s TUDIES AND TEXTS

SEEING THE FUTURE CLEARLY

Questions n Future Contingentsby Robert Holcot

Edited by

PAUL A. STREVELER and KATHERINE H. TACHAU

Co-editors: Hester Goodenough Gelber and William J. Courtenay

Robert Holcot, an English Dominican friar who taught theology at Oxfordduring the years 1331-1334, was among the most renowned scholars of hisgeneration. Because they probably began their study of theology beforeOckham had left England for Avignon, Holcot and his fellows once seemedto historians to be the Venerable Inceptor's early followers; to late-medievalauthors, however, who took up, studied, and debated their ideas andmethods in one university after another on the European continent, Oxfordtheologians of the 1320s-1330s were known more for their "Englishsubtleties."

Among the defining characteristics of the "New English Theology" ofHolcot and his contemporaries were the dilemmas that arose from the in-creasingly analytical use of logic in theology. When Holcot lectured onPeter Lombard's Sentences and participated in Quodlibetal disputations,Oxford theologians struggled especially to understand a wholly contingentcreated order in relation to an entirely benevolent, omnipotent, and omni-scient divinity. The apparently conflicting range of omnipotence and omni-science, in particular, were at the core of several controversies broughttogether in the four Quodlibetal questions and the question from Holcot'sSentences lectures edited here. The controverted issues include: the con-tinuing contingency of what has been revealed; the reconciliation of con-tingency with the freedom of the divine, angelic, or human will to chooseeither of two opposites; the status of prepositional claims about past,present, or future contingents; and whether such statements can be knownto be true or false by any human or divine intellect. Holcot's treatmentsof these themes extensively incorporated the contributions of his contem-poraries and teachers to ongoing debates and were widely disseminated inthe fourteenth and fifteenth centuries; thus, his Sentences lectures andQuodlibetal questions are valuable sources for historians of late-medievalintellectual culture.

This page intentionally left blank

S T U D I E S A N D T E X T S 1 1 9

SEEING THE FUTURE CLEARLY

Questions on Future Contingentsby Robert Holcot

Edited by

PAUL A. STREVELERKATHERINE H. TACHAU

Introduction by

Katherine H. Tachau

Co-editors

Hester Goodenough GelberWilliam J. Courtenay

PONTIFICAL INSTITUTE OF MEDIAEVAL STUDIES

CANADIAN CATALOGUING IN PUBLICATION DATA

Holkot, Robertas, d. 1349.Seeing the future clearly : questions on future contingents

(Studies and texts, ISSN 0082-5328 ; 119)Text in Latin, with introduction and notes in English.

Includes bibliographical references and index.ISBN 0-88844-119-3

1. Future contingents (Logic) - Early works to 1800.2. Theology - Middle Ages, 600-1500.

3. Theology - Methodology - Early works to 1800.4. Holkot, Robertas, d. 1349.

I. Streveler, Paul A. (Paul Andrew), 1943- .II Tachau, Katherine H.

III. Pontifical Institute of Mediaeval Studies.IV. Title. V. Series: Studies and texts

(Pontifical Institute of Mediaeval Studies) ; 119

BX890.H61995 230'.01 C95-930832-6

Printed byEdwards Brothers Incorporated, Michigan, USA

© 1995

Pontifical Institute of Mediaeval Studies59 Queen's Park Crescent East

Toronto, Ontario, Canada M5S 2C4

Contents

Acknowledgments vii

Abbreviations ix

Introd

Holcot's Career at Oxford 3

The Dates of Holcot's Sentences and Quodlibetal Questions 16

Holcot's Quodlibetal Questions on Future Contingents 28

The Manuscripts 28The Relationship of the Manuscripts to Holcot's Intended Text 30

Future Contingents in Holcot's Lectures on the Sentences 35

The ManuscriptsDisruption and Loss in the Transmission of Holcot's Questions

on the Sentences 43

The Parameters of Holcot's Discussion of Contingency 47

Editorial Decisions 56

Robert Holcot: Quaestiones defuturis contingentibus

Q u o d l i b e t I I I

Q. 1: Utrum clare videns Deum videat omnia futura contingentia. 59

Q. 2: Utrum ista consequentia sit necessaria: "Deus scit a foreergo a erit." Significet a unum futurum contingens. 73

Q. 3: Utrum, facta revelatione alicuius futuri contingentis, ipsummaneat contingens post revelationem. 75

Q. 8: Utrum generalis resurrectio necessario sit futura. 80

u c t i o n 1

75

35

VI CONTENTS

In Sententias II

Q. 2: Utrum Deus ab aeterno sciverit se producturum mundum.

Argumenta principalia 113Articulus 7 146Articulus 8 149Articulus 9 159Articulus 10 161

Appendix 1

Corresponding Passages in Quodlibetal Questions and Quaestio 2in II Sententiarum 196

Appendix 2

Holcot's Sentences Lectures: Possible Order of Questions 197

Bibliography 200

Index of Manuscripts 209

General Index 211

Acknowledgments

The project of editing Robert Holcot's discussions of future contingentsbegan over two decades ago, when Hester Gelber first encouraged ourinterest in the thought of "our" genial and clever friar. The initial result,a preliminary text of Holcot's Quodlibetal questions, became one of thechief sources for Paul Streveler's 1970 dissertation, "The Problem ofFuture Contingents from Aristotle through the Fifteenth Century." AtWilliam Courtenay's suggestion, the present edition was undertaken, anda few years later, he and Paul invited Katherine Tachau to join them asa research assistant. Since then, the demands of different projects haverequired that we take up and set aside our "Holcot work," sometimes forextended periods; each time we have returned to the text with moreinsights to bring to it, and more debts of friendship, encouragement, andadvice to repay. We are grateful to the anonymous reader(s) at thePontifical Institute for Mediaeval Studies who, at an early stage of ourproject, insisted that Holcot's Quodlibetal questions on future contingentscould not really be made clear to his modern readers without the moreextended treatment of his Sentences question on the same matters; wehave come to appreciate the value of this advice. Father Joseph Wey, alongstanding friend of Holcot, has provided us with extremely thoughtfulcriticism of the text, and our edition has been much improved thereby.An anonymous reader of the manuscript has cleared up further doubtfulconstructions on our part. We are grateful, too, to the late Julius Wein-berg and to William Hay, Marilyn Adams, Calvin Normore, NormanKretzmann, Chris Martin, and Tamara Rudavsky, who, in discussion andwriting, have sharpened the philosophical insights we have brought tothese texts. Lynn Courtenay enabled us to gather in Wisconsin forextensive editing sessions; and a particularly productive fortnight inStanford with Hester Gelber has left its traces throughout the introduc-tion and edition (which have also benefitted from her careful remarks onearlier drafts). Some of Katherine's graduate students have foundthemselves learning to edit on Holcot texts, and have thus added theirimprovements, too; we particularly thank Hillary Sherwood, with whomwe worked through Holcot's question on book 3 of the Sentences, andRussell Friedman, who proofread the Quodlibetal questions with us. Weare also thankful for the care with which Ron B. Thomson and Jean Hoffof the Pontifical Institute of Mediaeval Studies have patiently trans-formed our manuscript into a printed book.

VIII ACKNOWLEDGMENTS

Several institutions have provided office space and other support,tangible and intangible, as we have proceeded: the History Departmentsof the University of Wisconsin and the University of Iowa; the Philos-ophy Department of West Chester University. Calvin Normore and thePrinceton University Department of Philosophy graciously made possiblethe computerization of our edition. Jay Semel, Director of the Center forAdvanced Study at the University of Iowa, gave us office space for proof-reading the edited text against the microfilms. The Institute for AdvancedStudy in Princeton supported the final stages of the editorial revision.The edition has obliged us to examine manuscripts in many libraries, andwe have employed microfilms sent to us by others; we have happy mem-ories of the many librarians who have assisted us graciously along theway, and are happy to acknowledge their help behind the many manuscriptswe list or cite in the following pages. We gained microfilm access toseveral through the efforts of Dr. Julian Plante and his colleagues of theHill Monastic Microfilm Project at St. John's University.

Our sources of funding have been various and generous: the Univer-sity of Wisconsin; a La Fetra Summer Fellowship from Pomona College;a Summer Stipend from the National Endowment of the Humanities; andan Old Gold Summer Fellowship, a University House InterdisciplinaryResearch Grant, and a Faculty Fellowship from the University of Iowa.

As we write these words of public gratitude, we wish to acknowl-edge our greatest debt, to William Courtenay, from whom we first learnedthe paleographical and codicological skills to carry on this project, andwithout whom it would neither have been begun nor could have beencompleted. Much of the introduction builds upon his earlier work, andwe have taken account of many suggestions. We hope that he andHester, who have helped and advised at so many stages, will feel that wehave done justice to Holcot's thought.

