichnuvsia.Dyrektorovi bulo bajdue do problemy asu. Ale joho dokonav oannij argument:

laboratorija, cho i spysana z kosminoho centru jak morano zaarila, bula naynenariznoju elektronnoju aparaturoju, ote, vymahala specilia. A Zamichovkyj, o tamne kay, praciuvav u samoho Brajilka.

Z pryjmani Myroslav Petrovy poviv novoho naukovcia na inytutke podvirja, dev kutku mi dvoma vysotnymy budynkamy ojalo o schoe na metalevyj gara, zvuzekymy dverciatamy i kruhlymy iliuminatoramy. Poky venyj nyporyv po kyeniach,ukajuy kliui, Zamichovkyj ohlianuv tynu inu arovynnoji sporudy holovnoho kor-pusu, jaka, na protyvahu blakytnomu fasadovi, bula sira j obluplena. Oyvlialy jiji tikyvysoki, zaokruhleni zverchu vikna. Raptom joho pohliad zupynyvsia na vikni tretioho po-verchu, de divyna, z jakoju vin jichav u pojizdi, polyvala na pidvikonni kvity. Vona dyvy-lasia na nioho bez tini usmiky, niby vpere bayla.

Nareti klacnuv zamok. Prymiennia vseredyni bulo oblyciovane sirym playkom.Dovhyj vuzekyj il nahaduvav ynkvas u bari. Poriad ojalo try laboratornych ici. Re-tu laboratoriji bulo oadlyvo zaavleno popid inamy aparaturoju ta pryladamy, pryz-naennia bahatioch iz jakych ne mih pojasnyty j sam hospodar. Vin zvernuv uvahu na ho-lovne, jak na joho dumku: chromatograf, gravimetr, liynyk Gejgera Miullera, biana-lizator ta uran-svyncevyj hodynnyk, za dopomohoju jakoho mona robyty vymiry jak usamij laboratoriji, tak i za jiji meamy.

Zamichovkyj povernuv kika tumbleriv, na paneli vraz zablymaly vika indykato-riv, rilka na kali liynyka-renthenometra zatremtila.

De blyko praciuje atomnyj reaktor, zauvayv vin. Za inoju, u zynomu korpusi, skazav Myroslav Petrovy. A o, nebez-

peno? Ta ni. Fon u meach normy. Proo prylad due utlyvyj.Myroslava Petrovya umaka v inytuti povaaly, ale koly mova zachodyla pro geo-

loginyj kalendar, u spivrozmovnyka oi avaly poblalyvymy. Poblalyvis ta speru bo-liae vraala venoho, i vin poupovo peretvoryvsia na dvolyku iotu, odna ayna ja-koji nezaperenyj naukovyj avtorytet, hlyboki znannia ta erudovanis pravyla jomu zafasad, druha zdatnis braty vse do sercia, dyvuvaty i po-dytiaomu fantazuvaty chovalasia v zatinku. Nikomu z koleg i na dumku ne spadalo zapidozryty umaka v dvo-lykoi. Tiky sam vin viduvav poijnyj dysbalans tych dvoch osnov odna procvitala i

mala neabyjaku perspektyvu, druha zaznavala utysku, bo bula pozbavlena jak molyvos-tej dlia rozvytku, tak i spinyka. Tomu j zradiv umak, zdybavy Zamichovkoho. Toj mri-jav voryty maynu asu Vidviduvannia laboratoriji, de Zamichovkyj z dopomohojuuran-svyncevoho hodynnyka vyznaav vik zrazkiv kerna, skoro aly dlia nioho takoju neobchidniiu, jak i sklianka micnoho aju, jakyj vony udvoch hotuvaly tam po obidi.

Jako uenyj zauvayv svojemu molodomu kolezi: Koly b svoji teoretyni vykladky pro abraktnyj as vy pojednaly z tezoju pro as

rukturnyj, vaa robota nabula b praktynoho smyslu. Ta j zrozumilo b vas bie, adenormanij, tobto tradycijno mysliaij, liudyni podavaj as, uer zapovnenyj podijamy.Vona proo ne spromoesia zbahnuty as poza materijeju ta jiji peretvorenniamy. Ta jjakyj smysl u takij abrakciji? Vse robysia dlia oho. Skaimo, vai teoretyzuvanniapryvely vas do vysnovku pro molyvis vorennia chronomobilia, ta ce lye zasib, a nemeta.

Dlia mene ce meta, skazav Zamichovkyj. Jak na va intelekt, taka meta meni vydajesia nikemnoju. Navio vam ta hipo-

tetyna mayna asu? ob zdijsnyty podoro u paleozojku eru, popoliuvaty na parajza-vra abo chyoho inorancevija? Do rei, ci reptyliji dobre bihaly, i nevidomo e, chto nakoho poliuvav by Proponuju metu, spravdi vartu uvahy.

Jaku? y ne vriatuvaty vid oho liudvo? Ne ironizujte, v holosi umaka ne vuvalosia rozdratuvannia, lye dokir. y

vidomo vam, skiky katarof zaznav biloginyj svit Zemli vid poatku svoho rozvytku?onajmene is. Za due korotkyj u geologinomu rozuminni as znykaly najpoy-renii rodyny tvarynnoho i roslynnoho svitu. Vymyraly i vse. Zemlia peretvoriuvalana cvyntar, jakyj vydko skovuvalo kryhoju. Pravda, zhodom tanuly liodovyky, pidvy-uvalasia temperatura, znovu vidroduvalosia yttia, ale to ve buv zovsim inyj svit, neschoyj na poperednij Hadajete, tomu ve j kraj?

U jakyj e sposib vy zbyrajetesia vriatuvaty liudvo? Bodaj poperedyty. V davnynu kazaly: koly ne znaje, kudy jty, povernysia j pody-

vy tudy, zvidky pryjov. Aby dovidatysia, o ekaje na biloginyj svit u majbutniomu,slid doemenno vyvyty joho mynule. Ja peven, isnuje peridynis mi katarofamy,isnuju i oznaky, za jakymy mona rozpiznaty nablyennia katarof. Treba lye znatytoni vidtynky asu mi podijamy. Treba iorynyj as zapovnyty tymy podijamy, jakiv niomu vidbuvalysia, tobto voryty kalendar z absoliutnoju kaloju.

A minarodna ratygrana kala? spytav Zamichovkyj. Ta v nij e dajesia poslidovnis iorynych podij, a ne vymiriujesia as. Zi

ratygranoji kaly my dovidujemosia pro te, o na zminu, skaimo, kyeperym ry-bam pryjly ehocefaly, a jim na zminu reptyliji. A ot koly povjazaty konkretni io-ryni podiji z metrykoju absoliutnoho asu, chaj navi bazysom tijeji metryky bude poa-tok uranovoho rozpadu, matymemo cinu spira biloginoho rozvytku vid ameby doliudyny. Todi nevako bude proeyty, na jakych vytkach traplialysia rozryvy spirali i jakpiov by rozvytok, koly b tych rozryviv ne alosia. Rekonrujuvaty mynule ce ve pro-gnozuvaty majbutnie.

Problemu vy, spravdi, poavyly velyku, promovyv Zamichovkyj zadumlyvo, ale ob jiji rozvjazaty vidomymy metodamy, yttia ne vyay.

Bucimto liudke yttia ce tak ue j bahato yttia tiky my u porivnianni zzahanym rozvytkom, sirnyk, jakyj vydko zhoraje, zapalyvy inyj, i tak bez kincia. Pro-blemu rozvjazuvatymu bahato pokoli. Ale zapoatkujemo jiji my z vamy, skazav u-mak.

Na zauvaennia Zamichovkoho, o z dopomohoju mayny asu mona spovztypo spirali rozvytku a do jiji osnovy i takym ynom proeyty kartynu evoliuciji, vin lye

vsmichnuvsia. Todi pidvivsia j popriamuvav na podvirja. Jov povoli, niby upav po o-mu hlejkomu.

Pryjovy jako uranci na robotu, Zamichovkyj pobayv pid dveryma umaka, osydiv na zelenomu napchanomu riukzakovi.

Skaryvsia vachter, vy tut do pivnoi hriukaly, movyv uenyj pislia pryvitannia. Naupnoho razu, koly nadumajete zoavatysia pislia roboty, vimi dozvil. Tut takyjporiadok.

Zamichovkyj vidimknuv dveri, i vony zatiahly riukzak u laboratoriju, de tchnulonaatyrem i prypojamy. umak, uhledivy na oli konservnu bliaanku, zapovnenuobrizkamy syru, dokirlyvo pochytav holovoju.

A Zamichovkyj, kopnuvy nosakom riukzak, pocikavyvsia: Ce ti porody, o vy pryvezly todi z Donbasu? Porody? Dlia nas iz vamy ce materilizovanyj as! Cym zrazkam iky rokiv, o

nae z vamy yttia v porivnianni z nymy blyskavyno korotkyj spalach. Marija vid-najla v nych slidy ory verchnioho devonu Vam e treba vyznayty jichnij absoliutnyjvik. Ocia kupa kerna ane odnijeju z bezkinenoji mnoyny svitnych took na liniji asu,jaku my z vamy ponemo maliuvaty.

Pislia cioho umakovoho zavdannia v koli zacikavle Zamichovkoho opynylasiakimnatka na tretiomu poversi, de za mikroskopom prosyduvala dni Marija. Ta skorovony aly spilkuvatysia i v skveri u mii. Vony ve ne buly schoi na koleg, jakych pojed-nuju tiky naukovi interesy. Pro ce svidyly aslyvi oblyia i te, o divyna a nadtopryrodno povysla v Zamichovkoho na plei. Chaj vam ay! podumav todi u-mak. U nioho zjavylasia nadija, o podrunie yttia, koly take naane, zrujnuje iliuzij-nyj svit, u jakomu perebuvav Zamichovkyj. Vid cioho bude korys ne tiky Olexi, a j tijideji, na sluinnia jakoji umak spodivavsia joho navernuty. Vtim, jakby Myroslavu Pe-trovyu dovelosia vybyraty mi liudynoju, o perebuvaje v poloni iliuzij, i pomirkovanymracinaliom, to perevahu vin viddav by perij.

Nebahato asu znadobylosia umakovi, ob zrobyty Zamichovkoho svojim odno-dumcem, prote delikatni natiaky na te, o mayna asu koly j ne ideja-x, to prynajmniproblema dalekoho majbutnioho, natovchuvalysia na nezdolannyj opir. Dedali aiezavidujuyj sektorom znachodyv na laboratornomu oli knyky z teoriji asu, orinky,spysani nebaenoju dosi symvolikoju, jaki prylady j detali, kotri Zamichovkyj nama-havsia skorie prybraty z vydnoho miscia. A odnoho razu venyj zaav Zamichovkoho vpidnesenomu naroji. Joho molodyj kolega diav iz uchliady brouru i, perehornuvyovtu obkladynku, napysav o na tytunij orinci. Todi podav brouru umakovi.

O. Zamichovkyj. Hipotetyni aspekty perebihu asu, proytav uenyj. A nyebulo napysano karliukuvatym poerkom: anovnomu Myroslavu Petrovyu na micnezdorovja i tvori zdobutky! Avtor.

Vitaju! Vitaju! skazav umak, prote jomu dovelo doklay ymalo zusy, obnadaty holosu yroi. Ade vychid broury to ocijne vyznannia naukovych pohliadivjoho molodoho kolegy. Ote, slid ekaty, o Zamichovkyj teper skoncentruje zusylliana vorenni mayny asu i, zvisno, zanedbaje osnovnu robotu.

Ale nioho podibnoho ne alosia. U tovomu laboratornomu urnali zjavlialysianovi j novi zapysy pro vik porid, jaki vin vyznaav na vdoskonalenomu nym uran-svynce-vomu hodynnyku z neuvanoju dosi toniiu. Jako uenyj, prohliadajuy huo spysaniorinky urnalu, zauvayv:

Ote, synyciu v meni, mona skazaty, majemo.Te zauvaennia bulo prodovenniam davnioji rozmovy pro reanu, cho i trudo-

miku, molyvis vorennia geologinoho kalendaria, na vidminu vid hipotetynojimayny asu, jaka, na dumku umaka, molyva tiky v ujavi.

Hadaju, j uravlevi ve nedovho v nebi litaty, vidpoviv Zamichovkyj, avliay

krapku pislia ojno napysanoji formuly, jaka vyjla v nioho maje na orinku.umak ne vyh zapytaty, o same vin Mav na uvazi, bo v dveriach vyrosla Marija j

poklykala joho do dyrektora.Zamichovkyj okynuv pohliadom zhrabnu poa divyny v korotkij spidnyci j

smuhaij bezrukavci, pocikavyvsia: Marije, tobi nichto ne kazav, o ty aklunka? Ne dyvujsia. Sprava serjozna.

oraz, koly ty dyvysia z vikna na moju budku, ja, nemov za komandoju, kydaju vse i vy-chodu na podvirja.

