Nr 7 (59) rok 11 listopad 2019

Uroczystość Wszystkich Świętych

Cmentarz Powązkowski

Cmentarz zasłużonych w Zako-

panem

Tatrzański cmentarz symboliczny

Cmentarz Żydowski w Warszawie

Cmentarz Rakowicki

w Krakowie

Stary cmentarz Jelenia Góra

Cmentarz prawosławny w Białej

Podlaskiej

Cmentarz mennonicki

w Sosnówce

Cmentarz żydowski

w Częstochowie

Stary Cmentarz w Łodzi

Necropolis Cristobal Colón

(Cmentarz Krzysztofa Kolumba)

Cmentarz Staglieno

Nekropolia Père-Lachaise

w Paryżu

Wesoły cmentarz w Rumunii

Nekropolia w La Paz

Cmentarz Łyczakowski we Lwo-

wie

Cmentarz Obrońców Lwowa

(także: Cmentarz Orląt)

Pogrzeb katolicki

STĘSZEWSKIE

SANKTURIUM Pismo Parafii p.w. św. Trójcy

Przechodniu pomyśl:

„Byliśmy kim jesteście,

Będziecie kim jesteśmy”

STĘSZEWSKIE SANKTUARIUM nr 7 (59) rok 11, listopad 2019

2

Informator Parafii p.w. Świętej Trójcy

KOŚCIÓŁ FARNY p.w. Św. Trójcy

62-060 Stęszew, ul. Kościelna 3

tel./fax. 61 813 40 82

KOŚCIÓŁ FILIALNY:

Sanktuarium Niepokalanego

Poczęcia NMP

62-060 Stęszew, ul. Kościańska 39

DOM SIÓSTR ELŻBIETANEK 62-060 Stęszew, ul. Kościańska 39

tel. 61 813 41 81

MSZE ŚWIĘTE

Niedziele:

Fara 7:30, 10:00, 11:15, 15,00, 18:00

Sanktuarium 9,00

Dni powszednie

Fara 7.30, 18.00

Sanktuarium sobota o 7.30

NOWENNA DO MATKI BOŻEJ NIE-

USTAJĄCEJ POMOCY

środa godz. 18:00

RÓŻANIEC

Codzinnie przed Mszą świętą

poranną i wieczorną

GODZINKI O NIEPOKALNYM PO-

CZĘCIU w sobotę o godz. 6:45

BIURO PARAFIALNE

godz.: 9:00 -10:00

poniedziałek, czwartek

po wieczornej Mszy św. środa, piątek

SPOWIEDŹ ŚWIĘTA Pół godziny przed Mszą św.

przed I piątkiem- po południu- godziny

podane w komunikatach (środa, czwartek,

piątek)

ODWIEDZINY CHORYCH: -w I sobotę godz.:8;30

-w razie potrzeby po osobistym zgłoszeniu

u kapłanów

CMENTARZ PARAFIALNY Zakład Pogrzebowy

„LAMENTO” Sylwia Kubicka

62-070 Dopiewo

ul. Poznańska 21B/4

tel. 603 130 010

Godziny urzędowania biura:

Stęszew, ul. Rynek 2

Poniedziałek-wtorek : 8.00-15.00

Środa : 10.00-16.00

Czwartek-Piątek : 10.00-15.00

Redakcja zastrzega sobie prawo do skracania nadesłanych materiałów

Niezamówionych materiałów redakcja nie zwraca

e-mail: steszewskiesanktuarium@wp.pl

Skład: ks. Henryk Rynkiewicz

STĘSZEWSKIE SANKTUARIUM nr 7 (59) rok 11, listopad 2019

3

Uroczystość Wszystkich Świętych

(łac. Sollemnitas Omnium Sanctorum) – w Kościołach łacińskich

uroczystość ku czci wszystkich chrześcijan, którzy osiągnęli stan

zbawienia i przebywają w niebie, przypadająca corocznie na dzień

1 listopada, treściowo połączona z następującym po niej obchodem

liturgicznym Dnia Zadusznego. W doktrynie Kościoła katolickiego

jest wyrazem wiary w obcowanie świętych i powszechne powołanie

do świętości.

Starożytność

Uważa się, że uroczystość Wszystkich Świętych wywodzi się ze

wspominania w jednym, wybranym dniu, wszystkich męczenników

chrześcijańskich. Obchody takie, w różnych Kościołach wschodnich

prowincji Cesarstwa Rzymskiego, wprowadzano w IV wieku. Ich

daty były zróżnicowane lokalnie, ale najczęściej przypadały w okre-

sie Wielkanocy. Efrem Syryjczyk zanotował, że w połowie IV

wieku, w Edessie obchodzono wspomnienie wszystkich męczenników 13 maja. Według kalendarza z Nikomedii

z IV wieku, przypadało ono na pierwszy piątek po Wielkanocy. Ten termin przyjął w V wieku Kościół perski,

zachował się on współcześnie w kalendarzu Kościoła chaldejskiego.

Jan Chryzostom wspomniał na początku V wieku, że w Konstantynopolu obchodzono laudację wszystkich mę-

czenników chrześcijańskich, z całego świata, w pierwszą niedzielę po Zielonych Świątkach. Termin ten potwier-

dzają bizantyjskie kalendarze liturgiczne.

Średniowiecze

Najstarsze świadectwa przeniesienia do Rzymu bizantyjskiego zwyczaju wspominania wszystkich męczenników

w pierwszą niedzielę po Zielonych Świątkach pochodzą z końca V wieku. W VI wieku obchody te rozszerzono

w Rzymie na wszystkich zmarłych, którzy osiągnęli stan zbawienia. Jednak pod koniec VI wieku papież Grzegorz

Wielki wykreślił to wspomnienie z rzymskiego kalendarza liturgicznego.

Według części świadectw z VII wieku, obchody ku czci wszystkich świętych przeniesiono na święto ku czci

apostołów Piotra i Pawła, 28 czerwca, lub dzień następny po tym święcie. Inne świadectwa informują, że w VII

wieku obchodzono wspomnienie wszystkich męczenników 13 maja, a dało temu terminowi początek przeniesie-

nie przez papieża Bonifacego IV relikwii najbardziej czczonych męczenników do panteonu.

Świętowanie 1 listopada w Rzymie rozpoczęto najprawdopodobniej w roku 741. Papież Grzegorz III ufundo-

wał wówczas oratorium w Bazylice św. Piotra na Watykanie in honorem Salvatoris, sanctae Dei genitricis sem-

perque virginis Mariae dominae nostrae, sanctorumque apostolorum, martyrum quoque et confessorum Christi,

perfectorum iustorum, czyli ku czci Zbawiciela, Maryi, apostołów, męczenników i wyznawców.

W dokumencie fundacyjnym papież polecił odprawiać w tym oratorium modlitwy do wszystkich świętych

w dniu 1 listopada.

Święto 1 listopada wprowadzono w Rzymie najprawdopodobniej pod wpływem dawnego zwyczaju, występują-

cego u Anglosasów i Franków. Liczne bowiem świadectwa z IX wieku przekazują, że w Anglii

i państwie Franków obchodzono 1 listopada uroczystość zwaną sollemnitas sanctissima.. W związku z tym uważa

się, że Wszystkich Świętych ma genezę przedchrześcijańską. Germanie oraz Celtowie organizowali jesienią uro-

czystości ku czci zmarłych zwane Samhain. Niektórzy uczeni wiążą Wszystkich Świętych z obrzędowością cel-

tycką, ponieważ rok kalendarzowy i obrzędowy Celtów rozpoczynał się w listopadzie. W roku 835 papież Grze-

gorz IV zwrócił się do cesarza Ludwika Pobożnego, aby ten wprowadził obowiązkowe obchody uroczystości

sollemnitas sanctissima 1 listopada w całym cesarstwie.

W roku 935 papież Jan XI wyznaczył na 1 listopada osobne święto ku czci Wszystkich Świętych, które miało

obowiązywać w całym Kościele. Wprowadził też wigilię tego święta. W roku 1475 papież Sykstus IV ustanowił

w dniu 1 listopada obowiązkową dla wszystkich wiernych uroczystość i dołączył do niej oktawę obchodów.

Wigilia i oktawa zostały zniesione w roku 1955 przez papieża Piusa XII.

