samanizm ve can goknil in yapitlarindaki izdusumleri shamanism and the reflection of the shamanist...

8/7/2019 Samanizm Ve Can Goknil in Yapitlarindaki Izdusumleri Shamanism and the Reflection of the Shamanist Elements in

1/182

T.C.STANBUL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSSANAT TAR H ANABLM DALI

YKSEK LSANS TEZ

AMANZM VE CAN GKNLNYAPITLARINDAK ZDMLER

HAZIRLAYAN:

Sema ZGR 2501990154

TEZ DANIMANI:Do.Dr. Zhre NDRKA

STANBUL, 2006


2/182

iii

AMANZM VE CAN GKNLN YAPITLARINDAK ZDMLER Sema ZGR

Z

stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sanat Tarihi Ana Bilim Dal nda

yap lan bu al mada, slam ncesi Trk kltrn besleyen ve bugn de kltrmzde

izlerini grdmz amanizm incelenmi, amanizmi arat ran ve grselletiren bir

sanat olan Can GKNLin yap tlar ierdikleri amanist eler a s ndan

deerlendirilmi ve sanat n n ada Trk resim sanat na katk lar belirlenmitir. Can

GKNLin resimlerindeki amanist elerin daha iyi anla labilmesi amac yla tezin ilk

blmnde amanizmin temel ilkeleri, kozmogonisi veaman n kimlii anlat lm t r.

Tezin ikinci blmnde ise Trklerdeamanizmin tarihesi ele al nm t r. Tezin nc

blmnde, Can GKNLin resim anlay zerinde durulmutur. Sanat n n arat rmac

kiilii, Trk mitolojisi hakk

ndaki kapsaml

bilgisi ve izledii yaratma sreci hakk

nda dahaiyi fikir sahibi olabilmek amac yla kendisiyle syleiler yap lm , sergi kataloglar , gazete

haberleri, kendi yazd yaz lar ve hakk nda yaz lan yaz lar, sanat n n kiisel web-sayfas

incelenmitir. Bu kaynaklar n da yard m yla sanat n n resimlerindekiamanist izdmlerin

daha iyi tan nmas ve deerlendirilmesi hedeflenmitir.


3/182

iv

SHAMANISM AND THE REFLECTION OF THE SHAMANIST ELEMENTSIN CAN GKNLS PAINTINGS

Sema ZGR

ABSTRACT

In this thesis, Shamanism and the reflection of the Shamanist elements in

Can GKNLs paintings have been examined. In the first part of the thesis I have

evaluated the main principles and the cosmogony of Shamanism as well as the main

characteristics of Shaman. In the second part of the thesis, I have evaluated

Shamanism in Turkic history before Islam. In the third part, I have evaluated the

artists approach to Shamanism and the Shamanist elements in her paintings. The

interview with the artist, her own articles and the articles about her, the articles in her

own web-site, exposition catalogues and news were studied and investigated

thoroughly in order to have better understanding about her inquiring personality, her competent knowledge of the Turkic mithology and her creation process. In the light

of the information obtained from these sources, the study aims to introduce and

evaluate the Shamanist elements in the artists paintings and the artists contribution

to the Turkish culture.


4/182

v

NSZ

Bu al mada, Trk resim sanat n n ada kad n sanat lar ndan biri olan

Can Gknilin resimlerindeki amanist elerin belirlenmesi ve amanist

izdmlerin incelenmesi amalanm t r. Sanat n n arat rmac kiilii, Trk

mitolojisine gsterdii ilgi, yapt al malarla ad n yurtiinde ve yurtd nda

duyurmas onu arat rma konusu yapmam za sebep olmutur.

Baz arat rmac lar, genelde Trk mitolojisinin zeldeamanizmin sanateserlerinde ifadesini bulamad ndan sz ederler. Bat lkelerinde sanat lar kendi

mitolojilerinin zengin kaynaklar ndan yzy llard r yararlan rken lkemizde Trk

mitolojisine ilgi gsteren sanat say s yok denecek kadar azd r. Bununla birlikte son

gnlerde lkemizde de sanat lar n Trk mitolojisine ilgi gsterdiini grmek

sevindiricidir.

Tezin amac , Trk kltrnnslam ncesi inanlar aras nda en yayg n olan

amanist mitoslar incelemek; bu mitoslar n sanat yap tlar na yans t lmamas ndan

kaynaklanan eksiklii gzlemleyerek al malar n bu mitoslar evresinde

kurgulayan Can Gknilin sanata bak n , yap tlar n , dnsel ve sanatsal duruunu

deerlendirmektir. Bu balamda sanat n n, sadece yetenek ve esinle yetinmeyip,

sistemli arat rmalar sonucunda elde ettii kapsaml bilgi birikimlerini yap tlar nda

nas l bir araya getirdii incelenmitir.

lk kiisel sergisini 1971 y l nda A.B.D.de aan ve otuz be y ll k bir sanatgemii olan Can Gknil, tarih ncesi inanlar konu edindii resimlerini y llard r

yurtiinde ve yurtd nda sergilemektedir. Can Gknilin resimlerini daha iyi

deerlendirebilmek iin ncelikleamanizm, zellikle de eski Trk toplumlar ndaki

amanizm ele al nm t r. al man n ilk blmndeamanizmin temel ilkeleri ve

kozmogonisi; ikinci blmnde iseslam ncesi Trk toplumlar ndaki amanizm ve

slam kabul etmi Trk toplumlar nda amanizmin uzant lar zerinde


5/182

vi

durulmutur. Ayn blmdeaman szcnn kkeni ve anlam , aman n kimlii,

Evren ve Tanr anlay , ongunlar, by, muskalar, kehanet ve falc l k incelenmitir.

Tezin nc blmnde Can Gknilin sanat anlay ve yap tlar zerinde

durulmutur. Bu blmde sanat n n yap tlar ndan, kendisi ile yap lan syleilerden,

eletirmenlerin yazd makalelerden, kendisinin yazd yaz lardan, sergi

kataloglar ndan, gazete haberlerinden faydalan lm t r. ada bir sanat olmas

nedeniyle Can Gknille sylei yapma ve eserleriyle ilgili dorudan kendisinden

bilgi edinme olana

deerlendirilmitir. Benzer ekilde zel koleksiyonundan dayararlanma f rsat domutur.

al mada Trk Dil Kurumunun yaz m kurallar eas al nm t r. amanizm,

aman, amanist szckleri zel isimler olduklar ndan dolay byk harfle

balayacak ekilde kullan lm t r. Tanr szc zel isimlerle birlikte belli bir

tanr y ifade etmek iin kullan ld nda veya tek tanr l dinlerden bahsedildiinde

byk harfle balayacak ekilde yaz lm t r. Ayn szck ok tanr l dinler veya

oul ifadeler balam nda kullan ld nda ise kk harfle balayacak ekilde

kullan lm t r. amanist efsanelerde s kl kla kar m za kan Evren Aac n n baz

metinlerde Hayat Aac ve Dnya Aac olarak da adland r ld n grmekteyiz.

al man n baz yerlerinde Evren Aac baz yerlerinde ise Hayat Aac ifadesi

uygun dt iin her iki ifade eanlaml olarak kullan ld . Kutsal olma durumunu

belirten kutsall k szc daha geni anlamda kullan rken, tapma, tap nma

anlamlar n ta yan klt szc daha belirginlemi durumlar iin tercih edildi.

Metinde ilk defa ad geen kitap, yazar, sergi ve mze adlar ; baka

kaynaklardan yap lan al nt lar; amanizme zg ifadeler; Eski Trk toplumlar n n

dillerinden aktar lan ifadeler; vurgulanmak istenen szckler ve okuyucuya yabanc

gelebilecek terimler okuma kolayl a s ndan italik puntolarla yaz ld . Benzer

ekilde, metinde ilk defa ad geen kiilerin zel isimleri byk harflerle belirtildi.

Sanat n n, Karak zlar konusunu iledii yap tlar ayn ad ta d iin indekiler

blmnde ve metin ierisinde bu yap tlar n adlar yla birlikte boyutlar daverilmitir.


6/182

vii

Can Gknilin yap tlar konusunda al mam neren ve arat rmam n her

aamas nda bana sab rla yol gsteren hocam Do Dr. Zhre NDRKAa itenteekkrlerimi sunar m.

Do Dr. Zhre ndirka n nerisiyle bu tez al mas na izin veren Can

Gknile, elindeki nemli kaynaklar benimle paylat ve sylei yapmay kabul

ettii iin teekkr ederim. Can Gknilin izni ve yard mlar olmadan bu al man n

gereklemesi mmkn olamazd .

Son olarak, al mam s ras nda beni destekleyen aileme ve zellikle annem

Sevim ZGRe minettar olduumu belirtmek isterim.

Sema ZGR


7/182

viii

NDEK LER

Sayfa NoZ/ABSTRACT................................................................................................... iii NSZ.................................................................................................................. vNDEK LER .................................................................................................... viii RESM LSTES .................................................................................................. xiKISALTMALAR LSTES ................................................................................. xvi

GR .................................................................................................................... 1

BR NC BLM1. AMANZM.................................................................................................... 4

1.1. amanizmin Temellkeleri.................................................................... 6

1.2. amanizmin Kozmogonisi..................................................................... 7

1.3. aman...................................................................................................... 8

1.3.1. aman Szcnn Anlam ve Kkeni ...................................... 8

1.3.2. aman n Kimlii ........................................................................ 9

1.3.3. amanl a Seilme...................................................................... 10

K NC BLM2. TRKLERDE AMANZM......................................................................... 12

2.1. Orta ve Kuzey Asyadaamanizm ......................................................... 12

2.2. slam ncesi Trk Toplumlar nda amanizm ........................................ 14

2.3. slam ncesi Trk Toplumlar nda aman n Kimlii ........................... 172.3.1.aman n Mitolojik Kkeni........................................................... 21

2.3.2.amanl a Seilme ....................................................................... 22

2.3.3.aman n Grevleri veamanist Ayinler ..................................... 24

2.3.4.aman Elbisesi ve Davulu............................................................. 27

2.3.4.1.aman Elbisesi ................................................................. 27

2.3.4.2.aman Davulu .................................................................. 29

2.4 amanizmde Evren ve Tanr Anlay ................................................... 30


8/182

ix

2. 4.1 Evren Anlay ve Evren Aac .................................................... 30

2.4.2. Tanr Anlay ............................................................................... 34

2.4.3. Gksel Tanr lar ve Ruhlar............................................................. 35

2.4.3.1. Gk Tanr ............................................................................. 35

2.4.3.2. Gne ve Ay Tanr lar .......................................................... 36

2.4.3.3. Tanr lgen .......................................................................... 37

2.4.3.4. Akk zlar................................................................................ 38

2.4.3.5. Umay ve Dier Tanr alar.................................................... 39

2.4.4. Yer-Su Tanr lar ve Ruhlar .......................................................... 44

2.4.5. Yeralt Tanr lar ve Ruhlar .......................................................... 47

2.4.5.1. Tanr Erlik ...................................................................... 47

2.4.5.2. Karak zlar....................................................................... 48

2.5. amanizmde Ongunlar ve Muskalar ..................................................... 48

2.5.1. Ongunun Anlam ........................................................................... 48

2.5.2. Ongun Hayvan n nemi .............................................................. 50

2.5.3. Zoomorfik Ongunlar ve Devlet Armalar ..................................... 53

2.5.4. Muskalar........................................................................................ 54

2.6. amanizmde By ve T ls mlar............................................................ 56