Je pryyna do hrajlyvoho naroju? nezvoruno spytala divyna. Je. Ote, treba rozumity, o v kino my siohodni ne pidemo?erez tyde Zamichovkyj znyk. Razom z laboratorijeju. Na podvirji, v kutku mi

dvoma korpusamy zynym i geologinym, zoavsia tiky priamokutnyk rozmirom tryna pja metriv, po krajach jakoho z triyn u bruci probyvalasia vboha travyka.

umak pryjov do Mariji pryhnienyj i zmarnilyj. Marije, vy nioho ne skaete z pryvodu znyknennia Zamichovkoho? zapytav

vin.Divyna, pidvivy holovu vid binokuliara i klipnuvy dovhymy, jak u liaky, vijamy,

vidkazala: Ni. Chiba vin odnoho razu ne podilyvsia z vamy svojimy planamy? Ne podilyvsia.Uenyj nervuvav. Kika raziv pidvodyvsia, pochodav od vikna, de na pidvikonni

huo rosly kvity, do dverej, znovu sidav i nervovo vyukuvav paciamy po lakovanij po-verchni olu. Divyna tym asom schylylasia nad mikroskopom.

Ne moe buty, ob vy ne pomityly jakycho pryhotuva Koly vvaaty za pryhotuvannia te, o Olexa poznosyv iz hurtoytku do laborato-

riji ve poronij skloposud, movyla Marija, ne vidryvajuy pohliadu vid binokuliara. Navio jomu bulo te sklo? Experyment, kazav, zbyrajesia poavyty. Jaki u vas buly iz nym osunky? nespodivano zapytav umak i vid toho sam

znijakoviv. Dobri. Ja ne pro ce Vy zbyralysia pobratysia, y o? Ne tarabate tak po oli, bo zrazky na predmetnomu skli pidrybuju. Zbyraly.

U holosi divyny vuvalosia rozdratuvannia.Uenyj ne av bie rozpytuvaty. Jakyj as vin movky ojav bilia vikna, vtupyvy

sumnyj pohliad u le vlovymi obrysy priamokutnyka na podvirji, niby to bula mohyla johoidej, nadij i spodiva, todi vyjov.

Naanyk geologinoho viddilu Kulia, pered tym jak poaty rozmovu, odirvav vid bi-loho arkua krajeok i, poklavy joho v rot, zachodyvsia zoseredeno uvaty. umak iz ba-hatorinoho dosvidu znav, o takyj vup pereduje valyvij rozmovi i o naanyk vid-dilu ne pone jiji, a poky dobre ne rozuje paperovoho klaptyka. Nareti hospodar zapy-tav:

Kudy podilasia z podvirja vaa laboratorija?Nioho jasnoho umak skazaty ne mih, a vyslovliuvaty prypuennia odo mayny

asu ne navauvavsia naanyk viddilu joho proo ne zrozumiv by. Ta, bayte, povahavy, ozvavsia Myroslav Petrovy, ja e ne hotovyj vid-

poviy na ce zapytanniaNaanyk buv olovikom delikatnym. Vin tiky vyslovyv zdohad: Ote, komu pozyyly. Mabu, Akademiji nauk Zretoju, to va klopit, bo vona

yslysia v buchhalteriji za vamy, a ne za mnoju. Ta ja radu zrobyty tak, ob pid as in-ventaryzaciji laboratorija ojala na misci Ce pere. Vin poklav u rot e klaptyk pa-peru. Druhe. Nadijla vkazivka z minierva posylyty prykladni roboty, povjazani zpalyvom. Hroej na nych ne daju. Ote, ponesia boroba za te, v koho jich zabraty.Bute hotovi do cioho. Zavtra vranci ce pytannia rozhliadatymu na venij radi. Kuliavypliunuv u koyk paperovu ujku. chu, hydota! o za papir teper roblia?! Hirkyjjakyj.

A ranie v nioho o, okolad domiuvaly? pocikavyvsia umak, tamujuy us-miku.

Ta vy znajete, smijuy, vidpoviv Kulia, v kini roky, buvalo, uvav cilyj uroki ne nabrydalo

Maxyme Semenovyu, povernuv na serjozne umak, ale moja robota po-vjazana z vuhilliam i, ote, maje zvjazok, cho i ne priamyj, z palyvom.

Oto-bo, o nepriamyj zitchnuv Kulia.Vychodiay z tisnoho kabinetu, v jakomu najbie miscia zajmaly sam Kulia i joho

dvotumbovyj il, umak iz vdianiiu podumav pro taktovnis hospodaria. Ade jedynevikno cioho prymiennia vychodylo u dvir, i vin ne mih e misia tomu ne pomitytyznyknennia laboratoriji.

Ja omu pro laboratoriju zhadav skazav navzdohin Kulia, vid oho umak azdryhnuvsia, niby toj proytav joho dumky. Murenko poav neju cikavyty. Vin ietorik poklav na neji oko, ale to bula ina sytuacija.

Naupnoho dnia vranci, pryjovy na robotu, umak chotiv proynyty kvatyrku-po-vitria za ni tak naojalosia na knykach, lakovanych mebliach ta zrazkach porid iz vid-bytkamy doiorynych roslyn i tvaryn, o v niomu mona bulo vadity. Proiahy rukudo kvatyrky, uenyj tak i vkliak. Unyzu pid viknom cila-cilisika ojala laboratorija Za-michovkoho. Uenyj vyskoyv u korydor i, rybajuy erez dvi schodynky, kynuvsiavnyz. Spynyvsia a bilia vuzekych metalevych dverej. Natys na ruku, dveri lehko vtopy-lysia. Speru vdarylo v nis lisovymy zapachamy, vin navi ulovyv zapachy priloho lyia jbolota. Ale vidrazu usvidomyv, o ne moe zhadaty, jakoho same lisu ti zapachy: chvoj-noho, lyianoho y mianoho. V odnomu vin buv peven pachlo bujnym yttiam jaky-cho roslyn. Potim vin pomityv rudi slidy na pidlozi, niby chto blukav pid doem pohlynyi ta tak i zajov u brudnych erevykach. matky zasochloho hleju z prylyplymy donioho vinokopodibnymy lykamy poprysychaly do pidlohy. umak odrazu vpiznav utych zrazkach ory predavnykiv kamjanovuhinoho peridu jichni vidbytky nakruaciach kerna prykraaju joho kolekciju. Na my zavmer, ale ne pid vraenniam po-baenoho, a ob perekonatysia, o ce jomu ne snysia i o vin ne boevinyj. Todi, obe-reno upajuy, ob ne zatoptaty slidiv, zajov do laboratoriji. Dovhyj laboratornyj ilpid inoju, za jakym vony z Zamichovkym ao ajuvaly, zaraz nahaduvav ela apte-noho skladu. Joho bulo zaavleno skliankamy, pliakamy, bankamy v nych voruylysiazrazky jakoji fauny. Vnyzu pid bianalizatorom lealo kika skrutkiv perforiky, a taperforika, o pid sklom, riasnila nazvamy virusiv ta bakterij. Analogini rulony pa-peru pid chromatografom, radimetrom i gravimetrom te svidyly pro robotu cych pry-ladiv.

U prymienni potemnialo. Zajla Marija. De Olexa? zapytala schvyliovano. Ne znaju. I tut umak pomityv tovyj laboratornyj urnal. Vin leav poriad iz

dveryma. Pidniav joho, perehornuv obkladynku, i vraz pohliad uenoho rozsijavsia ponerivnych riadkach, skladenych abyjak iz karliukuvatych liter. Ce pysala liudyna, v ja-koji dumka nabahato vyperedaje vydkis pyma.

Katarchej, mijoniv rokiv do naych dniv.Dorohyj uyteliu!

Ne dyvujte. Ja spravdi v katarchejkij eri, prynajmni v tu my, koly pyu ci riadky.A Vy, mabu, tam, na samij veryni spirali, miscia sobi ne znachodyte. Propala labora-torija, znyk spivrobitnyk, na jakoho Vy pokladaly pevni nadiji, ne kau ve pro toj klopit,jakyj na Vas ekaje Vyteliu, Vy pryhadujete nau rozmovu pro uravlia j synyciu? Taku toj as u mene ve bulo vse napohotovi, ne vyaalo tiky atomnoho reaktora. Mijpryrij, z dopomohoju jakoho predmety i liudy mou zmiuvatysia v asi, gruntujesiana tomu, o as materina subancija z kryvolinijnym vektorom ruchu; povertaty umynule ce vse odno, o plyy proty teiji po rimkij rici. Vy, mabu, zaraz skrunopochytaly holovoju, zdohadavy, kudy znyk atomnyj reaktor naych susidiv-zykiv. Mo-ete nazvaty ce kradikoju i svidyty proty mene, jak proty zlodija. Koly povernusia z po-doroi, vidpovidatymu. Koly ne povernusia, ne vykliuene j take, laboratorija zusim naynniam rano y pizno zjavysia na podvirji inytutu. Rele-avtomat uvimkne re-vers na mayni asu, jako ja ne zjavliatymu na bazi bi jak dvadcia otyry hodynyVyteliu, je pidavy pyatysia naoju laboratorijeju. Vona cho i spysana z Navkolo-zemnoho Kosminoho centru jak morano zaarila, ale prylady jiji praciuju udovo; dotoho , vona povniiu hermetyzuje vid navkolynioho seredovya. Ne vyh ja e j oti-amyty pislia kydka v mynule, jak avtomatyno vvimknulysia analizatory povitria, ra-diciji, gravitaciji, najavnoi biobjektiv. Ja vidrazu uziavsia zapysuvaty vsiu tu infor-maciju (dyv. dodatok u druhij polovyni cioho urnalu), ne pereajuy diakuvaty tvorciamlaboratoriji. Zjavy u nij cho nevelyka paryna lyhnuv by mene diko. Atmosfera na-oho nemovliaty Zemli, u cej perid vona spravdi e nemovlia, nahaduje reaktor dliasyntezu amiku. Cioho gazu de tretyna vid pekenoji sumii, jaka zvesia atmosferoju.Dali metan, vode, azot, vuhlekyslota, sirkovode, chlor i lye slidy kysniu. Vy, mabu,pomityly, o litery porozchylialysia tudy-siudy, mov pjani. Trusy e, chaj jomu hre! Ne-podalik vulkan. Jich tut dovoli. Pliujusia v otrujno-ovte nebo i adia, adia Dobre,o laboratorija zvukonepronykna. Dovkola rane revye. Vybuchy na vulkanach zly-vajusia v sucinyj hul, potunis jakoho hodi j vyznayty prylad zakaliuje Moja la-boratorija to pidvodnyj oven dlia spusku v peklo. Rozarenyj vulkaninyj popil zbyva-jesia z paroju u vaki chmary, temperatura jakych na vidani desiatka kilometriv vidkratera siahaje dvochsot gradusiv. Jich to nosy urahanom pry samij zemli, to zakruujeveletenkymy vychoramy, pislia jakych bazatova poverchnia nahaduje potroene sklo;slipue viddzerkaliuju spalachy krateriv, iz triyn u bazati pidnimajusia vypary, jichodrazu zlyzuju potuni povitriani potoky. V poijne dvyhtinnia vriady-hody vklyniu-jusia zvuky, schoi na vybuchy bomb Uyteliu, krim svidomoho rachu za yttia, zauspich experymentu, mene toy e jakyj tvarynnyj ach. Vako pojasnyty, ale riznyciami svidomym i nesvidomym rachom isnuje. Molyvo, pryyna oannioho zvukynadnykoji aoty, jaki vse-taky pronykaju kri zvukoizoliaciju i pryhniuju psychiku.Dovoli namyluvavy pejzaem iz pivdennoho boku, ja perejov do iliuminatora z pro-tylenoho i pobayv kartynu, jaka vid poperednioji vidriznialasia tiky tym, o zjavyvsiaovp iz vodianoji pary; vin probyvav chmary kuriavy, i verchivka joho hubylasia deuhori. Navi urahan, o bavysia vakymy chmaramy popelu, jak mynymy bukamy, ne-spromonyj pochytnuty toho potunoho parovoho ovpa, jakomu za pidmurky sluykrater vulkana. Nepodalik upav iz neba velykyj predmet zavbiky jak naa laboratorija irozirvavsia, nae bomba To kraplia lavy v zatverdilij obolonci. asom naaje ab-soliutna temriava, asom sonianyj promi erkne po vyrujuij poverchni j odrazu za-hubysia v spalachach krateriv Uran-svyncevyj hodynnyk praciuje v pari z liynykomGejgera Miullera peryj pokazuje mizernyj vik zatverdiloji lavy, druhyj potunyjradiaktyvnyj fon. O-o! Chromatograf zasik zakys i nedookys vuhleciu! Oannij reagujez paroju, utvoriujuy molonovu kyslotu. Ce organika! Murayna, oova kysloty, amino-kysloty!

Archej, mijoniv rokiv do naych dniv.

Uyteliu!Spodivajusia, o ti pivdesiatka aminokyslot, jaki Vy znajly v mojich zapysach, pid-

nialy Vam narij, i zlis na mene potrochu vliahlasia. Iz katarcheju dovelosia tikaty, bopid laboratorijeju lopnuv bazat. Koly b ja na my zabaryvsia i vasno ne pereviv vaeciana mayni asu, opynyvsia b u rozplavlenij magmi. Molyvo, v katarcheji v riznych mis-ciach planety isnuvaly j ini aminokysloty, krim tych pjaty, ne znaju. Na a, mijpryrij ne daje zmohy peresuvatysia u proori, a tiky v asi. Cho ja sam mou peresuva-tysia v radisi kikoch desiatkiv kilometriv vid bazy vida, jaku podolaje liudyna zadvadcia otyry hodyny. Vtim, ja mou chodyty, skiky meni zamanesia, ale todi spra-ciuje revers Laboratorija jak ojala na podvirji inytutu, tak i oji na tomu misci,tiky po sami iliuminatory v bahniuci. A navkolo, skiky okom siahne, landaft iz rudohobolota, v jakomu spovna bujaje yttia. Prymityvne, pravda: bianalizatory, krim bakterij,poky nioho ne pokazuju Uyteliu, zdajesia, ja z hluzdu zjichav. Laboratorija zna-chodysia v centri veletenkoho kratera zo dva kilometry v dimetri, vymaenoho rid-koju hriaziukoju. oho hriaziuka ne ikaje na dno kratera, a lyajesia na joho inach?Treba tikaty, bo koly ridota hune vnyz, bojusia podumaty, o j bude.