Obchody liturgiczne Wszystkich Świętych obejmują oficjum oraz uroczystą mszę. Sposoby odmawiania

oficjum i odprawiania mszy, były w średniowieczu zróżnicowane lokalnie, bowiem Stolica Apostolska nie wpro-

wadziła jednolitego formularza dla uroczystości 1 listopada. Wszystkie ryty opierały teksty liturgiczne na roz-

dziale siódmym Apokalipsy św. Jana. Potem ujrzałem: a oto wielki tłum, którego nie mógł nikt policzyć, z każdego

narodu

STĘSZEWSKIE SANKTUARIUM nr 7 (59) rok 11, listopad 2019

4

i wszystkich pokoleń, ludów i języków, stojący przed tronem i przed Barankiem. Odziani są w białe szaty,

a w ręku ich palmy. I głosem donośnym tak wołają: «Zbawienie u Boga naszego, Zasiadającego na tronie

i u Baranka». A wszyscy aniołowie stanęli wokół tronu i Starców, i czworga Zwierząt, i na oblicza swe padli

przed tronem, i pokłon oddali Bogu, mówiąc: «Amen. Błogosławieństwo i chwała, i mądrość, i dziękczynienie,

i cześć, i moc, i potęga Bogu naszemu na wieki wieków! Amen».

Dopiero w XVI wieku jednolity, obowiązujący w Kościele formularz zatwierdził i polecił stosować na całym

świecie sobór trydencki. Formularz ten został stopniowo upowszechniony w całym Kościele katolickim

Wszystkie średniowieczne warianty oficjum zawierały psalmy wskazujące na powszechne powołanie ludzi

do świętości. Współcześnie zachowano trzy najbardziej znane średniowieczne hymny – Christe caelorum habi-

tater alme w godzinie czytań, Iesu, salvator saeculi w jutrzni oraz Christe, redemtor omnium, conserva w nie-

szporach

Formularz trydencki zachował, z różnych średniowiecznych rytów, introit Gaudeamus, kolektę Omnipotens sem-

piterne Deus, czytanie siódmego rozdziału Apokalipsy, graduał Timete Dominum, offertorium Iustorum animae,

modlitwę nad darami Munera tibi, antyfonę Beati mundi corde oraz modlitwę po komunii Da, quesumus, Domine.

Po soborze watykańskim II zmieniono tekst czytania, modlitw nad darami i po komunii, a także wprowadzono

specjalną prefację oraz uroczystą formułę błogosławieństwa

NAJPIĘKNIEJSZE POLSKIE CMENTARZE

Cmentarz Powązkowski

Najstarszy i najbardziej znany katolicki cmentarz Warszawy założony w 1790 roku, według projektu Dominika

Merliniego – nadwornego architekta króla StanisławaAugusta Poniatowskiego. Od czasów powstania pochowa-

nych zostało na nim milion

osób, w tym wielu znanych

i zasłużonych Polaków. Na-

tkniesz się tu na groby wielu

wybitnych pisarzy, artystów,

uczonych, polityków, lekarzy,

przedsiębiorców i działaczy

społecznych. To z myślą o nich

w latach międzywojennych

utworzono Aleję Zasłużonych.

Pierwszym pochowanym w niej

był pisarz i laureat Nagrody

Nobla, Władysław Reymont,

kolejni to m.in. legendarni lot-

nicy Franciszek Żwirko i Stani-

sław Wigura, światowej sławy

śpiewak operowy Jan Kiepura

czy poeta i satyryk Wojciech

Młynarski. Znajduje się tu rów-

nież symboliczny grób prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego, zamordowanego przez Niemców w pierw-

szych miesiącach okupacji. W Katakumbach sąsiadujących z Aleją Zasłużonych odkryjesz mogiły popularnych

niegdyś piosenkarzy: Ireny Jarockiej i Czesława Niemena, a spacerując po cmentarzu również nagrobki rodziców

Fryderyka Chopina, poety Zbigniewa Herberta, kompozytora Witolda Lutosławskiego, reżysera Krzysztofa Kie-

ślowskiego, kuriera z czasów II wojny światowej Jana Nowaka Jeziorańskiego czy Sprawiedliwej wśród Naro-

dów Świata, Ireny Sendlerowej, która uratowała od zagłady 2500 żydowskich dzieci.

Ze Starymi Powązkami sąsiaduje Cmentarz Wojskowy, Cmentarz został założony w 1912 przez władze War-

szawskiego Okręgu wojskowego jako cmentarz prawosławny przeznaczony dla zmarłych żołnierzy rosyjskich.

Po wybuchu I wojny światowej miejsce spoczynku znaleźli tu nie tylko Rosjanie, ale również jeńcy – żołnierze

niemieccy, węgierscy, chorwaccy, czescy, słowaccy oraz polscy, którzy zmarli w warszawskich szpitalach.

Po zajęciu Warszawy przez wojska niemieckie w sierpniu 1915 nekropolia przeszła pod zarząd garnizonu nie-

mieckiego. W jej północno-zachodniej części zaczęto grzebać poległych i zmarłych żołnierzy niemieckich.

STĘSZEWSKIE SANKTUARIUM nr 7 (59) rok 11, listopad 2019

5

Po 1918 cmentarz został przejęty przez władze wojskowe i oddany w zarząd Kurii Biskupa Polowego. Nekropolię

powiększono do 16,5 ha, podzielono na kwatery i wytyczono aleję główną. W 1922 Kuria przekazała bezpośredni

nadzór nad cmentarzem nowo utworzonej parafii św. Jozefa. Cmentarz stał się tradycyjnym miejscem pochów-

ków wojskowych zmarłych w czasie pokoju oraz członków ich rodzin.

W 1921 i w kolejnych latach spoczęli na nim uczestnicy powstań: listopadowego, styczniowego, wielkopol-

skiego, powstań śląskich, bohaterowie wojny polsko-bolszewickiej i walk o granice RP oraz ofiary przewrotu

majowego.

Groby żołnierzy poległych podczas

wojny polsko-bolszewickiej w 1920

Umieszczenie po 1937 na ścianie kwatery weteranów po-

wstania styczniowego 205 brązowych tabliczek

z nazwiskami powstańców zmarłych w ostatnich latach na

terenie Polski był jednym z pierwszych przypadków budo-

wania na cmentarzu grobów symbolicznych – osób zmar-

łych lub poległych w innych miejscowościach. Takie roz-

wiązanie było szczególnie często praktykowane na Powąz-

kach po II wojnie światowej.

Podczas obrony Warszawy we wrześniu 1939 na cmentarzu chowano poległych żołnierzy, często ofiary bombar-

dowań lotniczych. Po kapitulacji miasta przeniesiono tam ekshumowane ciała żołnierzy pochowanych na miej-

skich placach i skwerach.

W 1941 władze okupacyjne rozpoczęły grzebanie na cmentarzu żołnierzy niemieckich. Niemcy zajęli w tym celu

pięciohektarowy teren od strony ulicy Powązkowskiej, nakazując ekshumację znajdujących się tam 59 grobów

żołnierzy polskich. Wydzielony teren został ogrodzony, a brama główna zamknięta dla ludności polskiej.

W czasie okupacji na Powązkach chowano, zwykle pod przybranymi nazwiskami, członków polskiego ruchu

oporu, m.in. Jana Bytnara (jako Jana Domańskiego). Grzebano tam również jeńców radzieckich.

W latach 1945–1947 na cmentarz przenoszono ekshumowane ciała powstańców i osób cywilnych pogrzebanych

na terenie miasta w czasie powstania warszawskiego. W zajmujących zwarty obszar kwaterach pochowano po-

ległych w powstaniu żołnierzy Armii Krajowej, m.in. ze zgrupowań i batalionów „Zośka”, „Parasol”, „Golski”,

„Gustaw”, „Kiliński”, „Miotła”, „Kryska”, a także żołnierzy Armii Ludowej. 1 sierpnia 1946, w drugą rocznicę

wybuchu powstania, w kwaterze A-26 odsłonięto pomnik Gloria Victis. Ofiary cywilne grzebano w większości

na utworzonym w sierpniu 1945 przy wschodniej granicy cmentarza wojskowego na obszarze 7,8 ha pierwszym

w Warszawie cmentarzu bezwyznaniowym (komunalnym). W 1946 cmentarz przejęła administracja wojskowa,

co pozwoliło na uzyskanie środków na konserwację i uporządkowanie nekropolii.