2.7. amanizmde Kehanet ve Falc l k ......................................................... 59

NC BLM3. CAN GKNLN SANAT ANLAYII......................................................... 64

3.1. Can Gknil'inamanist eler Ta yan Yap tlar .................................. 67

3.1.1 Yarat l Efsaneleri......................................................................... 683.1.1.1 Tanr lgen ve Ku Aac .................................................... 70

3.1.1.2. Ay-Atam............................................................................... 72

3.1.1.3. Ay-Va Hatun........................................................................ 74

3.1.1.4. Ve Dierleri.......................................................................... 75

3.1.1.5. Dii Bayku .......................................................................... 76

3.1.1.6.kilem ................................................................................... 76

3.1.1.7. Hayvan Ata Dizisi................................................................ 783.1.1.8. Aa ..................................................................................... 79


9/182

x

3.1.1.9. Kamlar ve Kanatl lar ............................................................ 82

3.1.1.10. Yer-Sulahlar .................................................................... 82

3.1.1.11. Kutsal Kanatl ..................................................................... 82

3.1.1.12. Kaz Gemisi......................................................................... 83

3.1.1.13. Horoz.................................................................................. 84

3.1.1.14. Av....................................................................................... 85

3.1.1.15. Kule Gzel Gelin .................................................... 86

3.1.1.16. Tufan .................................................................................. 87

3.1.2 Akk zlar.......................................................................................... 89

3.1.2.1. Akk zlar (Tanr lgenin 9 k z ) .......................................... 89

3.1.2.2. Akk zlar................................................................................ 90

3.1.3. Karak zlar...................................................................................... 91

3.1.3.1. Karak zlar (50x35cm, 2000) ................................................ 91

3.1.3.2. Karak zlar (50x35cm, 2000) ............................................... 91

3.1.3.3. Karak zlar (50x70cm, 2000) .............................................. 92

3.1.3.4. Karak zlar (70x50cm,2001)................................................. 92

3.1.4. Umay............................................................................................. 92

3.1.4.1.Umay Hatun I........................................................................ 93

3.1.4.2. Koruyuculah, Umay II ....................................................... 93

3.1.5. Muskalar ve T ls mlar ................................................................... 94

3.1.6. Kader, Fallar ve Kehanetler .......................................................... 97

3.1.6.1. Kader Habercileri ................................................................. 97

3.1.6.2. Takvim Hayvanlar ............................................................... 98

3.1.6.3. Sakl Kaderler ...................................................................... 993.1.6.4. Ana Geyik ve Yavrular ....................................................... 100

SONU ................................................................................................................. 101 KAYNAKA ........................................................................................................ 103RESMLER .......................................................................................................... 108EKLER.................................................................................................................. 151EK 1- Can Gknille Yap lan Sylei.................................................................... 151

EK 2- Can Gknilin zgemii ............................................................................ 165


10/182

xi

RESM LSTES

Resim 1: Tanr lgen ve Ku Aac , 131x37cm, ahap f r nc krei zerine

akrilik,1994 ................................................................................. 108

Resim 2: Ay-Atam, 122x22, ahap f r nc krei zerine akrilik, 1995 ......109

Resim 3: Ay-Va Hatun, Atam,122x22, ahap f r nc krei zerine akrilik,1994...............................................................................................109

Resim 4: Ve Dierleri, 158x26cm, ahap f r nc krei zerine akrilik,1995...............................................................................................110

Resim 5: Dii Bayku, 91x21cm, ahap f r nc krei zerine akrilik,1994...............................................................................................110

Resim 6: kilem, 46x55cm, ahap zerine akrilik,kur un, 1995..................111

Resim 7: Hayvan Ata Dizisi, 25x120cm, ahap zerine akrilik, kur un,1995...............................................................................................111

Resim 8: Aa, 70x70cm, tuval zerine akrilik, 1995 .................................112

Resim 9: Ak Kad n ve Hayat Aac , 80x30cm, tuval zerine akrilik,1995...............................................................................................112

Resim 10: Aa Alt , 35x35cm, tuval zerine akrilik, 1996..........................113

Resim 11: nce, 60x90cm, tuval zerine akrilik, 1996 .................................113

Resim 12: Evvelce, 24x37cm, gravr,1996 ...................................................114

Resim 13: nce, 24x36cm, gravr,1996........................................................114

Resim 14: kz S

rt

nda Dnya, 80x30cm, tuval zerine akrilik, 1994........115Resim 15: Koruyuculahlar, 103x63cm, tuval zerine akrilik, 1996 ............116

Resim 16: Kamlar ve Kanatl lar, 30x80cm, tuval zerine akrilik, 1995........117

Resim 17: Yer-Sulahlar , 80x30cm (60x40cm), tuval zerine akrilik,1996...............................................................................................118

Resim 18: Kutsal Kanatl , 9x25cm, gravr, 1996..........................................119

Resim 19: kiz dol, 9x25cm, gravr, 1996....................................................119

Resim 20: Kaz Gemisi, 45x35cm, tuval zerine akrilik, 1996.......................120


11/182

xii

Resim 21: Horoz, 30x40cm, ahap zerine akrilik ve kur un, 2000..............121

Resim 22: Av, 40x40cm, ahap zerine akrilik ve kur un, 2000...................121Resim 23: Balar nda Bal k, 40x40cm, ahap zerine akrilik ve kur un,

2000...............................................................................................122

Resim 24: Kahramanlar, 40x40cm, ahap zerine akrilik ve kur un,2000...............................................................................................122

Resim 25: Kule Gzel Gelin, 40x40cm, tuval zerine akrilik,1996...............................................................................................123

Resim 26: Kurt S

rt

nda Gzel, 50x35cm, tuval zerine akrilik,1995...............................................................................................123

Resim 27: Tufan,80x80cm, tuval zerine akrilik, 1994.................................124

Resim 28: Tufan, 50x50cm, tuval zerine akrilik, 1994 ................................124



Resim 31: Akk zlar (Tanr lgenin 9 k z ), 105x95cm, tuval zerine akrilik,1996...............................................................................................126

Resim 32: Akk zlar ve Aa, 65x6cm, tuval zerine akrilik, 1996 ...............126

Resim 33: Akk zlar, 215x885cm, ahap zerine akrilik, 2001.......................127

Resim 34: Karak zlar, 50x35cm, tuval zerine akrilik, 2000.........................128




Resim 38: Umay Hatun I, 25x25cm, gravr, 1995 (renkli ve siyah beyaz)...130

Resim 39: Umay Hatun II, 25x25cm,gravr,1995 (renkli ve siyah beyaz)....130

Resim 40: Umay Hatun III, 25x25cm,gravr,1995 (renkli ve siyah beyaz) ..131

Resim 41: Koruyuculah, Umay I, 40x19 cm, ahap zerine akrilik ve kur un,1994...............................................................................................132

Resim 42: Koruyuculah, Umay II, 40x19cm, ahap zerine akrilik, kur un,1994...............................................................................................132


12/182

xiii

Resim 43: E Arama Muskas , 55x195cm, tuval zerine akrilik, 1997 .........133

Resim 44: Ayr l klar Giderme Muskas , 55x195cm, tuval zerine akrilik,1998...............................................................................................133

Resim 45: Nazar Bozma Muskas , 60x45cm, tuval zerine akrilik, 1998 .....133

Resim 46: Muhabbet Muskas , 40x30cm, ahap zerine kur un, akrilik, alt nvarak ve inko zerine gravr, 1998.............................................134

Resim 47: Kur un Muskas , 40x40cm, ahap zerine kur un, akrilik, alt n varak ve inko zerine gravr, 1998.......................................................134

Resim 48: Ktl nleme Muskas

, 40x30cm, ahap zerine kur un, akrilik,alt n varak ve inko zerine gravr, 1998.....................................134

Resim 49: ki Kiiyi Ay rma Muskas , en: 39 cm, ahap zerine akrilik,1998...............................................................................................135

Resim 50: Delilii Geirme Muskas , en: 74 cm, ahap zerine akrilik,1998...............................................................................................135

Resim 51: ktidar Muskas , 70x90cm, tuval zerine akrilik, 1998 ................136

Resim 52: Kavuma Muskas , 70x90cm, tuval zerine akrilik, 1998............136

Resim 53: Gelecei renme Muskas , inko:50x30cm. ka t:71x47cm,gravr, 1998-1999.........................................................................137

Resim 54: K smet Ama Muskas , inko:50x30cm, ka t:71x47cm , gravr,1998-1999 .....................................................................................137

Resim 55: Yolculuk Muskas , inko:50x30cm, ka t:71x47cm. gravr, 1998-1999...............................................................................................137

Resim 56: Gelin Olma Muskas , inko:50x30cm, ka t:71x47cm, gravr,1998-1999 .....................................................................................138

Resim 57: Av Muskas , inko:50x30cm, ka t:71x47cm, gravr,1998-1999 .....................................................................................138

Resim 58: Evi Koruma Muskas , inko:50x30cm, ka t:71x47cm, gravr,1998-1999 .....................................................................................138

Resim 59: By zme Muskas , inko:50x30cm., ka t:71x47cm, gravr,1998-1999 .....................................................................................139

Resim 60: Cinleri Korkutma Muskas

, inko:50x30cm, ka

t:71x47cm, gravr,1998-1999 .....................................................................................139


13/182

xiv

Resim 61: Soyunu Srdrme Muskas , inko:50x30cm. ka t:71x47cm, gravr,1998-1999 .....................................................................................139

Resim 62: T ls ml Kutular, kutu gruplar , 74x19cm, ahap, pimi toprak,akrilik, kur un, 1997 .....................................................................140

Resim 63: Ktlkten Korunma T ls m , 37x41cm, ka t kolaj ve suluboya,2003...............................................................................................141

Resim 64: Cennete Yolculuk T ls m , 38x35cm, ka t zerine kar k teknik,2003...............................................................................................141

Resim 65: Bereket T ls m , ka t kolaj ve suluboya, 2003 ............................142

Resim 66: Denizci T ls m , 32x43cm, ka t kolaj ve suluboya, 2003............142

Resim 67: Melekli T ls m, 41x37cm, ka t kolaj ve suluboya, 2003.............143

Resim 68: Dervi T ls m , 41x37cm, ka t kolaj ve suluboya, 2003 .............143

Resim 69: Bar T ls m , 35x35cm, ka t zerine kar k teknik, 2003 .........144

Resim 70-a: Kader Habercileri, 8 desen, 17x38cm, ka t zerine inko mrekkep,2002...............................................................................................145

Resim 70-b: Kader Habercileri, 6 desen, 17x38cm, ka t zerine inko mrekkep,2002...............................................................................................146

Resim 71: Falname, 42x27 cm, tuval ve ahap zerine akrilik, alt n varak,2001...............................................................................................147

Resim 72: Falname, 24x9 cm, rulo, tuval ve ahap zerine akrilik................147

Resim 73: Falname Kitab , 47x50cm, gravr kitap, on yaprak, ift renk gravr ve sepya mrekkep, deri cilt, metal aksesuar, kitap say s : 2,2002...............................................................................................147

Resim 74: S an Y l , 40x30cm, tuval zerine akrilik, kur un, 2000.............148

Resim 75: S r Y l , 40x30cm, tuval zerine akrilik, kur un, 2000..............148

Resim 76: Pars Y l , 40x30cm, tuval zerine akrilik, kur un, 2000...............148

Resim 77: Tavan Y l , 40x30cm, tuval zerine akrilik, kur un, 2000..........148

Resim 78: Ejder Y l , 40x30cm, tuval zerine akrilik, kur un, 2000.............148

