rousseau - İnsanlar arasındaki eşitsizliğin kaynağı

8/6/2019 Rousseau - nsanlar arasndaki eitsizliin kayna

1/92

Jean Jacques Rousseau _ nsanlar Arasndaki Eitsizliin KaynaKitaplar, uygarla yol gsteren klardr.UYARI:www.kitapsevenler.comKitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar...Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak

grdmz sitemizdekitm e-kitaplar, 5846 Sayl Kanun'un ilgili maddesineistinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacylaekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartmaekranvebenzeri yardmc aralara, uyumluolacak ekilde, "TXT","DOC" ve "HTML" gibiformatlarda, tarayc ve OCR (optikkarakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grmeengelliler iin,hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdekie-kitaplar, "Engelli-engelsiz elele"dncesiyle, hibir ticari amagzetilmeksizin, tamamen gnlllkesasna dayal olarak, engelli-engelsiz Yardmsever arkadalarmzn youn emeisayesinde, grme engelli kitap sevenlerin

istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibirekilde ticari amala veyakanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz.Aksi kullanmdan doabilecek tmyasalsorumluluklar kullanana aittir. Sitemizinamac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir.www.kitapsevenler.comweb sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmekve kitap okuma alkanln pekitirmektir.Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi,bilginin de paylaldkapekieceine inanyorum.Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitapokuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan veyaptklar katklardan tr teekkr ediyorum.Bilgi paylamakla oalr.Yaar MUTLULGL KANUN:5846 Sayl Kanun'un "altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EKMADDE 11" : "derskitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyateserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksahibir ticar amagdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veyanc bir kii tek nsha olarakya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibikurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeriformatlarda oaltlmas veya dn verilmesibu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibirekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz vekullandrlamaz.Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerinbulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur."bu e-kitap Grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitab Tarayan ve DzenleyenArkadaaok ok teekkr ederiz. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen,zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grmeengellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduusevinci paylaabilmektm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnztarayp,[email protected] gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz.Bu Kitaplar size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek ltfenbu aklamalar silmeyiniz.


2/92

Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaanediniz...Teekkrler.Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara.Tarayan: Sleyman Ykselwww.suleymanyuksel.com

[email protected] Jacques Rousseau _ nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kaynajean jacques rousseauNSANLAR ARASINDAK ETSZLN KAYNAIsayNSANLAR ARASINDAK ETSZLN KAYNAIISBN 975-468-026-4NSANLAR ARASINDAK ETSZLN KAYNAIJ.-J. ROUSSEAUYaymlayan: Say Yaynlar / eviren: R. N. leri Kapak tasarm: Derman ver /Bask: Lord Matbaas Cilt: Yedign Mcellithanesi / Beinci Basm: Mart 1995-Genel Datm: SAY DAITIM LTD. T.Ankara Caddesi No: 54 Sirkeci / STANBUL Tel: 512 21 58 - 528 17 54 Fax: 512 50

80jean jacques ROUSSEAUNSANLAR ARASINDAKETSZLNKAYNAIVE TEMELLER ZERNEKONUMAGR, YORUMJ. - L. Lecercleeviri Rasih Nuri lerisay

Tarayan Sleyman Ykselwww.suleymanyuksel.comsuleymanyuksel@suleymanyuksel.comNDEKLER1 Jean-Jacques Rousseau Hayat ve EserleriJ. L. Lecercle :.................................................. 72 nsanlar Arasnda Eitsizliin Kayna zerine Konuma Konusundanceleme ....'....................... 35

Giri............................................................ 37 Kaynaklar................................................... 39 Konumann Anlam ....................................... 48 Bibliyografya Notu ....................................... 593 Rausseau'nun nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna ve Temelleri zerineKonumast'nnTam Metni ......................................................... 61

Notlarla lgili Uyarma .................................... 63 Sunu (Cenevre Cumhuriyetine) ..................... 65 nsz ......................................................... 79 Konuma ................,.................................. 87 Birinci Blm ................................................ 93 kinci Blm ................................................ 135 Notlar......................................................... 179JEAN - JACQUES ROUSSEAU 1712 - 1778HAYATI VE ESERLERRousseau, ktidarlarla, grnte bile uzlamaya benzeyen her trl anlamayred etmiti.K. Marx, Schweitzer'e Mektup 24 Ocak 1885HALKTAN BR


3/92

Jean-Jacques Rousseau, ilk nemli eseri olan Bilimler ve San'attar stneKonuma'y, 1750, ylnda, nc toplumsal tabaka'nn (tiers etatM*) en ilerikesimi eski rejime kar genel taarruz amacyla g-(*) Snl kavramndan nce, Fransa'da toplum U toplumsal tabakaya (etat)ayrlrd: 1. Asiller (Klllar); 2. Din adamlan (cbbelller); 3. Dierleri,yani burjuvalar, zanaatkarlar, kyller, iiler (tiers etat), nc toplumsal

tabakay olutururlard.lerini bir araya toplarken yaynlad. Bu dnem, balca ideolojik dayanaKatolik Kilisesi olan derebeylik rejiminin ve mutlak kralln temelleriniykmaya giriilen ve btn dnce alanlarnda (felsefede, doa bilimlerinde,tarihte, ahlkta, hukukta v.b.'de) yeni bir dnya grn ileyip ortayakaran byk eserlerin yaratld dnemdir. Montesquieu'nun Kanunlarn Ruhu1749da, Diderot'nun Krler Hakknda Mek-tup'u 1749da yaynland; Bouffon'un DoaTarihinin birinci cildi de yle. 1751'de birinci cildi kacak olanAnsiklopedinin prospekts 1750'de, Voltaire'in XIV nc Louis Yzyl ile aynzamanda yaynland.Demek ki yzyln bu dnm yllarnda edebiyat, hi deilse en fazla gze arpaneserlerinde, esas iti-barile savamc oluyor. retici glerin gelimesinifrenlemek ve bylece ulusal birlie ulalmasn nlemek, halkn yoksulluu

pahasna, asalak bir aznln yaamasna olanak veren derebeylik dzeninekar-bakaldran, her trl siyasi haktan yoksun nc toplumsal tabaka'nmhakl isteklerini, davalarn bu eserler anlatyor.nc toplumsal tabaka mutlak kralla, derebeylik aristokrasisine ve her yenidnceye direnmenin balca merkezi olan Kilise'ye kar birlemitir. 1750yllarna doru, bu tabakann btn gleri geni bir birleik cephe halindetoplanrlar. Bu cephe, Fransz Devrimi'ne kadar savam srdrecek,ynetecektir. Bununla birlikte nc toplumsal tabaka, tek eii ve badakbir sosyal smf deildir.Nfusun byk ounluunu tekil eden kk kyller yn, btn derebeylikykmllklerinin ve kralln ald vergilerin arln tamaktadr. Bunakar, vergi mltezimleri gibi byk burjuvalar, mutlak kralln vergidzeninden kr salamaktadrlar; onlar da halkn ar smrlndenyararlanarak yaamaktadrlar.Kylerde, kr topluluklarnn geleneksel ykml-lkleri ile baml bulunan fakir kyller, topra yeni kapitalist yntemlerleileten byk iftilere kardrlar. stelik tarladaki almalara araverildii srelerde, onlara ilkel madde datp, kendi hesabna, evlerindealtran iverenler tarafndan da smrlmektedirler.ehirlerde kk zanaatlar, manfaktrlerin baarl rekabeti karsnda boyunemektedirler ve ktlk yllarnda buday speklatrleri zenginleir, servetleryarken, ounluu oluturan kk insanlar alktan lmektedir.Bu kar elikileri, devrim dnemindeki silahl atmalar sonucuna varmadannce, doktrinlerde yansmtr.Parlamentonun soylu yesi, feodal byk toprak sahibi Montesquieu, eski rejimebyk lde baldr, eserinde burjuvazinin isteklerini derebeylik dzeni ilebadatrma giriimi grlr.Daha atak olan Voltaire ve Ansiklopedistler, eski rejime kar korkusuzcasavarlar ve ilerici burjuvazinin karlarn temsil ederler. Voltaire,Helvetius, d'Holbach kii olarak para ileriyle uraan kapitalistlerdir.Bunlarm program, tarihin ynne uygundur, retici glerin gelimesi amacnayneliktir. Aralarndan bazlar, felsefede materyalizme kadar ularlar.nsann, bilimle, nesnelerin zn bulabileceine, uygarl gelitirebileceineve mutluluu yeryznde salayabileceine inanrlar.' Ama politikada, mutlaki-yete kar demokratik tezleri savunup desteklemek durumunda kalrlarsa da(Diderot'un Ansiklopedideki Autorite Politique. maddesi gibi) bunlar, pekdemokrat saylamazlar. Yce gnll ve yrekli olduklar iin, halknmutluluunu salamak isterler. Ancak bu, halkn kendisinin, aydnlktan ve saduyudan yoksun (d'Holbach'n sz) aa halk tabakasnn ii olmamaldr.Kendileri de burjuva olduklar iin, g-rltc, rahat durmaz ayak takmndan kuku duyarlar. Akln egemenliinikurmak, aydnlanm bir aznln rol olacaklar.


4/92

Fakat Engels1 akln egemenlii, burjuvazinin idealize edilmi egemenliindenbaka bir ey deildi. der. Soy aristokrasisinin yerine para aristokrasisinigeirmek sz konusuydu. lerleme, ancak, halk ynlarnn smrlmesiylebaarlabilirdi. Eski rejime kar byk burjuvazi ile birlik olan kkburjuvazinin, kendisini yok etmeye ve mlkszletirmeye ynelik kapitalizmingelimesini kabul etmesi iin hibir neden yoktur; kk burjivazi, feodal

smrden de hibir kar salamaz. Ancak eski rejimde ektikleri, dahafazladr. Bu yzden kk burjuvazi, demokratik dncelerin girip yerlemesineok daha aktr.Fakat burjuvazinin bu kesimi, geerli ekonomik bir programa sahip olamaz.Tarihin yok olmaya mahkum ettii kk mlkiyetine, umutsuzca ve sk skyasarlmaktadr. Eski rejimin yerine, olumlu, ne koyabilirdi? stekleri hayalidler, hayaller eklini almak zorundadr: Btn yurttalarn kk mlk sahibiolacaklar bir sosyal eitlik dzeni. Bu hayal, nlenmesi olanaksz, ekonomikgelimeye aykr ve zt olduundan, bu smf, aslnda bir gerileme, kendigerilemesi olarak grd ileri doru yry knar. lerleme arac olanbilimin gelimesine kukuyla bakar, bilimin silah olan akla snrsz gvengstermez2.Kk burjuva ynlarna bir ideoloji vermi bulunan Rousseau'nun eserini,

ite bu genel grn1 Antl Dhring Cilt I. - Sol Yaynlar, Ankara.2 nc toplumsal tabakann iindeki eitli eilimleri ksaca gzdengeirmeyi tamamlamak iin en yeteneksiz tabakalarn zlemlerini anlatanideologlardan da sz amak gerekirdi. Komnist bir doktrinin unsurlar bunlararasnda grnr. Aralarnda en ilgi ekici olan Morelly'dir.10

iinde, yerine koymak gerekir. Rousseau, Ansiklope-distlerden daha ileri, amadaha ekingen ve rkektir. Politik bakmdan daha ataktr, ve derinlere gider;ama felsefe alannda onlarn en ileri olanlarndan ok geride kalr.Rousseau'nun eserindeki eliki, ite byle, dehasnn yetersizliinden deil,szcs olmu bulunduu kk burjuvazinin elimeli durumundan ileri gelmitir.Meydana Gelme, Oluma Yllar: (1712 -1750)Rousseau, 1712 ylnda, Cenevre'de dodu. O'nu Cenevreliler yararna yazlaryazm bir Cenevreli olarak grmek, eserinin esas zn deitirmek ve neminisnrlandrmak olacaktr. Le Contrat Social-i (Toplumsal Szlemeyi) yazdzaman Cenevre Anayasasn hi bilmedii, bugn, hemen hemen, kesindir. XVI.yzylda, kap svire'ye sman Fransz protes-tanlanndan gelme bir aileyemensup olmasndan ok, kltr tamamen Fransz olduu ve Fransz edebiyatnda,dnnde ve politik hayatnda byk bir rol oynad iin Rousseau, Fransa'yaaittir.Bununla birlikte, aslnn Cenevre'den gelmesi, eserleri zerinde belli bir etkiyapmtr. Ailesi, Kal-vinist idi. Demek ki katoliklie gre daha bireyci, dahaaklc, daha ciddi ve sade bir dine balyd. (Marx'a gre reform, burjuvadevriminin ilk dalgasyd.) Fakat hepsinden nemlisi, Cenevre bir cumhuriyettirve Rousseau, btn hayat boyunca Fransa kralnn uyruklar arasnda, bircumhuriyette domu olmann gururu ile dolat ve yaad; daima tad biricikan, Cenevre Vatanda an oldu. Bu cumhuriyetin, aslnda, btn iktidarnyirmi be yeli Kk Meclis'e ait bulunduu bit zenginler oligarisi olmas,burada bizim iin ok nemli deildir; Rousseau ancak byk eserleriyaymlandktan sonra bu gerein farkna vard. Doutan cumhuriyeti olmas,ann Fran-11sa'snda, kendi zgrlnn bilincine varmasnda Rousseau'ya yardm etti.Babas saatiydi; ailesi, kk burjuvazidendi. Rousseau, kendisini en fakirsnflardan km saymaz, ttiraflar'da. anlattna gre, o, trelerininhalktan ayrd ettii aile de dnyaya gelmitir. Ama ok ksa zamanda kendihaline brakld ve kendini halkakarm buldu.Babas kararsz, romantik ruhlu bir adamd. Saatleri onarrken, yedi yandakiJean-Jacques'a duygusal romanlar ve bu arada da Plutarque'in .XVI'nci yzyldan


