rząd leoplda skulskiego 13 xii 1919 – 9 vi 1920

A C T A UN I V E R S I T A T I S LO D Z I E N S I S FOLIA HISTORICA 88, 2012

JACEK GOCLON

(UNIWERSYTET WROCŁAWSKI)

Rząd Leopolda Skulskiego (13 XII 1919 – 9 VI 1920), skład, funkcjonowanie

i jego polityka wschodnia

Gabinet Leopolda Skulskiego był trzecim rządem Drugiej Rzeczypospolitej

i został powołany w jedenaście dni po złożeniu dymisji (w dniu 4 grudnia 1919 r.)

przez poprzedniego premiera, Ignacego Paderewskiego. Funkcjonował około pół

roku i to w okresie działania tego rządu nastąpiła „wyprawa na Kijów”, tak póź-

niej brzemienna w skutkach dla narodu i państwa polskiego; stąd podjęcie zapo-

wiadanego w tytule tematu wydaje się w pełni zasadne, tym bardziej że w histo-

riografii istnieje pewna luka; gabinet ten, jego funkcjonowanie i działalność –

szczególnie w zakresie „polityki wschodniej” – nie uzyskały dotychczas, zda-

niem autora, wyczerpującego opracowania.

Publikacja ta jest próbą wypełnienia tej luki. Jej podstawą stały się – zacho-

wane w Archiwum Akt Nowych w Warszawie – protokoły posiedzeń Prezydium

Rady Ministrów, wspomnienia pamiętnikarskie, relacje prasowe, źródła druko-

wane i opracowania1.

Utworzenie gabinetu Leopolda Skulskiego

Na wstępie warto przypomnieć, iż swoje pierwsze sejmowe exspose premier

nowego rządu, rozpoczął kurtuazyjnym oddaniem zasług swojemu wielkiemu –

talentem pianistycznym i światową sławą – poprzednikowi Ignacemu Paderew-

skiemu, stwierdzając wprost: „Uchybiłbym z pewnością swoim obowiązkom

gdybym obejmując kierownictwo Rady Ministrów Rzeczypospolitej nie zaczął

od wyrazów wysokiej czci i uznania mojemu znakomitemu poprzednikowi Igna-

cemu Paderewskiemu. [...] Z Ignacym Paderewskim ustąpił z urzędu – miejmy

1 Por. Ł. K o t, Leopold Skulski. Premier z Zamościa 1877–1939, Zamość 2007; D. K a s z -

c z y k - G r o d z i d z k a, Farmaceuta łódzki Leopold Skulski, polityk, społecznik i mąż stanu

II Rzeczypospolitej Polskiej, „Wędrownik” 1990, nr 1–3; Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej,

red. J.M. Majchrowski, t. I, Warszawa 1994; Polski słownik biograficzny, Warszawa 1990; M. J a -

s k ó l s k i, Władze administracyjne Łodzi do 1939 roku, Łódź 2001.

178 JACEK GOCLON

ufność, że nie z dalszej pracy dla dobra Ojczyzny – człowiek, którego nazwisko

najdalsza potomność wymieniać będzie jako jedno z najczystszych, najszlachet-

niejszych, najwięcej zasłużonych w Polsce”2.

Rozmowy nad utworzeniem nowego rządu toczyły się już dużo wcześniej,

zanim I. Paderewski podał się do dymisji (przyjętej przez Naczelnika Państwa

9 grudnia 1919 r.). Początkowo, późną jesienią 1919 r., L. Skulski rozpoczął

międzypartyjne mediacje jedynie w sprawie rekonstrukcji rządu I. Paderewskie-

go; w miarę jednak jak się to okazywało sprawą coraz trudniejszą, Wincenty

Witos – widząc pewne uzdolnienia polityczne Skulskiego – dał mu znamienną

radę, „aby zamiast bezskutecznych zabiegów około tworzenia cudzego rządu,

podjął się własny rząd utworzyć, jako najbardziej powołany i dorastający do

wytworzonej sytuacji”3.

Formalne mediacje nad stworzeniem nowego gabinetu pod kierownictwem

nowego premiera, rozpoczęły się w nocy z 10 na 11 grudnia. W wielogodzinnej

naradzie z przedstawicielami PSL ustalono zasady ograniczonego kompromisu,

osiągając porozumienie w sprawie przyszłej konstytucji, także co do wyboru

prezydenta przez dwuizbowy parlament, kierunków polityki zagranicznej i reali-

zacji reformy rolnej (w tym: sposobu dokonania parcelacji, wykupu lasów oraz

określenia maksimum posiadania gruntów)4.

Od jesieni wyraźnie rosła aktywność partii centrowych, doszło również do

zjednoczenia ugrupowań ludowych w Polskie Stronnictwo Ludowe; wszystko to

pozwoliło na powołanie nowego rządu z większości sejmowej, którą stworzyło

PSL i Narodowe Zjednoczenie Ludowe (liczące 72 posłów), przy nieformalnym

poparciu przez Narodowy Związek Robotniczy, Narodowo-Chrześcijański Klub

Robotniczy i Zjednoczenie Mieszczańskie. Do polityków, którzy wówczas ode-

grali największą rolę w tworzeniu nowego gabinetu należeli Maciej Rataj, Win-

centy Witos, Leopold Skulski i Edward Dubanowicz. Do koalicji nie wszedł na-

tomiast Związek Ludowo-Narodowy (do którego należało, do połowy 1919 r.,

wielu posłów, lecz do grudnia przeszli oni do ww. klubów). Posłowie, należący

przedtem do PSL „Wyzwolenie” wkrótce ponownie opuścili PSL, rozczarowani

ustępstwami w kwestiach reformy rolnej.

2 Cyt. za: A. K o s i c k a, Gabinet Paderewskiego, [w:] Gabinety Drugiej Rzeczypospolitej,

red. J. Faryś, J. Pajewski, Szczecin–Poznań 1991, s. 51. Por. Sprawozdania Stenograficzne posie-

dzenia Sejmu, 18 XII 1919 r. 3 Objęcie przez Leopolda Skulskiego stanowiska premiera nie było specjalnym zaskoczeniem

dla polityków, miał on już bowiem w gabinecie I. Paderewskiego objąć stanowisko ministra spraw

wewnętrznych, czemu skutecznie sprzeciwił się J. Piłsudski. Cyt. za: A. P a c z k o w s k i, Leopold

Skulski, premier Republiki Polskiej 13 XX 1919 – 9 VI 1920, [w:] Prezydenci i premierzy Drugiej

Rzeczypospolitej, Wrocław 1992, s. 115. 4 A. W ą t o r, Gabinet Leopolda Skulskiego, [w:] Gabinety Drugiej Rzeczypospolitej..., s. 55.

Rząd Leopolda Skulskiego... 179

Ostatecznie w dniu 11 grudnia 1919 r. konwent seniorów (opierając się na

większości sejmowej) zatwierdził kandydaturę L. Skulskiego na stanowisko pre-

zesa Rady Ministrów (przy poparciu 291 posłów). Przeciw tej kandydaturze był

klub PPS (który na stanowisku premiera chciał widzieć Stanisława Wojciechow-

skiego), a postawę obojętną wykazał Klub Pracy Konstytucyjnej. W tym samym

dniu Józef Piłsudski, jako Naczelnik Państwa, powierzył L. Skulskiemu formo-

wanie rządu5.

Leopold Skulski, w chwili objęcia urzędu prezesa Rady Ministrów, nie nale-

żał do bardzo znanych polityków6. Kierowanie wówczas gabinetem przypadło

na bardzo trudny okres; ze względu na wyjątkowe trudności aprowizacyjne,

znaczny spadek produkcji, wzrost bezrobocia, jak i ciągłe spory polityczne

w fundamentalnej kwestii ukształtowania przyszłego ustroju Drugiej Rzeczypo-

spolitej w konstytucji.

Skład gabinetu

Po wielu negocjacjach udało się premierowi L. Skulskiemu sformować Radę

Ministrów w składzie: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych objął ponownie Stani-

sław Wojciechowski (tym samym resortem kierował w poprzednim rządzie I. Pa-

derewskiego), sprawy zagraniczne – Stanisław Patek (od 16 grudnia – przez kilka

dni kierownikiem tego resortu był Władysław Wróblewski), sprawy wojskowe –

gen. Józef Leśniewski, skarb – Władysław Grabski, Antoni Olszewski, minister

przemysłu i handlu, rolnictwo – Franciszek Bardel, resort aprowizacji – Stani-

sław Śliwiński, robót publicznych – Andrzej Kędzior, pracy – Edward Pepłow-

ski, kolei – Kazimierz Bartel, ministerstwo poczty i telegrafów – Ludwik Toł-

łoczko, sprawiedliwości – Jan Hebdzyński, wyznań religijnych i oświecenia pu-

blicznego – Tadeusz Łopuszański, zdrowia – Witold Chodźko (jako kierownik

ministerstwa), natomiast Ministerstwo b. Dzielnicy Pruskiej – Władysław Seyda7.

5 Ibidem, s. 56; A. P a c z k o w s k i, op. cit., s. 116. Należy dodać, że do swojego gabinetu

premier nie wprowadził żadnego polityka ze swego ugrupowania politycznego, tj. Narodowego

Zjednoczenia Narodowego, aby „nie obciążać lotu”. J. Z d a n o w s k i, Dziennik, Zakład Narodo-

wy im. Ossolińskich, rkps 14023/II, cz. III, p. 58. 6 L. Skulski, z wykształcenia inżynier-chemik, absolwent Technische Hochschule w Karlsru-

che (1902–1906), obejmował urząd premiera w wieku 43 lat. Wcześniej mieszkał w Łodzi, gdzie

miał aptekę. Działalność społeczną rozpoczął tuż przed wybuchem I wojny światowej. Współorga-

nizował oddział „Sokoła” w Łodzi, w 1915 r. wstąpił do Zjednoczenia Narodowego, a rok później

do Ligi Narodowej, w 1917 r. wybrany do łódzkiej Rady Miejskiej, obejmując stanowisko burmi-

strza (do lutego 1919 r.). A. P a c z k o w s k i, op. cit., s. 116. 7 W styczniu zamierzano dokonać zmian w strukturze rządu i „Rada Ministrów oświadczyła

się większością głosów za przyłączeniem Ministerstwa Zdrowia Publicznego do Ministerstwa

Spraw Wewnętrznych, jako urzędu Zdrowia Publicznego z ciałem doradczym tzw. Radą Sanitarną

oprócz agend, dotyczących opieki społecznej oraz agend mieszkaniowych, które przejdą do Mini-

180 JACEK GOCLON

Działalność rządu

Pierwsze, krótkie posiedzenie Rady Ministrów pod kierownictwem nowego

premiera odbyło się 15 grudnia 1919 r. Premier zawiadomił zgromadzonych mi-

nistrów o swoim najbliższym wystąpieniu na forum Sejmu. Następnie rząd przy-

jął wniosek MSW w sprawie „zwolnienia z obozów internowanych tych wszyst-

kich Polaków, Ukraińców i Żydów ze wschodniej Galicji, których internowano

za czyny polityczne”, ustalił także, że posiedzenia gabinetu będą odbywać się

dwa razy w tygodniu (w poniedziałki i czwartki) oraz utrzymał „w mocy uchwa-

ły Rady Ministrów z 1-go oraz 26-go sierpnia 1919 r. w sprawie utworzenia Ra-

dy Gospodarczej, złożonej z pp. Ministrów: Skarbu, Rolnictwa i Dóbr Państwo-

wych, Przemysłu i Handlu, Aprowizacji, Kolei Żelaznych i Spraw Wojskowych,

oraz p. Ministra b. Dzielnicy Pruskiej”8.

Swoje expose premier wygłosił w Sejmie trzy dni później; przedstawił w nim

podstawowe założenia przyszłej polityki rządu, szczególnie akcentując uchwale-

nie konstytucji, przeprowadzenie reformy rolnej i polepszenie aprowizacji całego

kraju. Omówił także sprawy polityki finansowej i ustawodawstwa pracy. Zasad-

niczo akceptował linię polityczną swojego poprzednika, szczególnie w zakresie

polityki zagranicznej, czym uzyskał akceptację większości klubów sejmowych,

ale trudności przed jakimi stanął rząd nie wróżyły rychłego osiągnięcia zapowie-

dzianych celów.

Sprawą podstawową stawała się polityka zagraniczna, a szczególnie relacje

z bolszewicką Rosją, i wydawać się mogło, że Naczelnik Państwa Józef Piłsudski

dość łatwo zjednał nowego premiera do realizacji swojej koncepcji federacyjnej.