Ci riadky pyusia ue v dorozi. Moja mayna my za teijeju asu, dolajuy tia-innia. Zemlia zaraz maje nadzvyajno velyku inis. Ce zavdiaky jij meni vako buloruchaty. Prote ymdali vid katarcheju j archeju planeta poupovo zbiujesia v dime-tri, pytoma vaha zemnoji tverdi zmenujesia i, ote, slabne syla tiainnia O bayte,Myroslave Petrovyu, a Vy zapevnialy, o mandrivka v asi nemolyva. Vtim, jak po y-roi, mene j samoho brav sumniv a do oannioji myti. I ce popry te, o problemu asuvyvaju e zi koly V ti daleki lita ja dyvuvavsia, spoerihajuy, jak za jakyj rik zvodi-asia budynky, pidroaju dereva i liudy. A as, jak viter (koly rivnomirno, a koly, jakmeni zdavalosia, j poryvamy), vije sobi hodyna za hodynoju, de za dnem, rik za rokom.Najbie mene benteylo, koly obydvi rilky hodynnyka peretynaly opivnoi poznaku nacyferblati z yslom dvanadcia. oraz, koly z vitani dolynalo tyche bemkannia, ja vnu-trinio zdryhavsia j napruuvav usi organy uttia, namahajuy ne propuyty novojiporciji asu. Na arovynnyj hodynnyk u vysokomu, v liudkyj zri, futliari, na jakomubulo znaty ruku majra-ervonoderevnyka, mav emaliovanyj cyferblat iz rymkymycyframy. Ja pobayv svit i ris pid tym hodynnykom. Joho blyskuyj majatnyk upere pry-vernuv uvahu i zaspokojiv mene, nemovlia, tychyj chid joho buv dlia mene, dytyny, ply-nom dnia i noi, joho mechanizm ja ujavliav sobi jak nasos, o kaaje as. Meni zdavalo-sia, o koly zupynysia hodynnyk, to pereanu roy dereva j liudy, i vse zacipenije.Tomu ja zazdalehi nahaduvav bakam, ob vony ne zabuvaly joho zavodyty. Koly menivpere doviryly gurnyj, voronovanoji ali kliu, ja ne tiamyv sebe vid aia. Nakruu-juy tuhu pruynu (a dlia cioho meni treba bulo doklay ymalych zusy), ja viduvav sebetvorcem, o daje ruch usiomu suomu. Ta jako, povernuvy vid babusi, de ja yv nakanikulach, pobayv, o majatnyk za sklom vysy neruchomo. A dovkola, jak ne dyvno,jlo zvyajne yttia: eleily lyiam osokory za viknom, z vulyci dolynaly holosy liudej,ta j moje vidobraennia u skli futliara svidylo, o ja za lito pidris. Ja ne tiky zdy-vuvavsia, a j trochy rozaruvavsia: ne alo iliuziji, nibyto ja i mij hodynnyk dajemo ruchusiomu dovkola. Vlasne, vidtodi (naupnoho dnia ja piov u etvertyj klas) mene poky-nula dyvna pobonis do naoho arovynnoho hodynnyka, ale anoblyve avlennia doasu, plyn jakoho ja viduvav zavdy, zalyylosia v mene doviku. Same zavdiaky dytiaymiliuzijam ja zachopyvsia etvertoju koordynatoju i porivniano vydko spiznav teoriju vid-nosnoi. Jiji kliuovyj moment poliahaje v tomu, o nijakoji informaciji nemolyvo pe-redaty skorie za vydkis svitla tys. km za sek. Bo jakby take alo molyvym, jak svidy teorija, to my doviduvalysia b pro podiji, jakych e ne bulo, i, ote, pry ba-anni zmohly b jich poperedyty. A jakby z nadsvitlovoju vydkiiu mih mandruvaty kos-monavt, to vin povernuvsia b dodomu ranie, ni vyruyv by u kosmos Ta odnoho razu

(ja ve buv todi udentom druhoho kursu avicijnoho) avsia rizkyj rybok vid dopytly-voi do zacikavlenoi. I vyklykala joho attia jakoho Dymenka, o vypadkovo potra-pyla meni do ruk. U nij dovodylosia isnuvannia elementarnych aok, vydkis jakychzavdy perevyuje vydkis svitla. Malo toho z nablyenniam do svitlovoho barjera, jak svidyv avtor, masa jich zbiujesia do bezkinenoi. Ci aky nazyvaju ta-chinamy. Same pislia znajomva z robotoju Dymenka u mene vynykla dumka pro mo-lyvis peresuvannia v asi. Ja tako zrozumiv, o mojich zna z matematyky j zyky za-malo, aby hlybe piznaty problemu asu, i nevdovzi perejov na zyko-matematynyj fa-kutet universytetu, jakyj zakinyv tak sobi. Ale e do otrymannia dyploma ja ve mavdvi publikaciji z teoriji asu i gravitaciji, jaki pobayly svit u Dopovidiach Akademijinauk.

Zdajesia, ja pospiyv dremenuty z archeju. Pospiyv, bo zabuv hlianuty na chro-matograf datyk zarejeruvav u atmosferi do soroka vidsotkiv vuhlekysloho gazu. Cevin maje vlayvis zalomliuvaty svitlo, voriujuy iliuziju perebuvannia na dni vele-tenkoji kruhloji jamy.

Moe, ce oriv, a moe, j materyk. Prynajmni misce mojeji teperinioji ojankymaje banepodibnu formu. A laboratorija oji na schyli. Vnyzu, skiky okom zachopy,voda, a hua vid synio-zelenych vodoroej. Use bahato asu znadobylosia pryrodi,ob vid pjaty aminokyslot pryjty do vodoroi maje dva mijardy rokiv. Zaraz ja zna-chodu v jenisejkij syemi proterozoju. Vnyzu more, vono yve, dychaje poverchniapoijno bukoty. To vodoroi zakauju v atmosferu kyse, jakoho tut ue vidsotkiv.Temperatura C, tysk, jak i v nas v antropoheni.

Mayna v diji. Dyvliay na ornyj morok po toj bik iliuminatora, ja pryhadav vys-liv iz kazky: Koni v nas prudki as perehaniaju. e j jak perehaniaju! Tiky zamisdzvinokiv na chomutach raptom zalunav tryvonyj sygnal: Radiaktyvnis! Na per-forici vymaliovujesia pik z verynoju v rentheniv. Uyteliu, meni spalo na dumkune vymykaty pryladu, o xuje rive kosminoji radiciji. Koly perforika potrapy doVas, proytajete po nij usi vypadky posylennia ionizujuoho fonu, jakych zaznavala Ze-mlia. Hadaju, dlia Vaoji teoriji katarof ce matyme velyke znaennia Sygnalobirvavsia tak samo raptovo, jak i poavsia Stop! Ja prykypiv do iliuminatora. Kri ni-oho vydno zelenyj ar vodoroej, jakyj to rozmyvajesia chvyleju i pid vodu, de ojilaboratorija, na my vryvajesia jaskravyj snip sonianoho prominnia, to znovu ulia-jesia, i naaje zelenyj prysmerk. Bianalizator xuje najavnis ameb ta infuzorij. Ja venapruyvsia, pomityvy spoatku ti na dni, a potim i samu meduzu, jaka pochytujesiapid poverchneju. Myroslave Petrovyu, ce nova forma yttia! Chyak! Jomu ve zamalovuhlekysloty i sonianoho prominnia jak derela energiji Tryvala i dosy syna radicijaz kosmosu pokodyla genetynyj kod bakterij ta vodoroej, i o majemo pokrui. Pid vra-enniam pobaenoho na pamja spaly riadky Maxymilina Voloyna:

V naalie byl jedinyj Okean,Dymivijsia na raskaliennom loe.I v etom arkom lone zaviazalsiaNerazreimyj uzel izni: plo,Pronzennaja dyhajem i bijejem.Planeta yla.izni razgorali.

Jidemo dali. Za koliju naomu lokomotyvu pravy evoliucijna spira. Vy b uholos ozvala Marija, koly venyj pidviv oi vid odennyka.Ale umak, hlianuvy na hodynnyk, skazav: Ne maju asu. Za chvylynu treba buty na venij radi. Vin vyjov, prychopyvy

odennyk Zamichovkoho.Cho jak kortilo umakovi poytaty dali, ale vin ne mih znechtuvaty cijeju venoju

radoju.Vin siv u kinci zaly, majuy namir, jako bude zmoha, zahlianuty do odennyka

Zamichovkoho. Ale venyj sekretar Adamuk, kotryj holovuvav zamis dyrektora, poavodrazu iz najvalyvioho:

Tovaryi, vsim vidomo, jak sutuno alo z nansamy. A miniervo vymahajevid nas dedali novych rekomendacij z energetynoji problemy. Znachote, kau, re-zervy. A jaki v nas rezervy? Rezervy buvaju u tych, chto slabo praciuje. U naomu baha-totysianomu kolektyvi ledaych ne vodysia. Ote, pytannia moe avytysia tiky tak:bez jakoji temy zaraz mona obijtysia oti hroi j budu naym rezervom.

umak na my zabuv pro odennyk Zamichovkoho. Sudiay z preambuly, movapide pro paleontologinu tematyku. Vin rozhubleno dyvyvsia popered sebe, ale bayvtiky spyny j potylyci koleg. Vid toho, jak vony povedusia, zaleatyme dolia joho sektora.I jak povedesia Adamuk. Zahalom uenyj sekretar ne buv lychym olovikom. o-pravda, dozvoliav sobi dejaku zverchnis, jaka v nioho zjavylasia vidtodi, jak jomu, v pen-sijnomu ve vici, zaproponuvaly teperiniu posadu. Te pouttia honoru, mabu, drimalov niomu j ranie i proroslo, tiky-no zjavylysia spryjatlyvi umovy.

Zaklykaju vas, kolegy, poavyty do cioho serjozno, bo pytannia, jake my roz-hliadajemo, ne lye pytannia hroej, a j etyky. U koho jaki propozyciji? Venyj se-kretar vidijov od katedry i siv za il prezydiji.

Rada nimuvala. Dechto vtiahnuv holovu v plei, dechto vdavav, o popravliaje za-isku, naspravdi uchav potylyciu, dekomu alo arko i vony porozibaly pidaky.umakovi pryjlo v holovu, o buvaju sytuaciji, koly psychinyj an krae vykazujespyna, ni lyce. Zaraz vin buv u tomu peven na oblyi uasnykiv zibrannia hodi bulopomityty chvyliuvannia. A prote ymalo z nych chvyliuvalosia. Jomu vid cioho vidkryttianavi odliahlo vid sercia.

Nu bo, tovaryi, zaklykav Adamuk iz miscia. o my otak syditymemo jmovatymemo? Za nas cioho pytannia nichto ne vyriy.

A j spravdi, kolegy, podav holos i vodnoas pidnis ruku, prochajuy slova, chtoiz peroho riadu.

umak bayv tiky pjataok joho zasmahloji i vid toho schooji na perepiku lysyny,po krajach jakoji kupkamy siroho popelu tulylosia volossia.

olovik popriamuvav do trybuny. oho tam, poav vin. Energetyna problema zaraz oji due horo. Ne vid

dobroho yttia my povertajemosia do vitriakiv i helienergetykyolovik dovho rozvodyvsia pro problemy energetynoho holodu. V joho holosi bulo

o vurkotlyve. Ja hadaju, rezervy slid ukaty v temach, jaki bezposerednio ne osujusia energe-

tynoho palyva. oho tamOannie prozvualo jak oho tam pakatysia z tymy, chto Nadto zahano, obizvavsia holovujuyj. Ne mohly b vy o konkretnie za-

proponuvaty? Ni, nu Oi olovika na trybuni raptom zaiskrylysia j zabihaly; vin niby ukav,

na komu zupynytysia.Ale dosvidenyj holovujuyj upevneno zahaniav joho v kutok: Vy due perekonlyvo pidvely pidgruntia pid problemu, jaku my siohodni musymo

rozvjazaty. To skai, jaki same temy vy majete na uvazi, tovaryu Murenko?Oi olovika na trybuni raptom podyvylysia kone v inyj bik: prave u proynene

vikno, live na dveri, o buly daleeko vid trybuny. Vin niby ziulyvsia, i vid toho johovucha, zdavalosia, prytysly do holovy.

