SAMSUN BÜYÜKŞEHiR BELEDiYESi KÜLTÜR VE SOSYAL iŞLER DAiRESi BAŞKANLIGI

SAMSUN Araşt1rmalar1

Üçüncü Kitap

"Mimari ve Kültürel Miras~ Ejsane1 Dil~ Sanat1 Edebiyat ve SiyasetN

Yayına Hazırlayan 1 Editör

Prof. Dr. Cevdet YILMAZ

2013 /SAMSUN

Giriş

SAMSUN M ERKEZ KÖKÇÜOGLU MEZARLIGI'NDAKi

ÖNEMLi BAZI MEZAR TAŞI VE KiTABELERi

• EyüpNEFES

Ülkemizin pek çok yerinde Osmanlı döneminden kalma mezarlık ve hazıreler

bulunmaktadır. Yine buralarda tarihimiz, kültürümüz ve geçmişimiz hakkında bilgi

sunmaları nedeniyle son derece önemli sayısız mezar taşları yer alır. Tarihi süreç

içinde oldukça önemli aşamalar kat ederek yakın tarihimize kadar devam ede gelen

mezarlık kültürümüz sayesinde bizler, bizden önce yaşamış atalarımız hakkında bilgi

sahibi olabiliyoruz. Zira Osmanlı mezar taşları günümüz mezar taşlarının aksine

sadece ölenin kimliğini vermekle yetinmez. Bunun yanında ölen kişinin toplumsal

statüsünü, bağlı bulunduğu tarikati, bazen anne-baba adlarını, niçin öldüğünü de

bildirir. Bunun yanında geleneksel sanatlarımız içinde nadide bir yeri bulunan hat

sanatımızın en güzel örneklerini de ihtiva eder ve kendi döneminin sanat anlayışını

zengin süslemeler yoluyla bizlere sunar. Bu anlamda mezarlıklarımız ve hazirelerimiz

bir nevi açık hava müzesi gibidir.

Samsun Merkez'deki Kökçüoğlu Mezarlığı, Samsunumuzun geçmişiyle bugünü

arasındaki bağı gözler önüne seren tarihi bir mekandır. Bu mezarlıkta Samsun

tarihinde olduğu kadar Türk tarihi açısından da önemli yer işgal eden mezar taşları ve

kitabeler bulunmaktadır. Bu çalışmanın amacı, söz konusu mezarlık içinde yer alan

önemli bulduğumuz bazı mezar taşlarını ve mezar kıtabelerini sizlere tanıtmaktır:

1. Rumeli Beylerbeyi ve Can ik Sancağı Mutasarrıfı Hasan Paşa'ya Ait Mezar

Hicri 30 Zilhicce 1298 (M. 23 Kasım 1881) yılında vefat eden Hasan Paşa'nın

mermer malzemeden mamul mezarı (resim 1), üstü açık dikdörtgen lahit şeklindedir.

Halen sağlam durumda olan bu mezar, Kökçüoğlu Mezarlığı içindeki caminin kuzey

batısında yer almaktadır. Mezarın baş taşı ve ayak taşı oldukça geniş biçimde silindirik

şahideden müteşekkildir. Baş taşı şahidesinde kitabenin hemen pst kısmındaki şahide

alınlığında, sarıklı bir kavuk rölyefı göze çarpar. Ayak taşı ise oldukça sadedir. Baş ve

ayak taşın ölçüleri; üst çap: 40 cm, alt çap: 30 cm, yükseklik: 155 cm olup lahitin

ölçüsü; boy: 246 cm, en: 102 cm, yükseklik: 75 cm şeklindedir.

Cel'i sülüs hat kullanılarak Osmanlı Türkçe'si ile kabartma olarak yüzeye

işlenmiş olan 8 satırlık kitabe, baş taşın dE>ğu yüzeyini kaplamıştır. Bahse konu

kitabenin orijinal metni ve okunuşu şu şekildedir:

Yrd. Doç. Dr., OMÜ, ilahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi.

