romantiske vennskap

Romantiske vennskap ferdig_A 20.03.16 13:55 Side 1

Jan Olav Gatland

ROMANTISKE VENNSKAP

Sjelevenner i norsk kultur

Samlaget Oslo


It’s not what you look at that matters, it’s what you see.(Henry David Thoreau 1851)

Friendship is far more tragic than love. It lasts longer.(Oscar Wilde 1894)


INNHALD

Forord: Vennskapets makt 9

Harriet Backer og Kitty Kielland 14

Conrad Schwach og Maurits Hansen 34

Christiane Schreiber og Sofie Ribbing 50

August Cappelen og Vilhelm B. Nicolaysen 60

Ambrosia Tønnesen og Mary Banks 70

Bjørnstjerne Bjørnson og Clemens Petersen 86

Hanna Brummenæs og Bertha Torgersen 106

Lorentz Severin Skougaard og Alfred C. Clark 116

Marie Høeg og Bolette Berg 128

Halfdan Egedius og Torleiv Stadskleiv 138

Synnøve Finden og Pernille Holmen 154

Edvard Grieg og Frants Beyer 164

Gunvor Hofmo og Ruth Maier 180

Tor Jonsson og Jan-Magnus Bruheim 200

Etterord: Vennskapets mysterium 215

Notar 228

Fotoliste 231

Personregister 233


9

FORORD – VENNSKAPETS MAKT

Alle Tre læste vi stille vor Bøn; og hun spurgte os: «Ville I være Venner i Liv ogDød?» – Vi svarede: Ja. «Ville I hver, hvad der endogsaa skeer, huske, min Broder er en Deel af mig! min Hemmelighed er hans, min Lykke er hans!Opoffrelse, Udholdenhed, Alt, som for min egen Sjæl, rummer jeg for ham!» ogvi gjentoge vort Ja! og hun lagde vore Hænder i hinanden, kyssede os paa Pan-den og vi bad atter stille. Da traadte Præsten frem fra Alterets Dør, velsignede osalle Tre, og en Sang af de andre allerhelligste Herrer lød bag Altervæggen. Denevige Venskabs-Pagt var sluttet.

(H.C. Andersen: Venskabs-Pagten, 1862)

På 1800-talet stod vennskapet høgt i kurs, og ikkje minst varme venn-skap mellom to personar av same kjønn. Her er det den danske even-tyrdiktaren Hans Christian Andersen som i forteljinga Venskabs-Pag-ten skildrar ein vakker, gammal gresk skikk der Aphtanides og denmannlege eg-personen sluttar ei vennskapspakt med kyrkjeleg velsig-ning. Dei to vennene utgjer ein del av kvarandre, og dei deler òg sjela,altså er dette eit døme både på det vi kan kalle tvillingsjeler, og på eitromantisk vennskap.

Slike varme og følsame vennskap mellom kvinner og mellom mennvar vanlege på denne tida. Forholdet kunne vere svært sterkt og kjen-nast som eit sjeleleg nærvær. Oppfatninga av to sjeler som flyt samani ei, blir nytta som symbol både på det mektige og på det intime ivennskapet, noko vi til dømes ser i vennskapet og brevvekslinga mellomdei to forfattarane Maurits Hansen og Conrad Schwach. Begge var


10

gifte og hadde barn, men i 1827 skreiv Schwach til Hansen: «Du elskteHalvdeel af min Sjæl» (Bull 1908). Dei to vennene kjende seg som eindel av kvarandre. Det var eit romantisk vennskap mellom dei, og sam-tidig var dei tvillingsjeler i eit åndeleg fellesskap. Slike høgstemde for-muleringar er skrivne i tråd med konvensjonane på den tida dei levde,og må i dag lesast med denne innsikta for handa.