5/92

beri btn cumhuriyetilerin bir eit yurt severlik el kitab haline gelmibulunan- Les Hom-mes lllustres (nl Kiiler) kitabn okutur, dinlerdi.Babas bir kavga sonunda, Cenevre'yi terkeder vs daha dnyaya gelirken anasnyitirmi olan Jean-Jacques ile bir daha hi ilgilenmez.ocuk, iki yl sreyle Lambercier adnda bir pro-testan papazna emanet edildive Latince renmeye balad. Bu, bir bakasnn ynetimi altnda yapt, hemen

hemen tek alma olacaktr. Sonra rakla verildi ve iki yl bir oymacnnyannda kald. raklk, o zamann en dk durumlarndan biriydi; Jean-Jacques, eziyet grr, dvlr. Kendini, ocuklarn bavurduklar aralarlakorur; yalan syler, alar rpar. Sonunda bir gn kaar, ve on ylsreyle her eit meslei deneyip her eit yoksulluu tadarak, serseri, gezicibir hayat yaar. Grne gre oportnizminden, din deitirir, katolik olur.Kendi de ilkesiz bir servenci olan bir gen kadnn, Mme. de Warens'm himayesialtna girer, sonra k olur. Uaklk eder, kendi bilmedii halde mzikretmenlii yapar. Mme. de Warens'in yannda, nce Annecy' de, sonraChamberry'de, ok okur ve kendi kltrn kendi kendine, yntemsel bir ekildeoluturmaya giriir.1740'da Lyon'da, Condillac ve Mably'nin kardei12

M. de Mably'nin ocuklarna eitmen olur; sonra cebinde, servet kazandracansand bir mzik notas sistemi tasla olduu halde, Paris'e gelir. Fakat bunuBilimler Akademisine bouna sunar; kabul edilmez.Kendi gibi tannmam bir gen yazar olan Diderot ile ilgi kurar ve salonlara,zellikle para ileriyle uraan Samuel Bernard'n kz Mme. Dupin'in salonunagirmeye balar. Mzik retme zoruyla mzik renir ve bir opera yazar: LesMuses Galantes. Ama btn bunlar, onu geindirmeye yetmiyordu. Yenidenyoksullua dt, Venedik bykelisinin yannda bir sekreterlik kabul etti; buadamn hizmetinde on sekiz ay kald. Bu sralardadr ki politik sorunlarlailgilenmeye balar ve sadece giriini yani Le Contrat So-cial'i (ToplumsalSzleme) yi yazd Institutions Po-litiques'inin ilk dnceleri kafasndabelirir. Sonra, bykeli ile bozuur, bu defa srekli olarak yerlemek zere,Paris'e dner.Kendisini mzisyen ve tiyatro yazan olarak tantmaya balar, Les MusesGalantes'i oynatr, Voltaire ile birlikte bir opera, Les Ftes de Ramire'iyapar; ayn zamanda Mme. Dupin'in vey olu M. de Fran-cueil'n sekreteridir. Buarada koyu cahil bir han hizmetisi ile, Therese Levasseur ile birlikte yaamayabalar; ondan be ocuu olacak ve bunlar, birbiri ardndan, Bulunmu ocuklarYurduna brakacaktr.Filozoflar arasndaki ilikilerini geniletir; yakn olan Diderot veCondillac'tan baka, para ileriyle uraan bir aileye mensup Mme. d'Epinay iletanr, sonra Grimm ile iliki kurar.1749 yaznda Diderot, Vincennes kalesi burcuna hapsedilmitir. Rousseau, lesonrasn dostuyla birlikte geirmek iin, yaya, Mrcure de France' okuyarakgiderken, Dijon Akademisinin at yarmann konusu olan soruya gz iliir:Bilimlerin ve San'at-larn lerlemesi, Trelerin Bozulmasna m, YoksaArnmasna m Yardm Etmitir?13Bunu okuduum anda, baka bir evren grdmve baka bir insan oldum. der (tiraflar: Kitap III).yleyse, n ele geirmek zere olduu o anda,Rousseau kimdir?Gerici eletiriciler onda her eit zayfl ve ktl bulmular,kararszln, deiken ruhunu (Protestanlktan katoliklie dnmtr veilerde yeniden protestanla dnecektir), kendisinin bakmn bazan salayan,ana dedii halde sevgilisi de olan, ama gene de bahvan Claude Anet ile birzaman paylamay kabul ettii Mme. de Warens ile olan pheli ve iki ynldurumunu; hepsinin stnde de, bir eitim kitab yazarndan geldii iinbalanmaz hatas olan, ocuklarn yzst brakmasn knamlardr. Enhogrl olanlar, ya da en ktleri, bunlarn hepsini hasta sinirlerineverirler. O, delidir derler, ki devrimcilerin esinlendikleri balcakaynaklardan biri olan bu kiiyi kk drmek iin en


6/92

iyi yol budur.Yaplan bu eletirilerin hepsi de yanl deildir. Jean-Jacques'n, sinirsistemi zerinde etki yapan ve btn mr boyunca sren, bir hastal vard.Fakat o, ihtiyarl dnda, hibir zaman zihin dengesizlii belirtilerigstermedi; yallnda da zaman zaman, ve zellikle, bask ve takibe uradzamanlar bu belirtiler meydana kyordu. Discours sur l'inga-Ut6, Emile ve La

Contrat Social gibi ak, iyi anlatlm eserlerin yazarn deliliklesulandrmak, aptalcabir iftiradr.Genliinde hayatn alkalad, ahlk tanmayan, igdlerine hkim olamayanbir varlk izlenimi verdii dorudur. Ama konumuz, kendi haline braklm, okerken bir zamanda toplumun basks altnda kalm, servenci bir kadnnboyunduruu altna girmi bir ocuktur; ve artc olan udur ki, bir yknthaline gelebilecek olan bu gen ocuk, kendi kendine, bu kadar gl birkiilik kurmay14baarabilmitir. ocuklarn brakm olmas balanamaz; ama, olay bugnkdncelerimizle yarglamamak gerekir. XVIII. yzylda, aristokrasinin iindebile, bu gibi eyler olaand. D'Alembert'in Mme. de Tencin'in olu olduunu ve

anas tarafndan bir kilisenin kapsna brakldn, herkes bilir.Rousseau, Therese Levasseur'un btn ailesinin bakm da kendi stndeolduundan, para zorluklar ve skntlar iinde olduu iin, baka birokinsanlarn yaptn yapt, bunu yaparken, herhalde, Mme. de Tencin'den dahafazla bal vard. nemli olan, onun, daha sonra, aristokratlarn ahlknakar yeni bir ahlk ortaya karmak iddiasnda bulunmu olmasdr; fakatocuklarn terkettii zaman, bu noktaya henz varm deildi. htiyarlnda buiten bir hayli znt ektii grlyor. Rousseau, burada, bir sulu olmaktanok bir kurban olarak belirir.Karaszlk savna gelince, bu, ona, aslnda eref verir. Bu ili adam,boyunduruun hibir trne dayanamaz. Her eyden fazla, baskdan ac eker vezgrlne satald zaman, brakr gider. Gezici hayat, bu yzdendir.Yoksulluu ve serveni, yaldzl bir klelie her zaman stn tutacaktr. Ondahibir ey, zgrlk akndan daha derin deildir. Kendi kendisi olmak,hayatnda, duygularnda ve fikirlerinde hep zgr olmak ister. Hakl bir fikrisavunmak iin konumaya karar verdii zaman, hibir zenginlik, mevki, gvenlikkaygs onu susturamaz. Tek basma kalsa bile, doru bildiini savunacak,destekleyecektir.Gezici hayat, zamannn yazarlar arasnda ona ayr bir deney salad.Gezilerinde, halkn yoksulluunu grd, anlad. Emei bakalarnn keyfine vehevesine bal olan insann aalamhm grd, anlad1.3 tiraflarn drdnc kitabnda anlatlan, vergi karmak n domuz sucuunusaklayan kylnn hikyesi ilgintir.15Aralarnda kendisini her zaman rahat hissettiihalk sevmeyi rendi.Hayatn amansz okulunda yetien bu adam, ayn zamanda, salam bir kltredinmek yolunu da buldu. Bu kltr, elbette, bilimlerde ok daha fazladerinlemi olan Diderot'nun kltr kadar geni deildi. Ama Rousseau da,ansiklopedik bir kafadr. Eserinde yanat ve deindii konularn ve edebiyattrlerinin ok eitli olmas, bunu kantlar. Mzik, tiyatro, iir, kimya,botanik, dilbilim, ekonomi politik, hukuk, pedagoji, roman Vb. Bu kltr,kolejlerde edinilmemiti. Okul eitimi grmemiti o. Az renimli ve kendikendini yetitirmi bir kiiydi, ama rendiine tam hkim olan ve btndnceleri eletirici ateinden geirme alkanl bulunan olaanst birzihin gcnesahipti.1741 ylnda Paris salonlarnda ortaya kan adam, ite byledir. Orayagenlik tutkularnn drtsyle geldii kesindir. Paris, o an fikirmerkezidir, ve hretlerini yapan, Paris salonlardr. Halktan km bir aydniin, salonlar onu kabul edip, desteklemezse, baarya ulama umudu hi yoktur.Yetenekli yazarlarn yaamalarn salayan bilim ve san'at koruyucusu


7/92

zenginlere, btn kaplan aan etkili kadnlara ancak oralarda rastlanabilir.Marmontel, Grimm, daha sonra Beaumarchais gibi kimseler, baarlarn salonlardasalamlardr. Jean-Jacques, kendi baarsn niin orada salamayacakt? O,Paris salonlar aristokrasisine kar hibir pein yarg beslemiyordu. Genlikeserlerinde bu lemin kodamanlarna kar hibir dmanlk izi bulunamaz.Onlarla iliki kurduktan sonradr ki onlardan nefret etmeye balayacak, maraz

alnganl geliecektir. Gittike byyen dmanl, onun doasna balnedenlerle aklanr. Salonlarda parlamak iin serbestlik ve rahatlk gerekir;Rousseau ise ekingen ve beceriksizdir. Parlak karl bulabilmek, hazrce-16vap olmak gerekir; o ise yava ve ardr ve ancak yalnz kald zaman bireyler yaratabilir. En ar sorunlar bile hafif ve nkteli bir tarzdatartmay bilmek gerekir; o ise ciddidir ve fikirler atmasna btn ruhunukatar. Ksacas, Voltaire' olmak gerek; o ise Jean-Jacques'tr. Fakat konunun-derinde yatan nedeni, bir snf nedenidir. Salonlarda aristokratlar ve bykburjuvalar, halkn yoksulluu sayesinde, bolluk iinde yaarlar; o ise kendinihalk bilir. Baron d'Holbach, ona, bir gn, kendisine kar niin bu kadar soukolduunu sorar. Rousseau- Siz, ok zenginsiniz. karln verir. Buzenginler kalpsizdir; yapmacklarla doludur.

Byk tutkularn ancak aralkl olarak, zaman zaman sesini ykselttii halknarasnda, insandaki doal duygular daha sk iitilir. Bu duygular, daha yksektoplum tabakalarnda, salt olarak boulmutur ve duygu maskesi altmda sesiniduyuran kendini gsterme ve sivrilme merakndan ve karlarndan baka bir eykesinlikle yoktur. (tiraflar, Kitap: IV)Baka birisi olsa bu pislie alr, katlanr, uyard. Rousseau'nun dehas iseyekinmeye ve bakaldrmaya dayaldr. Ondan bir salon adam yapp karmakisterler. Ksacas, bir Voltaire. Ama, hayr! O, Cenevre vatanda Jean-Jacquesolacak ve bir aznln byk zenginliini, byk ounluun yoksulluunu veherkesin mutsuzluunu, felketini douran bir toplumun yalanlarn gsteripknayacaktr.Byk eserinin ilenip hazrlanmas (1750-1762)Bilimler ve San'atlar zerine Konuma yazs, Dijon Akademisi tarafndandllendirildi ve hemen byk yanklar uyandrd. Bunun ardndan, uzun srenbir kalem tartmas geldi. Aralarnda PolonyaF. 2/17kral Stanislas gibi amatrler de bulunmak zere, birok yazar Rousseau'ya kartartmaya girdiler-, Rousseau karlk verdi ve tartma, ikinci konumannyaynlanmasna kadar srd. Rousseau'nun dmanlar, Marmontel'in veMorellet'nin Mcmoires'larm (Anlar) kant olarak alp, tezini ona ilhamedenin Diderot olduunu ileri srerek onun itibarn krmaya girimilerdir.Onlara gre Rousseau, Dijon Akademisine, bilimlerin ve san" atlarnilerlemesinin ahlkm ve trelerin arnmasna fiilen yardm ettii yolundakarlk verme tasarsn dostuna am-, Diderot da, aykr dnceler ilerisrme sevgisinin drts ile ona tezin ok beylik olduunu, bakalarndanayrlmak ve sivrilmek gerektiini sylemi, ve Rousseau' nun daha sonragelitirecei dnce ve kantlan, parlak bir tarzda sylemi olsa gerektir. Budedikodular, incelemeye dayankl deildir. Bundan baka her ikisini de baaryzorlayacak kadar agzl arlatanlar olarak tantt iin, Rousseau kadarDiderot'yu da kltr. Bu iki insan, doruya duyduklar sevgi yznden o kadarok kiisel fedakrlklar yapmlardr ki, baka tr bir n hak etmemilerdir.Rous-seau'nun, btn hayat boyunca, bir dostunun nerdii bir aykr dnceyebal kaldn varsaymak, hangi saduyuya uygun der? Bundan baka, Di-derot,Marmontel'in savlarn hi de dorulamyor. Tersine, Refutation du Uvre Del'Hommeunda akayle der:Rousseau, Rousseau olduu iin, yapmas gerekeni yapt. Ben, ben olacam iin,ya hibir ey yapmam, ya da bambaka bir ey yapardm. Vie de Snaue'indeanlatt, doru grnyor. Rousseau, yarmaya katlma niyetini anca,Diderot, yle haykrr: Duraksamaya yer yok. Hi kimsenin savunmad grsavunacaksnz. Diderot, bylece, eilimlerini bildii Rousseau'nun cevabnnceden sezmi oluyordu.


