rynek kapitalowy ferk fpake

Rynek kapitaowy i gieda papierw wartociowychMirosaw Kachniewski Bartosz Majewski Przemysaw Wasilewski

www.kapital.edu.pl

Rynek kapitaowy i gieda papierw wartociowychMirosaw Kachniewski Bartosz Majewski Przemysaw Wasilewski

Publikacja wydana w ramach kursu e-learningowego Gieda Papierw Wartociowych i rynek kapitaowy, realizowanego przez Fundacj Edukacji Rynku Kapitaowego we wsppracy z Fundacj Promocji i Akredytacji Kierunkw Ekonomicznych, pod patronatem Komisji Nadzoru Finansowego oraz Giedy Papierw Wartociowych.

Warszawa, czerwiec 2008

Copyright by

Fundacja Edukacji i Rynku Kapitaowego ul. Ksica 4 00-498 Warszawa tel. (22) 627 09 40 fax (22) 537 79 85 www.ferk.pl e-mail:[email protected] & Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunkw Ekonomicznych Al. Niepodlegoci 162, lokal 150 02-554 Warszawa tel./fax (22) 646 61 42 www.fundacja.edu.pl e-mail: [email protected]

Recenzja naukowa: prof. dr hab. Krzysztof Jajuga Recenzja ekspercka: Konrad Krasuski, Gazeta Giedy Parkiet Korekta polonistyczna: Anna Matysiak

ISBN: 83-922607-9-1 Nakad: 1000 egz.

Spis treci

5 Oszczdzanie, inwestowanie, spekulowanie ....................................................... 7 Rynek kapitaowy jako segment rynku finansowego ......................................... 24 Rynek usug bankowych .................................................................................. 49 Gieda Papierw Wartociowych ..................................................................... 69 Rynek akcji ..................................................................................................... 85 Rynek obligacji ............................................................................................101 Rynek instrumentw pochodnych ...............................................................116 Zysk a ryzyko ..............................................................................................135 Jak inwestorzy podejmuj decyzje inwestycyjne? .........................................145Wstp ................................................................................................................. Przeoenie wiedzy na praktyk codzienne i niecodzienne decyzje finansowe ...........................................

161 Sownik .......................................................................................................175 Bibliografia ..................................................................................................190 Netografia ...................................................................................................192

3

Rynek kapitaowy i gieda papierw wartociowych

Przykadowe scenariusze zaj przygotowane przez uczestnikw Kursu ......................................................

193 Ewa Domaska Scenariusz lekcji z jzyka aciskiego i kultury antycznej ......................194 Micha Modawski Scenariusz lekcji z podstaw przedsibiorczoci ....................................197 Przemysaw Zikowski Scenariusz lekcji z podstaw przedsibiorczoci i geografii .................... 207 Magorzata Grzanka Scenariusz zaj dodatkowych ............................................................ 213

4

Wstp

Rynek kapitaowy to jedna z najwaniejszych czci gospodarki. To dziki niemu przedsibiorstwa mog pozyska kapita na swj dalszy rozwj. Rwnie dziki rynkowi wolne, niezagospodarowane rodki w gospodarce przeznaczane s do wykorzystania w najbardziej perspektywicznych branach. Wreszcie dziki rynkowi kapitaowemu setki przedsibiorstw kadego dnia poddawane s surowej ocenie i krytyce inwestorw, dziki czemu ich wycena moe by uznawana za rzeteln. Take my wszyscy bierzemy udzia w rynku kapitaowym, bdc czonkami otwartych funduszy emerytalnych. Choby z tego powodu warto pozna tematyk rynku kapitaowego i giedy papierw wartociowych. Niniejsza publikacja powstaa na bazie kursu e-learningowego pod tytuem Gieda Papierw Wartociowych i rynek kapitaowy, realizowanego przez Fundacj Edukacji Rynku Kapitaowego we wsppracy z Fundacj Promocji i Akredytacji Kierunkw Ekonomicznych, pod patronatem Komisji Nadzoru Finansowego oraz Giedy Papierw Wartociowych. Zarwno kurs, jak i publikacja zostay przygotowane z myl o nauczycielach Podstaw przedsibiorczoci, cho powinny zainteresowa wszystkie osoby poszukujce podstawowych informacji o rynku kapitaowym, jego funkcjach, dziaaniu i uczestnikach, a take o praktycznych aspektach podejmowania osobistych decyzji finansowych. Ksika skada si z dziesiciu rozdziaw. Pierwszy wprowadza Czytelnika w tematyk, przedstawiajc najwaniejsze pojcia i rozrniajc oszczdzanie od inwestowania i od spekulowania. Czytelnik zapozna si tam rwnie w praktyce z podstawowymi zagadnieniami matematyki finansowej. Rozdzia drugi umiejscawia rynek kapitaowy w szerszym pojciu rynku finansowego oraz przedstawia jego najwaniejsze zadania i funkcje. Kolejny rozdzia odchodzi na chwil od rynku kapitaowego i przyblia rynek usug bankowych. W czwartym rozdziale przedstawiona jest Gieda Papierw Wartociowych w Warszawie. Czytelnik pozna zasady jej funkcjonowania, dostpne dla inwestorw rynki i systemy notowa. W rozdziale pitym zajmujemy si szczegowo rynkiem akcji. Tym, dlaczego przedsibiorstwa rozwaaj wejcie na gied, jak mog tego dokona, gdy podejm ju decyzj oraz tym, jakie prawa i obowizki wi si z uczestnictwem w rynku kapitaowym. W nastpnym rozdziale Czytelnik zapozna si z drug kategori instrumentw rynku finansowego papierami dunymi, a zwaszcza obligacjami. Rozdzia sidmy uzupeni wiedz o instrumentach finansowych, przybliajc rynek instrumentw pochodnych. W rozdziale smym Czytelnik, wyposaony w t wiedz, zastanowi si nad zalenoci pomidzy zyskiem a ryzykiem, ktra dotyczy niemal kadego aspektu naszego ycia, a na rynku kapitaowym jest szczeglnie obserwowalna. Rozdzia dziewity to przedstawienie

5


sposobu mylenia inwestorw i metod, jakimi posuguj si w podejmowaniu decyzji. Ostatni rozdzia, najbardziej praktyczny, rozwaa kilka decyzji dotyczcych rynku finansowego, ktre naley podj, chcc w nim uczestniczy. Zacznikiem do ksiki jest publikacja przykadowych scenariuszy zaj przygotowanych przez uczestnikw Kursu w ramach pracy kocowej. Mamy nadziej, e ta publikacja przyczyni si do wzrostu poziomu wiedzy ekonomicznej czytelnikw i rozbudzi ich zainteresowanie finansami oraz rynkiem kapitaowym. Jest to dziedzina nie tylko szalenie interesujca, ale i potrzebna w praktyce kademu z nas. yczymy miej lektury Autorzy

6

Oszczdzanie, inwestowanie, spekulowanie

W pierwszym rozdziale postaramy si nie tyle przyjrze samemu rynkowi kapitaowemu, ile raczej nakreli oglne reguy rzdzce wiatem inwestycji i pienidzy. Na pocztku okrelimy, czym w ogle s inwestycje i sprbujemy ukaza rnice midzy inwestycjami a oszczdnociami. Pokaemy rwnie, jak odrni inwestowanie i spekulowanie od zwyczajnego hazardu. W drugiej czci rozdziau przedstawimy potg procentu skadanego oraz udowodnimy, e warto oszczdza i inwestowa. Wskaemy rwnie praktyczne zastosowanie podstawowych wzorw z zakresu matematyki finansowej. Posugujc si prostymi dziaaniami matematycznymi, odpowiemy na nurtujce nas wszystkich pytania: Ile pienidzy bdziemy potrzebowa, by nie musie ju pracowa? Jak dugo trzeba oszczdza, by t kwot zebra?

Oszczdzanie a inwestowanieOszczdzanie to pojcie dobrze znane nam wszystkim. Niemal kady z nas w dziecistwie posiada wink (sonika, krwk itd.) skarbonk, do ktrej wrzuca drobne monety (rzadko) i stara si je nastpnie wyduba noem (czciej). Niektrzy by moe odkadali z cikim sercem cz kieszonkowego lub pienidze zarobione na skupie butelek na konto w SKO (Szkolnej Kasie Oszczdnoci), prowadzone przez wychowawczyni szczeglnie gorco namawiajc do wyrzecze w padzierniku miesicu oszczdzania.

7


Szkolne Kasy Oszczdnoci nauka oszczdzania od najmodszych latPierwsze szkolne kasy oszczdnoci powstay w XIX wieku w Belgii, nastpne w Anglii, Francji, Niemczech i Austrii. Na ziemiach polskich sama idea oszczdzania przez dzieci bya poruszana ju przez Komisj Edukacji Narodowej, ktra w 1773 r. zalecaa wiczy dzieci w oszczdnoci. Od pocztkw XX wieku byy podejmowane prby utworzenia szkolnych kas, poniewa ziemie polskie znajdoway si wwczas pod zaborami, powstae szkolne kasy miay charakter lokalny. Sytuacja zmienia si dopiero w 1925 r., kiedy to Minister Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego, Stanisaw Grabski, wyda oklnik goszcy, e modziey szkolnej naley wpaja umiejtno i zasady oszczdzania pienidzy. Celowi temu suy miao m.in. utworzenie Szkolnych Kas Oszczdnoci. Pierwsze z nich rozpoczy dziaalno w 1927 r., a w 1935 r. zostay objte zarzdem Pocztowej Kasy Oszczdnoci1. Jak podaje na swoich stronach internetowych Bank PKO BP SA obecnie dziaa w Polsce ok. 2 600 Szkolnych Kas Oszczdnoci, w tym ok. 2380 w szkoach podstawowych, ok. 200 w gimnazjach i ok. 20 w szkoach rednich. Zrzeszaj one ponad 230 tys. czonkw. SKO s prowadzone rwnie we wsppracy z niektrymi bankami spdzielczymi. Skoro wic wszyscy od dziecka stykamy si z pojciem oszczdzania, wydaje si, e doskonale je rozumiemy. Jednak zanim zajmiemy si inwestowaniem, musimy dokadnie przyjrze si procesowi oszczdzania. Po pierwsze, moemy rozumie oszczdzanie jako rozsdne wydawanie pienidzy. W tym sensie kto oszczdny (inaczej powiemy dziaajcy ekonomicznie) spord wielu produktw (lub usug) o takich samych cechach wybierze te, ktre s tasze. W ten sposb osoba oszczdna za t sam ilo pienidzy jest w stanie kupi wicej ni osoba nieoszczdna. Po drugie, oszczdzanie rozumiemy jako rezygnacj z czci konsumpcji dzisiaj na rzecz konsumpcji w przyszoci. Oszczdzajc kadego dnia niewielk sum pienidzy, po tygodniu moemy zaspokoi dz konsumpcji, wydajc ca zaoszczdzon kwot lub... dalej oszczdza. Po trzecie, oszczdzanie mona rozumie jako ochron czego, co posiadamy. Niemal kady posiada jak kwot pienidzy odoon na czarn godzin. Ekonomista mgby powiedzie, e takie oszczdnoci su ochronie, zabezpieczeniu staego poziomu konsumpcji. Gdy dokadnie przyjrzymy si samemu sowu oszczdza, zauwaymy, e to wanie trzecie wymienione przez nas znaczenie najblisze jest dosownemu. Jeszcze lepiej wida to w jzyku angielskim, gdzie oszczdza (to save) oznacza dokadnie to samo, co ochrania (to keep safely).

1

www.pkobp.pl/index.php/id=sko/grupa=6/zone=-1/section=stud, [10.02.2008].

8


Czym inwestowanie rni si od oszczdzania?Przede wszystkim musimy pamita, e aby inwestowa, trzeba najpierw oszczdzi. Dopiero po odoeniu jakiej kwoty, moemy j zainwestowa. Jeeli wemiemy pod uwag czas, to inwestowanie jest do podobne do oszczdzania w obu przypadkach rezygnujemy z konsumpcji dzisiaj na rzecz konsumpcji w przyszoci. Istnieje jednak bardzo wana rnica. Oszczdzanie od inwestowania rni si ryzykiem. Oszczdzajc, chronimy to, co mamy. Inwestujc, ryzykujemy. Cen za potencjalny zysk z inwestycji jest zatem niebezpieczestwo, e poniesiemy strat. Kady przedsibiorca dziaa w warunkach niepewnoci nie jest pewny, czy jego oferta spodoba si klientom, czy nowy sprzt, ktry kupi, sprosta jego wymaganiom lub czy odbiorcy towaru zapac za niego w terminie. Inwestujc swoje pienidze w dowolny sposb zarwno stajc si wsplnikiem w maym sklepiku z warzywami, jak i kupujc dziesi, notowanych na giedzie papierw wartociowych, akcji duego koncernu petrochemicznego ponosimy tak naprawd bardzo podobne co do swej natury ryzyko. Nabywamy prawo do udziau w zyskach danego przedsibiorstwa oraz mamy moliwo podejmowania decyzji o jego przyszoci (oczywicie na miar wielkoci naszej inwestycji). Jeeli jednak przedsibiorstwo zamiast zyskw przyniesie straty, to nasze zainwestowane pienidze mog przepa. Nasz sukces bdzie zatem zalee od tego, czy bdziemy potrafili waciwie oceni ryzyko zwizane z inwestycjami.Inwestowanie to przeznaczanie czci naszych rodkw na obarczone ryzykiem przedsiwzicie, ktre moe w przyszoci przynie zysk wikszy ni te rodki.