Warto tutaj przytoczyć słowa jednego z najbardziej czynnych wówczas polity-

ków, Macieja Rataja, iż „zdawało się, że polityka zagraniczna jest łatwo oddzie-

lona od całości polityki rządu, lekceważąc jej wpływ na inne dziedziny życia

państwowego”, „skoro Piłsudski interesuje się polityką zagraniczną, niechże ma

się czym zająć – nie będzie kłopotu”9. Ten dość obrazowy, choć znacznie

uproszczony, pogląd podtrzymywał Stanisław Wojciechowski, który próbował

sterstwa Pracy i Opieki Społecznej”. Archiwum Akt Nowych, Prezydium Rady Ministrów [dalej:

AAN, PRM], mf. 20053, t. IX, p. 141; A. P a c z k o w s k i, op. cit., s. 117. Por. A. W ą t o r, op.

cit., s. 61 (w tym opracowaniu, w wyliczeniu resortów gabinetu brakuje Ministerstwa Przemysłu

i Handlu). 8 Przyjęto także „projekt ustawy o przedłużeniu terminów przedawnienia oraz przedstawienia

do zapłaty kuponów procentowych, rentowych i dywidendowych na terytorium b. Dzielnicy Pru-

skiej oraz projekt amnestii przy przekroczeniach przepisów o państwowych podatkach i opłatach

stemplowych, obowiązujących na terenie b. Dzielnicy Pruskiej, upoważniając zarazem p. Ministra

b. Dzielnicy Pruskiej do wniesienia tych obu projektów ustaw w trybie nagłym do Sejmu”. AAN,

PRM, mf. 20052, t. VIII, p. 524. 9 Cyt. za: A. W ą t o r, op. cit., s. 57.


usprawiedliwić ekspansywną politykę Piłsudskiego wobec Moskwy, słabą orien-

tacją nowego szefa rządu co do generalnych założeń „polityki wschodniej” Na-

czelnego Wodza. A to właśnie w jego siedzibie – pałacu belwederskim – zapada-

ły najważniejsze decyzje dotyczące kierunków polityki zagranicznej, tak w od-

niesieniu do kontaktów dyplomatycznych z mocarstwami zachodnimi (w kwestii

planowanej ofensywy na Ukrainę), jak i – nic nie wnoszącej – jałowej wymiany

not dyplomatycznych z rządem Włodzimierza Lenina.

Przypomnijmy, że Rzeczpospolita trwała w konflikcie zbrojnym (choć nie-

formalnym) od lutego 1919 r., kiedy to na Wołyniu rozpoczęły się pierwsze wal-

ki z, początkowo dość szybko posuwającą się w kierunku zachodnim, Armią

Czerwoną. Jednak po pierwszych przegranych z polskimi oddziałami, nieliczne

oddziały bolszewickie rozpoczęły odwrót (i to bez podejmowania większych

walk), w wyniku czego latem 1919 r. Wojsko Polskie doszło aż do Berezyny,

która na długo stała się linią frontu10

. Przedstawiciele obydwóch stron rozpoczęli

rokowania (uczestnicząc w rozmowach tylko jako delegaci Czerwonego Krzyża,

w sprawie wymiany jeńców wojennych). Moskwa była właściwie zmuszona do

rozpoczęcia pertraktacji rozejmowych, ponieważ jesienią 1919 r. zasięg władzy

bolszewików obejmował jedynie niewielki obszar wokół Moskwy (po bolsze-

wickim przewrocie w 1917 r., ponownie stała się ona stolicą Rosji), do której

najgroźniejsza „biała” armia gen. Antona Denikina zbliżyła się już na 90 km.

W sytuacji takiego zagrożenia dalsze panowanie bolszewików na Kremlu zaczęło

zależeć od postawy strony polskiej; klucz znalazł się w ręku Piłsudskiego11

.

10 Za początek walk polsko-radzieckich przyjmuje się starcie z bolszewikami 17 lutego 1919 r.

w okolicy miasteczka Mosty, na linii od Sidla do Kobrynia oraz (tego samego dnia) pod Maniewi-

czami na Wołyniu. J. P a j e w s k i, Budowa Drugiej Rzeczypospolitej, Kraków 1995, s. 62; J. K u -

m a n i e c k i, Pokój polsko-radziecki 1921, Warszawa 1985, s. 16. Por. W. S u l e j a, Józef Piłsud-

ski, Wrocław 1997, s. 199; N. D a v i e s, Orzeł biały, czerwona gwiazda. Wojna polsko-bolszewicka

1919–1920, Kraków 1997, s. 24 (według tegoż pierwsze starcie polsko-rosyjskie nastąpiło już 14

lutego 1919 r. koło Berezy Kartuskiej); podobnie L. W y s z c z e l s k i, Niewypowiedziana wojna.

Polsko-rosyjskie działania militarne w 1919 r., Toruń 2005. 11 Należy podkreślić, że to pasywna postawa Piłsudskiego przesądziła w dużym stopniu

o ostatecznym zwycięstwie bolszewików w rosyjskiej wojnie domowej, ale też nie wolno zapomi-

nać przed jakim problemem stanął Naczelny Wódz; miał wybór: albo mógł poprzeć stojącego na

czele najsilniejszej spośród „białych” armii, gen. A. Denikina lub biernie czekać na rozstrzygnięcie

krwawej rosyjskiej wojny domowej. W pierwszym przypadku wspomógłby przeciwnika niepodle-

głej Rzeczypospolitej i to mającego poparcie mocarstw zachodnich, ponieważ „biała” Rosja była

dla mocarstw zachodnich dużo ważniejsza, jako przeciwwaga wobec pokonanych Niemiec, niż

słaba ludnościowo, terytorialnie i militarnie Polska (szczególnie zainteresowana restauracją „białej”

Rosji była francuska burżuazja, posiadająca znaczne udziały w rosyjskim przemyśle, zainwestowa-

ne przed I wojną światową). Stosunek A. Denikina do sprawy niepodległości Polski najlepiej odda-

je jego oczekiwanie, aby na ziemiach za Bugiem wojska polskie umieszczały na gmachach urzę-

dów zajmowanych miejscowości dwugłowego carskiego orła! A. Denikin okazał się wrogiem Pola-

ków, ale też fanatycznym przeciwnikiem niepodległości Ukrainy oraz narodów Kaukazu i innych

182 JACEK GOCLON

Polacy postawili następujące warunki pokoju: wyrażenie zgody na samosta-

nowienie ludności Białorusi i Ukrainy, cofnięcie wojsk bolszewickich o 10 km

od linii frontu, zaprzestanie ataków na ukraińskie oddziały atamana Semena Pe-

tlury oraz oddanie Łotyszom Dyneburga. Dodatkowo strona rosyjska miała zo-

bowiązać się do nieprowadzenia agitacji politycznej na terenie Polski. Przedsta-

wiciel Rosji Julian Marchlewski (polski komunista) wrócił do Moskwy, ale nie

uzyskał zgody Lenina na warunki polskie w kwestii ukraińskiej i łotewskiej. Za

pretekst posłużył zarzut o „wykraczaniu” tych spraw poza relacje polsko-

-rosyjskie. Rokowania toczyły się do 14 grudnia 1919 r., ale nie przyniosły więk-

szych rezultatów12

.

Naczelny Wódz J. Piłsudski nie chciał się zgodzić przede wszystkim na ro-

syjskie żądania w kwestii Ukrainy, której przyszłe uniezależnienie od Rosji (i tym

samym osłabienie tej ostatniej), grało decydującą rolę w jego planach. Poza tym

mniejszych grup narodowościowych Rosji. Natomiast operujący na Syberii admirał Aleksander

Kołczak nie tylko odrzucał uznanie niepodległości Finlandii i innych krajów bałtyckich, ale nawet

nie chciał złożyć mocarstwom zachodnim obietnicy, że dopuści do demokratycznych wyborów

w samej Rosji! Również poparcie przez Piłsudskiego rządu Lenina, faktycznie (choć nie formalnie)

kwestionującego prawo Polski do niepodległości, nie mogło wchodzić w rachubę. Pomińmy obłud-

ną bolszewicką propagandę o „samostanowieniu narodów”, przez którą rozumiano – w „interpreta-

cjach dodatkowych” – decydowanie o losie danego narodu przez „przedstawicieli proletariatu”, tj.

przez jego partię komunistyczną, finansowaną i podporządkowaną Moskwie. W tej sytuacji stronie

polskiej pozostawało jedynie bierne trwanie na Berezynie i czekanie na militarne przesilenie

w bolszewickiej Rosji. J. G o c l o n, W obronie Europy. Wojna z bolszewicką Rosją w 1920 roku,

Wrocław 2009, s. 46 i n.; W. P r o n o b i s, Polska i świat w XX wieku, Warszawa 2002, s. 61;

A. C z u b i ń s k i, Kraj rad, lata zmagań i zwycięstw, Warszawa 1973, s. 32; i d e m, Komuni-

styczna Partia Polski, Warszawa 1988 – według tegoż „Polska wyrastała na jedno z głównych

państw hamujących postęp rewolucji w Europie, na ostoję kontrrewolucji...”, s. 75. Por. P. Za -

r e m b a, Historia Dwudziestolecia (1918–1939), Paryż 1981, t. I, s. 137–138, 155; G. Ł u k o m -

s k i, B. P o l a k, W obronie Wilna, Grodna i Mińska. Front litewsko-białoruski wojny polsko-

-bolszewickiej 1918–1920, Koszalin–Warszawa 1994, s. 14. Por. S. W o j s t o m s k i, Pojęcie samo-

stanowienia w polityce sowieckiej w okresie rokowań brzeskich 1917–1918. Przyczynek do badań

nad sprawą narodowościową w ZSRR, „Sprawy Narodowościowe” [Warszawa] 1935, R. IX, nr 1–

2; A. J u z w e n k o, Polska a „biała” Rosja (od listopada 1918 do kwietnia 1920), Wrocław 1973;

i d e m, Stosunek „białej” Rosji do odradzającego się państwa polskiego i jego granic, „Kwartalnik

Historyczny” 1973, z. 3, s. 621–639. 12 Tajne rokowania polsko-radzieckie w 1919 r. Materiały archiwalne i dokumenty, oprac.

W. Gostyńska, Warszawa 1986, s. 157, 318. Piłsudskiego warunki zawieszenia broni podaje też

N. D a v i e s, op. cit., s. 70; P. Z a r e m b a, op. cit., t. I, s. 153; A. G a r l i c k i, Drugiej Rzeczypo-

spolitej początki, Wrocław 1996, s. 127; A. J u z w e n k o, Misja Marchlewskiego w 1919 roku na

tle stosunków polsko-radzieckich, [w:] Z badań nad wpływem i znaczeniem rewolucji rosyjskich dla

ziem polskich, red. H. Zieliński, Warszawa 1968. Por. W obronie prawdy historycznej: głosy i opinie

o książce „Lewa wolna” (J. Mackiewicza), Londyn 1966, s. 23 i n.; J. M a r c h l e w s k i, Rosja

proletariacka a Polska burżuazyjna, [w:] Julian Marchlewski. Pisma wybrane, t. III, Warszawa

1956; i d e m, Polsza i mirowaja riewolucja, Moskwa 1920.


Piłsudski rzeczywiście parł do wojny, trafnie przewidując, że rosyjska ofensywa

jest już tylko kwestią czasu, a podpisanie traktatu pokojowego na warunkach

Lenina dodatkowo naraziłoby Polskę na ochłodzenie stosunków z rządami za-

chodnimi (głównie Anglii i Francji), które pragnęły odsunięcia bolszewików od

władzy w Rosji i które w 1919 r. wysyłały swoje oddziały wojskowe do Archan-

gielska i Murmańska13

.

Jednak położenie rządu Lenina uległo gwałtownej zmianie w grudniu 1919 r.,

kiedy to carscy dowódcy zostali pokonani, na czele z najsilniejszą „białą armią”

gen. A. Denikina – i zawarcie pokoju z Polską przestało być już warunkiem utrzy-

mania władzy bolszewickiej w Rosji. Organ prasowy Francuskiej Partii Komuni-

stycznej „L’Internationale Communiste” opublikował wówczas (15 grudnia roku

1919) wymowny artykuł, w którym twórca Armii Czerwonej Lew Trocki (właśc.

Lejb Bronstein) pisał: „Polscy panowie-szlachta wyczerpią chwilowe zwycię-

stwo – zwycięstwo maruderów – ale kiedy skończymy z Denikinem, rzucimy

wszystkie nasze rezerwy na front polski”14

! W najmniejszym stopniu nie prze-

szkadzało to bolszewickim dyplomatom, przebywającym wówczas na Zachodzie,

powszechnie głosić szumne hasła pokojowe, którym oczywiście Piłsudski nie

dowierzał, podejrzewając słusznie, że Lenin grał jedynie na czas, tak jak nie do-

wierzał pokojowym propozycjom Moskwy w trwającym konflikcie z Polską,

biorąc pod uwagę głoszoną przez komunistów „ideę wyzwalania robotników

i chłopów od ucisku burżuazji” – drogą rozpętania ogólnoświatowej rewolucji.

Rząd Lenina proponował wprawdzie inkorporację do Rzeczypospolitej ziem

aż po rzekę Berezynę (co było terytorialnie korzystniejsze niż ostateczne ustale-

nia graniczne w ryskim traktacie pokojowym w 1921 r.), na brzegu której stały

polskie wojska, ale bez przyznawania prawa do niepodległości Ukrainie i Biało-

rusi, a na to Piłsudski nie chciał się zgodzić. Po pierwsze dlatego, że kłóciłoby

się to z jego planem federacyjnym (tj. połączeniem Polski z Litwą i Białorusią

w jedno państwo federacyjne); po drugie naraziłoby to Polskę na zarzuty o dąże-

nia „imperialistyczne” i osłabienie relacji z rządami zachodnimi z powodu ewen-

tualnego zawarcia pokoju z rządem Lenina, którego mocarstwa zachodnie nie

uznawały (choć należy przypomnieć, że po zajęciu Wilna i całej Galicji Polacy

13 W. S t u d n i c k i, System polityczny Europy a Polska, Warszawa 1935, s. 183. Por. też

E. C h a r a s z k i e w i c z, Przebudowa wschodu Europy. Materiały do polityki wschodniej Józefa

Piłsudskiego w latach 1893–1921, „Niepodległość” [Londyn] 1955, t. V; T. K o m a r n i c k i,

Piłsudski a polityka wielkich mocarstw zachodnich (szkic historyczny), „Niepodległość” [Londyn]

1952, t. IV. 14 Cyt. za: N. D a v i e s, op. cit., s. 67; J. T o p o l s k i, Historia Polski, Warszawa 1994, s. 254;

L. W y s z c z e l s k i, Kijów 1920, Warszawa 1999, s. 14–33. Por. A. C z u b i ń s k i, Walka Józefa

Piłsudskiego o nowy kształt polityczny Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1918–1921, Toruń

2002; J. L e w a n d o w s k i, Federalizm. Litwa i Białoruś w polityce obozu belwederskiego (XI

1918 – IV 1920), Warszawa 1962.