Resim 79: Y lan Y l , 40x30cm, tuval zerine akrilik, kur un, 2000.............148


14/182

xv

Resim 80: At Y l , 40x30cm, tuval zerine akrilik, kur un, 2000..................149Resim 81: Ko Y l , 40x30cm, tuval zerine akrilik, kur un, 2000...............149

Resim 82: Maymun Y l , 40x30cm, tuval zerine akrilik, kur un, 2000.......149

Resim 83: Tavuk Y l , 40x30cm, tuval zerine akrilik, kur un, 2000 ...........149

Resim 84: Kpek Y l , 40x30cm, tuval zerine akrilik, kur un, 2000...........149

Resim 85: Domuz Y l , 40x30cm, tuval zerine akrilik, kur un, 2000..........149

Resim 86: Sakl Kaderler, 155x80cm, ahap, pimi toprak, alt n varak, akrilik,1996...............................................................................................150

Resim 87: Ana Geyik ve Yavrular , 90x82x29cm, akrilik, ahap, tel, ka t,2004...............................................................................................151


15/182

xvi

KISALTMALAR LSTES

a.g.e. Ad geen eser

bs., Bask

C. Cilt

ev: eviren

Ed. Editr

sadan nce

S sadan sonra

s. Sayfa

S: Say


16/182

1

GR

amanizm ve onun oluturduu mitoslar, kltr tarihimiz iin olduu kadar

sanat tarihimiz iin de byk nem ta maktad r. Baz arat rmac lar, hakl olarak

lkemizdeamanizmin sanat eserlerinde ifadesini bulamad ndan sz ederler. Bat

lkelerinin sanat evreleri kendi mitolojilerinin zengin kaynaklar ndan yzy llard r

yararlan yorlar. Oysa Trk mitolojisi, zelde deamanizm, sanat lar m z taraf ndan

yeterince arat r lmamaktad r ve sadece birka resim sanat s d nda bu konulara

ilgi gsterilmemektedir. Bu nedenle de Trk mitolojisi veamanizm, ada Trk

sanat na ok az yans maktad r. Bununla birlikte son y llarda bu durumun yava yava

deimekte olduunu grmek sevindiricidir. Bu balamda, son y llardaki al malar

mitoloji konular evresinde bir btnlk gsteren, Orta Aysa ve Anadolu mitoslar n

resim diline dntren Can Gknilin yap tlar n ele ald k ve bunlar ierdikleri

amanist eler a s ndan incelemeye al t k.

Can Gknil, yurtd nda ald resim eitimi, kkl kltr, arat rmac

kiilii ve yetenei sayesinde yurtiinde ve yurtd nda ad an lan kad n

sanat lar m zdan biridir. Resim eitimini A.B.D.de yapan ve ilk kiisel sergisini

1971 y l nda bu lkede aan sanat , son y llardaki al malar n A alarla lgili

nan lar (1986), Anadolu Tanr alar (1994), Orta Asyadan Anadoluya Yarat l

Efsaneleri (1996), Muskalar (1999), Akk zlar- Karak zlar (2001), Kader (2004) gibisergilerde ortaya koyar. Bu sergi bal klar ndan da a ka anla ld gibi, Trk

mitolojisi ve Trklerin tarih ncesi inanlar Can Gknilin ana temalar d r.

Sanat n n sergi al malar , kronolojik anlamda Orta Asya veslam sonras olarak

ayr l yor ve bu ay r m, temalardaki srekliliin izlenmesi bak m ndan izleyicide ufuk

a yor.

Can Gknil mitolojiye ilgisinin nedeniniyle a kl yor:


17/182

2

nanlar n dsel dnyas ilgimi ekiyor. nk ilksel inanlar n sanata dnmesini, tarih

ncesindeki yorumlar n doall n ve yal nl n beeniyorum.1

Bir baka yerde deunlar ekliyor:

Mitolojiye olan ilgim, kltrmzn zn tan mak istememden ileri gelen bir seim. Bir

sergi haz rlarken Trk kltrne dayanan bir tema, motif bulup onu arat r yorum. Arat rd ka hem

kendim reniyorum, hem de rendiim konular bende coku yarat yor... Bu nedenle mitoloji bana

ok uygun, nk benim yksel taraf m kuvvetli.... ykler beni harekete geiriyor. Dnmeye ve

arat rd m konular resim resim grmeye bal yorum. 2

Bu szlerden de anla l yor ki, sanat iin mitoloji evrensel ve en zengin

kaynakt r . al man n ilerleyen blmlerinde de grlecei gibi, sanat n n

mitolojiye yakla m , biimsel esinlenmelerin ok tesine gidiyor. Can Gknil iin

mitoloji ile her kar lama kendi gemiinin ve i dnyas n n kefedilmesi,

igdlerinin ve dlerinin harekete geirilmesi, yarat c glerinin a a kar lmas

anlam na geliyor. Nitekim yapt al malar ve haz rlad konulu kiisel sergiler,efsaneleri ve eski inanlar yeniden yorumlama ve biimlendirme anlam nda bir

yarat c l k ve gncellik ta yor. K saca zetlemek gerekirse, Can Gknil mitoslar n

dnyas n arat ran, bu dnyadan yola karak kendi hayal gcyle ve ada bir

anlay la kendi fantastik dnyas n yaratan bir sanat d r.

Doal olarak mitolojik konular n sanatsal dzlemde yeniden ele al nmas

ciddi bir haz rl k ve n arat rma gerektiriyor. Can Gknilin resim al malar na balamadan nce bu konularla ilgili temel kaynaklar ve yorumlar taramas ;

tekniini, konunun ve dnemin zelliini dikkate alarak belirlemesi de al mam z

a s ndan byk nem ta maktad r. Bylece tuval, ahap pano ya da pimi toprak

zerinde uygulanan baz yap tlar n sanat n n btnsel ve zgn yorumu sonucu

ortaya kt n anlayabiliriz.

1 Murat Ural, Can Gknil ve Muskalar, (evrimii), http://www.cangoknilcom/turkce/

index.html, 11.09.20062 Gner elikkurgan,Can Gknil ile Mitolojiden a da Yorumlara, Yap , S:209, stanbul, Nisan 1999, s.10


18/182

3

Can Gknilin yap tlar ndaki amanist izdmleri daha iyi

deerlendirebilmek iin ncelikleamanizmi ele alma zorunluluu ortaya kt . Bukapsamda, ilk nce kkleri tarih ncesi devirlere dek uzananamanizmin temel

ilkeleri, kozmogonisi veaman n kimlii zerinde duruldu. Daha sonraslam

ncesi Trk kltrn besleyen ve bugn de kltrmzde izlerini grdmz

amanizm arat r ld . Bu blmde, Can Gknilin eserlerinde a rl kl olarak

kar m za kan Evren A ac , Akk zlar, Karak zlar, Tanr a Umay , by, muskalar,

t ls mlar, kader, kehanet, falc l k gibi konulara daha geni yer vermek amaland .

Can Gknilin yap tlar ndaki amanist izdmlerin incelendii nc

blmnde ise sanat ile yap lan syleiler, hakk nda yaz lm ve kendisinin yazm

olduu yaz lar, sergi kataloglar ve gazete haberlerinden yararlan ld . Bu

kaynaklardan elde edilen bilgilerle sanat n n mitolojik dnyaya yapt

yolculuklar n izlerini srmeye, mitolojiden ald sanatsal esinlerle yaratt

gerekst ve zengin dnyas na tan k olmaya, dlerinin peine tak lmaya al t k.

Yap tlar n n yorumlar na gemeden nce Can Gknilin sanat anlay n oluturan

dnce biimi ve al ma yntemi arat r ld .

Sanat n n yap tlar , kiisel sergilerinde yapt konu s n flamalar na ve

yap tlar na verdii bal klara sad k kal narak Yarat l Efsaneleri; Akk zlar ;

Karak zlar ; Umay; Muskalar ve T ls mlar; Kader, Fallar ve Kehanetler bal klar

alt nda incelendi.


19/182

4

BR NC BLM

1. AMANZM

amanizm nedir sorusuna antropoloji ve dinler tarihi, farkl farkl hatta bazen

elikili yan tlar verirler. Bu konuda yap lan btn arat rmalar deerlendirip bu

karma k olgunun genel tarihini ortaya kartmak olduka zordur.

Tarihiler ve arkeologlar,amanizmin tarih ncesi dnemlerde balad n

ispatlamaya al maktad rlar. Ne var ki, ilksel toplumlarda bu olgunun varl kesin

olarak ispatlanmad gibi, S ilk bin y lda da bu konudan bahseden ok az belge

vard r. skitlerden kalan belgelerdeamanizmden bahsedilmesine ramen bu

belgeler ok belirsizdir.aman ad na yaz l olarak ilk kez ancak IX. yzy lda Tang

hanedan ndan kalma belgelerde rastlanm t r.1 XX. yzy l n ba na gelindiinde ise

Sibirya hari, dnyan n dier blgelerindekiamanizmden ok az sz ediliyordu.2

Son zamanlardaamanizmin douuyla ilgili bilimsel tart malar, Paleolitik

veya Neolitik a n balang say lmas konusuna odaklanm t r. rnein

Avrupada Paleolitik aa tarihlenen hayvan kemii buluntular n n dinsel sunular

olduu, daha o dnemde hayvan kemiklerinin yeniden douu salad na inan ld ,

bunun da Asya ve Kuzey Amerikadaki hayvan trenlerinin kkeni olduu ne

srlmektedir. te yandan Fransadaki Lascaux Maaras nda 15-13. bin y ldan

kald tahmin edilen resimlerdeamanizmin en eski motiflerine rastlanm t r. 3

Baz kaynaklara gre ilksel esrime tekniklerine dayananamanizm4 hem

gizemcilik, hem by hem de bir dindir.5 Baka kaynaklara gre iseamanizm,

618-907 y llar aras nda hkm sren in hanedan 1 Jean Paul Roux,Orta Asya Tarih ve Uygarl k , ev: Lale Arslan,stanbul, Kabalc Yay nevi,

ubat 2001, s.60,2 Michel Perrin,amanizm, ev: Blent Ar ba, stanbul,letiim Yay nlar , 2001, s.283 Philip W. Goetz vd., amanizm, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask , stanbul,

Ana Yay nc l k A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 2294

Mircea Eliade,amanizm, ev: smet Birkan, Ankara,mge Kitabevi Yay nlar , Kas m 1999,s. 235 Eliade, a.g.e, s.16


20/182

5

o laylara bir anlam katmak ve onlar zerinde egemen olabilmek amac yla insan zihni

taraf ndan, dnyan n eitli blgelerinde ve birbirinden ba ms z biimde tasarlanan byk sistemlerden biridir .6 Bu balamda amanizm, toplumun ve toplumsal

kurumlar n n tmn ilgilendiren dinsel, simgesel, ekonomik, siyasal, estetik ve

toplumsal bir olgudur.7

amanizm, bata Sibirya ve Ural-Altay halklar olmak zere dnyan n hemen

her yerindeki ilksel topluluklar n ve gelime aamas ndaki toplumlar n, br

dnyayla iliki kurma ve hastalar

iyiletirme gc ta

d

na inan

lan amanevresinde odaklanan bir inan sistemidir.8 Asyan n ve Sibiryan n i blgelerinde,