Ta oho tam proburmotiv olovik ne due vpevneno. Je v nas taki temy. Nuchoa b tematyka sektora paleontologiji skazav i piov z trybuny.

umak cho i znav, o joho ne obmynu na cij venij radi, ale ne spodivavsia, oponu same z nioho. Vlasne, koly b ne holovujuyj, Murenko tiky sprovokuvav by roz-movu, jak ao te robyv, i pro sektor zhadav by chto inyj. Murenko buv dosvidenymdemahohom i siohodni, mabu, upere pidepyvsia na vlasnyj haok. Nezvaajuy naserjoznis sytuaciji, dechto (iz tych, chto dobre znav Murenka) navi chychyknuv. Sa-momu umakovi bulo ne do veseloiv. Jako hroi z joho temy zaberu, to j sam vin, ijoho pidlehli perejdu u viddil Vaka Murenka, jak najblyyj za tematykoju, u viddil liu-dyny, jaka kapoyla umakovi, de tiky mohla, bo ne hodna bula probayty jomu dok-torkoho upenia, na jakyj sama ne spromohlasia. Tym asom holovujuyj, pidvivy,skazav:

Jaki e budu dumky?Nalealo b vyupyty umakovi, dechto z uasnykiv zibrannia navi ozyrnuvsia v

joho bik, ale vin, zachoplenyj znenaka, ne znav, o j kazaty. Pered lycem problemy, jakuzmaliuvav Vako Murenko, vse, o b vin zaraz ne hovoryv, zvualo b jak vypravdovuvan-nia y vyprochuvannia poblaky. Myroslav Petrovy navi zabuv pro odennyk Zami-chovkoho.

Dozvote prolunav holos iz seredyny zalu. Zvaajuy, o rozumity pid re-zervom, provadyv dali olovik, ue z trybuny, fundamentani doslidennia, jaki ci-jeji myti ne daju prybutku, y bezuspini roboty nad aktuanoju temoju Jak na mene,to ti dvadcia tysia na rik, o za nych vykonujusia roboty v sektori paleontologiji, kraplyna v mori. Stanovya vony ne vypravlia. A naukovyj dorobok sektora, skau vamesno, due vahomyj

Komu vin potriben, toj naukovyj dorobok? podav holos Murenko.Promove jaku my dyvyvsia v zalu, niby sylkuvavsia pryhadaty, de vin ue bayv

ciu kompaniju. Na joho tluomu oblyi z mikamy pid oyma majnula chytruvata a-rea posmika

A komu potribne te, o robyte vy, tovaryu Murenko? Ne mynulo j misiacia, jakja recenzuvav va zvit. Maju skazaty, o olovik na my zavahavsia, a todi movyv ri-ue: o mi tym, jak vy rozumijete problemu, i tym, o vy robyte dlia jiji rozvjazan-nia, nemaje vidpovidnoi. Skladajesia vraennia, o majemo spravu z dvoma liumy odyn palkyj entuzi, druhyj naukove, nespromonyj

U zali naalo povavlennia. Ni, nu znovu podav holos Vako, v jakomu vuvalosia oburennia. Ne perebyvajte, zupynyv joho Adamuk. U nas tut uena rada, a ne veirka,

de konyj balakaje, koly jomu zamanesia. Hovori dali, Maxyme Semenovyu. Ta ja, vlasne, tiky chotiv skazaty, ob do cioho pytannia pidchodyly tvoro. Bo

za podibnych sytuacij, jak znaju z dosvidu, zavdy znajdusia ochoi skoryatysia poput-nym rumenem, ob urvaty mat, pidimjaty koho pid sebe, i vse ce pid znakom uboli-vannia za problemu.

Promove spuyvsia z trybuny. umakovi zdalosia, o Maxym Semenovy, peredtym jak siy, pidbadiorlyvo jomu vsmichnuvsia. Na my vin viduv spivuttia do ciohoolovika, jakyj ue bahato rokiv sumlinno obrobliaje naukovu nyvu, prote tak i ne zibravdobroho vroaju. y, moe, ta nyva bula ve vyzbyrana do nioho inymy, y samoho a-rannia bulo zamalo, a tiky v svoji idesiat pja Kulia zalyyvsia odyn sered velykoho po-lia, na jakomu bulo bie kaminnia, ani ornozemu.

Tym asom do olu holovujuoho pidijov e odyn promove nevysokyj olovikiz ornymy vusykamy v temno-siromu dvobortnomu koiumi.

Tovaryvo, poav vin zvunym holosom, jak sluno skazav tovary Mur-enko A dali, maje slovo v slovo, perepoviv vyup Murenka, bez upynu potyrajuy

ruky, niby v zali ojav moroz. Ruky v nioho buly dovhi, a kyi yroki z korotkymymicnymy paciamy. Popry elegantnyj koium i snino-bili manety, v poati olovikabulo o tune. Skoro umak zbahnuv: promove koho kopijuje. Joho ereotyp, lybo,buv rodom iz Angliji, de vid poijnoji cholodnoji vihoi merznu kincivky.

umak ne raz sluchav vyupy cioho olovika, ale tiky zaraz zbahnuv, o toj e ni-koly ne vyslovyv vlasnoji dumky, a lye povtoriuvav, u kraomu vypadku trochy rozvyvavdumky tych, chto vyupav do nioho olovik ne liubyv trybuny, vin pochodav mi pe-rednim riadom i olom holovujuoho, le horbliay, tak, mabu, horbyvsia ytetumannoho orova, jakoho vin kopijuvav. Hunyj holos i vpevnenyj pohliad, trochy spi-dloba, vselialy doviru v joho slova. Cej olovik zdobuv sobi imja zavdiaky vminniu vyslo-vliuvatysia nezrozumilo i vodnoas yliyno gramotno. V pryhodi jomu avaly i bly-skui orni oi, i rozvynena mimika, i tembr holosu, jakymy vin volodiv doskonalo. Kolyvsi ci komponenty poynaly vzajemodijaty, spivrozmovnyk sluchav joho, nioho ne tia-mliay, nemov zahipnotyzovanyj. Jako Pojda (take vin mav prizvye) pomiav, otoj sylkujesia zrozumity, to vybuchav takym kaskadom naukovych sliv i vodnoas u ho-losi zjavlialasia taka poblalyvis, o sluchaevi avalo nijakovo za svoje nevihlavo ivin pospiav zapevnyty, o jomu vse jasno. Osoblyvo Pojda rozoriavsia v kabinetachkerivnykiv vyrobnyych objedna, koly vybyvav ekonominyj efekt vid svojich rozro-bok. Bu-jakyj dilog z joho uaiu skoro peretvoriuvavsia na joho taky monolog, jakyjskladavsia z trioch ayn: pera korotka v nij Pojda zmaliovuvav problemu, druha dovha v nij Pojda a zachlynavsia vid bahatva hunych sliv, vysloviv i oklykiv; vonamohla zatiahtysia cho na cilyj de, zaleno vid toho, koho vin obrobliav, tretia ko-rotka v nij lakonino j tono vykladalysia vymohy.

To o vy proponujete, obizvavsia venyj sekretar, koly promove zrobyv neve-lyku pauzu.

Nu jak! vin niby a zdyvuvavsia, o joho slova potrebuju pojasnennia, i poavmisyty vse navpaky.

Ta holovujuyj skoro perepynyv joho: Vy b ne mohly konkretnie, tovaryu Pojdo?Toj niby a oburyvsia, bezporadno rozviv rukamy: Chm Ta vse jasno, jak bilyj de. Vy sami skazaly, o pytannia ce ne tiky

hroej, a j etyky I znovu zalunaly huni slova, o luskalysia, jak myni buky.Na my holovujuyj niby a rozhubyvsia, a todi oblyia joho alo uvanym. Ta skoro

uvanis zminylasia malo ne zliiu. Tak, obirvav vin riue. Vse jasno. Spasybi, Hryhoriju Hurovyu. Chto e

maje slovo?Pojda piov na misce, dosi e potyrajuy ruky, niby ojno oblahodyv vyhidne dilo.

Tak samo vin potyrav ruky, koly vychodyv iz kabinetu generanoho dyrektora vyrobny-oho objednannia z aktom u kyeni pro vprovadennia u vyrobnyvo sumnivnych nauko-vych rozrobok.

Tovaryi! Adamuk chvyliuvavsia; joho dovhae oblyia zblidlo, vid oho nalobi proupyly ovti vikovi pliamy. Zaklykaju: vyupajte tiky z konkretnymy propo-zycijamy. Bo inake tovktymemo vodu v upi do noi.

Ta ochoych vyupyty bie ne znajlosia, i Adamuk skazav: Nu o . Koly vy sami ne baajete vyriuvaty pytannia rezervu, to cej klopit vime

na sebe adminiracija. My podumajemo nad propozycijamy Maxyma Semenovya i to-varya Murenka.

umak jakyj as sydiv u sporonilomu zali, oikujuy, poky myne popyhuvannia zlivoho boku hrudej. Vin ue vyrobyv sposib boroby z tym bolem: slid rozslabyty i po-sydity tak kika chvylyn, ni pro o ne dumajuy. Cia boliaka v nioho zjavylasia pislia

zachyu doktorkoji, sim rokiv tomu. Spoatku v hrudiach o niby terplo, potim zjavy-losia slabke pokoliuvannia, a teper ue pyhaje. Ne zavdy j valerjanka dopomahaje Vi-duvy nareti polehennia, Myroslav Petrovy vyjov iz zalu i popriamuvav u dvir. Doro-hoju vin pijmav sebe na dumci, o joho bie turbuje zuri iz Zamichovkym, ani sy-tuacija, jaka sklalasia v inytuti.

Mariji v laboratoriji ne zaav, dveri buly zayneni. umak uvano ohlianuv bruk isamu laboratoriju, ale nide ne pomityv i najmenych slidiv, jaki svidyly b pro te, o jijikoly zruuvaly z miscia. Vidynyv dveri i zupynyvsia na porozi, vraenyj, jak i perohorazu, znajomymy ve zapachamy priloho lyia jakycho roslyn. Vin vyriyv ne davaty volifantaziji i doekaty Zamichovkoho, tym asom znajomliay iz joho zapysamy. Pere-hornuv kika orinok i, znajovy te misce, na jakomu zupynyvsia, poav ytaty dali.

Paleozoj, kembrijka syema, mijoniv rokiv do naych dniv.Uyteliu!U kembriji ja opynyvsia nadveir. Na obriji plavalo lye pivsoncia, reta zanurylasia

v more. Ja e ne bayv takoho velykoho soncia. Mabu, more tomu j ervone, o johopronyzuje tym palom. Sonce proo na oach zanuriujesia u vodu. Ne vyh ja e zniatypokazannia pryladiv pro atmosferu ta radiciju, jak vid nioho zalyylysia tiky musian-evi polysky na chmarach. Misce, de znachodysia laboratorija, znovu opynylosia vysokonad rivnem moria, hora tiahnesia z pivdennoho schodu na pivninyj zachid nevidomona skiky kilometriv. Uyteliu, atmosferni umovy ve maje ti sami, o i v nas, v antro-poheni, tomu sprobuju vyjty bez skafandra. Teplyj litnij veir, tiky syno smerdy sirko-vodnem. U povitri joho mene jak odyn procent, prote smorid nejmovirnyj. Pid nohamykamjanya poverchnia, podekudy niby skliana vydko emnilo, vnyzu svitysia more.Ja, kynuvy za spynu riukzak, popriamuvav rimkym schylom do bereha. Projov iz verkilometra, i tut moju uvahu pryvernulo dyvne javye na mori. Na horyzonti spalachnulablyskavka, ale ne v nebi, a v hlybyni moria. I vraz svitlo vid neji peretvorylosia na kryvipromeni, schoi na kryla vitriaka, o obertajesia. Bisiv mlyn na dni moria. Obraz cejspav na dumku, bo svitlo cho i jaskrave, ale jake neyve, cholodne. Vitriak krutylochvylyn pjatnadcia, a potim zajnialosia vse more syni chmary svitla zakluboylysia ado obriju, alo vydno, jak ude. Ja z podyvom pomityv, o more poalo tikaty vid bereha.Za jaku chvylynu dno oholylosia na kika kilometriv. Ja cho i ojav vysoko na hori, alebayv vodoroi, jakycho iot, schoych na koraly. Vse te horilo, niby joho oblyly spy-rtom i pidpalyly. Ta raptom na obriji, kudy vteklo more, zjavyla lavyna synioho vohniu.Vona mala do bereha zi vydkiiu litaka. V panici ja kynuvsia nazad, ale ob o zae-pyvsia i vpav. Poky zvodyvsia na nohy, ina cholodnoho vohniu zavvyky jak desiaty-poverchovyj budynok, pokryvy ojno holyj bereh, z revinniam povalylasia na schylhory. Svitni bryzky toho rachittia zahuhotily za pivsotni metriv vid mene. Potim valznovu vidkotyvsia, zapalyvy bereh i tu aynu hory, kudy vin diav, prymarnym cholod-nym siajvom. Ja okynuv pohliadom miscevis, ukajuy kami, ob jakyj pereepyvsia, alejoho nide ne bulo. Joho vzahali ne isnuvalo na mojemu liachu. Ja vpav vid synohopidzemnoho potovchu. Ne krytymu, te javye malo ne zrobylo mene nimym. Jaku myja ojav, vahajuy, rach tovchav nahoru, cikavis do vody. Tym asom more vlylo-sia v svoji berehy, vitriak ez, tiky dosi kluboylysia nad vodoju holubi chmary svitla.Ja podavsia vnyz Jak platu za rach, otrymav usi zrazky ory j fauny. Mohutnij val us-telyv nymy pidniia hory na kikasot metriv vid bereha. Mov na veletenkomu predmet-nomu skli, voruylysia trylobity, zavbiky jak moja dolonia. Ci ioty perebyraly pjamaparamy dvohilliaych kincivok, tonisiko jak mokryci. Holova u vyhliadi pivmisiaciaz velykymy fasetkovymy oyma i dvoma antenamy. Dovoli tut hubok ta iot iz hilliaymchitynovym skeletom. Oanni nahaduju kuraj, prote ce tvaryny, schoi na vykopnihraptolity. Ta najbie tut archeocyat najdyvovynioji formy. Priami j zihnuti rury,poronyi konusy j kori, gury, o nahaduju nai hryby-chriai, rozmiramy do