184 JACEK GOCLON

i tak bywali coraz częściej nazywani imperialistami...). Mogło to również spro-

wokować nieprzychylne stanowisko Zachodu (Ententy) wobec mającego się odbyć

plebiscytu na Górnym Śląsku. Warto przypomnieć, że na pozostawieniu tego

regionu w ramach państwa niemieckiego zależało władcom Kremla, którzy nadal

liczyli, że w tym kraju wybuchnie „proletariacka” rewolucja, a zbolszewizowane

Niemcy (kraj o bardzo dużym potencjale gospodarczym) będą najbardziej odpo-

wiednim sojusznikiem w dziele rosyjskiego podboju Europy15

.

Należy podkreślić, iż znaczna część polityków endeckich nie należała do

zwolenników rozprawy militarnej z bolszewicką Rosją, czemu dano wyraz w sej-

mowej komisji spraw zagranicznych (której przewodniczył Stanisław Grabski,

brat późniejszego premiera Władysława Grabskiego), gdzie uchwałami (z 23–24

lutego 1920 r.) usiłowano przeszkodzić realizacji planów federacyjnych Piłsud-

skiego. Wywołało to ostre spory polityczne, w co został wciągnięty sam premier

L. Skulski oraz minister spraw zagranicznych S. Patek16

. Spory parlamentarne

zaogniały, przynajmniej pośrednio, pseudopokojowe propozycje Moskwy, w któ-

rych szczere intencje część polityków sejmowych, zwłaszcza prawica (endecy)

byli nawet skłonni uwierzyć, ale Piłsudski pozostał nieugięty; uważał, że za-

mknięcie Rosji w jej etnicznych granicach i oderwanie od niej Ukrainy to naj-

ważniejsza racja stanu Rzeczypospolitej!

Najbardziej znane było wezwanie do zawarcia pokoju podpisane przez Leni-

na w imieniu Rady Komisarzy Ludowych, Lwa Trockiego – jako komisarza

spraw wojskowych i Gieorgija Cziczerina – jako komisarza spraw zagranicznych

z datą 28 stycznia 1920 r. Na początku lutego podpisał odezwę Do narodu pol-

skiego Michaił Kalinin, jako przewodniczący Wszechrosyjskiego Centralnego

15 Oczekiwania te potwierdzał strajk generalny (na czele którego usiłowali stanąć niemieccy

komuniści), jaki wybuchł w Niemczech w marcu 1920 r. w odpowiedzi na nieudany, skrajnie pra-

wicowy pucz Wolfganga Kappa i gen. Walthera Luttwitza. Za W. Kappem, który nawet ogłosił się

kanclerzem Niemiec, opowiedziała się ponad połowa Reichswehry, ale centroprawicowi politycy

odmówili mu poparcia i po czterech dniach musiał uchodzić do Szwecji. Jednocześnie komuniści

sformowali w Zagłębiu Ruhry „Czerwoną Armię” liczącą 50 tys. robotników; były to największe

siły niemieckich komunistów zdolne do walki w okresie republiki weimarskiej i wojska rządowe

opanowały Zagłębie Ruhry dopiero po zaciekłych walkach, a dla stłumienia bolszewickiej rebelii

musiały zostać użyte nawet te oddziały, które dopiero co uczestniczyły w puczu W. Kappa. J. G o c -

l o n, op. cit., s. 53–56; P. Z a r e m b a, op. cit., t. I, s. 139–143, 157–161; W. P e t t e r, Niemcy

i Reichswehra w wojnie polsko-sowieckiej (1919–1920), [w:] Rok 1920. Z perspektywy osiemdzie-

sięciolecia, red. A. Ajnenkiel, Warszawa 2001, s. 250, 258; P. J o h n s o n, Historia świata (od

1917 r.), Londyn 1989, s. 135. Por. też Podział Śląska w 1922 r., red. A. Brożek, T. Kulak, Wro-

cław 1996; J. P r z e w ł o c k i, Stosunek mocarstw zachodnioeuropejskich do problemów Górnego

Śląska w latach 1918–1919, Warszawa 1978; A. J u z w e n k o, Polska prasa na Górnym Śląsku

wobec wschodniej polityki Polski (listopad 1918 – marzec 1921), Wrocław 1974. 16 J. P a j e w s k i, Stanisław Patek (16 XII 1919 – 9 VI 1920 r.), [w:] Ministrowie Spraw Za-

granicznych (1919–1939), red. J. Pajewski, Szczecin 1991; A. P a c z k o w s k i, op. cit., s. 119;

A. W ą t o r, op. cit., s. 57.


Komitetu Wykonawczego, potwierdzając oświadczenie Lenina i zachęcając do

podjęcia rokowań pokojowych, co jednak było tylko pustym hasłem propagan-

dowym, mającym na celu wygranie na czasie, w celu lepszego przygotowania

Armii Czerwonej do uderzenia na Polskę. Należy podkreślić, ze komisarz spraw

zagranicznych Gieorgij Cziczerin rozsyłał liczne depesze – do rządów wielu

państwa świata – o „pokojowych intencjach” bolszewickiej Rosji, ale nawet

przez chwilę nie powstrzymywało to napływu kolejnych, rosyjskich dywizji na

linię frontu17

.

W dniu 6 lutego, na posiedzeniu połączonych komisji sejmowych: wojsko-

wej i spraw zagranicznych, w obecności premiera i kilku ministrów – rosyjskie

propozycje zostały odrzucone. Należy to uznać za całkowicie uzasadnione, bio-

rąc pod uwagę, że skutecznie działający polski wywiad wojskowy donosił, już na

początku 1920 r., o znacznym przyśpieszeniu zbrojeń Armii Czerwonej18

.

Dostrzegano to także na Zachodzie; w brytyjskim parlamencie minister woj-

ny Winston Churchill, odpowiadając na zapytanie w tej sprawie przez jednego

z posłów, podawał konkretne liczby koncentracji wojsk rosyjskich zaraz za linią

frontu na Białorusi. Informował, że siły bolszewickie, w ciągu jednego zimowe-

go miesiąca wzrosły o 60 tysięcy żołnierzy (!), co uznawał za gwałtowne przygo-

towania ofensywne wobec Polski. Jednocześnie przyznawał, iż rozumie nieufną

17 Pierwszą próbą nawiązania kontaktów między obydwoma rządami był telegram G. Czicze-

rina z 27 listopada 1918 r., w którym zaproponował on wzajemne powołanie przedstawicielstw

dyplomatycznych. Pierwsza propozycja zawarcia „trwałego pokoju” została przez G. Cziczerina

wystosowana pod adresem polskiego rządu 22 grudnia 1919 r. i z formalnego punktu widzenia była

nie do przyjęcia, ponieważ bolszewicki komisarz (minister) występował nie tylko w imieniu władz

radzieckich, ale także w imieniu... polskich organizacji robotniczych! Drugą wysłano 28 stycznia

1920 r. (także była pełna pustych frazesów). Obydwie – w sytuacji coraz większej koncentracji

wojsk rosyjskich na linii rozejmowej – pozostały oczywiście bez odpowiedzi. Księga Czerwona.

Zbiór dokumentów dyplomatycznych o stosunkach Rosji i Polski od 1918 do 1920 r., Moskwa

1921, s. 14; T. Ż e n c z y k o w s k i, Dwa komitety 1920, 1944: Polska w planach Lenina i Stalina:

szkic historyczny, Warszawa 1990, s. 19, 21 (tutaj podano datę ogłoszenia odezwy – 2 lutego);

J. G o c l o n, op. cit., s. 67 i n.; P. Z a r e m b a, op. cit., t. I, s. 160 (tutaj data odezwy – 5 lutego),

s. 162–166 i n.; W. G o s t y ń s k a, Materiały archiwalne o tajnych rokowaniach polsko-

-radzieckich w Baranowiczach i Białowieży, „Z dziejów stosunków polsko-radzieckich” [Warsza-

wa] 1969, nr 4; W. P o b ó g - M a l i n o w s k i, Najnowsza historia polityczna Polski, t. II (1914–

1939), Warszawa 2000, s. 405; W. S u l e j a, op. cit., s. 211, 214–215; N. D a v i e s, op. cit., s. 97;

S. K u t r z e b a, Polska Odrodzona 1914–1939, Kraków 1988, s. 135. Por. T. T e s l a r, Polityka

Rosji Sowieckiej podczas wojny z Polską: trzy momenty, Warszawa 1937; J.C. M a l i n o w s k i,

Zarys myśli politycznej Józefa Piłsudskiego, Kraków 1989; W. J ę d r z e j e w i c z, Rokowania

borysowskie w 1920 roku, „Niepodległość” [Londyn] 1951, t. III; L. W y s z c z e l s k i, Od Bory-

sowa do Mińska, „Wojsko i Wychowanie” 1997, nr 9; J. L e w a n d o w s k i, U źródeł wyprawy

kijowskiej, „Zeszyty Naukowe WAP” 1962, nr 7; J. S i e r a d z k i, Białowieża i Mikaszewicze. Mity

i prawdy. Do genezy wojny pomiędzy Polską a RSFRR w 1920 r., Warszawa 1959. 18 Por. A. P e p ł o ń s k i, Wywiad w wojnie polsko-bolszewickiej 1919–1920, Warszawa 1999.

186 JACEK GOCLON

postawę Naczelnego Wodza J. Piłsudskiego wobec deklaratywnych jedynie, „po-

kojowych” wypowiedzi przedstawicieli bolszewickiego rządu. Należał do bardzo

nielicznych, znanych na zachodzie, polityków, którzy zrozumieli, że świat ma

przed sobą nowy rodzaj systemu sprawowania władzy, obojętnego na jakiekol-

wiek normy prawne, obyczaje czy honor19

.

Na wspomnianym posiedzeniu S. Grabski zdecydowanie wypowiedział się

za kontynuowaniem (przerwanych w grudniu 1919 r.) pertraktacji; w opozycji do

eskalacji konfliktu z bolszewicką Rosją trwali również ludowcy z „Piasta”,

a nawet (wydawałoby się „piłsudczykowska”) PPS, lecz ostatecznie żadna z par-

tii „sejmowych” nie zgłosiła votum nieufności wobec premiera rządu. W wielu

miastach kraju organizowano (głównie przez komunistów) manifestacje antywo-

jenne; ta problematyka najczęściej gościła też na łamach prasy20

.

19 W kwietniu 1919 r. W. Churchill przerażająco trafnie stwierdził: „Ze wszystkich tyranii

w historii bolszewicka jest najgorsza, najbardziej niszczycielska, najbardziej poniżająca”, a okru-

cieństwa Lenina są „bez porównania wstrętniejsze, bijące skalą i liczbą ofiar wszystko to, za co

odpowiedzialność ponosi niemiecki cesarz”. Churchill powszechnie głosił, że najbardziej strate-

gicznym celem polityki wielkich mocarstw demokratycznego świata powinno być – póki to możli-

we – zdławienie za wszelką cenę tego nowego rodzaju strasznego zła, jakim jest bolszewizm.

Najnowsze obliczenia dowodzą, że liczba ofiar wojny domowej w Rosji przewyższyła liczbę pole-

głych w całej I wojnie światowej (ok. 10 mln) i wynosiła ok. 15 mln ludzi! Pod rządami Lenina,

tylko z powodu głodu, spowodowanego krachem rosyjskiej gospodarki, zmarło od stycznia 1918 r.

do połowy 1920 r. ok. siedmiu milionów ludzi (na samej Ukrainie ok. 2 mln)! Cyt. za: P. J o h n s o n,

op. cit., s. 82; R. C o n q u e s t, Lenin. Prawda o wodzu rewolucji, Warszawa 1993, s. 114 i n.;

i d e m, Stalin, Warszawa 2000, s. 102; B. W i l i a m s, Lenin, Wrocław 2002, s. 121; R. S t o -

b i e c k i, Bolszewizm a historia: próba rekonstrukcji bolszewickiej filozofii dziejów, Łódź 1998,

s. 127–140; J. G o c l o n, op. cit., s. 57–62. Por. Polski wywiad wojskowy, red. P. Kołakowski,

A. Pepłoński, Toruń 2006; J. S m a g a, Rosja w 20 stuleciu, Kraków 2001; E.H. C a r r, The

Bolshevik Revolution, London 1966; K. S r o k o w s k i, Na czerwonym Olimpie, Lwów 1934;

i d e m, Elita bolszewicka. Studium socjologiczne, Kraków 1927. 20 W tym samym czasie rząd Lenina, wykorzystując, podporządkowaną całkowicie Moskwie,

komunistyczną międzynarodówkę (Komintern, związek partii komunistycznych z poszczególnych

krajów, utworzony w lipcu 1919 r., faktycznie międzynarodowa sekcja rosyjskiej partii bolszewic-

kiej), rozpoczął na bardzo szeroką skalę podstępną agitację i w odezwach do robotników krajów

zachodnich Europy (później także Azji) wzywał ich, aby zatrzymywali transporty kolejowe i mor-

skie z amunicją, bronią, a nawet żywnością dla Polski, co niestety okazywało się często skuteczne

i wynikało niewątpliwie z bardzo słabej znajomości okrutnych realiów panujących w ówczesnej