Finally, we thank an honorary "Holcotista," John Beldon Scott, whojoined us for the many "final stages" of the edition, providing encour-agement, advice, and assistance great and small.

Abbreviations

AHDLMA Archives d'histoire doctrinale et litteraire du moyen ageAL Aristoteles Latinus, ed. Laurentius Minio-Paluello, et al.BGPThM Beitrage zur Geschichte der Philosophic und Theologie des

Mittelalters.CCL Corpus Christianorum, series latinaCSEL Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum LatinorumOP Opera philosophica. In Guillelmi de Ockham Opera philo-

sophica et theologica ad fidem codicum manuscriptorumedita, ed. Gedeon Gal, et al. St. Bonaventure NY: Francis-can Institute, 1974-1991.

OT Opera theologica. In Guillelmi de Ockham Opera philoso-phica et theologica ad fidem codicum manuscriptorumedita, ed. Gedeon Gal, et al. St. Bonaventure NY: Francis-can Institute, 1974-1991.

PL Patrilogiae cursus completus series Latina, ed. J.P. Migne.

a. articulusadd. addiditarg. argumentumc. capitulumcf. confercorr. correxitd.del. delevitinser. inseruittier. iteravitlin. lineamg. in margineom. omisitom. horn. omisit per homoeoteleutonq. quaestioscr. scripsittrp.un. unica

distinctio

transposuit

This page intentionally left blank

Introduction

The belated and exceedingly splintered twentieth-century interest inRobert Holcot betrays how far those of us who are concerned with latemedieval intellectual culture remain from appreciating the literaryrenown that he attained among late medieval readers.1 The significanceof this English Dominican friar, who died in 1349, is after all every-where to be found among those who, in his century, valued books. AsJudson Allen once remarked, Holcot "even achieved that pinnacle ofmedieval fame as an author which made him the object of false attribu-tions," such as the one to a section of Pierre Bersuire's Reductoriummorale?1 Other scribes thought that he wrote the Philobiblion for oneof the fourteenth century's most visible collectors of books and theirauthors, Richard Aungerville de Bury, bishop of Durham, advisor toEngland's Edward HI. The attribution of the Philobiblion to Holcot is farfrom surprising, since he spent part of his career in the bishop's entou-rage.3 Nor is scribal attribution of Bersuire's work to Holcot puzzling,for it belongs to the same genre of aids to sermon creation as Holcot'sown Moralitates. Many years ago, Beryl Smalley pointed to the use latemedieval authors made of the numerous available copies of the latteropus, and revealed how enthusiastically Holcot incorporated into his

1 For works written prior to 1983 concerned with Holcot, see Hester Goodenough Gelber,Exploring the Boundaries of Reason. Three Questions on the Nature of God by RobertHolcot, OP, Studies and Texts 62 (Toronto, 1983), whose edition ours is intended tocomplement. Since her text appeared, Holcot's epistemology has been studied inKatherine H. Tachau, Vision and Certitude in the Age ofOckham. Optics, Epistemologyand the Foundations of Semantics, 1250-1345 (Leiden, 1988), pp. 243-255.

2 Judson Boyce Allen, "The Library of a Classicizer: The Sources of Robert Holkot'sMythographic Learning," in Arts Liberaux etphilosophic au moyen age (Montreal/Paris, 1969), pp. 721-722, referring in a note to "the fifteenth book of the Reduc-torium of Pierre Bersuire, a commentary on the Metamorphoses" of Ovid. OnBersuire, see Friedrich Stegmiiller, Repertorium biblicum medii aevi, 11 vols.(Madrid, 1950-1980), 4: 235-244; Charles Samaran, "Pierre Bersuire, prieur deSaint-Eloi de Paris," Histoire Litteraire de la France 39: 259-450.

3 Beryl Smalley, English Friars and Antiquity in the Early Fourteenth Century(Oxford, 1960), pp. 67-68; see also n. 5 below.

INTRODUCTION

lectures on Peter Lombard's Sentences and on the Bible a reading ofclassical literary works wide enough to rival Petrarch's.4

Holcot's questions on the Sentences, like his Quodlibeta, were com-posed when he was teaching at Oxford, where his arguments revealed to hiscontemporaries a theological acuity aided by brilliance as a logician. Thesecharacteristics defined an emergent English theology that appeared bothnovel and important to Bury, to whose attention Holcot's repute eventu-ally brought him. So he entered a circle of scholars at the point ofintersection for intellectual currents flowing from Oxford to London andto Avignon, a court which embraced the best of scholastic logicians and"proto"-humanist literati, whose talents Holcot's own oeuvre best epito-mized. His presence at London in Bury's palace gained him an audienceamong courtiers increasingly literate and like him classicizing in taste.5

Thus, a few decades before Englishmen heard Chaucer's "portraits"of his pilgrims, the evocative verbal "pictures" of Holcot's Wisdomcommentary brought philosophical issues into court company.6 There,perhaps, Chaucer first encountered Holcot's writings; in the event, thepoet drew from Holcot in shaping the Nun's Priest's Tale, relying for"theory after theory, detail after detail, and illustration after illustration... [upon] Robert Holcot's commentary on the Book of Wisdom."7 A"medieval best-seller," as Joseph Wey has noted, this commentarysurvives all over Europe in at least 175 fourteenth- and fifteenth-century

4 Smalley, "Robert Holcot O.P.," Archivum Fratrum Praedicatorum 26 (1956), 5-97,especially pp. 25-28.

5 On Bury and his scholarly entourage, see especially: Smalley, English Friars,pp. 66-74; Neal W. Gilbert, "Richard de Bury and the 'Quires of Yesterday'sSophisms,'" in Philosophy and Humanism. Renaissance Essays in Honor of PaulOskar Kristeller, ed. by Edward P. Mahoney (New York, 1976), pp. 229-257;William J. Courtenay, Schools and Scholars in Fourteenth Century England(Princeton, 1987), pp. 118-137; and, with caution, Sheridan Martin, "Richardd'Aungerville de Bury, 1287-1345," Ph.D. diss., Emory University, 1987.

6 On Holcot's "pictures," see Smalley, "Robert Holcot," pp. 26-28, 54-56, 65-82,who finds the term in Holcot's own statements, as her citations show. See, e.g.(p. 19n): "De sex alis cherubim, patebit in pictura post ea{m) angelorum . . ." whenreferring to a verbal picture.

7 Robert A. Pratt, "Some Latin Sources of the Nonnes Preest on Dreams," Speculum52 (1977), 538-570, esp. p. 538.

2

INTRODUCTION

manuscripts.8 This number dwarfs the forty-eight known to preserve hisquestions on Lombard's Sentences; still, for the latter work four moresurvive than for Gregory of Rimini's Sentences commentary, and a fulldozen more than for William of Ockham's.9

Hence, while modern students of late medieval philosophy and theologyknow the views of Ockham and Rimini better than those of Holcot, thisdoes not mirror his renown relative to theirs in the two centuries afterhe left Oxford. As long as late medieval works were read in universitiesand studia, Holcot continued to find scholarly readers who copied andquoted from his questions on the Sentences and Quodlibeta. In thosegenres — as students of late medieval thought have generally come to recog-nize — Holcot's were among the most important composed by the seminalgeneration of Oxford scholars active in the early 1330s. Yet, any deter-mination of Holcot's role in the creation of the "New English Theology"requires as a crucial step that we establish precisely when he taught.10

HOLCOT'S CAREER AT OXFORD

Because fourteenth-century Sentences commentaries and — perhaps insome cases — Quodlibetal questions were composed not by masters ofTheology but by students attaining their baccalaureate degrees, the stagesof baccalaureate teaching must be understood if we are to discover when

8 Joseph Wey, "The Sermo Finalis of Robert Holcot," Mediaeval Studies 11 (1949),219-224; also Smalley, "Robert Holcot," pp. 10-11. Our count is based on themanuscripts listed by Thomas Kaeppeli, Scriptores Ordinis Praedicatorum MediiAevi, 3 vols. (Rome, 1970-1980), 3: 315-318. Holcot's Wisdom commentary wasstill familiar enough to scholars in 1625 for Gabriel Naude to cite it in his Apologiepour les grands hommes soupgonnes de magie when arguing that Girolamo Car-dano's controversial horoscope of Christ had orthodox antecedents in the work ofHolcot and Pierre d'Ailly; see: Wayne Shumaker, Renaissance Curiosa: ...Girolamo Cardano 's Horoscope of Christ... , Medieval and Renaissance Texts andStudies 8 (Binghamton NY, 1982), pp. 59-62.