8/92

18Bu ilk Konuma, Rousseau'ya birdenbire n salad. Ama bu, gene de stn deerdebir eser deildir. Rousseau'nun kendisi, ki edebiyatta kendini gsterme vesivrilme merak yoktu, onu en kt eserlerinden biri sayar:Kalemimden km olanlar arasnda dnce dzeni bakmndan en zayf ve uyumbakmndan en zavall olan, budur. (tiraflar) Ahlk zerine gzel sz syleme

dzeyini amaz. Bununla birlikte, ok byk nem tar; nk Rousseau'nun btnretisi, tohum halinde orada vardr. Rousseau, bilimlerin ve san'atlarmilerlemesinin treleri bozduunu savunmakla, filozoflarn genel olarak kabuletmi olduklar dncelerin tersi olan yolu tutar. Ayn dnemde yaymlananAnsiklopedi'nm prospekts, toplumu, akim icaplarna gre, yeniden kurmayaolanak veren bilime alman bir mar gibi nlamt. Rousseau, bu toplumuneitsizlik temeli zerinde kurulmu olduunu; kltrn, ssl ve gsteriliyaay halkn yoksulluuna dayanan kokumu bir aristokrasinin hizmetindeolduunu grd. Bu 'Konumazdaki gerek yenilik, iyi insan doas kokumutopluma kar karmaktan ibaret deildir. Bunu, ondan nce bakalar yapmtve uygarlk ncesi vahet halinin iyilii konusu, XVIII. yzylda yaygn birdncedir.Ama, bir ksm insanlarn iinde yaad bolluun arkasnda, bakalarnn

yoksulluu olduunu, hem de byk bir tutku ile ilk syleyen, Rousseau olmutu.Bu Konuma'da ierik bulunan bu tezi izleyen polemik boyunca, zellikle Reponseau roi de Po-logne'da. (Polonya Kralna Cevap) gititke daha fazla aa kar.Eletiricisi, sadece derebeylik toplumuna kar deil, fakat zenginlikeitsizlii temeli zerine kurulmu bulunan her topluma kar yneliktir.O, artk, yolunu bulmutur. Filozoflarla bozumaz, nk kendisini onlarla karkarya getiren atma19henz gizli ve belirtisizdir, D'Alembert Discours Preli-minaires dl'Encylopedie'sinde, Grimin Correspondance litteraire'inde bu ilk Konuma'nmdosta bir eletirisini yapmakla kalrlar. Rousseau, Ansiklopedi ile ibirliiyapar, mzik yazlarn o salar-, 1755'te de tezlerini derinletirdii veahlki dzlemden politik dzleme getii, Discours sur l'ecoriomie politique'iniverecektir. Diderot ile ilikisi srer, en deerli dostunun Di-dorot olmas,nemlidir. Diderot da, kendi gibi, edebiyatlarn derbeder hayat iinde uzunzaman yaam, gene kendisi gibi bir kk burjuvadr.Bu srada Rousseau, salonlardan gittike uzaklar. Kendi ahlk reformunabalar ve bir kk zanaat gibi bamsz yaamaya karar verir. Bu parlakyazar, sayfas 10 paraya (sous) mzik notalar kopye ederek yaamayagiriecek, sert ve kar gtmeyen bir yaama rnei verecektir. te kiiselhayatndaki bu arballk, kk burjuvazinin kalbini fethedecektir. Gene buarballk, bu yksek orun, eserleriyle birlikte, devrimin bykjakobenlerini, Marat'lan ve Robespierre'leri esinleyecektir.1752'de bir komik-operas daha Le Devin du village, ardndan, nsz birinciKonujma'daki fikirleri akla kavuturan bir komedisi, Narcisse, sahneyekonur. Le Devin du viJIoge'na dl olarak verilmek istenen bir krallk erefdeneini almay reddeder.1755'te Dijon Akademisinin at bir yarmaya daha katlr. Ayrcainceleyeceimiz Discours sur l'ori-gine de l'inegalite ite buradan kar.Bundan sonra Cenevre'ye gezmeye gitti ve orada yeniden kalvinizmednd.Paris hayatndan usanmti; Chevrette atosunun parkmdaki bir bahvankulbesini, Ermitage', emrine veren Mme. d'Epinay'in bu nerisini kabul etti.Ansiklopedistlerle kavgalar ite burada ciddileecek-tir. Burjuva eletirisi bubozumay, genellikle, Rous-seau'nun gvensizlii ve alnganl, devamltakip20altnda bulunduu saplants, Diderot'nun boboazlklar ve Gnmm'in entrikalargibi kiisel sebeplerle aklar. ki ynden gelen bu baya nedenlerin, ilgili-lerin bilincinde de asl nedenleri glgede brakm olmas olasl vardr.Fakat eletirinin rol, dedikodular bir yana brakp anlamazln, bir smfatmas olan atmann kaynana ykselmek olmaldr; Ansiklopedistlerin


9/92

lml kanad (Voltaire) kadar, ileri kamd da (Diderot, d'Holbach) kapitalistburjuvazinin ilerici programn gelitirirken; Rousseau, daha devrimci olanfakat ekonomik bir programa sahip olmayan ve hayale sman demokratik ynlarnkarlarn temsil eder.1758'de Rousseau, Mme. d'Epinay ile bozuur ve Montmorency'de, Mont-Louisevciine yerleir. Burada geirdii zaman, hayatnn en verimli dnemidir.

nce Lettre d'Alembert sur les spectacles'i yaynlad ve bu,Ansiklopedistlerle kesin olarak bozumasna sebep oldu. Rousseau, burada, genelolarak san'ata ve ayrm yapmadan btn tiyatro trlerine kar kmaz. Sosyaleitsizlik zerine,kurulmu olmayacak bir toplum dzeninde san'atm yararlerdemine inancn, birok yerlerde tekrarlamtr. San'atn yrek gc, ruhkuvveti veren ve yurttalara degin bir ierii bulunmaldr. Ve eer Rousseauklasik tiyatroya kar kyorsa, bu, klasik tiyatroda aristokratik bir san'atgrd iindir. Aslnda bu, haksz bir gr olmakla beraber, halk birsan'ata yol at iin, gerekliydi. Lettre d'AlemberUin, sonunda, Devrimingelecekte ele alaca, bir halk ve yurtta enlikleri program nerir. Davidtarafndan dzenlenen byk devrim enliklerinin kuramcs Rousseau'dur.1761 ve 1762'de esas eseri La Nouvelle Heloise, Le Contrat Social ve Emileyaymlanr. Her , -rctimlidir (didactique). Rousseau, buraya kadar,

zenginliklerin eit olmayan dalm zerine kurulmu olan bir toplumdazamannn insannn aalap ba-21yalamasnn nedenlerini gstermi, knamt. imdi artk, adalarna,yeniletirilmi, iyiletirilmi bir insan grntsn gsteriyor. Le ContratSocial (Toplumsal Szleme), insanlarn, erdemleriyle hareket eden yurttalar,yani yurtsever insanlar olabilecekleri, demokratik, eitlie dayanan birtoplumunilkelerini koyar.La Nouvee Heloise (Yeni Heloise), aristokrasinin kokumasna kar bir burjuvaaile erdemi lksn; kadm dknl ve ehvet peinde dolamaya kar dahasalam ve shhatli bir duygu hayatn karr.stelik Rousseau, zamanna uygun olarak, daha iyi bir toplum kurmak iin bireyiiyiletirmek gerektiini dnr; ve bu yzden Emile'i, doa kanunlarna uygunbir eitim plann verir.Bu eser, birbirini tutar ve ulu bir plana balgibi grnr.Fakat Rousseau'nun dncesinin iinde bulunan ve temsil ettii snftanayrlmas olanaksz elimeler bu eserde her zaman belirir. Bir zmleme,bunlar ortaya karmaya yeter-, biz ise bu ksa gzden geirmede, sadece, bu byk eserden her birinin tarih bakmndan nemini belirtmek istiyoruz.Le Contrat Social", bu ok soyut ve ok kuru politik hukuk kitab, halknegemenlii ilkesini aklayan en derin, en yetkin eserdir. Her vatanda, kendizgrln salamak iin, kendi ahsn, halkn istek ve iradesinin ifadesindenbaka bir ey olmayan, genel istein ve iradenin yksek ynetimi altnakoyar. Rousseau, egemen olan genel istek ve iradeyi, kanunlar yrtmeklegrevli olan hkmetten ayrt eder. Rousseau burjuva dn erevesi iindekald iin, zorluklar burada balar. O, zel mlkiyetin kaldrlmasn hidnmez. Demek ki zenginler ve fakirler gene var olacaktr; peki, zenginlerinhkmete el koymalar ve genel istek ve iradeyi hie sayp tersine davranmalarnasl nlenecektir? Bu, burjuva dn-22cesi iin zmlenemez bir sorundur ve Rousseau da bunun iinden, ancakhayallerle kar; servetlerin eitliine einir, sse ve gsterie karkanunlara eilim duyar; oysa bu einim ve eilimler hep sanayiin ve ticaretingelimesini kstekleyeceklerdir. Btn bu yollarn gszln nceden sezerek,yapsn salamlatrmak iin, bir Devlet dinine bavurur.Jakobenler zerine hibir kitap, bu kadar byk etki yapmamtr. Bu eser onlariin, devrimci erdemin, yurttalk ruhunun, ksacas, yurtseverliin el kitabolmutu. Rousseau'nun dncesi, kozmopolitlikten ok, pek ok uzakt. Le


10/92

Contrat Social'de, 1789' dan ok nce, yurtseverlik ile cumhuriyeti ruhunbirbirine baland, birbiriyle badat pek aka grlr.te yandan Rousseau, btn yurttalar btn haklarn egemene teslim ettiklerinegre, egemenin, zgrl savunmak iin snrsz bir gce sahip olduunu kesinolarak sylemekle, Jakobenlere, devrimci terrn temel ilkesini retmitir.Nihayet Le Contrat Social'in yurttalk dini, Ro-bespierre'i, yce Varlk

dininin kurulmasnda esinle-mitir.Pedagoji kitab "Emile*, ilerici bir rol oynamtr; bu ilericilik, zellikle,esas itibariyle 1762'de yurt dma srlmelerine kadar Jesuite'lerin ellerindeolan, zamannn kolejlerinde uygulanan renimle Rousseau'nun fikirleri,karlatrld zaman ortaya kar. Rousseau, rnesansn byk hmanistlerininrneine uygun olarak insanm hem madd hem manev, lam, eksiksiz gelimesini;nesnelerin dorudan doruya gzlenmesinin, kitaplardan renmenin yerini olanaolduu kadar ok alaca; bilimlerin esas role sahip olaca; pratiin teoriylekaraca bir retim yaplmasn ister. Emile, bir el zanaat renir, nkdevrimler yzylnn kriz dnemine yaklayoruz (Emil, Kitap III) ve bundanbyle hibir sosyal23durum, istikrarl olmayacaktr. Bu pedagojinin temelinde u ilke yatar: ocuun

kiiliini gelitirmek, doasnn ona brakt iyi eylere sayg gstermek,ondan akla dayanmayan her trl pein hkm ve batl inanc her trl geleneikarp atmak gerektir. Ksacas, kendi kendine yarglara varabilecek bir adamyapmak gerektir, ve Devrimin arifesinde bu, ok byknem tar.Fakat Rousseau'nun dncesindeki ve hayalci huyundaki elimeler, en parlakbir ekilde, EmfJo'de ortaya kar. nce, yeni bir insann meydanagetirilmesinde pedagojiye verilen rol, hayalcidir. Yeni insan kim meydanagetirecektir? Pedagojinin devrimci bir deere sahip olabilmesi iin, nce,eiticileri eitmek-gerekirdi. Burada, dnyay fikirlerin ynettiini, yleysetoplumu iyiletirmek iin bireyi iyiletirmek gerektiini dnen XVIII. yzylfilozoflarnn idealizmini yeniden buluruz.te yandan, Rousseau'nun meydana getirmek istedii insan, hangi insandr? Doahalinde yaayan insan m? Le Contrat Sodaln insan m?Nesneleri yaratann ellerinden kan her ey, iyidir; insanlarn ellerinde herey, soysuzlar.Emile'in ilk szleri ite bunlardr. Ama hemen sonra, Rousseau iyi toplumkurumlan, insann temizliini bozmay en iyi bilenlerdir. diye kesin konuur.Biz burda Rousseau'nun, en gzel ifadesini Jakobenle-rin kahramancahayalciliinde bulan burjuva yurtseverlii ile rekabet zerine kurulmukapitalizmin gelimesi iin gerekli burjuva bireycilii arasnda bir o yana birbu yana ekilip durduunu dnyoruz. Reusseau, burada, burjuvazinin esaseilimlerini, eliik olan ve kendisinin aamayaca, amann ancak yeniproletarya iin mmkn olduu, eliik eilimleri derinlikle anlatr. Aslndayurtta olmas gereken Emil, hi deilse on be yama kadar,insanlardan uzak, her trl toplum hayatnn dnda yetitirilir.24Bu anti-sosyal eilim, sonralar, gerici dnceye hizmet etmitir; bugn bileburjuvazi, ocuklarn, sosyal hayat hakknda bir ey bilmeden eitilmelerineiyice zen gsterir. te yandan Rousseau, Emile'i pein yarglarn ve batlinanlarn penesinden koparmak isteiyle, onu, toplum halinde yaayaninsanlarn birikmi deney ve grgleri olan, insan kltrnden de bilgisiztutar. Emile, on iki yama gelinceye kadar, kitaplardan yoksundur; zek vebilgilerinin gelitirilmesine ancak ondan sonra balanr. Birok bakmlardanRousseau, szde yeni yntemleri ile, aslnda burjuvazinin kltrel gerilemesiniifade eden pedagoglarn atasdr.Demek ki, bu karmak eserin ifte etkisi vardr. Jakobenlerin, Lepelletier, deSaint-Fargeau ve Saint-Juste'n ilerici eitim tasarlarn, ama bir de, XIX.yzyln ve gnmzn kimi pedagoglarnn gerici teorilerini esinlemitir.Emile'de, Savoie'l papaz yardmcsnn inancn aklamas nl blmne ayrbir yer vermek, yerinde olacaktr; Rousseau, burada, kendi dininin ilkelerinianlatr. O, ruhun lmezliine, te dnyada iyileri dllendiren ve ktleri