Eskimo toplumlar nda, Nepalde, Tibetde, Laponyada , Amerikadaki

K z lderililerde9 ve Afrikada10 gzlenmitir. Ancak Sibirya ve Endonezya dinleri

gibi amanizmin bask n olduu blgeler ile Afrika dinleri gibiamanizmin ancak

tamamlay c nitelik ta d blgeler aras nda bir ayr m yapmak gerekir.11

amanizmin Hindistan ve inde doduktan sonra Kuzey ve Orta Asyaya

ta nd ynndeki varsay mlar gnmzde olduka tart mal d r. lksel topluluklar

ile uygarl k aamas na gemi toplumlar aras nda ok ynl bir amanist kltr

al verii olduu anla lmaktad r. Bununla birlikte ilksel toplumlar n rgtlenmesi

amanizmin evrensel temelini oluturur. Baz arat rmac lara gre amanizm

avc l k-toplay c l k aamas nda domu, hayvan yetitirme aamalar nda srmtr;

6 Perrin,a.g.e., s 117 Perrin,a.g.e., s. 98 Philip W. Goetz vd., amanizm, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask , stanbul,

Ana Yay nc l k A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229 Avrupan n kuzeyinde, byk blm Kuzey Kutup Dairesinin iinde yer alan blge.9 Perrin,a.g.e., s.2810 Philip W. Goetz vd., amanizm, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask , stanbul,

Ana Yay nc l k A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 22911 Philip W. Goetz vd., amanizm,Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask , stanbul,Ana Yay nc l k A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229


21/182

6

baka arat rmac lara gre ise amanizmin kayna n dzenli sr besicilii

aamas nda aramak gerekir.12

Daha ge dnemlerde ve zellikle byk dinlerin egemenliini alt nda,

amanizm daha ok cinlenme ve byclk ile badat r lm t r. Bu tr

uygulamalara inde, Korede, Japonyada, Pakistanda,randa, Hindistanda ve

Afrikada rastlanm t r.13 Genel olarak amanizm birtak m by uygulamalar yla bir

arada bulunsa da14 bycln amanist olmayan toplumlarda da grld

unutulmamal

d

r. Benzer ekilde, hemen her toplumun kltrel ve dinsel yap

s

ndagrlen ilksel eler de amanizm ile kar t r lmamal d r. amanizmin kavranmas

iin ilkelerini, kozmogonisini ve aman szcnn kkenini ele almak gerekir.

1.1.amanizmin Temel lkeleri

amanizmin temel ilkelerinden birincisi insan n ve dnyan n ikili yorumuna

dayan r. amanizmde insan bir bedenden ve bir ruhtan (ya da birok ruhtan) oluur.

Ruh, bedenden ayr labilen ve lmden sonra da yaamay srdren grnmez bir zdr. Sadece insanlar n deil doadaki tm canl ve cans z varl klar n da ruhlar

vard r. 15 Benzer ekilde dnya da ikili olarak yorumlan r. Bir yanda grnr,

gndelik ve kutsal olmayan bir dnya dier yanda ise, s radan insanlar n

gremedikleri teki dnya vard r. Tanr lar, ruhlar, atalar, ller bu ikinci dnyada

yaarlar. 16

amanist dnya grne gre, grnen grnmeyenden kaynaklan r ve tekidnya bu dnyay denetler. nsanlar vuran kurakl k, al k ve hastal k gibi byk

felaketlerin teki dnyadan kaynakland na inan l r. nsanlar beslenmek iin

hayvanlar ldrr ve doay yamalar; buna kar l k teki dnyan n ruhlar da

insanlara kar avc lar gibi hareket eder ve intikam almak iin onlar kovalar.

12 Philip W. Goetz vd., amanizm, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask , stanbul,Ana Yay nc l k A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229

13 Perrin,a.g.e., s.2814

Eliade,a.g.e., s.2315 Perrin,a.g.e., s.1216 Perrin,a.g.e., s.12


22/182

7

Hastal k, lm, kurakl k, k tl k, insan n varl n srdrmek ve gven alt na almak

iin yamalad doan n bedeli olarak teki dnyaya dedii bortur. 17

amanizmin temel ilkelerden ikincisine gre aman denilen baz zel

insanlar n teki dnyayla iliki kurabildikleri ve s radan insanlardan farkl olarak

teki dnyay grme ve tan ma gcne sahip olduklar kabul edilir.18 aman bu gc

yard mc ruhlar denilen varl klar sayesinde kullan r. Bylece aman, teki dnyayla

diledii gibi iletiim kurarak insanlar n yarar na olacak ekilde tanr larla insanlar

aras

nda arabuluculuk yapar.19

nc temel ilkeye gre iseamanizmin toplumsal bir ilevi olduu kabul

edilir. aman, insanlar n balar na gelen talihsizliklerin nedenlerini a klamakla,

dengesizlikleri nlemekle, sorunlar zmekle ve ac lar yat t rmakla ykmldr.

Toplumdaki s k nt lar nlemek veya zme ulat rmak iin gerektii zamanlarda

devreye girer.20 evresel, iklimsel, biyolojik ve bazen toplumsal dengeleri yeniden

kurmaya al r. Bir baka ifadeyleaman, kendisi iin harekete gemez, toplumun

ihtiyalar dorultusunda hareket eder. Bu anlamda daamanizm toplumsal bir

kurumdur.21

1.2 amanizmin Kozmogonisi

amanizm, insan n ve dnyan n zel bir tasar m n ierir. amanizmde

Evrenin gkyz, yeryz, yeralt olarak katmanlara ayr ld na inan lm t r. Ancak

gerektiinde bir katmandan brne gei yap labilir. Bu dnyalar aras ndaki gidipgelmeler aman taraf ndan salan r. aman n eitli ayinlerde esrime durumuna

geerek Evrenin yeralt , gkyz gibi katlar na ulaabildiine ve tanr larla iliki

kurabildiine inan l r.

17 Perrin,a.g.e.,s.1218 Perrin,a.g.e.,s.1419

Perrin,a.g.e.,s.1520 Perrin,a.g.e.,s.1521 Perrin,a.g.e.,s.16


23/182

8

Tanr sal kutsall klar olarak da tan mlayabileceimiz kltler ise bata Gk

Tanr ve dier tanr lar olmak zere gne , ay, yer-su, a a gibi doa varl klar d r.22 Ayr ca kendilerineruhlar ad verilen, grnmez fakat zoomorf * olan ve Evrenin her

kat nda bulunan kalabal k bir varl klar grubuna inan l r. amanistlere gre Evren ve

insanlar n yaad dnya bu ruhlarla doludur. Bu anlamda dalar, gller, rmaklar da

ruh sahibi canl nesnelerdir. Bunlar yaln z corafi isimler deil; ayn zamanda

konuan, duyan, evlenen, oluk ocuk sahibi varl klard r. Bir aman n dualar nda

dalar, rmaklar gibi doal varl klardan m yoksa bu varl klarla ayn adlar ta yan

insanlardan m bahsettiini anlamak zordur.23

Bu dualar ndan anla ld na gre,amanistler ruh sahibi olarak grdkleri dalara, obalara, rmaklara ibadet ediyorlar;

onlar canl ve her eyi duyan varl klar olarak gryorlard . Bu balamda

amanistlerin dnya grnn ve inanlar n n, ok eski ve ilksel animizm

dnemlerinin izlerini ta d n syleyebiliriz.

1.3. aman

1.3.1 aman Szcnn Anlam ve Kkeni

amanizmin douu ve kayna gibi aman szcnn de nereden geldii

ve nas l bir anlam ta d kesin olarak belirlenememitir. aman szcnn

etimolojik kkeni arat rmac lar aras nda tart ma konusu olmutur.

Bir yakla ma gre aman szc, ine kadar tm Dou Sibiryaya

yay lm Mool dilbilim grubuna dahil Tunguz diline aitaman dan gelmektedir.Bilmek anlam na gelen a szcnden treyen aman, bilen insan anlam nda

kullan lm t r.24 Bir baka yakla m ise, aman n szcnn, Hindistanda Buda

rahibi anlam na gelen emen szc ile ilgili olabilecei ynndedir.25 Benzer

22 Zhre ndirka, Trklerde bir Kad n Tanr : Umay, Toplumsal Tarih Dergisi , S: 17, stanbul,May s 1995.

* hayvanekilli23 Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm, 5. Bask , Ankara, Trk Tarih Kurumu

Yay nlar , 2000, s. 5024 Perrin,a.g.e. , s. 1625 nan, a.g.e. , s. 75


24/182

9

ekilde, bir baka kaynakta da aman szcnn, Kuzey Asyada yaayan

kabilelerdeki ileci Budist rahipleri tan mlamak iin Sanskritede kullan lanSramanas szcnden geldii belirtilmektedir.26

Bu noktada,amanizm ile Budizm aras ndaki balant lar n ve benzerliklerin

sadece aman szc ile s n rl olmad n belirtmek gerekir.aman bedeninin s rra

erme srecinde kesilip paralanmas , gkyzne ykselme ve yeralt na inme gibi

motiflere Hint-Tibet blgesinde de yayg n olarak rastlanmaktad r.27 Bu blgedeki

rahiplerin, amanlar gibi ak ve kara olarak ikiye ayr

ld

, trenlerinde davulkulland 28 ve amanist geleneklere benzer ekilde hastalar iyiletirdii

bilinmektedir.29 Balang tarihi bilinmeyenamanizmin, Budizmle birok yap sal

benzerlik ta d grlmektedir. Bu bilgiler nda, amanizmin Budizmden de

eski bir sistem olduu dnlebilir.30

1.3.2.aman n Kimlii

amanizmi bir esrime teknii olarak tan mlayan arat rmac lara greaman,ruhunu bedeninden ay rarak ge t rmand n ya da yeralt na indiini varsayan bir

esrime uzman d r.31 Derin sezgileri ve geni d gleri sayesinde btn gkleri ve

yeralt dnyas n gezdiine, tanr lar ve ruhlar grdne ve onlar n dillerini

bildiine inan rd . ok yorucu olan bu yolculuklara dayanabilmesi iin byk bir

fiziksel ve ruhsal gce sahiptir.32 Bu yetenekleri ve gleri sayesinde s ra d kiiler

olarak grlenamanlar, ifac , ynetici, falc , kahin, tanr lar n szcs gibi birok

farkl grevler stlenirler.33

Birok farkl grevler yklenenaman n en nemli zellii, teki dnyayla

iliki kurarak ruhlarla insanlar aras nda arac l k yapabilme gcdr.nsanlar, aileyi

26 Perrin,a.g.e., s. 1627 Eliade,a.g.e., s. 46928 Eliade, a.g.e., s. 47229 Eliade,a.g.e., s. 47330 Eliade,a.g.e., s. 48031

Eliade,a.g.e. , s. 2432 Roux,a.g.e.,s. 5933 Perrin,a.g.e. , s 10


25/182

10

koruyan ate ruhlar , yer-su ruhlar gibi kk ruhlara kendileri sa lar ve kurbanlar

sunabilirler; fakat kt ve gl ruhlarla bir arac olmadan savaamazlard . Buruhlar n isteklerini ancak gcn gklerden ve atalar ndan alan amanlar bilirdi.34

S radan insanlar n aresiz kald durumlarda aman, ruhlar gelecek hakk nda

sorgulayabilir, hastalar n ruhunu arayabilir, llerin ruhuna gkte rehberlik edebilir,

tanr lar n hangi kurbanlar istediklerini renebilirdi. zellikleamanizmin baka

by teknikleri ile yabanc dinlerden etkilendii ortamlarda, aman n yard mc

ruhlar n denetimine girerek onlar n szcs durumuna dnt grlr.35

zetlemek gerekirseaman, teki dnyayla yak n ilikiler kuran, ruhlarla

insanlar aras nda arac l k yapan, toplumun yaam n srdrmesinde nderlik yapan

seilmi bir kiidir.