Oppfatninga av å vere den eine av to halvdelar gjorde det mogleg åkjenne seg nær den andre parten trass i fysisk avstand, samtidig som detå vere tvillingsjeler medførte psykisk smerte ved avskjedar og ved å levefrå kvarandre. Vennskap og nærleik til ein annan person skulle tilfreds-stille sjela og skape eit heilt og harmonisk menneske. Eit slikt vennskapmellom to personar av same kjønn blir gjerne kalla eit romantisk venn-skap, eit fenomen som var dominerande på 1800-talet, stort sett eit elite -fenomen mellom personar frå dei betre stilte klassane i samfunnet.

Ein forsøksvis definisjon av romantisk vennskap er eit svært tett,men vanlegvis ikkje-seksuelt forhold mellom to nære venner. I roman -tikken blei det lagt større vekt på menneskets individualitet og dyr-king av eg-et, noko som inspirerte til å inngå varme vennskap medei(n) av same kjønn. Eit godt og nært samekjønnsvennskap, kanskjesærleg mellom to menn, blei oppfatta som noko heilt spesielt, nokoopphøgd som overgjekk det sanselege og fekk ein meir åndeleg dimen -sjon. Det var allment akseptert – både mellom menn og mellomkvinner – å gi uttrykk for kjærlege kjensler, noko som òg kunne in-kludere fysisk kontakt som omfamningar og kyss.

Når det gjeld tvillingsjeler, har derimot vennskapet ingen avgren-singar, verken i tid, fysisk kontakt eller måten vennene omgåst på. Tvillingsjeler eller sjelevenner forstår kvarandre i alt. Den eine er ikkjeheilt lykkeleg utan den andre. Avstanden til eller fråværet av den andrehalvdelen kan føre til disharmoni. Det er først og fremst eit sjelelegsamhøyr, som òg kan innehalde kjærleik og seksuell aktivitet, men dettreng ikkje nødvendigvis liggje noko fysisk eller kroppsleg i det. Deiviktigaste elementa hos sjelevenner er gjensidig forståing og velvilje,tillit, sympati, samkjensle og ærlegdom.


11

Denne boka skal nettopp handle om fjorten vennepar av samekjønn, sju kvinnelege og sju mannlege, der dei fleste er kunstnarar,anten innan bildekunst, litteratur eller musikk. To av dei kvinnelegevennepara er forretningskvinner, viktige pionerar i sine respektivebransjar. Dei er alle kjende aktørar på sine felt og er derfor historisk settvel verde å trekkje fram. Historia om dei nære forholda fortel òg kor-leis personane har funne inspirasjon og kraft i vennskapet og utviklaseg ved hjelp av den andre. Dei fjorten kapitla vil kvar på sin måtesyne kor sterkt vennskapet er, eit vennskap som varer evig, det vil seietil ei(n) av dei går bort.

Som vi skal sjå, er det ein vesentleg skilnad mellom mannlege ogkvinnelege vennepar. Det vanlege i dei mannlege vennepara er at par-tane ikkje bur saman, og at vennene held den gode kontakten oppegjennom brev og meir eller mindre hyppige samvær. Fleire av men-nene er dessutan gifte og lever tilsynelatande lykkeleg i kjernefamiliesaman med kone og barn. I dei kvinnelege vennepara er forholdet meirintimt. Kvinnene er som regel ugifte, men bur ofte i lag, i alle fall ilengre periodar, noko som er både billegare og meir praktisk, særleg iutlandet. På 1800-talet og eit stykke inn på 1900-talet er det tryggareog meir godtatt at to kvinner kan gå aleine på gata, på utstillingar,konsertar eller på restaurant, utan mannleg følgje. Støtte og omsorg eròg viktige moment i nære vennskap mellom ugifte kvinner og mennder partane er aleine utan den trygge ramma av eigen familie.