11/92

cezalandran ve varl, doann harikalarnn manzaras, kendi bilincininsezgisi ile kantlanan bir tanrya, tanrsal icgdye inanr. Demek kiRousseau, bir deiste .yaratmac- dir. Grnte, gene bir deiste olan,Voltaire'e yakndr. Rousseau, Tann'nm her trl grnm eklini, tapnma veayinleri, u veya bu kiliseye zg domalar. Voltaire gibi, reddeder.Rousseau'nun dini de, Voltaire gibi, papazlar snfndan vazgeebilir. Unutmamak

gerekir ki, teki filozoflar gibi, Rousseau da derebeyliin balca kalesi olankiliseye kar savamaktadr.Gerekte Rousseau'nun yaratancl Voltaire'in zlem ve isteklerinden okfarkl zlem ve isteklerden doar. Voltaire, materyalizmi, hi deilse resmen,reddeder; nk te dnyada halka sz dinletecek ve25zel mlkiyeti koruyacak bir jandarma-tanr'ya gereksinimi vardr. Rousseau ise,tersine, halk teselli edecek, ezilenlerin te dnyada cn alacak ve ktleriyani zenginleri cezalandracak bir tanrya gereksinimduyar.Kodamanlar, zenginler, yzyln mutlular tanrnn hi bulunmamasndanrahatlayacaklardr; fakat bir te dnyay beklemek, halk ve yoksullar tesellieder.'

nancn aklanmasnn tarihi rol konusunda karara varmak iin, basitformllerle yetinmek olanakszdr. Rousseau'nun, bir din alkoymakla, bu ankatolikliin gl etkisi altndaki kk burjuvazisi ve halk iin dahayaklalabilir olduu, besbellidir. Engels, Fransa'da materyalizmin, douve kayna bakmndan, aristokratik olduu zerinde srarla durur.Ansiklopedistler, halktan uzak kalmlardr. Bundan baka, Rousseau, Kilise ilebir orta hal aresi uzlamasna varmakla, savamn ekseninin yerinideitirmitir. Artk sz konusu olan, akln dine kar savam deil, dindarolsun olmasn, halkn yani kyllerin ve kk burjuvalarn, aristokratlara vezenginlere kar savamyd. Denilebilir ki, nancm aklanmasnda tohumhalinde Robespierre'in politikas vardr; o, halk aristokratlara kar biraraya toplamann, ayn zamanda halkn dinsel inanlar yklmaya kalklrsa,mmkn olamayacan ok iyi anlamt. Ayn sralarda genel olarak tann-tanmaz olan, Ansiklopedistlerin taraftar Condorcet gibi Jiron-denler isedevrime ihanet ediyorlard. Bu kesin dnm noktasnda Rousseau'nun yaradandlyararl bir rol oynamtr.Fikirler tarihinde inan aklamasnn ansiklopedistlerin materyalizmine grebir gerileme olduu, yine dorudur. Rousseau dinsel bir bilinemezcilie ba-4 Deleyne'ye mektup. Yl 1758.26vuruyor; bilincinin her trl sebepten nce, kendisine Tanr'nn varlnakladn izah etmekle, inanclk (fideizm) kapsn ayor. Gericilik buolay kullanmaktan geri kalmamtr5. Emil yaymlanr yaymlanmaz PiskoposLefrance de Pompignan, Hristiyanlk ile filozoflar arasndaki bir nc kutupyaratt iin Rousseau'yu kutlamt. Marksizmin statlarnn Rousseau'dan okDiderot ve Ansiklopedistleri tuttuklarn belirtmeleri hakldr.La Nouvelle Heloisein birok kuaklar zerinde yapm olduu geni etkiyibugn gznne getirmek, gtr; nk dokunakl slubu, heyecan verici gcnnbyk bir ksmn kaybetmitir. Mektuplar eklindeki bu uzun roman, romantarihinde bir dnm noktasn simgeler ve ortaya koyduu eitli sorunlarlahemen hemen, Rousseau'culuun bir ansiklope-disidir.Ondan nce roman, ho ve havai edebiyatn stn tutulan tr idi. La NouvelleHeloise bu aristokratik akma kesin bir darbe vurdu ve romana, gerekilikyolunda, bir adm attrd. Rousseau'dan nce de Le-sage, Marivaux, Prevost gibigereki byk romanclar vardr; fakat onlarda dank olan unsurlar, hemgereki hem de lirik bir roman olan, La Nouvelle Heloise'de bir araya topland.Burada, zellikle birinci blmde, ac veren ama deerler kazandran, hayatnkendiliinden iyi, stn bir biimi olan tutkunun trksn buluruz. Rousseau bukonuda Diderot ile birlik ve Hristiyanla kardr. Julie'nin sevgilisi Saint-Preux Jle evlenmesini snfsal nedenlerle nleyen sosyal grenekleri knar.Zamannn toplumunda kadnn gururu krlm durumunu ortaya koyar ve knar.


12/92

5 Objektif bakmdan, ezilmekte olanlarn teselli olarak bir tanrya inanmalar,halk ynlarn mcadeleden uzaklatrmaktan baka bir sonu vermez.27Aristokrasinin srdrd ve aileyi bozup datan haylaz ve apkm hayata kar,Rousseau, aile hayatnn arballn yceltir.kinci blmde Julie, kocas M. de Wolmar'a iten bal kalr-, o an

aristokratlar iin, bu, gln bir davrantr. Rousseau, buradan da Diderot'yayakn, Greuze'n hayrandr.te yandan Rousseau, ehirlerde aristokrasinin kokumuluuna kar, krlardadoann koynunda yaanan doal, sade hayat koyar ve Rnesanstan bu yanarastlanmam bir yeni deyile doaya vgler dzer. Diderot dnda,Ansiklopedistler iin doa, soyut bir fikir, felsefi bir kategoridir; Spinoza'daolduu gibi, kendi kendisinin maddi sebebidir. Rousseau iin ise, doa, tersine,btn duygularyla yararlanp zevkine vard, zenginliklerle dolu bir yaayangerek, bir cokunluk kayna, bir srdatr.La Nouvelle Heloise'in getirdii belki en byk yenilik de ite budur-, RousseauXVIII. yzylda o kadar az rastlanan lirik iirin en byk airidir. Dz yazs,fikirleri ak ve gl bir ekilde ifade etmekle yetinmez. Mzisyen olduuiin, duygulan btn scaklk-laryla ve ritmlerle anlatmay da bilir; heyecan,

ya-yhc hale gelir-, bu yzden birok, gzel okuyucu hanm, La NouvelleHelois'i okurken gzya dkmlerdir.Fakat La Nouvelle Heloise, kk burjuvazinin elimelerini yanstr: Duygularnzgr genilemesine alnan bir mar, bir ilh olan birinci blm, olacaaboyun emeyi tleyen ikinci blmn karsna kar. nk Julie, babasnnkesin buyruuna uyarak, sevdii adamdan vazgemeyi ve yal bir adamla evlenmeyikabul ettii zaman, o kadar uzdillilikle knanan sosyal greneklerin vetrelerin nnde boyun emitir. Gerici romantizm, buradan, te dnyanntesellisine kavumak umudu, kader, yalnzlk sevgisi, kendi iine kapanmak,heyecan iin heyecan aramak vs. gibi pek ok konuyu ekip almtr.28Son yllar (1762 -1778)Emile'in. yaymlanmas, Rousseau'ya kar bask ve zulmlere yol at.Parlamento, kitab knad ve yazarnn tutuklanmasn emretti. Rousseau, okacele kamak zorunda kald. Paris Bapiskoposu, aleyhinde, bir buyrultuyaynlad. Protestanlar da pek iyi bir tavr taknmadlar. Cenevre'de mahkumoldu, Neuchtel topranda Motiers'e geti; orada da papazlar ona kar halkkkrttlar. Beinne glndeki Saint-Pierre adasna snd, Senato kendisinioradan da srmekte gecikmedi. Filozof David Hume, Rousseau"yu ngiltere'ye davetetti, oraya Alsas zerinden geti. ok gemeden aralar bozuldu ve Rousseau,Fransa'ya dnp, iktidarn izniyle 1770'te Paris'te yerleinceye kadar, gezicihayatna yeniden balad. 1778'de Ermenoville' de lmne kadar topluluktan uzakyaad; herkesten kukuland iin az sayda dostlar dnda kimseyi yaknnakabul etmedi. Kilise, Parlamento, Krallk ve filozoflar, hep ona kar idiler.Grnte, tek bana kalm, yalnz bir adamd. Oysa kimsenin onun kadaretkisi, onun kadar hayran yoktu. Korsika'dan, Polonya'dan anayasa hazrlamasiin arlar geliyordu. Bilinmedik retilileri, ard aras kesilmeden,ekildii ve kuku iinde yaad kesine sokulmak iin urayorlard.Kovalanp sktrlan bu yalnz adamn, dnceler zerinde, kendisine bask vezulm yapanlarn sahip olmadklar, bir ekim gc vardr. Daha da okyazmtr. Fakat artk, eseri, nitelik deitirmitir. nsanlara sesleniyorsa,bunu, artk, kendisini rnek vererek, gelecek kuaklar nnde kendisiniiftiralara ve hakszlklara kar savunmaya alarak yapar. ok sayda yazlararasnda, Les Confessions (tirflar) ve lmn yanda braktraca Rxveries dunpromeneur solitaire (Yalnz gezerin hayalleri) tekilerden ayrlr.Confessions, hayatnn hikyesi olmaktan ok ru-29hunun, heyecanlarnn hikyesidir. Psikolojik zmleme aheseri, dmanlarnakar, ou zaman haksz, bir'uzdli savunma ve tutkulu sulama olan bu eser,ayn zamanda, lirik bir ezgi, dnya edebiyatnn en gzel iirlerinden biridir.Rousseau, romantik ada geliip alacak olan duygusal, lirik edebiyatnstaddr. Onun bireyciliinin olumlu bir yan var. nc toplumsal tabakann


13/92

(tiers etat) henz derebeylik erevesi iinde kapal insan gururu krlm vehaklardan yoksun bir durumda bulunduu zamanlar, birey nem kazanmtr ki,Rousseau onun ei bulunamaz bir deere sahip olduunu iddia etmitir. Rousseau,onda, sonsuz bir ruh zenginlii bulur; i hayatn hazinelerini, insannkiiliinde gizli olan btn gleri btn dnyaya aklar. Rousseau insannkurtuluu iin alr. Voltaire ve filozoflar, daha nce, insan kiiliinin

kutsal, dokunulmaz olduunu kabul ettirmek iin savatlar. Fakat bu, soyut birdnce olarak kald. Rousseau bunu renklendirir, < ona hayat verir, vcutverir.Bununla birlikte Rousseau'nun kurulmasna yardm ettii rejim, bireyin kendikendinden baka dayanaa sahip olmad, burjuva rejimidir.Burjuva bireycilii, gerici yzn hzla meydana vuracakt-. Bireyin toplumundnda ve topluma kar kendi iine kapanmas, heyecanlara heyecan iin tapma,dler, kuruntular, ruhun edilgin (passif) durumlar, btn bunlar, Rousseau'dabelirir; romantiklerin en gericilerinde, Chateaubriand'da ve Almanya' da iyicealp geliir ve bugn bile btn gerici edebiyatta, eitli ekillerde, hkmsrer.Rousseau ve bizRousseau'nun etkisi demek ki yersiz ve sradan deildir. Onda her eyden nce

kutlamak gereken =ey, Jakobenlerin ilham kayna olmasdr. Onun ta30rih bakmndan byk deeri, Devrimin kesin bir annda halk ynlarnnynetimini ele alm bulunan, Derebeylik Avrupasi'nin hcumuna uram burjuvadevrimini, burjuvazinin kendisine karn kurtarm olan kk burjuvaziye birdoktrin salam olmasdr. En temiz devrimciler olarak sayg gsterdiimizMarat'lar, Robespierre'ler, Saint-Juste'ler Rousseau' nun eseriylebeslenmilerdir. Robespierre'in ktlar arasnda, gen MaximilienRobespierre'in, Louis-le-Grand kolejinden kt srada, saygdeer stadnziyarete gittiini kantlayacak gibi grnen bir yaz bulunmutur. Rousseau'nundoktrinindeki elimeler, Robespiyercilerin programnda da bulunuyor. Saint-Juste Convention'a, Ventse kararnamelerini oylat-makla, birbirine eitkk mlk sahipleri demokrasisini kurmay tasarlyordu-, byle bir tasanhayalci idi, tarih de onu silip sprecekti. Thermidor kar devrimi,Jakobenlerin ekonomik programlarnn hayalci niteliiyle tam aklanr.Rousseau'nun Devrim zerindeki etkisi sadece fikirleriyle deil, bir de,bunlardan ayrlmas olanaksz, slubu ile anlatmn bulur. Gerekten,demokratik ynlar srkleyebilen, onun uzdilliliindeki ate,iirindeki titreyitir. Voltaire'in gzde silah, alaydr-, Rousseau'nunki ise,uzdilliliktir. Bu deiiklik, Devrimin hazrlanmasnda yeni bir aamaybelirtir. Gerekten, 1750'den nce filozoflar arasnda egemen slup, alaydr.Alayn ykc bir rol vardr ve bylece ilerleme davasna ok byk hizmetleryapar. Derebeylik dnyasnn ve Katolik dinin samalklarn aklnnda ortaya fkrtmakta misli yoktur. Alay, o saray ve salon adamlarmiidir ki, samal anladklar zaman, kesin sava an henz gelmi olmad vekendileri de aristokrat veya byk burjuva olduklar iin daha bekleyecek vakitolduundan, kahkaha ile glerler. Bu, Voltaire amatr kalm ve hrslasavamam demek deildir. 1750'den sonra onun alay-31lan daha byk bir yamanlkla, zorlu bir tarzda r-pnr durur; ama kendindeolan en iyi verebildii alan, uzdillilik deildir. Tersine, Rousseau'nunuzdilli-lii insan yreinden kavrar, bask altmda sabrn kaybetmi ve kzgninsanlara seslenir. nsann yalnz akln aydnlatmakla kalmaz, onun btnglerini, kaynaklarn da harekete geirir. 1789'da kulplerde ve meclislerdekibyk hatiplerin sesiyle ynlar ayaklandran, ite bu uzdillilik olmutur.Devrimden sonra Rousseau'nun etkisi gene ok byk olarak kalr. Ondan sonra,ondan nce olduu gibi yazmak artk olanakszdr. Btn romantikler,Chateaubriand, Michelet veya Lamennais, onu rnek alabilmeyi candanistemilerdir. Daha sonralar, byk yazarlarda onun etkilerini ayrt edebilmekdaha da mmkn olabilmitir. Onunla o kadar benzerlikleri olan Tolstoy,kendisini, onun retilisi olarak iln etmitir. Romain Rolland da, felsefi


14/92

idealizmi ile, ama onun yannda halk iin, adalet iin, bar ve zgrlk 'iin sevgisi ile, bir Russocudur.Buna kar Rousseau'nun uyandrd kinler ve nefretler, amza kadar srpgelmitir. Gericiler tarafndan onun kadar hakarete uratlm, btn dnyadapek az yazar vardr. 1912'de, doumunun iki yznc yldnm, gerek bir kin venefret boanmasna tank oldu.