1.3.3.amanl a Seilme

aman olman n bal ca yolu vard r. Kii kendi istei olmadan ruhlar n

seimiyleaman olabilir, kii kendi istei ve abalar yla aman olabilir, son olarak da kii kal tsal miras yoluylaaman olabilir. 36 amanl a seilme srecinde bazen

bu yollardan ikisinin veya nn bir arada grld de olur. Bu yollar aras nda en

s k grleni ruhlar n seimiyleaman olmakt r. Kal tsal miras yoluylaaman olacak

kiiler de yine ruhlar n seimiyle belirlenir.

amanl a a r lma olarak da bilinen olgu, atalar n ruhlar taraf ndan

gnderildiine inan lan ryalarla balar. aman olmas istenen kiinin bu ar yauymas gerektiine inan l r. 37 Bu kii ok erken yalarda sinirli oluuyla dikkat

eker; sara nbetlerine ve lg n fke nbetlerine tutulabilir ve bu deneyimler,aman

aday n n tanr larla kar lamas olarak yorumlan r.38 Atalar n ruhlar taraf ndan

aman olmas istenen kii grler grmeye balar, uykusundaark syler, tek ba na

34 nan, a.g.e. , s. 7635 Philip W. Goetz vd., amanizm, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask , stanbul,

Ana Yay nc l k A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 22936

Perrin, , a.g.e,s 31-3237 Eliade,a.g.e.,s. 3738 Eliade,a.g.e., s. 33-34


26/182

11

dolamaktan holan r. Bir sre ormanda yaay p aa kabuklar yla beslenir.

Kendisini suya ve atee atmak, b akla yaralamak gibi normal d davran larda bulunabilir. O zaman genaman aday , ruhlar konusunda eitim grmesi iin yal

bir aman n yan na eitilmek zere verilir. Seilme yntemi ne olursa olsun, aday

ancak iki ynl bir eitim ald ktan sonraaman olarak tan n r: esrime ve ryalar gibi

deneyimleri kapsayan eitim ve ruhlar n isimlerinin, ruhlar n grevlerinin, atalar n

soy aalar n n retildii gelenekler dzeyindeki eitim. Deneyimliamanlar ve

ruhlar taraf ndan stlenilen bu iki ynl eitim, bir s rra erme sreci niteliindedir 39

ve bu srecin sonunda bir s nav yap l r.40

aman n toplum taraf ndan resmentan nmas iin bu s navda baar l olmas gerekir. 41

39 Eliade,a.g.e., s. 3240 Eliade,a.g.e., s. 3541 Eliade,a.g.e, s. 36


27/182

12

K NC BLM

2. TRKLERDE AMANZM

2.1. Orta ve Kuzey Asyadaamanizm

amanizm, dnyan n ok farkl blgelerinde grlmesine ramen, daha a k

ve srekli bir ekilde eski Trk toplumlar n n yaad Orta ve Kuzey Asyada

kar m za kar. Bu blgelerde yaayan slam ncesi Orta Asya ve zellikle Sibirya

ve Ural* Altay** toplumlar n n dinsel inanlar temelde amanizmden

kaynaklanmaktad r. Bu toplumlarda, corafi yerleim ve dinsel yaam farkl l klar na

ramen, amanizm a rt c bir ekilde ve yaln zca ayr nt say labilecek kk

farkl l klar gstermektedir. Bu durum,phesiz ki amanizmin eskiliine iaret

etmektedir.1 amanizmin nas l ortaya kt n ve farkl dinsel ak mlar n etkisinde

kalmas na ramen bu blgelerde yzy llar boyunca nas l yaayabildiini

anlayabilmek iin bu blgedeki halklar n yaay lar na ve inanlar na bakmak

gerekir.

Altayl halklar kabile ve ailelere blnm halde yaarlard . Bunlar baz

dnemlerde byk ya da kk imparatorluklar halinde birlemilerdir. Bu toplumlar

genellikle Gk Tanr ya inan rlard . Aalar d nda doadaki tm varl klar n

insanlara benzer bir yaam srdn dnrlerdi. Tm varl klar n bir veya birok

ruha sahip olduuna, doduuna, bydne ve ldne inan rlard . Altayl lara

gre, tm varl klar ayn glere bal d r ve Tanr nnde ayn grev ve haklarasahiptir. Tm varl klar insanlara benzer ekilde rgtlenmilerdir ve onlar n aras nda

da insanlarda olduu gibi kul, egemen, dost ya da dman ilikileri

* Kara Denizinden Ural Irma na kadar yakla k 2000 km boyunca kuzey-gney dorultusundauzanan s radalar. Dou yamalar Avrupa ve Asya aras ndaki geleneksel fiziki corafya s n r n n bir paras n n oluturur.

**Sibiryan n gneybat kesiminde blge. Gneydouda Moolistan ve in s n rlar na kadar uzan r.1 Jean Paul Roux, amanizm, Hayvansal Ya amda Tinsel bir Deneyim, Tarih ve ToplumDergisi,ev: I k Tandoan-Abel, S: 29, May s 1986, s.54


28/182

13

grlebilmektedir. Madenler, bitkiler, hayvanlar, insanlar, k saca varolan her ey

aras ndaki fark, grnm ve g fark ndan kaynaklan r. 2

Bu toplumlar n bal ca geim kaynaklar hayvanc l k ve av, bazen de

yamac l k ve ticaretti. Gndelik yaam hayvanlar, av, st, yn ve et retimi zerine

kurulu olan insan, doal olarak hayvanlarla srekli ve ka n lmaz bir iliki iindeydi.

Hayvan hem kendine en yak n, en tan d k ve gven duyduu, hem de ok farkl ve

kayg verici bir varl k olarak grrd. Ayn zamanda haz rlad silahlar n gcnden,

kurduu tuzaklar

n salaml

ndan, k

srak ve koyunlar

n

n verimliliinden eminolmak isterdi. Toplumdaki her birey avdaki baar , stn bolluu, davar n verimlilii

ile yak ndan ilgiliydi. Bunlarla ilgili belirsizlikleri gidermek iin yap lan ilk rnn

ba gibi belli ayinler herkes taraf ndan bir arac ya gerek olmaks z n yap labilirdi.

Ancak insanlar al k olmad klar durumlar veya her zamankinden byk bir

tehlikeyle kar lat klar nda; tm sorumluluu stne al p ayinleri ynetebilecek

bilgili ve gl bir amana ihtiya hissederlerdi.3

rnein doumlarda, hayvan biiminden insan biimine geildiine,

lmlerde de insan biiminden hayvan biimine geildiine inan l rd ve bu geii

kolaylat rmak amana derdi. Benzer ekilde, hastal klar da yabanc bir varl n

hastan n bedenine uursuzca yerlemesi veya bir hastan n hayvan biimindeki

ruhunun yine hayvan biimindeki bir uursuz ruh taraf ndan ka r lmas olarak

grldnden, hasta kimselerin tedavisi iinamana bavurulurdu. Cenazelerde,

len kiinin huzursuz ruhunu sakinletiren ve dnyadaki yaam nda al k olduu

yerlere dnmesini engelleyen kii amand . te yandan len kiinin ruhuna ller

dnyas n n yolunu gstermek ve bylece onu yolundan sapt rmak isteyebilecek

ruhlardan korumak da gerekirdi. Anma trenlerinde, llerle ilikiye gemek

gerektiine, topluluun gelecei kahinlik toplant lar nda konuulduunda, g

haz rl klar nda, kurban trenlerinde deamana ok nemli grevler derdi.4

2 Jean Paul Roux, amanizm, Hayvansal Ya amda Tinsel bir Deneyim, Tarih ve ToplumDergisi,ev: I k Tandoan-Abel, 29. say , May s 1986, s.543 Jean Paul Roux,a.g.e., s.54

4 Jean Paul Roux,a.g.e. , s.54


29/182

14

2.2. slam ncesi Trk Toplumlar nda amanizm

Trklerinslam ncesi inan sistemi olarak bilinenamanizm, Orta ve Kuzey

Asyadaki eski Trk toplumlar ndan balayarak yzy llar boyunca Trklerin

yaamlar n n ayr lmaz bir paras olmutur. XI. yzy lda da slam yayg n bir din

haline gelinceye kadar amanizm zellikle gebe Trk toplumlar aras nda

grlmekteydi.5 Bilindii gibi eski Trk toplumlar genellikle oban ve hayvanc

insanlardan oluurdu ve gebelik hepsinin esas karakteriydi. Bu yaam tarz n n da

etkisiyleamanizm, Trk toplumlar

nda ok eski alardan beri atalar klt, hayvankltleri, gne, ay, yer-su, ate, ller ve dier doa kltleriyle birlikte grlmtr.

Bu kltler Altayl lar , Yakutlar gibi Orta ve Kuzey Asya toplumlar nda, daha

sonraki yzy llarda ise Hunlarda, Gktrklerde, Ouzlarda, Moollarda ve

Anadoludaki birok Trk toplumlar nda grlmektedir. Eski Trklerdeki klt

inanlar na ve amanist uygulamalara aa daki rnekler verilebilir:

III. yzy l n sonunda, Orta Asyan n byk bir blmne egemen olan ve

S 370 y l nda Avrupay istila ederek byk bir imparatorluk kuran Hunlarda7

hakan n karargah ndaki tap nakta her y l n ba nda ayin yap l rd . Bu ayine Hunlar n

ba bular kat l r; atalar na, Gk Tanr ya, yer-su ruhlar na kurban sunarlard .

Hakan, her sabah ad r ndan karak gnee ve geceleri aya tapard . Hunlar nemli

bir ie girimeden nce y ld zlar n ve ay n durumlar na bakarlard .8

Hunlardan sonra Orta Asyada devlet kuran farkl toplumlar da Gk Tanr ya,

yer-suya, gnee ve aya kurban sunmulard r. Bu toplumlardan biri olan Gktrkler 552-745 y llar aras nda Orta Asyada bir federasyon at s alt nda birleen Trk

5 Turgut Akp nar, Eski Trklerin Dini Tek Tanr nanc m yd ?, Tarih ve Toplum Dergisi, S: 27, Mart 1986, s. 18

Altay dalar yresinde yaayan Trklere verilen ad. Gnmzde byk lde Ruslam Trk kkenli halk. Sibiryan n kuzeydou blgesinde

yaarlar. Baz bulgulara gre Yakutlar n atalar gneyde bozk rlarda ve Altay dalar nda yaayanTrk boylar yla balant l d r. Yakutlar n amanist inanlar gnmze dein srd.

6 Philip W. Goetz vd., Hunlar , Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 11, 15. Bask , stanbul, AnaYay nc l k A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 2797 nan, a.g.e., s. 3

8 nan, a.g.e.,s.3


30/182

15

boylar ndan olumaktayd .9 Gktrkler ve ynetimleri alt nda bulunan Trk boylar

amanizmi benimsemilerdi. Bu topluluklar tanr lar n n tasvirlerini keedenyaparlar ve bunlar deri torba iinde korurlard . Baz tasvirleri de i ya yla yalarlar

ve s r klar zerine dikerlerdi. Y l n drt mevsiminde tanr lara kurban keserlerdi.