Tematem ryzyka bdziemy zajmowa si nieco szerzej w rozdziale 8. Na razie zapamitajmy, e inwestowanie to ponoszenie ryzyka.Oszczdzanie Tak gospodaruj pienidzmi, by mc za t sam kwot kupi wicej. Zrezygnuj z konsumpcji dzi, na rzecz konsumpcji jutro. Chro to, co masz. Inwestowanie Pozwl rosn zaoszczdzonym pienidzom. Zrezygnuj z konsumpcji dzi, na rzecz potencjalnie duo wikszej konsumpcji jutro. Pono ryzyko w zamian za szans na zysk.

Inwestowanie a spekulowanieDuo trudniejszym do wyjanienia (i odrnienia od poprzednich) pojciem jest spekulacja. Wielu kojarzy pewnie ten termin bardzo negatywnie, z podejrzanymi osobnikami skupujcymi jaki towar (np. chleb, zboe, miso, sznurek do snopowizaek), a nastpnie gdy zabraknie go na rynku sprzedajcymi go po zawyonej cenie. Ekonomista jednak nie nazwaby takiej dziaalnoci spekulacj, tylko manipulacj rynkiem, ktra w wielu przypadkach jest zwyczajnym przestpstwem.

9


Wbrew obiegowej opinii, wywodzcej si z minionego ustroju, ale i do niedawna powtarzanej we wspczesnych sownikach2, spekulacja na rynku kapitaowym to nic zego jest to jedynie jeden ze sposobw uczestniczenia w tym rynku. Spekulacja, jak wiele innych wanych poj, nie doczekaa si jedynej waciwej definicji. Pierwsza, bardzo wana rnica polega na tym, e inwestowa moemy niemal we wszystko (i na kadym rynku), a spekulowa moemy jedynie na pynnych rynkach, na ktrych moemy zawrze transakcje. Na podstawie wielu definicji spekulowania moemy wyrni nastpujce rnice pomidzy nim a inwestowaniem:Inwestowanie a spekulowanie Cel: Horyzont czasowy: rdo zysku: udzia w podziale zyskw z danego przedsiwzicia dugi dugotrway wzrost wartoci przedsiwzicia umiejtno znalezienia przedsiwzi, ktre przynios w przyszoci zyski wiksze od innych potencjalnie wszyscy dotyczy w najwikszym stopniu przyszych zyskw, kwota kapitau nie powinna si zmniejszy w dugim okresie szybki zysk ze sprzeday posiadanych udziaw w przedsiwziciu krtki krtkoterminowe wahania cen umiejtno przewidzenia zachowania innych uczestnikw rynku mniej ni poowa zyski jednych s stratami innych, a do tego dochodz koszty zawarcia transakcji dotyczy gwnie kwoty kapitau moe ona ulega znacznym wahaniom w krtkim terminie

rdo sukcesu:

Kto moe zyska:

Ryzyko:

Tulipanomania pierwsza spekulacyjna bakaCo jaki czas wybucha spekulacyjna gorczka. Wwczas chciwo pokonuje strach i tumy ludzi rzucaj si do kupowania szybko droejcych dbr z nadziej, e wkrtce odsprzedadz je droej komu innemu. Charakterystyczne jest to, e do spekulacyjnego handlu zabieraj si wwczas osoby niemajce wystarczajcej wiedzy na temat przedmiotu obrotu. Dziaaj ogarnite gorczk szybkiego zysku, podsycan przez media i innych spekulantw. Mwimy wwczas, e ronie spekulacyjna baka. Ronie ona do takich rozmiarw, e ceny zawieranych transakcji nie maj ju absolutnie nic wsplnego z rzeczywistoci. Ale baki maj do siebie to, e prdzej czy pniej pkaj...

2

Wedug Sownika Jzyka Polskiego PWN spekulacja to wykupywanie i odsprzeda z nadmiernym zyskiem towarw, na ktre popyt przewysza poda, ale spekulacja giedowa okrelana jest bardziej neutralnie jako kupno i sprzeda papierw wartociowych w celu osignicia zyskw w wyniku rnych ich cen w rnych okresach.

10


Pierwszym przypadkiem spekulacyjnej baki na du skal bya tulipanomania w siedemnastowiecznej Holandii. Przedmiotem spekulacji stay si cebulki tulipanw kwiatw, do ktrych Holendrzy od zawsze mieli sabo. W cigu trzechczterech lat trwania boomu ceny cebulek wzrosy niemal dziesiciokrotnie. Jeden ze wspczesnych wspomina, e za jedn cebulk kwiatu mona byo kupi: 27 ton pszenicy, 15 ton yta, 4 tuste woy, 8 tustych wi, 12 tustych owiec, 2 beczuki wina, 4 beczki piwa, 2 tony masa, 3 tony sera, ko wraz z pociel, pen szaf ubra i srebrny kubek. Handel wzrs do takich rozmiarw, e wikszo transakcji dotyczya cebulek, ktre jeszcze nie zdyy wyrosn, a pacono za nie notami kredytowymi bez pokrycia. Baka pka jednego dnia 3 lutego 1637 roku na rynku rozlegy si pogoski, e nikt nie chce kupi cebulek i... wskutek tego rzeczywicie nikt nie chcia ju ich kupi.

Dwadziecia definicji spekulacjiMartin S. Fridson, naukowiec oraz wysoki meneder w jednym z nowojorskich bankw inwestycyjnych, zada sobie kiedy trud i zebra najwaniejsze definicje spekulacji. Wyrni ich dwadziecia i pogrupowa je ze wzgldu na sze najbardziej charakterystycznych elementw: Definicje oparte na zmiennoci cen: np. Spekulanci osoby ktre kupuj (sprzedaj) dany towar w celu jego sprzeday (kupna) z zyskiem Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus, Economics, 14th Ed. Definicje oparte na zmiennoci cen i ryzyku (skali tej zmiennoci): np. Dziaanie lub praktyka polegajca na kupowaniu i sprzedawaniu towarw, ziemi, udziaw, akcji itp. w celu osignicia zysku poprzez wzrost lub spadek ich wartoci rynkowej, w odrnieniu od zwyczajnego zawierania transakcji lub inwestowania; zaangaowanie w jakiekolwiek przedsiwzicie biznesowe lub transakcj o ryzykownym charakterze, ale w zamian oferujce szans na duy zysk The Oxford English Dictionary, 2nd ed. Definicje oparte na zmiennoci cen i szybkoci osignicia potencjalnego zysku: np. Spekulant: makler zawierajcy transakcje na rynkach o gwatownie zmieniajcych si cenach, takich jak rynki towarowe lub papierw wartociowych, ktry kupuje i/lub sprzedaje towary lub papiery wartociowe nie jako zwyczajne transakcje handlowe, ale w nadziei na osignicie krtkoterminowych zyskw spowodowanych ruchami cen tych towarw lub papierw wartociowych The HarperCollins Dictionary of Economics. Definicje oparte na zmiennoci cen, ryzyka (skali tej zmiennoci) i szybkoci osignicia potencjalnego zysku: np. Zaoenie wysokiego ryzyka, czsto bez odniesienia do biecego dochodu lub ochrony kapitau, w celu osignicia wysokiego zysku. Z zasady, im krtszy jest czas oczekiwania, na osignicie zysku, tym bardziej spekulacyjna jest inwestycja Allan H. Pessin, Joseph A. Ross, Words of Wall Street: 2,000 Investment Terms Defined.

11


Definicja oparta na odchyleniu od konsensusu rynkowego: Spekulacja: Przewidywanie psychologii rynku. Motyw spekulacyjny: cel osignicia zysku dziki temu, e wiemy lepiej ni rynek, co przyniesie przyszo John Maynard Keynes, The General Theory of Employment, Interest and Money3.

Inwestowanie a hazardCzsto porwnuje si inwestowanie (szczeglnie na giedzie) z hazardem. Cho z pozoru analogia wydaje si by waciwa, to jednak tak naprawd porwnanie nie jest trafne. Zarwno w przypadku inwestycji na giedzie, jak i gry w ruletk ponosimy ryzyko. Jednake czym innym jest ryzyko dziaalnoci gospodarczej niosce ze sob sens i uyteczne cele, a czym innym sztuczne ryzyko wytworzone przez koo ruletki (jednorkiego bandyt, tali kart), ktrego jedynym celem jest zapewnienie graczowi rozrywki. W przypadku inwestycji szanse przemawiaj na korzy inwestora w dugim okresie warto zainwestowanych rodkw si zwikszy (zakadamy, e mamy do czynienia z w miar rozsdnym inwestorem, ktry nie wkada wszystkich swoich pienidzy w jedno bardzo ryzykowne przedsiwzicie ale dywersyfikuje ryzyko poprzez lokowanie rodkw w rne przedsiwzicia). W przypadku hazardzisty szanse s przeciwko niemu. W dugim okresie nie istnieje moliwo pokonania kasyna zasady gier i stawek s zawsze tak skonstruowane, by to kasyno zarabiao, inaczej przecie jego prowadzenie nie miaoby adnego sensu. Porwnanie rynku kapitaowego, speniajcego ogromnie wan rol dla gospodarki, do jaski rozpusty w Las Vegas niewtpliwie szkodzi rynkowi. Zapewne z tego powodu cakiem niedawno warszawsk gied, promowao haso wypowiadane przez znanego pikarza: Na giedzie inwestuj. Gram tylko w pik.

Totolotek podatek nakadany na gupot?Grajc w Duego Lotka i zawierajc zwyczajny zakad, pacimy jednorazowo 2 z. Z tej kwoty 40 gr trafia na fundusz kultury fizycznej oraz wspieranie kultury narodowej. Z pozostaych 1,60 z jedynie nieco ponad poowa (regulamin Duego Lotka mwi: co najmniej 51%) trafia do puli wygranych czyli wszyscy gracze otrzymuj z powrotem o niemal poow mniej pienidzy, ni uprzednio wpacili. Ponadto prawdopodobiestwo trafienia szstki w Duego Lotka to okoo 1:14 milionw. Mamy wiksze szanse zgin od poraenia piorunem (w Wielkiej Brytanii prawdopodobiestwo takiego zdarzenia szacuje si na 1:10 milionw) ni zgarn gwn nagrod. Losowanie Duego Lotka odbywa si we wtorki, czwartki i soboty. Z tego powodu niektrzy krytycy loterii pastwowych nazywaj je brutalnie podatkiem nakadanym na gupot. Z drugiej strony... Z kadego zakadu wpacamy 80 gr do puli nagrd, na sport i kultur dajemy 40 gr, a za pozostae 80 gr kupujemy... marzenia. To chyba nie jest wygrowana cena?

3 M.S. Fridson, Exactly what do you mean by speculation, Journal of Portfolio Management, Vol. 20, Iss. 1, Fall 1993, New York.

12


Gdy ju wiemy, czym jest oszczdzanie i inwestowanie oraz potrafimy odrni je od spekulacji, a przede wszystkim od hazardu, zastanowimy si, jakie praktyczne wnioski mona wycign z tej wiedzy.

Co naley zrobi, by ju nic nie robiZaczniemy od odpowiedzi na pytanie nurtujce od lat miliony ludzi: co naley zrobi, by ju nic nie robi? Odpowied na to pytanie zaczniemy od bardzo powanego stwierdzenia. Naszym zdaniem ludzie s leniwi. Nauczyciele wiedz o tym doskonale, cho zapewne czsto zawaj zbir leniwych ludzi jedynie do podzbioru uczniw. Dodamy do tego nasz drugi pogld, ktry, niestety, nie przebija si w programach wychowania modziey. Uwaamy, e lenistwo nie jest niczym zym. Powiemy wicej: lenistwo jest bardzo dobre. Wymusza bowiem ludzk kreatywno, a bez lenistwa nasz wiat nigdy nie wygldaby tak, jak teraz wyglda. Inaczej mwic lenistwo jest jednym z najwaniejszych rde postpu (obok chciwoci, pychy i dzy wadzy ktrych ju tak bardzo nie pochwalamy). Gdyby nie rower wynalazek pewnego leniwego Niemca (Karla Friedricha Christiana Ludwiga Freiherra Draias von Sauerbronna, przez innych leniwych zwanego po prostu Draisem), wiejscy listonosze wci roznosiliby poczt na piechot. Gdyby rwnie pomysowy, co leniwy Szkot Kirkpatrick Macmillan nie by zmczony koniecznoci odpychania si nogami, by wczesny rower wprowadzi w ruch, nie mielibymy tak epokowego wynalazku jak rowerowe peday. Pedaowanie zamiast odpychania si nogami to byo i tak za duo dla dwch leniwych Francuzw Ernesta i Pierrea Michaux, ktrzy w 1896 roku przymocowali do roweru silnik parowy. Tak powsta motocykl. Ogromna cz ludzkich wynalazkw winda, opata, spryna itp. swoje rdo bierze tak naprawd z lenistwa. Nie wspominajc ju o szczytowym osigniciu naszych leniwych czasw, jakim jest pilot do telewizora. Jeeli ju ustalilimy, e ludzie s leniwi i e nie ma w tym nic zego (o ile nie popadamy oczywicie w przesad), musimy odpowiedzie na pytania: jak mc by prawdziwie leniwym? Co zrobi, eby potem ju naprawd nic nie robi? Odpowied jest bardzo prosta: trzeba mie tylko (a?) pienidze. Udowodnimy, e przydaje si rwnie troch znajomoci matematyki finansowej! Matematyka finansowa jest bardzo prost czci krlowej nauk. Do sprawnego posugiwania si ni wystarczy jedynie znajomo najbardziej podstawowych dziaa: dodawania, odejmowania, mnoenia, dzielenia oraz podnoszenia do potgi. Znajc tylko te dziaania, mona dokona wielu praktycznych oblicze.

