Dr. Ali ASKER

GVENLK VE PAZARLIK KONUSU OLARAK RUS ASKER SLER (UKRAYNA, BELARUS VE KAFKASLAR)zet

Rusyann Orta Asyada, Kafkaslarda ve Karadenizdeki askeri varl Trkiyenin de yakndan ilgilenmesi ve mercek altna almas gereken konulardandr. Sovyetler Birlii daldktan sonra Rusya kendi gvenlik emberini eski Sovyet cumhuriyetlerinde oluturduu askeri sler araclyla temin etmeye almtr. Son dnemde Rusya bu slerin daha da gelitirilmesine almaktadr. Ukrayna ve Rusya arasnda yaplan anlama gerei Rusyann Sevastapoldaki deniz ssnn grev sresi uzatlrken, Abhazya ve Gney Osetyadaki sler yeniden donatlmaktadr. Ermenistandaki Gmrdeki askeri ssn kullanlmasna dair Ermenistanla imzalad anlama blgede zaten gergin olan durumu daha da gerginletirmektedir.Anahtar kelimeler: Rusya, askeri sler, silahlanma, Kafkasya, Ukrayna, Belarus, Kolektif Gvenlik Anlamas Tekilat, Karadeniz filosuSummaryMilitary existence of Russia in Mid-Asia, Caucasus and Black sea region is one of the most vital topics, upon which Turkey is needed to focus and drive close attention. Russia had tried to enhance its own security circle after clash of Soviet Union through military bases it set up in the former Soviet Republics.

Russia deals with the issue of empowering of these bases recently. Regarding the agreement between Russia and Ukraine, while the mission employment of Russian naval base in Sevastopol is being extended, the bases in Abkhazia and South Ossetia are equipped again.

The agreement related employment of military base in Gumru, being singed with Armenia is stretching the tension in the region which is already boiling.

Key Words; Russia, Military Bases, armament, Caucasus, Ukraine, Belarus, Organization of Common Security Agreement, Black Sea Fleet.

1. Rusyann Askeri Etkinlik Mekanizmas Olarak Askeri sler ve Kolektif Gvenlik Anlamas rgtSovyetler Birliinin dalma srecine girdiinde Sovyet Ordusunun sahip olduu askeri potansiyelin, silah ve mhimmatn yeni bamsz lkeler arasnda paylamn sorununu da gndeme getirmitir. Bu sreteki en nemli sorunlardan birisi sz konusu lkelerin snrlar iinde Rus askeri slerinin bulunup bulundurulmamas konusuydu. Rusyann bu lkelerde kendi askeri slerini bulundurmaya devam etmitir. Zamanla sz konusu lkelerin ynetimlerinin Rusyaya ynelik bak as dorultusunda bu slerin kalp kalmayaca sorunu Moskova ile yaplan pazarlklara ve tartmalara konu olmutur. Srele ilgili gelimelere baktmzda Rusyann bu sleri sadece askeri gvenlik nedeniyle bulundurmadn grmekteyiz. Bu sleri bulundururken Rusya hem imaj, hem tehdit hem de gvenlik konularn birlikte ele almtr. Bu slerin tm eski Sovyet corafyas alannda yer almaktadr (Suriyede yer alan Tarsus ss hari). Askeri sler zaman zaman Rusyann sz konusu lkelerle ikili ilikileri asndan sorunlar meydana getirmitir. Bundan nce Rusya bu sorunlar yakn ve orta vadeli politikalar gelitirerek atlatmaktayd. Bunu zellikle Azerbaycanda bulunan Gabele ss ve Belarustaki erken uyar sleriyle ilgili syleyebiliriz. Fakat son dnemde Ukrayna ve Ermenistanla yapt anlamalar gerei Rusya bu sleri uzun vadede gvence altna almakla yetinmemi, ayn zamanda etkin bir askeri unsur haline de getirmitir. Post Sovyet alannda askeri etkinlik politikasn gelitirirken Rusya iki ayr yol izlemektedir.

1) lkelerle ikili anlamalar yaparak slerin bulundurulma sresi, donatm ve kullanm statsnde iyiletirmeler yaparak manevra alann geniletmek

2) Kolektif Gvenlik Anlamas rgt erevesinde eski Sovyetler Birlii alannda etkin bir askeri denetim ve bask mekanizmas oluturmak.

Rusya Federasyonu Devlet Bakan D. Medvedevin kararnamesiyle 5 ubat 2010 ylnda onaylanm Rusyann yeni Askeri Doktrinde Kolektif Gvenlik Anlamas Tekilat (KGAT)na zellikle vurgu yaplmaktadr. Bundan nceki doktrinde Kolektif Gvenlik Anlamas Tekilatnn ismi bir defa geerken yeni doktrinde bu ad en az on kez gemektedir. Ayn ekilde KGAT erevesinde oluturulmu silahl kuvvetlerin de ismi birka defa metinde yer almaktadr. Rusyann hedeflerinden biri de KGATn neminin arttrlmas ynndedir. KGAT ye devleriyle kolektif gvenlik ve ortak savunma amal silahl kuvvetlerin oluturulmas, dier BDT devletleriyle blgesel ve uluslararas gvenlik konularnda, ayrca bar faaliyetlerinde askeri ve siyasi ibirliinin ncelikleri olarak belirlenmitir. KGAT ye devletlerinin her hangi birisine yaplacak her hangi bir silahl saldr dier tm yelere kar yaplm silahl saldr olarak alglanacaktr. Bu durumda KGAnda ngrlen tedbirler alnacaktr (md. 21). Doktrinde ayrca KGAT emsiyesi altnda RF Silahl Kuvvetlerinin post Sovyet alannda, Merkezi Asyada etkin ve hzl hareket potansiyelinin arttrlmas teyit edilmitir (md.24). Rusya snrlar dnda yaayan Rus yurttalar koruma misyonu da bu anlamda Rusyann sahip olduu nemli bir avantajdr. Post Sovyet alanndaki atma odaklar veya ayrlk rejimler de Rusyann blgedeki etkinlii koruma asndan nemlidir. Yirmi yldan fazla devam eden bir srede Rusya, uluslararas kamuoyunda bu corafyadaki blgesel sorunlarn anahtarnn kendi elinde bulundurduu imajn oluturabilmitir. Tm bunlarn yan sra bugn itibariyle uygulamada Kolektif Gvenlik Anlamas rgtnn henz Rusyann talep ve isteklerini yeteri kadar karlayamad grlmektedir. zellikle Austos 2008de Grcistan ve Rusya arasnda yaayan savata ve 2010da Krgzistanda yaanan kanl olaylar srasnda KGATn olaylara seyirci kalmas ok ciddi tartma ve eletirileri de beraberinde getirmitir. Krgzistandaki kanl olaylar srasnda Kolektif Gvenlik Anlamas Tekilatnn, BMnin askeri g kullanma talepleri de gndeme gelmeye balamtr. Fakat Rusyann ban ektii KGAT bu durumda olaylara mdahil olmama karar almtr. Baz yorumcular bu olayn Kolektif Gvenlik Anlamas Tekilat asndan nemli bir snav olduunu vurgulamtr. Rusyal uzman Aleksey Arbatova gre KGATn temel amac bar operasyonlar dzenlemek ve terr bastrmaktr. Abhazya ve Osetya olaylarndan sonra Krgzistan sz konusu rgt asndan nc nemli testtir. 2008 ylnda Rusya bu rgtte yalnz bana kald. Oysa bu rgte en byk katky yine Rusya yapmaktadr. rgtn karar alma mekanizmasna ilikin dzenleme, rgt yelerinin deiik kar ve beklentileri Rusyann KGATnn istedii ekilde kullanabileceine dair byk kuku uyandrmaktadr. O yzden Rusya bundan sonraki srete KGATn etkin hale getirmeyi hedeflese de rgt yesi devletlerle askeri ibirliinin ikili anlamalar erevesinde glendirilmesine stnlk verebilir.2. Rusyann Askeri sleria) Belarustaki Askeri slerRusyann Belarusta iki nemli askeri ss bulunmaktadr. Bunlar erken uyar sistemleri ieren Gantsevii (Baranovii) ve Vileyka slerdir.