Daha sonraki blmlerde de greceimiz gibi bu tasvirler Altayl lar n tz,

Moollar n ongundedikleri putlard r. 10

Orta Asyadaki yurtlar ndan yay larak ortaa boyunca geni bir blgede

etkin olan Ouzlar, Trkiye Trkleri ile Trkmenistan, Azerbaycan,ran ve Irak Trklerinin atas say lmaktad r.11 XI. yzy lda Ouzlar, slam lkelerine komu

olduklar halde amanist inanlar korumaktayd lar. Ouzlar n cenaze trenleri, eski

Gktrklerin defin/ cenaze trenlerine benzerdi: mezar zerinekurgan yaparlar;

kurban olarak kesilen hayvanlar n derilerini balar , ayak ve kuyruklar yla beraber

s r klara asarlard . 12

Grld gibi, eski Trk toplumlar ndaki gemii ok eski dnemlere

dayanan amanizm yzy llar boyunca Hunlar, Gktrkler, Ouzlarda kar m za

kmaktad r. Gktrk devletinin Uygurlar n eline getii VIII. yzy l n son yar s na

kadar Orta Asyan n kuzey blgelerindeamanizm egemendi. Bat dan ve gneyden

gelen kitapl dinlerin etkileri henz ok zay ft .13 XIII yzy lda Cengiz Han

dneminde ba ms z ve birleik bir g olarak tarih sahnesine kan Moollar 14 da

amanist gelenekleri srdrmekteydi. Bu dnemdeslaml k, H ristiyanl k ve Budizm

h zla yay lmakta ve etkileri amanizme de yans maktayd . XIV. yzy la

gelindiinde Orta Asyada ve randa slam dini, Moolistanda ise Budizm

9 Philip W. Goetz vd.,Gktrkler, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 9, 15. Bask , stanbul,Ana Yay nc l k A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 593

10 nan, , a.g.e , s. 511 Philip W. Goetz vd.,O uzlar, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 17, 15. Bask , stanbul,

Ana Yay nc l k A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 43 mezar zerine toprak y larak yap lan kk tepe12 nan, , a.g.e, s. 1013 nan, , a.g.e, s. 614 Philip W. Goetz vd.,Mo ollar , Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 16, 15. Bask , stanbul,

Ana Yay nc l k A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 173 Orta Asyay oluturan byk platonun kuzeydousundaki dal k blge


31/182

16

hakimdi. amanizm ise slamda ve Budizmde birok izler b rakarak Sibirya

ormanlar nda ve Altay dalar nda bar nabildi.15

slam kabul eden Trkler,amanizmden kalan birok inan, gelenek ve

ayinleri yeni dinlerinde alttan alta srdrdler. Orta Asyay terk etmeyen dier

amanist haklar n aksine Trklerin Hazar Denizinin kuzeyinden ve gneyinden

bat ya ve gneybat ya gleri, onlar n yeni kltrlerle youn bir ekilde

kar lamas n salam t r. Bu ekilde amanizm ile yeni dinlerin zellikle de

slam

n bir araya gelmesi sonucu ilgin sentezler ortaya

km

t

r.16

Bu konuda bir dier nemli nokta da farkl Trk toplumlar n n slam farkl tarihlerde kabul etmi

olmalar d r. Daha erken Mslman olmu toplumlara sonradan Mslman olmu

amanistlerin kat lmalar birok amanist gelenein canlanmas yla

sonulanm t r.17

rnein, Dede Korkut Kitab ndan da anla ld na gre, X. yzy l n

balar nda slam kabul etmeye balayan ve XI. yzy l n balar nda tamamen

Mslman olan Seluklu Ouzlar nda, XV. yzy lda bile birok amanist gelenek

korunmutur. Seluklu Ouzlar nda rastlanan amanist geleneklere u rnekler

verilebilir: matem treninde lnn bindii at n kuyruunu keserek kurban etmek,

ayg r kesip a vermek , aac kutlu saymak gibi... Ouzlar n torunlar olan bugnk

Anadolu Trklerinde de amanist inan ve geleneklerin derin izlerine

rastlanmaktad r.18 amanlar n yer alt na ini ve gkyzne k hikayeleri pek ok

Anadolu halk destan nda nemli yer tutar. Geyikli Baban n geyiklerle birlikte

yrmesi ve geyie binmesi motifi,aman dualar nda da neredeyse aynen vard r.19

Benzer ekilde Hac Bekta Velinin ahin olarak uup gitmesi, Karaca Ahmed o lu

Hac Do rul un doan biimine brnmesiamanist kklerle ilikilendirilebilir.20

15 nan, , a.g.e, s. 1216 Tolga Ersoy, aman ve amanlar n G, Toplumsal Tarih Dergisi , 7. say , Temmuz 1994,

s.1017 nan, a.g.e., s. 20418 nan, a.g.e., s.20719 Philip W. Goetz vd., amanizm,Ana Britannica Ansiklopedisi,Cilt 20, 15. Bask , stanbul,

Ana Yay nc l k A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 22920 Philip W. Goetz vd., amanizm, Ana Britannica Ansiklopedisi,Cilt 20, 15. Bask , stanbul,Ana Yay nc l k A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229


32/182

17

Anadolu halk kltrndekialkar s (albast ) efsanesi; uzun mrl olmas iin

ocuklaraYa ar, Durmu , Sat lm , Sat gibi adlar vermek; trbelere, kutlu aalarave al lara paavra paralar balamak; hastal k dolay s yla ocuun ad n zel bir

trenle deitirmek; kt ruhlardan korunma amac yla iyi satta olsunlar demek gibi

gelenekler de birok amanist inanc n gnmze kadar srp geldiini

gstermektedir.21

Yukar daki rneklerden de grld gibi amanizm, Orta Asya halklar nda

ve eski Trklerde sadece bir inan sistemi olarak deil, farkl

dinlerin iinde degrlebilen bir uygulama olarak kar m za kmaktad r. Nitekim Orta Asyaya ulaan

tm dinlerden etkilenen ve onlar etkileyen amanizmin izleri, slami motifler

ta yan destanlarda da a ka grlmektedir.22 Sonu olarak, yzy llar boyunca Trk

toplumlar n n sosyal ve kltrel yaam n n ayr lmaz bir paras olan amanizmin

uzun bir sre yeni dinlere direndiini, Anadolu halk kltrnde derin kkler sald n

ve izlerinin gnmze dek ulat n syleyebiliriz.

2.3. slam ncesi Trk Toplumlar nda aman n Kimlii

slam ncesi Trk toplumlar aman szcn bilmemekteydi. Avrupa bilim

dnyas nda XVIII. yzy lda kabul edilmi olan aman szc, Ruslar n Kuzey

Sibiryadaki Tunguzlardan rendikleri bir szcktr.23 amanist olan K rg z

Kazaklar n n amanlar iin kulland klar bak veya baks szckleri de Budizmden

al nm szcklerdir. Eski Trkler amanlar na kam derlerdi. 24 Tunguz- Manu

dilinde yer alan ve bilen kii anlam nda kullan lan aman ad n n, Trk topluluklar nda ayn anlamda kullan lan kam szcnden bozularak tredii

ynnde savlar vard r. Szcn Manu dilinde ta d s ramak, dvnmek, co ku

iinde olmak gibi anlamlar daaman n ayin davran lar yla ilikilidir. 25

21 nan, a.g.e., s. 20722 Ersoy, a.g.e., s. 1123 nan, a.g.e.,s. 7424

nan, a.g.e.,s. 7525 Philip W. Goetz vd., aman, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask , stanbul, AnaYay nc l k A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229


33/182

18

Trk toplumlar ndaki amanlarla ilgili yaz l tan mlara ancak XI. yzy lda

bn Sina

ve ranl air Marvazide rastl yoruz.26 Daha sonraki blmlerde verilecek rneklerden de grlecei gibi, Ka garl Mahmud un Divan Lgatit Trk adl

eserinde deamanlar n ilevlerinden birok yerde bahsedilmektedir.

slam ncesi Trk toplumlar nda amanlar kad n veya erkek olabilirdi.lksel

toplumlar n ilk rgtlenme aamalar n n anaerkil nitelii amanlar n kiiliine de

yans m t r. En eski amanlar n kad n veya anaerklilik uyar nca grevlendirilmi,

kad

n gibi davranmas

gereken bir erkek olduu dnlmektedir. zellikle Asyatoplumlar nda erkeklerinaman olabilmesini destekleyen en nemli zellik kad ns

olmalar d r. rnein Yakut Trklerinde aman zel cppesi bulunmad zaman

kad n giysisiyle ayin yapard . Ataerkil geleneklere ok bal olan K rg z-Kazak

amanlar bile baz trenlerde kad n k l na brnrlerdi. Daha ge dnemlerde

Orta Asyal Mslmanlar aras nda sa n t ra etmek dinsel bir gsterge say ld

halde baz amanlar bir tutam uzun sa b rak rlard . Yine ataerkil zellikler ta yan

Moollar aras nda da, hanlar n trenine kat lan tek kad n, en nde giden kad n

amand r. 27

slam ncesi Trk toplumlar nda aman n kimlii ile ilgili bir dier nitelik

Ak aman - Kara aman ayr m d r. Ak amanlar,aman elbisesi ta mazlar ve davul

kullanmazlard . Kt ruhlara ve yeralt tanr lara ayin yapmazlar, kanl kurbanlar

vermezlerdi. Sadece gndzleri iyi ruhlara kans z kurban ayinleri yaparlard .28 Ak

amanlar n Karaamanlardan daha kutsal say lmas , ak renginamanizmin nemli

tanr lar ndan Tanr lgen'in simgesi olduundan da kaynaklanabilir. Ak amanlar

halk taraf ndan ok say ld klar halde Karaamanlar kadar i grmezlerdi.nsanlar,

ayin yapt rmak iin ounlukla Kara amanlara giderdi. nk insanlar daha ok

yeralt n n tanr lar ndan korkarlar ve Kara amanlar arac l yla onlar n

En byk slam bilginlerinden biri olarak kabul edilen filozof ve hekim.26 Jean Paul Roux,Orta Asya Tarih ve Uygarl k , ev: Lale Arslan,stanbul, Kabalc Yay nevi,

ubat 2001, s.6027

Philip W. Goetz vd.,O uzlar, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 17, 15. Bask , stanbul,Ana Yay nc l k A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 4128 nan , a.g.e.,s. 84


34/182

19

ktlklerinden korunmaya al rlard .29 lk aman n Ak aman olduunu ve Kara

aman n sonradan ortaya kt n ileri sren arat rmac lar olmutur. amanlar n buekilde ikiye ayr lmas daha ge dnemlere ait bir olgu olabilir.30

Nitelikleri ne olursa olsunamanlar, insanlar n ruhlarla kar lamak zorunda

olduklar olaylarda ok farkl ilevler stlenirdi. rnein Eski Trklerde kurban

sunma, sadece bir hayvan n ldrlmesi deil, ayn zamanda insan ruhuna benzeyen

bir ruhun yola sal nmas ilemidir ve bu olaydaaman n grevi, kurban adama veya

kurban

ldrmekten daha ok hayvan

n ruhuna gkte rehberlik etmektir. Ruhlar

yat t rmak iin ne yap lmas gerektiini sylemek, ounlukla hayvan biiminde

olan putlar haz rlamak, hangi hayvanlar n tanr lara adanaca n bilmek deaman n

grevleridir.31

Bu ekilde toplumsal hayat n oda nda yer alan aman, ayn zamanda

toplumun bilgi ve gelenek daarc n n koruyucusu, bir lde de yarat c s d r. Orta

Asya topluluklar nda han, hakan, ka an gibi adlarla an lan siyasal nder ile

toplumsal sreklilii ve sal l korumakla ykml aman aras nda bir tr

i blm olumutur. Zamanla han n konumu ykselmi, aman ise daha ok teki

dnya ile ilgili konularda etkinliini srdrmtr. Bununla birlikte XVI. ve XVII.