Rosji, a jednocześnie z naiwnej wiary w marksistowskie „świetlane hasła”, które tak masowo roz-

głaszali zachodni, komunistyczni agitatorzy, m.in. inicjując w Londynie pochody z hasłami „ręce

precz od Kraju Rad” i wykorzystując naiwność części brytyjskich robotników. Wyjątkową sku-

teczność bolszewickiej propagandy na rzecz Rosji wyraźnie unaocznia wydany w maju 1920 r.

manifest Brytyjskiego Komitetu Narodowego „Hands off Russia” (powołany już w 1917 r.), w któ-

rym żądano przerwania działań wojennych przeciwko „krajowi rad”, wzywając jednocześnie do

jednodniowego strajku powszechnego. Również slogan „ręce precz od Rosji”, rzucony po raz

pierwszy w lutym 1919 r. w Manchesterze przez grupę brytyjskich związkowców, stał się popular-

ny, szczególnie od maja 1920 r., kiedy to dokerzy Londynu i Hamburga odmówili załadunku broni


Minister spraw zagranicznych (oczywiście w porozumieniu z Naczelnikiem

Państwa) próbował doprowadzić do utworzenia antyrosyjskiej koalicji (przy du-

żej rezerwie rządu Wielkiej Brytanii) z Rumunią i krajami bałtyckimi, i mimo

niepowodzenia tej inicjatywy, już w pierwszych tygodniach 1920 r. rozpoczęto

lokalne wprawdzie działania wojskowe, ale o dużym znaczeniu strategicznym

(operacja wyzwalająca Dyneburg, z przekazaniem miasta Łotwie i zajęcie waż-

nych strategicznie węzłów kolejowych w Kalenkowiczach i Mozyrzu)21

. Rozpo-

częto również pośpieszne dozbrajanie wojska, prowadząc jednocześnie rozmowy

z przedstawicielami ukraińskiego „rządu” atamana Semena Petlury.

zakupionej przez Polskę! W lutym 1920 r. rząd brytyjski podarował armii polskiej 50 tys. karabi-

nów ręcznych, 80 dział, 30 samolotów i ok. 200 tys. pocisków artyleryjskich oraz 50 milionów

sztuk amunicji karabinowej. Niestety, ta tak bardzo potrzebna Polsce dostawa, w wyniku strajku

angielskich dokerów, dotarła do kraju dopiero jesienią tegoż roku, już po ustaniu działań wojennych

i zawarciu układu rozejmowego z rządem Lenina. J. G o c l o n, op. cit., s. 100–102; M. W r z o -

s e k, Wojny o granice Polski Odrodzonej: 1918–1921, Warszawa 1992, s. 101; A. C i o ł k o s z,

Koniec monolitu, Londyn 1964, s. 4; I. B a b e l, Dziennik 1920, Warszawa 1990, s. 7; T. Ż e n -

c z y k o w s k i, op. cit., s. 27, 28; D. W o ł k o g o n o w, Lenin, prorok raju, apostoł piekła, War-

szawa 2006, s. 24, 74, 353, 357, 372, 380; W.I. L e n i n, Co to jest internacjonalizm?, Warszawa

1982, s. 212; L. W y s z c z e l s k i, Warszawa 1920, Warszawa 2005, s. 45; J. K u m a n i e c k i,

Dwa oblicza dyplomacji radzieckiej. Rokowania w Mińsku i Rydze, [w:] Wojna polsko-sowiecka

1920 roku. Przebieg walk i tło międzynarodowe, Warszawa 1991, s. 23, 24; N. D a v i e s, op. cit.,

s. 115–117, 178, 179; E.V. D’ A b e r n o n, Osiemnasta decydująca bitwa w dziejach świata pod

Warszawą 1920 roku, Warszawa 1990, s. 55, 56. Por. A. L e i n w a l d, Ruch w obronie Rosji Ra-

dzieckiej podczas wojny polsko-radzieckiej 1920 r., „Biuletyn Akademii Wojskowo-Politycznej im.

F. Dzierżyńskiego” 1957, nr 1; L.J. M a c F a r l a n e, Hands off Russia, „Past and Present” 1967;

Z.G. K o w a l s k i, Wojna polsko-bolszewicka na łamach polskich fachowych periodyków wojsko-

wych z lat 1919–1939, Toruń 2002; K. P a d u s z e k, Działalność propagandowa służb informacyj-

no-wywiadowczych WP w czasie wojny polsko-bolszewickiej 1919–1921, Toruń 2004. 21 W styczniu 1920 r. w operacji „Zima” wojska polskie pod dowództwem gen. Edwarda Śmi-

głego-Rydza zdobyły Dyneburg, oddając miasto Łotyszom i tym samym umacniając niepodległość

Łotwy, a jednocześnie odcinając Litwę (wrogo nastawioną do Polski) od Rosji. W tej akcji

(w ramach układu polsko-łotewskiego z 30 grudnia 1919 r.) wzięło udział ok. 30 tys. polskich i ok.

10 tys. łotewskich żołnierzy. Operację zakończono zdobyciem Dyneburga 5 stycznia, ale walki

trwały jeszcze do lutego 1920 r. Według N. D a v i e s a, op. cit., s. 74, „Operacja dyneburska –

wbrew reputacji, jaką się cieszy – była arcydziełem nieporadności”. Por. A. P e t e r s o n s, Rok

1920. Sukces strategicznego współdziałania armii Polski i Łotwy, [w:] Rok 1920. Z perspektywy...,

s. 185–190; T. P a l u s z y ń s k i, Akcja polsko-łotewska w Łatgalii w styczniu 1920 roku, „Woj-

skowy Przegląd Historyczny” 1995, nr 3–4, s. 22–36; J. C y g a n, W.J. W y s o c k i, Niepodległość

była nagrodą: polski wysiłek zbrojny w latach 1914–1921, Warszawa 1999, s. 99; K. C e p n i k,

Edward Śmigły-Rydz – Generalny Inspektor Sił Zbrojnych – Zarys życia i działalności, Warszawa

1936; W. W a l i g ó r a, Na przełomie. Zdarzenia na ziemiach Białorusi i Litwy oraz w krajach

bałtyckich (1918–1919), Warszawa 1934; J. C i o ł o w i c z, Manewr na Mozyrz i Kalenkowicze

4 III – 12 III 1920 r. Studia taktyczne z historii wojen polskich 1918–1921, t. V, Warszawa 1925;

J. G o c l o n, op. cit., s. 59–60.

188 JACEK GOCLON

W tym czasie J. Piłsudski próbował pozyskać sprzymierzeńców w rosyjskich

emigrantach. W Warszawie powstał Rosyjski Komitet Polityczny ze znanym

socjaldemokratą Borysem Sawinkowem i pisarzem Dymitrem Mereżkowskim na

czele, który rozpoczął wydawanie własnego pisma – „Za swobodu” (do tej inicja-

tywy dołączyło kilku b. carskich generałów). Ten „rosyjski ruch” ze strony Pił-

sudskiego należy uznać jedynie za próbę pokazania mocarstwom zachodnim

(pragnącym restauracji kapitalistycznej Rosji), że w swojej „polityce wschod-

niej” ma po swojej stronie również „białych” Rosjan22

.

Premierem brytyjskiego rządu był wówczas David Lloyd George, który wy-

raźnie zmienił swoje antykomunistyczne nastawienie wobec „kraju rad” i stał się

zwolennikiem nawiązania z nim stosunków handlowych (jako swoiste „uzasad-

nienie” tej zaskakującej zmiany traktowano głoszone szeroko propagandowe

noty „pokojowe” bolszewickiego komisarza spraw zagranicznych Gieorgija Czi-

czerina). W tak zmienione sytuacji minister spraw zagranicznych S. Patek odbył

podróż po stolicach europejskich dla zorientowania się w rzeczywistej postawie

poszczególnych rządów wobec kwestii ewentualnego zawarcia pokoju z bolsze-

wicką Rosją przez Polskę, ponieważ w postawie Zachodu wobec Moskwy pano-

wała znaczna rozbieżność; Anglicy optowali za kontynuowaniem pertraktacji,

Francuzi nakłaniali do biernego utrzymywania dotychczasowej linii frontu, a Wło-

si posuwali się do nawoływania do zaczepnych działań militarnych. W tej sytu-

acji władze polskie zrozumiały, że Rzeczpospolita może liczyć tylko na siebie,

a utrzymanie polskimi, słabymi wówczas siłami, tak bardzo długiego frontu (po-

nad tysiąc km!) nie mogło wchodzić w rachubę23

. Jednak Naczelny Wódz z zu-

pełnie innych powodów zadecydował o rozpoczęciu marszu na Kijów.

22 J. G o c l o n, op. cit., s. 60. Według A. Juzwenki w listopadzie 1919 r. w Polsce przebywało

ok. 36 tys. „białych” Rosjan. I d e m, Polska a „biała” Rosja..., s. 117. W 1924 r. B. Sawinkowa

podstępnie zwabiono do Związku Radzieckiego i od razu na granicy aresztowano, a rok później

zgładzono na rozkaz Stalina. Można spotkać się również z poglądem (mało wiarygodnym), że

B. Sawinkow, w rok po powrocie do Rosji, jakoby popełnił samobójstwo, wyskakując z okna

moskiewskiego więzienia NKWD na Łubiance. A. N o w a k, Polska i trzy Rosje. Studium polityki

wschodniej Józefa Piłsudskiego (do kwietnia 1920 roku), Kraków 2001, s. 11, 82; M. C a b a -

n o w s k i, Generał Stanisław Bułak-Bałachowicz, Warszawa 1993, s. 190–191; M. P r u s z y ń -

s k i, Wojna 1920. Dramat Piłsudskiego, Warszawa 1995, s. 68; Sąsiedzi wobec wojny 1920 roku:

wybór dokumentów, oprac. J. Cisek, Londyn 1990, s. 92; B. M i e d z i ń s k i, Wspominając Sawin-

kowa, „Zeszyty Historyczne” [dalej: ZH], Paryż 1975, z. 32. Por. L. G r o s f e l d, Piłsudski –

Sawinkow, [w:] Studia historyczne, Warszawa 1965. 23 Stały front musiał pociągnąć za sobą zakładanie umocnień fortyfikacyjnych, podczas gdy

polski tabor kolejowy nie był w stanie przewieźć nawet odpowiedniej ilości drutu kolczastego, które-

go zresztą brakowało, na zasieki. Z. W a s z k i e w i c z, Anglia, Francja, Stolica Apostolska wobec

wojny polsko-sowieckiej 1920 roku, [w:] W 75-lecie Bitwy Warszawskiej 1920, Włocławek 1997.

Por. też P. W a n d y c z, Soviet-Polish Relations 1917–1921, Cambridge Mass 1969; T. M a l c o l m,

David Lloyd George. The Official Biography, London 1963; G.F. K e n n a n, Russia and the West

under Lenin and Stalin, Boston 1961; H. F i s c h e r, Soviet Russia and the West, Stanford 1957;


Do sztabu generalnego nadal napływały doniesienia polskiego wywiadu o ro-

syjskich planach operacyjnych i o narastającej koncentracji wojsk bolszewickich.

W styczniu 1920 r. Rosja dysponowała przeciwko Polsce zaledwie czterema

dywizjami, a w połowie kwietnia już dwudziestoma dywizjami piechoty i trzema

dywizjami kawalerii. Na tyłach koncentrowano dalsze dywizje piechoty oraz

Armię Konną przybywającą z frontu południowego, gdzie w tym czasie resztki

wojsk A. Denikina zostały zepchnięte na Krym24

.

W lutym 1920 r. pułkownik Borys Szaposznikow (były carski sztabowiec)

opracował szczegółowy plan uderzenia na Polskę, który 20 marca został zaak-

ceptowany w Smoleńsku na naradzie wojennej, pod przewodnictwem główno-

dowodzącego Armii Czerwonej Siergieja Kamieniewa (byłego carskiego puł-

kownika). Plan ten przewidywał rosyjską ofensywę – siłami czterech armii –

przez tereny Białorusi. Dowództwo polskie liczyło się z zakończeniem koncen-

tracji Armii Czerwonej w maju, lecz już na początku kwietnia zaczęły napływać

alarmujące informacje polskiego wywiadu o znacznym przyspieszeniu mobiliza-

cji. Ponadto każdego dnia polepszało się jej uzbrojenie, w wyniku przejmowania

angielskiego i francuskiego sprzętu wojskowego, porzucanego przez rozbite

„białe armie” carskich generałów. W tym samym czasie o przygotowywanym

uderzeniu na Polskę uprzedzał Piłsudskiego król Hiszpanii Alfons XIII. Potencjał

Rzeczypospolitej został prawdzie wzmocniony zajęciem Pomorza Gdańskiego 23

stycznia 1920 r. (w wyniku wejścia w życie postanowień traktatu wersalskiego),

co pozwalało przerzucić znaczne rezerwy na front wschodni, jednak pomimo to

strona polska dysponowała tylko osiemnastoma dywizjami, niejednolicie zresztą

uzbrojonymi. Występowały duże trudności z rozbudową formacji wojskowych

z powodu braku poborowych, jak i odpowiedniego sprzętu, a nawet umunduro-

wania. Każdy dzień przechylał szalę zwycięstwa na stronę Armii Czerwonej25

.