W latach 50. na cmentarzu powstała Aleja Zasłużonych, umiejscowiona w części alei głównej. Została ona za-

mknięta dwoma rondami i obsadzona tujami. Jej oś centralną zamyka grobowiec Karola Świerczewskiego. Kiedy

zabrakło przy niej miejsca, podjęto decyzję, że jej przedłużeniem

będą dwie prostopadłe do alei głównej nekropolii aleje: przy głównej

bramie przy ul. Powązkowskiej, pomiędzy kwaterami 2 i 4, za gro-

bowcem Bolesława Bieruta, pomiędzy kwaterami 30 i 32

oraz 29 i 31.

1 stycznia 1964 doszło do połączenia cmentarza wojskowego

z cmentarzem komunalnym, w wyniku czego przejęty przez miasto

obiekt zmienił nazwę na Cmentarz Komunalny-Powązki.

W latach 1963–1964 wzniesiono Dom Przedpogrzebowy zaprojekto-

wany przez Zbigniewa Gnassa przy współpracy Ryszarda Sobolew-

skiego i Stanisława Lisowskiego. W latach 1965–1969 przebudo-

wano kwatery wojenne.

Oprócz wyodrębnionych kwater na cmentarzu znajdują się liczne po-

mniki, upamiętnienia i tablice pamiątkowe m.in. pomniki Cichociem-

nych, 54 członków PPR straconych 16 grudnia 1942, I Brygady Spa-

dochroniarzy poległych pod Arnhem oraz jeńców wojennych roz-

strzelanych w Woldenbergu.

„Pomnik – „Chwała Lotnikom Polskim”

STĘSZEWSKIE SANKTUARIUM nr 7 (59) rok 11, listopad 2019

6

W 1990 ekshumowano szczątki 2566 pochowanych na cmentarzu żołnierzy niemieckich, którzy zmarli w war-

szawskich szpitalach z ran odniesionych na froncie wschodnim i podczas walk w powstaniu warszawskim, i

przeniesiono je na cmentarz wojenny w pobliżu wsi Joachimów-Mogiły.

W 1998 Rada Warszawy przywróciła nazwę „Cmentarz Wojskowy” funkcjonującą przed 1964.

Tak jak w przypadku pozostałych stołecznych cmentarzy komunalnych, rodziny zmarłych odznaczonych: Orde-

rem Orła Białego, Orderem Wojennym Virtuti Militari, Orderem Krzyża Wojskowego oraz Honorowych Oby-

wateli m.st. Warszawy są zwolnione z opłat za udostępnienie miejsca grzebalnego na Cmentarzu Wojskowym w

celu utworzenia i zachowania grobu oraz za udostępnienie niszy urnowej w kolumbarium.

Kwatery Cmentarza Wojskowego na Powązkach.

Kwatera na Łączce.

W tzw. kwaterze „Na Łączce” pochowani zostali pomordowani przez Urząd Bezpieczeństwa w latach 1945–

1956. Miejsce to znajduje się w pobliżu murów pomiędzy cmentarzem wojskowym i bezwyznaniowym (komu-

nalnym), przy którym UB potajemnie chowało pomordowanych. 27 września 2015 odsłonięto tam Panteon –

Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych.

Dolinka Katyńska na Cmentarzu Wojskowym

na Powązkach jest najważniejszym w Warsza-

wie miejscem upamiętnienia ofiar zbrodni ka-

tyńskiej (1940).

Kwatera Harcerskiego Batalionu Armii Krajowej „Zośka”

W tej kwaterze, oznaczonej numerem A-20,

znajdują się 174 groby, w większości harcerzy –

członków Szarych Szeregów i Batalionu

„Zośka”, którzy zginęli podczas II wojny świa-

towej, oraz pojedyncze groby cywilne

Pierwszą osobą pochowaną w tym miejscu

(3 kwietnia 1943) był Jan Bytnar „Rudy”, odbity

26 marca w akcji pod Arsenałem. Przy uzyska-

niu zgody na jego pochowanie (pod przybranym

nazwiskiem Jana Domańskiego) uzyskano jed-

nocześnie zgodę zarządu nekropolii na zajęcie

przyległego terenu na kolejne pochówki[23].

Miejsce wskazał Tadeusz Zawadzki „Zośka” za namową ojca Józefa Zawadzkiego. Cechą charakterystyczną

kwatery są ustawione na grobach białe brzozowe krzyże. Prostopadle do linii grobów znajduje się również mogiła

symboliczna w formie muru obłożonego czarnym sjenitem. Wyryto na nim dziesiątki nazwisk poległych żołnie-

rzy związanych z Grupami Szturmowymi i Batalionem „Zośka”, którzy nie mają swoich grobów na Powązkach

(w większości przypadków ich ciał nie odnaleziono)

Kwatera Smoleńska

Pomnik ofiar katastrofy smoleńskiej

10 listopada 2010 roku na Cmenta-

rzu Wojskowym na Powązkach od-

słonięto pomnik ku czci ofiar kata-

strofy polskiego samolotu Tu-154

w Smoleńsku, zaprojektowany

przez warszawskiego artystę rzeź-

biarza Marka Moderaua Integralną

częścią upamiętnienia są tam groby

28 ofiar katastrofy.

STĘSZEWSKIE SANKTUARIUM nr 7 (59) rok 11, listopad 2019

7

Cmentarz Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem (nazywany też starym

cmentarzem) - pierwszy za-

kopiański cmentarz przy

ul. Kościeliskiej, powstały

w połowie XIX wieku, na

którym od lat dwudziestych

XX wieku chowano -

oprócz tych, którzy posia-

dali tu rodzinne grobowce -

już tylko ludzi wybitnych

i zasłużonych dla Zakopa-

nego,Tatr i Podhala.

Nazwa cmentarza pochodzi

od nazwiska darczyńcy

ziemi, na której jest zloka-

lizowany, Jana Pęksy.

W gwarze góralskiej

„brzyz” („brzyzek”) ozna-

cza urwisko nad potokiem.

Pęksowy Brzyzek jest

miejscem szczególnym

w historii Zakopanego. Jest

śladem istnienia tych, którzy jak Tytus Chałubiński kreowali rzeczywistość miasta i tych, którzy tworzyli jego

legendę, jak Sabała, czy słynny skoczek narciarski i kurier tatrzański Stanisław Marusarz. Jest śladem ostatnim

artystów związanych z Tatrami, wrosłych swą twórczością w podhalański folklor oraz pamięcią o znanych prze-

wodnikach tatrzańskich. Prawie każdy, kto zapisał się w dziejach miasta i Tatr znalazł tu swoje miejsce.

Na Pęksowym Brzyzku znajduje się około 500 grobów, w tym 250 osób zasłużonych. Cmentarz otacza kamienny

mur. Prawie wszystkie nagrobki są niepowtarzalnymi dziełami sztuki, wykonanymi w drewnie, metalu lub ka-

mieniu kapliczkami, góralskimi krzyżami, rzeźbionymi w motywy podhalańskie, malowanymi na szkle. Wiele

z nich powstało w pracowni Władysława Hasiora (gdy jeszcze uczył w Liceum Technik Plastycznych w Zako-

panem), m.in. rzeźby na grobie Marii Witkiewiczowej, Józefa Fedorowicza – „Pimka”, Antoniego Rząsy,

WandyWidigierowej.

Zaraz przy wejściu, z prawej strony, znajduje się symboliczny grób Witkacego, razem z mogiłą jego matki. Nieco

dalej pochowany jest Stanisław Marusarz (z żoną lreną), Helena Marusarzówna i Kornel Makuszyński, na któ-

rego nagrobku palą się lampki przyniesione przez dzieci. Naprzeciw, po drugiej stronie alejki, znalazł swoje

miejsce grób Władysława Orkana, z jego lewej strony spoczęły prochy Kazimierza Przerwy-Tetmajera,

z prawej zaś Tytusa Chałubińskiego, a w drugim rzędzie Sabały i Stanisława Witkiewicza. W głębi cmentarza,

znajdują się nagrobki Karola Stryjeńskiego, Antoniego Kenara, Jana Długosza, Antoniego Rząsy (którego dłuta

jest pomnik na mogile Antoniego Kenara), Władysława Hasiora. Przy bramie - grobowiec rodziny Chramców,

mogiła ks. Józefa Stolarczyka, a nieco da-

lej Beaty Obertyńskiej. Na końcu cmenta-

rza, pod murem, najnowsza historia w

dziejach cmentarza - kamienny nagrobek

Mieczysława Biernacika, artysty-kowala

i muzyka, który góralską filozofią

połączył rzemiosło i sztukę.Przed cmen-

tarzem po lewej stronie od wejścia znaj-

duje się zabytkowy kościółek pw. Matki

Boskiej Częstochowskiej, najstarszy

drewniany kościół w Zakopanem,

powstały w latach 1847–1852. Wystrój

wnętrza tworzą obrazy ludowe oraz drew-

niane figurki pochodzące z połowy XIX

wieku. Na ołtarzu replika częstochow-

skiego obrazu Czarnej Madonny.