yzy llarda bile Orta Asyada baz amanlar n savalarda nderlik grevi stlendii

bilinmektedir.32

aman, toplumsal yaamda olduu gibi kiisel yaam n nemli anlar nda da

kar m za kmaktad r. ifa verir, llerin ruhlar na yol gsterir, hamile kad nlar n velohusalar n baucunda dururdu. aman, doacak ocuklar n ruhlar n n, doumdan

nce nerede bulunduklar n ve annelerinin bedenine nas l girdiklerini bilirdi. Bu

bilgileri sayesinde doum srecini ynlendirir, ruhlar seer ve onlar n insan

vcuduna girilerini kolaylat r rd . Doumun esrar yla yz yze geldii gibi, yeni

29 nan , a.g.e, s. 8430 Eliade, a.g.e.,s. 21831 Jean Paul Roux, amanizm, Hayvansal Ya amda Tinsel bir Deneyim, Tarih ve Toplum

Dergisi,ev: I k Tandoan-Abel, S: 29, May s 1986, s.5532 Philip W. Goetz vd., aman, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask , stanbul, AnaYay nc l k A.. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229


35/182

20

domular n geleceini de okuyabilirdi. Grevlerinin aras nda ocua ismini vermek

de vard . 33

Daha nceden de belirtildii gibi, amana verilen bu grevler ve yetkiler,

ruhlar ile iliki kurabildii iindir. aman, her eyden nce zoomorf ruhlar n

dnyas na girebilmelidir. Bu nedenleaman adaylar n n eitimleri sonunda yap lan

s navlarda hayvansal deneyimler byk nem ta maktad r. Kendisine verilen grev

ve yetkilerle bada r ekilde aman, hayvan postlar veya deriden uzun bir giysi

giyer, boynuzlar takar, peneleri taklit eden eldivenler kullan

r, hayvanlar

simgeleyen birok sslerle donan rd . Hayvanlar n davran lar n taklit edip,

dillerinden anlad n gstermeye al rd . Yard mc ruhlar a r p, dman ruhlarla

kavgaya tutuurdu. Bazen bir y lan gibi yerde k vr larak srklenir, bazen de bir

kuun kanat rpmas n taklit ederdi. Bu hayvansal deneyimler s ras nda aman n

insan olmaktan karak hayvanlat ve adeta karma bir yarat a dnt kabul

edilirdi. Bu deneyimler s ras nda aman n kiilii ylesine zenginleirdi ki, ayn

anda veya s ras yla birok deiik hayvan n fiziksel zelliine ve dolay s yla

doas na sahip olabilir ve bu farkl doalar yans tabilirdi. Bylece tm hayvan

trlerininamana a k olduu dnlrd, bu yzden deaman tm doan n dilini

anlad n sylerdi.34

Bu ekilde, aman n birok hayvan n temsilcisi olarak kar m za kmas ,

Sibirya ve Orta Asyan n gebe toplumlar n n yaay lar a s ndan a rt c

deildir. Gerekten de bu toplumlar n hayvan kkenci/ hayvandan treyi

efsanelerinin yan s ra, eski dnemlerden kalma dikme talar veya kayalar zerinde

de birok eden olumu karma yarat klar n betimlerine rastlanmaktad r. rnein

baz heykellerin vcudu insan, az aslan, boynuzlar geyik, salar y lan

biimindedir.

Grld gibi doayla i ie yaayan ve totemci rgtlenmeye dayanan eski

Trk toplumlar amanizmin yeermesi ve aman kimliinin gelimesi iin en

33 Roux,a.g.e.,s.5534 Roux,a.g.e.,s.56


36/182

21

uygun zemini salam lard r. Bu toplumlarda aman n, insanlar n ruhlarla

kar lamak zorunda olduu her olayda yetkili olduu ve hem toplumsal hem dekiisel hayat ilgilendiren birok grevler yklendii grlmektedir.

2.3.1. aman n Mitolojik Kkeni

aman n mitolojik kkeni kesin olarak belli olmamakla birlikte aa da

aktar lan iki rnekte de grlecei gibi, amanlar n kkeniyle ilgili efsanelerin

ou dorudan doruya Tanr y veya onun temsilcisi olan kartal devreye sokar. 35

Yakutlar n inanlar na gre amanlar, yeryzne bir kartal taraf ndan

getirilirdi. aman olacak bir ocuun ruhu, ocuk daha domadan bir kartal

taraf ndan yenirdi. Bu ruhu yiyen kartal, bundan sonra gneli bir blgeye g

ederdi. Ortas byk bir ay rl kla kapl olan bu blgede, gnein klar solmaz ve

her zaman p r l p r l parlarm . Tam bu ay rlar n ortas nda ise k rm z bir am, bir

grgen bir de kay n aac varm . Kartal, bu aalar n zerine gelir ve yumurtas n

b rakt ktan sonra gidermi. Yumurta, bir sre aalar n zerinde kald ktan sonrayar l r ve iinden bir ocuk karm . Aalar n alt nda da bir beik bulunurmu.

ocuk, yumurtadan kar kmaz hemen bu beiin zerine der ve orada

bymeye balarm . Bu mitosa gre iyi amanlar k rm z am zerindeki

yumurtadan, ktamanlar ise grgen aac zerindeki yumurtalardan karlarm .

Yumurtadan kan bu amanlar tm yaamlar boyunca Kartal Anataraf ndan

korunurlarm . Bu kartal onlar n her ilerinde byk bir yard mc olurmu. 36

Buryatlar n anlatt klar na gre ise ok nceleri ne hastal k ne de lm

varm . Zamanla kt ruhlar yeryzne k p insanlara ktlk getirmeye

balam lar. Bunun zerine Tanr , insanlara yard m etsin diye gkten bir kartal

gndermi. Kartal, yeryzne inmi ve insanlar n aras na gelmi. Onlarla anla p

birlemek istemi fakat ne o insanlar n ne de insanlar onun dilini ve dncesini

35 Eliade,a.g.e., s. 9536

Bahaeddin gel,Trk Mitolojisi, I. Cilt, 4. Bask , Ankara, Trk Tarih Kurumu Yay nlar , 2003,s.595-596 Budizm ileamanizmin karma k bir bileimini gelitiren Mool halklar ndan biri.


37/182

22

anlayabilmiler. Kartal bakm ki olmayacak, aresiz yine ge dnm ve Tanr ya

olduu gibi her eyi anlatm . Tanr baka bir yol dnm ve kartala yle bir tavsiyede bulunmu: n yeryzne ve kar na kacak ilk insan , senin dilini

anlayabilecek bir aman yap. Bunun zerine kartal, yine kanatlar n am ve

yeryzne inmi. Bir aac n alt nda uyuyan bir kad n grm. Bu kad n kocas ndan

ay rm ve onunla yaamaya balam . Kad n kartaldan hamile kald ktan sonra

kocas na dnm. Ay ve gn dolunca da bir erkek ocuk dourmu. ocuk

byynce yeryznn en byk aman ve btnamanlar n atas olmu. 37

2.3.2.amanl a Seilme

Devlet olarak rgtlenmemi eski Trk toplumlar nda aman n seimi

genellikle lm atalar n ruhlar taraf ndan bildirilir. rnein baz Sibirya

toplumlar nda amanl k grevinin devri dededen toruna, yani her iki kuakta bir

yap l r. Bir kua n atlanmas ekonomik ve toplumsal a lardan da yarar salar. Bu

ekilde her iki kuaktan birine, amanl k grevinin stlenmeyi engelledii ileri

yklenme f rsat domu olur.38 Ayn ekilde Gney Sibiryada yaayan Buryatlarda

amanl k genellikle kal tsald r, ama tanr lar n seimiyle veya bir kaza sonucunda

aman olunduuna da rastlan r. rnein, tanr lar aman olacak kiiyi ba na y ld r m

veya talar drerek seebilirler. aman olacak kiinin y ld r mla seilmesi ayn

zamanda amanl k glerinin kayna n n gkte olduunu gsterir. Bu nedenle baz

amanlar n giysisi veya davulu zerinde y ld r m figrleri izildii grlmektedir.39

Altayl larda da aman seimi genellikle kal tsal miras yoluyla yap lmaktad r.

al man n ilk blmnde de sz edildii gibi, Trk toplumlar nda da kendi istei

ile aman olanlar var. Ancak bunlar kal tsal miras yoluyla seilenamanlara gre

daha az sayg grr ve daha aa dzeyde say l rd . 40

Grld gibi, Sibiryal toplumlarda ve eski Trk toplumlar nda amanl a

seilme genellikle kal tsal miras yoluyla yap lmaktad r. aman olacak kiinin bilinen

37 gel, a.g.e. I. Cilt, s.59638

Perrin, a.g.e.,s. 3439 Eliade,a.g.e.,s. 3840 Eliade,a.g.e., s. 39


38/182

23

bir aman n soyundan gelmesi gerekir. lm aman atalar n ruhlar nda biri kiiyi

aman olmaya zorlar. Kii, nce bu ruhun zorlamalar na direnir ancak amanolmay srarla ret ederse delirir.41 aman belirtileri gstermeye balayan gencin ailesi

bunu engellemeye al r. nk amanlar genellikle cretsiz ayin yaparlar ve

kazanlar ok az olur. ocuklar ndan biriaman olan aile, bir ii kaybetmi say l r.

Btn zorluklara ramen aman olmakta srar eden kii, ruhlar n adlar , dualar,

aman atalar n n soy aalar , ayinlerin kurallar ile ilgili eitim almas iin yal bir

aman n yan na gnderilir 42. Bu eitim srecinin sonunda genaman n btn

yak nlar toplan r ve kam bak toy denilen bir ayin dzenlenir. Bu ayin, yal aman n gzetimi alt nda gen aman taraf ndan yap l r. Bu ayinin sonunda gen

aman aday amanl k grevine kabul edilmi say l r. 43

amanl a girite yaanan esrime deneyimlerinin ierii ok eitli ve zengin

olmakla birlikte, genel olarak u durumlar grlebilir: bedenin paralanmas ve tm

i organlar n yenilenmesi; ge k p ruhlarla veya tanr larla konuma; yeralt na inip

ruhlarla ve zellikle lm amanlar n ruhlar yla konuma; eitli dinsel

a klamalara ve meslek s rlar na muhatap olma.44 rnein Sibiryadaki Yakutlarda

tmyle doast olarak nitelendirilebilecek bir s nama geerlidir. nan a gre,

bayg nl k s ras nda aday n veya kopyas n n bedeni teki dnyada paralara ayr l r.