Gnmzde burjuvazi, artk, bu gibi hoyratlk ve kabalklara izin vermiyor.lerici kuvvetlerin ykselii karsnda hileye bavurmay, Rousseau'ya hakaretetmektense, onda, gerici bir yoruma elverili olan her eyi kullanmay yeliyor.Bylece, ilerlemeye kar olan ve gerici hayalleri tleyenler-, emekilerekar bir politika uygulad halde sosyal adalet gevezelikleri yapanlar; soneklini alm kesin bilgiyi kendi ilerinde bilin ve vicdanlarndatadklarn syleyen ve bylece Marksizm gibi sosyal bir bilimin gerekliliinireddedenler; toplumu32bir btn olarak mahkum edenler; ii snfnn iine bir kk burjuvaideolojisi olan anarizmi sokan anaristler, zetle herkes ona sahip kar,onunla vnr.Rousseau'nun dncesinin gerek ynn ve anlamn bulup ortaya karmak iin

drst bir ekilde aba harcayan saygya deer birok aratrc da, elbette,vardr, fakat bunlarn almalar her zaman gn na km deildir. Kimipozitivistler, Katoliklerin Rousseau'yu kendi yanlanna ekmek iin har-cadklanabalardan hakl olarak arplarak, onu tutarl bir rasyonalist gibi gstermeyegiritiler ki, bu da ayn derecede yanltr.Marksist eletirinin grevi, btn klar Rousseau zerine evirmektir, bueletiri onun zayf taraflarn eletirmeli, fakat nedenlerini de aklamal,evrensel kltre getirdiklerini de gstermelidir. Jean-Jacques Rousseau, vatansevgisine, zgrlk sevgisine, halk sevgisine ve bir de halk smrenlere karduyulan kine, almam bir edebi ifade vermitir. Bu sfatladr ki bizimhalkmz, eseri bizim milli kltrmzn en byk paralarmdan biri olan filozofJean-Jacques'in ans nnde, saygyla eilir.F. 3/33IINSANLAR ARASINDAKETSZLNKAYNAIKONUSUNDA NCELEMEGRYAYIMLANMAEserin hazrlann Rousseau'nun kaleminden dinleyelim:"Dijon Akadmisinin nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna konulu program,1753 ylnda kt. Bu byk sorun karsnda arplm, bu akademinin byle birsorunu ortaya atmaya cesaret etmesine de armtm; ama o buna cesaretettikten sonra, ben de bu sorunu ele almak ve ilemek cesaretinigsterebilirdim; ve buna giritim.Bu byk konuyu rahatlkla ve derin derin dnebilmek iin Saint-Germaine'eyedi-sekiz gnlk bir yolculuk yaptm... Ormann derinliklerine dalp orada,tarihini adamakll izlediim ilk zamanlarn grntlerini aradm, buldum;insanlarn kk yalanlan zerine el koydum; insanlarn doasn soyuprlplak brakmaya, onlarn eklini bozan zaman ve eylerin ilerlemesiniizlemeye, insan toplumunun insann uygarlk ncesi doa insan ilekarlatrarak, onlara, insann szde yetkinlemesi ve olgunlamas iin desefaletinin asl kaynan gstermevr rret ettim. Bu37yce, derin dncelerimle coan ve ycelen ruhum, Tanr'nm huzuruna ykseldi.Oradan hemcinslerimin, pein yarglarnn, batl inanlarnn,yanlglarnn, mutsuzluklarnn, sularnn kmaz yolunda yrmeyealtklarn grnce, iitemedikleri, zayf bir sesle haykrdm: Durmadandoadan yaknan lgnlar, biliniz ki, size btn ktlkler kendinizdengeliyor! Bu derin dncelerden "Discours Sur l'lnegalite, btn yazdklarmarasnda Diderot'un en ok houna giden ve yazarken tlerinden en ok


15/92

yararlandm, ama btn Avrupa'da pek az okuyucunun anlad, bunlardan dahibirinin szn etmek istemedii bu eser dodu. Bu eser, dl yarmasnakatlmak iin meydana getirilmiti; bu nedenle, ama kazanamayacandan eminolarak ve Akademilerin dllerinin bu dokuda paralar iin kurulmu olmadniyice bilerek, yarmaya gnderdim."Rousseau, Confessions 'da bu Konufmo'nn nasl yazldn byle anlatr. Bunda

yanlmyordu. 1754 banda Akademi, dl, silik bir papaz olan Talbert'everdi.Ksa bir sre sonra Rousseau, Cenevre'ye gitme olanan bulur. Paris'ten 1Haziran 1754'te ayrlr. Eserinin sunuunu daha o zamandan tasarlamtr; yoldatamamlar ye Chambery'de tarihini atar: 16 haziran.nce bu sunuu yurduna yapmak iin Cenevre hkmetinden izin istemeyidnyordu; sonra, reddedilmekten ekinerek, bu dnceden vazgeti. Sunuu,kimsenin fikrini sormadan yaymlad. Sunu, Genel Kurula, demek ki yurttalarntmne idi. O sralar halkla ilikileri ho olmayan Yneticiler (raa-gistrats)bundan kukulanabilirlerdi. Sunu, Kurulda bana dman kazandrmaktan veburjuvazi arasnda kskanlk uyandrmaktan baka bir ie yaramad.Cenevre'de, ilerde kitaplarn yaynlayacak ve Rousseau'nun geimsizhuyuna ramen sadk dostu

38kalacak olan Rey ile tant. Rey bu Konuma'nn el yazmalarn 1754 ekimindealp Amsterdam'a dnerek eserin basksn 1755 nisannda tamamlad.Rousseau, ayn yln .19 hazirannda, eserini Fransa'ya sokmak iznini alr.Austos ortalarnda Paris'e bin yedi yz kitap gelir, kitap Pissot bunlarsata karr. Cenevre'ye iki yz tane gnderilir. Konuma' nm Rey tarafndan1759 ve 1762'de yeni basklar yaplacaktr. Yazarn salnda taklit basksaptanmtr.Bu ikinci Konuma'nn (Discours) dourduu polemik, Discours sur les sciences etles arts' izlemi olan polemik kadar geni olmad. La Mercure de France, 1755ekiminde Lettre de Philopolis, citoyen de Geneve (Charles Bonnet) balkl birmektup yaynlar; Rousseau buna hemen karlk verir. Ayn yl kitab kendisinegnderdii iin Rousseau'ya teekkr eden Voltaire'in 30 austos 1755 tarihli,nl mektubu yaynlanr:Bizi yeniden hayvan yapmay istemek iin bunca zek imdiye kadar hikullanlmamt; eserinizi okuyup bitirince insann iinden drt ayak zerindeyrmek istei geliyor.Rousseau, insan vahet haline yeniden gtrmeyi hibir zaman istemi olmadnbildirip itiraz ederek, buna cevap verirKaynaklarlk Konuma, bir ahlk kitabyd; ikincisi ise Rousseau'yu hemen byk politikdnrler arasna koyan politik bir eserdir. Bu kitapta birdenbire, doatansylenmi hibir ey yoktur. 1743'ten beri, Venedik'te kald sre boyunca,yazar, Politik Kurumlar zerine byk bir kitap yazmay tasarlamt:"O zamandan bu yana ahlk zerinde yaptm tarih incelemelerim grlerimi okgeniletti. Her39Ieyin, kknden, politikaya bal olduunu ve nasl ele alnrsa alnsn hibirhalkn, hkmetinin (ynetimin) doasnn onu yaptndan baka bir eyolamayacan anlamtm; bylece mmkn ojan en iyi hkmet byk sorunu,bana halk en fazla erdemli, en fazla aydnlanm, en fazla bilgi ve sonunda-bu sz en geni manasyla almak kaydyla- en iyi yapmak iin uygun olanynetimin (hkmetin) doas nedir? sorununa indirgenmi grnd. Bu sorunun uaadakine -eer ondan farkhysa- ok yakndan bal bulunduunu anladmahkmettim: Doas gerei Kanuna en yakn olan ynetim, hangisidir? Buradan da:Kanun nedir? ve bu nemde bir sorular zinciri."'Bu para, hi deilse Mme. de Houdetot ile karlancaya kadar, Rousseau'mmdncesinin merkezinde politik sorunlarn bulunduunu gsterir. Politikaedebiyatnn klasiklerini, Aristo'nun La Politique'im (Politika), dncesizerinde byk bir etki yapacak olan Platon'un La Republique''ini (Cumhuriyet),


16/92

modernler arasnda da doal hukuk okulunun hukuku yazarlar Grotius vePufendorf'u okumutu.Grotius adn tayan Hollandal -de Groot, 1625 ylnda, ok byk birbaaryla De jure belli ac pa-cis'ini7 yaynlamt; bu eser, dev De jurenaturae et gentium libri acto* kitabnn yazar Alman Puffendorf tarafndangelitirilmi, bunu 1673'te De officio homi-nis et civis' adl bir ksa eser

izlemiti.Bu iki hukuku yazarn eserleri XVIII. yzyln banda, bunlarn doktrininiaydnla kavuturarak, daha az rktc hale getirerek ve bazen dzelterek,yaylmas iin pek ok ey yapm olan Fransz Pro testam Barbeyrac tarafndanFranszcaya evrilmitir.6 tiraflar. Kitap 9.7 Sava ve Bar Hukuku8 Tabiat ve insanlar hukuku zerine sekiz kitap.9 nsann ve yurttan grevleri.40Nihayet, Cenevreli Burlamaqui, Principes du droit naturel (1747) ve Principes dudroit politique (1751) adl eserleri ile ayn retiyi, kendinden zgn hibirey katmadan, halka yaymtr.

Doal hukukun hukuku yazarlarnn byk deeri, tanrsal hukuk teorisini ykmolmalardr. Bu Protestanlar, Devlet'i Katolik Tanrbilimin etkisinden kurtarmakiin btn gleriyfe almlard. Bylece bunlarn retisi XVIII. yzyldaProtestan lkelerde resmi reti haline gelmiti. Hepsi, insanlarn zgr vebirbirine eit bulunduklar varsayd bir uygarlk ncesi doal halinivarsaymlardr; insanlar buradan Uygar duruma gemek iin, bir szlemeye(contrat) varrlar ve isteyerek olsun zorla olsun (fetih hakk), politik birotoriteye boyun eerler. Bu szlemede halk, gvenceler, temel kanunlaristeyebilir. Egemenliin kayna, demek ki, halktr; oysa, tanrsal hukukunkuramclarna gre her iktidarn kayna, Saint-Paul'n Non est potestas nisi aDeo- (Tanr'dan gelmeyen hibir iktidar yoktur) forml gereince,Tanr'dan gelir. Fakat egemenliin yrtlmesi iki ar u arasnda, saltkrallk ile tam ve salt demokrasi arasnda deiik biimler alabilir. XVII.yzyl burjuvazisinin temsilcileri olan Grotius ve Pufendorf, salt krallktanyanadrlar. XVIII. yzyl burjuvazisini temsil eden Barbeyrac veBurlamaqui ise artk salt deillerdir; bunlar, halkn, zorba hkmetlere(ynetimlere) kar direnme hakkn tanrlar; ama bununla, gene de demokratolmu deillerdir. Rousseau, Institutions Poli-tiques'ini hazrlarken bunlarhep okur, ve retilerinin baz esas elerini almakla beraber, onlara karkar. Le Contrat Social'de (Toplumsal Szleme) Grotius' halk btnhaklarndan yoksun brakmak la sulayacaktr; Grotius ve benzerleri, hattaBarbeyrac hkmdarlar tarafndan satn alnmlardr, nk dorular vegerekler, zenginlere hi yol amaz ve halk ne elilik, ne kilise veyaniversite krssne de denek vermez.41Anlalyor ki Rousseau, doal hukukun hukuku yazarlarnn hem mirass, hemde, demokrat olmadklar iin, onlarn dmandr.Rousseau, De Cive (1642) ve Leviathan (1651) ile zgn bir salt krallkkuram kurmu olan gl ve derin dnr Hobbes'u da (1588-1679) okudu. Doalhukuk kuramclar, Aristo'ya uyarak, insann doas bakmndan toplmcul(sociable) olduunu dndkleri halde, Hobbes, materyalist ncllerdenhareket ederek, uygarlk ncesi doal halinde insann insana kar kurt olduunugsterir: Ona gre insanlar, bu srekli sava halinin alnyazs olan lmdenkanmak iin kendi aralarnda, hibir kayt art olmadan, salt iktidar birnc kiiye veya toplulua veren bir szleme yaparlar. Bylece Devlet, sivilve din btn yetkilerle bezenmi bir Dev, bir Laviathan haline gelir-, o,hakszlk yapamaz ve adaletsiz olamaz; nk Kanun, onun buyrultusununifadesinden baka bir ey deildir.Hobbes, bunun zerine, ksa zamanda ok, pek ok dman kazand; salt krallktanyana olanlar, kendilerini madd ve materyalist bir temele dayandrd iin;kartlar da zorba krall hakl gsterdii iin ona dman oldular. Fakateser XVII. yzyln ortasnda Franszcaya evrilince Fransa'da da byk etki


