M A N N A U C Y S E G R E D I G :Celf Creigiau San|Pobl y Prysgoed yn ne AffricaArddangosfa 'Llygaid ar y Byd' mewn cydweithrediad â’r Amgueddfa Brydeinig

Amgueddfa ac Archifdy Bwrdeistref Sirol WrecsamWrexham County Borough Museum & Archives

25/06/2016 - 27/08/2016

S A C R E D S P A C E S :The Rock Art of the San|Bushmen in southern AfricaA 'Windows on the World' exhibition in partnership with the British Museum

Taflen swfenir a rhaglen yr arddangosfaSouvenir leaflet & exhibition programme

souvenir leaflet:Layout 1 13/6/16 10:40 Page 1

Scientific name: Taurotragus oryxWeight: Males 400 – 1000 kg (63 – 157stone), Females 300 – 600 kg (47 – 95 stone)Height: 175 cm (70”) at the shoulder.Distinguishing features: Biggest of theantelopes. Spiral horns and the dewlap(a cooling system that hangs from theanimal’s throat)Habitat: ‘The Bush’, savanna and mountainsin southern AfricaDiet: Browsing leaves from bushes, fruit,bulbs and roots

Lifestyle: Females and young live in loosegroups, older males are more solitary. Eat inthe morning and evening. Rest during theheat of the day. Form larger herds in therainy season.Predators: Lions, spotted hyenas, cheetahsand humansBiggest threat: Habitat destructionNearest sighting: on the wall of theRoyal Oak, High Street, Wrexham

Enw gwyddonol: Taurotragus oryxPwysau: Gwrywod 400 - 1000 kg (63 - 157stôn), Merched 300 - 600 kg (47 - 95 stôn)Uchder: 175 cm (70") ger yr ysgwydd.Nodweddion arbennig: Y mwyaf o’rantelopau. Cyrn troellog a'r tagell (systemoeri sy'n hongian o wddf yr anifail)Cynefin: ‘Y Llwyn’, safana a mynyddoeddyn ne AffricaDeiet: Pori dail llwyni, ffrwythau, bylbiau agwreiddiau

Ffordd o Fyw: Anifeiliaid benyw a'ranifeiliaid bach yn byw mewn grwpiaurhydd, anifeiliaid gwryw hŷn yn fwy ar beneu hunain. Bwyta yn y bore a gyda'r nos.Gorffwys yn ystod gwres y dydd. Ffurfiobuchesi mwy yn y tymor glawog.Ysglyfaethwyr: Llewod, udfilod braith,llewpartiaid a bodau dynolBygythiad mwyaf: Dinistrio cynefinoeddGwelwyd agosaf: ar wal y Royal Oak, YStryd Fawr, Wrecsam

© TARA/David Coulson. Trwy garedigrwydd Ymddiriedolwyr yr Amgueddfa Brydeinig© TARA/David Coulson. Courtesy of the Trustees of the British Museum

Paentiad celfyddyd y creigiau yn darlunio sawl rhywogaeth o’rantelop, gan gynnwys yr eland, yn ogystal â llew, adar a bodau dynol.

Rock art painting depicting several species of antelope,including the eland, as well as a lion, birds and humans.

The Eland• valued by the San|Bushmen for its

rich milk, tasty meat and useful hides• important in several rites of passage:

a boy’s first hunt, puberty in girls andduring marriage ceremonies.

Yr Eland• yn cael ei werthfawrogi gan San|Pobl y Prysgoed am

ei laeth cyfoethog, cig blasus a chroen defnyddiol• pwysig mewn nifer o ddefodau newid byd: helfa

gyntaf bachgen, glasoed mewn merched ac yn ystodseremonïau priodas

Y R E L A N DT H E E L A N D

Souvenir guide inside:Layout 1 10/6/16 14:50 Page 1

Holl ddelweddau: © TARA/David Coulson. Trwy garedigrwydd Ymddiriedolwyr yr Amgueddfa BrydeinigAll images: © TARA/David Coulson. Courtesy of the Trustees of the British Museum

PeTRoglYffAu (cerfiadau neu engrafiadau)- a wneir gan ddefnyddio creigiau caletachneu offer metel i grafu, cerfio neu bigo wyneby graig i greu dyluniad. Mae'r enghraifft hon yndangos eliffant gyda'i eliffant bach. Mae'rengrafiad wedi cael ei ddifetha gan grafu agraffiti. Mae holl gelfyddyd y creigiau mewnperygl o fandaliaeth a dinistr.