STĘSZEWSKIE SANKTUARIUM nr 7 (59) rok 11, listopad 2019

8

Tatrzański Cmentarz Symboliczny

- dawniej też Symboliczny Cmentarz Ofiar Tatr (słow. Tatranský symbolický cintorín, Symbolický cintorín pri

Popradskom plese) – symboliczny cmentarz położony na zachodnich stokach Osterwy w Tatrach Wysokich.

Znajduje się na południowy wschód od Popradzkiego Stawu (Popradské pleso) u wylotu Doliny Złomisk (Zlo-

misková dolina) do głównej gałęzi Doliny Mięguszowieckiej (Mengusovská dolina).

Projekt powstania cmentarza

w 1922 r. wysunął czeski tater-

nik, narciarz i malarz,

Otakar Štáfl. Budowa posu-

nęła się naprzód dzięki po-

mocy KČST, później KSTL.

Miejsce zostało wybrane w

1934 r. Dwa lata później po-

wstała murowana kapliczka

projektu Róberta Vosyki, ca-

łość otwarto 11 sierpnia 1940

r. W uroczystości brał udział

prezydent Słowacji, Jozef

Tiso.Jednym z głównych

twórców cmentarza był Alojz

Lutonský.Na cmentarzu

umieszczono motto: Mŕtvym

na pamiatku, živým pre

výstrahu (Umarłym na pa-

miątkę, żyjącym ku przestro-

dze).Štáflowi przyświecała

idea zaniechania upamiętniania tablicami ofiar Tatr w miejscach ich tragicznych śmierci. W pierwszej kolejności

zgromadzono więc tutaj tablice pamiątkowe umieszczane w różnych częściach Tatr przez rodziny zmarłych,

później dodawano nowe. Później umiesz-

czono 60 malowanych drewnianych krzyży

wykonanych przez rzeźbiarza ze wsi Detva,

Jozefa Fekiača-Šumniego, i jego młodszego

brata Jána. Obecnie na cmentarzu znajduje

się około 300 tablic upamiętniających ponad

400 osób . Wśród nich można spotkać

nazwiska polskie. Tablice upamiętniają

m.in. Klemensa Bachledę, Mieczysława

Karłowicza, Wiesława Stanisławskiego,

Witolda Wojnara, Tadeusza Strumiłłę, Jana

Długosza, braci Jerzego i Wojciecha Bieder-

manów, a także ratowników TOPR Janusza

Kubicę i Stanisława Mateję Torbiarza oraz

pilotów „Sokoła” Bogusława Arendarczyka

i Janusza Rybickiego, którzy zginęli w kata-

strofie lotniczej w Dolinie Olczyskiej.

Są tablice poświęcone osobom związanym

z Tatrami, które zginęły gdzie indziej, np. w innych górach. Upamiętnieni zostali w ten sposób m.in. sam pomy-

słodawca cmentarza Otakar Štáfl i jego żona Vlasta Štáflová, Wawrzyniec Żuławski, Stanisław Groński, Jerzy

Kukuczka, Piotr Morawski, Wanda Rutkiewicz (5 maja 2012), Aleksander Ostrowski (11 listopada 2016).

Od 1969 r. cmentarzem opiekuje się słowacki Tatrzański Park Narodowy. W 1970 r. obiekt wpisano do rejestru

pamiątek narodowych. Nowe tablice montowane są od 2003 r. przez pracowników Ośrodka Służby Terenowej

TANAP. O ich umieszczeniu decyduje komisja przy dyrekcji parku.

Cmentarz ma charakter symboliczny (nie ma tu pogrzebanych ciał) i międzynarodowy – upamiętnia ofiary gór

różnej narodowości.

STĘSZEWSKIE SANKTUARIUM nr 7 (59) rok 11, listopad 2019

9

Cmentarz Centralny w Szczecinie

Ten cmentarz na pewno wybija się na tle

innych pod względem elegancji.

Wzorowany na stylu hamburskim

i wiedeńskim, jest przede wszystkim zja-

wiskowym parkiem. Powstały

na samym początku XIX wieku, ma

na swoim terenie wiele zabytkowych po-

mników, ale i sadzawki z mostkami i fon-

tannami, żywopłoty i zieleńce. W przeci-

wieństwie do wielu polskich cmentarzy,

które są raczej romantycznie zarośnięte,

ten sprawia wrażenie solidnie przemyśla-

nego i uporządkowanego

Cmentarz Żydowski w Warszawie

Zlokalizowany na Woli, tuż

obok Powązek cmentarz

służy społeczności żydow-

skiej województwa mazo-

wieckiego. Znajdujące się

tu kamienne macewy (ży-

dowskie nagrobki) są jed-

nymi z cenniejszych zabyt-

ków architektonicznych

Warszawy.

Cały cmentarz jest zorgani-

zowany według logicznego

zamysłu: można tu znaleźć

kwaterę gettową, woj-

skową, ortodoksyjną (ko-

biecą i męską), postępową,

dziecięcą, a także taką do

chowania świętych ksiąg. Ponieważ Żydzi obdarzają Torę, w której znajdują się Słowa Boże, jak i przedmioty

liturgiczne ogromnym szacunkiem, nie mogą być one po prostu wyrzucone, ale są chowane podczas obrzędów

pogrzebowych.

Cmentarz Rakowicki w Krakowie Założony na samym początku

XIX wieku Cmentarz Rako-

wicki jest jedną z najważniej-

szych nekropolii w Krakowie.

Wiele pomników

zdobiących tutejsze groby po-

wstała przy udziale uznanych

rzeźbiarzy, przez co cmentarz

jest zabytkiem nie tylko o war-

tości historycznej, ale i arty-

stycznej. Pochowane są tu mię-

dzy innymi takie osobistości

jak noblistka Wisława Szym-

borska czy czołowy krakowski

poeta wyklęty, Andrzej Bursa.

STĘSZEWSKIE SANKTUARIUM nr 7 (59) rok 11, listopad 2019

10

Stary cmentarz w Jeleniej Górze

Jednym z najpiękniejszych cmentarzy

w Polsce jest nieczynna już dziś ewan-

gelicka nekropolia istniejąca wokół ko-

ścioła garnizonowego p.w. Podwyższe-

nia Krzyża Świętego w Jeleniej Górze.

Dziś jest tu nastrojowy park z zespołem

XVIII-wiecznych kaplic w stylu baro-

kowym. Rzeźby i zdobienia, którymi

są pokryte robią niesamowite wrażenie,

szczególnie podczas spaceru po

zmroku

Cmentarz prawosławny w Białej

Podlaskiej

Cmentarz został założony w 1826 jako unicki, w niewielkiej odległości od miejskiego cmentarza rzymskokato-

lickiego. W tym samym roku w jego obrębie zbudowana została cerkiew św. Onufrego. Nekropolia podobnie jak

cerkiew przeszła na własność wyznawców prawosławia w 1875, po likwidacji unickiej diecezji chełmskiej, kiedy

także w Białej Podlaskiej parafia unicka została przekształcona w prawosławną. Na cmentarzu przetrwało kilka-

naście nagrobków z XIX w. (kamiennych lub żeliwnych), z czego

najstarsze pochodzą z 1876. Z XIX w. pochodzą m.in. nagrobki

Natalji Wyzczikowej (1882), Grigorija Girgasa (1883), Eustachy

Tarnogórskiej (1892), Nikołaja Safonowa (1895) oraz Fiodora Na-

dina (1900); ten ostatni zdobiony jest pełnopostaciową rzeźbą

anioła. W granicach cmentarza znajduje się również kapliczka

przydrożna z końca XVIII w..

W 1938 cerkiew św. Onufrego została zniszczona podczas akcji

polonizacyjno-rewindykacyjnej. Na jej miejscu ustawiono w1956

nową cerkiew przeniesioną z Cycowa. W latach 80. XX wieku za-

stąpiła ją czynna do dnia dzisiejszego (2014) cerkiew Świętych Cy-

ryla i Metodego, natomiast świątynię z Cycowa przekazano do Do-

bratycz. Na nekropolii znajdują się nagrobki prawosławnych du-

chownych (Stefana Semenowicza, Aleksandra Bironta, Władimira

Tatarowa), inspektorów gimnazjum w Białej Podlaskiej z okresu

zaboru rosyjskiego, rosyjskich oficerów bialskiego garnizonu.