Gantsevii (Baranovii) Radyoteknik Kava Volga tipli Baranovi kava erken uyar sistemi Baranovi ehrinden 48 km mesafede yerlemektedir. 1981 ylnda inasna balatlsa da bir sre sonra durdurulmutur. Fakat 2002 ylnda Letonyada (Skrunde) iki Radar istasyonu elden knca buradaki almalar hzlandrlmtr. 2002 ylnda istasyon Uzay Ordularna devredilmi, 2003 ylnda fze saldrlarna erken uyar sisteminde sava hazrl rejimine getirilmitir. Buras, etki alannda (120 derece, azimut as) 5 bin km menzilli fzeleri izliyor. Bu istasyonun kullanma almas Rusyann bat ve kuzey bat alann kapsayc tm radyolokasyon sahasn yeniden ihya etmitir.

Baranovii ss Rusya ve Belorus arasnda 1995 ylnda imzalanm anlama gerei 25 yllk bir sreyle kiralanmtr. Fakat her hangi vergi denmemektedir. Bu tesis Fze Saldrsna Kar Erken Uyar Sistemine dahil edilmitir ve Rusya Devlet Bakannn elindeki nkleer antadadr. Volgann yardmyla Kuzey Atlantik ve Norve denizindeki NATO denizaltlarnn devriye alan zerindeki balistik fzelerin ve uzay objektlerinin hareketi izlenilir. ssn alan 200 hektardr. Uzman says 2 bindir. Yerel sivil alanlar da bu sayya aittir (%15den fazla olamayarak). Eksperlere gre yllk kira bedeli 7-9 milyon dolardr.

Bu s ayn zamanda Rusya-Belarus ttifak Devletinin tek Hava Savunma Sistemine entegre edilmitir. Ayrca Belorus-Rusya blgesel askeri birliklerinin bir gesi haline getirilmi ve BDT Hava Savunma Sistemine dahil edilmitir. Volga yardmyla Rusya, Belarus, Kazakistan, Ukrayna ve zbekistan Hava Kuvvetleri ve Hava Savunma sistemleri arasnda bilgi mbadelesini gerekletiriyor.

Vileyka 43. letiim Kava

Rusya Askeri Donanmasnn blgesel iletiim merkezi Vileyka (veya Antey radyo istasyonu) Minsk iline bal Vileyka ile merkezinden 10 km mesafede yerlemektedir. Bu merkez 1964den faaliyettedir ve stratejik nkleer denizaltlarla iletiim salar. 6 Ocak 1995de Rusya Federasyonu ve Belarus arasnda Vileyka radyo istasyonunun kullanm ve bakmna ilikin anlama imzalanmtr. Anlama 31 Mart 1996da yrrle girmitir.

Kira artlar Volgada olduu gibidir. Rusya Askeri Deniz Kuvvetleri letiim Merkezinden gelen kodlatrlm sinyaller Antey araclyla yeniden, neredeyse tm okyanuslarda bulunan denizaltlara iletilir (geri iletiim dahil). Emirler nkleer antadan da verilebilir. Alan arazisi 650 hektardr. sste 350 subay ve astsubay grev yapar. Hizmet edenler iinde paral hizmet eden askeri muhafz olarak grev yapan Belorus vatandalar da bulunmaktadr. Vileykann Rusyaya yllk maliyeti yaklak 710 milyon dolardr.

Her iki askeri s Rusya tarafndan nemsenen slerdir. Bu sler son dnemde iki lke arasnda meydana kan nemli tartma konularndan biri haline gelmitir. Rusya ve Ukrayna arasnda Karadeniz Filosunun kal sresinin uzatlmasna ilikin anlama imzalandrdktan sonra Belarusdaki askeri sler konusu da gndeme gelmitir. Zira Ukrayna sz konusu anlama karlnda ucuz doalgaz alarak on sende 4o milyar dolarlk tasarruf salayacaktr. Bunu gren Lukaenko ben de isterim havasna girerek slerin kira parasn gndeme getirmitir.

b) Karadeniz Askeri Filosu

7 ubat 2010 Ukrayna cumhurbakanl seimlerini V.Yanukovi ikinci turda ok az bir farkla (48.95/45.47) seimleri kazandktan sonra Rusyann Ukrayna ynelik d politikasEskiCumhurbakanViktor Yuenkoda yaptdeerlendirmedelkenin artk daha az bamsz olacan savunarak, "Bu bir askeri igaldir. Toplum Harkiv'de imzalanan anlamay grmezden gelirse, bu lkeninegemenliive bamszl iin byk bir kayp olacak."deerlendirmesindebulundu

Uktayna ynetiminin sadece ekonomik gerekelere dayanarak imzalad bu anlama Rusya ve Ukrayna arasndaki yaknlamann salama alnd en nemli admlardan biri olarak deerlendirilebilir. Karadeniz filosu Rusyann en eski ordu birliklerinden biridir. Hazrda filoda gemi toplar, gemi savar fzeler, hava savunma fze sistemleri, sava botlar, fze atan denizaltlar, helikopter, uak, havan toplar, zrhl muharebe aralar yer almaktadr. leri dnemde filonun silahlanma ve tehizat 2011-2020 yllar kapsayan silahlanma devlet programna uygun olarak gerekletirilecektir. Yakn 10 ylda filo 18 adet deniz st gemi ve denizalt alnacaktr. 2016 ylnda Karadeniz filosu hava kuvvetleri Sy-24M modernize bombardman uaklar ile donatlacaktr. Ayrca filo Be-12 deniz uaklar yerine l-38 ile donatlacaktr.

c) Azerbaycan

Azerbaycan Rus askeri slerini lkesinden karan ilk cumhuriyetlerdendir. Sovyetler Birlii daldktan ksa sre sonar, 1992de Rus ordular Azerbaycandan karlmtr. Bu srada Sovyetler Birliinin en nemli radarlarndan olan Gabele (Gabala-2, RO-7, tesis 754) erken uyar sistemi Azerbaycann mlkiyetinde kalm ve Rusya tarafndan kiralanarak kullanmna devam ettirilmitir.