9 For Rimini, see the introductions to the critical edition, in A. Damasus Trapp et al.,eds., Gregorii AriminensisLectura in I et II Sententiarum, 1 vols. (Berlin and NewYork, 1979-1987), 1: xvii-lxxv, 4: xi-xxi; for Ockham, see Gedeon Gal et al., eds.,Guillebni de Ockham Opera Theologica, 9 vols. (St. BonaventureNY, 1967-1984),1: 11*-18*, 5: 7*-14*, 6: 7*-9*, 7: 7*-12*.

10 "New English Theology" is the description W.J. Courtenay proposes in several ofhis works, most recently in Schools and Scholars, esp. pp. 250-306.

3

INTRODUCTION

any theologian produced works for a university audience. At Oxford, astudent of Theology — whether monk, mendicant friar, or secular —was permitted to proceed to degree candidacy only after a set number ofyears attending and participating in debates (disputations), and followinglectures on the Bible and on Lombard's Sentences. Then, according tostatute, the candidate might begin a year of "opposing" in debates; twoyears later, he might switch roles and become the respondent; finally, atthe beginning of his eighth year of theological study, a secular candidatewas eligible to lecture on ("read") the Sentences as a "bachelor of theSentences'" (baccalaureussententiarius). Mendicant friars, whose courseof theological study was longer than that of seculars, probably learnedto "oppose" and "respond" away from Oxford at the studio, of theirorder, where too they gave preliminary lectures on the Sentences beforejoining the ranks of the sententiarii at Oxford. After lecturing on theSentences, the next stage for both mendicants and seculars was to lectureon the Bible as "bachelors of the sacred page" (baccalaurei sacraepagi-nae), at the end of which theologians were considered fully "formed"bachelors of Theology (theologiae baccalaurei formati). A formed bachelorneeded to remain at Oxford participating in disputations for at least anotheryear before being licensed; only then was he eligible to "incept" as amaster. Upon inception, he began the two years of lectures on the Bible towhich he committed himself on oath, during which time he was "actuallyregent." As regent, he no longer delivered questions on the Sentences,though he might revise his earlier lectures for publication.11

These, then, were the steps that statutes prescribed for attaining thedegree of master of Theology. Statutes, however, never described thecurriculum exhaustively, and over time practice evidently changed until itso diverged from statutory requirements as to require the drawing up of newones. Thus, for example, surviving lectures on the Sentences reveal howextensively theologians studied the works of Augustine and other churchfathers, and Nicholas Trevet's commentary on Augustine's De dvitate Deisuggests that it was taught at Oxford in the early fourteenth century; but

11 We sketch stages that are discussed in much more detail in Courtenay, Schools andScholars, pp. 41-43, 58-84. Particularly useful is his explication of the ways inwhich the educational programs of Oxford (as a studium generate) were interwovenwith the studio of religious orders in the fourteenth century.

4

INTRODUCTION 5

Oxford statutes are silent on this score.12 If this suggests greateramplitude in the curriculum than Oxford regulations specify, in otherrespects it may have narrowed, insofar as the distinction betweendisputation and lectures on the Sentences began to collapse in the secondquarter of the fourteenth century. A scholarly generation before Holcotlectured, Walter Chatton and William of Ockham had already incor-porated material from their debates into their Sentences lectures, apractice that became more common at Oxford in the 1330s.13 Oneresult is that the author of lectures on the Sentences may give us enough

12 Courtenay, Schools and Scholars, p. 319. Ockham's Logic is perhaps the mostnotorious example of a text taught before being officially adopted by a faculty, asdiscussed in William J. Courtenay and Katherine H. Tachau, "Ockham, Ockham-ists, and the English-German Nation at Paris, 1339-1341," History of Universities2 (1982), 53-96. For other divergences between statute and practice, see Courtenay,Schools and Scholars, pp. 47, 60.

13 Although the roles played by theological bachelors grew steadily, the extent towhich statutes and surviving texts from any given decade of the thirteenth orfourteenth century reflect actual baccalaureate practice in disputing questions,participating in Quodlibetal disputations, and in connecting these disputations totheir lectures on the Sentences, are difficult issues, for which see: Bernardo C.Bazan, "Les Questions disputees, principalement dans les facultes de theologie,"and John F. Wippel, "Quodlibetal Questions, Chiefly in Theology Faculties," bothin Les Questions Disputees et les questions quodlibetiques dans les facultes detheologie, de droit et de medecine, Typologie des sources du moyen age occidental,fasc. 44-45 (Turnhout, 1985). For Ockham and Chatton, see: Joseph C. Wey, ed.,Venerabilis inceptoris Guillelmi de Ockham Quodlibeta Septem (St. BonaventureNY, 1980), OT 9: 30*-32*; Stephen F. Brown, "Walter Chatton's Lectura andWilliam of Ockham's Quaestiones in Libros Physicorum Aristotelis," in EssaysHonoring Allan B. Walter, ed. by William A. Frank and Girard J. Etzkorn (St.Bonaventure NY, 1985), pp. 81-115; and Courtenay, Schools and Scholars, p. 252,relying on Stephen Brown's discussion of the oeuvre of Ockham and Chatton.

The collapse of disputations into Sentences lectures was complete in the work of manyof those most influenced by the "New English Theology" at French studia in the secondhalf of the century; see, for example, Paulus de Perugia's incipit to his 1344-1345Parisian Sentences lectures which describes them as having been "disputed." For otherexamples and references, see: Katherine H. Tachau, "French Theology in the Mid-Fourteenth Century: Vatican Latin 986 and Wroclaw, Milich F. 64," AHDLMA 51(1984), 55-57, esp. note 27. In the Sentences commentaries of Holcot and hiscontemporary, the Franciscan Adam Wodeham, the references to their debates with theirsocii, or colleagues (as below, pp. 16, 20, 45, 48) support the inference that Oxfordpractice in their generation was headed in the direction eventually documented explicitlyin France.

INTRODUCTION

information about his debates with his fellow bachelors to allow us totrace the evolution of their arguments. This it is finally possible to dowith reasonable exactitude in Holcot's case, and in what follows we aimto reconsider the relative chronologies proposed by Heinrich Schepersand William Courtenay.14

Let us begin by considering Holcot's words at the outset of a discussionhitherto known from its opening words as his "Sex articuli":

Here begin six articles on various matters already treated, against which certaincolleagues have reasonably raised objections .... Against the first three articlesa certain reverend colleague argues in his first biblical lecture, as you haveheard .... I have written these [arguments] with weariness and recite them withshame, lest it be said that I do not deign to recite the statements of mycolleague against me. Nevertheless, there is nothing in them which ought tomove a boy [to anything] except, perhaps, to laughter.15

From this we learn that the first three articles continue a debate with onecolleague in particular, who — by the time of Holcot's writing — has

14 Heinrich Schepers, "Holkot contra dicta Crathorn" [part I], PhilosophischesJahrbuch 77 (1970), 320-354; [part II], Philosophisches Jahrbuch 79 (1972), 106-136; William J. Courtenay, Adam Wodeham. An Introduction to His Life andWritings (Leiden, 1978), esp. pp. 95-106.

15 London, British Library MS Royal lO.C.vi, fol. 131va: "Hie incipiunt sex articulide diversis materiis prius tactis, contra quos quidam socii rationabiliter insteterunt.... (131vb) Contra primes tres arguit quidam socius reverendus in sua prima lec-tione super Bibliam sicut audistis ... . (132ra) Ista scripsi cum tedio et cumverecundia recito ne diceretur quod non dignarem recitare dicta socii contra me.Nihil tamen in istis quod quemcumque puerum deberet movere nisi fortassis adrisum, tamen propter reverentiam dicentis ista arguo sic." While Holcot mentionshere that he has written this response, he also informs us that it was to be deliveredorally as well, by his use of the technical term recitare — on which see JacquelineHamesse, "Le Vocabulaire de la transmission orale des textes," in Vocabulaire dulivre et de I'ecriture au may en age. Actes de la table ronde, Paris 24-26 septembre1987, ed. by Olga Weijers, Etudes sur le Vocabulaire intellectuel du moyen age(Turnhout, 1989), 1: 168-194, esp. pp. 175, 186.