T. K o m a r n i c k i, Piłsudski a polityka wielkich Mocarstw Zachodnich, „Niepodległość” [Londyn]

1952, nr 4; J. S t a r z e w s k i, Polska polityka zagraniczna w latach 1914–1939, Londyn 1950;

J. G o c l o n, op. cit., s. 60, 61. 24 J. G o c l o n, op. cit., s. 62. Formacją tą dowodził Siemion Budionny – wachmistrz carskiej

kawalerii, który przeszedł na stronę bolszewików; jego całym wykształceniem były skończone

dwie klasy szkoły podstawowej. Później został marszałkiem Związku Radzieckiego. J. P i ł s u d -

s k i, Rok 1920, Łódź 1989, s. 12 i n.; L. S k a r a d z i ń s k i, Polskie lata 1919–1920, t. II, War-

szawa 1993, s. 27 i n.; M. P r u s z y ń s k i, op. cit., s. 117; A. L e n k i e w i c z, Naczelni wodzowie

II Rzeczypospolitej, Wrocław 1996, s. 37–38. 25 S. J a c z y ń s k i, Generalicja obu walczących stron. Próba charakterystyki i oceny, [w:]

Rok 1920. Z perspektywy..., s. 31; W.J. S p a h r, Generałowie Stalina, Warszawa 2001, s. 107;

J. G o c l o n, op. cit., s. 62–64; A. A l b e r t, Najnowsza Historia Polski, cz. 1 (1918–1939), War-

szawa 1983 (II obieg), s. 49; J. T o p o l s k i, Historia Polski, Warszawa 1994, s. 254; S. C a t -

- M a c k i e w i c z, Historia Polski, Wrocław 1989 (II obieg), cz. 1, s. 46; A. P r a g i e r, Czas prze-

szły dokonany, Londyn 1966, s. 201. Por. B. S z a p o s z n i k o w, Warszawskaja operacja, Moskwa

1933; J.S. N o w a k o w s k i, Pamiętny rok 1920 w Bydgoszczy, Sztokholm 1993; M. W o j c i e -

190 JACEK GOCLON

Przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych W. Lenin był doskonale zorien-

towany w położeniu polskiego wojska i dlatego na IX zjeździe rosyjskiej partii

komunistycznej (29 marca 1920 r.) ujawnił fakt gwałtownego powiększania ro-

syjskiego potencjału wojennego i jego cel mówiąc: „Wiemy, że każdy miesiąc

przynosi nam gigantyczny wzrost sił, które nie przestaną rosnąć. Mamy przed

sobą formalną propozycję pokojową przedstawioną przez Polaków. Musimy

sobie stanowczo powiedzieć, że bez względu na propozycje pokojowe nie odrzu-

camy możliwości wojny”26

. W ówczesnej sytuacji mógł już sobie na to pozwolić,

tym bardziej że polskie warunki pokojowe, uchwalone przez sejmową komisję

spraw zagranicznych w porozumieniu z polskim rządem i ogłoszone oficjalnie,

były dla „wodza rewolucji” nie do przyjęcia; odrzucał przede wszystkim polskie

żądanie, aby wyłącznie naród ukraiński, w wolnych i powszechnych wyborach,

zadecydował, czy na Ukrainie ma istnieć bolszewicka Ukraińska Republika Rad,

z całkowicie zależnym od Rosji „rządem” Chrystiana Rakowskiego (właśc. Kri-

stu Stanczew) w Kijowie, czy Dyrektoriat Ukraińskiej Republiki Ludowej27

.

W tej sytuacji minister spraw zagranicznych S. Patek, w porozumieniu z Na-

czelnym Dowództwem, zaproponował Leninowi rozpoczęcie w dniu 10 kwietnia

rokowań pokojowych w miejscowości Borysów; położonej w centrum frontu

białoruskiego (miejsce negocjacji i cały okręg obejmowałoby zawieszenie broni).

Przyjęcie polskiej propozycji utrudniłoby zakończenie koncentracji III, IV, XV

i XVI armii i dalsze działania wojenne, a z drugiej strony wytrącałoby stronie

rosyjskiej dotychczasowy argument, że Polacy unikają pertraktacji.

Ostateczne warunki (ustalone między Naczelnikiem Państwa a premierem

L. Skulskim), które miały zostać przedłożone bolszewickiemu rządowi, zawierały

następujące tezy: Rosja uzna prawa Polski do ziem w granicach sprzed 1772 r.,

a rząd w Warszawie zadecyduje, w porozumieniu z ludnością zamieszkałą na

tym terytorium, co do ich dalszej przynależności państwowej. Rząd polski stał na

stanowisku uzyskania niepodległości przez Ukrainę i Litwę (choć Wilno miało

pozostać przy Polsce), a okręg białoruskiego Mińska miał otrzymać samorząd

terytorialny28

. Oczywiście dla Kremla takie „warunki” były nie do przyjęcia.

Tym samym przygotowania wojenne wkroczyły w ostatnią fazę, a większość

posłów zaakceptowała wreszcie (!) politykę „wschodnią” Naczelnika Państwa.

Sojusznikiem, na którego Polacy mogli wówczas liczyć, byli praktycznie tyl-

ko Ukraińcy, dlatego władze polskie uznały formalnie (21 kwietnia 1920 r.) Dy-

c h o w s k i, Powrót Pomorza do Polski 1918–1920, Warszawa 1981; Z. W r o n i a l, Sprawa pol-

skiej granicy zachodniej w latach 1918–1919, Poznań 1963; P. Z a r e m b a, op. cit., t. I, s. 163–165. 26 Cyt. za: P. Z a r e m b a, op. cit., t. I, s. 164. 27 Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Warszawa 1999, s. 689; J. C y -

g a n, W.J. W y s o c k i, op. cit., s. 97, 101; B. S k a r a d z i ń s k i, op. cit., t. II, s. 18; W. P r o n o -

b i s, op. cit., s. 62 i n. 28 A. W ą t o r, op. cit., s. 58.


rektoriat Ukraińskiej Republiki Ludowej. Po kilku dniach podpisano również

konwencję wojskową z naczelnym wodzem wojsk ukraińskich, atamanem Seme-

nem Petlurą, faktycznym przywódcą Ukraińskiej Republiki Ludowej, który zna-

lazł się wówczas w bardzo ciężkim położeniu, ponieważ jego „armia” ponosiła

klęski zarówno z Armią Czerwoną, jak i „białą” armią A. Denikina, a jego od-

działy zostały zepchnięte na Podole i Wołyń, wprost na linię frontu obsadzoną

przez oddziały Wojska Polskiego (zimą 1919/1920 r. resztki wojsk atamana zna-

lazły schronienie w Polsce). Sytuacja Petlury była trudna również z powodu bra-

ku formalnego uznania władz Ukraińskiej Republiki Ludowej przez mocarstwa

zachodnie i sojusz z rządem w Warszawie był dla niego praktycznie jedynym

racjonalnym rozwiązaniem (wypada przyznać, że konwencja wojskowa była

niezbyt korzystna dla Ukraińców, których oddziały zostały całkowicie podpo-

rządkowane dowództwu polskiemu)29

.

Układ z polskim rządem, który reprezentował kierownik Ministerstwa Spraw

Zagranicznych Jan Dąbski, podpisał w imieniu strony ukraińskiej Andrej Lewyc-

kyj. Kilka dni później podpisano także konwencję wojskową. Władze polskie

uznawały Dyrektoriat Ukraińskiej Republiki Ludowej za jedyny pełnoprawny

rząd Ukrainy, który ze swojej strony rezygnował z roszczeń do Galicji Wschod-

niej i Wołynia aż po rzekę Styr. Rząd polski ustępował Ukrainie wszelkie prawa

29 Zupełnie inaczej postąpił były premier krótkotrwałej Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Lu-

dowej (ogłoszonej 1 listopada 1918 r. we Lwowie), Ewhen Petruszewicz, który wierzył, że A. Denikin

po przejęciu władzy w Moskwie da Ukraińcom w Galicji dużo więcej niż Polacy, co było rozumo-

waniem pozbawionym podstaw, ponieważ armia A. Denikina została już rozbita i zepchnięta na

południe (na Krym). Tym samym jego losy rozchodziły się definitywnie z losami S. Petlury, który

zresztą nie uległ sugestiom aliantów i nie poddał swoich wojsk A. Denikinowi, stojąc konsekwent-

nie na stanowisku pełnej niezależności przyszłej Ukrainy. Tekst traktatu polsko-ukraińskiego poda-

je N. D a v i e s, op. cit., s. 101, 102; zdaniem tegoż Piłsudski, wydając 17 kwietnia 1920 r. rozkaz

ofensywy na Ukrainę, nawet nie pertraktował jeszcze z S. Petlurą, „najmując” go na sojusznika

niemal w ostatniej chwili. Prawdą jest, że w tym czasie pozycja ukraińskiego atamana była wyjąt-

kowo słaba. Naczelny Wódz zdawał sobie sprawę, że po zajęciu Kijowa przez polskie wojska ktoś

z Ukraińców musi oficjalnie rozpocząć organizowanie ukraińskiej państwowości. O niskiej randze

dokumentu konwencji wojskowej może świadczyć fakt, że w imieniu strony polskiej podpisy zło-

żyli mjr Walery Sławek i kpt. Wacław Jędrzejewicz. W okresie stalinowskim przedstawiano

S. Petlurę jako niemieckiego agenta. J. J u r k i e w i c z, Nuncjatura Achillesa Ratti w Polsce, War-

szawa 1955, s. 56; J. G o c l o n, op. cit., s. 68, 69. Por. też M. K l i m e c k i, Wojna czy pokój?

Polsko-ukraińskie negocjacje 1918–1921, [w:] Polska i Ukraina: sojusz 1920 roku i jego następ-

stwa, red. W. Rezner, E. Wiszka, Z. Karpus, Toruń 1997; R. G a l u b a, Pertraktacje polityczno-

-wojskowe między Polską a Ukraińską Republiką Ludową (lipiec – sierpień 1919 roku), „Mars”

1994, t. II, s. 53–68; S. B e n e d y k t, Kijowskie „poprawki historyczne”, ZH [Paryż], 1975, s. 31;

A. D e r u g a, Początek rokowań o sojusz między Piłsudskim a Petlurą (styczeń – lipiec 1919), [w:]

Z dziejów stosunków polsko-radzieckich, t. VI, Warszawa 1970; P. W a n d y c z, Z zagadnień

współpracy polsko-ukraińskiej w latach 1919–1920, ZH [Paryż], 1967, nr 12; i d e m, Nieznane

listy Petlury do J. Piłsudskiego, ZH [Paryż], 1965, nr 8.

192 JACEK GOCLON

do ziem na wschód od tej rzeki, ale tylko do dawnej polskiej granicy przedroz-

biorowej (z 1772 r.), co było o tyle ważne, iż oznaczało, że wojsko polskie nie

przekroczy Dniepru, zgodnie z zasadą – uznawaną przez Polskę – o samostano-

wieniu ludności zamieszkującej tamte tereny – w większości rosyjskiej. Strona

polska zobowiązywała się udzielić władzom ukraińskim pomocy zarówno woj-

skowej, jak i dyplomatycznej, a tereny zajmowane przez armię polską miały być

przejmowane przez administrację ukraińską30

.

Wspólnie przygotowano dwie odezwy, skierowane do narodu ukraińskiego

i podpisane osobno przez S. Petlurę i J. Piłsudskiego, w których określono cele

wyprawy. Bardzo ważnym postanowieniem była zapowiedź, że armia polska nie

przekroczy dawnej granicy Rzeczypospolitej z 1772 r. (tj. linii Dniepru), co mia-

ło oznaczać, że Polska nie zmierza do interwencji militarnej wobec Rosji, a jedy-

nie zajmuje dawne, polskie tereny, których rząd Lenina zrzekł się formalnie de-

kretem z 29 sierpnia 1918 r. „unieważniając rozbiory Polski w 1795 r.” oraz trak-

taty i granice rozbiorowe (co faktycznie jednak zostało na rządzie Lenina wymu-

szone przez dowództwo armii niemieckiej, okupującej wówczas znaczne obszary

zachodniej Rosji). Zgodnie z polsko-ukraińskim porozumieniem – odnoszącym

się do części tych ziem – Polska zrzekała się wszelkich roszczeń na rzecz narodu

ukraińskiego, który miał rozpocząć organizację własnej państwowości. Według

planu Piłsudskiego wojska polskie miały przebywać na Ukrainie tylko przez

okres niezbędny do zorganizowania ukraińskich struktur państwowych. Admini-

stracja, kierowanie gospodarką czy zarząd kolei miały zostać przekazane Ukraiń-

30 Zawarta konwencja wojskowa zawierała porozumienie w kwestiach współdziałania opera-

cyjnego obydwu wojsk oraz w sprawach polskiej pomocy w organizacji i uzbrojeniu ukraińskiej

armii i strona polska od razu wprowadziła te postanowienia w życie; w Brześciu nad Bugiem utwo-

rzono i uzbrojono ukraińską dywizję piechoty gen. Marko Bezruczki oraz kilka mniejszych jedno-

stek (w większości spośród jeńców ukraińskich wziętych do niewoli w czasie walk polsko-

-ukraińskich w Galicji Wschodniej). Reorganizacji uległy również wojska ukraińskie na Podolu,

w tym rozproszone oddziały wsławionego walkami gen. Mychajły Omeljanowycza-Pawlenki,

operujące w rejonie Kamieńca Podolskiego. Tam też mieściło się naczelne dowództwo i władze

Ukraińskiej Republiki Ludowej. Formacje ukraińskie organizowane w Polsce pod dowództwem

generałów M. Bezruczki i Aleksandra Udowyczenki, łącznie z siłami gen. M. Omelianowycza-

-Pawlenki, operującymi na tyłach rosyjskich, osiągnęły stan ok. 40 tys. żołnierzy. Funkcję ukraiń-

skiego „premiera” pełnił (faktycznie podporządkowany atamanowi S. Petlurze) Iwan Mazepa,

rezydujący (do czasu polskiej wyprawy na Ukrainę) w Chmielniku. J. G o c l o n, op. cit., s. 69, 70.