Ponadto pochowano na nim czterech działa-

czy Komunistycznej Partii Zachodniej Ukra-

iny rozstrzelanych przez Niemców 23 listo-

pada 1943 na Placu Wolności, inne ofiary

okupantów hitlerowskich, jak również Iwana

Pasternaka, ukraińskiego działacza politycz-

nego, zamordowanego w 1943 przez polskie

podziemie.

STĘSZEWSKIE SANKTUARIUM nr 7 (59) rok 11, listopad 2019

11

Cmentarz mennonicki w Sosnówce

Odwiedzenie położonego na wzgórzu cmentarza menno-

nickiego może być ciekawą lekcją historii wyznań w Pol-

sce. Ta prześladowana w rodzimej Holandii grupa prote-

stantów o wyjątkowo surowych zasadach obyczajowych,

osiedlała się w okolicy Żuław, a także innych regionach

Polski i Europy. Cmentarz w Sosnówce został założony

około 1690 roku, a najstarszy zachowany pomnik pocho-

dzi z 1691 roku. Na jego terenie umieszczono tablicę in-

formacyjną z napisem w brzmieniu: "Cmentarz menno-

nicki założony ok. 1690 r. Zachowany czytelnie układ

przestrzenny, liczne nagrobki o wybitnej wartości arty-

stycznej. Najstarsze datowane z lat 1691, 1836, 1861. Re-

likt bramy głównej"

W miejscu trzech nagrobków znajdują się tabliczki z informacją, że przekazane zostały do Muzeum Etnograficz-

nego w Toruniu. Jedna z nich brzmi: "Jacob Voth 1822-1936. Oryginał w Muzeum Etnograficznym w Toruniu".

Krótko przed 2012 cmentarz został odrestaurowany.

Cmentarz żydowski w Częstochowie

Jeden z najpiękniejszych w Polsce kirkutów

znajduje się w mieście silnie kojarzącym się

z chrześcijaństwem. Został założony przez

gminę żydowską pod koniec XVIII wieku

(wcześniej częstochowscy Żydzi chowani byli

na cmentarzu żydowskim w pobliskim Janowie),

prawdopodobnie w 1799, choć niektóre źródła

mówią o 1780. W 1907 przebudowany i ogro-

dzony. Do 1939 oraz w latach 1945–1950 znaj-

dował się pod opieką gminy żydowskiej.

W 1943, podczas likwidacji „małego getta”,

na cmentarz przywożono Żydów, którzy byli na-

tychmiast rozstrzeliwani i grzebani w zbiorowej

mogile. Ostatniego oficjalnego pochówku doko-

nano na cmentarzu w 1970, lecz potajemne po-

grzeby odbywały się jeszcze przez trzy lata.

Po 1950 cmentarz znalazł się wewnątrz terenów rozbudowywanej Huty Częstochowa, przez co dostęp do niego

był utrudniony. Przyczyniło się to do ocalenia nekropolii, ale nie

sprzyjało trosce o jej wygląd. Obecnie status prawny terenu cmen-

tarza jest przedmiotem uzgodnień pomiędzy władzami Często-

chowy oraz katowicką gminą żydowską.

W 1984 odbudowano bramę i ogrodzono teren, a w 1988 dokonano

inwentaryzacji nagrobków. Jeszcze pod koniec lat osiemdziesiątych

XX wieku wstęp na teren cmentarza był ograniczony

i wymagał uzyskania przepustki, gdyż znajdował się na terenie bę-

dącym pod zarządem Huty Częstochowa.

7 sierpnia 2007 grupa chuliganów dokonała profanacji cmentarza,

niszcząc liczne nagrobki, malując na nich czarną farbą antysemic-

kie symbole oraz krzyże celtyckie. Częstochowscy licealiści podjęli

się akcji sprzątania i usuwania szkód. Niestety obecnie, cmentarz

jest nie tylko zdewastowany, ale również niezabezpieczony, a przez to narażony m.in. na dewastacje ze strony

satanistów i antysemitów. Niemniej, cmentarz ten ma swój niepowtarzalny klimat, dzięki bujnemu rozwojowi

nieprzycinanej zieleni cmentarnej, szczególnie bluszczu.

STĘSZEWSKIE SANKTUARIUM nr 7 (59) rok 11, listopad 2019

12

Stary Cmentarz w Łodzi

Cmentarz założony został w 1855, znajduje się przy zbiegu ulic Ogrodowej i Srebrzyńskiej.

Od 1995, cyklicznie 1 listopada, prowadzona jest kwesta na rzecz ratowania zabytków Cmentarza. Od tej pory

uratowano i odnowiono już kilkadziesiąt obiektów cmentarza. Inicjatorem tej akcji był Wojciech Słodkowski

(dziennikarz łódzkiej telewizji), który prowadził ją co roku do 2012. Zbiórkę teraz organizuje, po swoim powsta-

niu w 1999 Towarzystwo Opieki nad Starym Cmentarzem któremu od początku przewodniczył nieżyjący już

Stanisław Łukawski (nestor łódzkich przewodników).

W roku 2009 powstał film dokumentalny Nekropolis. Łódzkie trójprzymierze cieni w reżyserii Andrzeja Czuldy

o Cmentarzu Starym, historii Łodzi i najwybitniejszych postaciach tworzących to miasto w okresie fabrykanckim,

a pochowane na tej trójwyznaniowej nekropolii.

W 2015 Stary Cmentarz został uznany pomnikiem historii. Znajdują się tu mauzolea łódzkich rodów fab-

rykanckich – Grohmanów, Geyerów, Kunitzerów, Kindermannów. Najokazalszym z nich w części ewangelickiej

jest neogotyckie mauzoleum wystawione w latach 1885–1888 według projektu Edwarda Lillpopa i Józefa Piusa

Dziekońskiego zwane Kaplicą Scheiblerów, w której pochowany jest Karol Scheibler. Nad częścią katolicką

dominuje neorenesansowe mauzoleum rodziny Heinzlów, wzniesione w latach 1899–1904, w której jako

pierwszy spoczął Juliusz Heinzel.

W prawosławnej części nekropolii pochowani są przede wszystkim rosyjscy urzędnicy carscy

i żołnierze; znajduje się tam mauzoleum Gojżewskich.

Ponad 200 znajdujących się tutaj grobowców zostało wpisanych

do rejestru zabytków.

Kaplica Zmartwychwstania Pańskiego,

należąca do łódzkiej parafii prawosławnej św.

Aleksandra Newskiego.

STĘSZEWSKIE SANKTUARIUM nr 7 (59) rok 11, listopad 2019

13

NAJCIEKAWSZE NEKROPOLIE ŚWIATA

Niektóre z nich przypominają prawdziwe dzieła sztuki. Ciągną się wzdłuż starych alejek i każdemu przybyłemu

opowiadają swoją historię. Inne w trochę żartobliwy sposób odnoszą się do śmierci, jakby chciały przypomnieć,

że nie jest ona końcem wszystkiego. Zapraszamy w podróż po niezwykłych cmentarzach świata

z jeszcze bardziej zachwycającymi nagrobkami.

Necropolis Cristobal Colón (Cmentarz Krzysztofa Kolumba)

To jedna z największych nekropolii świata. Zajmuje obszar 56 ha i w 53 tys. grobów spoczywa ponad 2 mln

ludzi. Budowę cmentarza rozpoczęto

ok. 1860 roku, a pracami kierował

młody architekt Calixto de Loira y Car-

dosa. Nekropolia robi niesamowite wra-

żenie. Cała spowita jest w bieli, gdyż

wszystkie nagrobki i posągi wykonane

są z białych materiałów. Podczas spa-

ceru nie można oderwać wzroku

od mauzoleów wzorowanych na grec-

kich świątyniach, neogotyckich kaplic,

kolumn, misternie wykonanych figur

aniołów, kobiet chowających głowy

w kapturach czy dzieci. Każdy z tych

nagrobków ma swoją historię. Każdy

opowiadał o stracie jaka dotknęła ro-

dzinę zmarłego. Na cmentarzu nie są

chowani wielcy Kubańczycy. Najbar-

dziej znani to rodzice Jose Martiego i

generał Máximo Goméz. Najbardziej

znany grób to grób kobiety, która

zmarła podczas porodu… Amelia

Goyre została pochowana wraz z dzieckiem u stóp. Po jakimś czasie, gdy do grobu składano kolejne ciało,

okazało się, że ciała Amelii i dziecka są nienaruszona i matka trzyma je w objęciach. Od tamtej pory do grobu

zaczęli przybywać pielgrzymi, prosząc o zdrowie dla umierających oraz o potomstwo dla par.Widzimy różne

groby z pięknymi rzeźbami, ale brakuje nam klimatycznych zaułków, gdzie można się ukryć w cieniu drzew.