Det er desse nære venneforholda eg har vilja trekkje fram frå for-tida og har sett søkjelyset på, både kjende og meir ukjende livsskild -ringar, men ikkje desto mindre utgjer dei alle ein vesentleg del av norskkulturhistorie. I tillegg til biografiar og monografiar har brev og dag-bøker vore til stor hjelp i dette arbeidet, og då først og fremst brev, derdesse er bevarte. Dei historiske kjeldene taler ikkje av seg sjølve, menmå tolkast og gi meining for oss i dag. Kjeldene er dessutan vage nårdet gjeld den sanne naturen i vennskapet. Det er i det heile også vans -keleg – om ikkje umogleg – å avgjere om det har vore noko meir enneit uskuldig homososialt fellesskap mellom dei to vennene. Biografane


synest som oftast ikkje å ha lurt på om det kunne vere noko meir, elleri det minste å ha tenkt tanken om at dette nærma seg eit platoniskkjærleiksforhold eller endåtil eit homoerotisk forhold. Vi kan ikkje sjåbort frå at eit sambuarskap kan ha vore eit skalkeskjul for å leve ut ero-tiske kjensler i trygg forvissing om at samfunnets sanksjonar ikkje villeramme dei.

På 1800-talet var det ingen som rekna seg som homoseksuelle. Slikepersonar eksisterte ikkje. Den homoseksuelle identiteten er historiskkonstruert og blei tatt i bruk i enkelte medisinske miljø i Europa rundt1870, men det tok mange år før omgrepet blei kjent og kom i allmennbruk. Før det skjedde, var det ei utbreidd førestilling om at ein berrekunne vere seksuelt aktiv saman med ein av det motsette kjønnet. Detkan òg ha seg slik at nokon av dei omtalte vennene ikkje var særlegopptatt av det seksuelle, eller at dei var seksuelt avhaldne eller aseksuelle.Kjærleiken ligg ikkje nødvendigvis i det seksuelle.

Det er likevel ikkje vennskapets natur som for meg har vore detviktigaste å få fram her, men krafta og makta i dei ulike vennskapa,noko den intense brevvekslinga stundom vitnar om. Heller ikkje spe-ler det noka rolle kva vi kallar eit slikt venneforhold bygd på gjensidigtru og tillit: eit romantisk vennskap eller eit vennskapsforhold mellomto tvillingsjeler. For meg herskar det liten tvil om at dei vennepara egher skal omtale, har kjent seg som partnarar i eit nært og sterkt venn-skap med inderlege og kjærlege kjensler som vesentlege ingrediensar.Dette vil ytre seg på ulike måtar i skildringa av dei fjorten venneparai boka. På same tid vil vi kan hende betre forstå kvifor nettopp dessevennene fann kvarandre og knytte eit livslangt vennskap. Men kva deter som dreg to menneske til kvarandre, er som oftast svært vanskelegom ikkje umogleg å forstå. Den personlege kjemien fråskriv seg van-legvis ei plausibel forklaring, berre at han inneheld ei uformulert makteller kraft til å foreine to menneskesjeler.


Kitty Kielland (t.v.) og Harriet Backer, to av landets fremste målarar.Dei delte bustad i mange år, både i utlandet og her heime.


15

HARRIET BACKER OG KITTY KIELLAND

For mennesker er vi gaat sammen som person, saa de i regelen blander os sammen. Vi forekommer vel som et firma, f.eks. Steen & Strøm, man ved firmaet, men forvexler hvem som er Steen og hvem Strøm.

(Kitty Kielland 21.3.1897)

Så tett er vennskapet mellom kunstnarane Harriet Backer (1845–1932)og Kitty Kielland (1843–1914) ifølgje sistnemnde i brev til Jonas ogThomasine Lie. Dei to målarane budde og arbeidde saman i lange pe-riodar av livet. Av praktiske grunnar vil nokon hevde, og det kan sågodt vere, men det er ingen tvil om at dei hadde stor glede av sambuar- skapet og sette vennskapet svært høgt. Backer og Kielland er to av Noregs største målarar, blir stadig utstilte og tilhøyrer gullalderen inorsk kunst.