As I indicate below, p. 17, I think it improbable that Holcot intended for the so-called "Sex articuli" (or, as Fritz Hoffmann prefers, confer entiae) to be considereda free-standing work. As such, however, they have recently been edited; see now:Fritz Hoffmann, Die "Conferentiae " des Robert Holcot O. P. und die akademischenAuseinandersetzungen an der Universitdt Oxford, 1330-1332, BGPThM, n.f. 36(Minister, 1993). Unfortunately, because this work appeared long after our editionwas in press, we have not been able to take it into account here.

6

INTRODUCTION

already begun to serve as a baccalaureus biblicus, having delivered hisinitial biblical lecture. Since Holcot expects his own audience to haveheard it, he evidently remains in the same milieu as his colleague. WhenHolcot finally takes up the third article, he summarizes the latter's view:

Hence the principal conclusion which this [colleague] has by now attemptedfor two years to prove is this: that by which a man formally knowsintellectually is the man's soul. [My colleague] nevertheless posits speciessubjectively inhering in [that] soul itself ... [and] concedes that when thesoul knows a color, the soul is truly and really colored by that color.16

The views Holcot quotes hi these three articles correspond, as HeinrichSchepers found, to the positions of Holcot's confrere William Crathorn, thusestablishing that he is the colleague (socius) who has been defending theposition "for two years" at the time of the "Sex articuli."11 With thisdiscovery Schepers showed that a chronology of Holcot's works can beestablished relative to those of this fellow bachelor at the Dominicans'Oxford convent. Moreover, as Schepers saw, a secure date for Crathorn's

16 London, BL MS Royal lO.C.vi, fol. 134va: "Unde principalis conclusio quam iste iamper bienniwn nisus est probare est ista: illud quo homo formaliter intelligit est animahominis. Ponit tamen species subiective inherentes ipsi anime . . . . (134vb) Conceditquod anima est vere colorata et realiter per colorem quando intelligit colorem, et quodaliquando est nigra et aliquando fusca, et sic de singulis coloribus" (our italics).

17 Schepers, "Holkot contra, n," pp. 108-110, 113-115. For Crathorn, see his Sent. 1, q.lin Crathorn, Qudstionen zum Ersten Sentenzenbuch. Einfiihrung und Text, ed. by FritzHoffinann, BGPThM, n.f. 29 (Minister, 1988), p. 70, tin. 23-30: "Istud nomen 'cogni-tio' atiquando supponit in propositione pro ilk re qua cognoscens cognoscit formatiter.... Cognitio primo modo accepta potest vocari 'cognitio formatis' .... (p. 73, tin. 25-30)Prima (conclusio) est quod omnis cognitio humana primo modo accepta est potentiacognitiva vel cognoscens"; Sent. 1, q.7 (p. 334, tin. 28-29): "Tertia conclusio est quodpotentia memorativa, intellectiva, et votitiva est ipsa anima." Crathorn's defense of theunderstanding of species subjectively existing in the soul is also discussed in Tachau,Vision and Certitude, pp. 263-264.

Because, for Crathorn, the reader may find it easier to consult Hoffrnann's recentedition rather than the manuscripts from which I amend it, I cite it here and below;punctuation of Crathorn's text is mine. Hoffmann edits from two of the three survivingmanuscript copies of Crathom's text, namely Erfurt, Wissenschafttiche Bibliothek MSAmpl. Q. 395a; Basel, Universitatsbibtiothek MS B.V.30. The third, Wien, Oster-reichische Nationalbibtiothek MS lat. 5460, became available to him too late to becollated; the only discussion of the latter manuscript to date is in Vladimir Richter,"Handschriftliches zu Crathorn," Zeitschrift Jur kathotische Theologie 94 (1972), 445-449. In addition, one question survives in Krakow, Bibtioteka Jagielkriska MS 748.

7

INTRODUCTION

lectures on Lombard can also be derived. In the first question on theSentences, Crathorn mentions that "many have experienced a solar eclipsein this year on the 17th kalends of August on St. Alexius' Eve" — areference to a total eclipse of the sun visible throughout Europe on the 16thof July (= 17 kalendas Augusti) in 1330. On the basis of this date, Scheperssuggested the academic term which began in the fall of 1330 as the term inwhich Crathorn began to lecture on the Sentences.1*

Schepers' suggestion seems to us correct. The question containingCrathorn's reference to the solar eclipse concerns the epistemologicalfoundation of human certainty and scientific knowledge, the usualopening topic for Sentences lectures in the first half of the fourteenthcentury.19 Hence, its presence in surviving manuscripts as Crathorn'sinitial question presumably reflects its position in his lectures, so that itshould be assigned to his early weeks as bachelor of the Sentences?®Such a date has a further significance, for the "principal conclusion" thatHolcot, in the third of his "Sex articuli" attributes to his colleague is also

18 Schepers, "Holkot contra, I," p. 340; Crathorn, Sent. 1, q.l, concl. 3 (ed. Hoff-mann, p. 100, lin. 1-4): "Quinto sic: Multi expert! sunt isto anno, quando acciditeclypsis soils, scilicet 17. kalendis Augusti in vigilia beati Alexii, quod respicientessolem et postea convertentes se et respicientes herbas virides ... ." The example ofa solar afterimage is a common one, cited in numerous thirteenth- and fourteenth-century discussions of vision; what is unusual here is the reference to a specificevent when the standard authority could be confirmed by personal experience. Theabsence of the italicized words in the Basel manuscript may be evidence thatCrathorn's text was partly revised at some point. (The Erfurt manuscript reads"fuit" rather than "accidit.")

19 Significant Sentences prologues which open with similar epistemological questionsinclude those of Peter Aureol, John Reading, William of Ockham, Walter Chatton,Richard FitzRalph, John of Rodington, and Adam Wodeham — all but the last twocertainly available to Crathorn. For discussion of such texts, seeTachau, Vision andCertitude.

20 Crathorn's question, titled "Utrum notitia evidens articulorum fidei sit possibilisviatori in virtute luminis naturalis," occurs first in the Basel and Erfurt manuscripts.The Vienna codex contains a number of poorly identified works, including theo-logical questions by other authors preceding Crathorn's questions; but when, on fol.40rb, we finally reach his work, we again find that this question is first, as it alsowas in a Munster manuscript that no longer exists.

8

INTRODUCTION 9

to be found in this same opening question of Crathorn's.21 This indicatesthat Holcot composed his response two academic years after his confrere'sfirst lectures on the Sentences, that is, in the summer or early fall of 1332.

By the early weeks of the 1332 autumn term, Crathorn would havehad time to complete two academic years as bachelor of the Sentences,namely 1330-1331 and 1331-1332, and to have begun the biblicallectures required of bachelors in the summer of 1332.22 In favor ofthis chronology are two further considerations. First, among the mostprominent contemporary foci of Crathorn's attention is Richard Fitz-Ralph, a secular trained at Oxford in the 1320s where he eventuallybecame regent master. When he became master had been the subject ofconjecture until Katherine Walsh established that FitzRalph's inceptionas master of Theology occurred in the summer of 1331. This is evidentfrom the change in the titles accorded FitzRalph — from baccalaureussacrae theologiae on 24 May 1331 to in sacra pagina doctor on 27September 1331.23 At different points in the Sentences questions Cra-thorn refers to FitzRalph as iste doctor and as magister. If the second ofthese titles might refer to his status in Arts rather than Theology, thefirst is unambiguous, and is one to which FitzRalph was entitled by theopening of the 1331-1332 academic year.24

21 In addition to the passages quoted in n. 17 above, see Crathorn, Sent. 1, q.l (ed.Hoffinann, p. 83): "Dico igitur generaliter quod cognitio non est aliud quam poten-tia cognitiva, et hoc vocando cognitionem id, quo cognoscens cognoscit formaliter,quod propriissime vocatur cognitio. Et quia potentiae cognitivae nostrae non suntdistinctae res superadditae animabus nostris ... concede quod anima hominis cogno-scentis est cognitio, anima videntis est visio."

22 As Schepers proposed, "Holkot contra, I," p. 344. Courtenay, Adam Wodeham,p. 99, considered it possible that Crathorn lectured on the Bible either in an autumnterm or during the summer; see also Schools and Scholars, p. 42. That either asingle term of lectures or summer reading was usual at Oxford as early as 1330 wasfirst suggested as a way of understanding the chronology of the Holcot-Crathorndebates. One consequence of the rereading of that evidence which we propose below(especially on pp. 11, 14-16) is that we need not so assume.

23 Katherine Walsh, "The Later Medieval Schoolman in Theory and Practice," Innsbruckerhistorische Studien 2 (1979), 174; on FitzRalph's Sentences commentary, see Tachau,"Richard FitzRalph's Commentary on Peter Lombard's Sentences," forthcoming.