pivtora metra. ao vsi elementy pozroalysia u dyvni abraktni skuptury. Vodianyjval tak vyrhonuv nymy, o biis leala poniveena i ja mih bayty jichniu vnutriniuporonynu ta skladnu syemu zvjazanych kanaliv. Ci organizmy maju mjaku zovniniuobolonku i tverdyj vapniakovyj skelet. Nemalo tut moliuskiv, ja ve ne kau pro vodoroi jich na berezi syla-sylenna, a vperemi meduzy, ervy-mulojidy, dribni rakopodibni.Koly ja pidbyrav jaku iotu, z neji ikaly kraplyny svitla. omyti pohliadav na more,jake, cho i vhamuvalosia, prote vyklykalo v mene nepereborne baannia dremenuty po-dali nahoru Spav pohano. Linyk zdavavsia meni tisnym i parkym. ojno zapliuuvavoi, jak u pamjati poavav veletenkyj palajuyj val. Cho ja j rozumiv, o miynoho vtomu nemaje nioho, svitinnia reakcija prymityvnych organizmiv na pidzemni po-tovchy, vse na dui bulo motorono. Sklepyv oi a na svitanku Prokynuvsia vid ter-mosinnia. y ne triascia mene vchopyla? podumav. Dovkola vse tremtilo i dzekalo:rulony perforiky, poroni banky, olom vid skafandra, ta j snopy vraninioho pro-minnia v iliuminatorach te, zdavalosia, zalomliujusia. Ja vyliz iz spanoho mika i, try-majuy za iny, vyjov. Nadvori soniano j tycho, ale more vnyzu jak syvyj karaku usev bilych kuerykach chvy. Voda, zdavalosia, kypila, a hen na obriji, de vora krutylo vit-riak, zdijmalasia civka pary. Perehodia v nebo zmetnuvsia veletenkyj vodianyj ovp.Horu syno zatriaslo. Poriad zi ovpom iz vody poav vyrynaty orive Veeriav bu-terbrodamy, obereno trymajuy sklianku, ob ne rozpleskaty aju. Orive ue naha-duvav pidkovu. I nijakoho hurkotu, vse vidbuvalosia v dyvnij tyi. Tiky uty bulo prytlu-mleni pidzemni udary. Vyverennia dosi e bulo pidvodne. Ta o iz zatoky v centri pid-kovy vyrvavsia ornyj snip, jakyj, diavy do chmar, rozletivsia satanynkym fejerver-kom iz blyskavok i fontaniv ornoji tui. To sumi pary, gaziv, kiptiavy, lavovoji pyliuky.Proo na oach pidnimalosia morke dno bilia orivcia-pidkovy. Treba tikaty

I znovu doroha. ojno spalo na dumku, o yttia moje zdebioho prochodylo nakolesach. y to jaki materily treba bulo dobuvaty po geologinych expedycijach, y to vidriadennia na sverdlovyny abo achty. Ta v tomu vodnoas buv i pozytyvnyj mo-ment. Sydiay v avtobusi, ja mav zmohu dumaty. Mjake krislo mimikoho avtobusa vrazvidmitalo ve klopit i narojuvalo na abrakciju. Jaki tiky dumky ne vynykaly v menepid as tych rejsiv! Zhodom vony liahly runkymy kaskadamy v moju koncepciju i dalymolyvis ue serjozno zamyslytysia nad pryrojem, z dopomohoju jakoho mona bulo bperesuvatysia v asi. Probnym kamenem, na jakomu ja pereviriav loginis i pravdyvissvojich dumok, buv odyn geolog, o jomu, na moje hlyboke perekonannia, na spinyjtodi naanyk Brajilko, jak naukove, i v pidmetky ne hodysia. Toj olovik, popry du-evnu joho dobrotu, avav due pryskiplyvym, koly mova zachodyla pro jaku naukovuideju. Vin nikoly ne skazav by tak, majuy cho najmenu molyvis skazaty ni.Vlasne, zavdiaky otij svojij rysi vin, uenyj, kandydat nauk, ne mav ni laboratoriji, ni na-vi pominyka i tyniamy, a to j misiaciamy vykonuvav robotu, jaku mav by robyty tech-nik. oraz, viddajuy jomu rukopys, ja z trepetom oikuvav na joho sud. A vyrok naj-aie buv ukraj lakoninym beka. Jako vin obereno kazav: A znaje, u ciomuo je ja buv peven, o robota meni vdala i potrebuje lye dorobky. A odnoho razuvin skazav take: Jak tobi vidomo, Vsesvit rozyriujesia, vidcentrovo rozbihajusia ga-laktyky i planetni syemy, rozbuchaju i planety. Ote, poijno zminiujesia tiainniaob tvoja ideja zapraciuvala, treba pokazaty zvjazok mi proorom, asom i gravitaci-jeju. Toho razu ja vpere ne pomityv na joho oblyi charakternoji dlia nioho poblaly-voji posmiky. Ta po chvyli vin, niby otiamyvy, dodav: Hadaju, o vid cioho, vinpoklav doloniu na moji zapysy, je korys i dlia tebe osobyo. U vinyj vid roboty as tyne bihaje za inkamy, ne tyniajesia v misciach rozvah, ne dehraduje pid as hry v do-mino. Chiba ce ne korys? Ja todi obrazyvsia na nioho.

Paleozoj, ordovykka syema, mijoniv rokiv do naych dniv.Dorohyj uyteliu!

Miscevis, de ja zaraz perebuvaju, ve j ne nazve horoju. Ce skorie plato, jake pid-nosysia nad rivnem moria na dvii metriv. Laboratorija oji na berezi. Choa berehomciu rimku inu i ne nazve. Take vraennia, niby ayna sui zapalasia i more jiji po-hlynulo. Vyteliu, Vy ne poviryte, a ja sydiv, zvisyvy nad krueju nohy, i myluvavsia tymtvorinniam pryrody. Pid berehom more bulo zovsim prozorym vydno kamjanye dnoz vodoroiamy, jaki rou iz triyn u porodi; bezli moliuskiv iz priamymy j zakrue-nymy v spira rakovynamy, jaki vypysuvaly po dnu chymerni gury. Ale pryynoju mohozamyluvannia bulo ne more vzahali, a roevyj koralovyj ryf, jakyj kosoju tiahsia viddaliki omyvavsia smarahdovymy vodamy. Niby j ne bulo tut nikoly vyverennia. yva zelevody, hladi i tya. V perervach mi pleskotom chvy, zdavalosia, bulo uty, jak urchotiapo nebu chmarky. A sonce take lahidne, o ja ne vtrymavsia i, rozdiahnuvy, proiah-sia na teplomu bazati. Pryholublenyj prominniam, ja ve poav bulo drimaty, koly tyuporuylo jake chliupannia. Zdavalosia, vnyzu pid berehom skydajesia ymala rybyna.Ja pidvivsia i hlianuv unyz. A tam pry samij skeli voda a kypila. Tiky po chvyli ja rozhle-div veletenkoho trylobita, jakyj vyryvavsia z dovhych pavuych lap potvory, o naha-duvala skorpina. Na kinci dvometrovoho tila udovyko malo zamis chvoa horu me-trovu vajku. Bidolanyj trylobit skrutyvsia, jak skruujusia mokryci, koly jim zahroujenebezpeka, ale potvora ne vypuskala joho z ipkych lap, dvoma korotymy lapamy nama-halasia prosunuty pid erevo trylobita. Bilia ske milko, tomu i napasnyk, i ertva to zdi-jmaly cili buruny, to sami vyskakuvaly na poverchniu, a blyskalo na sonci ornymy seg-mentamy erevo rakoskorpina. Liuto vodiay oyma, jaki v nioho rozmieni na pancyr-nij spyni, udovyko namahalosia prohryzty chityn trylobita, ale zuby lye kovzaly potverdij, jak lakovanij, poverchni. Nareti rakoskorpin vypuyv ertvu i ta klubkomvidkotylasia do iny urvya. Chyak, rozpleskavy na dni, vydovyv teleskopine e-revo e na dobrych pivmetra i zahnuv joho tak, o vajka opynylasia nad holovoju. Try-lobit dovho ne rozkryvavsia, a koly navayvsia, rakoskorpin, vidtovchnuvy le-nyymy pavuymy lapamy vid dna, ornoju blyskavkoju metnuvsia do ertvy Ce buloachlyve j ohydne vydovye, ja kynuvsia ukaty kameniuku, ale poverchnia bula hola, ablyskua. Trochy vhamuvavy, ja podumav, o ne maju prava vtruaty u yttia iot pa-leozojkoji ery. Nasytyvy, potvora povoloyla po dnu svoje obvanile segmentye tilo zdovhym chvoom-bahnetom, likuvato obmacujuy dno suglobyymy kincivkamy. Vidtrylobita zoavsia tiky chitynovyj pancyr i holova, na jaki tut e nakynuly moliusky. Ne-vidomo j zvidky na toj banket kovznulo kika tinej, o tiky formoju nahaduvaly ryb, bobuly pokryti sucinym sirym pancyrom. Uyteliu, te vydovye zipsuvalo meni narij; jave ne dyvyvsia tak rozuleno na roevyj koralovyj ryf, u bik jakoho popovz trymetrovyjrakoskorpin. Probu vody ja vidibrav z dopomohoju montanoho drotu, do jakohopryvjazav banku. Bianalizator pokazav najavnis tych e bakterij i prymityvnych vodo-roej, o j v usich poperednich syemach, tiky v inomu spivvidnoenni. Solonis vodymaje ne zminylasia z asiv kembriju

U laboratoriji raptom pomianialo. Vchid zaupyla olovia poa. umak,pidvivy holovu vid odennyka, ne odrazu i vtoropav, o to oji Murenko. Vako Mur-enko nosyv vzuttia na mjakij pidovi i chodyv maje neutno.

Spodivaju, ty ne takyj ob obraaty? obizvavsia his. Ni, ja ne takyj ob obraaty na tebe, vidkazav umak, pidvodiay i priamu-

juy do dverej.Murenko, propuskajuy joho, vidupyv i opynyvsia za porohom laboratoriji. Zaraz idesia ne pro nas iz toboju, a pro velyku problemu, skazav vin. Slid

pidniaty nad osobyym. Pokay pryklad. Ale moja tema MiniervoBahato chto vvaav Murenka zyzookym. Naspravdi joho oi maly dyvnu vlayvis

dyvytysia pry potrebi kone v inyj bik. Najaie ce traplialosia todi, koly vin ynyv ja-ku oborudku. I teper odne joho oko dyvylosia na umaka, ine obmacuvalo pohliadom tuaynu laboratoriji, jaku bulo vydno znadvoru.

Ty o, zbyrajesia z dopomohoju vysokozonoho vuhillia, jake dosliduju u tvo-jemu viddili, rozvjazaty problemu energetynoho holodu?

Hi, nu Ce odyn iz liachiv Protrymaty.Murenko vyavyv upered ruku, niby na nioho o nasuvalo. Chvylynku v holosi prozvuala obraza. A ty znaje, skiky cinnych elemen-

tiv miy u sobi zola? Ta v nij i hermanij, i halij, i vse, o choe To ty zbyrajesia rozvjazaty odrazu dvi problemy: energetynu i ridkisnych ele-

mentiv? Nu, verdno kyvnuv Murenko, ne viduvy ironiji. Ale dlia cioho potribni speciliy zovsim inoho proliu: chimiky, vuhlechi-

miky Budu hroi budu i specy. A hroej ty zbyrajesia rozytysia za rachunok paleontologinoji tematyky?

spytav umak. Paleontologinoji ne paleontologinoji ce dlia mene ne maje nijakoho znaen-

nia. Je meta, jaku pered namy poavylyumakovi, kotryj pid as besidy zvyk dyvyty liudyni v oi, vako bulo rozmovliaty z

Murenkom, bo vin tiky vriady-hody mih pijmaty pohliad kotroho iz joho oej. Roz-mova z nym skydalasia na dilog z fokusnykom.

A po-mojemu, ty, Murenku, samozvane. Pered toboju cijeji mety nichto ne a-vyv. Jiji poavleno pered energetykamy.

Murenko zaerelyvo pidnis ruku: Chvylynku! Dosi vuhillia vvaalosia energetynoju syrovynoju. Oto-bo, o dosi vvaalosia. erez ce i vynykla problema energetynoho holodu.

umak raptom podumav: A oho vin, vlasne, pryjov? ob pomjakyty skazane navenij radi y z jakoju inoju metoju? Aby pereviryty svij sumniv, vin odijov vid dvereji av tak, o Murenkovi dovelosia povernuty do laboratoriji spynoju. I vraz siri oi tohozabihaly, u nych zjavylosia o kodlyve, jak todi, ver olittia tomu, koly Murenkoprospivav modnu na toj as piseku Esly ja tebia prydumala a takym, kak jachou i vyter kika krapok na graku, jaki zavaaly jomu vyvey priamu zalenis. Tapreparovana zakonomirnis pobayla svit u odnomu z solidnych urnaliv, a jiji avtorpopovnyv kucyj todi e rejer svojich naukovych pra novoju nazvoju. Z rokamy,pravda, vin ue ne spivav tijeji piseky, prynajmni pry kolegach, natomis energijno i zpevniiu v holosi vidojuvav bu-jaku svoju koncepciju Tym asom Murenko pover-nuvsia v pivoberta do umaka i, prytupciujuy, pohliadav u vidyneni dveri laboratoriji,nemov chotiv zajty tudy.