17/92

yapt; Bossuet'nn kitaplnda Leviathan vard. Ansiklopedistler,vard politik sonular nedeniyle, Hobbes'a dmandlar-, Rousseau daDiscours sur l'ine-galite'nin hazrland sralar, dostlarnn grlerinipaylamaktadr. Onun uygarlk ncesi doal hali anlay, Hobbes'un doal halianlay ile tamamen kar karyadr. Rousseau, insanlarn, bir zorbannkollarna seve seve atlabilecekleri fikrine kar kar. Ama Rousseau, gene

de temelde, doal hukukulardan ok Hobbes'a yakndr. nsamn insana kar kurtolduu zdeyii, uygarlk ncesi doal hali iin yanl olsa bile, Rousseau'yagre, toplum iin dorudur ve42ihsann toplum iindeki mutsuzluunu meydana getiren tutkularn anlatmHobbes'a ok ey borludur. Rousseau ilerde onu yeniden okuyacak ve bugnekadar yaam dehalarn en byklerinden birinin btn derinliini daha iyikefedecektir. Le Contrat Social, Hobbes'tan, Discours sur l'Inegalit&ye gredaha fazla esinlenecektir; orta hal arelerine dman olan bu sert ve uzlamazdeha, ister istemez, Rousseau' yu ekecektir.Konuma dneminde Rousseau, grnte, Hobbes'tan ok Locke'a yaknd.Hobbes, XVII. yzyl ortasnda salt kralla gven veren bir ngiliz burjuvasolduu halde, balangta Stuart krallk soyundan yana olan Locke (1632-1704),

sonra onlar tarafndan yurt dna srlmt. Nantes fermannn yrrlktenkaldrlmas (1685) onun, zorba hkmdarlara kar kin ve nefretiniiddetlendirmiti. Guillaume d'Orange ile birlikte ngiltere'ye dnnce (1688),lml kralln kuramcs oldu. Hobbes'a gre ok daha az bir dehaya sahip olanLocke, gene de, zamannn, aristokrasi ile uzlam ngiliz burjuvazisinin,tipik bir szcsdr. Lock'un eserinde her ey orta hal aresi, her eyuzlatrmadr. Locke, Tanr'nm kullarn esinlemesine yer verir, fakat doalakla da elden geldii kadar fazla bavurur. Klelii savunan kuramlara ve saltkralla kar kar, halkn zorba kralla kar isyan hakkn tanr; ama biryandan da krallk ile halk egemenlii arasnda bir uzlamay gerekletiren nlgler ayrl kuramn ileyip meydana karr. Locke da uygarlk ncesidoal halini kabul eder; fakat orada insan, daha o zamandan akla boyun emidurumdadr; bireylerin daha o zamandan haklar, baka haklar arasnda da, emekzerine dayanan mlkiyet haklar vardr. Bir antlamayla uygar toplumun meydanagelmesinin amac, ancak, bu haklarn kullanlmasn gvence altna almak ola-43bilir. u halde Locke, burjuva liberalizminin kuramc-sdr.Onun Essai sur le Gouvernement Civil'i (1606), Francois Coste tarafndanXVIII. yzyl banda Fran-szcaya evrildi. Locke, byk bir n kazand.Voltaire onu halka tantt ve sevdirdi. Montesqiue ona ok ey borludur.Ansiklopedistler onu bir stat diye selmladlar. Onlarla birlikte Rousseau dabilge Lockea hayranlk duyar. Hobbes'a kar yani istibdadn savunulmasnakar kant ve muhakemelerini Locke'tan alr. Oysa aslnda aralarndakikartlk derindir ve bu durum, Le Contrat Social'de patlak verecektir. Ennemli olay udur: Rousseau, uygarlk ncesi doal hali ile toplum halini tamkar karya koymaktadr. Bylece btn kurumlaryla ve zellikle mlkiyetkurumuyla birlikte btn sosyal dzeni doaya dayamak, yani doal olmak vebylece savunulmak olanandan yoksun brakyor. Oysa Locke'un btn abaskiisel mlkiyeti doal hukuka dayandrmaktan ibaretti.Rousseau, elbette, Montesqieu'yii de tanyordu. Fakat l'Esprit des Lois'nmKonuma zerinde etkisi zayf olmutur. Bundan baka, genel olarak kanunlar,yani mme hukukunun ilkelerini Platon'un, Aristo'nun, Cicero'nun yntemlerineuyarak inceleyecek olan Les Institutions Politiques'in konusu, pozitif hukukuele alan l'Esprit des Lois'nm konusundan baka bir konudur.Le Discours sur l'Inegalite, btn bir psikolojiyi ierir. Bu, Rousseau'nun1743'ten beri iliki kurduu duyumcu Condillac'n psikoloji anlayna yakndr.Condillac'n Essai sur l'Origine des Connaisances H-maines'i (1746)yaynlamasna Rousseau yardm etmiti; ayn yazarn Traite des Systemes'ini detanyordu ve her ne kadar Traite des Sensations (1755), Ko-numa'nvn meydanagetirildii tarihte daha yaymlanmam ise de, uzun zamandan beri hazrlanmakta44


18/92

olan bu eserdeki tezleri Rousseau herhalde biliyordu. Condillac'n Rousseau'yugerekte hangi lde esinlediini bilmek, pek doal olarak olanakszdr. Bizancak, pek ok noktada dncelerinin ayn olduunu syleyebiliriz. Herhalde busorun Konumann zgnln zedelemez; nk Condillac, insan aklnngeliimini, yalnz bireylerde, inceler; Konuma ise akln, toplumlar boyunca,gerek bir tarihini meydana getirir. Bununla beraber, Rousseau'nun

psikolojisinin materyalist kaynaklan olduunu gstermek ilgi ekici olacaktr; oRousseau ki 1756'ya doru La Morale Sensitive ou le Materialisme du Sage isimlibir eser hazrlamaktayd; bu eser Rousseau, Ansiklopedistlerle kesin olarakbozuunca bir yana braklmt. Diderot' nun tlerinden Rousseau'nun kendisibahsettiine gre Discours'u Ansiklopedistler de etkilemitir. Fakat bu ikiarkadan fikirlerini birbirinden ayrt etmek, hayli zordur. nsanlarn doanniinde milyonlarca yl boyunca gelitikleri temel kavram, Dide-rot'nunl'Interpretation de la Nature'nde belirtmiti... nsann geliiminde tutkununrolne Rousseau' nun dikkatini o ekmi olabilir. Fakat Diderot ile Rousseauarasnda temel bir ayrlk vardr ve bu ayrlk da ilerde kacak atmanntohumu sezinlenebilir. Diderot'ya gre insan doas gerei, toplumcul birvarlktr. Toplum iinde yaamadan nce, sr halinde yaard. Demek ki uygarlkncesi doal hali ile toplum hali arasnda kesin bir kartlk yoktur.

Ama 1755'te ne Diderot, ne de phesiz Rousseau, aralarndaki bu kartlnilerde doabilecek sonularn hesaplamyorlard. Grimm'in CorrespondanceLitter air e inde Konuma iin yazd yaz, ok vcyd. Grimm, o sralar, tamDiderot'nun fikirlerini anlatr.imdi Rousseau'nun, uygarlk ncesi doal halindeki insan anlatmak iin kimdenesinlendii kalyor. Bu. tamamen zgn bir bulu deildir. Klelik toplu-45munda insanlar, daha zgr olarak yaadklar bir an anlarm henzsrdryorlard. Pek ok Grek ve Latin ozannn trksn syledikleri, mutlu vebar iindeki, sakin bir altn a konusu, bylece domutur. Rousseau, enazndan, Latin ozanlarn tanrd. Bunlar arasnda Lucrece'e ayr bir yer vermekgerekir. De Rerum Naturae uygar insanlardan her bakmdan daha salam, ve daha azumutsuz, o uygarlk ncesi vahet halinde yaayan insann sert bir portresiniizer.Modern ada iyi vahi konusu, Rousseau'nun iyi bildii Montaigne'den buyana geliir (Essais Chapitre des Cannibales, 1/31). Biroklar gibiefsanesi deil, konusu diyoruz. nk bu kadar gemicinin, tacirin,misyonerin, vah insanlar arasnda geen yolculuklarndan dndkleri zamanonlarn ahlki niteliklerini, uygar insanlar aleyhine vm olmalar, birkolektif aldann sonucu deildir. XVIII. yzyl filozoflar, seyyahlarnanlattklarn, insann Hristiyanl bilmeden de iyi olabileceini, sosyal vepolitik btn rejimlerin insanlara, aleyhinde savam verdikleri rejimdendaha fazla mutluluk salayacan kantlamak iin, phesiz daha dagzelletirerek, kullanmlardr. Fakat seyyahlarn anlattklarnda gerekbir esas var; onlar, ilkel komnist dzen iinde yaayan insanlar anlatrlarve onlarda bizim toplumlarmzda artk yok olmu bulunan erdemleri bulurlar.Tacite ile Fanimore Cooper arasnda ortak ne vardr? lkinde okuduumuz,Germenlerdeki cesaret, yiitlik ve toplulua ballk erdemlerini, ikinciyazarda iraquois'larda yeniden buluruz. u halde XVI., XVII. ve XVIII.yzyl seyyahlarn saf zavalllar diye dnmek, yanl olur. Onlarnvardklar sonular, Konumada yeniden grlr ve ona gerek bir temel verir. Buseyyahlar arasnda en fazla kltrl olduklar iin en ilgi ekici bilgileriverenler, Hristiyanl bilmeyen vahet halindeki insan gklere karmakta46hibir kar olmayan misyonerler olduklar iin, bu daha da dorudur.Rousseau, seyyahlarn anlattklarn ok okumutu. Baron de la Hontan'm Mmoiresde I'Ame'rique Septentrionale (1703)'ini okumu olabilir. Macerasever bir askerolan La Hontan, Avrupa'dan bkm irenmi, Kzlderililerin yaadklar yerleregemiti. Avrupallar niin kokumutu? O, yle diyor:Senin-benim ayrm olmas... kanunlan, yarglar ve papazlar olmas... birde, stelik, mal mlkiyeti olmas... Avrupallarn toplumunu bozup allak bullakeden kargaalklarn biricik kaynadr. (Cilt: III).


19/92

Rousseau, Pere Dutertre'in l'Histoire gnerale des Antilles habitees par lesFranais (2 cilt; 1667) eserini okumutu. Caraibes'ler ile ilgili btnbilgilerini buradan almtr. Pere Labat'y, Nouveaux Voyages aux ilesd'Amarique'i (6 cilt; 1722) bildii kesin deildir. Fakat La Condamine'i,Relation d'un voyage en Ame-rique mridionale (1745) ve Journal du voyage faitpar l'ordre du roi d VEquateur (1751)' bildii kesindir. zellikle Abbe

Prevost'nun ynetimi altnda yaymlanm olan byk derletirmeye yani Historiegenerale des Voyages'a, (1746-1770) sk sk deinmitir. Konumannyaynlanmasndan sonra da 1782'de kan ikinci basksnda, rnein spanyolCoreal gibi hikyesi Prevost derleiminde ancak 1757'de yaynlanm olan, yenikaynaklar gsterildiine gre okumaya devam ettii anlalyor.Fakat hepsinin stnde, bilimsel konuda zamannn en byk otoritesi olanBouffon'u okumutu. Theorie de la Terre ve Histoire naturelle de l'home(1749) gibi Quadrupedesin ilk ciltlerini de biliyordu. nsan ve hayvananatomisinin eitli sorunlar zerine olan notlardaki hemen btn usavurularve kantlar Bouffon'dan esinlenmitir. Fakat onu en ok ilgilendiren, zellikle,rHommedaki nsanlarn trleri b-47lm olmutu. Bu blm, stelik, ok sayda seyyah yklerine dayanr.

Sonunda unu da ekleyelim: Uygarlk ncesi doa halindeki insann iyiliinianlatan hayalci ykler, XVIII. yzylda oktu. Bunlardan biri, Fenelon'un Te-lemaque'mda bulunur ve zel mlkiyeti bilmeyen, zgrln tadn karanBetique halknn temiz hayatn anlatr (VII. kitabn sonu). Rousseau, Fenelon'uiyi tanr, sayard.Konuma'nn (Discours'un) anlamFakat btn bunlar, Konumay aklamaz. Rousseau, ok ve yntemli olarak okudu;cmlelerinin her birinin ardnda, baka yazarlarn Rousseau'nun dncesine esasolan anlan vardr. nk onun dehasnn niteliklerinden biri, her zaman birinekar dnmesidir. Locke'u and zaman bu, Hobbes'a kardr veya tersine,Hobbes'u and zaman, bu, Locke'a kardr. Bu bakmdan pek okkarlatrmalar yaplabilir; notlarmzda bunlardan bir miktarn gstermibulunuyoruz. Ama bunlara bakp da Rousseau'yu bir arma-c gibi grmek, arbir yanllk olur. Bundan baka, o, bulduu btn eleri yeniden dnm,benimsemi ve bir diyalektik bayaptna ulamtr. Burada Engels'i uzun uzunanmak gereklidir. Engels, Discours sur l'Inegalite'nin, Diderot'nun Le Neveu deRameau' su ile birlikte, XVIII. yzyl diyalektiinin bayaptlarndan biriolduunu syledikten sonra bu dncesini daha ilerde gelitirir.Son olarak, Dhring'in eitlik retisinin onun solgun bir yknmesinden bakabir ey olmad Rousseau'nun eitlik retisi bile -ve stelik Hegel'indoumundan yirmi yldan uzun bir sre nce- Hegel'in yadsmann yadsmas ebekadn grevini grmedike, gerekleemez. Ve bundan utanmak yle dursun, bureti, ilk sunuluunda, hemen hemen almla ken-48di diyalektik kkeninin damgasn sergiler. Doal ve yabani durumunda insanlareitti; ve Rousseau daha o zaman dili doa durumunun bir bozuluu olarakaldndan, ayn trden hayvanlar arasndaki bu trn btn genilii iindegeerli eitlii, son zamanlarda Haeckel tarafndan varsaym olarak (alales)dilden yoksun olarak snflandrlm bulunan, o insan-hayvanlara uygulamaktayerden ge kadar hakldr. Ama bu eit insan-hayvanlar, kendilerini brhayvanlardan stn klan bir avantaja sahipti: Yetkinleebilir-lik, zamanlagelime olana; ve bu, eitsizliin nedeni oldu. Demek ki, Rousseaueitsizliin douunda bir ilerleme gryor. Ancak bu ilerleme kart (antago-niste) bir ilerlemedir, ayn zamanda bir gerilemedir.Btn sonraki (doal durumdan tedeki) ilerlemeler, grnte bireyinyetkinlemesine, ama gerekte trn dknlemesine doru atlm admlaroldu... Metalrji ve tarmn icad bu byk devrimi meydana getiren iki zanaatoldu.(Balta girmemi ormann ilenmi toprak durumuna dnmesi, ama mlkiyetaracyla sefalet ve kleliin de ortaya kmas.)'insanlar uygarlatran ve insan trn bozan ey, ozana gre altn ve gm,ama filozofa gre demir ve budaydr. (Rousseau; Deme)