Harriet Backer blei fødd inn i ein velståande handelsfamilie i Holme -strand. Ho byrja tidleg å teikne, men skreiv òg romanar og dikt,mellom anna om «At være styg». Slikt er jo avhengig av auga som ser,men Harriet Backer var slett ikkje stygg, skriv Else Christie Kielland isin grundige og autoritative biografi: Harriet Backer 1845–1932 frå 1958:«Ansiktstrekkene var fine og små, en meget følsom munn med en noeglatt overlebe, et kraftig søkk i haken, som ga stor bestemthet.» ElseChristie Kielland var grandniese av Kitty Kielland og sjølv ein allsidigkunstnar. Ho kjende Harriet Backer og var privat målarelev av hennei Backers siste leveår.1


16

I 1857 flytta familien Backer til Christiania, der Harriet Backer i åra1860–1862 var elev ved dameklassen ved Eckersbergs målarskule. På eiav fleire reiser i Europa saman med den to år yngre søstera, kompo-nisten og pianisten Agathe Backer Grøndahl, fekk Harriet Backer høvetil både å sjå kunst og å måle sjølv. I 1874 var ho 29 år og gjorde sittendelege val om å bli målar. I eit utkast til sjølvbiografi skriv ho: «29Aar gammel rev jeg mig endelig for Alvor løs. Det var ingen Tvillænger om hvad jeg vilde være i Livet, jeg vilde være Maler og jeg haddeendelig faat den Tro paa mig selv, at det nok kunde lykkes for mig.» Fa-miliens finansielle situasjon blei sterkt svekt etter ein konkurs i 1878,og Harriet Backer måtte kjempe med dårleg økonomi heile livet, imotsetning til Kitty Kielland.

Den to år eldre Kitty (eigentleg Christine) Lange Kielland var òg29 år gammal før ho kunne bli profesjonell målar. Ikkje hadde ho nokautdanning eller noko arbeid elles, for ho skulle giftast bort. Fordi hovar jente, fekk ho heller ikkje gå på gymnaset slik som broren Alexan-der. Det var danning, ikkje utdanning det dreia seg om for kvinner påden tida. Faren tilhøyrde ei av Stavangers leiande patrisiarslekter ogvar kunst- og kulturinteressert, men han tvilte på talentet til Kitty, somalt hadde teikna og måla i lengre tid. I 1872 var Hans Gude på besøki Stavanger, og han greidde å overtale faren til å la Kitty dra til kunst-skulen i Karlsruhe, der han sjølv var professor i landskapsmåleri. Åretetter reiser Kitty Kielland til Karlsruhe og blir der Gudes private elev,for som kvinne har ho ikkje tilgang til kunstskulens regulære under-visning.

FLYTTAR SAMAN I MÜNCHEN

På haustparten 1874 møtest Kitty Kielland og Harriet Backer for førstegong i Larvik då dei saman med ein del andre norske kunstnarar er påveg til Tyskland, Kitty til Karlsruhe, Harriet til München. Dei blirgodt kjende på reisa, og då Kitty og Harriet møtest i München åretetter, deler dei losji for første gong. Frå no av kom dei to til å ha sin


17

heim saman heile livet, berre avbrote med nokre ganske korte opp-hald. Tilsynelatande svært ulike naturar, som vi skal sjå, men dei haddelikevel så mange fellestrekk at dei treivst i kvarandres selskap.

Det var fleire norske kunstnarar samla i München, og to av dei bleigode venner: målarane Christian Meyer Ross og Eilif Peterssen, sompå den tida delte husvære. Dei to mennene blei deira trufaste beskyt-tarar og kloke rådgivarar. Dei gjekk ut og inn hos kvarandre, og ven-ninnene lærte ikkje minst mykje av å sjå kva dei to erfarne målaranearbeidde med. Først og fremst var det Eilif Peterssen som skulle blibåde læraren deira og ein god venn. Mora hans trudde at elevane for-styrra han i målargjerninga, men han svarte at «tvertimod; det er Ingensom jeg har sådan Glæde af som af en Par af dem – Frøken Backer ogKielland, Nørgård [sic: Nørregaard]. De ere virkelig så elskværdige ogfine Damer, at jeg er taknemmelig for mangen hyggelig Stund». I Mün -chen hadde Kitty Kielland og Harriet Backer òg omgang med HenrikIbsen og Camilla Collett.