Sistemin etki alan 6000 km (baz bilgilere gre 8000 km) mesafeye dek yaylabilmektedir. Bu sistem ran, Trkiye, Hindistan ve ayrca tm Orta Douyu kapsamaktadr. 25 Ocak 2002 ylnda ssn faaliyet sresi 2012 ylnda dek uzatlmtr. Burada 900 askeri, 200 sivil kadrolu personelin alt bildirilmektedir. Hazrda sahip olduu teknik olanaklar sistemin faaliyetinin 2012 ylnda dek devam ettirmesi iin yeterlidir. Baz kaynaklar bundan sonraki srete Rusyann bu sse ihtiyac olmayacan, hazrda onun yerini Armavirde ina edilmekte olan Varonej tipli yeni bir modern ssn alacan sylemektedir. Ukraynadaki Dnepr tipli sistemin kapatlaca ve onun yerine Rusya snrlar iinde yeni bir ssn kurulaca ihtimal edilmektedir. Fakat Rusyann askeri evrelerine yakn kaynaklardan edinen bilgilere gre Rusya Gabele ssnn kira sresini 2032 ylna dek uzatlmasn hedeflemektedir. Bunun iin yllk kira bedelini 7 milyon dolardan 17 milyon dolara dek ykseltmek niyetindedir. Ayrca burada alan personel saysnn maksimum drt bine dek ulaabilecei ngrlmtr. Rusya bu konuda Azerbaycanla anlarsa ss yeniden yaplandrarak gzlem alann daha da geniletecektir.

Gabele ss Azerbaycanda zaman zaman tartma konusu olmutur. Azerbaycan muhalefeti ve birok sivil toplum rgtleri bu ss evre ve insan yaamn olumsuz ynde etkilediini ifade ederek kapatlmasn istemektedir. ssn Azerbaycan ve Rusya arasndaki ilikilerde zaman zaman bir pazarlk unsuru olarak gndeme geldiini de sylemek gerekmektedir. Rusya muhtemelen 2012 sonrasnda da bu ssn grev sresinin uzatlmasna alacaktr.

d) Grcistan

Sovyetler Birlii daldktan sonra Grcistan ynetiminin Rus ordularn karmas ynndeki politikalar uzun mddet etkin bir sonu verememitir. En sonuncu Rus askeri Grcistandan 2007 ylnda kmtr.

Aslnda Grcistandaki etnik atmay frsat olarak kullanan Rusya buradaki askeri varln Gney Osetya ve Abhazya zerinden srdrmektedir. Fiilen Grcistann kontrolnden km bu iki blgedeki Rus sleri yeniden yaplandrlarak donatlmaktadr. Austos 2008de yaanan 5 gnlk sava (8-12 Austos) sonras Rusya Federasyonu Abhazyada ve Gney Osetya s kurma planlarn aklamtr. Rusya bu blgelerin bamszlklarn tanyarak askeri alanda ibirliini gelitirerek slerini gereke asker, gerekse silah bakmndan glendirmeye balamtr. Eyll 2009da her Gney Osteya ve Abhazyayla ikili anlamalar imzalanmtr.

17 ubat 2010da Rusya ve Abhazya arasnda "Abhazya Cumhuriyeti Snrlar inde Rusya Askeri slerinin Birletirilmesi Anlamas imzalanmtr. Anlama 49 yl mddetine imzalanmtr.

Abhazyann corafi ve jeopolitik konumu Rusyann burada kara, hava ve deniz kuvvetlerinin glendirilmesi asndan nemli avantajlar sunmaktadr. Abhazyadaki 7. Rus Askeri ssnn Karargah Gudautada yerlemektedir. Gudauta ve Tiflis arasndaki mesafe yaklak 400 kmdir. ste zrhl aralar, tanklar bulunmaktadr. ssn karargahn ve Gudauta askeri hava ssnn korunmas iin S-300 ve Tunguskalarn yerletirilmesi ngrlmtr. Buradaki asker mevcudu 1.7 bindir. Kritik durumlarda muharip kuvvetlerin says en az iki defa artrlabilecektir.

Guadautadaki Bombora askeri hava ss Gney Kafkasyann en byk hava ssdr. Burada uu hattnn uzunluu 4 kme kadardr. Uu ini eridi denize 100 metre mesafededir. Bu sayede deniz zerinden ok dk ykseklikte uular yapabilmekte olup dman radarlarna yakalanma ihtimali nemli lde azalmaktadr. ste ayrca bir parat alay da bulunmaktadr. 1992-1993 yllarnda Bombaradan kalkan uaklar Grc ordusuna kar kullanlmtr. 2008 ylnda da Rusya-Grcistan atmasnda Bat Grcistana indirilen parat birlikler de Bomboradan kalmtr.

Moskova bu ssn silah potansiyelinin artrlmas ynnde almaktadr. Buraya Su-27 9 (Flanker), Su-25 (Frogfoot) birka kargo ua An-26 (Curl) dahil toplam 20 uak takviyesi yapmay planlanmtr. Rus askeri yetkililerince ssn balca amacnn Grcistann frenlenmesi, ayrca 2014 Soi Yaz Olimpiyat oyunlarnn gvenliini salanlmas olarak belirtilmektedir.

Rusya Abhazyadaki deniz kuvvetlerini de glendirmektedir. Abhazyadaki Oamira liman Sovyet dneminde de s olarak kullanlmtr. 2008 Austos savanda Rus deniz piyadeleri Grcistana hareke etmeden nce bu ste bulunmulardr. Aralk 2009dan Oamira deniz ssnde Federal Gvenlik Birimine ait Sobol ve Mangust hcumbotlar bulundurulmaktadr. Oamira Tiflisten 350 km mesafededir. Buradaki Rus gemileri Grcistann Trkiye snrlarna dek uzayan karasularna hakimdir. Oamira deniz ssnn Grcistann Poti ve Batum limanlarna ulalabilir bir mesafede olmas Rusyaya Grcistan tehdit altnda tutma olanan sunmaktadr.