20/92

Uygarlktaki her yeni ilerleme, ayn zamanda, eitsizlik yolundaki yeni birilerlemedir. Uygarlkla domu olan toplumun kurduu btn kurumlar, ilkereklerinin tersine dnerler.Bakanlarn kendilerini kleletirmek iin deil, zgrlklerini savunmakiin. halklarn setii szg-trmez bir ey ve bu tm siyasal hukukun temelkuraldr. (Rousseau; Deme)

Ama yine de. bu bakanlar, zorunlu olarak halklarn baskclar haline gelirlerve bu basky, doruuna kartlm eitsizliin, yeniden kendi kart halinednt (despotun karsnda herkes eittir, ya-F. 4/49ni sfra eittir), eitlik nedeni durumuna geldii noktaya kadar getirirler.Eitsizliin son aamas ve emberi kapayan ve hareket noktamza erien sonnokta, ite budur: Btn bireyler, hibir ey olmadklar ve uyruklarnefendinin isteinden baka bir yasalar bulunmad iin, ite burada yenibatan eit duruma gelirler. (Rous-seau; Deme)Ama despot ancak zor sahibi olduu srece egemendir ve bu nedenle yerindenatlabildii anda, zora kar syleyecek hibir eyi yoktur... Onu sadece gyerinde tutuyordu, onu sadece g devirir, bylece her ey doal dzene greolup biter. (Rousseau; Deme)

Ve bylelikle, eitsizlik bir kez daha eitlie dnr, ama dilden yoksun ilkelinsann o eski doal eitsizliine deil, toplumsal szlemenin yksekeitliine. Baskclar bask altna alnrlar. Bu, yadsmann yadsnmasdr.Demek ki, Rousseau'da sadece Marx'm KapitaV'm-de izlenen dnce gidiineinsan artacak kadar benzeyen bir dnce gidii deil, ama hatta ayrntdabile Marx'in kulland btn bir diyalektik geliimler dizisinin kullanldnda gryoruz: z gerei kart olan ve bir eliki ieren sreler; bir ucunkendi kartna dnm; ve de btnn ekirdei olarak yadsmann yadsnmas.Demek ki, Rousseau her ne kadar 1754'te Hegelci jargonu daha konuamyor-duysada, yine de Hegel'in douundan yirmi yl nce, elikinin diyalektii. Logos(deyi) retisi, Tan-rbilim, Hegelci veba vb. tarafndan derinden derinekemirilmi bulunuyor."niversiteden gelen eletirilerin, Engels'in bu temel metnini bilmediklerinisylemekle kimseyi artm olamayacaz. Bununla birlikte bu para, rnein,10 Anti Dhring s. 237-239 - Sol Yaynlan, Ankara.50Voltaire'i izleyerek (onun mektubunun hi deilse ksa ve nkteli olmak zelliivardr) Rousseau'nun vahilerin stnln hibir ey ayrmakszm gklerekardn ileri srenlerin ve Schinz. gibi Lo Pense de Rousseau* (1929)doal insan lksnn tamamen gelecee ait olduuna inanan biroklarnn dabirok yorum yanllklan yapmalarn nlemi olurdu.Rousseau, bundan daha derindir. ad olan filozoflar ilerlemeyi bir srelizincir gibi, dzgn bir ykseli gibi gsterdikleri halde Rousseau, ilerlemeninelimeli, kartl doasn kefetmitir. Rousseau, Di-derot'dan daha fazladehaya sahip olduu iin deil de snfsal durumu nedeniyle halkn ektiklerinidouran smrmenin arln bakalarndan daha fazla hisseder.Konuma ile ilgili olarak birok saknmlar yaplabilecei aktr. Yntem garipgrlebilir; ilkel vahinin hayatn anlatmak iin Saint-Grmain ormanndayapayalnz kalr ve kendi iine dner! Soyut yntem! Gereklerle hibir ilikisiolmayan hayalci rya! Taine kuruntular ve dleri ile o ok korkun 1789kargaaln harekete geirmekle sulad XVIII. yzyl dnrlerinineserlerini ite byle gsteriyor. Elinizdeki Konuma, ilk bakta ona hak verirgibidir.Aslnda Rousseau'nun yntemi Diderot tarafndan tanm yaplan ynteme uyar:Belli bal aracmz var: Doay gzleme, dnme ve deney.Bu sorunlarda deney sz konusu deildir. Rousseau, bilginlerin bir gn bunagirimelerini sadece dilemekle kalr. Gzlem, seyyahlarn anlattklardr.Rousseau'nun bunlar iyice incelediini grmtk. Fakat o, bunlar arasndakielimelere ve boluklara; bunlardaki bellisizlie aakalmtr; ve gerekfilozoflarn insan zerine ciddi aratrmalar yapmalarn isteyecektir. Buoluncaya kadar tacirlerin ve misyonerlerin anlattklaryla yetinmek gerekir.Fakat bunlar e-


21/92

51hirde, nedense, tek balarna kalp vahileri hi kefetmezler. Bu nedenleRousseau soyut dnmeye bavurmak zorunda kalmtr. Ama hi deilse, eldeedilmesi olas btn bilgilerin elinin altnda bulunduunu saptayalm.Dnmesi, onu, yapayalnz, tek bir vahiye gt. rr ki bunun gerekle hibirilgisi yoktur. Hibir bilgin, bugn, ilkel insann her zaman grup halinde

yaam olduundan phe etmez. Rousseau'nun bu vahisi, gerekte karlolmayan soyut bir kavramdr. Toplumun insana btn getirdiklerini, Rousseau,hayali bir ilemle, toplum insanndan geri alr. Doa, bu deimeye kar koyanengelleri biriktirmitir; rnein, dilin meydana k aklanamaz ve Rousseaubunu aklamak iin Tanr'ya bavurmaktan baka bir ey yapamaz:Bu zayflklar, gerekten vardr; ama daha ileri gitmeyelim. Rousseau'yu,doann diyalektik birliini Mars'tan nce kefedememekle sulamayalm. Marx,insann, doasn deitirirken kendi kendini de deitirdiini gstermiti.Demek ki insanla doay birletiren, sosyal emektir, retimdir. Rousseau doaile toplum arasnda metafizik bir kartla kapanr kalr, kendini bu soyut vemetafizik kartlk anlay iine hapseder. Fakat, o, zamannn dnrleridzeyindedir. Onu Marksist olmad iin knamak bnlk olur. Buna kar birinciaamay, ilk insan topluluklarnn belirmesi aamasn getikten sonra, Engelsin

o kadar parlak bir anlatmla aklad diyalektik dehas kendini gsterir; veistibdat ynetimine kadar giden bu tarihi geliim tablosu, insan, dayanlmaztarzda sarar, alp gtrr. Bunun iindir ki, Konujma'nn daha az bilinen, dahaaz anlan ikinci blm bize birinci blmnden stn grnr.Bununla birlikte bu hayali tek vahi-ntn meydana getiriliinde hi deerbulmuyor da deiliz. Burada Rousseau'yu anlamak iin, onun dncesinin her za-52

man merkezinde bulunmu olan, bu eitsizlik fikrinden hareket etmek gerekir.Denilebilir ki onun btn eseri, sosyal eitsizlie kar bir protesto,zamannn elimelerini aamayan ve bunlarn iinde bocalayan bir kkburjuvazi szcsnn aka iln ettii bir protestosudur.Eitsizliin kaynan aklamak durumunda oldu. undan, bu eitsizliin sadecezel mlkiyetin ortaya kmasna dayandn kefeder ve zel mlkiyetin ortayakmasn bir felket sayar. Burada, o, esinlendii btn dnrlere, zamannnbtn dnrlerine kar kar. Artk komnist tezlerin belirmeye baladMeslier, Morally, Mably gibi dnrleri elbette ayr tutmak gerekecektir; amabu adamlarn hibiri, yetenek bakmndan, Rousseau ile kyaslanamaz.Demek ki Rousseau, mlkiyetin kaynann doada bulunduunu reddetmeye, bununsonucu olarak da, doal hukuk okulu tarafndan moda haline getirilen buuygarlk ncesi doal halini yeniden gzden geirmeye kadar varmtr. Hobbeshari btn dnrler, uygarlk ncesi doal halinde yaayan insanda sosyalgelimenin btn olanaklarn bulmaya alrlar; bylece onlar, toplumu, btnkurumlaryla ve zellikle zel mlkiyet kurumuyla birlikte, doadan tretmeyealrlar. Rousseau ise, tersine, zel mlkiyetten, doal ve nne geilmez birolay olmak niteliini ve itibarn ekip alr; onu bir tarih olay olarakinceler. Akln, tutkularn, btn insan melekelerinin geliimini de bir tariholay olarak inceler.nsann uygarlk ncesi doal hali gibi metafizik bir kavram alkoyuyorsa da,bu doal hali, hemen ho-men ierikten yoksundur. i botur. Geleneksel insandoasnda bulunan hemen hemen her ey, tarihe braklmtr. Hibir sosyalkurum, artk, temelini doada bulmaz, insan mutsuz ise, bu, eylerin doas ileiliii olmayan sosyal, politik sebeplerden trdr.53Byle olunca, yeni politik ilkeler uygulayarak, insann mutluluunu yenidenkurmak olasdr.Byle baklnca, Discours sur l'Ingalite. Rousseau' nun eserlerinin btniinde yerini alr ve o yere yerleir. Konuma'da bir bireycilik patlamasgrlmek istenmi ve hemen ardndan Le Contrat Social ile sert bir Devletilieteslim olma olaynn varl ileri srlmtr. Rousseau'nun eserindeelimeler, phesiz vardr-, ama bu elimeler bu kadar basit deildir; u


22/92

veya bu eserindeki terimler soyut ve tekilerden ayr deildir. Bu elimeler;aslnda, burjuva dncesinin, burjuva toplumunun elimeleridir ve bunlareserlerinin her birinde belirtisiz, gizli olarak vardr. Rousseau, ok derinlereindii iin bunu sezer. Le Contrat Social, bu elimeleri zmlemek iinharcanm, dokunakl ama bouna bir abadr.Korruma'ya gre insann tarihi, u ema ile gsterilebilir-.

1 Balangta tek basma, vahi, gelimemi hayvan; hem barl hem deil, amamutlu deil; nk mutluluk, mutluluk bilincini varsayar.2 lk insan toplumlar, insann en mutlu olduu a; doa haline gre birilerlemeyi simgeler, fakat ilk dknlk belirtileri de bu ada ortaya kar.3 Katnda zel mlkiyetin ortaya kt, insan toplumunun insan. Zenginlermlklerini korumak iin, her sosyal grubun iindeki btn insanlar arasnda birszlemeyle, Devlet'i meydana getirmeyi dnrler. Ama burada aldatmak amacylayaplan hileli bir szleme sz konusudur. Bu szleme, giderek, zorbala kadarvarr. Konumc'nn son sayfalan, dorudan doruya, zamannn toplumunu hedefolarakalr.4 Byle sonulara varan hileli szleme yerine, Rousseau, herkesin btnzgrln korumak iin btn zgrln feda edecei, gerek szlemeyi

ileyip ortaya karacaktr.54u halde grlyor ki Le Contrat Social ile Discours sur l'Ingalite arasndahibir kartlk yoktur ve biri tekinin uzantsdr.Rousseau, hemen de diyalektik bir yntemle, toplum tarihinin taslan izmiolmak deerine sahiptir. Dncesinin akl ve kesinliiyle, tahlillerininincelii ve derinliiyle, formllerinin parlaklyla, tutkulu heyecan doluslubunun scaklyla, zamannn en yce eserlerinden birini yaratmtr. Bubayapt, bugn, ilerici insanlarn yreine seslenir; nk Marx' myabanclama (alienation) diyecei, zel mlkiyete dayanan btn toplumlardainsann manevi yoksulluunu bu kadar derinlik ve uzdillikle anlatan az kitapvardr.55IllNSANLAR ARASINDAKETLNKAYNAIBibliyografya notuRousseau zerine yazlm olanlar, byk kitaplklar doldurabilir. Oysa,gariptir, Rousseau'nun hibir biyografisi, Andre Billy'nin Diderot veya Balzac'ile kyaslanabilecek bir biyografisi yoktur. Birok eletirmeciler Rousseau'nunConfessions'dan kendi mahrem hayat zerine yapt aklamalar tartarak,eserin tarihi bykln unutup, onu kt bir ocuk veya bir manyak olarak elealmak eilimine sahip olmulardr.Franszcada Rousseau zerine yazlm olan en iyi eserin, BernardGroethuysen"'in eseri olduunu sanyoruz. Ne yazk ki o da, lmn yarmbraktrd basit notlardan meydana geldii iin, kuru bir kitaptr. FakatRousseau'nun stn bir zek ile ve ok shhatli bir ruhla yorumlanan eserlerizerinde derin bir bilgiye dayanr.Discours sur l'Inegalite hakknda u kaynaklara bavurulabilir: Jean MOREL:Sources du Discours de l'Inegalite (Annales Jean-Jacques Rousseau, Tome: V, p.119-198). Bu, ok yararl bir eser, fakat zellikle11 J. J. Rousseau, Gallimard, Paris.59ayrntlarn karlatrmalarn ieriyor. Btn politik sorunlarda M. RobertDERATHE'nin bilgince kitab JeanJacques Rousseau et la science politique de sontemps (Paris, 1950) -ki bu, bize ok yararl oldu-, Jean Morel'in kitabn aar.Discours'un metni iin C. A. VAUGHAN'm The Political Writings of Jean-JacquesRousseau (Cambridge 1915, 2 vols.l eletirmeli basksndaki metni izledik. Bu, ayr baskya dayanr. 1755 basks; evvelce Rousseau tarafndan yenidengzden geirilen ve tamamlanan bir metne gre lmnden sonra Peyrou tarafndan