Zwięzłą syntezę ówczesnych politycznych relacji polsko-ukraińskich przedstawił E. P r u s, Hulaj-

pole. Burzliwe dzieje kresów ukrainnych (od słowiańskiego świtu do Cudu nad Wisłą), Wrocław

2003, s. 384–414; S. S z a j d a k, Polsko-Ukraiński sojusz polityczno-wojskowy w 1920 roku, War-

szawa 2005, s. 91 i n.; M. K u c z e r e p a, Układ Warszawski z 1920 roku: geneza, problemy,

następstwa, [w:] Rok 1920. Z perspektywy..., s. 204–215; R. T o r z e c k i, Kwestia ukraińska

w Polsce w l. 1923–1929, Kraków 1989, s. 8. Por. B. M i e d z i ń s k i, Polityka wschodnia Piłsud-

skiego, ZH [Paryż], 1975, nr 32; A. O s t o j a - O w s i a n y, Rok 1920 w krzywym zwierciadle

propagandy i w rzeczywistości, Warszawa 1981 (II obieg), s. 22; W. S u l e j a, op. cit., s. 219.


com zaraz po utworzeniu stałych urzędów ukraińskich (przewidziano również

wprowadzenie „czerwońców”, jako obiegowej waluty ukraińskiej)31

.

Celem Piłsudskiego było wyłonienie przez naród ukraiński własnego rządu,

w wolnych, powszechnych wyborach, przeprowadzonych na całej Ukrainie, tj.

zarówno w jej części zachodniej, przed Dnieprem, jak i we wschodniej, kontro-

lowanej przez Rosję, która ich wynik powinna – zdaniem Piłsudskiego – usza-

nować, co uczynić miała również strona polska. Uszanować także w wypadku,

gdyby w tych wyborach Ukraińcy zaakceptowali (co było mało prawdopodobne)

„rząd” Ch. Rakowskiego, zainstalowany przez Lenina w Kijowie, czy jakąkol-

wiek inną formę związku państwowego z Rosją. Na taką interpretację celów

wyprawy kijowskiej S. Petlura godził się oczywiście z głęboką niechęcią, ale to

Piłsudski dyktował pokonanemu przez bolszewików atamanowi warunki wspól-

nej wyprawy na Kijów32

.

31 W literaturze można spotkać się z poglądem, że polską nazwę „Ukraina” (u końca krainy)

wprowadził na pocz. XX w. profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie Mychajło Hru-

szewskyj (narodowości ukraińskiej). E. P r u s, Banderowcy – defekt historii, Wrocław 1999, s. 5.

Sami Ukraińcy podkreślają, że już 18 III 1918 r. w Brześciu nad Bugiem, w trakcie pertraktacji

z Niemcami, użyto za ich zgodą określenia „Wielka Ukraina”. K. S i e d l e c k i, „Brześć Litew-

ski”. Rokowania pokojowe i traktaty, „Bellona” 1924, t. XV; XVI. Por. Protest przeciw wprowa-

dzeniu nazwy „ukraiński” zamiast „ruski” (rusiński), Lwów 1928, s. 7; oraz K. P o d l a s k i

(B. S k a r a d z i ń s k i), Bracia nasi? Rzecz o Białorusinach, Litwinach i Ukraińcach, Warszawa

1984; J. G o c l o n, op. cit., s. 71. 32 J. G o c l o n, op. cit., s. 72. Antagonizm polsko-ukraiński narastał niewątpliwie przez kilka

pokoleń i nie zawsze polskie czynniki polityczne postępowały z Ukraińcami w sposób właściwy,

ale też należy przypomnieć, że już w drugiej połowie XIX w. wielu wpływowych Polaków apelo-

wało o dojście do porozumienia z „Rusinami” (jak wówczas powszechnie określano Ukraińców),

postulując spełnienie ich żądań i utworzenie ukraińskiego uniwersytetu we Lwowie. Było to o tyle

racjonalne, że Austriacy wykorzystywali głęboką niechęć ludności ruskiej (ukraińskiej) do polskiej,

umacniając w ten sposób swoją władzę na terenie Galicji. K. M i c h a l e w s k a, Sprawa uniwersy-

tetu ukraińskiego w l. 1848–1914, „Studia Historyczne” 1984, R. XXVII, z. 1; S. G ł ą b i ń s k i,

Sprawa ruska na Ziemi Czerwieńskiej, Warszawa 1937; i d e m, Sprawa uniwersytetu ruskiego,

Lwów 1912. W okresie obrad kongresu pokojowego w Wersalu pojawiły się głosy, aby zawrzeć

z Ukraińcami ugodę za cenę autonomii lub nawet utworzyć federację Polski, Litwy i Ukrainy.

T. M e r u n o w i c z, Sprawa ruska i kongres pokojowy: referat (dla Polskiego Biura Prac Kongre-

sowych), Lwów 1919, s. 50. Do raczej skrajnych należały opinie, iż traktat mniejszościowy, jaki

delegacja polska musiała w Wersalu podpisać, miał spowodować, że szkolnictwo ukraińskie rozwi-

jało się kosztem polskiego. E. R o m e r, Polski stan posiadania na południowym-wschodzie Rze-

czypospolitej, Lwów 1937, s. 5. Ukazywały się również publikacje, gdzie ostro krytykowano nie-

nawiść Ukraińców do Polski, którą miał siać „Biuletyn krajowej egzekutywy ukraińskich nacjona-

listów”. S. R o s n o w s k i, Kwestia ukraińska, Lwów 1938, s. 26, 27. W późniejszych latach po-

stulowano umożliwienie polskim Ukraińcom rozwój ich kultury, ale nie „dawania niczego z polskiego

stanu posiadania”. S. Ł o ś, O konstruktywną politykę na Rusi Czerwonej, Warszawa 1932, s. 15;

S. S r o k o w s k i, Uwagi o kresach wschodnich, Kraków 1925 – zdaniem tegoż w Polsce panowa-

ło przesadne mniemanie o ówczesnym znaczeniu kresowego żywiołu polskiego i o jego rzekomej

sile ekspansji i kultury – s. 11; i d e m, Wytyczne zasady dla projektu autonomii narodowościowej

194 JACEK GOCLON

Naczelny Wódz J. Piłsudski, po zakończeniu zwycięskiej operacji militarnej,

pragnął doprowadzić do współpracy gospodarczej i ewentualnego przymierza

wojskowego obydwu suwerennych państw – Polski i Ukrainy. Będąc realistą zbyt

dobrze rozumiał aspiracje niepodległościowe narodu ukraińskiego, a także głę-

bokie antagonizmy zarówno te historyczne, jak i te najnowsze (powstałe w wyni-

ku niedawnych walk o Galicję i Lwów), aby rozważać nierealne koncepcje fede-

racyjne z tym państwem (w literaturze można często spotkać się z poglądem, że

Ukraina również miała być częścią federacji). Jednocześnie zdawał sobie sprawę,

że tylko stworzenie silnej Rzeczypospolitej w związku federacyjnym z Białorusią

i Litwą oraz powołanie niezależnej od Rosji Ukrainy, związanej sojuszem mili-

tarnym z Polską, może stworzyć gwarancje bezpieczeństwa dla polskiego naro-

du. Tylko takie rozwiązanie, jego zdaniem, mogło skutecznie osłabić Rosję za-

grażającą tej części Europy od ponad trzystu lat. Ostatecznym celem Naczelnego

Wodza było stworzenie z federacyjnej Rzeczypospolitej mocarstwa, z którym

Europa musiałaby się liczyć.

Premier L. Skulski zasadniczo podzielał te poglądy i właściwie niemal w cie-

niu przygotowań wojennych pozostawały problemy wewnętrzne kraju, którymi

zajmował się rząd; sprawa reformy rolnej i polityka finansowa, ściślej problemy

aprowizacji i bezrobocia. Minister W. Grabski w swoim expose wygłoszonym

w Sejmie, w dniu 27 lutego 1920 r., ogłosił sposoby, jakimi zamierzał zrównać

wydatki z dochodami; dotychczasowe oraz nowe podatki przeznaczał na pokry-

cie „zwyczajnych” wydatków kraju, natomiast pokrycie wszelkich wydatków

„nadzwyczajnych”, głównie związanych ze zbliżającą się wojną, zamierzał uzy-

i terytorialnej kresowych ziem południowo-wschodnich (Rusi czerwonej, Wołynia, Podola itd.),

Warszawa 1919. Por. też E. M u s i ł o, Spis tytułów prasy ukraińskiej w II Rzeczypospolitej 1918–

1939, Warszawa 1983; L. M r o c z k a, Spór o Galicję Wschodnią, Kraków 1998; A. D o b o -

s z y ń s k i, Wielki naród, Kircaldy 1941, s. 12–13 – zdaniem tegoż Ukraińcy nie mieli prawa do

własnej państwowości, ponieważ po Chmielnickim Unia Hadziacka z 1654 r. „nie nabrała rumień-

ców”. Por. też T. G l u z i ń s k i, Sprawa ukraińska, Warszawa 1936; F. C z e r w i ń s k i, Sprawa

ukraińska jako problem międzynarodowy, Warszawa 1934; O. G ó r k a, Dziejowa rzeczywistość

a racja stanu Polski na południowym-wschodzie, Warszawa 1934; R. D y b o w s k i, Poland and

the Problem of national minorities, „Journal of the British Institute of International Affairs” [Lon-

dyn] 1923, September, s. 179–200; Z. G r o c h o w s k i, Kresowe Ziemie Ruskie Najjaśniejszej

Rzeczypospolitej, Warszawa 1922; K. S r o k o w s k i, Sprawa narodowościowa na Kresach

Wschodnich, Kraków 1924; W. D ą b r o w s k i, Z zagadnień sprawy polsko-ruskiej, Kraków 1913;

L. K u l c z y c k i, Ugoda polsko-ruska, Lwów 1912; I. D z i e d u s z y c k i, Ruś Galicyjska, jej

separatyzm, przyczyny tegoż działania i skutki, Gródek 1888; H. S c h m i t t, Kilka słów bezstron-

nych w sprawie ruskiej, Lwów 1861; A. D ą b c z a ń s k i, Wyjaśnienie sprawy ruskiej, Lwów 1848.

Por. W. D y n a k, Cultures et nationalites en Galicje orientale (1772–1918), [w:] Les confius de

l’ancienne Pologne: Ukraine, Lituanie, Bielorussie: XVIe- exe siecles, Lille 1988; P.R. M a g o c -

s i, Galicja: a historical survey and bibliographic guide, Toronto 1983; J. P o t i c h n y j, Poland

and Ukraine: past and present, Edmonton–Toronto 1980.


skać poprzez rozpisanie wewnętrznej pożyczki (oczekując wpływów w wysoko-

ści ok. 1 mld marek)33

.

Ostateczny projekt budżetu minister W. Grabski przedłożył w dniu 24 kwiet-

nia, ustalając wydatki na 47 mld marek, choć w roku poprzednim wyniosły 15 mld.

Największą część stanowiły oczywiście prognozowane koszty przygotowań wo-

jennych, pozostałe wynikały z podniesienia płac34

, aprowizacji kraju, ale też ze

spadku wartości waluty (marki polskiej). Jednocześnie zapowiedział dodatkową

emisję w wysokości 5 mld marek (czyli zwykły dodruk banknotów, co naturalną

koleją rzeczy zwiększało spiralę inflacji); praktycznie było to jedyne pewne źró-

dło przychodów na pokrycie wydatków wojennych. Należy dodać, że organizo-

wanie reglamentacji wywoływało liczne protesty, mimo że dotyczyło stosunko-

wo wąskiej grupy ludności. Strajki (wprawdzie nieliczne) podejmowali pracow-

nicy zakładów o dużym znaczeniu gospodarczym (górnictwo, elektrownie)35

.

Następnego dnia po rozpoczęciu wyprawy kijowskiej doszło w Poznaniu (26

kwietnia) do krwawych zamieszek, w których zginęło siedmiu demonstrantów

w czasie strajku kolejarzy36

. Rząd rozważał wówczas pacyfikację z użyciem siły,

33 Problem aprowizacji, w tym zaopatrzenie wsi w odpowiednie ilości nawozów sztucznych

usiłowano rozwiązać poprzez eksport cukru i krochmalu do Anglii. AAN, PRM, mf. 20053, t. IX,

p. 2. W. Grabski planował ponadto dokonanie reformy walutowej przez utworzenie Banku Emisyj-

nego i oparcie nowej waluty („złotego”) na eksporcie drewna i amerykańskiej pożyczce. A. W ą -

t o r, op. cit., s. 58. 34 Rząd, decydując się na podwyżki płac, podjął jednocześnie uchwałę, iż „znaczne podniesie-

nie uposażeń urzędników i funkcjonariuszy państwowych nakłada na Skarb Państwa nadmierny

ciężar, który musi być zrównoważony uproszczeniem administracji, wzmożoną wydajnością pracy,

należytym wykorzystaniem sił i złączoną z tym bezwzględną ich redukcją”, p. 66. 35 AAN, PRM, mf. 20052, t. VIII, p. 570; mf. 20053, t. IX, p. 64; mf. 20054, t. X, p. 518, 690.