337

ı-Sadr-1 esbtik Ahmedu'lltih Paşa­ı-Zôde zaptiyye müşiri stib1k 3- Emir Muhammed Paşa dômdd1 4- Rumeli Beylerbeyi ptiyesinden 5- Conik Sancaği mutasarrt/1 iken 6- irtihôl-1 ddr-1 bekô iden Hasan 7- Paşa hazretlerinin rtihiyçün 8- ei-Fôtiha fi selhf Zi'l-hicce Yevm-i Salt 1298

2. Hafız'a Ait Mezar Taşı Kitabesi

~ ..ıiı\ ~1 ~t;..l ..>l--\

~L....s~~·~lj-Y ..s~L.IJ w.~ .ı...:.... _>.!Al - \"

~ .... ~~foulılr.JJ-f ,fo.l ~_,.......:;... ._.t.~ ~"""_o

0""" ı.J.I:!I\iı .;1~ J.:,.:i .;1 -'

u~.JJ ~)j~ W.~-V

\ YO,A ~N~~-&~.u..ı-uii.A

Hicri 1307 (M.1890) yılında vefat eden ve kitabesi Hafız tarafından yazılmış

Tahsin Bey'e ait mermer mezar taşı (Resim 2), başlıklı prizmal şahide şeklinde

düzenlenmiştir. Mezarlık içindeki caminin doğusunda bulunan mezarın ayak taşı ve

şahideleri taşıyan unsurları yerinde değildir. Dolayısıyla bu şahide, muhtemelen

sonradan şimdiki bulunduğu yere nakledilmiş olmalıdır. Başlık kısmı kırık durumda

olan şahidenin ölçüsü, 115x32x8 cm' dir.

Şahide üzerinde kitabe dışında süsleme unsuruna yer verilmemiştir. Alçak

kabartma olarak işlenen kitabe eğik çizgilerle birbirinden ayrılmıştır. Şahidenin doğu

(iç) yüzeyine Osmanlı Türkçe'si ile ve mail cell ta'lik hat kullanılarak 17 satır olarak

yazılan kitabenin orijinal metn_i ve okunuşu şöyledir:

1- Ah zi-dest-i ecel · 2- Md sivtiy1 eyleyüb taVsif ile tecrübe 3- Hoş demişler kO/W mô fi'l-kevni z1llün ev hayôlün 4- Akil olon dôim eşyôya bakar bu noktadan 5- Vermez ona tilemin van yoğu zevk-i me/til 6-lşte Tahsin Bey dahi bu hôle dikkat ey/eyüp 7- Eylemişti ömrünü vakf-I nzô-y1 zi'I-Celôl 8- Sdd1kône h1dmet-i devlette iritdi vüctid 9- Eliiye varm1şt1 ancak itdi Hakk'a fntikôl 10- Şdfi' olsun hazret-i s1bt-1 Nebi rtiz-i cezô 11- Vôr ise taksir i afv ide ilôhi bi-zevdl 12- Hôttjitarihini Hôflz Çikti çar-1 etroftan 13- Eyledi Tahsin Bey üçyüz yedide irtihôf 14- Canik Sancaği muhasebecisi 15- Tahsin Bey Efendi'nin ruhuna 16- R1zaen li'llôhi teôlô fôtiha 17- Sene 1307

J..l~j.i-1

"-!..»J "-YI......._.._,; -,...,Aıl ..r-1_,..1... - Y

~ .J' J.l:. ufil' ~ı.. JS .J.!ı...:ı J. ~-r ~.u..; Y. fo. .... ~, ~l.l u"i.Jı Jk -f

J:)l.. ~jl._.t. Y. <.SJI.J &k ISI YY...J -"

y.JAılwi.l 4.. Y. ~ ~ ~~~-' J:4]1 ..s~<.S~J'-ASJ~JA'"- ..s~ "-YI-V

.ı J'!' J ..s .ı; Y-' • .ili J.l w...ı::.. .uwı....:. -" c)illl .u,. ..s.ıj,ıl ..;,.;ı <.S~ .}.J ~ı -..

I_P...j.JJ~-4--ot:.ı~u.,..J.JI~W.-\ • JI.Jj..r-._..llo..l,!l~..s~~I)J-1 \

~1.).1 .J'ı:t ..s~.l:ıib. ~_;1:. c.siı"iA- \ y

Jb:i.;lo..l,!..l,! j~.JI ~ ~..s..ıl,ıl- \ \"

~~...t-4-.i..~-' f .U:...J.;~I~~-\o

.. ,,. .. ;-u .)W ..ıiı ı......) -" \\"·V .U...-\V

1 Ebced hesabı olan bu satırdaki harflerin değeri toplandığında 1311 sayısı elde edilmektedir.

Bu ise istenen tarihten 4 fazladır. Ta'miyeli tarihin kullanıldığı bu hesaplamada hattat bir önceki satırda "çıktı çôr-ı etraftan" ibaresiyle sonuçtan 4 (çar Farsça 4 anlamındadır)