24 Schepers, "Holkot contra, n," p. 11 In. Courtenay, Adam Wodeham, p. 76n, foundthat Crathorn refers in Sent. 1, q.7 (ed. Hoffmann, p. 340) to "Magister Ricardusfilius Radulphi" as he also does in q.l (ed. Hoffmann, pp. 146-147) where, how-ever, Crathorn also says (partly relegated in Hoffmann's ed. to the variants, p. 147,

10 INTRODUCTION

Second, at Oxford a biennial reading of the Sentences was still thenorm for mendicant bachelors awaiting promotion to lecturing on theBible in the early 1330s, and at least two of Crathorn's fellow bachelors,the Franciscan Adam Wodeham and Holcot himself, read the Sentencesover the course of two academic years.25 For the evidence that Holcotdid so we again have his own words, from his Sermo finalis,26 On itswitness, however, Schepers (and, following him, Courtenay) suggestedthat Crathorn read the Sentences for only one year, interpreting Holcotas indicating that "Crathorn [had] received a university dispensation toshorten his reading." Further characterizing Holcot's observation as"invidious and somewhat gratuitous," Courtenay noted the brevity ofCrathorn's surviving lectures on the Sentences?1 Yet, if Crathorn's textis compared to those of such contemporaries as FitzRalph, Kilvington,

lin. 21) "Sed contra istum modum ponendi.... Igitur secundum istum doctorem ...cuius contrarium ponit iste doctor." See also n. 18, above, for evidence thatCrathorn's lectures show signs of revision.

25 For Wodeham, see Courtenay, Adam Wodeham, pp. 171-180.26 See below, p. 12. The Sermo finalis is edited by Wey, "Sermo finalis"; in quoting from

it, however, we revise Wey's text by referring to the two manuscripts in which thesermo survives: London BL MS Royal lO.C.vi, fols. 137r-138v, and Oxford, OrielCollege MS 15, fols. 204v-205r. (We also repunctuate slightly to help the reader followHolcot's bilingual puns.)

27 Courtenay, Adam Wodeham, p. 98. In a note, Courtenay also infers, on the basis of arebuttal to one of Crathorn's arguments found in Holcot's Quodlibeta, that Crathorn didnot lecture on book 2 of the Sentences: "Igitur si socius iste numquam in aliquo doctorelegit de gratia animam informante, sequitur quod numquam legit secundum librumsententiarum, quod absit, quia tune est periurus" (Cambridge, Pembroke MS 236, fol.182va). Still, the dual use of the verb legere in Holcot's time also permits us tounderstand this remark as a reference to reading rather than lecturing, so we may agreewith Schepers, "Holkot contra, I," p. 352, who takes it as a humorous reductio adabsurdum. In other words, as Holcot's audience would have recognized, no bachelor ofthe Sentences could have arrived at that rank without having perused (or heard read) allfour books of Lombard's Sentences, including the second which contains discussions ofgrace informing the soul. Hence, no baccalaureus sententiarius could reasonably sustainthe claim Holcot attests that his colleague has made. This understanding of Holcot'sattack is supported by such replacements of "read" with "heard" in Pembroke, as whenattacking the corollary claim (fol. 182ra): "Asseruit enim ibi tria: primo quod MagisterSententiarum tantum loquitur de gratia increata et nusquam ponit gratiam animaminformantem ... tertio quod ipsemet numquam legit in aliquo doctore ante editionemDecretalis predicte de gratia animam informante. Quantum ad primum de intentioneMagistri planum est omnibus qui audierunt secundum librum Sententiarum."

INTRODUCTION 11

Rosetus, Halifax, and even Holcot himself, its length is far fromunusual. None proceeds distinction by distinction in the manner ofcommentaries; all seem, rather, simply to be selections of questions froma greater number actually argued before students.28

Moreover, as we shall see, it is not as obvious as Schepers believedthat, when speaking of a university dispensation, Holcot's reference to ascholar whose name the scribes of his Sermofinalis abbreviated as "G~,"or "Gra" ("Grau/Gran"), is in fact to Crathorn.29 Nor is it obvious thatthe Sermofinalis is a solemn sermon, for many difficulties in our under-standing vanish once we recognize it as a festive speech celebrating the endof Holcot's responsibilities as cursor at the Oxford Dominican house andintroducing his successor. This casts such references as those to thiscolleague "Gra" in a new light. Hardly invidious, gratuitous, or motivatedby irritation,30 they are instead as jocular as the ribald theme of the speech

28 For FitzRalph, a principial lecture and 26 questions survive; for Richard Kilvington andRoger Rosetus, OFM, 4 each have been securely identified; for Halifax, 9 questions areknown; for Holcot, 20 are extant (in addition to four Principia, discussed below, pp. 20-22). By comparison, the Basel manuscript of Crathom contains 27 or 20 questions(depending on how one counts several concerning the categories); Vienna records 11 ofthese, and Erfurt, 19 (see Schepers, "Holkot contra, I," p. 327, and, with caution,Richter, "Handschriftlich.es," p. 446). Lecturing in the same years, Adam Wodehamproduced an ordinatio (i.e., a written revision of his lectures) that, in length and innumber of questions, far exceeds the surviving works of Holcot, Kilvington, andCrathom (see p. 22 below); this disparity suggests that their surviving works do notreflect the entire course of lectures as actually delivered, since we have no grounds forassuming that their lectures were less extensive than Wodeham's. Thanks in part toFriederich Stegmuller, modem scholars have generally designated all of these lectureson the Sentences as "commentaries"; but it now appears more accurate to distinguishbetween the genres of commentaries and of questions on the Sentences.

29 See below, at pp. 15-16.30 Courtenay, Schools and Scholars, p. 65. Like Schepers, "Holkot contra, I," p. 346,

Courtenay shared Wey's ("Sermofinalis," p. 220n) reading of the Sermo as reflectingthe strife between Northerners and Southerners, usually alleged as the cause of Oxford's"Stamford Schism" in the early 1330s. As Katherine Walsh, Richard FitzRalph in Ox-

ford, Avignon, and Armagh: A Fourteenth-Century Scholar and Primate (Oxford, 1981),pp. 72-73, has pointed out, the causes of the schism are hardly uncontroversial, butNorth-South disputes probably were not significant among them. The controversycontinues in The Early Oxford Schools, ed. by Jeremy I. Catto, The History of theUniversity of Oxford 1, ed. by T.H. Aston (Oxford, 1984), whose authors mention threedifferent dates (pp. 131, 186, 391) for the withdrawal of scholars to Stamford.

12 INTRODUCTION

itself, an extended play on the notion of pursuing and attaining theolog-ical wisdom as a two-year courtship and marriage, leading eventually tosexual satisfaction. Thus, Holcot pretends to gloss Ovid's account of thevirgin Atalanta's decision upon Phoebus' advice to choose as husbandonly the victor in a race against herself:

In this way, dearest ones, in the church militant at the revelation ofPhoebus — that is, God — there seems to be a statute concerning this noblegirl [Atalanta] — namely theological wisdom — and those who desire tocouple with her in marriage, to wit: that no one, no matter how studious hebe, may contract for the nuptials of Inception with her unless he haspledged his faith that he will race with her and read fully the four books ofthe Sentences in cursory lectures.

This, Holcot tells us, he has done:

Therefore, dearest ones, let me speak of myself: although [I am] weakerthan others, I was moved by the love of sacred theology — partlycompelled by the orders of my superiors, partly attracted by considerationof this virgin — [so that] last year I swore to run a race in the [afore] saidcontest with her, saying to her what [is said] in the Song of Songs.32

Despite this purported tension, Schepers described the Sermo finalis in the followingterms: "wir es hier mil einer geistvollen, witzpriihenden Ansprache zu tun haben, dieder ubermutige Absolvent beim Festschmaus gehalten hat." In fact, Holcot's speechbelongs to a more widespread genre, as our discovery of the coUatio finalis of hiscontemporary, Ralph Friseby, shows; see Katherine H. Tachau, "Looking Gravely atDominican Puns: The 'Sermons' of Robert Holcot and Ralph Friseby," Traditio 46(1991), 337-345.

31 Wey, ed. "Sermo finalis," p. 220: "Quamdam historiam breviter recitabo quamrefert Ovidius, Metamorphoses libro 10 ... . Fuit enim ... virgo quaedam formacorporis pulcerrima ... velocissima, nomine Atalanta. ... Isto modo, carissimi, inecclesia militante de hac nobili puella, sapientia videlicet theologica, et his qui cumea coniugium copulare desiderant, Phoebo, i.e., deo, revelante, statutum essevidetur, videlicet, quod nullus, quantumcumquestudiosus existat, inceptionis nuptiascontrahat cum eadem nisi fide data quod cum ea currat et quattuor libros senten-tiarum lectione cursoria plene legal."