Czy warto oszczdza? Potga procentu skadanegoWyobramy sobie, e posiadamy 1200 z i chcemy je ulokowa w banku na rok z oprocentowaniem w wysokoci 5% rocznie. Ile otrzymamy za rok? Oczywicie wszyscy jestemy w stanie obliczy to w pamici i kady szybko odpowie: oczywicie, e za rok otrzymamy 1260 z. I jest to odpowied prawidowa. Przeledmy jednak, jak operacj matematyczn wykonalimy, odpowiadajc byskawicznie na to pytanie:

13


Wzr na procent skadany:

K n = K (1+ i )

n

gdzie: Kn to zgromadzony kapita za n okresw (w naszym przypadku lat), K to kapita pocztkowy, i to oprocentowanie w cigu okresu (w naszym przypadku roku), n to liczba okresw (w naszym przypadku lat). Podstawiajc dane (z naszego pytania) do wzoru otrzymamy:

K n = 1200 (1+ 0 , 05) = 1260Proste? Banalnie. Po co wic ten wzr? Jego uyteczno zauwaymy wwczas, gdy kto zada nam pytanie: ile otrzyma pienidzy, wkadajc do banku 1200 z przy oprocentowaniu w wysokoci 5%, ale na dwadziecia lat?

1

K n = 1200 (1+ 0 , 05)

20

= 3183 , 96

Otrzymamy 3183 z i 96 gr. Nie znajc wzoru na procent skadany, trudno byoby nam to policzy. atwo domyli si, e wyduenie okresu oszczdzania wpynie na kwot, jak otrzymamy na jego koniec. Podobnie korzystne bdzie zwikszanie oprocentowania. Ale jak bardzo? Gdy 1200 z zainwestujemy na jeden rok, a stopa zwrotu (oprocentowanie) wyniesie 5, 6, 10 lub 15%, na koniec danego okresu bdziemy posiada:Okres/Oprocentowanie 1 rok 5% 1 260,00 6% 1 272,00 10% 1 320,00 15% 1 380,00

Gdy stopa zwrotu bdzie wiksza o 10 punktw (z 5 do 15%), kwota, jak otrzymamy na koniec roku, bdzie o 9,5% wysza. A gdy wyduymy okres oszczdzania?Okres/Oprocentowanie 1 rok 5 lat 10 lat 20 lat 5% 1 260,00 1 531,54 1 954,67 3 183,96 6% 1 272,00 1 605,87 2 149,02 3 848,56 10% 1 320,00 1 932,61 3 112,49 8 073,00 15% 1 380,00 2 413,63 4 854,67 19 639,84

W przypadku oszczdzania przez 5 lat rnica 10 punktw oprocentowania zaowocuje 57,6% rnicy w kwocie otrzymanej na koniec okresu. Przy oszczdzaniu przez 10 i 20 lat ta rnica wyniesie odpowiednio 148,4 i 516,8%! A gdybymy popucili wodze fantazji i wyobrazili sobie oszczdzanie przez 40 lat? Nie jest to znowu tak bardzo niemoliwe, poniewa mody mczyzna koczcy studia w wieku 25 lat, idcy wanie do pierwszej pracy, ma przed sob

14


perspektyw dokadnie 40 lat pracy do emerytury (oczywicie zakadajc, e ustawodawca nie podwyszy wieku emerytalnego).Okres/Oprocentowanie 1 rok 5 lat 10 lat 20 lat 40 lat 5% 1 260,00 1 531,54 1 954,67 3 183,96 8 447,99 6% 1 272,00 1 605,87 2 149,02 3 848,56 12 342,86 10% 1 320,00 1 932,61 3 112,49 8 073,00 54 311,11 15% 1 380,00 2 413,63 4 854,67 19 639,84 321 436,26

Dwudziestopicioletni mczyzna, ktry zainwestuje w swoje 25. urodziny 1200 z na 15% rocznie, na emeryturze bdzie mia odoon cakiem niez sum ponad 321 tys. z. Gdyby roczna stopa zwrotu wynosia 10%, kwota ta byaby szeciokrotnie mniejsza! To jest potga procentu skadanego dlatego wanie Albert Einstein nazwa go najwikszym matematycznym odkryciem w historii wiata.

Potga procentu skadanego kiedy Polska dogoni Niemcy?Produkt krajowy brutto w przeliczeniu na jednego mieszkaca wynis w 2006 r. okoo 28 tys. euro w Niemczech i okoo 7100 euro w Polsce. Gdyby polski PKB rs przez kolejne lata w tempie 4% rocznie, a niemiecki 2% rocznie (rnica dwch punktw procentowych), to zrwnayby si one za 71 lat. Gdyby polski PKB rs jednak o 5% rocznie (rnica wzrosaby do trzech punktw), to czas potrzebny na dogonienie Niemiec zmniejszyby si do 48 lat. Przy rnicy 4 punktw do 36 lat, a 5 punktw do zaledwie 29 lat. Nawet niewielka rnica w stopie procentowej przez dugi okres powoduje kolosalne rozmiary w kocowym wyniku. Czy wyobraacie sobie, e jeszcze przed II wojn wiatow Korea Poudniowa bya jednym z najbiedniejszych krajw wiata? To wanie t potg procentu skadanego mia na myli Albert Einstein. Kiedy ju rozumiemy dziaanie i moc procentu skadanego, czas nieco skomplikowa znajomy wzr. Co by si stao, gdyby odsetki byy naliczane (inaczej kapitalizowane, czyli doliczane do kapitau) nie raz w roku, ale co miesic tak jak rzeczywicie dzieje si to w banku? Wwczas wzr wygldaby nastpujco:

i K n = K 1+ m

m n

gdzie: Kn to zgromadzony kapita za n okresw (w naszym przypadku lat), K to kapita pocztkowy, i to oprocentowanie w cigu okresu (w naszym przypadku roku), n to liczba okresw (w naszym przypadku lat), m to liczba okresw kapitalizacji w cigu jednego okresu oszczdzania (w naszym przypadku miesicy).

15


Powierzajc bankowi nasze 1200 z na jeden rok, przy oprocentowaniu w wysokoci 5% rocznie, ale z kapitalizacj miesiczn, otrzymalibymy:

Kn

0 , 05 = 1200 1+ 12

1 12

= 1200 1 , 0512 = 1261 , 40

Po roku oszczdzania mielibymy 1261 z 40 gr. A gdybymy trzymali w banku 1200 z przez 20 lat?

Kn

0 , 05 = 1200 1+ 12

20 12

= 1200 2 , 71264 = 3255 ,17

Po dwudziestu latach moglibymy pobra z banku nalene nam 3255 z 17 gr. Osoby, ktre maj dobr pami (albo te, ktre wykazay tyle sprytu, by spojrze w gr strony) zwrc zapewne uwag, e kwoty otrzymane przez nas w przypadku kapitalizacji miesicznej, rni si od tych otrzymanych przy kapitalizacji rocznej (oprocentowanie 5% rocznie):Lokata roczna Kapitalizacja raz w roku 1 rok 20 lat 1 260,00 z 3 183,96 z 12 lokat miesicznych Kapitalizacja raz w miesicu 1 261,40 z 3 255,17 z

Po roku rnica pomidzy kapitalizacj roczn a miesiczn wynosi 1,40 z (0,11%) na rzecz tej drugiej. Przez dwadziecia lat rnica ta ronie do 71,21 z (2,24%). Teraz skomplikujemy spraw jeszcze bardziej i zamiast wpaca 1200 z z gry, bdziemy wpaca przez dwanacie miesicy po 100 z. Ile otrzymamy za rok? Gdybymy pienidze te chowali do skarpety (ewentualnie skarbonki), odpowied byaby prosta 1200 z (zakadajc, e myszy lub inni domownicy nie uszczupl naszych oszczdnoci). My jednak chcemy wpaci te pienidze do banku na lokat o oprocentowaniu 5% w skali roku i miesicznej kapitalizacji. 100 z odoone w styczniu (nazwiemy go miesicem 0) bdzie leao na naszym koncie przez cae dwanacie miesicy:

0 , 05 K 0 = 100 1+ 12

1 12

= 100 1 , 0512 = 105 ,12

100 z odoone w lutym bdzie procentowa przez 11 miesicy.

16


Gdy dodamy pienidze odoone w styczniu, bdziemy mieli razem 209,80 z.

0 , 05 K1 = 100 1+ 12

1 11

= 100 1 , 0468 = 104 , 68

100 zotych odoone w marcu bdzie pracowa przez 10 miesicy, te z kwietnia przez 9 miesicy itd. Ostatnie (grudniowe) 100 z, bdzie lee na koncie tylko przez jeden miesic:

0 , 05 K11 = 100 1+ 12

1 1

= 100 1 , 0042 = 100 , 42

T seri wzorw na procent skadany moemy zapisa nastpujco:

i K12 = K 0 1+ 12

12

i + K1 1+ 12

11

i + + K11 1+ 12

1

Lub wykorzysta skrcony wzr znaczcy dokadnie to samo (ale nazywany wartoci przysz strumienia pienidzy:

K jj =0

n 1

i 1+ 12

n j

gdzie: j to kolejny numer okresu oszczdzania, zaczynamy odliczanie od 0, n to liczba okresw oszczdzania (w naszym przypadku 12), i to roczna stopa procentowa, j=0 oraz n 1 pod i nad symbolem (sigma) oznaczaj, e wynikiem naszego wzoru bdzie suma wynikw nastpujcych po iloczynw, w ktrych wstawia bdziemy kolejno j od 0 do n 1, czyli 11. Czyli odkadajc do banku co miesic 100 z na 5% w skali roku, za dwanacie miesicy otrzymamy:

5% K12 = 100 1 + 12 = 5% K j 1 + 12 j =011

12

5% + 100 1 + 12 = 1233

11

5% + + 100 1 + = 12

1

12 j

Po co te wszystkie obliczenia? Dziki nim zbliamy si do odpowiedzi na pytanie, co trzeba zrobi, eby nic ju wicej nie robi.

17


Ile lat bdziemy yli?Beniamin Franklin (polityk i wynalazca a wic czowiek leniwy ktrego podobizna uwieczniona zostaa na studolarowych banknotach) stwierdzi kiedy, e na wiecie nie ma nic pewnego oprcz mierci i podatkw. Zazwyczaj, przy odrobinie wysiku, jestemy w stanie okreli, jakie podatki zapacimy w najbliszym czasie. A czy moemy odpowiedzie na pytanie o dat drugiego pewnego zdarzenia naszej mierci? Ludzie od wiekw zadaj sobie (i rozmaitym szarlatanom) to pytanie. Nam odpowied ta przydaaby si do obliczenia kwoty pienidzy, jaka do koca ycia pozwoliaby nam na sodkie nierbstwo. Na szczcie z pomoc przychodz nam statystycy. W tabeli 1 zosta przedstawiony czas trwania ludzkiego ycia w 2005 roku wedug Gwnego Urzdu Statystycznego (w wersji skrconej i uproszczonej dla przejrzystoci).Tabela 1. Czas trwania ludzkiego ycia w 2005 r.Mczyni Wiek Prawdopodobiestwo zgonu Przecitne dalsze trwanie ycia Kobiety Prawdopodobiestwo zgonu Przecitne dalsze trwanie ycia Wiek Mczyni Prawdopodobiestwo zgonu Przecitne dalsze trwanie ycia Kobiety Prawdopodobiestwo zgonu Przecitne dalsze trwanie ycia

0

0,00697

70,81

0,00587

79,40

24

0,00120

47,89

0,00024

56,18

10 15 16 17 18 19 20 21 22 23rdo: GUS

0,00016 0,00038 0,00050 0,00067 0,00084 0,00095 0,00100 0,00108 0,00115 0,00120

61,44 56,49 55,52 54,54 53,58 52,62 51,67 50,72 49,78 48,84

0,00014 0,00018 0,00021 0,00024 0,00027 0,00028 0,00028 0,00027 0,00026 0,00025

70,00 65,04 64,06 63,07 62,08 61,10 60,12 59,13 58,15 57,17

25 30 40 50

0,00120 0,00142 0,00354 0,00946

46,95 42,23 33,04 24,68

0,00025 0,00040 0,00112 0,00346

55,19 50,27 40,57 31,28

60

0,02004

17,51

0,00773

22,65

65

0,02858

14,37

0,01106

18,56

100

0,36979

1,99

0,38062

1,91

W pierwszej kolumnie tabeli odszukujemy interesujcy nas wiek, a w kolejnych kolumnach sprawdzamy, jakie jest prawdopodobiestwo zgonu osoby w tym wieku oraz ile lat bdzie jeszcze rednio ya. Ju po pobienym przejrzeniu tabeli nasuwaj si ciekawe wnioski. Po pierwsze mona zauway, e im duej kto bdzie y, tym starszego wieku doyje. Dlaczego? Chopiec urodzony w roku 2005 ma przed sob rednio 70 lat i 10 miesicy ycia. Jego o dziesi lat starszy brat doyje wieku rednio 71 lat i 4 miesicy, a ich 65-letni dziadek umrze dopiero w wieku ponad 79 lat. Noworodek ma przed sob cae ycie ze wszystkimi

18


jego niebezpieczestwami mier eczkowa, zakrztuszenie si plastikowym onierzykiem itd. Cz z tych niebezpieczestw nie grozi ju dziesiciolatkowi pojawiaj si natomiast inne: jazda na rowerze po schodach, zabawy na zamarznitym jeziorze itd. Mona by rzec, e z wiekiem czowiek udowadnia, e jest ewolucyjnie przystosowany do przetrwania, bo przecie gdyby byo inaczej, to ju by nie y. Drugim ciekawym wnioskiem jest to, e w wikszoci przypadkw urodzenie si jako kobieta daje szanse na dusze ycie. Przykadowo: przecitny 30-letni mczyzna ma przed sob nieco ponad 42 lata ycia, a jego rwieniczk czeka jeszcze troch wicej ni 50 lat ycia. A gdzie rwnouprawnienie? Interesujce jest, e wraz z rosncym wiekiem zmniejsza si przewaga kobiet. Dla trzydziestolatkw wynosi ona 8 lat, ale dla pidziesiciolatkw jedynie 6 lat. W wieku 96 lat panowie doganiaj panie i zaczynaj y duej. Stulatek ma przed sob jeszcze rednio 1,99 roku ycia, a stulatka tylko 1,91 roku.