Za sukces ministra W. Grabskiego można uznać unifikację waluty na ziemiach b. kongresówki

i Galicji, przy czym udało mu się przeforsować (15 I 1920 r.) korzystną dla skarbu państwa wy-

mianę w relacji 70:100, mimo ostrych protestów posłów galicyjskich. A. W ą t o r, op. cit., s. 59;

A. P a c z k o w s k i, op. cit., s. 118. 36 A. P a c z k o w s k i, op. cit., s. 118. Już z początkiem stycznia 1920 r. wybuchły strajki ko-

lejarzy we Lwowie. W tym samym miesiącu Rada Ministrów odrzuciła „wniosek p. Ministra

b. Dzielnicy Pruskiej, aby dla podniesienia sprawności kolei stworzyć centralne urzędy dla całej

Polski pod kierownictwem Min. Kolei Żelaznych, centralizujące te gałęzie administracji, które dla

sprawności kolei są rozstrzygające, a więc; 1) gospodarkę węglową przez stworzenie centralnego

urzędu wagonowego na wzór Hauptwagenamt w Berlinie, dysponującego wagonami na całą Pol-

skę, 2) gospodarkę parowozową przez stworzenie podobnego urzędu, któryby gwarantował podział

i odpowiednie wyzyskanie parowozów, 3) gospodarkę warsztatową i parowozowni przez odpo-

wiednią umowę, umożliwiającą reparację parowozów i wagonów jednej dzielnicy w warsztatach

innej dzielnicy i 4) gospodarkę zasobową przez utworzenie centralnego Wydziału, któryby dla całej

Polski zakupywał zasoby, dysponował nimi i przydzielał je na poszczególne dyrekcje”. Nic dziw-

nego, że takie posunięcia rządu nie zyskiwały mu sympatii w środowisku kolejarzy, a nie można

zapominać, że kolej była wówczas najważniejszą formą transportu, co szczególnie w obliczu przy-

196 JACEK GOCLON

ale brano pod uwagę również większe dostawy żywności do Wielkopolski i ob-

niżkę cen. Zaznaczyć jednak należy, że gabinet L. Skulskiego miał stosunkowo

niewielkie pole manewru; wydatki związane z rozpoczętą wojną sięgały 60%

całego budżetu państwa! Mobilizacja, a właściwie pobór do wojska (początkowo

dwóch roczników), zmniejszyły nieco bezrobocie, a zamówienia wojskowe wpły-

wały korzystnie na koniunkturę w przemyśle i rolnictwie, ale to jednak armia

pochłaniała większą część produkcji, co automatycznie zwiększało niedobory na

rynku. Również bilans w handlu zagranicznym kraju był poważnie obciążony

wydatkami na rzecz wojska. Wspomniana pożyczka państwowa (przymusowa!)

oraz zaostrzenie reglamentacji handlu zagranicznego – wywoływały opory wielu

przedsiębiorców, mających znaczne wpływy także w kręgach politycznych.

Należy jednak podkreślić, że rząd L. Skulskiego próbował – mimo rozpoczę-

tej kampanii wojennej – doprowadzić do pewnej unifikacji społecznej, a przede

wszystkim gospodarczej państwa; w dniu 1 kwietnia wprowadzono jednolity

system skarbowy i podatek dochodowy, a 29 kwietnia unifikację waluty. Rozpo-

częto prace legislacyjne nad ustawą o szkolnictwie wyższym, jednocześnie po

raz pierwszy rozpatrując koncepcję zbudowania portu na polskim wybrzeżu Bał-

tyku. W dniu 1 czerwca została wprowadzona jednolita taryfa kolejowa dla całe-

go państwa. Przygotowano także projekt ustawy o naczelnych władzach admini-

stracyjnych37

. W okresie funkcjonowania tego gabinetu Sejm uchwalił 8-godzinny

dzień pracy i 46-godzinny tydzień pracy (już 18 grudnia 1919 r.) oraz powszech-

ny system ubezpieczeń społecznych (19 maja 1920 r.)38

.

Jednak rysy na koalicji rządowej zaczęły pojawiać się jeszcze przed rozpo-

częciem „wyprawy na Kijów”; podstawą niezgody okazała się sprawa reformy

gotowań wojennych powinno mieć priorytetowe znaczenie. AAN, PRM, mf. 20053, t. IX, p. 1, 54.

Strajki wybuchały również w Zagłębiu Dąbrowskim i w Warszawie. Ibidem, p. 396, 438. 37 Ibidem, mf. 20054, t. X, p. 141, p. 405; A. P a c z k o w s k i, op. cit., s. 118. 38 A. P a c z k o w s k i, op. cit. Rząd dbał również o własny wizerunek w społeczeństwie i na

jednym z posiedzeń gabinetu „w poruszonej przez p. Prezydenta [tj. premiera – przyp. J.G.] kwestii

stosowania przepisów prasowych i cenzury sztuk teatralnych oraz filmów uznano za wskazane

prosić p. Ministra Spraw Wewnętrznych, by wydał zarządzenie należytej ochrony pp. Ministrów

i członków Rządu przed grubiańskim ośmieszaniem i deprecjonowaniem władzy zwłaszcza w te-

atrzykach”. AAN, PRM, mf. 20053, t. IX, p. 25, 141. Mimo silnego antyrosyjskiego nastawienia

społeczeństwa w tym czasie, rząd L. Skulskiego na jednym z lutowych posiedzeń podjął dość

zaskakującą uchwałę „w sprawie wniosku sejmowego o zburzeniu Soboru i dzwonnicy na placu

Saskim, że jest za zburzeniem dzwonnicy, z pozostawieniem natomiast Soboru”; jak wiadomo

rozebrane zostały obydwie budowle – p. 182. W innej „sprawie przedstawionego przez PRM pro-

jektu ustawy orderu »Orła Białego« Rada Ministrów uznała ustanowienie takiego orderu dla oby-

wateli Państwa Polskiego za niepotrzebne”, co było niezbyt zrozumiałą decyzją, p. 2. Zdarzały się

też uchwały wysoce chwalebne, np. „na wniosek Pana Prezydenta Ministrów uchwalono przyznać

p. Marianowi Dubieckiemu, ostatniemu żyjącemu członkowi Rządu Narodowego z roku 1863

dożywotnią dotację ze Skarbu Państwa”, p. 36; A. P a c z k o w s k i, op. cit., s. 118.


rolnej, której rząd L. Skulskiego po prostu nie realizował, mimo że Sejm uchwa-

lił (13 lutego) ustawę dającą możliwość uzyskiwania kredytów na zagospodaro-

wywanie odłogów oraz (18 marca) mówiącą o możliwości wydzierżawienia

gruntów rolnych, obecnie nieużytkowanych. W dniu 7 maja (a więc już w trakcie

działań wojennych) została uchwalona ustawa o zniesieniu serwitutów na teryto-

rium b. Królestwa „kongresowego”. Jednak najważniejszy był wniosek zgłoszo-

ny przez PSL-Piast (4 czerwca) w kwestii uchwalenia ustawy o przymusowym

wykupie gruntów dla przeprowadzenia parcelacji (w celu wykonania uchwały

sejmowej z 10 lipca 1919 r.)39

. To posunięcie okazało się początkiem końca ga-

binetu, który zaczął tracić poparcie innych partii; najostrzej zaatakowali go socja-

liści z PPS, za znaczne – ich zdaniem – obniżenie poziomu życia społeczeństwa

oraz niezatrzymanie procesu rozwijającej się lawinowo działalności lichwiar-

skiej. Prawica uznała, że rząd był zbyt bierny wobec strajków (niezbyt licznych),

szczególnie w zimie, jakie wybuchały w niektórych zakładach pracy.

O tych sporach w łonie klasy rządzącej niewiele wiedziały szersze kręgi spo-

łeczeństwa. W maju nastąpiło zajęcie przez Wojsko Polskie Kijowa, gdzie odby-

ła się „triumfalna” parada (Kijów został zajęty bez żadnych walk...) na głównej

ulicy Krieszczatiku, którą odebrał gen. Edward Śmigły-Rydz.

Po wkroczeniu na Ukrainę „wojsk polsko-ukraińskich” pojawiły się jednak

zjawiska, których Naczelny Wódz nie przewidział; „pochód” polskich dywizji na

Kijów nie był przyjmowany przez ukraińską ludność zbyt entuzjastycznie. We

wkraczającej armii widziano głównie potencjalnych opiekunów ludności pol-

skiej, licznie zamieszkującej ukraińskie miasta. Miejscowa ludność (zwłaszcza

ukraińscy chłopi) obawiała się powrotu polskiego ziemiaństwa do opustoszałych

majątków i dworów (mimo że Piłsudski zakazał – rzecz mało znana – powrotu

polskim arystokratom do ich dawnych rezydencji). Zajęcie tak rozległych obsza-

rów obarczyło stronę polską problemami społecznymi i politycznymi o dużej

złożoności. Zarządowi Cywilnemu Ziem Wschodnich pomagała Straż Kresowa,

której cele polityczne były równie radykalne jak poglądy społeczne. Działacze

Straży podawali z goryczą w swoich raportach, iż „trzeba podkreślić zachowanie

się znacznej części miejscowego ziemiaństwa, które swą klasową polityką bardzo

często kompromituje sprawę polską”. Jeden z oficerów obserwujący zebranie

miejscowych właścicieli ziemskich w Równem zanotował: „Ziemianie tutejsi

niczego się nie nauczyli, mimo twardych warunków wojny i zmienionych sto-

sunków tak społecznych, jak i politycznych. Ziemianie chcą wykorzystać swoje

położenie społeczne, swoją chwilową przewagę, aby przy likwidacji całego sys-

temu społecznego ponieśli jak najmniej ofiar, a równocześnie jak najwięcej na

tym zarobili, choćby kosztem ojczyzny i kosztem innych warstw społecz-

39 A. W ą t o r, op. cit., s. 59.

198 JACEK GOCLON

nych”40

. Część opuszczonych przez polskich właścicieli dóbr zagospodarowali

okolicznych chłopi (głównie Ukraińcy), obawiający się teraz odebrania im tego,

w co włożyli dużo trudu. Zmienić te negatywne nastroje było bardzo trudno

i wymagało to znacznego upływu czasu, w którym naród ukraiński mógłby się

przekonać, że treści zawarte w obydwu odezwach, J. Piłsudskiego i S. Petlury,

jeśli zostałyby zrealizowane, zagwarantują temu krajowi niepodległość i suwe-

renność narodową. Ważnym punktem odezwy Piłsudskiego było stwierdzenie, że

„Wojska polskie pozostaną na Ukrainie przez czas potrzebny po to, by władze na

ziemiach tych mógł objąć prawy rząd ukraiński. Z chwilą, gdy rząd narodowy

Rzeczypospolitej Ukraińskiej powoła do życia władze państwowe, gdy na rubie-

ży staną zastępy zbrojne ludu ukraińskiego, zdolne uchronić kraj przed nowym

najazdem, a wolny naród sam o losach swych stanowić będzie mocen, żołnierz

polski powróci w granice Rzeczypospolitej Polskiej”41

.

Niestety szybko okazało się, że naród ukraiński wcale nie przejawiał takiego

entuzjazmu, jakiego oczekiwano; zarówno tworzenie lokalnej administracji, jak

i organizowanie ukraińskich dywizji przebiegało dużo wolniej niż zakładano;

doszły do tego problemy z zaopatrzeniem poszczególnych polskich oddziałów,

na bardzo rozległym froncie i przy szybkim marszu naprzód, ale również trudno-

ści z zapewnieniem warunków do formowania ukraińskich dywizji oraz tworze-

40 Cyt. za: N. D a v i e s, op. cit., s. 80; I. R y c h l i k o w a, Ziemiaństwo polskie 1772–

1944. Dzieje degradacji klasy, „Dzieje Najnowsze” 1985, R. XVII, nr 2, s. 3–21; E. K o k o, Pol-

ska Partia Socjalistyczna i Józef Piłsudski wobec kwestii ukraińskiej w latach 1918–1920, „Dzieje

Najnowsze” 1989, z. 1. 41 W podobnym duchu zredagowana była odezwa S. Petlury, z tym że jego zarządzenia zmie-

rzały już do rozwiązań konkretnych. Jedno z nich stwierdzało: „rozkazuje się poczynić przygoto-

wania do mobilizacji”. Wprawdzie nastroje wśród ludności ukraińskiej pozwalały przypuszczać, że

z rekrutacją do ukraińskiej armii nie powinno być większych trudności, to jednak ataman nie zde-

cydował się na regularny pobór, a jedynie na przeprowadzenie zaciągu ochotniczego. Był to roz-

ważny krok. Po sześciu latach wojen, przemarszów wojsk okupacyjnych (Kijów w okresie wojny

domowej przechodził 15 razy z rąk do rąk!), krańcowym wyniszczeniu gospodarczym i zwykłym

zmęczeniu ludności, rekrutacja przymusowa mogła nie przynieść spodziewanych efektów i zrazić

część ukraińskiej społeczności, szczególnie tej o słabo wyrobionej świadomości narodowej, pra-

gnącej jedynie spokoju. Zadowolenie z odejścia bolszewików nie musiało oznaczać entuzjazmu

wobec nowych, obcych wojsk – tym razem polskich. Szczególnie, że Piłsudski w swojej odezwie

nie precyzował konkretnych ustaleń zawartych w polsko-ukraińskiej konwencji wojskowej. Prze-

widziano w niej, że „z chwilą rozpoczęcia wspólnej ofensywy i zajęcia nowych terenów prawo-

brzeżnej Ukrainy, położonych na wschód od obecnej linii frontu polsko-bolszewickiego, Rząd

Ukraiński zorganizuje na takowych swój zarząd i administrację cywilną i wojskową. Tyły wojsk

polskich ochraniać będzie polska żandarmeria polowa i polskie władze etapowe; zluzowanie przez

władze ukraińskie nastąpi na zasadzie osobnej umowy po sformowaniu ukraińskiej żandarmerii

oraz ukraińskich władz etapowych. Rząd Ukraiński zorganizuje swój aparat administracyjny i w miarę

jego organizowania władza na tych terenach przejdzie w ręce Rządu Ukraińskiego”. Cytaty za:

P. Z a r e m b a, op. cit., t. I, s. 168, 180; B. W i l i a m s, op. cit., s. 188; J. G o c l o n, op. cit.,

s. 79.


nia niemal od podstaw terenowej administracji ukraińskiej. Poza tym naczelnym

zadaniem dowództwa wojskowych „etapów” było zapewnienie transportu dla

polskich dywizji, które zamierzano przerzucić z Ukrainy na białoruski obszar

operacyjny natychmiast po osiągnięciu celów militarnych na ukraińskim froncie

południowym. Warunkiem realizacji tego planu było utworzenie sześciu dywizji

ukraińskich, czego miano dokonać opierając się na siłach polskich, jakie w tym

rejonie jeszcze miały pozostać, a które wytrwałyby w obronie na Dnieprze i na

przedpolach Odessy. Powodzenie tych założeń zależało z kolei od osiągnięcia

celów politycznych, tj. możliwie szybkiego utworzenia administracji ukraińskiej

na całym obszarze operacyjnym i zjednania sobie miejscowej ludności oraz prze-

konania jej, że zachodzące wydarzenia to zapowiedź rzeczywistej niepodległości,

a nie tylko kolejna kampania wojenna. Dlatego też zajęcie ukraińskiej stolicy

miało w tym procesie rzeczywiście duże znaczenie, ponieważ dopiero po tym

fakcie S. Petlura mógł rozpocząć organizowanie ukraińskiego aparatu państwo-

wego. Strona polska zobowiązywała się wyposażyć tworzone dywizje ukraińskie

w odpowiednią ilość broni i amunicji. Również hasło zwołania pierwszego ukra-

ińskiego parlamentu, który uchwaliłby konstytucję, niewątpliwie dawało pewną

szansę na zyskanie przychylności narodu ukraińskiego dla nowego rządu42

.