çıkarılması gerektiğine işaret etmiştir. Mezarlıktaki ebced hesaplı mezar taşları ile ilgili bkz. Eyüp NEFES, Samsun Merkez Kökçüoğlu ·Mezarlığı'ndaki Ebced Hesaplı Mezar Taşları", EKEV Akademi Dergisi, Ankara, 2005, S. 23, ss. 239-254

338

3. Cildi'ye Ait Kitabeler

3.1. Kaptan-zôde Mustafa Vas/i Efendi'nin Mezan

Hicri 1322 (M. 1904) yılında vefat eden ve kitabesi Cudi tarafından yaz ılan

Derviş Kaptan-zade Mustafa Vasfı Efendi'ye ait mermer malzemeden mamul mezar

taşı (Resim 3), başlıklı prizmal şahide şeklinde düzenlenmiştir. Mezarlık içindeki

caminin doğusunda bulunan mezarın ayak taşı ve şahideleri taşıyan unsurları yerinde

değildir. Genel görüntüsü itibariyle sağlam olan şahide, daha yeni olduğu anlaşılan

betonarme bir mezar kuşağına dayandırılmış durumdadır. Dolayısıyla söz konusu

şahide, muhtemelen sonradan şimdiki bulunduğu yere . nakledilmiş olabilir. Başlık

kısmında sarıklı bir fesin yer aldığı şahidenin ölçüleri 110x27x8 cm şeklindedir.

Şahide üzerinde kitabe dışında herhangi bir tezyinata yer verilmemiştir. Alçak

kabartma tekniği i le işlenen 13 scıtırlık kitabe eğik çizgilerle birbirinden ayrılmıştır.

Şahidenin iç yüzeyindeki Osmanlı Türkçe'si ile ve cell ta'lik hatla yazılan kitabenin

orijinal metni ve okunuşu şöyledir:

1- Hüve'l-bdkf 2- Zôir encômm budur mahsul-i a'môlin budur 3- Bin yıl o/san kôm-ver ôlemde bir vefk-i merôm 4- Işte meşhOdun olan kabr-i hazinemin sôkini 5- Çeşm-i ibret yine arz etmektedir bir ders-i tôm 6- Tu'menin siyôh etmiş ônı baht-1 siyôh 7- Hayli demler kendine olmuş mekin hakkıyla rôm 8- Ey/eyüp her dem tenzi/gôh-1 rahmet kabrini 9- Ruhuna firdevs-i me'vô eylesün Rabbü'l-enôm 10- Gel üç ih/ôs ile Cudf sen de yaz tôrihini 11- Mustafa Vasfi Efendi kıldı cinôn-1 makôm 12- Derviş Kaptan-zôde Mustafa Vasfi Efendi'nin 13- Ruhuna fôtiha sene 1322

~1.;11 J4-' JlY..~l J_,......,.... .Jl-'1 cl.4JI ylj-Y

r'.>' ı;s_, Y. ~ J,.ıs&..ı_,ı J.ıı4. -r . ~~~..>;3uY..ıt.ili~~~-f

rl3 U" jl Y. jl o .&:;,ıl ı.Y> _y:. ~ u y,c. 1'4- _o

·~~u-ii~~·~ .!!ı.o......l.-' r'J .oJ,;h ~ ı.foJ _,ı~ .)..l ~-v

~Jl!U..:..J oiSly:irJ y. y.,ıAıl - A

rUYI YJu~' tS..ıl.U"Y..ıi.....,...ıJ-" ~_;\3 ,:k o.l.W t5J-""" ~1 ~~ (!..ıl JS -1 •

rl.i.. u-iU;..tS.ll:i tSJjjl ...,1-..ı ~-ı ' ,.<\;!,;;ı ...,1-.,ı ..,il:....... oJij t)IJ~ ~....ı.)l-1 Y

lT'YY .u..~.......__,J -1 1"

3.2. Kefeli-zôde Haj1z Ahmed Efendi'nin Mezan

Cudi'ye ait diğer kitabe ise Kefeli-zade Hafız Ahmed Efendi'ye ait mezar

(Resim 4) için yazılmıştır. Hicri 1335 (M.1916) yılında vefat eden Kefeli-zade Ahmed