Co robi, by nic nie robi odpowied matematycznaWracajc do naszych rozwaa na temat nicnierobienia i potrzebnych ku temu warunkw zauwamy, e przecitny osiemnastolatek doyje w przyblieniu 72, a jego rwienica 80 lat. Skoro wiemy ju, ile czasu bdziemy yli, moemy ustali, ile bdzie nam potrzeba pienidzy. Przyjmijmy wic, e na miesic chcemy dysponowa kwot 1000 z i zamy przejcie na emerytur w wieku 40 lat. Przemnmy wic liczb lat, jaka pozostaa od emerytury do mierci przez 12 miesicy i przyjte przez nas 1000 z. M : 1000 z 12 32 = 384 400 z K : 1000 z 12 40 = 480 000 z Dokonujc bardzo prostego dziaania matematycznego, otrzymalimy nieco przygnbiajcy wynik. Aby przej na emerytur w wieku 40 lat i do koca ycia dysponowa kwot 1000 z miesicznie, musimy uzbiera 384 tys. z (jeeli jestemy mczyzn) lub 480 tys. z (jeeli jestemy kobiet). Odpowied uzyskalimy dziki matematyce. Ale czy na pewno jest ona waciwa? Naley jeszcze obliczy, ile musimy oszczdza, eby zebra potrzebn kwot. Jeeli zaoymy, e zaczniemy gromadzenie oszczdnoci w wieku 20 lat, to do upragnionej wczeniejszej emerytury w wieku lat 40 pozostaje nam 20 lat.

384 000 z 12 20

= 1600 z

480 000 z 12 20

= 2000 z

Dokonujc rwnie prostego jak poprzednie obliczenia, okae si, e mczyzna musi przez dwadziecia lat odkada 1600 z miesicznie, by w wieku 40 lat przej na emerytur i do koca ycia mie po 1000 z na miesic. Wersja dla pa jest mniej korzystna kobieta musi miesicznie odkada 2000 z. Niestety, brak rwnoci w kwestii redniego wieku ycia, przekada si na nierwnowag w wielkoci potrzebnych do ycia rodkw. Odpowied po raz kolejny zawdziczamy prostej matematyce. Ale znw czy na pewno jest ona waciwa?

19


Wersja INa szczcie, odoone przez nas pienidze mog pracowa, np. mog lee na bankowej lokacie, na ktrej do kwoty kapitau co miesic dopisywane s odsetki. Ile pienidzy potrzebujemy zgromadzi w takiej sytuacji? Tyle, by wysoko tych odsetek wynosia dokadnie 1000 z potrzebne nam co miesic. W ten sposb nie uszczuplajc kwoty kapitau, moglibymy cieszy si urokami ycia na przypieszonej emeryturze. Jak obliczy t kwot?

1000 = K gdzie: i to roczna stopa procentowa.

i 12

Jeeli przyjmiemy, e roczna stopa procentowa wynosi 5% i podstawimy j do wzoru, to otrzymamy potrzebny nam wynik:

1000 = K

5% 12

K = 240 000 zAby co miesic wypaca odsetki w wysokoci 1000 z i nie zmniejsza swojego majtku, musimy posiada 240 tys. z i ulokowa je przy rocznej stopie procentowej rwnej 5%. Warto zauway, e w tym wypadku mamy pene rwnouprawnienie. W tym wariancie zarwno mczyzna, jak i kobieta potrzebuje dokadnie tyle samo pienidzy.

Wersja IIPrzedstawione poprzednie rozwizanie posiada t zalet, e nie uszczupla naszego kapitau. Co miesic wypacamy sobie 1000 z, a na koncie cay czas pozostaje 240 tys. z. Zastanwmy si jednak chwil nad ludzkim przemijaniem i odpowiedzmy sobie na pytanie: po co nam 240 tys. z w chwili mierci. Non omnis moriar, jak powiedzia poeta ale czy na pewno chcemy sobie budowa pomnik w postaci zapisu cyfr na rachunku bankowym? A gdybymy tak zechcieli pj na cao i zakoczy ywot z cakowicie pustym kontem? Odpowied znw uzyskamy dziki matematyce finansowej, posugujc si wzorem na rent patn z dou.

Renta patna z dou1 (1+ i / 12) i / 12 n

K0 = a

gdzie: K0 to kapita pocztkowy, a to wypacana kwota, i to oprocentowanie w cigu roku (i/12 to oprocentowanie miesiczne), n to liczba okresw wypaty (w naszym przypadku miesicy).

20


Dane do naszego krtkiego zadania to: n = 384 dla mczyzny (32 lata 12 miesicy) lub 480 dla kobiety (40 lat 12 miesicy), a = 1000 z, i = 5%, czyli i/12=0,4167%. Podstawmy wic dane dla wzoru. Wersja dla mczyzn:

K 0 = 1000

1 (1+ 0 , 004167) 0 , 004167

384

= 191383 , 5

Mczyzna musi zebra 191 383 z 50 gr i ulokowa je na 5% rocznie, by wieku 40 lat zapewni sobie doywotni rent w wysokoci 1000 z miesicznie i w chwili mierci nie posiada ju adnych oszczdnoci. A kobieta?

K 0 = 1000

1 (1+ 0 , 004167) 0 , 004167

480

= 207 384 , 3

Panie yj duej, musz wic posiada wiksze oszczdnoci. Kobieta musi oszczdzi 207 384 z 30 gr i ulokowa je na 5% rocznie, by majc 40 lat przej na emerytur i wypaca sobie 1000 z miesicznie i w momencie mierci wyj na zero. Kiedy ju wiemy, ile dokadnie potrzebujemy pienidzy, wystarczy tylko odpowiedzie na pytanie: ile musimy odkada co miesic na konto w banku, by do przypieszonej emerytury zebra kwot pozwalajc nam na lenistwo.

Ile naley oszczdza, eby nic nie robi?Jak mona si domyli, odpowied uzyskamy dziki matematyce finansowej. Posuymy si znanym wzorem na warto przysz strumienia pienidzy:n j K j (1+ i ) j =0 n 1

gdzie: j to kolejny numer okresu oszczdzania, zaczynamy odliczanie od 0, n to liczba okresw oszczdzania, i to stopa procentowa w okresie oszczdzania, j=0 oraz n 1 pod i nad symbolem (sigma) oznaczaj, e wynikiem naszego wzoru bdzie suma wynikw iloczynw, w ktrych wstawia bdziemy kolejno j od 0 do n 1. Do wzoru podstawimy dane: n = 240 (12 miesicy 20 lat oszczdzania), i = 5%/12 = 0,4167%, wynikiem, a wic wartoci przysz strumienia pienidzy bdzie 191 383,5 dla mczyzn i 207 384,3 dla kobiet, Kj to szukana przez nas kwota.

21


Posugujc si kalkulatorem lub arkuszem kalkulacyjnym (nie jestemy przecie tak szaleni, by rcznie liczy sum 240 iloczynw), dojdziemy do wynikw: dla mczyzny ok. 464 z, dla kobiety ok. 503 z. Z naszych oblicze wynika, e mczyzna musi zacz oszczdzanie w wieku 20 lat i przez nastpne 20 odkada na konto (oprocentowane w wysokoci 5% rocznie) co miesic 464 z, by zgromadzi kwot pozwalajc mu na wypacanie sobie doywotniej renty w wysokoci 1000 z. Kobieta, ktra rozpocznie oszczdzanie w takim samym wieku, przez nastpne 20 lat musi odkada po 503 z miesicznie, by cieszy si tak sam emerytur jak mczyzna. Wyniki osignlimy dziki matematyce finansowej, a intuicyjne zastosowanie prostej matematyki mogoby poprowadzi nas na manowce. Podsumowanie obliczeProsta matematyka Pienidze nie pracuj Kapita nie jest chroniony Mczyzna Kobieta Matematyka finansowa Pienidze pracuj Kapita jest chroniony Mczyzna Kobieta Kapita nie jest chroniony Mczyzna Kobieta

Potrzebna kwota 384 tys. z 480 tys. z 240 tys. z 240 tys. z 191,4 tys. z 207,4 tys. z

Konieczne miesiczne oszczdnoci 1600 z 2000 z 616 z 616 z 464 z 503 z

Zastrzeenia drobnym drukiem Uwaga! Dokonujc powyszych oblicze, przyjlimy pewne zaoenia, ktre mog mie znaczcy wpyw na ten wynik. Po pierwsze, przyjta przez nas roczna stopa procentowa w wysokoci 5% jest stop nominaln. To znaczy, e nie uwzgldnia inflacji. Innymi sowy, w warunkach inflacji dzisiejsze 1000 z za kilka lat bdzie warte ju mniej. Aby zapewni sobie w przyszoci emerytur, za ktr bdziemy mogli kupi tyle samo co za 1000 z, roczna realna stopa procentowa musi wynosi 5%, czyli musi by o 5 punktw procentowych wysza od inflacji. Po drugie, podawane przez Gwny Urzd Statystyczny dugoci ycia s rednie dla caej populacji. Nie bierzemy odpowiedzialnoci za ewentualne dusze bd krtsze ycie Czytelnikw. Naley wic zatem ostronie liczy potrzebne nam na emerytur kwoty, by nie wyczyci sobie konta wczeniej ni pisana nam rzeczywicie data mierci.

22


PodsumowanieW tym rozdziale wyjanilimy czym jest inwestowanie i jak odrni inwestycje od oszczdnoci, spekulacji oraz hazardu. Wiedza ta przyda si przy lekturze kolejnych zagadnie omawianych w ksice. Zastanowilimy si take nad sensem naszego ycia i przemijaniem, udowadniajc przy okazji, e systematycznie oszczdzajc, mona odoy spor sum wystarczajc, by przez dugi czas cieszy si emerytur finansowan z naszych oszczdnoci. Pokazalimy rwnie jak obliczy wasny poziom oszczdnoci, ktre bd nam potrzebne, uwzgldniajc zarwno oczekiwania finansowe, czas przejcia na emerytur, jak i przewidywane dalsze trwanie ycia.

23

Rynek kapitaowy jako segment rynku finansowego

W poprzednim rozdziale omwiona zostaa rnica pomidzy oszczdzaniem, inwestowaniem a spekulowaniem. W tej czci zostan przedstawione nastpujce zagadnienia: rynek kapitaowy i procesy na nim zachodzce oraz zagroenia czyhajce na inwestorw na rynku i sposoby ich unikania. Lektura tego rozdziau uatwi zrozumienie mechanizmw funkcjonujcych na rynku kapitaowym, bez znajomoci ktrych inwestowanie byoby nieroztropne, a wrcz niebezpieczne.