32 Ibid.: "Ut ergo, carissimi, de me loquar, licet inter ceteros debilior, sacrae theo-logiae dilectione commotus, partim superiorum ordinatione compulsus, partim huiusvirginis consideratione contractus, anno praeterito fidem dedi de faciendo cursus indicto certamine cum eadem, dicens ei illud Cant. 2, trahe me post te; curremussimul in odore unguentorum tuorum."

INTRODUCTION 13

As we might expect, Holcot's speech is as laden with innuendo aswith puns, including several that exploit his colleagues' and his ownstatus as celibate Dominicanes with a talent for racing as "the Lord'shounds."33 So, for example, with an obvious double entendre, Holcotintroduces the bachelor who will succeed himself as cursor:

Because ... every man, when he comes to consummation, thinks about hisown heir, so let me specially recommend the reverend bachelor and futureracer (cursor) who ... will succeed me.34

That this bachelor, whose name is Roger Gosford, has a natural aptitudefor the duties of cursor in the race, Holcot continues, is clear from "theexposition of his name and the disposition of his body."35 After all,Holcot quips, the English word "Roger" not only contains within it thename of an animal (roe) known for its running ability, but is itself aname commonly bestowed upon dogs.36 Holcot is inspired to find a third

33 I.e., domini canes, perhaps the only pun from medieval sources still well-known.On our reading, of course, Holcot intended that laughter provoked by play upon thename of his order also revert upon himself; this in turn suggests that there couldhave been little sting in his reference (below, n. 36) to Roger Gosford as a dog, onewho runs the pride of Durham, as Holcot, too, as a member of Bishop Richard deBury's retinue, did either then or later. In the absence of such barbs, it seems to usthat the Stamford Schism is not obvious as a motive for Holcot's humor, and socannot be used to date the sermo (see above, n. 30).

34 Wey, ed., "Sermo finalis," p. 222: "Sed quia cursus rebus inditus illud habet quodomnis natura sollicitatur de fine, et omnis homo cum ad consummationem perveneritde suo recogitat successore, ideo baccalarium reverendum et cursorem futurum, quimihi non in tenementis quae quasi ad firmam tenui, sed in scolis Praedicatorum,quae mihi hereditarie debebantur, succedet, specialiter recommendarem, ut tarn deeo quam de me illud exponatur quod dicitur, Act. 13, Cum autem implevit loannescur sum suum."

35 Ibid.: "Et certe quod actus et officium cursoris huic baccalario debeat congrueconvenire potestis convincere specialiter ex duobus, viz., ex nominis expositione,et ex corporis dispositione." In reverting to an expositio nominis, Holcot alludes tothe heuristic technique employed more seriously, e.g., in the Sentences question weedit here (our lines 852, 936-976).

36 Ibid.: "Nomen enim suum in vulgari estRoger. In quo quidem nomine duae bestiaedesignantur quae inter animalia communia inveniuntur cursui magis apta, viz.,caprea et canis. Ro enim anglice, latine dicitur 'caprea', et ipsum totum vocabulumquod est 'Roger' canibus convenit per appelationem. ... (p. 223) Sed certe cursoriste futurus est fortis canis et pinguis, in tantum quod si homines de Derham eumpridie ... habuissent."

14 INTRODUCTION

species of runners in Roger's cognomen, Gosford, construed as a ford(vadurri) for a goose (aucae}. Given such an understanding of the name,Holcot proposes, "this racer will swim in the depths of theology withoutperil and run in the plains without stumbling."3"

If Holcot tells us that his successor is likely to be successful in the racefor Theology's favors, he also employs a gospel verse from John to insinu-ate that another Dominican and fellow cursor has already bedded her:

And although this year two from the house of the [Friars] Preachers racedtogether in reading the Sentences, nevertheless the other disciple — who isnamed Gra. — enjoyed her favor, because he had the university's grace forterminating his lectures quickly, so that he raced ahead, in accord with what[we read in] John 20, "two ran together, and the other disciple ran aheadmore quickly than Peter, and arrived earlier at the monument," that is, to

/^ othe time and place of resting.

37 Ibid., p. 223: "Ita iste cursor in profundis theologiae natabit sine periculo et in planiscurret sine offendiculo. Et hoc in suo cognomine denotatur. Dicitur enim de Gosford,hoc est, de 'vado aucae'. Sic ergo patet quod tarn ex nomine (i.e. Roger) quam ex cog-nomine, inventus est idoneus ad currendum." The latinization of Gosford establishes thatCourtenay, Adam Wodeham, p. 96, and Schepers, "Holkot contra, I," p. 350, were cor-rect in preferring it to A.B. Emden's reading of the name as "Gofford," A BiographicalRegister of the University of Oxford to A. D. 1500, 3 vols. (Oxford, 1957-1959), 2: 794,which will not yield a goose. Smalley, "Robert Holcot," p. 10, noticed (and repeatedin English Friars, p. 135) that Holcot managed in his Wisdom commentary to explainhis own name by punning on two biblical texts, "Dominus petra mea et robur meum (nReg. xxii, 2)," which opens his commentary, and "Columba mea in foraminibus petrae(Cant, ii, 14)." So, Holcot explains, "Hec sunt autem foramina domuncule sive case,in quibus iuxta cognominis mei sensum debeo conversari; ita cognomen habeo a 'fora-mine case' datum. Et ideo sicut nomen meum in robore, ita cognomen meum intueorin foramine petre; igitur sacre scripture foramen ingressus rogabo." This text allowsHolcot to suggest a petrine power to his theological talent, for "Robert," taken as a formof the Latin robur, alludes to the strength of stone (petra), and "Holcot" translates as ahole (or window) in a cottage (casa, domuncula). We have emended the text Smalleyquotes by Cambridge, Trinity College MS B.2.25, fol. 2ra (mg: attribution to Holcot);Paris, Bibliotheque nationale lat. 15885, fol. 2ra, and lat. 16792, fol. Ivb.

38 Wey, ed., "Sermo finalis," p. 221: "Et licet de domo Praedicatorum isto anno inlectura Sententiarum cucurrerunt duo simul, ille tamen alius discipulus, qui Gra.nominatur, usus favore, quia gratiam Universitatis de cito terminandis lectionibushabuit, citius praecucurrit iuxta illud lo. 20, currebant duo simul, et ille alius discipuluspraecucurrit citius Petro, et venitprior ad monumentum, i.e., ad quiescendi tempus etlocum. Ego autem communi potitus iustitia, laboribus non peperci, statum tempus im-plevi, et multiplicem cursum feci inter omnes, ut aestimo, qui hie vel alibi cursuconsimili cucurrerunt." (Underlining marks our emendation of Wey's text.)

INTRODUCTION 15

Holcot presumably intended that his readers recognize a quotationfrom John as particularly appropriate for referring to a confrere sonamed. That Holcot indeed had such a Dominican colleague named Johnwhose cognomen could be abbreviated as "Gra/Cra" is suggested by arecently discovered scribal ascription of questions to "John called Craf-ton of the English Order of Preachers."39 This John Crafton would alsoseem to be the Grafton whom Adam Wodeham names as one of three col-leagues who have attacked the views on the soul's capacity for graceadvanced in his own initial lecture on the first book of the Sentences.

Philological considerations render unlikely the hypothesis of earlierscholars that the name "Crafton" or "Grafton" was a scribal variant forCrathorn (or, on some spellings, Crawthorn). In the first place, the factthat the first syllable is spelled Craf-, Gra-, and Graph-, indicates that itspronunciation follows that of the English word spelled "draft." Thus,fourteenth-century natives of England, as the scribes who copied Hoi-cot's Sermo finalis clearly were, would not readily have confused thissyllable with either "Cra-" or "Craw-" since neither ends with a sound

39 Wien, ONE MS lat. 5460, has two rubrics in different hands on fol. 32ra: one, de-leted, reading "incipit quodlibet fratris lohannis dicti Crafton Anglici ordinisfratrum predicatorum"; the other: "quodlibet lohannis Crafton ordinis fratrumpredicatorum anglici." Of the subsequent questions, only the first ("Utrum expurisnaturalibus homo possit habere certam cognitionem de aliqua veritate") and thesecond ("Utrum Deus cognoscat distincte omnia quae potest producere"), which hasan internal cross-reference (fol. 33vb) back to the first, can be securely attributedto Crafton until further evidence emerges as to the author(s) of the eight questionsintervening between this and Crathorn's Sentences questions on fol. 40rb (seeabove, n. 20). It is also possible that Grafton is the "Grantion" cited by the anony-mous author of the first commentary in Vaticano, Biblioteca Apostolica VaticanaVat. lat. 986, for which see Tachau, "French Theology."