Ruhlar bedendeki kemikleri sayarlar. Ancak bir fazla kemie sahip olan aman

olabilir.45 Bu s namadan sonra aday n aman olabileceine karar verilirse bir da

veya tepeye k l r. htiyar bir aman greve sadakat yemini niteliinde olan duay

syler, aman aday da onun szlerini tekrarlar. Bu yemin duas yledir:

Zavall lar n koruyucusu, yoksullar n babas , kszlerin anas olma a and iiyorum. Yksek

da tepelerinde bulunan ruhlara sayg gsterece im; and ediyorum ki onlara candan btn

varl mla hizmet edece im. Bunlar n en by ve en kudretlisi, blk ruhlar n amiri olan, da

tepesinde ya yan, amanlar taraf ndan Sustuganah Ulu Toyon tesmiye olunan Tanr ya, onun byk

41 nan, a.g.e., s.7642 nan, a.g.e., s.7643

nan, a.g.e., s.7644 Eliade, a.g.e., s. 5645 Perrin, a.g.e., s. 43


39/182

24

o lu Uygul Toyona kar s Uygul Hatuna...bunlar n say s z ailelerine ve u aklar na sayg gsterme e,

hizmet etme e sz veriyorum. 46

amanl a girdikten sonra her aman n hayvan ana denilen bir koruyucu

ruhu olur. zellikle Orta Asya ve Sibirya Trklerinde ok yayg n olan hayvan ana

ongunu, btn toplumun atas ve koruyucusu olarak kabul edilenhayvan ata

ongunundan farkl yd . Hayvan ana yaln zca belirli bir aman n koruyucu ruhuydu

ve bu ruh amana hayat boyunca yard m ederdi. amana, esrime halinde

bulunduu zaman teki dnyadan haber verenler de bu ruhlard

r. Hayvan ana,aman n herhangi bir hayvanda cisimlenen can veya e ruhu olarak da

dnlebilir. Bir bak ma aman, bu ruhla bir hayvanda bedenleir. Bu hayvan n

hayat yla aman n hayat n n birbirine bal olduu, hayvan ana lrse aman n da

lecei kabul edilir. rnein iki rakip aman n hayvan analar kavga edebilir ve

birbirini ldrebilirler.47 Bu nedenle ruhlar kk ve nemsiz hayvanlar olan

amanlar n deerleri de toplum iinde azd . Fakat aman olgunlat ka yeni bir

hayvan hayvan ana olarak alabilirdi.yi hayvan analar boa, ayg r, geyik, kartal ve

ay yd ; daha zay f hayvan analar ise kurt ve kpekti.48

zetle, slam ncesi Trk toplumlar nda amanl a seilme, atalar n

ruhlar n n zorlamas ve amanl a ar lma belirtileriyle balayan; ciddi bir eitim

ve s nama sreleriyle devam eden;hayvan anan n belli olmas ve yeni aman n

toplum taraf ndan resmen tan nmas ile sona eren uzun ve kapsaml bir sretir.

2.3.3. aman n Grevleri ve amanist Ayinler

Toplumu ve kiileri ilgilendiren her konuda sorumluluk ta yan aman n

yerine getirmesi gereken belirli grevleri vard r. Bu grevler topluluun bulunduu

gelime aamas na ve inan sisteminin dier zelliklerine gre deimekle beraber

aman n ilgilendii bal ca konular yle s ralanabilir: Kurban kesmek, kehanette

46 nan, a.g.e., s.7747 nan, a.g.e., s. 81

48 gel, a.g.e., Cilt I, s.36


40/182

25

bulunmak, fal bakmak, by yapmak, ruhlarla iliki kurarak toplumun zemedii

sorunlara zm bulmak, lnn ruhunu teki dnyaya gndermek, avdakianss zl ortadan kald rmak, a r hastal klar tedavi etmek gibi...Bu konularda

insanlar n yarar na olacak sonular elde etmek iinamanlar deiik ayinler

yaparlar.

Doalamaya dayal olarak yap lan amanist ayinler, kesin ve kat bir dzene

bal deildir. aman n kendisi bile ayin s ras nda ne okuyaca n , ayine nas l bir

yn vereceini bilmez. nk ayinde okunacak dualar

aman

n koruyucuruhlar n n belirlediine inan l r. Bu nedenle amanlar, seleflerinin okuduklar n

ezberlemek ve tekrarlamak zorunda olmad gibi49 , ayin s ras nda sylediklerinin

anla lmas da gerekmez. Nitekimaman dualar nda anlam anla lmayan szckler

ve cmleler, etkisi en gl szler olarak kabul edilir.50 amanist ayinlerde kanl

veya kans z kurban bulunmas gerekir. Kanl kurban olarak erkek hayvanlar tercih

edilirdi. Kans z kurbanlara rnek ise sa sama, aalara veaman davuluna paavra

balama, ongun yedirme(ongunlar n a zlar n yalama), atee ya atma ve arap

serpme verilebilir. Kans z kurbanlar n en nemlisi ise d k olarak adland r lan ve

ruhlara ba lanarak ba bo sal verilen hayvanlard r .51 amanistler, ayinler

s ras nda ruhlara ba lanan bu kurbanlarla dnyan n dengesini ve insanlar n

huzurunu koruduklar na, dzensizlikleri ve ac lar nlediklerine, sorunlara are

bulabileceklerine inan rlard . amanist ayinler, aa daki rneklerde de grld

gibi toplumsal ve kiisel hayat n her alan nda kar m za kmaktad r.

llerin ruhlar n mezarlar na kadar gtrp etkisiz hale getirmek iin

yap lan ayinlerdeaman llerin ruhlar na ruh k lavuzlu u yapard . Benzer ekilde,

kurban edilen hayvan n ruhunu da teki dnyaya gtrmek zorundayd . Altay

Tatarlar n n amanlar ayinlerini genellikle geceleri dzenler, nk teki dnyan n

49 nan, a.g.e., s.12050 nan, a.g.e., s.145

51 nan, a.g.e., s. 98


41/182

26

geceleri daha kolayca a a kt na, ruhlar n gece harekete getiine ve

ldrdne inan l rd . 52

Avla ilgili ayinler, zellikle avc l kla geinen toplumlarda ok nem

ta maktad r. Sibiryal avc topluluklarda, aman n varl av olumlu etkilemek

zerine kuruludur. Bu ayinlerdeaman, av hayvanlar n n yakalanabilmesi iin

hayvan ruhlar yla i birlii yapard . rnein Baykal Gl dolaylar nda yaayan

Sibiryal Buryatlara gre, rengeyiklerinin ve bal klar n ruhlar vard r. nsanlar n bu

hayvanlar

ldrebilmeleri iin,aman

n, av mevsiminden nce dzenlenecek bir ayinle, nce bu ruhlara sahip olabilmesi gerekir.53

amanlar n koruyuculuk grevleri gerei yapt klar ayinler de

vard r. Tunguzlar n amanlar , topluluun yaad topraklar n s n rlar na grnmez

engeller dikerdi. Kular n havay gzetim alt nda tuttuuna, bal klar n rmaklar n

giriini koruduuna, drt ayakl lar n ormanda kol gezdiine inan l rd . 54

Mevsimlerle ilgili ayinlere rnek olarak bahar n geliiyle ilgili olanlar verilebilir. lk rnn ba ayinleriyle birlikte kt ruhlardan korunmak amac yla

yap lan sonbahar ayinleri de nem ta maktayd .55 Yakutlarda yap lan ayinlerinden

en by amanl k mesleine girenler iin yap lan ayinleridir.56 Tm toplumu

ilgilendiren bu tr ayinlerdeaman, zellikle yerleme biiminin da n k olduu

topluluklarda, toplumsal yaam n canland r c s ilevini de stlenir.57

Toplumsal ayinlerden baka kiiler iin yap lan zel ayinler de vard r.Bunlardan biri yeni ev yapmak iin seilen yerde yap lan ayindir.58 Hastal baka

52 Perrin,a.g.e., s. 84-8553 Perrin,a.g.e., s. 7254 Perrin,a.g.e., s. 7755 nan, a.g.e., s.10256

nan, a.g.e., s.11657 Perin,a.g.e., s. 7158 nan, a.g.e., s.117


42/182

27

bir nesneye veya hayvana grme de kiiler iin yap lan zel ayinlerden biridir.

zel ayinlerden en nemlisi de ruhlardan birine d k ba larken yap lan ayindir.59

aman, ayinlerde yapt esrik yolculuk s ras nda gkyzne kar veya

yeralt na inerdi. Ge yolculuu s ras nda kartal, rdek, kaz, ku, geyik, at ,ay , kurt

gibi eitli hayvanlardan yard m al r ve Evren Aac n merdiven olarak kullan rd .

zellikle ataman n binek hayvan ve kurbanl k hayvan olarak nem kazanm t r.

Yukar da ad geen hayvanlardan biri ayn zamanda aman n hayvan anas olurdu.

aman bu hayvanlar

n biimine brnerek gkyzne

kar, tanr

lardan veyaruhlardan gereklieyleri al r ve insanlar n isteklerine are bulurdu.

Baz ayinlerdeyseamanlar yeralt na indiklerini ve orada gezdiklerini temsil

ederlerdi.60 Ge k a gre yeralt na ini daha zor ve tehlikelidir.amanlar yeralt

yolculuuna maara, kuyu, ukur, yerdeki bir delik, p nar, aa kt ve kkleri

gibi bir yerden balarlard .61 Yeralt na giden bu kap lara Altayl larda yerin bacas ad

verilirdi. Yeralt nda dolaan amanlar, bu kap dan yerin alt na girerlerdi.62 Bu

yolculuk s ras nda Cehennem zerindeki k l kprden getiklerini; gnahl

amanlar n say s z iskeletlerini grdklerini; karanl k tanr lar na, y lanlara, ejderlere,

canavarlara rastlad klar n anlat rlard .

2.3.4.aman Elbisesi ve Davulu

2.3.4.1.aman Elbisesi

Dzenledikleri ayinlerin geerli olabilmesi iinamanlar zel elbiseler

giymek zorundayd . Bu nedenle aman elbiseleri kutsal ayinlerin ayr lmaz bir

paras d r. Bu elbiselerin ilevi, amana hayvan biiminde yeni ve sihirli bir beden

vermektir.63 aman elbisesi, aman n esrik yolculuu s ras nda biim deitirme

59 nan, a.g.e., s.10760 nan, a.g.e., s.10761 Yaar oruhlu,Trk Mitolojisinin Anahatlar , stanbul, Kabalc Yay nevi, Haziran 2002, s. 69

-7062 gel, a.g.e.,Cilt II, s.25263 Eliade,a.g.e., s.186


43/182

28

yeteneine sahip olduuna iaret etmektedir.64 Byleceaman, bu elbiseyi giymekle

s radan insanlar n yaad dnyay a p teki dnyayla iliki kurmaya haz rlanm olur. 65

aman elbisesi incelendiinde, amanizmin felsefesini ve efsanelerini ortaya

kard grlr.66 Eski Trk toplumlar ndaki aman elbiseleri, totemizmin izlerini

ta maktad r. En eski ve en zgnaman elbiseleri, ku ya da hayvan ekillerini

taklit ederek yap l rd .67 Bunlar o toplumun koruyucusu kabul edilenhayvan atay

temsil ederdi. Diyebiliriz kiaman elbisesinin ilk ve en nemli amac

, bir hayvanatay sembolletirmek ve o hayvan temsil etmekti. Orijinal ve bozulmam aman

elbiselerinde, ba sslerinden ayakkab n n sslerine kadar ayn hayvan n belirtileri ve

iaretleri grlr. Bylece elbise tek bir hayvan temsil ederdi. Elbise zerinde as lan

ssler ve ng raklar da, yine ayn hayvan n derileri ve kemiklerinden yap l rd . 68

aman elbiseleri iin yknlen bal ca hayvan ku, geyik ve ay d r; ama

kuun ayr bir yeri vard r. Ruhun ku biiminde olmas , bir

samanizm ve can goknil in yapitlarindaki izdusumleri shamanism and the reflection of the shamanist...

Documents