Pojcie rynku finansowegoPodobnie jak w przypadku kadego innego rynku jest to miejsce, na ktrym dokonywane s transakcje. W przypadku rynku ziemniakw dokonywane s transakcje ziemniakami, na rynku burakw zawierane s transakcje kupna i sprzeday burakw, a na rynku finansowym dochodzi do transakcji instrumentami finansowymi. Na rynku finansowym spotykaj si podmioty poszukujce pienidzy i podmioty dysponujce nadwykami finansowymi. Sprawnie funkcjonujcy rynek finansowy pozwala na najtasze pozyskanie pienidzy i najlepsze ich ulokowanie. Powysza definicja wymaga pewnego uzupenienia, gdy nie zawsze uda si okreli konkretne miejsce zawarcia transakcji. Tradycyjnie takim miejscem bya gieda, jednake obecnie wiele transakcji zawieranych jest za porednictwem czy telekomunikacyjnych. Brak fizycznego miejsca zawarcia transakcji nie przeszkodzi nam chyba jednak w zrozumieniu, czym jest rynek finansowy. Czas zatem zaj si przedmiotem obrotu, czyli instrumentem finansowym. Instrument finansowy to prawo majtkowe, czyli przysugujce nabywcy instrumentu uprawnienie do realizacji jakich korzyci majtkowych. Nie oznacza to jednak, e nabywca zawsze zrealizuje jak korzy majtkow moe si zdarzy, e poniesie strat, bo uprawnienie moe okaza si mniej warte ni zapacona za cena. Co wicej, niekiedy nabycie instrumentu finansowego wie si z przyjciem pewnego zobowizania i mona straci wicej, ni si zainwestowao. Instrumenty finansowe s przedmiotem obrotu na giedach lub na mniej zorganizowanych formach rynku (np. znane Czytelnikowi z filmw amerykaskich zawieranie transakcji przez telefon). Do najbardziej znanych instrumentw finansowych naley zaliczy papiery wartociowe: akcje (szerzej na ten temat w rozdziale 6), obligacje (rozdzia 5) i certyfikaty inwestycyjne (rozdzia 3). Ponadto do instrumentw finansowych zaliczymy m.in. instrumenty pochodne

24


(kontrakty terminowe, opcje szerzej na ten temat w rozdziale 6), jednostki uczestnictwa (rozdzia 3) i waluty obce. Katalog instrumentw finansowych jest znacznie szerszy, jednake pozostae instrumenty s z punktu widzenia rynku finansowego (tj. moliwoci dokonywania transakcji kupna i sprzeday) mniej istotne i nie bdziemy si nimi zajmowa w ramach naszego kursu. Na kadym rynku najwaniejsza jest kwestia popytu i poday. Jeli popyt na dany instrument finansowy ronie lub poda spada powinna wzrasta jego cena. Jeli natomiast ronie poda lub spada popyt powinno doj do spadku ceny. Od czego zale zmiany popytu i poday, dowiemy si w rozdziale 9.

Struktura rynku finansowegoW zalenoci od rodzaju instrumentu bdcego przedmiotem obrotu, wyrni moemy rne segmenty rynku finansowego. Jeli przedmiotem obrotu bdzie pienidz wwczas mamy do czynienia z rynkiem pieninym, jeli kapita z rynkiem kapitaowym. Jeli transakcje zawierane dzi bd realizowane w odlegym terminie bdzie to rynek terminowy. Dodatkowo, w zalenoci od rnych kryteriw wyrni mona te inne segmenty rynku finansowego. W ramach tej ksiki zajmiemy si przede wszystkim obrotem kapitaem, tj. rynkiem kapitaowym.Rysunek 1. Rynek finansowy Rynek finansowy

Rynek pieniny rdo: opracowanie wasne

Rynek kapitaowy

Rynek terminowy

Inne segmenty

Rynek pieninyRynek pieniny to segment rynku finansowego, na ktrym dokonywane s transakcje krtkoterminowymi instrumentami finansowymi. Krtkoterminowe papiery dune, to dune instrumenty finansowe o pierwotnym terminie zapadalnoci poniej 1 roku. Duny instrument finansowy to rodzaj powiadczenia poyczki, ktr emitent instrumentu zaciga u nabywcy tego instrumentu. Za pierwotny termin zapadalnoci to okres, jaki upynie od momentu emisji instrumentu do jego planowanego wykupu. Ten pierwotny termin zapadalnoci w przypadku instrumentw rynku pieninego nie moe osign jednego roku. W praktyce oznacza to, e najduszymi instrumentami rynku pieninego s bony 52-tygodniowe, ale moe oczywicie by krtszy np. 26 tygodni, 2 tygodnie lub nawet kilka godzin (instrumenty typu overnight).

25


Instrumentami rynku pieninego s bony skarbowe, instrumenty emitowane przez pastwo, lub bony komercyjne (commercial papers instrumenty emitowane przez spki). Instrumenty rynku pieninego charakteryzuj si bardzo ma zmiennoci cen, przez co nale do najbardziej bezpiecznych inwestycji. Niestety, oznacza to jednoczenie, e s mao zyskowne. Rynek pieniny jest najczciej domen bankw. Nie jest on atrakcyjny dla drobnych inwestorw z uwagi na wysokie nominay pojedynczych instrumentw. Mog oni jednak korzysta z dobrodziejstw tego rynku za porednictwem funduszy inwestycyjnych.

Rynek kapitaowyRynek kapitaowy to miejsce, w ktrym dokonywane s transakcje dugoterminowymi instrumentami finansowymi. Zaliczamy do nich obligacje oraz akcje. Obligacje to dugoterminowe instrumenty dune, czyli instrumenty o pierwotnym terminie zapadalnoci od roku wzwy. Natomiast akcje z reguy emitowane s na czas nieokrelony, a zatem z zasady s instrumentami dugoterminowymi.

Rynek terminowyRynek, na ktrym zawierane s transakcje tzw. instrumentami pochodnymi to rynek terminowy. Szczegowo kwestie te zostan przedstawione w rozdziale 6, wic w tym miejscu ograniczymy si jedynie do krtkiego wyjanienia umoliwiajcego zrozumienie terminologii. Instrumenty pochodne (kontrakty terminowe lub opcje) to takie instrumenty finansowe, ktre pochodz od innych tzw. instrumentw bazowych. W duym uproszczeniu nabywca lub sprzedawca instrumentu pochodnego zobowizany jest do wykonania okrelonej transakcji w okrelonym terminie w przyszoci. W zwizku z tym segment rynku, na ktrym dokonywany jest obrt instrumentami pochodnymi, nazywany jest rynkiem terminowym. Instrumenty pochodne oparte na instrumentach finansowych (nazwijmy je finansowymi instrumentami pochodnymi) s stosunkowo nowym wynalazkiem rozwiny si w latach 70. XX w. Wczeniej instrumenty pochodne przez dugi czas byy wykorzystywane na rynku surowcw i podw rolnych okrelmy je mianem towarowych instrumentw pochodnych. Dlatego te rynek instrumentw pochodnych nazywany by czsto rynkiem towarowym. Obecnie (z uwagi na rozwj finansowych instrumentw pochodnych) waniejszym segmentem rynku terminowego staje si obrt wanie finansowymi instrumentami pochodnymi. Ponadto ze wzgldu na rosnc konkurencj poszczeglne rynki zaczynaj oferowa zarwno finansowe, jak i towarowe instrumenty pochodne. Wyodrbnienie rynku towarowego staje si zatem coraz trudniejsze. Ustalmy wic, e nazwiemy go rynkiem terminowym. Pozwoli nam to na klarown systematyk poszczeglnych segmentw rynku finansowego.

Inne segmenty rynku finansowegoPrzedstawione zostay najwaniejsze segmenty rynku finansowego. Nie obejmuj one jednak obrotu wszystkimi rodzajami instrumentw finansowych. Przede wszystkim naley zaj si obrotem pienidzem innym ni ujtym w ramach rynku pieninego walutami obcymi.

26


Segment rynku finansowego, na ktrym dokonywany jest obrt walutami obcymi, nazywany jest rynkiem walutowym. Obrt walutami obcymi w naszym regionie traci nieco na znaczeniu, z uwagi na zmniejszajc si liczb walut. Obecnie do najwaniejszych walut na rynku polskim zaliczy naley euro (z uwagi na blisko geograficzn, najwikszy udzia w handlu zagranicznym oraz perspektyw przyjcia tej waluty w naszym kraju), dolara amerykaskiego (ze wzgldu na dominujc wci rol dolara na midzynarodowych rynkach finansowych i wycenianie w tej walucie najwaniejszych surowcw, gwnie ropy naftowej), funta szterlinga (bardzo dynamiczna migracja zarobkowa do Wielkiej Brytanii przyczynia si do zacienienia kontaktw gospodarczych z tym krajem) oraz franka szwajcarskiego (waluta ta na rynkach midzynarodowych jest obecnie mniej popularna, jednake w Polsce jest czsto wykorzystywana przez kredytobiorcw). Na rynkach midzynarodowych do najwaniejszych (po dolarze i euro) walut zaliczy naley japoskiego jena. Obrt walutami na rynku finansowym najczciej dokonywany jest przy wykorzystaniu instrumentw pochodnych. Nie s to zatem transakcje np. nabycia danej waluty w danym momencie, ale zobowizania do nabycia tej waluty po okrelonej cenie i w okrelonym czasie w przyszoci. Jeli tak, to du cz obrotw na rynku walutowym powinnimy zaklasyfikowa do rynku terminowego. Czy mona handlowa walut krajow? Poniekd tak poniewa, jak wiemy, cen pienidza jest stopa procentowa. Mona zatem pienidze sprzeda, deponujc je w banku i zyska za to okrelony procent lub kupi, biorc kredyt i pacc za to okrelone odsetki. Moglibymy wic postara si wyrni rynek depozytowy i rynek kredytowy. Jednake byoby to pewne naduycie, gdy rynki takie nie istniej. Nie mona pj na gied i kupi albo sprzeda troch depozytu albo kredytu. Czy oznacza to, e rynek depozytw i kredytw nie istnieje? W pewnym sensie istnieje mona przecie stworzy infrastruktur pozwalajc na wybr najlepszego kredytu lub najlepszego depozytu, jest to jednak raczej rynek nie tyle kredytowy i depozytowy, co rynek usug kredytowych i depozytowych. Tymi kwestiami zajmiemy si w rozdziale 3 przy okazji usug finansowych.

Struktura rynku kapitaowegoWiemy ju, jakie jest miejsce rynku kapitaowego w strukturze rynku finansowego, nadszed wic czas na blisze przyjrzenie si rynkowi kapitaowemu. Najpierw warto zapozna si z jego struktur. Rynek kapitaowy moemy podzieli wedug rnych kryteriw. Najwaniejsze z nich to klasyfikacja z uwzgldnieniem: przepyww finansowych (rynek pierwotny i wtrny), stopnia zorganizowania rynku (rynek giedowy i pozagiedowy), stopnia regulacji rynku (rynek regulowany i nieregulowany).

Rynek pierwotny i wtrnyPodzia na rynek pierwotny i rynek wtrny jest bardzo istotny z punktu widzenia przepywu rodkw finansowych. Rynek pierwotny to nowe emisje papierw wartociowych. Spka dokonuje emisji np. akcji, ktre s kupowane przez inwestorw. rodki pozyskane od inwestorw wykorzystywane s przez spk zgodnie z celami emisji. Kluczow kwesti jest tutaj przepyw kapitau od inwestorw do spki.

27

Rynek kapitaowy i gieda papierw wartociowych Rysunek 2. Rynek kapitaowy Rynek kapitaowy

Rynek pierwotny rdo: opracowanie wasne

Rynek wtrny

Na rynku wtrnym sytuacja wyglda inaczej. Po obu stronach transakcji s inwestorzy jedni z nich sprzedaj, a inni kupuj uywane papiery wartociowe. Jedni zyskuj, inni trac, ale z tego tytuu do spki nie pyn adne pienidze przepywy finansowe dokonywane s wycznie pomidzy inwestorami. Jaka jest konsekwencja podziau na rynek pierwotny i wtrny? Innymi sowy, czym w praktyce rni si te dwa segmenty rynku kapitaowego? Rynek pierwotny to najwaniejszy segment rynku kapitaowego. To dla rynku pierwotnego spki decyduj si na obecno na giedzie. Rynek pierwotny to moliwo emisji prawie pienidza akcji lub obligacji, za ktre mona dosta realne, szeleszczce w garci pienidze. To na rynku pierwotnym zachodz procesy, dziki ktrym gospodarka lepiej funkcjonuje. Natomiast z punktu widzenia inwestora istotne jest, e rynek pierwotny oznacza wiksze ryzyko. Nie wiadomo, ile s warte nowo emitowane akcje (jeli wczeniej emitent nie by notowany). Rynek pierwotny oznacza zatem wiksze ryzyko i... wikszy potencjalny zysk. Rynek wtrny jest nam znany duo lepiej, bo jest to miejsce dokonywania transakcji papierami wartociowymi, czyli po prostu gieda papierw wartociowych. Na giedzie kady moe kupi lub sprzeda akcje albo obligacje i zarobi krocie lub te roztrwoni fortun. Gieda od zawsze wzbudzaa wielkie emocje, ale jest to tylko miejsce wyceny kapitau i transakcji uywanymi papierami wartociowymi. Tylko czy a? Bez sprawnie funkcjonujcego rynku wtrnego, rynek pierwotny nie mgby przecie istnie! Jeli nie byoby moliwoci spienienia akcji lub obligacji, mao kto chciaby je kupi. I nie chodzi tu o jakiekolwiek spienienie, ale o moliwo wyjcia z inwestycji szybko i po w miar sprawiedliwej cenie. Aby tak si stao, rynek wtrny musi by pynny, co oznacza, e musi by dokonywanych odpowiednio duo transakcji, tak aby mona byo kupi i sprzeda papiery wartociowe bez wpywania na ich cen. A eby osign odpowiedni pynno, musi nastpi moliwie efektywne zderzenie popytu i poday. Mona to osign m.in. dziki: standaryzacji notowanych instrumentw, wprowadzeniu odpowiedniego systemu notowa, szerokiemu dostpowi do giedy oraz zaangaowaniu wielu inwestorw.

Rynek giedowy i pozagiedowyBiorc pod uwag stopie zorganizowania rynku, moemy wyrni rynek giedowy i pozagiedowy. Rynek giedowy to po prostu gieda papierw wartociowych, a rynek pozagiedowy caa reszta.