Gney Osetyadaki 4. s nceleri Kuzey Osetyann bakenti Vadikafkaz dahil 3 garnizon halinde faaliyet gstermekteydi. 1 ubat 2010 ylndan itibaren Tsinhinvali ve Java garnizonlar olmak kaydyla s tam ekilde Gney Osetya snrlar iinde konulandrlmtr. Asker mevcudatnn te birisi (tank komandanlar, zrhl muharip aralar mekanikleri vs.) szlemeli almaktadr. Rusya ile yaplan anlamalar gerei bu blgede S-300lerin yerletirilmesi ngrlmtr. 11 Austos 2010da Abhazyada bir S-300 kompleksi yerletirilmitir.

e) Ermenistan

Rusyann Ermenistanla askeri ibirlii Sovyetler Birliinin dalmasnn hemen ardndan balamtr. Aslnda iki lke arasndaki bu durum askeri ibirliinden ziyade Rusyann Ermenistana askeri destei olarak alglanmaldr. 1992de Bamsz Devletler Topluluu snrlarnn ortak savunmasna ilikin Ermenistan-Rusya Anlamas imzalanmtr.16 Mart 1995de Rusyann 102. askeri ssyle ilgili 25 yllk bir anlama imzalanmtr.1997de Rusya ve Ermenistan arasnda imzalanm Dostluk, birlii ve Karlkl Yardm Anlamasna gre Ermenistan Rusyann stratejik partneri olarak belirlenmitir.Aralk 2005de Rusya ve Ermenistan arasnda yaplm anlamalarda Rusyann Ermenistandaki ssnn geniletilmesi ngrlmtr. Bundan sonra Ermenistan ynetimi 102. askeri s iin arazi ve tanmaz da ayrmtr.20 Austos 2010da Medvedevin Ermenistana seferi srasnda 102. askerissn sresinin 49 yl uzatldna dair protokol imzalanmtr. steki subaylarn yars, askerlerin ise tamam Ermeni kkenli Rusya vatandalardr. Ayrca, Erivan s iin Rusyadan kira da almamaktadr.

revann 120 kmindeki Gmrdeyerleik 102. askeri s 1 Eyll 1994de yaplanmtr. Buras Gney Kafkasya 7. Orduya bal 127. tmenin bnyesinde oluturulmutur. Tmen ise Ermenistana 1953 ylnda konulandrlmtr.

Ermenistandaki Rus askeri birliklerinin grevi Rusyann gney cephesini korumak ve bir KGAT yesi olan Ermenistann savunmasn salamaktr.102. ssn bnyesinde aadaki birimler yer almaktadr:

a)3 motorize alay. Bunlar Erivandaki 123. alay, ve Gmrdeki 124 ve 128. alaylardr.

b)Bir topu alay (922 sayl, Gmrde).

c)Bir hava savunma alay (998 sayl, Gmrde)

d)Tank taburu (116sayl)

e)Keif taburu (772 sayl)

Bunlarn dnda birliklerin bnyesinde sava hazrl birlikleri de vardr. Tank savar division,3624sayl hava ss on sekiz MiG-29 bulunmaktadr.102 Nolu ssn bnyesinde eitim merkezi bulunmaktadr. Birincisi revann 25-30 kmliindeki Nbaaran, ikincisi Gmrden 15-17 km mesafedeki Kamhud, ncs ise Artikten 15-109 km mesafede yer alan Alagz poligonlar.

Kurumsal olarak 102. ste Rusya ve Ermenistann silahl kuvvetlerinden olumu Birleik Ordu Grubu yer almaktadr.Birleik kuvvetlerin banda Ermeni Savunma Bakan yardmc duruyor. Birleik Ordu Grubu iki alt gruba ayrlr.Bunlardan birisinin banda Rus komutan (102. s komutan), dierindeErmeni komutan (Ermenistan Silahl Kuvvetlerinin 5. Kolordu komutan) duruyor. Ayrca bu birimde FSB Snr Muhafz Birlii bulunmaktadr.30 Eyll 1992 ylnda Ermenistan ve Rusya arasnda imzalanm anlama gerei (Rusyann Ermenistandaki snr muhafza ordusunun statsne dair) Rus askerleri Ermenistann ranla (45 km) ve Trkiye ile (345 km) snrn koruma ykmll altndadr.

3. Silahlanmay nleyici Mekanizmann YokluuRusyann askeri potansiyelini artrma politikas yeni deildir. Sovyetler Birlii dneminde deiik blgelerde olduu gibi Rusyann Kafkasyada da nemli miktarda silah bulunuyordu. Uzun mddet devam eden grmeler sonras, Sovyetler Birlii dnemi sonlarna doru Bat-Dou bloku arasnda konvansiyonel silahlarn snrlandrlmas konusunda anlama salanabilmitir. Bu anlama 19 Aralk 1990da Pariste NATOnun 16 ve "Varova Paktnn" 6 lkesi (SSCB ve Dou Avrupa lkeleri) arasnda imzalanm Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Anlamas idi.

Sovyetler Birlii daldktan sonra gre 15 Mays 1992de Takentte imzalanm anlama artlar dorultusunda gerek Birlik cumhuriyetlerine verilecek silah kotasnn belirlenmesi gerekse belirlenmi kotaya uyulmas srecinin adalet ilkelerine olmadn sylemek gerekmektedir. Askeri uzmanlarn yaptklar aklamalara gre zaten kanat anlamas imzalandkta bile kota ihlal edilmitir. Kanat anlamas imzalandkta ne ahalinin says, ne yzlm ne de Ermeni saldrlar dikkate alnmtr.Eski Sovyet Ordusundaki silah paylam srasnda Ermenistan ve Azerbaycan silahl kuvvetlerine 250 tank, 220, zrhl ara, 285 topu sistemi, 100 sava ua ve 50 saldr helikopterin verilmesi kararlatrlmtr. Oysa yzlm ve nfus dikkate alnd takdirde Azerbaycann kotas565tank,860 zrhl ara,566 top olmas gerekecektir. Bu sreteErmenistan anlamann getirdii snrlamaya uymam, eitli yollardan bata Rusya olmak zere, Ukrayna, Beyaz Rusya, Krgzistan, in ve Bulgaristanda silah almaya devam etmitir.Takent anlamasna gre Rusya Ermenistanda konulanan askeri slerinden 2/3sini, 180 T-72 tank, 60 BTR-60 ve BTR-70, 25 BRM-1K, 130 top ve havan topu onlarca Osa, gla ve ilka tipi hava savunma sistemlerini Ermenistana devretmitir.Rusya bununla da yetinmemi, Sovyet ordusunun paylalmasnn ardndan 1993 ve 1996 yllarnda Ermenistan ordusunu silah, askeri teknoloji ve mhimmatla donatmtr.Bu erevede Ermenistan ordusuna 1 milyar dolar ve 800 milyon dolar deerinde silahlarn hibe edildii bilinen bir gerekliktir. Grcistandan karlan askeri ssn donanmlar nce 102. askeri sse oradan da Ermenistan Ordusuna devredilmitir.Ermenistan kaynaklarna gre 102. askeri steki asker says 5 bin deil, 12 bindir. Ak kaynaklarn ssn silah ve mhimmat potansiyeline dair verdikleri bilgilerin eskidii sylenmektedir. Rusyann Grcistandan kard askeri slerin silahlar da bu sse devredilmitir. Ayrca 2008 ylnda Grcistana kar sava srasnda Rusya bura nemli miktarda silah ve asker takviyesi yapmtr.