Om sommaren reiste dei vanlegvis heim til sine respektive familiari Noreg, men ikkje alltid. Seinhaustes 1878 drog Kitty Kielland heim,medan Harriet Backer hadde nokre bilde ho ville gjere ferdig, og reistetil Schliersee, ca. 50 kilometer søraust for München. Frå Stavangerskreiv Kitty Kielland brev til Eilif Peterssen:

De reiser vel med Harriet ud til Schliersee, saa jeg kan tænke paa, at I hardet hyggeligt sammen. Det vilde være tosset af mig at takke Dem, fordi dehar været saa mageløs snil mod Harriet, efter jeg reiste, for I staar hinandenligesaa nær, som hun og jeg, og jeg ved jo, det er Dem en trang at være detmod hende, men jeg kan dog faa sige, at det har glædet mig svært og gjortmig savnet af hende mindre haardt, da jeg vidste, hun havde det bare godt,ja i meget bedre end før.

Eilif Peterssen skal ha fridd til Harriet Backer, men ho svarte nei. Hovar glad i han, men gifte seg med han kunne ho ikkje. Ho hadde valtkunsten, og den kravde alt. På sine eldre dagar uttrykte ho: «Når mangir seg inn på kunsten taper man meget, men man får det igjen på


18

annen måte.» Ho opplevde òg etter kvart korleis komponistsøsteraAgathe Backer Grøndahl strevde for å halde karrieren sin oppe medmann og tre barn. Eilif Peterssen gifta seg på anna hald, men var heilelivet ein nær venn av Harriet og Kitty.

Frå vinteren 1878–1879 bur Harriet Backer og Kitty Kielland iParis, der dagane stort sett går opp i arbeid, og om kveldane målar deiakt – «men undertiden tager Kitty og jeg os en Fridag, gaar over Bro-erne til Notre Dame, og beser ukjendte Herligheder paa Luxembourg-kanten». Etter kvart finn dei to ut at dei skal bu på atelieret i øvste eta-sje i nr. 19 i Rue de l’Université. Her får dei det riktig hyggjeleg, for«Kitty fik samme Dag 3 Kasser hjemmefra med adskillige Møbler ogSængeklæder til to Sænge, Porcelain, Sølvtøi, Glasser og mange Curiosi -teter». Dei skaffar seg òg piano og held små musikalske soarear i heimen.

Dei er begge svært glade for å få godkjent bilde til den årlege ut-stillinga på Le Salon, eller Salongen, den viktigaste kunstutstillinga iParis med ein jury samansett av kunstnarar. Her blir arbeida deira lagdemerke til: Kitty med landskapsmotiv frå Jæren og Harriet med m.a. deito kritikarroste interiørbilda «Solitude» og «Andante». For det førstemåleriet oppnådde ho jamvel å få «Mention honorable». Formålet medSalongen var i utgangspunktet å syne det nyaste innan samtidskunsten,men det kan vere på sin plass å nemne at den etter kvart blei kritisertfor å ha ein konservativ smak. Då fleire av impresjonistane blei refu-serte på 1870-talet, mellom andre Manet og Cézanne, etablerte dei sieiga utstilling, Dei refusertes salong.

Frå våren 1881 oppheld dei seg eit år i Bretagne og arbeider godtsaman med Kitty sin lærar, Léon Germain Pelouse. «Han har nemligtilladt Kitty og mig at være Sommeren paa samme Sted hvor han selver; men det maa gaa saa hemmelighedsfuldt til, thi alle hans Elever vilvære hvor han selv gjør Studier, og han vil være alene.» Pelouse gjeraltså unntak for desse to, som begge dreg stor nytte av hans korreksjon.Kitty går ut i naturen med lerret på stort stativ og målar landskap,medan Harriet konsentrerer seg om interiør. Ved hjelp av lys, luft og


19

fargar freistar ho å gi bilda eit utandørs preg, det ho kallar «plein-aireni interiøret». Saman med andre gjester diskuterer dei kvar kveld – påfransk, sjølvsagt – ulike emne, kvinnesak, religion osv. Likevel er allevenner sjølv om det ifølgje Harriet «gaar livligt til, og jo ældre jeg bliver, desto gladere er jeg i Livlighed».