28


Czym jest gieda papierw wartociowych? Przyjmuje si, e aby rynek mg nosi miano giedowego, spenione powinny by nastpujce warunki: transakcje zawierane s w okrelonym miejscu (tzn. na giedzie), okrelone s warunki zawierania transakcji, rozpowszechniane s informacje dotyczce zawartych transakcji, okrelone s wymagania dotyczce notowanych instrumentw.Rysunek 3. Rynek kapitaowy Rynek kapitaowy

Rynek giedowy rdo: opracowanie wasne

Rynek pozagiedowy

Przedstawione powyej kryteria, charakteryzujce rynek giedowy, byy przeciwiestwem rynku pozagiedowego. Rynek giedowy transakcje zawierane w okrelonym miejscu i czasie, a kursy ksztatowane wedug okrelonych regu, tj. przyjtego systemu notowa; informacje dotyczce ksztatowania si kursw akcji i wartoci obrotw przekazywane do publicznej wiadomoci; handel sprawdzonym towarem do obrotu dopuszczone papiery wartociowe emitentw speniajcych okrelone kryteria. Rynek pozagiedowy miejsce, czas i warunki zawarcia transakcji kadorazowo mog by inne i zale od woli stron transakcji; uczestnicy poszczeglnych transakcji nie maj obowizku przekazywania komukolwiek informacji odnonie zawartych transakcji; mona dokonywa transakcji papierami wartociowymi dowolnych emitentw.

Ten prosty i klarowny podzia zakcio powstanie w 1971 r. rynku NASDAQ (National Association of Security Dealers Automated Quotations). Rynek ten nie mg by nazwany gied (gdy nie spenia wymogw regulacyjnych), nazwany zosta zatem rynkiem pozagiedowym. Ale bya to nowa jako powsta pierwszy zorganizowany rynek pozagiedowy. Amerykaskie domy maklerskie poczone zostay sieci telekomunikacyjn, za porednictwem ktrej przekazywane byy informacje dotyczce ofert kupna i sprzeday, a take zawierane byy transakcje. Dziki temu moliwe byo proste generowanie infor-

29


macji dotyczcych kursw akcji i wartoci obrotw. Transakcje zawierane byy wedug cile okrelonych regu, a do obrotu dopuszczone zostay papiery wartociowe emitentw speniajcych okrelone kryteria. NASDAQ spenia wic wikszo z podanych wczeniej kryteriw charakteryzujcych rynek giedowy transakcje zawierane byy w okrelonym czasie, wedug okrelonych regu, informacje o zawartych transakcjach byy publicznie dostpne, a kryteria doboru emitentw ostrzejsze ni na wielu europejskich giedach. Pozostao wic tylko jedno kryterium odrniajce giedy od zorganizowanych rynkw pozagiedowych miejsce zawarcia transakcji. W przypadku rynku giedowego sprawa bya prosta w budynku giedy znajduje si sala notowa, na sali notowa okrelone jest miejsce notowania danego instrumentu. Jak jest na NASDAQ-u? Mona stara si dowie, e miejscem zawarcia transakcji jest sie czca domy maklerskie, ale jest to mao przekonujce. Ale tak jak rynki pozagiedowe zaczy ewoluowa w kierunku gied, tak te i giedy zaczy ewoluowa w kierunku zorganizowanych rynkw pozagiedowych. Na giedach, w miejsce znanego z amerykaskich filmw systemu notowa open outcry (grupa wrzeszczcych maklerw zawierajcych transakcje, pokazujc sobie warunki za pomoc palcw szerzej przeczytasz o tym w podtemacie Tradycyjny system zawierania transakcji), pojawiy si tzw. elektroniczne systemy notowa. Byy to systemy komputerowe, w ktrych transakcje zawierane byy wedug okrelonego algorytmu, a dane wprowadzane byy przez domy maklerskie za porednictwem czy telekomunikacyjnych. W zwizku z tym miejsce zawierania transakcji na giedzie stao si mniej oczywiste czy uznajemy, e jest to miejsce wprowadzenia zlecenia, adres serwera systemu notowa czy siedziba giedy? A gdzie jest zawarta transakcja, jeli kilka gied czy si we wspln platform obrotu? W ten sposb znikn ostatni argument uzasadniajcy podzia rynku kapitaowego na giedowy i pozagiedowy wedug powyszych kryteriw, a ostatnim gwodziem do trumny byo uzyskanie przez NASDAQ (pierwszy, najwikszy i najwaniejszy zorganizowany rynek pozagiedowy) licencji giedowej. Obecnie kryterium podziau na rynek giedowy i pozagiedowy stanowi... nazwa wasna rynku, bdca czsto pochodn wymogw regulacyjnych w poszczeglnych krajach odnonie moliwoci uywania nazwy gieda. Dla porzdku naley jeszcze wspomnie o prawdziwym rynku pozagiedowym, czyli transakcjach zawieranych poza zorganizowanymi platformami obrotu. Moe si zdarzy, e kto z jakiego powodu nie bdzie chcia zawrze transakcji na giedzie, ani na zorganizowanym rynku pozagiedowym. Takie transakcje nie s objte odpowiednim nadzorem i dlatego inwestorzy indywidualni najczciej nie maj moliwoci ich zawierania s one dostpne dla duych instytucji, ktre powinny same zadba o bezpieczestwo swoich transakcji.

Rynek regulowany i nieregulowanyPodziaem nieco zblionym do przedstawionego powyej jest klasyfikacja wg zakresu regulacji rynku. Wyrni moemy zatem rynek regulowany i nieregulowany. Rynek regulowany jest regulowany, a nieregulowany nieregulowany. Ta definicja wymaga jednak dalszego ucilenia. Coraz wiksza zoono usug i instrumentw finansowych powoduje, e zwyky miertelnik nie jest w stanie oddzieli ziarna od plew. Konieczne jest zatem dokonanie tego za niego

30


i chronienie go przed nim samym. Temu wanie su regulacje, ktrych celem jest ograniczenie moliwoci dokonywania naduy na rynku kapitaowym.Rysunek 4. Rynek kapitaowy Rynek kapitaowy

Rynek regulowany rdo: opracowanie wasne

Rynek nieregulowany

Rynek regulowany to rynek, na ktrym dostpne s instrumenty finansowe przeznaczone dla drobnych ciuaczy. S to instrumenty speniajce okrelone wymogi, dotyczce przede wszystkim ujawniania informacji o emitencie danego instrumentu, o samym instrumencie i o ryzyku inwestycyjnym z tym instrumentem zwizanym. Po spenieniu tych wymogw instrument moe by oferowany dowolnemu nabywcy. Nie oznacza to bynajmniej, e inwestycja w instrumenty dostpne na rynku regulowanym jest bezpieczna i na pewno przyniesie zysk. Oznacza to tylko tyle, e inwestor mia dostp do wszelkich informacji niezbdnych dla podjcia decyzji inwestycyjnej czy si z tymi informacjami zapozna, i czy wycign z nich odpowiednie wnioski, to ju jego (jej) sprawa i jego (jej) ryzyko. Rynek nieregulowany to reszta wiata na nim zawierane s transakcje niedostpne dla nieprofesjonalnych inwestorw. Po czym pozna profesjonalnego inwestora? Najatwiej po pienidzach. Ograniczanie ludziom moliwoci swobodnego dysponowania wasnymi pienidzmi jest do trudne. Z uwagi na wite prawo wasnoci, kady moe przecie zrobi ze swoimi pienidzmi, co mu (jej) si podoba. Regulatorzy rynku musieli si jako zmierzy z tym problemem i zdefiniowa podzia na rynek regulowany i nieregulowany w taki sposb, eby nikt nie poczu si uraony insynuacj, e jest zbyt niedowiadczony (w sensie rozumienia zjawisk zachodzcych na rynku kapitaowym) na inwestowanie na rynku nieregulowanym. Podzia taki dokonany jest najczciej w oparciu o kryterium zamonoci inwestora, weryfikowanej przez dostpno oferty i minimaln kwot inwestycji. Dostpno oferty to liczba osb, ktrym mona zaoferowa papier wartociowy bez podpadnicia pod kryterium rynku regulowanego. Zgodnie z regulacjami Unii Europejskiej poza rynkiem regulowanym ofert mona kierowa do mniej ni 100 osb. Oznacza to, e osoby te musz by wystarczajco zamone, eby opacao si dokona tak wsko kierowanej oferty. Najczciej osobami tymi s due instytucje finansowe. Drug metod ograniczania kierowania oferty do drobnych ciuaczy jest wprowadzenie minimalnej kwoty inwestycji poprzez ustalenie bardzo wysokiej minimalnej jednostkowej wartoci danego papieru wartociowego zgodnie z wymogami UE 50 tys. euro.

31


Przenikanie si segmentw rynkuWzrastajca konkurencja na rynkach finansowych doprowadzia do sytuacji, w ktrej na giedach notowane s instrumenty finansowe z rnych segmentw rynku kapitaowego, a nawet finansowego. Jeli istnieje odpowiednia infrastruktura do prowadzenia obrotu gieda, system rozliczeniowy, porednicy (domy maklerskie) to w zasadzie wszystko jedno, czym si handluje. Mog to by akcje, obligacje, kontrakty terminowe na indeks, na waluty, na ptusze wieprzowe. Na rynku pozagiedowym moe by prowadzony obrt instrumentami notowanymi na rynku giedowym. Na rynku regulowanym moe by notowany instrument nieobjty regulacjami rynku kapitaowego. Na giedzie papierw wartociowych mog by notowane instrumenty charakterystyczne dla rynku terminowego jest to sytuacja bardzo czsta, a na warszawskiej giedzie warto obrotw instrumentami pochodnymi jest od lat znacznie wiksza od obrotw akcjami i obligacjami. Zjawiska te mog w przyszoci podway sens przedstawionej powyej klasyfikacji rynkw.

Ewolucja rynku kapitaowegoPod koniec XX w. na rynkach finansowych zachodziy bardzo gwatowne zmiany. Mielimy do czynienia z liberalizacj przepyww kapitaowych, globalizacj, wprowadzeniem wsplnej waluty w Unii Europejskiej, a na rynkach finansowych dochodzio do zmian wrcz rewolucyjnych. Powstanie i coraz bardziej powszechne stosowanie elektronicznych systemw obrotu, stao si przyczyn zwikszenia konkurencji, integracji gied, przenikania si poszczeglnych segmentw rynku finansowego, utraty przez giedy naturalnego monopolu, zmiany struktury wasnoci gied czy wreszcie aliansw midzynarodowych.

Tradycyjny system zawierania transakcjiPowstajce spontanicznie giedy wyksztaciy specyficzny system zawierania transakcji. W sytuacji, kiedy chtnych do nabycia lub sprzeday akcji zaczo przybywa, pojawia si idea porednictwa osoby, ktra z uwagi na znajomo tematu potrafi dokona transakcji lepiej ni przecitny miertelnik, np. szybciej znale drug stron transakcji i wynegocjowa lepsze warunki. Z czasem porednikw byo ju tak wielu, e powstaa konieczno usystematyzowania zasad zawierania transakcji. Z uwagi na zgiek panujcy zwyczajowo w miejscach handlu, przyjto system zawierania transakcji oparty na gestach. W ten sposb powsta system notowa znany jako open outcry. Polega on na tym, e maklerzy stoj wok krgu lub wielokta, na zewntrz ktrych najczciej budowane byy schodki, aby wicej osb mogo si nawzajem widzie i pokazywa sobie rkami, kto co chce, ile i za ile kupi lub sprzeda. Ten tradycyjny system obrotu by bardzo popularny, gdy nie wymaga poniesienia istotnych kosztw przy rozpoczciu funkcjonowania giedy. Wraz z rozwojem giedy stawa si on jednak coraz droszy maklerzy pracowali w coraz bardziej szkodliwych warunkach, potrzebna bya wiksza powierzchnia do zawierania transakcji, a stawaa si ona coraz drosza (bo gieda niejako z definicji stawaa si centrum finansowym, wok ktrego powstaway inne instytucje finansowe). Kiedy tylko pojawiy si moliwoci techniczne innej formy zawierania transakcji, giedy szybko z nich moliwoci skorzystay.

32


Powstanie elektronicznych systemw obrotuRozwj technologii, a zwaszcza systemw komputerowych i moliwoci porozumiewania si na odlego, pozwoli na zmian tradycyjnej formuy obrotu na giedach. Powstanie rynku NASDAQ byo namacalnym dowodem, e mona inaczej zawiera transakcje i e moe to by bardziej efektywne ni system tradycyjny. Elektroniczny system obrotu to nic innego jak wydajny i bezawaryjny program komputerowy, do ktrego w bezpieczny sposb podczone s domy maklerskie. Po przyjciu zlecenia od klienta dom maklerski wprowadza takie zlecenie do systemu, a ten sam dokonuje kojarzenia zlece wedug przyjtego wczeniej algorytmu. Na wikszoci rynkw wprowadzone zostay systemy elektroniczne. Stosowany od ponad wieku system open outcry ustpi znacznie doskonalszej formie obrotowi elektronicznemu. Warto podkreli, e powstanie elektronicznych systemw obrotu nie byo tylko zmian formuy zawierania transakcji oznaczao to pocztek przebudowy architektury rynku kapitaowego. W przypadku obrotu elektronicznego uczestnicy rynku nie musz jak to miao miejsce w warunkach obrotu tradycyjnego by fizycznie obecni na giedzie. Z punktu widzenia gied oznaczao to moliwo praktycznie nieograniczonego poszerzania krgu uczestnikw obrotu, natomiast z punktu widzenia maklerw moliwo uczestnictwa w obrocie na rynkach umiejscowionych w dowolnym, choby najbardziej odlegym zaktku wiata. Spowodowao to znaczny wzrost konkurencji, zarwno pomidzy giedami, jak i pomidzy rnymi segmentami rynku finansowego. A wzrost konkurencji doprowadzi z kolei do integracji gied (na poziomie krajowym i ponadnarodowym), powstania nowych (tzw. alternatywnych) systemw obrotu, zmiany formuy wasnoci gied i wielu innych procesw, ktre przedstawimy poniej.