Praktycznie wszystko jest na otwartej przestrzeni, na słońcu. A sam cmentarz, zajmuje 56 hektarów, pochowa-

nych jest tu ponad 2 miliony ludzi w 53 tys. grobów. Jest jednym z największych cmentarzy świata.

Cmentarz Staglieno

Zamyślony anioł, sternik własnej ło-

dzi czy kobieta w tańcu ze śmiercią.

To tylko niektóre rzeźby jakie

można zobaczyć na cmentarzu Sta-

glieno we włoskiej Genui. Nekropo-

lia ta, zajmująca obszar 160 hekta-

rów, założona została w 1851 roku.

Na odwiedzających duże wrażenie

robią majestatyczne pomniki oraz

monumentalne kaplice grobowe

w neoklasycystycznym stylu. Tutaj

czas już dawno się zatrzymał,

a rzeźby zatroskanych rodziców

i rozmodlonych starców trwają

wiecznie.

STĘSZEWSKIE SANKTUARIUM nr 7 (59) rok 11, listopad 2019

14

Nekropolia Père-Lachaise w Paryżu

To punkt obowiązkowy podczas wizyty

w stolicy Francji. To tutaj spoczywa

Fryderyk Chopin, Jim Morrison, Hono-

riusz Balzac czy para kochanków z XII

wieku – Abelard i Heloiza. Cmentarz

założony został w 1804 roku w ogro-

dach, które przylegały do willi Mont-

Louis. Budynek król Ludwik XIV poda-

rował swojemu spowiednikowi jezuicie

- François de Lachaise. Obecnie pocho-

wanych jest tu ponad 300 tys. osób,

a niektóre nagrobki to prawdziwe dzieła

sztuki baroku, secesji czy neogotyku.

Wszystko za sprawą tego, że w poprzed-

nich wiekach bardzo popularną prak-

tyką było samodzielne projektowanie

miejsca swojego pochówku.

Wesoły cmentarz w Rumunii

Na północy Rumunii (niedaleko granicy

z Ukrainą) w miejscowości Săpânţa

znajduje się niezwykły cmentarz.

Wszystko zaczęło się w 1935 roku kiedy

młody rzeźbiarz Stan Ioan Pătraş wyko-

nał kolorowy nagrobek z ironicznym, ry-

mowanym napisem. Pomysł tak bardzo

spodobał się mieszkańcom, że mężczy-

zna w swoim życiu zrobił prawie 700 na-

grobków. Tablice malowane są na różne

kolory. Każdy ma swoje znaczenie: czer-

wony - pasja, zielony - życie, czarny -

śmierć, żółty - płodność. Jednak zdecy-

dowanym królem barw jest charaktery-

styczny odcień niebieskiego. Poszcze-

gólne tablice doskonale odzwierciedlają

zmarłą osobę. Pokazują kim była za ży-

cia, jak zmarła, czym się zajmowała. Przechadzając się po cmentarzu możemy natrafić na groby pasterzy,

nauczycieli, wojskowych, dzieci, gospodyń domowych czy górników.

Nekropolia w La Paz

Bardzo ciekawy zwyczaj panuje na boliwijskim cmen-

tarzu w La Paz. Otóż 1 listopada zapełnia się on ca-

łymi rodzinami ubranymi w kolorowe, odświętne

stroje. W dłoniach trzymają przyozdobione kwiatami

czaszki swoich bliskich. Dia de Los Natitas można

uznać za rozpoczęte! Boliwijczycy wierzą, że

w czaszkach mieszkają dusze przodków. Jeżeli są do-

brze traktowane przynoszą swoim krewnym dobrobyt,

szczęście, wszelką pomyślność czy miłość. Natomiast

jeśli czaszce nie okazuje się należytego szacunku

może zesłać nieszczęścia oraz spowodować rozpad ro-

dziny. Mieszkańcy Boliwii czaszki swoich zmarłych

przechowują w domach (niektórym nawet towarzyszą

w pracy). Raz w roku przynoszone są na cmentarz,

STĘSZEWSKIE SANKTUARIUM nr 7 (59) rok 11, listopad 2019

15

aby oddać cześć zmarłemu jego czaszkę przyozdabia się wiankami, kapeluszami, okularami. Do pomalowanych

ust koniecznie należy włożyć papierosy, które zapewniają spokój i wytchnienie. Nie może się także obejść bez

liści koki mającymi pomóc w przejściu między światem żywych i umarłych.

Cmentarz Łyczakowski we Lwowie

Został założony w 1786. Jest jedną z naj-

starszych nekropolii istniejących do dziś

w Europie (dla porównania: Powązkowski

w Warszawie został założony w 1790,

Cmentarz na Rossie w Wilnie został oficjal-

nie otwarty 6 maja 1801 r. Rakowicki

w Krakowie i Père-Lachaise w Paryżu

w 1803). W miejscu obecnego cmentarza

istniał już w XVI wieku cmentarz dla

zmarłych na dżumę, podczas gdy innych

zmarłych, aż do czasów cesarza Józefa II,

grzebano na cmentarzach przykościelnych.

Po I rozbiorze Polski Lwów znalazł się

w zaborze austriackim. W 1783 wydano

dekret cesarski nakazujący likwidację

dotychczasowych cmentarzy i wytyczenie

nowych, poza obrębem miast. Każda z dzielnic Lwowa miała swój cmentarz – w ten sposób powstały cmentarze:

Łyczakowski, Gródecki, Stryjski i Żółkiewski (po 100 latach trzy ostatnie zlikwidowano, otwierając w ich

miejsce największy terytorialnie lwowski Cmentarz Janowski, zajmujący 45 ha). Powiększany wielokrotnie

zajmuje ponad 40 ha i podzielony jest na 86 pól grobowych poprzecinanych siecią alejek. Obecny wygląd cmen-

tarz otrzymał w 1855 (proj. Karol Bauer i Tytus Tchórzewski), a od 1885 zaczęto prowadzić dokładne księgi

cmentarne, pozwalające ustalić miejsce pochówku. Znajduje się tu ok. 300 tys. mogił, w tym ok. 2 tys. ma formę

kamiennych grobowców, natomiast 23 to kaplice grobowe.Nagrobach wzniesiono ok. 500 posągów

i płaskorzeźb. Groby Polaków i Ukraińców Naprzeciw głównego wejścia stoi kilka okazałych grobowców znanych lwowskich rodzin, wśród nich neoro-

mantyczna kaplica przemysłowców Baczewskich i Morawskich. Na lewo od głównego wejścia stoi pomnik poety

Seweryna Goszczyńskiego z wyrzeźbioną siedzącą postacią wieszcza, dalej grupa pomników zasłużonych oby-

wateli, wśród nich pomnik prof. Piotra Chmielowskiego dłuta Stanisława Ostrowskiego, obelisk z lwem

(dłuta Juliana Markowskiego i Tadeusza Barącza) poświęcony pułkownikowi Julianowi Konstantemu Ordonowi,

prezydenta miasta Michała Michalskiego,

działacza narodowego Stanisława Szczepa-

nowskiego,jednego z twórców „Sokoła”

Antoniego Durskiego, autora „Katechizmu

Polskiego Dziecka”, wieloletniego zasłużo-

nego pracownika Ossolineum – Włady-

sława Bełzy, artystki dramatycznej Anny

Gostyńskiej. Na prawo od głównego wej-

ścia pozostawiono miejsce dla grobów

uczonych, literatów i działaczy ruskich.

Znajduje się tu grobowiec jednego z pierw-

szych poetów ukraińskich Markiana Sza-

szkiewicza (1811−1843), pisarza Włodzi-

mierza Barwińskiego (1850-1883), uczo-

nych: Izydora Szaraniewicza, Iwana Lewiń-

skiego, Edgarda Ogonowskiego, Jevhena

Petruszewycza (prezydenta ZURL),

studenta Adama Kocki – ofiary walk na Uniwersytecie Lwowskim w 1910. Na Cmentarzu Łyczakowskim spo-

częli też w specjalnym grobowcu metropolici greckokatoliccy.