40 Wodeham, Ordinatio Oxoniensis, 2, q.5 (Paris, Bibliotheque Mazarine MS 915, fol.145ra); see below, p. 20. Schepers, "Holkot contra, I," pp. 341, 346, was evidentlyinfluenced by Michalski and Wey when he decided that the name "Grauton" (or,as Wey read the text, "Granton") was a scribal rendering of Crathorn's name.Schepers further suggested Edmund de Grafton, and rejected the possibility thatHolcot and Wodeham referred to the same socius. In returning to the problem,Courtenay, Adam Wodeham, pp. 106-109, successfully ruled out Edmund and re-opened the possibility that Grafton was socius to both Holcot and Wodeham.

16 INTRODUCTION

that they could have spoken as an "f."41 Even more unlikely for suchan Englishman was confusion between the common toponyms -ton and-thorn (-J)orn). For fourteenth-century German speakers, however, spell-ing would not have guided pronunciation in the same way, and confusionnot only could have arisen, but it apparently did.42 As further groundsfor rejecting the supposition that Grafton and Crathorn refer to the sameman, we note that those of Grafton's arguments which Adam Wodehamreproduces do not appear in Crathorn's work (nor, in fact, does Cra-thorn seem anywhere to know Wodeham's views).43

The Dates ofHolcot's Sentences and Quodlibetal Questions

With the clue that like Wodeham, Holcot refers here to John Graftonrather than to William Crathorn,44 we are now in a position to use theinformation from the Sermofinalis for the reconstruction of an absolute

41 Of the two copies (neither the exemplar) of the Sermofinalis, Oxford, Oriel CollegeMS 15 reads (fol. 204va) Ga; London, BL MS Royal lO.C.vi (fol. 137va) reads Gra.In addition to the reference to "Grafton" (written Grafton and, fol. 169va, G~f-

ton) in the Wodeham MS cited in the preceding note, the name "Graphton" appearsfully written out in the margin of Wodeham's Reportatio Oxoniensis 2, q.5 (Vati-cano, BAY MS Vat lat. 1110, fol. 21r). Few references to Crathorn in these parti-cular manuscripts are any more complete; thus, e.g. in the "Sex articuli" Oxford,Corpus Christi College MS 138 reports in its margins (fols. 95v, 97r-v, 99r) Craw.(Vaticano, BAY MS Ottob. lat. 591, fol. 69rb and 70rb mg. does report Crathon).These manuscripts were all written by Englishmen (as we judge from the hands).

42 The scribe who copied Grafton's and Crathorn's questions into Wien, ONB MS lat.5460 was not a native of England, and may have been German; hence, we shouldread the attribution (fol. 54rb) of the Sentences questions of Crathorn to "Craconvel Chrastharn," as a scribal confusion.

43 As Courtenay, Adam Wodeham, p. 101, first pointed out; see also Katherine H.Tachau, "Wodeham, Crathorn, and Holcot: The Development of the complexe sig-nificabile," in Logos and Pragma. Essays on the Philosophy of Language in Honourof Professor Gabriel Nuchebnans, ed. by L.M. de Rijk and H.A.G. Braakhuis(Nijmegen, 1987), p. 172.

44 The identification of Crathorn and Grafton is further ruled out by the fact that dif-ferent first names are attributed to them. Zofia Wlodek, "Hermann d'Augsbourg etses 'Quaestiones de quodlibet' dans le ms BJ 748" Mediaevalia Philosophica Polo-norum 6 (1960), 13-14, first discovered in Krakow, Biblioteka Jagiellonska MS 748,col. 194 mg., that Crathorn's forename was William (and not John); Schepers,"Holkot contra, I," p. 352, found confirming references in Cambridge, PembrokeCollege MS 236.

INTRODUCTION 17

chronology of Sentences lectures at Oxford in the early 1330s. Holcottells us explicitly that (a) bachelors are required to lecture on the Sen-tences for two years, and that (b) in the academic year in which he hadfinished his own two-year course of lectures, the Dominicans had twolecturers. We have further inferred that the second lecturer was notCrathorn when Holcot delivered this speech. The Dominicans seem,then, to have supported two Oxford lecturers on the Sentences, theirterms staggered as follows: 1330-1331, Crathorn (first of two years) andan unknown bachelor (second of two years); 1331-1332, Holcot (first oftwo years) and Crathorn (second of two years); 1332-1333, Grafton (firstand only year) and Holcot (second of two years); 1333-1334, Gosford(first of two years), possibly alone rather than with an unknown bachelorto replace the departing Grafton.

On this chronology, Holcot's "Sex articuli" were written in thesummer before or at the beginning of his second year as sententiarius.Such timing may seem worrisome if we suppose that these articles wereintended as a work altogether separate from the questions on the Sen-tences; it is more likely, however, that when composing these articlesHolcot expected to append them to some question. After all, at leastonce in a question belonging indisputably to book 3 of the Sentences,"Utrum films Dei potuit incarnari," Holcot offers an explanation of theorigin of its articles similar to the opening words of the "to articuli":

Thus it has been argued regarding this question. Now are introducedarticles on the basis of which a certain colleague subtly replies against some[of my] statements; hence there are eight articles which we have discussedback and forth between us.45

The Franciscan, William Chitterne, whose arguments Holcot hereincorporated, was also the disputant to whom Holcot responded in thefifth of his "Sex articuli." Whatever their origin, Holcot surely wrotethese "Sex articuir in stages, as differences between those manuscripts

45 Holcot, Sent. 3 q.l (Oxford, Corpus Christi College MS 138, fol. 70v): "Ad istamquestionem sic est argutum. Nunc articuli introducentur super quos socius quidamsubtiliter replicat contra quedam dicta (mea), unde 8 sunt articuli quos replicandodiscutimus inter nos." That this is the first question on book 3 is clear from themarginal note which Schepers discovered in Paris, BN MS lat. 3115. Four manu-scripts of Holcot's Sentences credit the socius' arguments to the Franciscan, WilliamChitterne; see Schepers, "Holkot contra, I," p. 342; see also below, at pp. 50-53.There is no known copy of Chitterne's Sentences lectures.

18 INTRODUCTION

recording four articles and those reporting six (but containing fewer)reveal. Such disparity between articles announced when a questionis outlined and those actually extant is not limited to this text, but mayalso be found in other Sentences questions, indicating that Holcot nevercompletely shaped his Sentences lectures into an ordinatio, that is, athoroughly revised written "edition."47 His intentions were not alwaysclear to his medieval scribes; moreover, Dominican works such as Holcot'swere often distributed in unbound quires for copying, thus guaranteeingtheir rapid diffusion.48 As a result, a manuscript tradition was generatedwhich disordered his Sentences questions, but the interruption of the se-quence of questions on books 3 and 4 by the "Sex articuli" neverthelesssuggests that these articles were initially part of the Sentences questions.49

46 As examples of the varying number of articuli in the "Sex articuli" to be foundamong codices of Holcot's Sentences listed below on pp. 36-38: Cambridge, Pem-broke College MS 236 (fol. 107rb) states "quattuor sunt articuli"; San Marino,Huntington Library HM 27187 (fol. 77ra) begins "quinque sunt articuli"; Oxford,Merton College MS 113 (fol. 69vb) shares Corpus Christi's reading (fol. 95v) "sexsunt articuli"; Paris, BN MS lat. 3115 states "sex sunt articuli," but omits the fourthand sixth of the announced articles.

47 So, for example, Holcot sets forth the following outline at the divisio quaestionis of Sent.1, q.3, "Utrum viator teneatur frui solo Deo" (Oxford, Corpus Christi College MS 138,fol. 21r): "Circa istam questionem sic est procedendum: primo (articulo) inquiramquedam circa actum utendi; secundo inquiram quosdam articulos circa fruitionem vie;et tertio quedam circa fruitionem patrie ; quarto solvam quasdam dubitationes et quintodicam ad rationes principales. Circa primam (partem) de actu utendi erunt tres brevesarticuli." When, however, Holcot arrives at the end of his discussion of fruition in thislife, the text reads (fol. 26r): "Tertius articulus iuxta ordinem premissum in principioresponsionis deberet esse de fruitione patrie, quern articulum differo usque ad finemquarti (libri)." This deferral of an announced article indicates that Holcot had sufficientlybegun revising as to determine which materials to shift from their position as delivered,but had not proceeded far enough to eradicate such traces of the original location as wefind here. For further discussion of the revision of the Sentences questions, as exem-plified in the text we have edited, see below, pp. 45-46.