Grld gibi uzun mddet Rusya AKKAnn hkmlerini delmitir. 2007 Temmuz sonlarnda AKKA'y askya aldn, 2007 Aralk aynda da antlamadan ekildiini akladktan sonra ise Kafkaslar silahlandrmak politikasnda neredeyse mutlak bir serbestlik elde etmitir. Ermenistan hale bu anlamann taraflarndan biridir.102. askeri ssn grev sresinin uzatlmasna dair anlama AKK normlarn ciddi ekilde ihlal etmektedir. Anlamada ssn yeni silahlarla donatlmasna dair hkm de yer almaktadr. Rusyann bu admlar kendisiyle snrl kalmam, ayrca Ermenistan da cesaretlendirmitir. Oysa Ermenistan hala AKKAnn taraflarndan biri olarak kalmaktadr.

4. Rusyann Kendini Koruma RefleksiRusyann Kafkasyadaki askeri potansiyelinin artmas, Ermenistan silahlandrmas, ayrlk Gney Osetya ve Abhazya blgelerinde silah ve asker birikimi kontrolsz bir biimde ilerlemektedir. Bu srecin durdurulmas ynnde daha nce ABD ve Batl lkeler tarafndan yaplan itirazlar her hangi sonu vermemitir. Rus yetkililerinin bu konuda yaptklar aklamalar ise ok deiik ekillerde yorumlanabilen, ucu ak ve elikili aklamalar olmutur. 102. askeri sle ilgili Medvedevin revanda ve Bakde yapt aklamalar ise adete bir nabza gre erbet olmutur. ssn grev sresiyle ilgili revanda yaplan anlama treninden sonra dzenlenen basn toplantsnda Medvedev Rusyann Ermenistanla mttefik olduunu altn izerek yapt anlamay aklamak istemitir: Ekonomik ve gvenlik alannda blgenin en byk devleti olan Rusya, Kafkasyada nemli rol oynamaya devam edecektir Rusya mttefik ilikilerinde de sadktr. Bu adan Ortak Gvenlik Antlamas Tekilatnn yesi olan Rusya kurumdaki destekisi Ermenistann gvenliinden de sorumludur. Rusya mttefik ilikilerine ciddi yaklamaktadr. Oysa daha sonra Azerbaycana yapt ziyaret srasnda farkl bir mesaj vererek Baknn gnln almaya almtr. Bak ziyareti srasnda yapt aklamada 102. askeri ssn Azerbaycan asndan her hangi bir tehlike arz etmediini bildirmitir: Biz Kafkasyada bar ve istikrardan yanayz. Askeri ssn grev sresinin uzatlmas konusuna bu zaviyeden bakmak lazm. Rusya askeri ssnn Ermenistanda grev sresinin uzatlmasna dair protokol bu konuyla ilgili ilkesel artlar deitirmemektedir, sadece anlamann mddeti birka yl uzatlr.Medvedevin birka yl ifadesi neredeyse yarm asra tekabl etmektedir. kincisi sz konusu anlamann iki nemli hkmne dikkat edilmesi gerekir. Bunlardan birincisi ssn yeni silahlarla donatlmas, ikincisi ise ssn Ermenistana sz konusu ss kendi gvenlik karlar asndan kullanm hakknn tannmasdr. Bu anlama sonrasnda, Ermenistan tarafnn yapt aklamalardan da grld gibi revan psikolojik olarak bir hayli rahatlam, artk Baknn yapt gerekirse topraklarmz sava yoluyla geri alrz aklamasnn seslenmeyeceini ifade edilmitir.

5. Etkisiz Tepkiler

Silahlanma ncelikle blge lkeleri olarak Grcistan ve Azerbaycan, ayrca Trkiye asndan bir tehdit oluturmaktadr. Buna ramen bu lkeler arasnda da etkin bir tepki mekanizmas bulunmamaktadr.

Anlamann imzalanmasndan nce Azerbaycan taraf yeterli tepki gstermemitir. Anlama imzalandktan sonra Azerbaycan tarafndan resmi kurumlarnn yaptklar aklamalar ok yumuakt. Bakden yaplan aklamada Azerbaycann; Rusyann Ermenistandaki askeri ssndeki silahlarn Azerbaycana kar kullanlmayacana dair Moskovann taahhtlerine sadik kalacana inand ifade etmitir." Azerbaycan Cumhurbakanl Sekretaryas timai-Siyasi ubesinin Mdr Ali Hasanovun yapt aklamadaAvrupa Konvansiyon Kuvvetler Anlamas gereince belirlenmi kotann ka yllardr ihlal edildii,Dalk Karabadaki silahlarn ve silahl kuvvetlerin kontrolnn yaplmad, Rusya askeri ssnn de Ermenistan kotasna dahil olduunu aklamtr.Ali Hasanova gre hazrda Azerbaycann askeri uzmanlar, ayn zamanda AGTin bu konuyla uraan yetkilileri kotann ihlal edilip edilmediini aratrmaktadrlar. Aratrma sonulandktan sonra Azerbaycan taraf resmi aklama yapacaktr.Bu gelimeler karsndan Grcistan Dileri Bakan Yardmcs Nino Kalandadze aklamada bulunarak, Rusya ile Ermenistan arasnda imzalanan askeri anlamann ve Gmrdeki askeri ssn sresinin 2044 ylna kadar uzatlmasnn bu iki devletin i meselesi olduunu, Grcistan`la Ermenistann dost ve komu devletler olduu, buna gre de Ermenistan`n Grcistan aleyhine bir giriimde bulunmasn beklenmediini ifade etmitir. Bu aklama Ermenistan ynetimini rahatlatrken, ksa sre sonraTiflis`ten bir farkl deerlendirme yaplmtr. Dileri Bakan Grigol Vaadze Azerbaycan`n APA Ajansna yapt aklamada, Gmr`deki Rus askeri ssn imkanlarnn artrlmas Grcistan, Azerbaycan ve Ermenistan iin tehlike oluturuyor uyarsnda bulunmutur. Ermenistann blgede sadece Azerbaycana deil Grcistana kar da toprak iddialarnn bulunduunu dikkate aldmzda Ermenistan ynetimine 102. Askerin kullanm hakknn verilmesinin Tiflisi de ok rahatsz ettii sylenebilir.