Efendi'nin mermer malzeme kullanılarak yapılan mezarı, üstü açık dikdörtgen lahit

şeklindedir. Halen büyük ölçüde sağlam olduğunu tespit ettiğimiz kabir, mezarlık

içindeki caminin güneyinde yer almaktadır. Mezarın baş taşı, başlıklı prizmal şahide;

ayak taşı, sivri kemerli şahide biçimindedir. Baş taşı şahidesi üzerinde kitabe hariç

tezyinat görülmezken ayak taşında bitkisel karakterli süsleme göze çarpmaktadır.

Kitabenin yer aldığı baş taşının ölçüsü, 107x30x6 cm'dir. Şahidenin başlık

kısmındaki Aziziye kalıplı fesin çapı 19 cm, yüksekliği 17 cm'dir. Sivri kemerli prizmal

şahide şeklinde düzenlenmiş olan ayak taşının ölçüleri ise 107x30x6 cm şe.klinded i r.

Mermer kaplama olan lahit yüzeylerinde, ince silmelerle konturianmış barok

karakterli yaprak rölyefleri görülmektedir. Bu kaplama lar kısmen dökülmüş ve k ırılmış

durumdadır. Söz konusu bu lahdin boyu 190, eni 78 ve yüksekliği 68 cm' dir.

339

Nefıs bir celi sülüs hatla Osmanlı Türkçe'si ile yazılmış olan kitabe, baş taşının

doğu (iç) yüzeyini boydan boya kaplamaktadır. Yatay çizgilerle birbirinden ayrılmış 14

satırlık kitabede medfunun vefat tarihi ebced hesabı ile de .düşülmüştür. Bahse konu

kitabenin orijinal metni ve okunuşu şöyledir:

1-Ah mine'l-mevt 2- Olmaya pek di/dôde i'môn zira dehr-i dün 3- Bir misôfir hônedir sükkôm ebnô-yı sebil 4- Yaza el tô devr-i Adernden beri ecdôdını Ş- Müddeô-yı vôkıa istersen ey gôfil delil 6- Siyemmô kô/i bir kere çeşm-i ibreti 7- Kabr-i hüzn-engiz Hôfız Ahmed' e tevcih kıl 8- Kıldı terk-i mô-meleke ôkıbet azm-i bekô 9- Rahmetinden kılmasm mehcür ôm Rabb-i eel// 10- Cüdi gel bir fôtiha terdil kıl tôrihine 11- Aldı Hôfız Ahmed'i eyvôh kim Mevlô bu yıf 12- Trabzon hiçret-zede-gônmdan 13- Kefeli-zôde Hôfız Ahmed 14- Efendi'nin rühuna fôtiha 15- Sene 1335

Değerlendlrrrıe

.::.ı _,..ll t)o .i-' ı.J.Y Y'~ ly.J ı.s.J..c.l.~l.ili ~ ~ Jl-y

J..ı+... ı.s\.>ıl ....ıs.. yU:. .;ı.... ..>ı _ r ~l.ı.;..l t.S..>l ı.J.l.o.ll JJ-ll:i Jl .:ı l,ı- ( J;ll Jjl&. ı.sl ~.fo.oi.WıJ ı.sl<:.~ _o

...;. .r.=-~ .fo .)! ...-i\S 4.--' J:3 ~~o .ı.= ı ..\;.!6. ~ı ı.J~ ~-V

liı r ~ .;_,ııu,. ~ ı.. ~ .Y ı.s~ -" ~ y.) ..,.;i JY-'+" ı.:ı_,....l:i ~.)-'\ ~~~~.Y~..>ıJSı.s~.P---1.

Jı:ı Y. .)_,.. ~ .ı_,.ı ı.s.ı.-:..1.1;!6. ı.s.llı-' ' ~\S ·~.Y..»A ı.:ıü_ıl.-' y

.l=.l ..\;.!6. .~ıJ.) .us_ 1 r ~"""-J.>~l-lf

\iiO ~-\0

Bu çalışmada konu edilen mezar taşları, bir bütün olarak Osmanlı'nın son

dönemine ait mezar taşları ile form, süsleme ve kitabe düzeni açısından benzerlik

göstermektedir. Genel olarak kitabelerde, ziyaretçilere öğüt verme, nasihat etme

temaları öne çıkmış ve ölenin kimlikleri ile ilgili bilgiler sunularak medfun için dua

edilmesi istenmiştir.