Ty ne tiamy nyninioji sytuaciji, skazav vin. Potribna energija. A o budejiji derelom, ne tak valyvo. Zrozumij mene pravyno, ja nioho lychoho tobi ne baaju,ale za danych umov nichto ne dozvoly tobi marnuvaty koty na iliuziji. Ade vsim vidomopro tvij geologinyj kalendar.

Meni daju hroi na ine, i ja vid zavdannia ne vidchyliaju. A te, o toj materilja vykoryovuju v roboti nad kalendarem, to ce nikoho ne obchody.

Moe, vono j tak, a tiky hromadka dumka Sam znaje. Ty choe skazaty jarlyk dyvaka, jakyj kone komu choesia na mene nakle-

jity? Nu harazd, chaj do tebe hromadkis nespravedlyva. Todi skay, navio tobi ocia

skrynia, naynena aparaturoju, jak ne dlia geologinoho kalendaria? Murenko kyv-nuv na laboratoriju. Jake vona maje vidnoennia do tvojeji temy?

Bezposerednie umak chotiv buv skazaty pro uran-svyncevyj hodynnyk, tana my zatnuvsia. Stryvaj, y ne pryjov ty zderty kuru z ne vbytoho e vedmedia?

Ni, nu, vid nespodivanoho zapytannia oi v Murenka zvuzyly. oho tak vloba? A vtim, ne budu kryvyty dueju. Ja zavdy vvaav, o adminiracija vynyla ne-spravedlyvo, viddavy ociu ri tobi umae, holos joho, j bez toho vurkotlyvyj, ebie pomjakav, u niomu zjavylosia navi duevne teplo, davaj bez dyplomatiji: tymeni ociu skryniu, ja ne vymahatymu tvojich hroej na svoju temu.

Chm Prynajmni bez vychyliasiv, usmichnuvsia venyj. A tiky vid cijejiskryni, jako vona opynysia u tebe, koryi bude iky , jak vid nejtronnoho mikro-skopa, masspektrometra, jaderno-magnitnoho rezonatora ta inoji aparatury, o jiji po-chovano v tvojemu viddili.

Ni, nu Pochovano! Ni v oanniomu, ni v poperednich zvitach, de ty znaysia avtorom i

naukovym kerivnykom, nemaje j natiaku na robotu bodaj na odnomu z cych pryladiv. Todi v nych ne bulo potreby. A zaraz, koly nas zaklykaju Na yrokomu vyly-

ciuvatomu oblyi Murenka majnula ti blahorodnoji prykroi, a v oach zjavyvsiadokir. Ta umak znav joho dvadcia pja rokiv, i cia peremina vyklykala v nioho tiky po-smiku.

Jakby ty, Vaku, tak samo zavziato kolekcinuvav znannia z vuhinoji geologiji,jak kolekcinuje prylady, ciny b tobi ne bulo.

Murenko zmiriav umaka vakym pohliadom: Nu dyvy, jak znaje. Ja do tebe esno, bez chytruva.Vin piov, a umak, spoerihajuy za joho yrokoju spynoju, jaku vprytul obliahav

pidak u orno-ovtu klitynku, podumav, o ver olittia maje ne lyyly na joho poatisvojich poznaok. Tiky pjataok lysyny ta mutky posriblenoho volossia navkolo niohosvidyly, o olovik cej ue nemolodyj. A e umak vidznayv, o tany v Murenkadavno ne bayly prasky zamolodu za nym takoho nikoly ne vodylosia. Chaj tobi hre! z prykriiu podumav Myroslav Petrovy i vpere pokoduvav, o vidmovyvsia svohoasu oolyty viddil, jakym zaraz keruje Vako. A dyrekcija inytutu napoliahala. Vid-movyvsia zarady vyoji mety

Vin zajov u prymiennia i znovu siv za odennyk Zamichovkoho.Paleozoj, sylurijka syema, mijoniv rokiv do naych dniv, proytav vin.Mij dobryj uyteliu!ojno ja zamyslyvsia nad tym, omu ce i v syluri naa laboratorija opynylasia na

uzvyi. ukajuy vidpovidi, ja podumky perenissia v Va kabinet, de navprotypymovoho olu na ini vysy tektonina karta svitu. Todi ja dyvyvsia na neji, jak naudernaku mozajiku z rozmajitych pliam, sered jakych buv i korynevyj mazok, o tiah-nesia vid Azovkoho moria do riky Hory. Ukrajinkyj kryalinyj yt. Dlia geologa ce skladna tektonina sporuda z magmatynych i osado-metamornych porid, jaka po-chovana pid zemleju, dlia mene zaraz uzvyia, bilia pidniia jakoho poblyskuju nasonci, jak pislia poveni, bezli ozer. More, vydno, vidupylo. Ozera ti rozjednani smu-hamy sui, koralovymy ryfamy i, o dyvo! Po berehach zeleniju roslyny. Laboratorija ojina schyli, i ja dyvuju, jak vona dosi ne zsunulasia po vidpolirovanij vitramy i kolymorkymy chvyliamy poverchni. Prynajmni moji erevyky malo ne vyslyznuly z-pidmene, koly ja podavsia schylom unyz Storoko upav porepanym hlejem, zoavliajuyna

niomu vidbytky erevykiv sorok tretioho rozmiru, erevykiv ioty, jaka zjavysia vcych krajach erez bahato mijoniv rokiv. Mabu, nedavno bula zlyva, bo na dni hlybokychtriyn, jaki ja pererybuvav, poblyskuvala voda. More, vidupyvy, cho i pokynulo na-pryzvoliae svoje poriddia, prote dity joho ne zahynuly berehy vodojm podekudy vkry-valy zeleni latky paporotepodibnych roslyn. Biis iz nych chovaly korinnia v vodi, i napoverchniu vytykalysia tiky pahinci, o elylysia pry samij zemli. Ale buly j taki, orosly v volohomu pryberenomu grunti ne hire tych, o v vodi. Ce peri pinery suiPered tym jak zajty v vodu, reteno ohlianuv bereh, y, buva, ne krutysia poblyzu jakapotvora. Ta po milkomu dni povzaly rakopodibni ioty zavbiky jak nai rikovi raky,trylobity, tiky znano meni vid tych, o ja bayv ranie, rizni moliusky, vid le pomit-nych do velykych, zavbiky jak kulak. I vse te voruylosia v zatinku aharnyka z hraptoli-tiv. Lahuna milka meni po kolina. Dobre vydno dno. U mene z-pid nih tikaly zhrajkyryb, ja spotykavsia to ob ku korala, to ob ravlyka z masyvnoju micnoju rakovynoju vony tut na konomu kroci. Naskoyv na odnoho veletenkoho ravlyka iz spirano zakru-enoju chatkoju, jaka v dimetri mala do dvoch metriv i vyupala z vody, jak koleso. Ale,uyteliu, iota cia tiky za formoju schoa na beznevynnoho slymaka. Na dili ce ranyjchyak. Vin sprytno zlovyv vusamy-upaciamy trylobita i, prytiahnuvy do rohovychelep dzioba, peremolov joho na tertci z yslennych playn i hakiv. Cej holovonohyjnautylojid kosuvav lupatymy oyma j na moji nohy, ale, na aia, vin povino pere-suvavsia. Storoko ohliadajuy dno, ja briv do zelenoho orivcia, jakyj vyjavyvsia ay-noju koralovoho ryfu. Kolonija koraliv, jaka joho voryla, davno vymerla. Na ce klado-vye roevych koraliv naneslo mulu j oankiv riznych organizmiv. Ja vylamav dva kui odyn dlia zrazka vidmerloji fauny, a druhyj dlia Mariji: vona zmoe zamovyty sobi znioho namyo. Mi koralamy hue aburynnia, vono lyplo do skafandra, jak olijnafarba. Za cymy vodoroiamy ne vydno dna, i ja poterpav, ob ne naupyty na rakoskor-pina. Moja tryvoha ne bula marnoju. Spoatku o vyslyznulo z-pid nih, i ja, rozhribyzelenu farbu vodoroej, oovpiv: u zatinku pid aburynniam cilyj rij vajkonosciv.

Vony, vydno, schovalysia tudy vid soncia. Ja rvonuv nazad i bih, vysoko vyrybujuy zvody, nenae pid nohamy bulo ne dno, a rozpeena plyta. V zaplinij torbi torochtily skli-anky na faunu, i te torochtinnia nahadalo meni kota, jakomu ja koly u dytynvipryvjazav do chvoa bliaanku. Po dorozi trapyvsia valun, o vyupav iz vody, i ja po-spiyv na nioho vyskoyty. Ozyrnuvsia. Za mnoju nichto ne hnavsia, tiky vid orivcia dovaluna kluboylysia zmuleni vodiani vychory slidy moho rachu. Vidsapujuy na ka-meni, ja pomityv koloniju ervonych vodoroej, u zatinku jakych spoyvalo dvijko ra-koskorpiniv. Mene a peresmyknulo, tym pae tvaryny oho scharapudyly. I neda-remno: nad nymy zavysla zhraja ryb. Ja oikuvav, o rakoskorpiny zaraz puia u chidbahnety. Haj-haj, alosia navpaky: odna z ryb spikiruvala i chaponula potvoru za ornesegmenye erevo, skorpin ne vyh i vajky pidniaty. Druhyj kynuvsia tikaty, ale rybyjoho ne peresliduvaly, a skubly toho, o zoavsia. Ja malo ne zapleskav u doloni, spoe-rihajuy za rozpravoju, ta koly pid ervonymy vodoroiamy zalyylysia sami pavui lapyj bahnet, raptom utoropav, o navriad y materil skafandra micniyj vid chitynovohopancyra vajkonoscia. Ja dovho ne navauvavsia skoyty v vodu, a poky ne viduv, ovalun pidi mnoju voruysia. y ne zemletrus? podumav ja. I vraz zbahnuv, o syduna vapniakovomu pancyri veletenkoho nautylojida. Cej moliusk mav takyj e uvanyjaparat, jak i ravlyk poyra trylobitiv. Iz syloju vidtovchnuvy vid nautylojida, ja pry-vodnyvsia za try kroky vid nioho. Vida do bereha podolav dosy vydko. Navriad y aj-jer probiy jiji skorie po sui. Ohovtavy, ja vziav a bilia bereha probu vody i mulu, vjakomu kyily ervy-mulojidy i jaki lyynky. Archeocyata dyvnoho tvorinnia pryrody ne pomityv Ja suyv holovu nad tym, omu na mene ne napala odna iota, ade kolyja zachodyv u vodu, taki napivpancyrni rybyny, o lehko rozpravylysia zi vajkonosci-amy, tikaly u mene z-pid nih. Ue v laboratoriji ja zdohadavsia, o pryynoju tomu buvzapach dvadciatoho viku zapach skafandra.

umak na my pidviv holovu vid odennyka, viduvajuy, jak joho schopliuje try-voha. Cia tryvoha bula svidenniam toho, o vin poynav viryty v pysannia Zami-chovkoho. Tym asom znadvoru dolynuv ukit kablukiv po bruku, a za chvyliu v dveri-ach zjavylasia Marija.

Olexy v hurtoytku nemaje, pouvsia jiji nykyj i, jak umakovi zdalosia, o-mlenyj holos.

Nemaje same v ciu my? y vin i zovsim ne zjavliavsia? zapytav uenyj. Kau, ne zjavliavsia. A krim hurtoytku, jomu nikudy bie podatysia? Olexa maje tut titku. Koly my rik tomu poznajomylysia z nym u pojizdi, vin jichav

do neji. Vy znajete, de vona yve? Znaju, povahavy, vidpovila divyna i dodala: My buvaly v neji. U titky simja? Ta ni, vona samitna. Na pensiji. A oho todi Olexa perejov u hurtoytok? Titka yve u protylenomu kinci mia. Vid neji daleko do inytutu. Pidodemo do obidu, vyriyv uenyj.Znadvoru pouvsia holos Slavka: Dyvyna! Jak vin uchytryvsia dopravyty budku na misce? Potribni prynajmni plat-

forma i kran. Vusa uvano ohliadav podvirja. odnoho slidu! Zajovy v labora-toriju, vin spytav: o, znajla-taky propaa A de sam kolega?

Nevidomo, vidpoviv uenyj.Vin chotiv znovu schylytysia nad zapysamy Zamichovkoho, ta pohliad joho zatry-

mavsia na sumnomu oblyi divyny. Podavy jij odennyk, umak skazav: ytajte. O iz cioho miscia.