Etter Bretagne er det Paris om vinteren og Noreg om sommarenfram til 1889. Det hender dei får reise heim med ein lastebåt, slik moratil Harriet skriv til ei anna dotter: «Du har vel hørt om Harras [= Har-riet] og Kittys Hjemreise gratis med Memento? […] Harra er fæd oghar aldrig seet bedre ud, jeg synes aldrig hun har været vakrere.»

TORVMYRA BLIR POESI

Vi sidder altsaa her i vor ensomhed, idag i et herlig veir […]. Den første tidher var en sur prøvelsens tid med kold bidende nordenvind, jeg var aldelesfortvivlet, som havde lokket Harriet med ud i denne kolde, sure ørken,hvor hun næsten ikke turde stikke hovedet ud af døren.

Det er sommaren 1884, og Kitty har bedt Harriet med heim til Jæren,fortel ho i eit langt brev til Thomasine Lie. Dei hadde først vore i Ber-gen, som ifølgje Kitty var ein morosam by, men der auste og pøste reg-net ned, og vinden suste rundt alle gatehjørna, slik at «det var et kunst-stykke at bringe vore bredskyggede hatte, parapluie og vor ganske per-son hjem fra hver excursion». Dei skulle bu hos ei søster av Kitty, menho var ikkje heime, og dei møtte berre svogeren, «der er høiremand,og omsusede ham med nobel venstreopfatning, jeg tror, det var hamen ikke ubehagelig vift i seilene». I Stavanger drog Kitty Harriet medpå besøk til heile slekta, eller som ho sjølv formulerer det:

I Stavanger svælgede vi i Kiellands-slægten, gik fra hus til hus, saa Harrietblev ganske forvirret, skjønt hun jo skulde have gode forkundskaber. HosAlexander vare vi endelig en eftermiddag i fred, hvor han læste høit af sinbog [Fortuna], som kommer ud først efter Bjørnsons [Det flager i byen og


20

paa havnen]. Alt var svært godt hvad han leste, han valgte selv, saa jeg kanikke vide om det var pragtstederne, men sandt og sørgeligt var det. […] Nuhar vi spist middag, det er søndag, og vi vilde tage os en fodtur hen tilnæste station for at hilse paa maleren [Nicolai] Ulfsten og se naturen der.[…] Harriet ligger og hviler paa sofaen med Zolas sidste roman, som hunjævnlig oprøres lidt imod, men læser dog videre og videre.

Denne sommaren måla Harriet både interiør og landskap, medanKitty nærmast kan identifiserast med Jæren-landskapet. Ho er kjendfor å skape torvmyrene om til livfull poesi. Den hausten og vinterenblir Paris-reisa utsett fordi Harriet har eit målerioppdrag i Larvik somho vil gjere ferdig. Kitty besøkjer Harriet i Larvik. Dei går ein skiturkvar morgon, arbeider så kvar for seg heile dagen og hyggjer seg samanom kveldane. Kitty blir irritert på venninna som aldri kan gjere segferdig med eit bilde, og skriv i februar til Thomasine Lie i Paris: «Nuhar jeg skrevet til Harriet og sat hende kniven paa struben, gid hunderefter kunde løsrive sig og blive færdig, hvis ikke kommer jeg alene.»

Kitty har truleg halde broren Alexander underretta om situasjonen,og han kan ironisk og med ei viss overdriving skrive til Jonas Lie athan ikkje veit når dei to venninnene kjem til Paris:

Kitty er i Kristiania! jeg ved ikke, om hun er bange for Kolera i Paris tilVaaren, eller om hun og Frøken Backer har begynt at telegrafere til hin -anden. Før de reiser – disse Damer! telegraferer de nemlig nogle Uger tilhinanden for at indrette Reiserouten, Mødested og Mødetid rigtigt praktisk og frem for alt økonomisk. Det gaar akkurat saaledes til:

Telegram fra K. til H.: Naar færdig? Jeg uvis, straks af Sted. Avgjørelse.Storm.