SonuRusyann 102. askeri ssn grev sresinin uzatlmasna dair anlamasnn Trkiye asndan sakncalar olmasna ramen henz hibir ekilde gndeme getirilmemitir. Baz yorumcular Trkiyenin Azerbaycanla askeri ittifaka girmesi ve Nahivanda s amas gerektiini dile getirmekteler. Bazlar ise Trkiyenin bu srete taraf olmamas gerektiini, aksi bir durumun cephelemeyi daha da artracan sylemektedir. Bu gelimeler bir kanat lkesi olan Trkiyeyi de yakndan ilgilendiriyor. Umarz bu ynde detayl almalar yaplmakta ve stratejik projeler gelitirilmektedir. Mttefiklerle ve rakiplerle ilikileri gnlk politikalarn zerinde kurulmamas, orta ve ileri vadedeki tahminlerin dikkate alnarak gelitirilmesi gerekir. Buna Trkiyenin ihtiyac vardr. Zira Kafkaslarda bar ina edeceiz sylemi gelimeleri dardan seyretmekle gereklemez. Rusya ise bir taraftan Trkiye ile ilikileri yksek dzeyde tutmaya alrken dier taraftan Trkiyenin Kafkasyadaki roln gittike snrlamaktadr. Rusya bugn kontrolsz bir ekilde Karadeniz ssn, Ermenistan silahlandrarak Trkiye snrnda tehdit odaklar oluturmaktadr. Rusyann Ermenistanla olan zel ilikilerinin karlnda bugne dek Azerbaycan ve Trkiye arasnda askeri ibirliinin gndeme getirilmemesi de ok ilgintir. Trkiyenin Kafkaslara ynelik bir askeri ibirlii blgeyi koruma altna almak olarak dnlmemelidir. Bu ibirlii zarureti Trkiyenin kendi gvenlii ve blgesel g olmas asndan da byk nem tamaktadr. ok nemli bir nokta da, bu ittifakn oluturulmamasnda sadece Trkiye ynetiminin deil, Azerbaycan tarafnn da byk sorumluluu vardr. Yasal temele oturtulmu, kurumsal nitelikli bir askeri ibirlii bazen belli tavizleri de gerektirebilir. Fakat verilen tavizler karlnda oluturulacak gvenli ortam sonu itibariyle her iki devlete sadece kazanmlar getirecektir. KAYNAKA:Trke ve Azerbaycan Trkesinde

Asker Ali, Rusya Federasyonunun Yeni Askeri Doktrini Bir Tepki Belgesi mi? MSI, Say: 054, Nisan 2010, s. 48-54Asker Ali, Rusya-Belarus: (Kavgali) aabey-karde ilikisi, http://21yyte.org/tr/yazi.aspx?ID=4424&kat=33, 18 Mays 2010.

Asker Ali, Tehlikeli Anlama: Rusya Trkiyeyi Svazlyor, Azerbaycana Aba Altndan Sopa Gsteriyor, http://21yyte.org/tr/yazi.aspx?ID=5172&kat=33, 07.08.2010.

Asker Ali,Tehlikeli Anlama: Rusya Trkiyeyi Svazlyor, Azerbaycana Aba Altndan Sopa Gsteriyor,http://21yyte.org/tr/yazi.aspx?ID=5172&kat=33Bayraml Elin, Qbl RLS Milli Genefondu Dadr, http://altay.azersayt.com/blog.html?page=comments&member=altay&newsid=74584Cabbarl Hatem,Ermenistan ve Rusya Arasnda Gelien Askeri birlii, http://www.atsam.org/ermenistan-ve-rusya-arasinda-gelisen-askeri-isbirligi/

Cabbarl Hatem,Ermenistan ve Rusya Arasnda Gelien Askeri birlii, http://www.atsam.org/ermenistan-ve-rusya-arasinda-gelisen-askeri-isbirligi/Ermnistandak Rusiya bazasnda 12 min hrbi var,http://www.musavat.com/new/Gndm/83610-ERMNSTANDAKI_RUSYA_BAZASINDA_12_MN_HRB_VARMedvedyev Ermnistandak Rusiya Bazasndan Danb2010-09-03- 18:18:00,http://mediaforum.az/articles.php?lang=az&page=00&article_id=20100903061752552Smrinli Csur , Qbl RLS n 20 illik icar sazii?, http://www.ayna.az/2010-04-24/siyaset/2457-QebeleRLS-Azerbaycan-sazish, 24.04.2010.

Smrinli Csur, Rusiya: Yeni Hrbi Doktrina n vd edir? http://milaz.info/news.php?id=10245, 06-03-2010ahinolu Elhan,Ermenistann Stratejik Orta Azerbaycann Stratejik Partneri Olabilir mi?,,http://21yyte.org/tr/yazi.aspx?ID=5408&kat1=1Ukrayna'da ktidar Rusya ile mzalanan s Anlamasn Savundu, Muhalefet Ayakland, http://www.haberler.com/ukrayna-da-iktidar-rusya-ile-imzalanan-us-haberi/, 25.04.2010.Rusa

leksey rbtov: Esli ODKB budet prosto smotret n to, to proisodit v Krgzstne, mojno budet sdelt vvod o nedeesposobnosti toy orgniztsii, http://www.24.kg/75996-aleksej-arbatov-esli-odkb-budet-prosto-smotret-na.htmlernomorskiy flot poluit 18 korbley z desyat let\ http://lenta.ru/news/2010/10/25/flot/etvertya voennya bz Minoboron RF polnostyu rzmeen vYujnoy Osetii, http://www.rosbalt.ru/2010/02/01/708842.htmletvertya voennya bz Minoboron RF polnostyu rzmeen vYujnoy Osetii, http://www.rosbalt.ru/2010/02/01/708842.htmlto tkoe Gblinskya RLS sistem preduprejdeniya o rketnom npdenii, Gzet Kommersnt99 (3675)ot08.06.2007,

Gruziya: Rossiya plniruet sozdt tri voenne bz v bzii, http://russian.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav020609aru.shtml, 06.02.2009.

Gruziya: Rossiyya plniruet sozdt tri voenne bz v bzii, http://russian.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav020609aru.shtmlhttp://lb.com.ua/news/politics/2010/04/24/40940_timoshenko_obeshchaet_otmenit.html http://www.newsru.com/russia/17feb2010/bazy49.htmltogi vborov n Ukrine posle podset 99,99yzde golosov ne izmenilis,http://rian.ru/politics/20100209/208450607.html, 09.02.2010

Medvedev dogovorilsya o sozdnii v bzii rossiyskoy voennoy bz i poobel Skvili vozmezdie

MD: S-300 rzmeen vbzii vrmk sogleniya Moskv iSuumi, http://news.mail.ru/politics/4257490/, 11.08.2010

Mnenie Klnddze o reenii Erevn i Moskv, http://novost.ge/2010/08/22/mnenie-kalandadze-o-reshenii-erevana-i-moskvy/Otunbev: N yuge Kirgizii mogli pogibnut do 2000 elovek , http://www.dw-world.de/dw/article/0,,5697405,00.html,18.06.2010.