STĘSZEWSKIE SANKTUARIUM nr 7 (59) rok 11, listopad 2019

16

Za grobami działaczy ruskich znajduje się duży grobowiec (autorstwa Parysa Filippiego i Abla Marie Periera)

pisarza i historyka Karola Szajnochy, a po przeciwnej stronie ukraińskiego poety Iwana Franki, zaś nieco dalej

dwa groby arcybiskupów ormiańskich: Izaaka Isakowicza i Samuela Cyryla Stefanowicza.

W polu 14 jest zlokalizowany grób Wincentego Leona Szeptyckiego, generała z roku 1831 i oficera wojsk napo-

leońskich, gen. Benedykta Kołyszki (zm. 1834), w polu 4 zaś groby dwóch weteranów, którzy żyli powyżej 100

lat – Franciszka Zaremby (zm. 1863) i Antoniego Pióreckiego (zm. 1870).

Wiele wartościowych pomników znajduje się w południowo-zachodniej części cmentarza, między główną aleją

a ulicą św. Piotra. W polu 69 zwraca uwagę rzeźba młodej kobiety na łożu śmierci dłuta Juliana Markowskiego.

W polu 70 znajduje się pomnik z oryginalnym krzyżem kamiennym na miejscu śmierci 14-letniego Jurka

Bitschana, jednego z Orląt Lwowskich, poległego 21 listopada 1918 w obronie Lwowa. Nieco dalej znajdziemy

okazałe, pseudoromańskie mauzoleum

rodziny Baczewskich, projektowane przez

Władysława Halickiego.

W kwaterze 71 znajdują się groby powstań-

ców z 1831 ze skromnymi żelaznymi krzy-

żami oraz zbiorowym sarkofagiem z napi-

sem „Weteranom wojska polskiego 1830-

1831”. W tylnej części cmentarza aleja

główna okrąża „Górkę” powstańców 1863,

gdzie w oddzielnej kwaterze, znaczonej

oryginalnymi stalowymi krzyżami, pocho-

wani są uczestnicy powstania stycznio-

wego, między innymi Bronisław Szwarce,

członek Rządu Narodowego, chorąży Szy-

mon Wizunas Szydłowski, zoolog Bene-

dykt Dybowski.

Na cmentarzu znajduje się także kilka gro-

bów weteranów insurekcji kościuszkowskiej. Chodzi w szczególności o grób Wincentego Szeptyckiego – gene-

rała z 1831 roku i oficera wojsk napoleońskich, oznaczonego żelaznym sarkofagiem empirowym. Za nim znaj-

duje się krzyż kamienny wskazujący grobowiec gen. Benedykta Kołyszki (zm. 1834). Niedaleko znajdują się

także groby dwóch Wete-

ranów insurekcji ko-

ściuszkowskiej: Fran-

ciszka Zaręby (zm. 1863)

i Antoniego Pióreckiego

(zm. 1870), którego po-

grzeb stał się ogromną

manifestacją patrio-

tyczną.Groby te były oto-

czone szczególną czcią

w okresie międzywojen-

nym. Od wiosny 1919

w części cmentarza od

strony Pohulanki utwo-

rzono Cmentarz Obroń-

ców Lwowa (potocznie

zwany „Cmentarzem

Orląt Lwowskich”) dla

poległych w wojnach

z Ukraińcami i bolszewi-

kamiw latach 1918-1920.

STĘSZEWSKIE SANKTUARIUM nr 7 (59) rok 11, listopad 2019

17

Cmentarz Obrońców Lwowa

(także: Cmentarz Orląt) –

to autonomiczna część cmentarza

Łyczakowskiego we Lwowie. Zaj-

muje odrębne miejsce – stoki

wzgórz od strony Pohulanki. Znaj-

dują się na nim mogiły uczestni-

ków bitwy o Lwów

i Małopolskę Wschodnią, pole-

głych w latach 1918–1920 lub

zmarłych w latach późniejszych.

Często nazywany jest Cmentarzem

Orląt, gdyż spośród pochowanych

tam prawie 3000 żołnierzy, część

to Orlęta Lwowskie, czyli mło-

dzież szkół średnich

i wyższych oraz inteligencja.

Nazywany on był przez Polaków

miejscem świętym (Campo Santo).

Cmentarz został zaprojektowany

w stylu art déco.Założenia planistyczne cmentarza - zgodnie z niektórymi opiniami - przypominają nekropolie

wojskowe we Francji z okresu I wojny światowej

Wybuch polsko-ukraińskiego konfliktu o Lwów

Pod koniec I wojny światowej, gdy rozpadały się Austro-Węgry, dowództwo wojsk austriackich we Lwowie

sprzyjało dążeniom kół ukraińskich do przejęcia władzy w mieście. Skutkiem tego w październiku 1918

w mieście stacjonowało kilka tysięcy żołnierzy narodowości ukraińskiej, przy braku we Lwowie żołnierzy naro-

dowości polskiej wysłanych na inne, odległe od Lwowa odcinki frontu.

Na początku października 1918 parlamentarna reprezentacja ukraińska postanowiła zwołać do Lwowa mężów

zaufania ze wszystkich ziem Austro-Węgier: Galicji Wschodniej, Bukowiny, Rusi Zakarpackiej.

19 października 1918 na zjeździe we Lwowie ukonstytuowała się Ukraińska Rada Narodowa. Przyjęła ona rezo-

lucję o utworzeniu państwa ukraińskiego, w którego skład miała wejść Galicja Wschodnia po San.

28 października została utworzona w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna (PKL). Komisja ta miała przyje-

chać do Lwowa i przejąć władzę nad całą Galicją, instalując się w ówczesnej stolicy. Wiadomość o tym przy-

śpieszyła wystąpienie Ukraińców.

Obrona Lwowa

1 listopada 1918 nad ranem Ukraiński Komitet Wojskowy

przy pomocy żołnierzy ukraińskich ze stacjonujących

w mieście austriackich pułków (15 i 19) Obrony Krajowej

opanował najważniejsze gmachy publiczne we Lwowie,

m.in. Namiestnictwo, Sejm Krajowy Galicji, Dyrekcję Po-

licji, Ratusz, Pocztę Główną. Wprawdzie Ukraińcy prze-

jęli władzę wojskową od austriackiej komendy wojsko-

wej, a władzę cywilną od namiestnictwa, jednakże nie

zdołali opanować całego Lwowa. Już od rana

1 listopada spontanicznie powstały dwa polskie punkty

oporu. Po pierwszym szoku do walczących placówek za-

częła napływać przede wszystkim młodzież. Żywiołowo

i spontanicznie tworzono różne grupy i małe oddziały,

które na własną rękę prowadziły walkę partyzancką.

Już w pierwszych dniach w zachodniej części miasta two-

rzono oddziały i pododdziały, dowodzone przez młod-

szych oficerów i podchorążych,wywodzącychsięprzedew-

szystkim z Legionów i POW, a także z armii austriackiej.

STĘSZEWSKIE SANKTUARIUM nr 7 (59) rok 11, listopad 2019

18

W walkach we Lwowie po stronie polskiej do 22 listopada 1918 włącznie uczestniczyło z bronią w ręku lub

w służbach pomocniczych 6022 osób, w tym 1374 uczniów szkół powszechnych i średnich oraz studentów. 2640

nie przekroczyło 25 roku życia. Zginęło lub zmarło od ran 439 żołnierzy i członków wojskowej służby sanitarnej,

w tym 12 kobiet. 120 poległych było uczniami, a 76 studentami wyższych uczelni. 29 poległych należało do sił

odsieczy miasta pod dowództwem ppłk. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego.Z ówczesnych Obrońców

Lwowa jeden miał zaledwie 9 lat, siedmiu po 10, a dwóch weteranów z roku 1863 po 75 lat.

Powstanie cmentarza

W czasie walk o Lwów poległych grzebano na prowizorycznych cmentarzykach w pobliżu poszczególnych punk-

tów oporu, między innymi obok Szkoły Kadetów, szkoły im. H. Sienkiewicza i w ogrodzie Politechniki.