Integracja giedJednym ze zjawisk wynikajcych z wprowadzenia elektronicznych systemw obrotu oraz wzrastajcej konkurencji bya integracja gied. Proces ten rozpocz si na poziomie krajowym w poszczeglnych krajach w warunkach tradycyjnego systemu obrotu istniao wiele gied regionalnych. Giedy te cakiem niele funkcjonoway, gdy w systemie open outcry w mniejszym stopniu mogy ze sob konkurowa bowiem korzyci skali byy ograniczone. Wprowadzenie systemu elektronicznego zmienio t sytuacj diametralnie. Fizyczna odlego przestaa mie znaczenie, kluczow kwesti natomiast staa si koncentracja obrotw, dziki ktrej uzasadniona byaby inwestycja w drogi system notowa. W latach 80. XX w. przez rynki krajowe przesza wic fala pocze gied, zostawiajc na koniec dekady w wikszoci przypadkw jedn gied krajow. Ten sukces integracji na poziomie krajowym zachci do podjcia podobnych dziaa w ujciu ponadnarodowym. Proces ten by szczeglnie silny w krajach Unii Europejskiej, najprawdopodobniej z uwagi na du zbieno regulacji oraz pogbiajc si integracj gospodarcz. O ile fuzje gied w obrbie kraju byy procesem do prostym, o tyle przeprowadzenie podobnych operacji w ujciu ponadnarodowym napotykao na nieproporcjonalnie wiksze problemy. Niemniej wzrastajca konkurencja i harmonizacja regulacji doprowadziy do powstania sojuszy gied najpierw skandynawskich (NOREX, a po poczeniu z gied w Helsinkach OMHEX, obejmujcy giedy skandynawskie, helsisk i krajw batyckich), a pniej krajw zachodniej czci kontynentu (Euronext obejmujcy pocztkowo gied parysk, amsterdamsk i brukselsk, a pniej take lizbosk i londyski rynek instrumentw pochodnych). Poza tymi dwoma sojuszami w Europie funkcjonuj jeszcze dwie bardzo wane giedy: londyska

33


i frankfurcka. Istniej zatem 4 potencjalne orodki dalszej integracji, a ostateczne rozstrzygnicia odnonie hegemonii w Europie zalee bd prawdopodobnie od ewentualnego zaangaowania gied amerykaskich.

Powstanie alternatywnych systemw obrotuStopniowy wzrost konkurencji przyczyni si w pierwszej kolejnoci do integracji gied papierw wartociowych na poziomie krajowym i midzynarodowym. Drugi aspekt wzrostu konkurencji dotyczy relacji z innymi segmentami rynku finansowego. Majc na wzgldzie, i elektroniczny system obrotu jest uniwersalny (podobnie zreszt jak w przypadku systemu tradycyjnego, jednake ten ostatni mia ograniczenia innego rodzaju, o czym bya mowa powyej), nie ma wikszego znaczenia, czy przedmiotem obrotu jest akcja, obligacja, kontrakt terminowy na indeks, czy ptusze wieprzowe (oczywicie pod warunkiem standaryzacji tego dobra). Zaostrzajca si konkurencja pomidzy giedami papierw wartociowych doprowadzia z czasem do rywalizacji o przejcie obrotu instrumentami, ktre wczeniej nie byy na nich spotykane, gwnie instrumentami pochodnymi. Ponadto wraz z rozwojem telekomunikacji i informatyki pojawiy si nowe moliwoci zawierania transakcji na nieregulowanych rynkach pozagiedowych (regulowanymi zajmowalimy si w podtemacie Rynek giedowy i pozagiedowy). Zostay one nazwane alternatywnymi (wobec gied) systemami obrotu lub po prostu ATS-ami1. Systemy te oferoway nisze koszty zawierania transakcji, przy niszym poziomie bezpieczestwa obrotu. ATS-y stay si wanym wyzwaniem regulacyjnym. Pojawio si pytanie: czy tego typu dziaalno powinna by regulowana i nadzorowana? A jeli tak, to w jakim zakresie? Na ile regulacje dotyczce ATS-w powinny by podobne do tych odnoszcych si do pozagiedowych rynkw regulowanych? Wikszo tych pyta nie doczekaa si dotychczas satysfakcjonujcych odpowiedzi. Rozwj ATS-w doprowadzi do dalszego wzrostu konkurencji na rynku finansowym. Giedy, ktre przez dugi czas miay zapewniony naturalny monopol (ze wzgldu na koncentracj popytu i poday oferoway zawsze najlepsz cen zarwno kupujcym, jak i sprzedajcym), musiay zacz obnia koszty zawierania transakcji, ktre s sum kosztw transakcyjnych na giedzie i kosztw porednictwa. Pierwszy skadnik kosztw by redukowany tak samo jak w kadym innym przedsibiorstwie. Drugi natomiast nie mg by atwo ograniczany ze wzgldu na struktur wasnoci gied.

Demutualizacja giedTradycyjnie giedy byy strukturami spdzielczymi. Nie miay one na celu maksymalizacji zyskw, ale maksymalizacj korzyci swoich czonkw, ktrymi byy domy maklerskie. Tylko domy maklerskie miay prawo do zawierania transakcji na giedzie i tylko one miay wpyw na ksztat regulacji giedowych. Porednictwo domw maklerskich byo niezbdne, gdy wszyscy chtni do zawarcia transakcji nie mogliby zmieci si w jednym miejscu, nie znaliby zasad obrotu, nie potrafiliby zawrze transakcji na palcach i wreszcie nie gwarantowaliby rozliczenia transakcji (tj. dostarczenia pienidzy lub papierw wartociowych).

1 Skrt ten pochodzi od anglojzycznego zwrotu Alternative Trading Systems, uywanego zwaszcza w Stanach Zjednoczonych. W Unii Europejskiej podobne platformy obrotu okrelone zostay mianem wielostronnych systemw obrotu (MTF Multilateral Trading Facilities).

34


Zyski czonkw giedy byy natomiast tym wiksze, im lepiej funkcjonowaa gieda. Ta wzajemna zaleno i realizacja wsplnego celu przez gied i jej czonkw pozwolia na bardzo dugie utrzymywanie takiej struktury wasnoci. Jednake rozwj elektronicznych systemw obrotu i wzrost konkurencji wymusiy zmian tradycyjnej formuy wasnoci i funkcjonowania gied. Okazao si, e interesy giedy i jej czonkw mog by rozbiene. Giedzie zaley na jak najwikszym obrocie, a domom maklerskim na jak najwikszym obrocie, ale za ich wasnym porednictwem. Przy zastosowaniu tradycyjnego systemu obrotu oba te cele byy tosame. Wprowadzenie elektronicznych systemw obrotu diametralnie zmienio sytuacj. System taki moe by dostpny dla nieograniczonej liczby uczestnikw. Zawieranie w nim transakcji nie wymaga wiedzy tajemnej, gdy polega jedynie na wprowadzeniu parametrw zlecenia. Obecne rodki infrastruktury rynku finansowego pozawalaj na weryfikacj zdolnoci patniczej danej osoby jeli bankomat wie, czy moe nam wypaci pienidze, to i system giedowy moe weryfikowa, czy i jak due zlecenie sprzeday lub zakupu moe przyj. Okazao si zatem, e w interesie gied moe by wyeliminowanie porednictwa domw maklerskich i dopuszczenie moliwoci bezporedniego skadania zlece. Wymg porednictwa domw maklerskich mg zatem powodowa dalsz utrat klientw na rzecz ATS-w. W takiej sytuacji czonkowie gied (czyli domy maklerskie) zaczli rozwaa moliwo odejcia od koniecznoci porednictwa, a tym samym od koniecznoci ograniczania krgu wacicieli gied. Ten proces odchodzenia od struktury czonkowskiej (mutualnej) na rzecz normalnej struktury wasnoci zosta nazwany procesem demutualizacji i by jednym z najwaniejszych czynnikw rozwoju gied w latach 90. XX w. Warto take doda, e proces demutualizacji take wpywa na integracj gied jeli giedy staj si normalnymi przedsibiorstwami nastawionymi na zysk z normaln struktur wasnoci, to uatwia to dokonywanie normalnych fuzji i przej, ktre przy tradycyjnej strukturze wasnoci mogy napotyka na opr wacicieli gied, czyli domw maklerskich.

Nowa architektura rynkw finansowychW sytuacji kiedy giedy stay si przedsibiorstwami nastawionymi na zysk, a domy maklerskie przestay by wacicielami gied i stay si po prostu jedn z grup klientw (klientw do wymagajcych i niechtnie paccych opaty transakcyjne), zaczto bardziej intensywnie szuka moliwoci uniknicia opat na rzecz gied. Pojawia si zatem idea zawierania transakcji z klientami bez koniecznoci przekazywania zlece na gied (tzw. transakcji wewntrznych) w wyniku kompensacji napywajcych przeciwstawnych zlece klientw lub poprzez zawieranie transakcji, ktrych stron byby dom maklerski. A gdyby tych zlece byo wystarczajco duo, sam dom maklerski mgby prowadzi ATS. W ten sposb domy maklerskie straciy monopol na porednictwo na giedach, a giedy straciy monopol na prowadzenie obrotu. Oba te procesy stanowiy istotne wyzwanie dla regulacji i nadzoru rynkw kapitaowych. Odejcie od porednictwa domw maklerskich (tzw. dezintermediacja) powodowao powstanie dodatkowego czynnika ryzyka. Makler to nie tylko osoba przekazujca zlecenie na gied, to rwnie profesjonalista, ktry powinien oceni, czy dana inwestycja jest odpowiednia dla konkretnego klienta, biorc pod uwag jego horyzont inwestycyjny, stopie zamonoci, skonno do ryzyka itp. Bezporednie uczestnictwo w systemie obrotu powoduje moliwo dokonywania inwestycji w bardzo ryzykowne instrumenty przez przypadkowe osoby, ktre mog w ten sposb straci dorobek

35

Rynek kapitaowy i gieda papierw wartociowych Rysunek 5. Obrt tradycyjny Obrt tradycyjny

Obrt elektroniczny

Integracja gied

Zawieranie transakcji wewntrznych

Rozwj ATS-w

Dezintermediacja

Demutualizacja rdo: opracowanie wasne

caego ycia. Z jednej strony mona nad tym przej do porzdku dziennego, z drugiej za w dobie infantylnych ostrzee na paczce papierosw, kuriozalnych rodkw bezpieczestwa w instrukcjach obsugi wszelkich produktw trudno si dziwi beztrosce inwestorw, zwaszcza w krajach o bardzo silnie rozwinitych regulacjach ochrony konsumenta (wicej na ten temat przeczytamy w podtemacie Edukacja). Bezporedni konsekwencj dezintermediacji bya demutualizacja. Dopuszczenie do grona akcjonariuszy gied osb dowolnych postawio pod znakiem zapytania moliwo dalszego wypeniania przez giedy funkcji regulacyjnej. W sytuacji, kiedy wacicielami gied byy domy maklerskie podmioty profesjonalnie zajmujce si obrotem papierami wartociowymi i czerpice dugofalowe zyski z waciwego funkcjonowania gied oczywistym rozwizaniem byo opracowywanie regulacji dotyczcych obrotu przez same giedy. Pozostawienie takich moliwoci podmiotom, ktre s wasnoci osb prywatnych, niekoniecznie zwizanych z rynkiem kapitaowym i niekoniecznie nastawionych na zysk w dugim okresie, byoby nieroztropne. Wystpia zatem konieczno przekazania uprawnie regulacyjnych do innego podmiotu, najczciej organu nadzoru. Podobny problem powsta w odniesieniu do uprawnie nadzorczych gied wobec notowanych spek. Gieda jako normalne przedsibiorstwo ma przecie prawo dokona emisji akcji. A akcje te mog by przecie notowane na... giedzie wanie! Czyli gieda moe sama notowa swoje akcje. A jeli tak, to nie moe nadzorowa emitentw, bo nadzr nad samym sob jest do iluzoryczny. Z kolei wprowadzenie moliwoci transakcji wewntrznych przez domy maklerskie doprowadzio do powstania kolejnego obszaru potencjalnego konfliktu interesw. W sytuacji

36


gdy dom maklerski by porednikiem i kade zlecenie kierowano na gied, pole do naduy byo znacznie mniejsze. Kiedy natomiast dom maklerski zainteresowany jest zawarciem transakcji wewntrznej, moe opnia realizacj zlecenia klienta, w nadziei, e wpynie zlecenie przeciwstawne od innego klienta. Moe to nawet uzasadnia dobrem klientw, bo przecie koszt transakcji wewntrznej bdzie niszy. Nawet zawarcie transakcji po cenie gorszej ni oferowana na giedzie moe by korzystniejsze dla klienta ze wzgldu na nisze koszty transakcyjne!