Rusya Federasyonunun yeni Askeri Doktriniyle ilgili bkz: Rusya Federasyonunun Yeni Askeri Doktrini Bir Tepki Belgesi mi? MSI, Say: 054, Nisan 2010, s. 48-54.

Timoenko obeet otmenit sdelku YAnukovi-MedvedevTimoenko rsskzl o tynom soglenii Yanukovi-Medvedev, http://lb.com.ua/news/politics/2010/04/23/40938_timoshenko_rasskazala_taynom.htmlUkrayna'da ktidar Rusya ile mzalanan s Anlamasn Savundu, Muhalefet Ayakland, http://www.haberler.com/ukrayna-da-iktidar-rusya-ile-imzalanan-us-haberi/, 25.04.2010.

Ukz Prezident Rossiyskoy Federtsii ot 5 fevrly 2010 g. N 146 "O Voennoy doktrine Rossiyskoy Federtsii", http://www.rg.ru/2010/02/10/doktrina-dok.html.

Voenne bz RF z grnitsey. Sprvki, http://www.rian.ru/spravka/20100215/209344182.htmlVoennya doktrin Rossiyskoy Federtsii, http://www.rg.ru/2010/02/10/doktrina-dok.html.

Vozmojnosti Gblinskoy rdioloktsionnoy stntsii. Sprvk, http://www.rian.ru/spravka/20070608/66921255.html, 08/06/2007http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=772832

Vdze: prodlenie srokov prebvniya rossiyskoy voennoy bz v rmenii opsno dlya region, http://www.aze.az/news_vashadze_prodlenie_srokov_41264.html, 07.09.2010.

Zyavlenie Viktor Yanukovi po itogm ukrinsko-rossiyski dogovorennostey v rkove, http://lb.com.ua/article/politics/2010/04/22/40265_zayavlenie_viktora_yanukovicha.html, 22.04.2010

21. Yzyl Trkiye Enstits Rusya-Avrasya Aratrmalar Merkezi Bakan

Ukz Prezident Rossiyskoy Federtsii ot 5 fevrly 2010 g. N 146 "O Voennoy doktrine Rossiyskoy Federtsii", http://www.rg.ru/2010/02/10/doktrina-dok.html. Askeri Doktrin, Devlet Bakan tarafndan 5 ubat 2010 tarihinde imzalanarak yrrle girmi, 10 ubat 2010da yaynlanmtr.

Voennya doktrin Rossiyskoy Federtsii, http://www.rg.ru/2010/02/10/doktrina-dok.html.

Rusya Federasyonunun yeni Askeri Doktriniyle ilgili bkz: Rusya Federasyonunun Yeni Askeri Doktrini Bir Tepki Belgesi mi? MSI, Say: 054, Nisan 2010, s. 48-54

Csur Smrinli, Rusiya: Yeni Hrbi Doktrina n vd edir?, HYPERLINK "http://milaz.info/news.php?id=10245,"http://milaz.info/news.php?id=10245, 06-03-2010

Hazirann 11de balayarak birka gn devam eden katliamlar Krgzistanda yaanan olaylarda ok sayda insan yaamn kaybetmitir. Olaylar durdurulduktan sonra Geici Hkmet, ldrlen kiilerin gerek saysnn bugne dek yaplan aklamalarda belirtilmi saysnn ok zerinde olduunu itiraf etmitir. R.Otunbayeva Kommersant gazetesine verdii demete gerek l saysnn en az on kat azaltldn sylemitir. O kylerde ok sayda insan ldrldn, gelenekler gerei ller gne batmadan topraa verildikleri iin saylmasnn zor olduunu ifade etmitir. Daha nce de Krgzistan Gvenlik Konseyi Sekreteri Alik Orozov atmalarda yaklak 2500 kiinin lebileceini sylemitir. Otunbev: N yuge Kirgizii mogli pogibnut do 2000 elovek , http://www.dw-world.de/dw/article/0,,5697405,00.html,18.06.2010.

leksey rbtov: Esli ODKB budet prosto smotret n to, to proisodit v Krgzstne, mojno budet sdelt vvod o nedeesposobnosti toy orgniztsii, http://www.24.kg/75996-aleksej-arbatov-esli-odkb-budet-prosto-smotret-na.html

Voenne bz RF z grnitsey. Sprvki, HYPERLINK "http://www.rian.ru/spravka/20100215/209344182.html"http://www.rian.ru/spravka/20100215/209344182.html

Voenne bz RF z grnitsey. Sprvki, http://www.rian.ru/spravka/20100215/209344182.html

Ali Asker, Rusya-Belarus: (Kavgali) Aabey-Karde likisi, HYPERLINK "http://21yyte.org/tr/yazi.aspx?ID=4424&kat=33"http://21yyte.org/tr/yazi.aspx?ID=4424&kat=33, 18 Mays 2010

togi vborov n Ukrine posle podset 99,99yzde golosov ne izmenilis,http://rian.ru/politics/20100209/208450607.html, 09.02.2010

Daha nce, 2004 ylnda iktidara gelmi Yuscenko Bat yanls bir politika izlemitir. Yuscenko ynetimi Ukrayna'nn NATO yeliini savunuyordu. Buna gre de Rusyann Sivastopol'daki Karadeniz Filosu'nun grev sresinin 2017 tarihinde sona erdirilmesini istemekteydi.

Anlamaya gre Ukrayna doalgazn bin metrekpnn fiyatnn 333 dolar bulmas durumunda Ukrayna'ya yzde 30 indirim, doal gaz fiyatnn 333 dolar amas durumunda ise, Ukrayna'ya bin metrekp doal gazdan 100 dolar indirim yaplacaktr. Bugnk fiyatlarla on yl iinde Ukraynann doalgazdan salayaca indirim 40 milyar dolar bulacaktr. Zyavlenie Viktor Yanukovi po itogm ukrinsko-rossiyski dogovorennostey v rkove, http://lb.com.ua/article/politics/2010/04/22/40265_zayavlenie_viktora_yanukovicha.html, 22.04.2010.

Timoenko rsskzl o tynom soglenii Yanukovi-Medvedev, http://lb.com.ua/news/politics/2010/04/23/40938_timoshenko_rasskazala_taynom.html

Timoenko obeet otmenit sdelku YAnukovi-Medvedev

http://lb.com.ua/news/politics/2010/04/24/40940_timoshenko_obeshchaet_otmenit.html

Ukrayna'da ktidar Rusya ile mzalanan s Anlamasn Savundu, Muhalefet Ayakland, http://www.haberler.com/ukrayna-da-iktidar-rusya-ile-imzalanan-us-haberi/, 25.04.2010.