PiCTogRAffAu (paentiadau) - a wnaedyn defnyddio lliwiau naturiol ganddefnyddio’r bysedd neu frwsys paent awnaed o wallt anifeiliaid, glaswellt neugyrs ynghlwm wrth ffyn neu gwilsballasg. Mae'r darlun hwn yn dangosffigwr dynol yn dal cynffon eland marw -anifail pwysig i’r san|Pobl y Prysgoed.

PiCTogRAPHs (paintings) - madeusing natural pigments and appliedwith fingers or paintbrushes madefrom animal hair, grasses or reedsattached to porcupine quills or sticks.This painting depicts a human figureholding the tail of a dying eland – animportant animal for the san|Bushmen.

PeTRoglYPHs (carvings orengravings) – made using harder rocksor metal tools to scrape, carve or peckthe rock surface to create a design. Thisexample depicts an elephant with its calf.The engraving has been defaced byscratching and graffiti. All rock art is atrisk of vandalism and destruction.

Mae dau brif fath o gelfyddyd y creigiau:

There are two main types of rock art:

Roedd llawer o baentiadau celfyddyd y creigiau ac engrafiadausy'n goroesi heddiw wedi eu creu gan hynafiaid San|Pobl yPrysgoed heddiw. Roeddent yn paentio golygfeydd o anifeiliaid aphobl mewn lleoliadau arbennig, anhygyrch yn aml, lleoliadau aallai fod yn gysylltiedig â'u seremonïau.

Mae celfyddyd y creigiau de Affrica yn un o ffurfiau celfhynaf y byd sy'n dyddio'n ôl o leiaf 30,000 o flynyddoedd.

Many of the rock art paintings and engravings thatsurvive today were created by the ancestors of today’sSan|Bushmen. They painted scenes of animals andpeople in special, often inaccessible, locations that mayhave been associated with their ceremonies.

The rock art of southern Africa is one of the world’soldest art forms dating back at least 30,000 years.

souvenir leaflet:Layout 1 13/6/16 10:40 Page 2

evenTs3.8.2016ART of AfRiCAHands-on art workshop (indoors)for children. Advance bookingessential. Cost: £2

5.8.2016ART of AfRiCAHands-on art workshop (outdoors*)for children. Advance bookingessential. Cost: £2

6.8.2016ZuLu TRAdiTionsinging, dancing and drummingZulu style outside the museum andin the streets of wrexham*

26.8.2016AfRiCAn niGHTSSLeePoveRovernight activity event for families.Advance booking essential. Cost:Children £15. Adults: £10. Priceincludes evening hot drinks andbreakfast. for more information,call 01978 297 460.

look out for African-themed‘Make and Take’ sessions onTuesdays during the summerschool holidays! Drop-in sessions- £1 a go.(for full details see main brochureor contact the museum)(* depending on the weather!)

01978 297460

LL11 1RB

wrecsam.gov.uk/treftadaethwrexham.gov.uk/heritage

Mon-fri 10 a.m. - 5 p.m.Sat 11 a.m. - 4 p.m.Closed Bank Holidays

Llun-Gwener 10 a.m. - 5 p.m.Sad 11 a.m. - 4 p.m.Ar gau Gwyliau’r Banc

DigwYDDiADAu3.8.2016CeLf AffRiCAgweithdy celf ymarferol (dan do) argyfer plant. Archebu o flaen llaw ynhanfodol. Cost: £2

5.8.2016CeLf AffRiCAgweithdy celf ymarferol (y tu allan*)ar gyfer plant. Archebu o flaen llawyn hanfodol. Cost: £2

6.8.2016TRAddodiAd ZWLWCanu, dawnsio a drymio, y tu allan i’ramgueddfa ac ar strydoeddwrecsam*

26.8.2016HWyLnoS noSWeiTHiAuAffRiCAnAiddgweithgaredd dros nos ar gyferteuluoedd. Archebu o flaen llaw ynhanfodol. Cost: Plant £15. oedolion:£10. Mae'r pris yn cynnwys diodyddpoeth gyda'r nos a brecwast. i gaelrhagor o wybodaeth, ffoniwch 01978297 460.

edrychwch allan am sesiynau themaAffricanaidd ‘Gwneud a Chadw’ arddydd Mawrth yn ystod gwyliau'r haf!sesiynau galw i mewn - £1 y tro.(am fanylion llawn gweler y brifdaflen wybodaeth neu cysylltwch â'ramgueddfa)(* yn dibynnu ar y tywydd!)

souvenir leaflet:Layout 1 13/6/16 10:40 Page 4