Svar fra H. til K.: Ikke færdig. Afrejser Lørdag. Mød mig Vallø BryggeOnsdag. Hvis ikke færdig Telegram Afgangstid. Bredden 27 Centimeter.Udtag Rammen. Send Kassen billigst.

Samme Dag K. til H.: Ingen Forhastelse min Skyld. Deiligt Veir. Uvistsiden. Hâvrelinjen billigst. Ingen Kasse. Hvis af Sted færdig, hvis færdig afSted.

Svar fra H. til K.: Færdig! Reiser ikke. Brev nærmere. Kassen ForglemmelseBodø. Retournerer Kristiania.


21

Saaledes gaar det nogle Uger Dag og Nat, indtil de udmattede Telegrafis-ter nægter Tråden, saa reiser de endelig.

Til slutt kjem Alexander Kielland med ei åtvaring til Jonas Lie: «Gudnaade Dem, hvis De forraader mig!» (4.2.1885)

Til slutt reiste Kitty aleine, men Harriet kom truleg seinare. I ok-tober 1885 får dei eit nytt atelier med eit ekstra rom og ein balkong sådei kan sjå bruene over Seinen og over til Louvre: «Om vort hjemligeliv er, at vi arbeider i fred og ro, vi har et aldeles yndigt hjem nu, enhel liden leilighed til 600 fr. aaret, god ovn som varmer,» skriv Kitty,som òg fortel at dei til jul fekk hjelp av Thomasine til å trekkje om allemøblane sine med «et rødt prægtig stof» slik at det blei «malerisk ogkoseligt».

Sommaren 1886 bur dei på Christian Skredsvigs gard Fleskum iBærum saman med andre venner frå München-tida: Erik Werenskiold,Eilif Peterssen, Gerhard Munthe og konene deira. Det blir ein sværtfruktbar sommar for dei, og her målar både Kitty og Harriet nokre avsine beste bilde.

KVINNEFRIGJERING I PARIS

Tilbake i Paris er dei mykje saman med Bjørnson og Jonas Lie, såmykje at Alexander Kielland meiner det er skadeleg, særleg påverkna-den frå Jonas Lie, som dei har mest omgang med. Kielland skriv tilFrederik Hegel: «Thi jeg har min Søster Kitty og hendes Veninde Frø-ken Backer som overflødigt sprudlende Kilder; og det er for en storDel disse to halvgamle Damers hysteriske Jonasdyrkelse, som gjør migængstelig» (29.3.1887). Det er særleg moraldebatten heime i Noreg deidiskuterer: Bjørnsons skodespel En Handske (1883), Hans Jæger, bo-hemen og Christian Krohgs roman Albertine (1886) om prostitusjo-nen og hans store måleri med same tema.

Harriet Backer synest Albertine er ei klok bok, skriv ho til ArneGarborg, ho kjenner mange slike jenter som Albertine, for alle dei


22

kvinnelege modellane deira tilhøyrer den typen menneske. Det bleimellom anna diskutert om Krohgs kunst var umoralsk. Harriet er fri-lyndt religiøs, gjerne utan Kyrkja, og ho veit berre om eitt moralomgrepsom duger, understrekar ho i eit brev til Garborg:

Mennesker skal holde af hinanden indbyrdes, og de skal sørge for, at Livetkan blive triveligt for Saamange som muligt. I Malerkunsten har man aldrispurgt om Rubens, Rembrandt eller de andre gamle Hollændere var moralske. Spør om det er god Kunst! (Januar 1887)