Bu belge tasar halinde olup henz onaylanmamtr.

ernomorskiy flot poluit 18 korbley z desyat let\ HYPERLINK "http://lenta.ru/news/2010/10/25/flot/" http://lenta.ru/news/2010/10/25/flot/

Daryal sistemli bu tesis 1976da ina edilmeye balanm ve 1985de tamamlanmtr.

to tkoe Gblinskya RLS sistem preduprejdeniya o rketnom npdenii, HYPERLINK "http://www.kommersant.ru/daily/?date=20070608"Gzet Kommersnt99 (3675)ot08.06.2007, Vozmojnosti Gblinskoy rdioloktsionnoy stntsii. Sprvk, HYPERLINK "http://www.rian.ru/spravka/20070608/66921255.html"http://www.rian.ru/spravka/20070608/66921255.html, 08/06/2007http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=772832

Elin Bayraml, HYPERLINK "http://altay.azersayt.com/blog.html?page=comments&member=altay&newsid=74584"Qbl RLS Milli Genefondu Dadr, HYPERLINK "http://altay.azersayt.com/blog.html?page=comments&member=altay&newsid=74584"http://altay.azersayt.com/blog.html?page=comments&member=altay&newsid=74584

HYPERLINK "http://www.ayna.az/author/12"Csur Smrinli , Qbl RLS n 20 illik icar sazii?, HYPERLINK "http://www.ayna.az/2010-04-24/siyaset/2457-QebeleRLS-Azerbaycan-sazish" http://www.ayna.az/2010-04-24/siyaset/2457-QebeleRLS-Azerbaycan-sazish, 24.04.2010.

etvertya voennya bz Minoboron RF polnostyu rzmeen vYujnoy Osetii, HYPERLINK "http://www.rosbalt.ru/2010/02/01/708842.html"http://www.rosbalt.ru/2010/02/01/708842.html

Gruziya: Rossiyya plniruet sozdt tri voenne bz v bzii, HYPERLINK "http://russian.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav020609aru.shtml"http://russian.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav020609aru.shtml

Medvedev dogovorilsya o sozdnii v bzii rossiyskoy voennoy bz i poobel Skvili vozmezdie

http://www.newsru.com/russia/17feb2010/bazy49.html

Gruziya: Rossiya plniruet sozdt tri voenne bz v bzii, HYPERLINK "http://russian.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav020609aru.shtml"http://russian.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav020609aru.shtml, 06.02.2009.

etvertya voennya bz Minoboron RF polnostyu rzmeen vYujnoy Osetii, HYPERLINK "http://www.rosbalt.ru/2010/02/01/708842.html"http://www.rosbalt.ru/2010/02/01/708842.html

MD: S-300 rzmeen vbzii vrmk sogleniya Moskv iSuumi, HYPERLINK "http://news.mail.ru/politics/4257490/"http://news.mail.ru/politics/4257490/, 11.08.2010.

Ali Asker,Tehlikeli Anlama: Rusya Trkiyeyi Svazlyor, Azerbaycana Aba Altndan Sopa Gsteriyor,http://21yyte.org/tr/yazi.aspx?ID=5172&kat=33

Sre 1995 ylndan, yani anlamann imzaland tarihten itibaren hesaplanmaktadr. 1995 ylnda anlama imzaland srada sre 25 yl olarak belirlenmitir. Yeni imzalanm protokol gerei bu sre 49 yl olarak (1995den itibaren) deitirilmitir. Dolaysyla anlama 2044 ylna dek yrrlkte kalacak.

Voenne bz RF z grnitsey.Sprvki\http://www.rian.ru/spravka/20100215/209344182.html,HYPERLINK "http://oragir.info/index.php?lang=rus&mode=view&id=7"http://oragir.info/index.php?lang=rus&mode=view&id=7

Hatem Cabbarl,HYPERLINK "http://www.atsam.org/ermenistan-ve-rusya-arasinda-gelisen-askeri-isbirligi/" \o "ERMENSTAN VE RUSYA ARASINDA GELEN ASKER BRL balkl makaleyi okumak iin tklaynz."Ermenistan ve Rusya Arasnda Gelien Askeri birlii, http://www.atsam.org/ermenistan-ve-rusya-arasinda-gelisen-askeri-isbirligi/

Ermnistandak Rusiya bazasnda 12 min hrbi var,HYPERLINK "http://www.musavat.com/new/G%C3%BCnd%C9%99m/83610-ERM%C6%8FN%C4%B0STANDAKI_RUS%C4%B0YA_BAZASINDA_12_M%C4%B0N_H%C6%8FRB%C3%87%C4%B0_VAR"http://www.musavat.com/new/Gndm/83610-ERMNSTANDAKI_RUSYA_BAZASINDA_12_MN_HRB_VAR

Elhan ahinolu,Ermenistann Stratejik Orta Azerbaycann Stratejik Partneri Olabilir mi?,,HYPERLINK "http://21yyte.org/tr/yazi.aspx?ID=5408&kat1=1"http://21yyte.org/tr/yazi.aspx?ID=5408&kat1=1

Medvedyev Ermnistandak Rusiya Bazasndan Danb2010-09-03- 18:18:00,HYPERLINK "http://mediaforum.az/articles.php?lang=az&page=00&article_id=20100903061752552"http://mediaforum.az/articles.php?lang=az&page=00&article_id=20100903061752552

Hatem Cabbarl,HYPERLINK "http://www.atsam.org/ermenistan-ve-rusya-arasinda-gelisen-askeri-isbirligi/" \o "ERMENSTAN VE RUSYA ARASINDA GELEN ASKER BRL balkl makaleyi okumak iin tklaynz."Ermenistan ve Rusya Arasnda Gelien Askeri birlii, http://www.atsam.org/ermenistan-ve-rusya-arasinda-gelisen-askeri-isbirligi/

HYPERLINK "http://novost.ge/2010/08/22/mnenie-kalandadze-o-reshenii-erevana-i-moskvy/" \o "Permanent link to "Mnenie Klnddze o reenii Erevn i Moskv, http://novost.ge/2010/08/22/mnenie-kalandadze-o-reshenii-erevana-i-moskvy/

Vdze: prodlenie srokov prebvniya rossiyskoy voennoy bz v rmenii opsno dlya region, HYPERLINK "http://www.aze.az/news_vashadze_prodlenie_srokov_41264.html"http://www.aze.az/news_vashadze_prodlenie_srokov_41264.html, 07.09.2010.

Ali Asker, Tehlikeli Anlama: Rusya Trkiyeyi Svazlyor, Azerbaycana Aba Altndan Sopa Gsteriyor, HYPERLINK "http://21yyte.org/tr/yazi.aspx?ID=5172&kat=33"http://21yyte.org/tr/yazi.aspx?ID=5172&kat=33, 07.08.2010.