1 no'lu örnekte inceled@miz mezar, Rumeli Beylerbeyi ve Canik Sancağı Mutafarrıfı Hasan Paşa'ya aittir.

2 no'lu mezar taşı kitabesi, Trabzon'lu Tayyip-zade Hafız Zühdi Efendi'ye

aittir. Hacı Hafız Tayyip Efendi'nin oğlu olan Hafız, 1270 yılında Trabzon'da

doğmuştur. Tahsilini memleketinde tamamladıktan sonra uzun bir ·müddet çeşitli

memuriyetlerde bulunmuştur. Ağustos 1914 tarihinde istanbul'a giderken binmiş

olduğu geminin batması sonucu vefat etmiştir. Basılı pek çok eseri bulunan Tayyip­

zade Hafız Zühdi Efendi, eserlerinde "Hafız" mahlasını kullanmaktaydı. Şairin,

Trabzon'daki mezarlıklarda, pek çok mezar taşı kitabesi yazdığı da bilinmektedir3.

2 Ebced hesabı ile tarih düşülmüş olan bu satırdaki harflerin değerleri toplandığında 1334 sayısı elde edilmektedir. Ta'miyeli tarihin kullanıldığı bu hesaplamada bir önceki satırdaki "gel bir fôtiha terdfj kıl tarihine" ibaresi, sonuca bir eklenmesi gerektiğini ifade eder. Bilindiği gibi "terdif' yürüt, ilave et anlamlarına gelmektedir. 3 Geniç bilgi için bkz. Murat Yüksel, Geçmişten Günümüze Trabzon Şairleri ı, Trabzon, 1993, s. 279-299; Yüksel, Trabzon'da Türk-islam Eserleri ve Kitabeleri, Trabzon, 2000, C. ll, s. 146, 365; C. lll, s. 43, 57, 61, 63, 212, 255; C. IV, s. SS, 336; C. V, s. 165.

340

3 no'lu başlık altında incelediğimiz mezar taşı kitabeleri ise, dönemin tanınmış

simalarından Trabzon'lu Muallim COdi'nin eseridir. Muallim lbrahim CCıdi', Küçük

ibrahim Ağa-zade iskender Paşa müderrislerinden Yomralı Hacı Mehmet Efendi'nin

oğludur: 1281 yılında Trabzon'da doğan CCıdi, genç yaşta babasını kaybetmiştir. ilk

tahsilini memleketi Trabzorı'da tamamladıktan sonra Hicaz ve Mısır'a giderek

öğrenimini tamamlamıştır. Trabzon'a döndükten sonra çeşitli memuriyetlerde

bulunan COdi', Kurtuluş Savaşı yıllarında Trabzon'da kurulan Muhafaza-i Hukuk-ı

Milliye Cemiyeti'nin başkanlığını da yapmıştır. Trabzon'un işgali yıllarında Ankara'ya

·giden COdi', işgalin sona ermesinden sonra geri dönerek şehrin müftüsü olmuştur.

Atatürk, 15 Eylül 1924 tarihindeki Trabzon ziyareti sırasında, şehrin müftüsü olan

Muallim ibrahim CCıdi ile de görüşmüştür. 13 Nisan 1926 yılında vefat eden COdi'nin

kabri Trabzon şehir mezarlığında bulunmaktadır. COdi alim, şair, müftü, muallim ve

yazar olarak devri.nin önemli şahsiyetlerindendir. Yayınlanmış pek çok eserinin yanı

sıra "COdi" mahlasıyla, Trabzon'daki değişik mezarlıklarda bulunan mezar taşı

kitabeleri de yazmıştır4•

Foto 1: Hasan Paşa'nm mezan Foto 2: Kitabesi Haftz tarafindan yaztlan mezar taşt

4 Geniş bilgi için bkz. Yüksel, Geçmişten Günümüze ... , s. ·355-3?3; Trabzon'da ..• , C. ll, s. 148,i60, 181, 183, 254, 360, 365; c. lll, s. 110, 116, 125, 155, 195, 199, 217, 219, 339, 394; c. IV, 332, 347; C. V, s. 314.

341

Foto 3 ve 4: Kitabeleri Cudi tarafmdan yazilan mezar taşlan

342