Prymiennia zapovnyv nykyj Marijin holos:Paleozoj, devonka syema, mijoniv rokiv do naych dniv.Dorohyj Myroslave Petrovyu!Mabu, ce ve peredoannij zapys. Ne rozrachuvav iz charamy. ojno diav iz

cholodynoji kamery oannioho buterbroda Proynyv dveri. Zokola temno i zadulyvo,jak u hleyku. Vysokyj atmosfernyj tysk. Raptom bania hleyka lusnula, kri triyny bly-snulo, i za my rozligsia hurkit, niby posypaly veletenki erepky. Zdavalosia, chtoznavisnilo hupaje po bani ninoho neba, jaka triskajesia to tam, to tam. Raptom zabubo-nilo v obyvku, spoatku ridko, a dali aie, i po chvyli ve zdavalosia, o laboratorijaoji pid vodospadom. Potrochu rozvydniujesia. Po jaruhach klekou rudi potoky, jakinesu matky porody i vykydaju na rivnynu. Ta do vydko vuch. Na schodi dozrilojupomaraneju vykotylosia sonce. V devoni, vyjavliajesia, ja opynyvsia vdosvita. Schylznano polohiyj, pooranyj balkamy-vodotokamy. Poverchnia sochne proo na oach, iproo na oach mianije kryalinyj masyv, aje roevo-matovym. Ne vydno ve ho-rych ske, kolyni urvya zalyzalo vodoju j vitramy. Uyteliu, Vy koly kazaly, o devon vik ryb. Ale jim tut nide vziaty. Na misci kolynioho moria, a zhodom ozer, rozkynulabura rivnyna, na jakij de-ne-de zeleniju latky. Didavy, poky v nyzyni povysychaju ka-liui, ja podavsia berehom balky-vodotoku. Po volohomu piskovomu grunti jty bulo lehko,tiky sonce slipylo oi. De opoludni ja natrapyv na ozerce. Pry berezi, jak zhraja pavyiv,rozpuyla chvoy paporo. Ja jiji vidrazu vpiznav, vona i v naomu antropoheni traplia-jesia, zdebioho u volohych misciach. O, ta tut i chvo! Pivmetrovi priami ebecia zvinokamy pahoniv. Pid lapatymy vijalamy paporoti vjesia plaun. Joho hiloky schoi napuchnai kotiai chvoy. Pry berezi hojdajusia temno-zeleni pliamy aburynnia i pur-purni vodoroi. Sonce ve pidbylosia v zenit, a ja zradiv pamopodibnij roslyni, jaku po-mityv, dybajuy berehom. U zatinku pid cijeju roslynoju ja pouvavsia, jak u raju. Narijzamariuvala tiky zhaha, jaka pekla meni vseredyni. Vona nahaduvala, o ve davno asobidaty. Holodnym pohliadom ja okynuv puenyj bereh. Pid vodoju le pomitno rucha-lysia nevelyki moliusky. Buly sered nych schoi na otu iotu, o lasuvala trylobitamy,buly j dvoulkovi, tonisiko rikovi skojky. U nych tuhe mjasye tilo. Ja nablyzyvsia dovody j pobayv svoje vidobraennia: na mene dyvyvsia zanechajanyj olovik. Oblyia vridkij ornij etyni vin-bo ne holyvsia bahato mijoniv rokiv. Cho cikavis moja dofauny j bula yo utylitarnoju, ja ne navauvavsia rozluyty sobi na obid skojku Vyriyvchvyku spoyty na puchnaomu kylymku, jakyj plaun vyelyv pry berezi pid pamoju,ale pryhody navyly oberenoi, i ja, pered tym, jak liahty, pidepyv joho nohoju. I mudrozrobyv: na volohomu pisku zvyvavsia cilyj klubok bahatoniok. ojno na nioho sijnulosiasvitlo, jak klubok rozpavsia na yvi matky koliuoho drotu, koen santymetriv iz desiazavdovky. Odna tvariuka navi upjalasia meni v pidovu. Le rusyv. Takymy b ypci-amy ranad troyty. Dejaki z bahatoniok schovalysia pid plaun, reta u vodu. Vid-poyvaty meni perechotilosia, i ja, kynuvy na plei torbu, piov berehom dali, ne peres-tajuy dyvuvatysia, u jake achlyve poriddia vyrodyly beznevynni ervy-mulojidy JakoMarija erez te, o ja ne pryjov na pobaennia, nazvala mene projdysvitom. ojnomeni spalo na dumku, o ja spravdi projdysvit, tiky ne v proori, a v asi. Koly pover-nusia nazad, ne vsi mene zrozumiju: odni kartatymu za samoupravvo, ini, naukovihipotezy jakych sproujusia pryvezenymy mnoju zrazkamy ory i fauny, proholosia je-retykom. Tiky Vy, dorohyj uyteliu, ta e, mabu, Marija poojite za mene. Mi inym,toho veora, koly my maly zuritysia, ja prosydiv dopizna v ytanomu zali. Meni termi-novo treba bulo zjasuvaty dejaki praktyni osoblyvoi asu Darujte za vidup. Ja jov zpivhodyny, a poky ne pomityv, o bereh roby zakrut. Nepodalik bujav cilyj haj. Koly bja buv chudonykom, namaliuvav by neozoru ervonu rivnynu, ale ne v jaskravych, a vprytlumlenych, paenych tonach. Zelenymy mazkamy ja b nanis na nij haj z pamopo-dibnych roslyn. Vsia nebesna holubi pronyzana yttiedajnym sonianym prominniam

Pid nohamy chrumtily erepaky. Vony, zmiani z piskom, matkamy lavy i rudym hle-jem, uelialy suche ruslo. Raptom ja spynyvsia. Suchym ruslom peresuvaly ryby ko-siak desiatka na pivtora. Ja podumav, y ne mira ce? Ale jakyj mira, koly ryby za kikakrokiv vid mojich nih! yvisiki, poblyskuju na sonci krupnoju luskoju. Vony zvodiasiana peredni plavnyky, jak morki kotyky. Plavnyky vydoveni, nahaduju pjatypali kyi.Ryby rozziavliaju plaski pai z aokolom horych zubiv, zachlynajusia povitriam. Jaspryjniav jich, jak mannu nebesnu, i ve vytiah buv skladanoho noa, ob kotru pry-rizaty, ale, pomityvy, jak tiako vony karajusia i jakyj dovhyj liach vyradaly, po-koduvav. Vodojma za kika krokiv. Podavsia do haju tym samym arym ruslom po sli-dach ryb. Naliyv dvii krokiv. Na cij, vidani is rybyn lealy ve dochlymy, a semerokonaly. Vako dalosia jim pereselennia Haj otouvav boloto kolyniu domivku ryb, zjakoho rymily retky koralovoho ryfu. Ce boloto koly bulo dnom moria, potim lahu-noju, o milila sotniamy tysia rokiv, i ryby v nij ue ne plavaly, a povzaly po dnu. Uyte-liu, ja spoerihav velyke tajinvo. Na dumku znovu spaly slova poeta Maxymilina Volo-yna:

Na praur, to iz ohladennyh vodSvoj rybij oov vyvolok na zemliu,V sebe unes ve drevnij OkeanS dyhanijem prilivov i otlivov,S pervinoj teplotoj i soju vod ivuju krov, rujaujusia v ilah.

Neasni ioty, o zachlynalysia povitriam, nahaduvaly aronavtiv, korabe ja-kych zaznav avariji na uij planeti, i jim zalyalosia abo vmerty, abo pryosuvatysia donovych umov

Marija na my zamovkla, ob perevey podych, a venyj, skoryavy pauzoju, za-mysleno promovyv:

A v pryrodi bahato oho mona vidnajty Ta kyepera ryba, jaka e nedavnovvaalasia vykopnoju iotoju, potrapliaje v rybaki siti i v nai dni. Ale kyeperoju vonaala e todi, v devoni, koly poalo pytannia: abo vymerty, abo pryosuvaty. Cho i ne-vidomo e, y plavnyky v neji vydovylysia vnaslidok pryosuvannia do milkovoddia, ay v rezutati mutahennych faktoriv. Na moju dumku, kyeperi ce mutanty zvyajnychryb, jaki vyyly zavdiaky novym jakoiam najavnoi lap, o davaly jim zmohu pe-resuvatysia ne tiky po milyni, a j po sui.

omu todi ini ryby, predky kyeperych, doyly do naych dniv maje bezzmin? zapytav Slavko. Ade jako na Zemliu spadaly potoky ionizujuoji radiciji zkosmosu, to vsi ioty musyly b zaznaty jiji diji.

Sluno, ale vse yve mekalo todi v okeani. A tova vody zatrymuje biu aynupotoku radiciji. Ot vam i pojasnennia: najdavnia ryba akula praktyno ne zaznala zmin,i vodnoraz iz neji taky utvorylasia kyepera ryba. More vidupalo, i ayna akul zoa-lasia na milyni, jaka ve ne chovala vid kosminoji radiciji.

Pomovaly. Marija znovu poala ytaty:Paleozoj, karbonova syema, mijoniv rokiv do naych dniv.anovnyj uyteliu!Ja zaudovano dyvyvsia v iliuminator na bezkraje more zeleni. ojno na cij ployni

vydnilysia tiky okremi kui j derevcia, a zaraz kryalinyj yt, nemov forteciu, obu-pyly zeleni veletni. Jichnie suglobye porepane korinnia pronykaje v triyny, deresiana kaminnia. Ja, spuyvy schylom do lisu, spynyvsia v neriuoi: mene liakalo tesmarahdove vijko. Ne znav-bo, jak vono poavysia do mene, y ne rozavy, ulyvy

dokupy, ojno ja upliu v joho riady, y ne vpiznaje v meni odnu z tych iot, jaka v dale-komu antropoheni hrabuvatyme joho mohyly. Ja pouvavsia rozvidnykom, jakyj, prya-jivy bilia samoho vorooho anu, ne tiky bay, o tam robysia, a j dychaje dymomtaboru. Povitria nasyene volohoju odiah a lypne do tila. Ja taky navayvsia zajty v lis,ale v skafandri bez oloma Opynyvsia sered chaotynych kolon, o siahaju u vysotu napivsotni metriv. Steleju, jaku vony pidtrymuvaly, bulo same nebo. Ja spynyvsia, pryhni-enyj i zmarnilyj. Raptom pouv lehke potriskuvannia i poduv vitru nad holovoju pro-letila veletenka babka. Rozkryllia cijeji holubookoji krasuni siahalo metra. Vona tripo-tila ovtuvatymy z ornymy proylkamy krylamy, jak vertolit. Uyteliu, ce ne moja fanta-zija, navijana kazkoju pro ev, ce reanis karbonovoho svitu. Ja poupovo zahly-bliuvavsia v lis. Moji organy uttia napruylysia do kraju. Pobayvy v centri biloji merei,natiahnutoji mi dvoma derevamy, pavuka zavbiky jak dobryj harbuz i z metrovymy vo-lochatymy lapamy, ja pidibrav dobriau lomaku. Pid pavutynniam valialasia kupa chity-novych pancyriv, kryl i lap jakycho komach, vymaenych poslidom. Pynujuy, ja na-blyzyvsia do pavuyka krokiv na desia i viduv, jak u mene niby vpjalosia visim otruj-nych al, o vyletily z otyrioch par blyskuych oy, oi v nioho rozmieni na ko-nomu z dvoch perednich ytkiv holovohrudej. To bulo ne visim oej, a visim derel liuti.Meni tak kortilo poburyty v nioho lomakoju, ta ja dav sobi slovo bez potreby ne vtruatyu yttia uoho meni svitu. Trochy viddalyvy vid pavuych tenet, ja nadybav cilyj rij piv-metrovych korynevych ukiv, schoych vodnoas na trylobitiv i targaniv: is koliu-kuvatych nih i dvi anteny-vusa, te ypuvati, jak dvi hilky ypyny. Ci ioty kubliasia vtruchliavomu pni zavbiky jak pidmurok velykoji dymovoji truby i v poronyij serce-vyni ovbura, o ley poriad. Tak o ym lasuvav pavuk targanamy. Ja naliyv sorokkrokiv uzdov povalenoho dereva, per ni dijov do joho krony, jaka rozhaluuvalasia vdvi hilky odnakovoji tovyny. Pamopodibne lyia davno obsypalo, i poriad ovtily johoprili retky. Ve ovbur uziavsia siroju volosinniu. Vako bulo rozhledity v niomu po-vzuyj plaune, ale ja piznav joho po lusokach kory, z-pid jakych probyvalysia koly hol-kopodibni lyoky, i po dvohilliaij kroni u vyhliadi rohaa. Lis cho i huyj, prote so-niane prominnia kruhom siahaje gruntu i vin zlehka paruje. Kri pisok podekudy pro-upaju bryly roevoho granitu. Vid nadmirnoji vologoi kami mokryj, z tinyohoboku na niomu narosly puchnai apky mochu. Moch je i na ovburach derev. Ve as japohliadav na plato, jake roevilo za aokolom ovburiv, i laden buv omyti tudy po-datysia. Piskuvatyj grunt peredhirja zminiujesia poupovo hrukym hlejem, uelenymprilym lyiam i zavalenym tlijuymy kolodamy. Jak iz rur, iz poronyych ovburiv po-valenych derev vyzyraly i odrazu chovalysia holovy jakycho komach. Krim kolosiv izluskatoju koroju paleobotaniky, zdajesia, nazyvaju jich sihiliarijamy, aly trapli-atysia dereva z hilliaoju kronoju i hladekoju koroju. Zemlia pid nymy schovana pidhrubym arom yletopodibnoho lyia. Moje poperednie riennia holoduvaty pochytnu-losia, koly ja pid odnym takym derevom uhlediv simju bilych hrybiv. Spokusa bula velyka ja mih rozvey bahattia i, naromyvy ti lasoi na patyok, pryhotuvaty udovyjsnidanok, ale oberenis vziala horu, moe, pid korynevymy apetytnymy kapeliu-kamy kryjesia otruta. Ja znovu pomityv, o z dupla povalenoji sihiliariji vyzyrnula ho-lova komachy. Jak kulak zavbiky; broniovana tovym chitynom i ozbrojena y to zu-bamy, y to kleniamy. Ta holova vydalasia meni znajomoju, i ja, sprovokovanyj cikavis-tiu, torochnuv palyceju po kolodi. Krae b ne robyv toho. Z poronyoho ovbura vy-skoylo troje komach. U slovo komacha liudyna vkladaje poniattia nevelykoji ioty,jaku z neoberenoi mona rozavyty nohoju. Ale duplo vyrelylo pivtorametrovymy ba-hatonikamy. Ujavi sobi, uyteliu, poenyj lang, broniovanyj alevoju rikoju, na ja-komu vyroslo po pivtory sotni ipkych nih iz konoho boku. Peryj impus tovchnuvmene zletity v povitria i ne torkatysia nohamy zemli, ale ja spromihsia tiky na te, ob