Znaczenie rynku kapitaowego w gospodarce krajuMobilizacja kapitauRynek kapitaowy peni w gospodarce kraju bardzo istotn rol. Przyczynia si on do mobilizacji i transformacji kapitau oraz do jego waciwej alokacji i wyceny. Pozwala take przewidzie przysze zachowanie gospodarki. Rynek kapitaowy przyczynia si do mobilizacji kapitau. Oznacza to, e pozwala na wykorzystanie w ramach systemu finansowego pienidzy, ktre bez istnienia rynku kapitaowego marnowayby si gdzie w materacu lub w szafce z bielizn. Z oczywistych wzgldw ludzie przezorni nie konsumuj caoci swoich dochodw. Cz rodkw odkadaj na samochd, mieszkanie, staro. Cz z tych oszczdnoci przechowywana jest w domu, zwaszcza jeli celem oszczdnoci jest obawa przed tzw. czarn godzin. Gdy nadejdzie ten moment, nie ma czasu lub moliwoci innego pozyskania rodkw (przechowywanych najczciej w formie walut obcych lub zota) ni z domowej skrytki. Obawa przed czarn godzin, poczona z niechci wobec systemu finansowego i niewiedz odnonie moliwoci inwestowania, wymaga silnego bodca, aby rodki te mogy opuci domowe zacisze. Bodcem takim moe by korzystne oprocentowanie oferowane przez bank, jednake bardziej oddziauje na wyobrani moliwo ogromnych zyskw na giedzie. Rynek kapitaowy poprzez mobilizacj niewykorzystywanych wczeniej zasobw pienidza pozwala na lepsze wykorzystanie tych zasobw zarwno z punktu widzenia oszczdzajcego (zyski z inwestycji), jak i inwestujcego (niszy koszt kapitau na inwestycje). Dlaczego piszemy o inwestycjach? Moe nasze oszczdnoci wykorzystane zostan przez innych na konsumpcj? Ot nie! Dlaczego? O tym w nastpnym podtemacie.

Transformacja kapitauWiemy ju, e mobilizacja kapitau za porednictwem rynku kapitaowego bardziej przemawia do wyobrani (z uwagi na potencjalnie wiksze zyski) ni poprzez np. system bankowy. Warto doda, e kapita zmobilizowany na rynku kapitaowym w wikszym stopniu przyczynia si do rozwoju gospodarczego ni np. oszczdnoci zgromadzone w formie depozytw bankowych. Cz z naszych pienidzy zgromadzonych w bankach przeznaczana jest na kredyty konsumpcyjne, a tylko cz na inwestycyjne. Natomiast na rynku kapitaowym praktycznie cao naszych rodkw przeznaczana jest na inwestycje przedsibiorstw. Dzieje si tak dlatego, e na rynku kapitaowym podmioty pozyskujce kapita, czyli emitenci (najczciej spki akcyjne, emitujce akcje lub obligacje), zobowizane s wskaza,

37


jaki jest cel emisji (tj. na co wydane bd rodki pochodzce z emisji) i wykorzysta te rodki zgodnie z zadeklarowanym wczeniej celem. Oczywicie nikt przy zdrowych zmysach nie powierzyby swoich oszczdnoci spce, ktra chciaaby te pienidze przeje, przeznaczajc je np. na zakup wikszych samochodw dla czonkw zarzdu. A zatem, aby zachci do nabycia akcji nowej emisji, spka musi wskaza atrakcyjny dla inwestorw cel emisji. Atrakcyjny, czyli taki, ktry przyczyni si do wzrostu cen akcji. A eby cena akcji wzrosa, powinny najpierw wzrosn zyski spki. Za by wzrosy zyski, trzeba najpierw zainwestowa w now lini produkcyjn, rozbudow sieci sprzeday, centrum badawczo-rozwojowe itd. Dlatego wanie na rynku kapitaowym praktycznie cao naszych oszczdnoci przeznaczana jest na inwestycje spek, ktre maj w przyszoci przyczyni si do wzrostu zyskw spki, wzrostu cen naszych akcji i patrzc szerzej do wzrostu gospodarczego. Teraz ju jest jasne, dlaczego na giedzie inwestuje si. Proces transformacji kapitau przedstawiony jest na rysunku 6. Naley doda, i proces transformacji kapitau zachodzi przede wszystkim na rynku pierwotnym, kiedy kapita przepywa od podmiotw dysponujcych nadwykami do spek emitujcych papiery wartociowe. Na pierwszy rzut oka wydaje si, e rynek wtrny, na ktrym inwestorzy dokonuj pomidzy sob transakcji uywanymi papierami wartociowymi jest z punktu widzenia transformacji kapitau nieistotny. Jeli jednak przyjrzymy si temu po raz drugi, wida wyranie, i wycena akcji na rynku wtrnym bdzie determinowa moliwoci i zakres dalszego finansowania danej spki na rynku pierwotnym.Rysunek 6. Proces transformacji kapitau Inwestorzy maj niezagospodarowane oszczdnoci

Inwestorzy akn zyskw

Inwestorzy kupuj akcje spek, ktre przynosi bd zyski

Inwestorzy kupuj emisje, z ktrych wpywy przeznaczone bd na inwestycje

Oszczdnoci inwestorw transformowane s w inwestycje spek rdo: opracowanie wasne

38


Optymalna alokacja kapitauRynek kapitaowy bardziej ni inne segmenty rynku finansowego zachca do wycignicia pienidzy z materaca i bardziej efektywnie transformuje oszczdnoci w inwestycje, przyczynia si on rwnie do optymalnej alokacji kapitau. Optymalizacja alokacji kapitau polega na przesuwaniu rodkw w kierunku przedsibiorstw najlepiej nimi gospodarujcych, co prowadzi do przyspieszenia wzrostu gospodarczego. Skd inwestorzy wiedz, e trzeba dy do optymalnej alokacji kapitau i kto (co) nimi kieruje? Kieruje nimi dza zysku. Kady, kto odoy ciko zarobione pienidze, odmawiajc sobie jakichkolwiek przyjemnoci, a nastpnie ulokowa te grosze na rynku kapitaowym, liczy na rekompensat za ponoszone cierpienia i ryzyko. T rekompensat jest godziwy zysk i inwestorzy kieruj si na rynku kapitaowym wanie tym kryterium. Zatem kupuj te akcje, ktrych cena powinna wzrosn. A kiedy wzronie cena akcji? Cena akcji wzronie wwczas, gdy wzronie warto spki. Ta za wzronie wtedy, gdy wzrosn jej zyski. Zatem kierujc si prymitywnym kryterium zysku, inwestorzy lokuj swoje rodki w akcjach przedsibiorstw, wobec ktrych oczekuj wzrostu zyskw. Sprzedaj z kolei akcje tych przedsibiorstw, ktre raczej ich nie przynios. Czyli pienidze pyn do tych, ktrzy generuj najwiksze zyski, a wic najlepiej tymi pienidzmi gospodaruj, a odpywaj od tych, ktrym si nie powiodo. Przedsibiorstwa gorzej gospodarujce kapitaem maj w konsekwencji nisz wycen, trudniej jest im dokona nowych emisji akcji i staj si atwym celem przejcia. Po przejciu natomiast nowy waciciel bdzie prawdopodobnie lepiej zarzdza spk. Poniewa jeli mia pienidze na przejcie, to znaczy, e kto mu je powierzy. A jeli kto mu je powierzy, to pewnie wczeniej wykaza on, e potrafi tymi pienidzmi waciwie gospodarowa. W ten sposb inwestorzy czy tego chc, czy nie chc przyczyniaj si do optymalnej alokacji kapitau w gospodarce. Proces ten zosta przedstawiony na rysunku 7.Rysunek 7. Optymalna alokacja kapitau w gospodarce

Inwestorzy akn zyskw

Inwestorzy kupuj akcje spek, ktre przynosi bd zyski

Inwestorzy sprzedaj akcje spek, ktre nie bd przynosi zyskw

Inwestorzy kupuj akcje spek, ktre najlepiej gospodaruj kapitaem

Inwestorzy sprzedaj akcje spek, ktre najgorzej gospodaruj kapitaem

Kapita przepywa do przedsibiorstw najlepiej nim gospodarujcych rdo: opracowanie wasne

39


Warto doda, e inaczej ni w przypadku transformacji kapitau, proces waciwej alokacji kapitau zachodzi nie tylko na rynku pierwotnym, ale take na wtrnym. Na rynku pierwotnym inwestorzy dokonuj wyboru najbardziej obiecujcych emisji i kieruj kapita do spek mogcych w przyszoci generowa najwiksze zyski, na rynku wtrnym za inwestorzy posiadajcy kapita (a zatem, jak moemy domniemywa, potraficy nim zarzdza) dokonuj przej spek, ktre z uwagi na niewaciwe gospodarowanie kapitaem maj nisk wycen.

Wycena kapitauRynek kapitaowy przyczynia si do mobilizacji, transformacji i waciwej alokacji kapitau, ale to nie wszystko. Rynek kapitaowy jeszcze kapita ten wycenia. Dziki temu, e mona kupowa i sprzedawa kapita w formie akcji i obligacji, wyceniane s przedsibiorstwa, ktre te papiery wartociowe emituj. Jeli akcja danej spki warta jest 50 z, a wszystkich akcji spka wyemitowaa 10 mln z, to z prostej kalkulacji wynika, e spka ta jest warta okoo 500 mln z (okoo, bo przy nabywaniu lub zbywaniu znacznych pakietw akcji najczciej dochodzi do zmiany ceny akcji). Wycena ta jest mocno przybliona, ale daje pewne pojcie o rynkowej wartoci spki. Wycena rynkowa, cho mao precyzyjna, ma wiele zalet. Po pierwsze, jest obiektywna. Nie wynika z wylicze jednego analityka, ktry przyj arbitralnie dany model wyceny i okrelone zaoenia na etapie opracowywania oceny, ale z decyzji inwestycyjnej tysicy osb, ktre sono zapac za ewentualne bdne decyzje. Po drugie, jest stosunkowo tania wprowadzenie spki do obrotu wie si wprawdzie z pewnymi kosztami, ale daje potem biec rynkow wycen przez wiele lat. Po trzecie, jest wycen bezpieczn papiery wartociowe sprzedawane s po takiej cenie, jak rynek jest w danym momencie skonny zapaci. Kady, kto uzna, i cena jest niska, mg kupi. Trudno zatem postawi zarzut zej wyceny, co jest szczeglnie istotne przy prywatyzacji przedsibiorstw pastwowych, ktrych wycena budzi czsto wtpliwoci (wyprzedawanie za bezcen majtku narodowego).

Barometr gospodarkiRynek kapitaowy wpywa korzystnie na dobro gospodarki, ale to jeszcze nie wszystko. Rynek kapitaowy, a zwaszcza jego centralna cz, czyli gieda, bywa nazywany barometrem gospodarki. Dzieje si tak dlatego, e gieda potrafi prognozowa pogod w gospodarce z kilkumiesicznym wyprzedzeniem. Wzrost gospodarczy poprzedzony jest wzrostami kursw akcji, a okresy recesji spadkami. Wprawdzie ekonomici i statystycy dostarczaj wielu danych uatwiajcych przewidywanie koniunktury gospodarczej w inny sposb, niemniej zmiany kursw akcji wci uwaane s za wyroczni. Dlaczego tak si dzieje? Pene wyjanienie tego fenomenu nie jest atwe. Bezspornie istnieje zaleno pomidzy notowaniami giedowymi a wzrostem gospodarczym, co potwierdzaj korelacje pomidzy zmianami indeksu WIG a nastpujcymi kilka miesicy pniej zmianami PKB.

40


Mona przeprowadzi nastpujcy wywd logiczny podmioty gospodarcze przeczuwaj okres prosperity. Duo inwestuj (i potrzebuj duo rodkw na rozwj) oraz dokonuj wielu emisji na rynku pierwotnym. Akcje id w gr, a kilka miesicy pniej wida oywienie w gospodarce. Albo odwrotnie uczestnicy rynku przewiduj siedem chudych lat. Spki ograniczaj inwestycje, inwestorzy sprzedaj akcje, rynek leci w d. A po paru miesicach to samo robi caa gospodarka. W obu przypadkach gieda przewidziaa rozwj sytuacji w gospodarce, gdy podmioty zawierajce transakcje na giedzie trafnie odgady przyszo. Mona te rozumowa zupenie inaczej na giedzie bez adnego istotnego powodu trwa w najlepsze hossa. Wpywa to optymistycznie na podmioty gospodarcze, ktre zwikszaj moce produkcyjne. Inwestorzy zachceni wzrostami kursw akcji wydaj coraz wicej pienidzy. Po kilku miesicach wyranie wida, e gospodarka ruszya i rozwija si coraz lepiej. A jeli na giedzie panuje bessa? Ludzie potracili pienidze, sprzedaj akcje, ograniczaj wydatki. Przedsibiorstwa maj problemy ze zbytem swych produktw, nie maj moliwoci finansowania rozwoju, gdy nikt nie kupi nowej emisji akcji podczas bessy. Po kilku miesicach w gospodarce goym okiem widoczna jest recesja. W obu przypadkach gieda przyczynia si do zmiany sytuacji gospodarczej. Do naszych rozwaa warto doda aspek

rynek kapitalowy ferk fpake

Documents