Natomiast naród polski był wprost upojony sukcesem. Rzeczpospolita nie

znała takiego triumfu od czasu „odsieczy wiedeńskiej” króla Jana Sobieskiego

w 1683 r. Nic też dziwnego, że po powrocie z Kijowa Naczelnego Wodza przy-

witano (18 maja) w Sejmie – choć zdominowanym przecież przez niechętną mu

prawicę – niesłychaną owacją, ogłaszając, że „Józef Piłsudski dobrze zasłużył się

ojczyźnie”. Była to niewątpliwie chwila szczytu jego popularności, jakiego nie

osiągnął nigdy przedtem, ani już nigdy potem; nawet wśród politycznych prze-

ciwników pojawiły się propozycje dożywotniej prezydentury, a nawet... korony

dla „zwycięskiego wodza” – choć przecież Kijów został faktycznie zajęty bez

walki43

. Tłumy mieszkańców stolicy witały Naczelnego Wodza jak wielkiego

narodowego bohatera. Był to jednak tylko chwilowy triumf.

42 J. G o c l o n, op. cit., s. 82, 83; W. S u l e j a, op. cit., s. 219; L. W y s z c z e l s k i, Kijów

1920..., s. 98 i n.; A. S u c h c i t z, Generałowie wojny polsko-sowieckiej 1919–1920. Mały słownik

biograficzny, Białystok 1993, s. 64–65. Por. J. Romer, Pamiętniki, Lwów 1938; J. Skwarczyński,

Kampania polsko-ukraińska. Doświadczenia operacyjne i bojowe, Lwów 1921. 43 W dniu 3 maja 1920 r. król Wielkiej Brytanii Jerzy V przesłał Piłsudskiemu depeszę z wy-

razami sympatii (choć premier brytyjski D. Lloyd George był już w tym czasie przeciwny wkra-

czaniu wojsk polskich na Ukrainę). Natomiast mieszkańcy stolicy Ukrainy nie zgotowali wkracza-

jącym polskim dywizjom żadnego powitania, przyjmując ten fakt dość obojętnie (co wyraźnie

widać na zachowanych fotografiach), a pierwszy polski oddział rozpoznawczy wjechał do centrum

miasta zarekwirowanym tramwajem... Jedną z przyczyn było niewątpliwie zmęczenie ludności,

zobojętniałej już na ciągłe przemarsze obcych wojsk, każdorazowo deklarujących pozostanie na

stałe; szybko miało się okazać, że tak było również i w tym przypadku. N. D a v i e s, op. cit.,

200 JACEK GOCLON

W swoich raportach polski wywiad donosił o szybkiej koncentracji dużego

zgrupowania wojsk rosyjskich na terenach wschodniej Białorusi i należy podkre-

ślić, że Piłsudski został szczegółowo poinformowany o kierunku planowanego

uderzenia Armii Czerwonej. Analiza raportów dokonana w polskim sztabie gene-

ralnym wykazała niezbicie, że dowództwo rosyjskie przewidywało kierunek na-

tarcia z rejonu Witebska na Mińsk i Wilno. Wojsko Polskie nie było w stanie

uprzedzić tego uderzenia, ponieważ Naczelny Wódz zdecydował się – jeszcze

przed rozpoczęciem wyprawy kijowskiej – pozostawić słabo zabezpieczony front

białoruski, a większość sił rzucić na Ukrainę, w celu zajęcia obszaru aż do linii

Dniepru, z przedłużeniem w kierunku Odessy. Plan przewidywał rozbicie dwóch

rosyjskich armii (XII i XIV), a dopiero potem przerzucenie większości polskich

dywizji na front białoruski dla powstrzymania rosyjskiego uderzenia z północne-

go wschodu. Początkowo przewidywano termin rozpoczęcia rosyjskiej ofensywy

na lipiec, jednak już w kwietniu, po uzyskaniu dodatkowych informacji polskie-

go wywiadu, trafnie oceniono, że uderzenie nastąpi w drugiej dekadzie maja –

rozpoczęło się 14 maja. Przewidywano, że do tego czasu wyznaczone cele strate-

giczne na froncie ukraińskim zostaną osiągnięte i powstanie front obronny na

linii Dniepru, który utrzymywać będą trzy dywizje polskie i sześć ukraińskich.

Strona polska miała zaledwie kilka tygodni na sformowanie ukraińskich sił, co

okazało się okresem zbyt krótkim. W tak ryzykownej sytuacji o rozstrzygnięciu

kampanii zadecydować mogła tylko szybkość operacji, stanowiąca podstawowy

warunek militarnego sukcesu, a tej w odpowiednim tempie nie przeprowadzo-

no...44

Należy z całym naciskiem podkreślić, że ani premier (tak przecież zgodny

z Naczelnym Wodzem, co do programu „polityki wschodniej”), ani przedstawi-

ciele rządu nie zdawali sobie sprawy z powagi sytuacji, głównie z powodu braku

nawet podstawowych informacji o sytuacji na linii frontu i zbliżającym się nie-

bezpieczeństwie. I właściwie o dość nagłym upadku rządu (wkroczenie polskiej

armii do Kijowa nawet oddaliło na pewien czas groźbę rozpadu koalicji rządo-

wej) zadecydowały sprawy ściśle krajowe; głównie spór o blokowanie – zdaniem

s. 112; P. Z a r e m b a, op. cit., t. I, s. 183; M. P r u s z y ń s k i, op. cit., s. 105. Por. J. G o c l o n,

op. cit., s. 87. 44 J. G o c l o n, op. cit., s. 88, 89, 95–97. Już po wojnie Piłsudski sam przyznawał, że rozpo-

czął ofensywę ze zbyt dużym opóźnieniem, obawiając się wiosennych roztopów. Tymczasem

wiosna w 1920 r. zaczęła się na Ukrainie wyjątkowo wcześnie i było dużym błędem z jego strony,

że tego nie uczynił. Przekreśliło to najważniejszy cel militarny całej operacji – całkowite zniszcze-

nie bolszewickiej XII Armii. W. J ę d r z e j e w i c z, Front litewsko-białoruski podczas wojny 1920,

„Niepodległość” [Londyn] 1972, t. VIII; L. W y s z c z e l s k i, Kijów 1920..., s. 100–105. Por.

J. S t a c h i e w i c z, Działania zaczepne 3 armii na Ukrainie, Warszawa 1925; i d e m, Zarys histo-

rii wojennej formacyj polskich 1918–1920, Warszawa 1931; S. B a r l i t z, Działania w obszarze

Ihumenia w maju 1920 r., Warszawa 1933.


PSL „Piast” – przeprowadzania reformy rolnej. Chłopski przywódca Wincenty

Witos zdecydował, w dniu 8 czerwca, o wycofaniu obydwóch swoich ministrów

z rządu, choć za formalny pretekst posłużyły problemy – i debata nad tym –

związane z aprowizacją kraju; rząd uparcie utrzymywał politykę sekwestru, mi-

mo istotnych niepowodzeń w realizacji przymusowego wykupu zboża u rolni-

ków. W przeddzień opuszczenia przez polskie oddziały stolicy Ukrainy, premier –

9 czerwca 1920 r. – przekazał na ręce Naczelnika Państwa krótkie uzasadnienie

swojej dymisji, oświadczając, że „obecny stosunek Sejmowych Klubów Posel-

skich do Rządu i stanowisko ich wobec wniesionego przez Rząd projektu ustawy

o sekwestrze ziemiopłodów zmusiły mnie do zgłoszenia imieniem Gabinetu dy-

misji”45

. Należy podkreślić, że stanowisko prawicy było zasadniczo zbliżone do

prezentowanego przez PSL „Piast” w kwestii przywrócenia wolnego handlu arty-

kułami rolnymi i o zgłoszeniu dymisji rządu przesądziło już obalenie, w dniu 2

czerwca, projektu rządowego (o „utrzymaniu sekwestru”), a wyjście „ludowych”

ministrów (8 czerwca) było jedynie zamknięciem procesu rozpadu koalicji46

.

Podsumowując, rząd Leopolda Skulskiego funkcjonował niejako w cieniu

przygotowań wojennych i zajmował się w dużej mierze sprawami wewnętrznymi

kraju, pozostawiając właściwie politykę zagraniczną, przede wszystkim w zakre-

sie „sprawy wschodniej”, Naczelnikowi Państwa i zarazem Naczelnemu Wo-

dzowi, trwając w swoim składzie bez większych wewnętrznych zgrzytów dopó-

ty, dopóki armia polska odnosiła na Ukrainie spektakularne sukcesy; wszystko

zmieniło się wraz z pierwszą rosyjską kontrofensywą, kiedy to lawinowo rosnące

zagrożenie ze strony Armii Czerwonej unaoczniło, że dramatyczny bieg wypad-

ków, grożący utratą niepodległości, przerósł możliwości tego gabinetu, który –

w tym składzie osobowym – nie był w stanie wyprowadzić Rzeczypospolitej

z pogłębiającej się z każdym dniem, katastrofalnej sytuacji. Należy jednak pa-

miętać, że walcząc o niepodległość Ukrainy (a kampanię tę poparł rząd L. Skul-

skiego) zmierzano jednocześnie do osłabienia rosyjskiego imperium i było to

śmiertelne starcie z bolszewicką Rosją – już nie o „mocarstwowość” Rzeczypo-

spolitej – ale o stawkę najwyższą; o trwałe istnienie niezależnego państwa pol-

skiego.

45 AAN, PRM, Akta grupowe; A. P a c z k o w s k i, op. cit., s. 119, 120. 46 A. P a c z k o w s k i, op. cit.; A. W ą t o r, op. cit., s. 59, 60. O okolicznościach poprzedzają-

cych upadek rządu Leopolda Skulskiego, na tle społeczno-gospodarczej sytuacji kraju, więcej:

K. B a d z i a k, W oczekiwaniu na przełom. Na drodze od odrodzenia do załamania państwa pol-

skiego: listopad 1918 – czerwiec 1920, Łódź 2004, s. 257–258.

202 JACEK GOCLON

JACEK GOCLON

The government of Leopold Skulski (13 XII 1919 – 9 VI 1920),

the memberschip, activity and his policy for East border countries

The Leopold Skulski’s government team worked under the preparation to the war and mainly

issues what they worked on was internal matters, leaving foreign policy, particularly contacts with

East neighbors to Józef Piłsudski as a Chief of Polish State. This government worked quite stable,

until Polish Army has a some battle success on Ukraine, but all was changed together with first

Soviets campaign. Different opinion inside the government team was started before Kijów cam-

paign, and the main problems concerned agricultural policy, not introduced by decision makers,

even the policy of confiscation, apart first fails with order for duty delivery grains by farmers.

Right side of the Parliament had an opinion, that the government was too weak against the

worker’s strikes (even not very numbers). But the government under the J. Skulski as a prime

minister has not a lot of choice – the financing of the war campaign was close to 60% of total state

budget! Incorporation to the army two of young generation in effect had reduced the unemploy-

ment, and army orders had a positive influence for industry and agriculture, but in final army had

consumed a main part of the contemporary production, what gave an effect of lack of trade offer for

civics. Also the export-import balance had a negative influence due to army needs. Additional issue

of state warranty obligations in amount 5 bilion of Polish Mark (what in final means ordinary print-

ing of currency banknotes, what rise up the inflation) was an unique source of incomes to cover the

war expenses.

The J. Skulski’s government tried – apart already started war campaign – to bring to the some

social unification, especially in economy; and at 01 of April also a unification of local currency.

The work over the law regulation concern highest education system was started, in the same time

worked over the concept of construction original Polish port at Baltic coast. At 01 of June was

introduced a standard price tariff for railway connections. Also was prepared a draft of regulations

concern main administrative structure.

At time of activity this government the Polish Parliament had agreed 8 hours working day

and 46 hours working week, implemented at 18 of December 1919 and state system of social securi-

ty (at 19 of May 1919).

rząd leoplda skulskiego 13 xii 1919 – 9 vi 1920

Documents