rybnuty na kolodu. Skolopendry, ouniavy, razom kynuly na svoje ytlo, ob rozpra-vytysia z napasnykom. Ja z achom pobayv, o dlia cych hnukych tvariuk ne isnuje pe-repon. Probihy po prilomu lyiu, vony odnakovo lehko i vydko poderlysia na tovu ko-lodu. Mirkuvaty bulo nikoly, ja b vid nych use odno ne vtik. Rozmachnuvy, osylyvdaryv lomakoju peru, o zjavylasia z-pid kolody. Cilyvsia v holovu, a vluyv u segment,de mala buty yja. Bahatonika vyhla zahorodyty nohoelepy v koru i zatipala, nemovprybyta do kolody, rozhribajuy dvoma vajkamy chvoa prile lyia na zemli. Z-pid ko-noho segmenta zarumuvav gaz, a na tomu misci, de obceky vpjalysia v derevo, i-kalo dvi civky otruty. Druha potvora povzla navskis po kolodi, vyriliujuy na choduchmarkamy gazu, niby pid konym segmentom u neji bulo po harmati. V arudinni sotelap po kori meni vuvavsia briazkit huseny. Ataka bula taka navana, o ne vyh ja vpo-ratysia z peroju, jak druha bahatonika ve ladna bula ulyty kryvi kusaky na mojij pra-vij homilci. Ta ja lusnuv jiji posered spyny. Skolopendra skrutyla v koleso i vpala v kor-ach na zemliu. Tretia komacha povzla slidom za druhoju, ote, v mene buv jakyj zapasasu. Ja vyh vidskoyty i pryhotuvaty. Cia, tretia, bula znano tova i dova, tomu, ma-bu, napadala oannioju. Vona j riliala huiymy porcijamy gazu. Ja vcilyv bahato-niku po holovi. Jiji tilo skrutylo u koliuyj klubok, jakyj pidskoyv i vyproavsia na ri-vni mojich hrudej, bezperervno gazujuy. Raptom ja viduv, o meni aje mlosno. evyh pomityty, jak razom iz bahatonikoju padaje na kolodu moja lomaka, i znepry-tomniv.

Peryj problysk svidomoi: ja leu vpoperek spyny veletenkoji ioty, jiji ykuva-tyj chrebet muliaje meni hrudy, ruky j nohy zvysaju uzdov krupa, vony vaki, nemovnalyti svyncem. Nizdri loskoe nadokulyvyj zapach. Vid nioho ja poynaju bliuvaty iznovu vpadaju u zabuttia.

Druhyj problysk: smerkaje, ja leu, opovytyj cholodnym huym tumanom. Nama-haju voruchnuty paciamy, zitchaju, spovzaju po horbyij kori kolody. Nohy, vtknuvyu grunt, tremtia y to vid bezsyllia, y to vid cholodu. Ja zameleno dyvliusia na zay-hle tilo bahatoniky, o zvysaje z kolody. Na niomu vyblyskuju kraplyny rosy. Svidomisvydko vlyvajesia v mene, a z neju j viduttia nebezpeky. Poky ja ukav lomaku vonavyjavylasia z druhoho boku ovbura, poriad z dvoma mertvymy skolopendramy, rap-tom alo temno, cho v oko re. Take vraennia, niby na lis nakynuly namet. Ot koly japo-spravniomu zliakavsia. Zuri iz otrujnymy komachamy vachnula, prote rozumune pomaryla, povi temriavy v nezvyajnomu sviti zrobyla mene bezporadnym. Je-dyne, na o spromihsia obplutanyj tenetamy rachu rozum, ce poslaty tilo znovu na ko-lodu, na jaku ja vydersia ue navpomacky. Ta, na podyv, temriava poala vydko lyniaty.Spoatku de-ne-de zablymaly syni vohnyky. Dedali jich avalo riasnie j riasnie, a pojakomu asi v lisi alo vydno, jak na osvitlenij vulyci. Vohnyky povzaly po zemli, litaly,lazyly po ovburach derev. Mertvotno-synie svitlo vyprominiuvaly tako bahatoniky liute poriddia beznevynnych ervjakiv-mulojidiv. Jakyj as ja zaudovano spoerihavza cym dijvom, zabuvy pro rach i kvolis, a potim vyriyv, o treba vybyratysia z lisu.Ja upav obereno, prysluchajuy do arudinnia, rekotannia, dzyannia i jakychotonkych maje utrazvukiv. Dosvid pidkazuvav, o slid unykaty povalenych kolod i pniv,de kublylasia biis komach, i ja obchodyv jich jakomoha dali. Po jakomu asi vyjavyv,o vtratyv orijentaciju. Zbyly z dorohy svitni ioty, kotri metalysia navkolo v alenomutanku. Ja, nemov snovyda, jov na prymarne svitlo, jake to znykalo za derevamy, to spa-lachuvalo z inoho boku Zapachlo bolotom. Raptom a zdryhnuvsia, pobayvy svojuti. Ja ojav na vidkrytij miscevoi. Nad holovoju ne bulo ve atra z ornych kron derev,a vysilo synie nebo, na jakomu paslysia vivci. Misia-pauch nezvoruno ojav poseredotary, peven toho, o odna vivcia ne zalyy miscia vypasu. Ja vpiznav i Velyku, i MaluVedmedyci, i Stoary, ale vsi ci suzirja buly niby ne na svojemu misci. Nadija zorijentuva-tysia po zirkach tak e vydko zhasla, jak i spalachnula. Poperedu miano poblyskuvalo y

to ozero, y to boloto, po krajach jakoho kuylysia nevysoki roslyny. Ja peretvoryvsia nazir i sluch. Na ornij hladini rozkydano jaki predmety, ti predmety niby j neruchomi,prote vriady-hody zdryhajusia. To jaki ioty. Pomirkuvavy, ja vyriyv, o riativneplato znachodysia z protylenoho kraju vodojmya, i, jak na tortury, podavsia znovu dolisu. Stupyvy kika krokiv, a pidskoyv vid nespodivanoho revinnia, o dolynalo z pry-berenych kuiv. Kryala velyka tvaryna. Vraz tymy zvukamy spovnylosia vodojmye,jake niby tiky j dalo na sygnal. Mu-hu-mu-hu! Skydalosia, reve ado voliv. Zvuky ti,pohuliavy mi inymy inamy lisu, hasly v tumani, ta po myti ulosia nove revinnia, izdavalosia, tomu ne bude kincia. Mu-hu-mu-hu-mu-hu! Skoro ja viduv, o nadovhomene ne ane kvolis priamo valyla z nih. I tut vynykla dumka nikudy bie ne jty, adidatysia ranku. Inake zablukaju, i todi ve meni ne vybraty. Nahodylosia pochyle de-revo, i ja, porakuvavy po ovburu, proiahnuvsia na niomu za try metry vid zemli. Usensi toho zachodu, pravda, ja sumnivavsia komachy odnakovo dobre lazia po dere-vach, jak i po zemli, do toho bahato z nych pikiruju priamo nad holovoju. Vse inynkttovchnuv mene na ykuvatu spynu lepidodendrona. Naachanyj bahatonikamy, jakonoji myti oikuvav napadu Ne pomiajuy agresyvnoi komach, poupovo spri-amuvav svoju uvahu na suzirja. Vony buly v takych misciach neba, o, zdavalosia, jadyvliusia na nych ne z Zemli, a z jakoji inoji planety. V nebi vriady-hody spalachuvalysribni vinyky komet Napruennia ne moe prodovuvaty vino, joho rozriadaje korot-koasne rozslablennia. V odnu z takych rozriadok ja zapliuyv oi. Zdavalosia, sklepyvjich lye na my, ob prydrimnuty, ta koly vaki poviky pidnialy, noi jak i ne bulo. Per-oju zjavylasia dumka, o vse te ja pereyv u sni, ale hore pamopodibne lyia, jake vy-soko-vysoko vhori loskotalo nebesnu blaky, povernulo do dijsnoi. Ja zrazu viduv za-pach bolota, tupi ypy ovbura, jaki mulialy spynu, komayne dribotinnia i cokotannia.e viduv u sobi sylu i pekenyj holod. Derevo, na jakomu nouvav, pidhnylo z korinnia,prote vpay ne davaly veletni, o obupyly joho. orne pavutynnia lin nadijno prys-nuvalo joho do susidiv. Ote, na mene ne napala odna komacha. Ja dlia nych buv iotojunezvyajnoju, ne schooju na oden iz komaynych vydiv, jaki rozvyvalysia, ynyly ua-lenyj mijonamy rokiv ekologinyj obmin u bujnomu karbonovomu bimi. Odni komachycharuvalysia roslynamy, ini, chyaky, poyraly podibnych do sebe, ja vypadav z ra-cinu tych i druhych, i, poky ja jich ne ipav, vony mene proo ne pomialy. Splyhnuvyna zemliu, ja pomityv kri huu kolonadu derev te ozero, do jakoho vora zabriv. Ne ky-dajuy lomaky, podavsia po svojich slidach. Kliata peija vseredyni ne davala pe-repoynku j na my, tovchnula do ozera v spodivanni na jaku jiivnu zdoby. Moe, dena zemnij kuli i ne hyduju komachamy, prote ja viddav by perevahu abi abo slymakoviPry samij vodi rosly ridki kui paporoti, dohnyvaly ovbury veletenkych kordajitiv,usiudy poblyskuvaly na osonni puchnai latky mochu. I tut ja viduv nespokij. Spoatkune vtoropav, zvidky vin, lis-bo zoavsia za spynoju, a vodojmye myrno sobi pobly-skuvalo na sonci. Pro vsiak vypadok ja spynyvsia, ta tak i vkliak na misci. Predmet, jakyjja spoatku pryjniav za velykyj kor, voruchnuvsia i znovu zavmer. Na mene baluylysiabukati oi veletenkoji ambiji. Vse jiji hruke tilo z korotkymy lapamy i kucym chvos-tom vkryvaly brudno-zeleni koavi naroy. Pivmetrove, schoe na rybjae, rylo, zda-jesia, bulo skladeno z ulamkiv erepaaoho pancyra. Cia broniovana potvora leala nazelenych podukach mochu neruchomo, jak opudalo, vsioho za kika krokiv vid mene. Ra-ptom viduv, jak zasverbily, a potim a zapekly pjaty, i chutko kynuvsia do lisu. Spynyvyna bezpenij vidani, vidznayv, o rozkochane tilo ambiji rozvernulosia do vody i po-povzlo, a pevnie, poplyvlo po travi. Kuci peretynai lapy i prypliusnuta rybjaapaa, vsijana dribnymy horymy zubamy, nahadaly meni tych kyeperych ryb-perese-lenciv, jakych ja zuriav u devoni. Marno ja tikav: ehocefal zvyvavsia, a joho hladku-e tilo bralosia bryamy, vidtovchuvavsia lapamy vid kupyn mochu i nareti siak-takdopchavsia do ozera. Todi povernuv holovu v mij bik i nespodivano holosno revnuv. Vraz

vidhuknulosia mu-hu-mu-hu-mu-hu z riznych bokiv vodojmya, i bereh zachodyvchodorom vid velykoji kikoi ehocefaliv, jaki dosi nepomitno vyhrivalysia na osonni vpuchkych perynach mochu. Ja vydko zbahnuv, o cych nepovorotkych iot nioho bo-jatysia, i z cikaviiu spoerihav za jichnim dyvnym sposobom peresuvannia. Plee iehno v nych ruchalysia tiky v horyzontanij ployni, ote, lapy mohly pereavliatysialye pry zmijepodibnomu zvyvanni vsioho tila. Ti ruchy nio ine jak plavannia, perene-sene na suu. Prymityvni ambiji e ne chodyly, a plavaly po sui. Jich bulo tak bahato,o koly vsi vony opynylysia v ozeri, rive vody pidniavsia. Ja znovu nablyzyvsia do misciajichnioho tyrla, proupujuy lomakoju kui paporoti i puchnai orovky mochu. ymblye pidchodyv do bereha, tym hnitiuiyj smorid duyv mene. Smorodom schodyly ze-leni exkrementy, v jakych vydno bulo rybjau lusku, retky chitynu, neperetravleni lapykomach. Dali jty ja ne zvayvsia, bo nohy po kioky hruzly v boloti, jake zradnyky cho-valosia pid inym arom mochu. Ambiji tym asom zavmerly, i koly b ne opukli ov