Po wygaśnięciu walk polskie władze Lwowa postanowiły ekshumować ciała zabitych i przenieść je na specjalnie

wydzielony obszar, przylegający od strony Pohulanki do cmentarza Łyczakowskiego. Sprawą tą zajęło się po-

wołane w 1919, z inicjatywy Marii Ciszkowej – matki jednego z poległych gimnazjalistów – towarzystwo Straż

Mogił Polskich Bohaterów. Po zgromadzeniu odpowiednich funduszy rozpisano w 1921 konkurs

na mauzoleum obrońców Lwowa, którego laureatem został student Wydziału Architektury Politechniki Lwow-

skiej Rudolf Indruch – uczestnik walk o Lwów.

W 1936 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych uregulowało formalnie

kwestię pochówków na cmentarzu, określając funkcjonowanie cmen-

tarza w zamkniętej formie i dopuszczając chowanie na nim wybit-

nych obrońców Lwowa.

Cmentarz na Rossie w Wilnie

Cmentarz misjonarzy na Rossie, lit. Rasų kapinės – zabytkowy zespół cmentarny w Wilnie, na Rossie, o po-

wierzchni 10,8 ha. Cmentarz Na Rossie jest jedną z czterech polskich nekropolii narodowych. W skład zespołu

cmentarnego wchodzi Stara Rossa

(1769/1801), Nowa Rossa (1847),

Cmentarz Wojskowy (1920), mauzo-

leum Matka i Serce Syna (1936) Stara

Rossa

Według pochodzących jeszcze z XIX

wieku koncepcji pierwsza wzmianka

o pochówkach na tym terenie pochodzi

z 1436, grzebano tu ofiary morowego po-

wietrza, a pierwszy cmentarz zamiejski

powstał z inicjatywy parafii św. Józefa

i Nikodema za Ostrą Bramą w 1769 miał

3,5 ha i znajdować się miał pod opieką

jezuitów z kościoła Wniebowstąpienia

Pańskiego Jako nekropolia miejska został

STĘSZEWSKIE SANKTUARIUM nr 7 (59) rok 11, listopad 2019

19

przejęty w 1801 roku. Zachowane Metryki pogrzebowe Góry Zbawiciela czyli księgi pogrzebowe kościoła mi-

sjonarzy, wskazują, że jako pierwszy na cmentarzu w roku 1801 pochowany został burmistrz Wilna Jan Müller,

niedługo potem magistrat uregulował prawne kwestie związane z funkcjonowaniem cmentarza.W roku 1802

wzniesiono zaś pierwsze katakumby, w 1814 miało miejsce pierwsze powiększenie obszaru o tereny nazywane

obecnie Wzgórzem (Górką) Literatów. W 1820 teren cmentarza otoczono murem, a w 1840 ks. Józef Bogdano-

wicz zainicjował wybudowanie w pobliżu katakumb neogotyckiej kaplicy pogrzebowej. Od tego czasu cmentarz

uznawano za elitarny, chowano osoby zasłużone lub stojące wyżej w hierarchii społecznej. W 1847 w związku

z wyczerpaniem się możliwości grzebalnych powstała nowa nekropolia po drugiej stronie ulicy Listopadowej

tzw. Nowa Rossa.Po 1945 i opuszczeniu Wilna przez polskich mieszkańców rozpoczęła się celowa dewastacja

nekropolii, nagrobki były niszczone przez wandali, teren cmentarza stał się miejscem spotkań półświatka, który

rozbijał nagrobki, niszczył epitafia, a wszystko przy biernej postawie nowych władz. W wielu grobowcach urzą-

dzono składy materiałów budowlanych oraz warsztaty, a z części zdemontowano epitafia.Tragicznym był dla

Starej Rossy rok 1952, kiedy doprowadzono do zniszczenia monumentalnych katakumb. Cmentarz został za-

mknięty dla nowych pochówków w 1967 a dwa lata później, w 1969 wpisany do rejestru zabytków.

Wiele z zachowanych na cmentarzu obiektów zabytkowych znajduje się w złym stanie technicznym.Od 1990

konserwacją zabytkowych nagrobków zajmuje się miejscowy Społeczny Komitet Opieki nad Starą Rossą. Cmen-

tarz zajmuje strome wzgórze morenowe o różnicy poziomów ok. 30 metrów, na wyniosłości tej znajdują się

cztery wzniesienia tj. Górka Literacka, Górka Anielska, Wzgórze Pomocne i Wzgórze Południowe.

Cmentarz wojskowy

Powstał w 1920 na niewielkim tere-

nie przed Starą Rossą, po lewej stro-

nie bramy cmentarza znajduje się

grób Marii z Billewiczów Piłsudskiej,

miejsce pochówku urny z sercem Jó-

zefa Piłsudskiego. Nagrobek wieńczy

płyta granitowa wydobyta na terenie

polskiej wsi kresowej Bronisławka na

Wołyniu. Płyta została obrobiona i

oszlifowana przez BolesławaSyp-

niewskiego

w warszawskim Zakładzie Kamie-

niarskim Sypniewskich przy ulicy

Powązkowskiej (zakład ten mieści się

w tym miejscu do dniadzisiejszego),

tam też został wykuty słynny napis na

płycie: „Matka i serce syna”,

Przy bramie wejściowej,

znajduje się kwatera żoł-

nierska o powierzchni

0,2 ha na której spoczy-

wają polscy oficerowie

i ochotnicy polegli w la-

tach 1919–1920 w wal-

kach o Wilno, a także

żołnierze Armii Krajo-

wej polegli podczas ope-

racji Ostra Brama

w 1944 roku.

STĘSZEWSKIE SANKTUARIUM nr 7 (59) rok 11, listopad 2019

20

Nowa Rossa

Cmentarz powstał w 1847

na wschód od Starej Rossy,

pochowani są tu mieszkańcy

Wilna oraz żołnierze polegli

w latach 1919-1920. Mogiły

żołnierzy tworzą część nazy-

waną Cmentarzem Wojsko-

wym Polsko-Litewskim,

spoczywają tam m.in.człon-

kowie Samopomocy Wileń-

skiej, czyli pierwszej samo-

istnie powstałej polskiej wła-

dzy w mieście. W central-

nym punkcie kwatery żołnie-

rzy polskich znajduje się ko-

lumna z napisem:

„Wilno swoim wybawcom”

POGRZEB KATOLICKI

Pogrzeb chrześcijański jest obrzędem liturgicznym Ko-

ścioła. Obrzęd pogrzebu rozpoczyna się pozdrowie-

niem w duchu wiary. Do bliskich zmarłego kieruje się

słowa "pocieszenia" (w rozumieniu Nowego Testa-

mentu jest to moc Ducha Świętego w nadziei

(Por. 1 Tes 4, 18.). Wspólnota zebrana na modlitwie

oczekuje także "słów życia wiecznego". Śmierć jed-

nego z jej członków jest okazją, którą powinno się wy-

korzystać na zwrócenie uwagi na to, co przekracza perspektywy "tego świata", i na doprowadzenie wiernych

do prawdziwych perspektyw wiary w Chrystusa Zmartwychwstałego.

Liturgia słowa w czasie pogrzebu wymaga tym bardziej szczególnego przygotowania, że w zebranej wspólnocie

mogą znajdować się wierni, którzy rzadko uczestniczą w liturgii, oraz przyjaciele zmarłego nie będący chrześci-

janami. Zwłaszcza homilia powinna "unikać rodzaju literackiego pochwalnej mowy pogrzebowej" oraz ukazy-

wać misterium śmierci chrześcijańskiej w świetle Chrystusa Zmartwychwstałego.

Eucharystia stanowi centrum paschalnej rzeczywistości śmierci chrześcijańskiej. Wtedy właśnie Kościół wyraża

swoją skuteczną jedność ze zmarłym, ofiarując Ojcu, w Du-

chu Świętym, ofiarę śmierci i zmartwychwstania Chrystusa.

Prosi on wówczas, by jego dziecko zostało oczyszczone

z grzechów oraz ich skutków i zostało przyjęte do paschalnej

pełni Uczty w Królestwie niebieskim .

Przez celebrację Eucharystii wspólnota wiernych, a szczegól-

nie rodzina zmarłego uczy się żyć w łączności z tym, który

"zasnął w Panu", przyjmując Ciało Chrystusa, którego zmarły

nadal jest żywym członkiem, modląc się za niego i z nim.

Żegnając zmarłego, Kościół "poleca go Bogu". Jest to "ostat-

nie pożegnanie, jakie wspólnota chrześcijańska oddaje

swemu członkowi, zanim jego ciało będzie wyniesione i po-

grzebane

(Zob. Katechizm Kościoła Katolickiego, n. 1684 – 1690)