Backer takkar for romanen hans Mandfolk (1886), som ho meiner ergod kunst, vaksen kunst. I samband med Christian Krohgs bilde Alber -tine i politilægens venteværelse (1887) skreiv Kitty Kielland eit innlegg iDagbladet (1.5.1887) med tittelen «Kunstkritik», som blei trykt på førstesida, rett nok anonymt, men snart visste dei fleste kven målareni utlandet var. Kitty synest å ha likt måleriet, men meinte at kritikaranevar lite opptatt av bildets eigne kunstnariske kvalitetar. Ein burde la detpolitiske liggje når ein diskuterte kvaliteten på eit bilde, hevda ho, ogla bildet tale for seg: «Kan da ikke vi Kunstnere og Kunstkritikere ladeKunst være Kunst, naar vi taler om Kunst?» Moralpreik høyrde hellerikkje heime i ein kunstkritikk, meinte Kitty Kielland.

Harriet Backer tok gjerne del i diskusjonen om kveldane samanmed Kitty Kielland og dei andre, begge høgrøysta og med høg siga-rettføring, men i motsetning til Kitty gjekk ikkje Harriet ut offentleg.I 1884 var Kitty Kielland ein av stiftarane av Norsk Kvindesagsforeningog tok seinare aktivt del i den aktuelle debatten, især likestilling forkvinner og særleg for einslege kvinner, som her frå brosjyren Kvinde-spørgsmaalet i 1886:

Nei, det er nettopp ulykken, uretten det, at den ugifte kvinde er blevethenvist til at snappe lidt til sig af de andres lykke istedetfor at have retten tilat skaffe sig en egen selvstendighed. Lykken faar hun ikke dele, det ligger joi sagens natur, hun er jo ikke hustru og moder. (Jf. Terjesen 1999)


23

Men sorgene, derimot, får dei einslege del i, for livsoppgåva til deneinslege kvinna skal vere å «lindre, pleje, hjælpe og trøste» andre, ogKitty samanliknar den ugifte tanta med ein «likvognskusk». Som regelblir ho sett på som «en umedgjørlig, bitter gammel jomfru». Kitty Kielland protesterer òg på prestane sitt standpunkt om at det ikkje gåran å kombinere Gud og kvinnesak. Men når kristendommen er såkonservativ, er ho redd for at det ikkje blir Gud som vinn den kam-pen. Noko liknande kjem på trykk i Morgenbladet i desember 1888, ogJonas Lie skryter av henne i eit brev til Garborg: «[H]un har skrevetmeget godt i Morgenbladet …» (19.1.1889)

Kitty Kielland er kravstor på vegner av kvinnene. Ho vil ha kjær-leik og sjølvstende for både gifte og ugifte kvinner, retten til utviklingog kunnskap, og ei kyrkje som aksepterer kvinna som fullverdig men-neske.

Alexanders sitat om søstera taler for seg sjølv: «Kitty er skarp i Kan-terne men blød i Midten …» Han er glad i Kitty som søster, men harikkje alltid like stor sans for meiningane hennar. Som person er søsteratørr og overdrivent kysk. Som målar har han fått respekt for hennar flidog ubøyelege energi, «havde jeg bare noget af den, saa skulde hun faalidt Elegance af mig; thi det er det hun mangler, og det ved hun». Hoblir aldri gift, skriv han òg til Edvard Brandes, «eftersom hun synesprædestineret til at forblive ikke alene ugift, men i høi Grad ugift; der-til har hun jo god Raad, saa hendes Kunstnerliv mest har faaet Ud -seende af et Liebhaberi for en styg og velstaaende Dame» (9.11.1879).

På denne tida var det framleis slik at ugifte kvinner i mykje størregrad enn menn måtte forsvare sin sivilstand. Medan einslege menn vartrekna som «ekte» menn, blei ugifte kvinner knapt rekna som «ekte».Ekte kvinner hadde nemleg barn. Dei burde vere meir opptatt av moderskap enn av karriere. Kvinnekamp var derfor òg ein kamp for atkvinner skulle gå frå å vere kjønnsmenneske til å bli åndsmenneske.


romantiske vennskap

Documents