23/92

yaplan, Oeuvres Completes iindeki 17R2 basks; nihayet, belki Rousseautarafndan gzden geirilmi bir kopyaya dayanan, 1801 basks.Bu bask arasndaki farklar da, ayrca, sadece ayrntlardadr. Confessions'^andmz zaman, Grosc. luade (Les Classiques verts, 1947) basks szkonusudur.60

Doayt, yozlam varlklarda deil, doa kanunlarna uygun davranta bulunanvarlklarda incelemek gerekir. (Aristo: Politika. Kitap: I cap. II)dijon akademisinin nerdiiinsanlar arasndaki eitsizliinkayna nedir ve bu eitsizlikdoa kanununa m dayanrsorusu zerine konuma61NOTLARLA LGL UYARMABu esere, benim rastgele almak tembelce detime uygun olarak uradan buradanbaz notlar ekledim. Bu notlar konudan bazen o kadar uzaklar ki, asl metinlebirlikte okunmas yararl olmaz. Bu yzden onlan, Konuma'nm sonuna, elimden

geldii kadar doru yolu izleyerek serpitirdim. Yeniden okumaya giriecekcesareti kendinde bulanlar; ikinci defasnda, aratrmay yapmakla elenebilecekve notlan izlemeye giriebileceklerdir; bu notlar okumak, onlar hiokumayanlarn urayacaktan zarardan daha az zarar verir.63CENEVRE CUMHURYETNEanl, ok saygdeer ve yce Beyler:" Yurduna aka benimseyebilecei sayglarsunmann ancak erdemli yurttalarn hakk olduuna inandmdan size halkn gznnde sayglarm sunmaya lyk olmak iin, otuz yldr alyorum.abalarmn yapamadn ksmen olsun bu mutlu frsat yerine getireceine gre,bana bu yetkiyi veren hakka deil, daha ok, bana canllk veren inancma ve bu inancn bana verdii byk gayrete bavurmann mmkn olacana inandm.Aranzda domu olmak mutluluuna sahip bir insan olmakla, doann insanlararasna koyduu eitlii ve insanlarn kurmu bulunduu eitsizlii, doakanununa en yakn ve topluma en yararl bir tarzda, ayn yere, kamu dzenininkorunmas ve bireylerin mutluluu amacna, elbirliiyle yryecek biimde buDevlette mutlu bir lde birletirmi olan akl ve bilgelii hatrlamadan naslolur12 Sunu, Genel Kurul'a yani btn yurttalara yaplmtr. Fakat gerek iktidar25 yeden meydana gelen kk konseyin elinde idi. Ve bu kurul, bu sunutanalnd, Emil'in yaynlanmasndan sonra da cn ald.F. 5/65da dnebilirdim? Bir hkmetin kurulu ve yapsnda saduyunun zorunluklabilecei en iyi zdeyileri aratrrken, bunlarn sizin kurulu veyapnzda gereklemi bulunduunu grerek ok ardm. ehrinizde domuolamasaydm bile, en byk stnlklere sahip olan ve her trl yolsuzluubunlarla en iyi nlemi grdm bu insan toplumu tablosunu" baka insantoplumlarnn gzleri nne sermekten geri kalmazdm, sanrm.Doacam yeri seecek durumda olsaydm, insanlarn yetilerinin erimi yani iyiynetilmek olana ile snrlanm byklkte olan, herkes kendi yapt ieyettii iin kimsenin kendi ykml olduu ii yapmak zere bakalarngrevlendirmek" zorunda olmad bir toplumu; herkes birbirini tand iinkaranlk manevralarn ve erdemden doan alak gnllln halkn gznden veyargsndan uzak kalamayaca, birbirini bilip tanmak tatl alkanlnn yurtsevgisini kuru toprak sevgisi olmaktan karp yurtta sevgisi haline getireceibir Devleti seerdim".Btn hareketlerin ortak mutluluktan baka bir yere ynelmemesi iin, hkmdarnve halkn sadece bir ve ayn kara sahip olduu bir lkede domak is-13 Cenevre Cumhuriyetinin bu tablosu batan aa Ulk-letirilmltir.Rousseau o ada Cenevre Cumhuriyetinin gerek doasn (tabiatn) bilmiyordu:Emil'in yaynlanmasndan sonraya kadar onun hkmetini de ciddi olarakincelememiti. nceledikten sonra fikrini deitirdi. Dadan Mektuplar'nm


24/92

yedincisinde Cenevre yurttalarnn durumu hakknda u yarg vard: Keyfibir iktidarn bu kleleri, savunmasz olarak, 25 zorbann ltfunabraklmlard: Atinallarn, hi deilse 30 zorbas vard.14 Burada, ilerde toplumsal szlemede gelitirilecek olan, temsilirejimin eletirilmesinin tohumu var.15 Rousseau filozoflarn kozmopolitliinden haksz yere kukulanyor ve

burada onlarn kendi haklarn kk grmelerinin belirtisini buluyor.terdim. Bu ise halk ile hkmdar ayn kii olmadka gereklemeyecei iin'*,ben, bilgece lml demokratik bir hkmet ile ynetilen bir lkede dnyayagelmek isterdim.zgr yaamak ve zgr lmek, yani, ne benim ne de hi kimsenin kanunlarnonurlu boyunduruunu, baka hibir boyundurua koulmamak iin yaratlm engururlu balarn daha da uysallkla tad bu kurtarc ve yumuakboyunduruu, silkip atamayaca tarzda kanunlara boyun eerek yaamak ve lmekisterdim.u halde Devlet iinde hi kimsenin kendisinin Ka. nun'un stnde olduunusyleyememesini ve dardan hi kimsenin, Devlet'e kanun dnda bir eyi zorlakabul ettirmemesini isterdim. nk bir hkmetin kuruluu ve yaps ne olursaolsun, orada Kanuna boyun emeyen tek bir kii varsa, btn tekiler, zorunlu

olarak, onun keyfine ve insafna bal hale gelirler^. "; bir ulusal ef ile birde yabanc ef varsa bunlarn arasnda yetkiler nasl paylalm olursa olsun,bunlardan birine itaat edilmesi ve Devletin en iyi ynetilmesi olanaksz olur.Yeni kurulmu bir Cumhuriyet baz iyi kanunlara sahip olsa bile, ynetimin belkide o an iin gerekli olmayan bir tarzda kurulmu olduu, yeni yurttalar iinelverili olmad ya da yeni yurttalarn bu y-16 Rousseau burada halkn egemenlii ilkesini ileri sryor. Fakat bundan ncede cumhuriyeti olduunu aklamt. Volter'e yazd 30 Ocak 1750 tarihlimektubunda yle diyordu: Bir cumhuriyeti olan benim hakkmda vardn yargda iyi deil. Ben zgrle taparm. Hem bakalarna hkmetmekten hem debakalarna kul olmaktan ayn derecede nefret ediyorum.17 Mutlak (salt) kralla kar hcum. (Kk harflerle gsterilen notlar,Rousseau'nundur ve kitabn sonunda yer almaktadr. .)6667netim iin elverili olmad, Devletin daha doar domaz sarslaca ya dayklaca korkusundan, orada yaamak istemezdim. nk zgrlk buna alkolan salam, grbz huylar beslemek ve glendirmek iin uygun, ama yapsbyle olmayan zayflan, narinleri ezen, ykan, sarho eden gl ve lezzetlibesin maddeleri ve iyi cins araplar gibidir. Efendiler tarafndan ynetilmeyealm olan insanlar, artk, onlardan vazgeemezler. Bunlar boyunduruu silkipatmaya kalkrlarsa zgrlkten o kadar uzaklarlar ki, zgrle kart olandizginsiz, ar bir baboluu zgrlk diye aldklarndan yaptklardevrimler, onlar, hemen her zaman, zincirlerini daha arlatrmaktanbaka bir ey yapmayan batan karclarn eline drr. Btn, zgrinsanlarn modeli olan Roma halk Tarquins'lerin basksndan kmakla hi dekendi kendini ynetecek duruma girmi olmad. Kleliin ve zorla yklenen utanverici angaryalarn aalatrp deerden drd bu halk, nceleri, enbyk bilgelikle ynetilmesi gereken ahmak bir topluluktan baka bir eydeildir; zgrln kurtarc havasn teneffs etmeye yava yava alt;zorba ynetim altnda umutsuzlua dm daha dorusu sersemle-mi olan buhalk, sonunda, btn insanlarn en saygya deeri olmalarn salayan serttreleri ve cesaretin verdii gururu kazand. Demek ki kendime yurt olarak,eksiksii geriye doru zamann karanlnda kaybolan, sakinlerinde cesaretive yurt sevgisini pekitiren saldrlardan bakasna uramam bulunan, uzunsreden beri bilgece bir bamszla alm yurt. talarn sadece zgr deilama bir de bu zgrle lyk olarak yaadklar, muu, yatk, sakin birCumhuriyet aramam gerekirdi.Kendime, kanl istillar sevdasmdan mutlu bir gszlkle vazgemi, daha daiyisi, kendisi baka bir Devletin istil alan olmak korkusuna kar teminatlbir yurt; onu ele geirmeye istekli olmayan, baka-68


25/92

lannm istillarn nlemekte de kar olan komulara sahip, ksacas komularnhrsn uyandrmayan, gerektii zaman da bu komularn yardma koacana haklolarak gvenebilen bir serbest ehir semeyi isterdim. Bunun sonucu olarak buyurdun, kendinden baka, korkaca kimse olmayacak, yurttalar si lh talimiyaparlarsa bu, savunma gereinden ok, onlarda, zgrle o kadar yaraan,zgrlk zevkini besleyen, savalk ateini ve cesaretin kazandrd gururu

ayakta tutmak iin olacaktr.Kanun yapma hakknn btn yurttalar arasnda ortak olduu bir lke arardm;ayn toplum iinde birlikte yaamann hangi artlar altnda daha elveriliolduunu onlardan daha iyi kim bilebilir? Fakat devlet reislerinin ve devletinyaamasnda en fazla kar olanlarn, devletin selmetinin ou zaman balbulunduu tartma ve oylamalarn dnda brakldklar, basit yurttalarnkullandklar haklardan, sama bir tutarszlkla, yneticilerin (magistrate)*yoksun brakldklar Roma tipi halk oylamalarn uygun bulmazdm.Tersine, karc ve yanl tasarlar ve Atinallar sonunda yok etmi olantehlikeli yenilikleri nlemek iin, herkesin kendi keyfine gre kanunlar nermekyetkisine sahip olmamasn; bu hakkn sadece yksek grevlilere (magistrate) aitolmasn-, onlarn da bu hakk ll kullanmalarn; halkn bu kanunlar uygungrdn bildirirken ok ihtiyatl olmasn; kanunlarn trenle yaynlanmasn;

temel kurulu ve yap deitirilip sarslmadan nce, kanunlar deerli veBirok szck gibi Magistrate szcnn de Trke-mizde tam, en dorusu tekkarl yoktur, nk ayn kurumlama olmamtr. Magistrate yerine gre:Ynetici: adli, idari veya politik otoriteye sahip memur veya grevli: hattacumhurbakan, vali, polis mdr olabilecei gibi, zellikle hakim ve de savcmanalarna gelmektedir.69saygya lyk klan eyin onlarn ok eski olmalar olduuna, halkn her gndeitiini grd kanunlar kmsediine eski alkanlklarn -daha iyileriniyapmak bahanesiyle- ihmal edilmesine alnca daha kk fenalklar dzeltmekiin daha byk fenalklar getirildiine inanmaya vakit bulunmasn isterdim1".Hele halkn yksek grevlilerden vazgeebileceini ya da onlara sadece dar veireti bir otorite brakabileceini sand, sivil ilerin ynetimini vekanunlarn yrtlmesini skntszca elde bulundurduu, bu yzden de isteristemez kt ynetilen bir Cumhuriyetten kaardm; uygarlk ncesi doalhalinden henz km olan hkmeUerin kaba kurulu ve yaps byle olmu olsagerektir; Atina Cumhuriyetini ortadan kaldran kusurlardan biri de bu olmutur.Herkesin kanunlar onaylamakla, onlara yrtlme gc salamakla, eflerinraporlar zerine, kurul halinde en nemli kamu ileri zerinde kararlarvermekle yetindii; sayg duyulan mahkemelerin kurulduu, bunlarn eitliblmlerinin birbirinden dikkatle ayrld, adaleti ve hkmeti ynetmek iinher yl yurttalarn en yetenekli, en drst olanlarnn seildii-, byleceyksek grevlilerin erdeminin halkn bilgeliini belli ettii, yksekgrevlilerle halkn birbirine onur verdii bir cumhuriyeti seerdim. yle kikamudaki genel anlama dzenini baz uursuz anlamazlklar bozacak olursa, okrlk ve yanllklar zamannda bile, lml davranlara, karlkl hatrsaymaya, iten ve srekli bir barkln iareti ve gvencesi olan kanunlaraortak sayg grlsn.18 Rousseau iyi ynetilen bir devletin az sayda kanunla yetinmesini gerekliliizerinde sk sk srar etmitir. Ona gre kanun saysnn okluu treleringerilemesinin iaretidir. Onun zeks eski cumhuriyetlerin anlarylabeslenmiti. Ve Cenevre Cumhuriyetini bu anlarn arasndan geerekgryordu.70anl, ok saygdeer ve yce Beyler!Kendim iin seeceim yurtta arayacam stnlkler, bunlar olurdu. Tanr'nuinayeti bunlarn arasna bir de ho bir konum

rousseau - İnsanlar arasındaki eşitsizliğin kaynağı

Documents