48 For a discussion of methods of text dissemination, see below, pp. 30, 33-35.49 Thus, e.g., the "Sex articuli" occur at the end of book 4, and immediately precede

the question "Utrum finale premium" in Pembroke; within book 4, just before thequestion "Utrum quilibet sacerdos" in Huntington Library, Merton, and Munchen,Bayerische Staatsbibliothek Clm 27033; at the end of the entire Sentences questionsin Munchen, Bayerische Staatsbibliothek Clm 4400; and after an index completingall four books, but before the question "Utrum angeli confirmati" in Praha, Narodniknihovna CR (Universitni knihovna) MS XIII.F. 19. (For the full titles of these ques-tions, see our Appendix 2, below.)

INTRODUCTION 19

In any event, after Holcot finished lecturing on the Sentences he wasrequired to lecture on the Bible and, in the capacity of bacccdaureusbiblicus, produced questions on Matthew, as Courtenay has shown.50

These Holcot structured on lines similar to both his Quodlibetal and hisSentences questions, among which the biblical questions eventually becameinterspersed as the manuscript tradition evolved. In addition to thoseCourtenay and Gelber disentangled from the surrounding Quodlibetalquestions,51 a further question (sometimes labelled "Determinatio 2"),"Utrum viae vivendae quas Christus docuit sint meritoriae," appears tohave been inspired by Matthew 5-6.52 Concerned with the possibilityof living a completely meritorious life, this question quotes verbatimfrom the Sentences lectures given at Oxford by Adam Wodeham, theprologue to which (preserved as an ordinatid) contains a controversialanalogy comparing the human soul's capacity to a vase miraculouslyfilled. Our reading of Holcot's Sentences questions confirms Courtenay'sjudgment that, when discussing the same problem of the soul's capacity,no earlier awareness of Wodeham's example is evident, so that the question

50 William J. Courtenay, "The Lost Matthew Commentary of Robert Holcot O.P.,"Archivum Fratrum Praedicatorum 50 (1980), 103-112. Smalley, English Friars,pp. 135, 139-143, incorrectly assumed that Holcot's Sentences lectures and thoseon the biblical books of Wisdom, Prophets, and Matthew all were produced by Hol-cot while he served as regent master.

51 In addition to Courtenay, "Matthew Commentary," see Gelber, Exploring theBoundaries, pp. 17-22.

52 Cambridge, Pembroke College MS 236, fols. 160vb-165va; Oxford, Balliol CollegeMS 246, fols. 219va-225rb. Except for the first two questions of the first Quodlibet(as numbered by Gelber, Exploring the Boundaries, p. 117), few share the unusuallength of this one. Several occupy no more than three or four manuscript columns,even if a few extend to two folios. Gelber (pp. 18-22) suggested that this "Determi-natio" belonged to Holcot's first Quodlibet, but an argument can be made that itbelongs among his biblical questions, even though the question title lacks an explicitreference to the book of Matthew. Some questions which Courtenay identified aspart of Holcot's lectures on Matthew name the evangelist in the title, as e.g."Utrum doctrina evangelica beati Matthaei de Christo sit generaliter tota vera";most, however, contain no such explicit reference (whether by name or by chapter)even though their contents would readily be provoked by the specific verses ofMatthew to which Courtenay points. Since, as Courtenay suggests, "Matthew Com-mentary," Holcot devoted several questions to chapters 1-3 and 6, it would be surprisingnot to find discussion of the "Sermon on the Mount" recorded in chapters 5-6.

20 INTRODUCTION

"Utrum viae vivendae" constitutes the earliest mention in Holcot's workof his debate with his Franciscan colleague.53

On the other hand, by the time Wodeham lectured on book 2 of theSentences, he had already disputed related issues with Holcot, and thererecorded the debate.54 Elsewhere in book 2, Wodeham cites Grafton,mentioning that he had begun to lecture on the Bible.55 Taken to-gether, these citations from Holcot and Wodeham are consistent with thefollowing relative chronology: Holcot's second year of lecturing on theSentences, which was Grafton's only year, was also Wodeham's firstyear. Thus, even in his first lecture, Wodeham could have known andattacked Holcot's views, but not vice versa. Moreover, if Wodeham'squestions on book 2 date from his second year as sententiarius, by thenboth Grafton and Holcot would have had time to take up their duties asbaccalaureus biblicus;56 they would also have had time to developresponses to Wodeham's lectures on book 1, such as are reflected inHolcot's second and fourth "Determinations."

This relative chronology involves three problems: (1) the description ofcertain questions as "Determinations" in the Lyon edition of 1497; (2) the

53 Courtenay,/4c?am Wodeham, pp. 103n-104n, provides a transcription of Wodeham'sanalogy and Holcot's citation of it. The copyist of Pembroke MS 236 noted (fol.162rb, margin) that the arguments come from "Wodham."

54 Courtenay, Adam Wodeham, pp. 102n-103n, for Wodeham's verbatim citation in Ord.Oxon. 2, q.6, of Holcot's "Determinate 4." Gelber, Exploring the Boundaries,pp. 19-23, tentatively assigns this "Determination" to Holcot's first Quodlibet.

55 Wodeham, Ord. Oxon. 2, q.5 (Paris, Bibl. Mazarine MS 915, fol. 145ra): "In istaquestione primo repetam positionem et positionis meae prime lectionis primi librirationes cum 9 argumentis trium sociorum in contrarium, scilicet Carmelite, Skel-tonis, et Graftonis; secundo reducam rationem positionis meae contra duos primossocios et incidenter contra quartum dicentem quod nullus auget meritum vel gratiamnisi per opera supererogationis et supermuneratis ... (fol. 145vb) Item, alius sociusin principio lectionis sue Biblie arguit contra me, primo contra illud quod dixeram,quod anima repleta cognitione ... ." These passages from the ordinatio of Wode-ham's Oxford lectures are already found in his Reportatio Oxon. 2, q.5 (Vaticano,BAV MS Vat. lat. 1110, fols. 20r, 21r) where the second (attributed in the marginto "Graphton") reads: "Item, alius socius arguit contra illud quod dixi, quod animarepleta cognitione ... ." For these and other references to Grafton, see Courtenay,Adam Wodeham, pp. 106-107.

56 Above, pp. 15-16; this corrects the assumption in Tachau, Vision and Certitude,p. 275, that Wodeham began his Oxford Sentences lectures in Holcot's first year asbaccalaureus sententiarius.

INTRODUCTION 21

distribution of Wodeham's lectures between his first and second years asbaccalaureus sententiarius; and (3) the dating of Holcot's Quodlibetalquestions. The label "Determination" can designate either an entireQuodlibetal disputation, that is, both the first day's debate and the sub-sequent magisterial resolution, or the latter alone.57 Whichever wasintended by the redactors of the Lyon edition, the accuracy of their label"Determination," unsubstantiated by any ascription in surviving manu-scripts, is in every case open to doubt as a late, unreliable guess. Theredactors were indubitably mistaken in the case of the question theypublished as the "eleventh Determination," which is found among Holcot'sQuodlibetal questions in Cambridge, Pembroke College MS 236. There,however, as Wey noticed, a marginal notation identifies it as a "questionconcerning the second book" of the Sentences.5* Like the question "deobiecto actus credendi," which modern scholars have generally deemedto belong to Holcot's prologue to the Sentences, the eleventh "Determi-nation" is instead that part of a "Principial" exercise (Principium) knownas a quaestio collativa.59

57 For recent discussion and guides to earlier literature, see: Gelber, Exploring theBoundaries, p. 8; Zenon Kaluza, "La Nature des ecrits de Jean de Ripa," Traditio43 (1987), 257-298, esp. pp. 291-292; and the Bazan and Wippel articles cited inn. 13, above.

58 Joseph Wey, private correspondence to Gelber, December 6, 1982. See PembrokeCollege MS 236, fol. 215rb, mg: "questio de 2o libra." Fritz Hoffmann, Die Theo-logische Methode des Oxforder DominikanerlehrersRobert Holcot, BGPThM, n.f.5 (1972), p. 401, quotes the beginning of the question from the Lyon text: "Circaprincipium secundi libri, in quo arguitur de causalitate dei respectu creaturae,quaero istam quaestionem: Utrum deus est causa effectiva omnium aliorum a se";in Pembroke, the first word is "Utrum."

In addition to the Lyon editors' mistaken inclusion of the quaestio collativa onbook 2 of the Sentences, there is equally incontrovertible evidence of untrustworthi-ness in their inclusion (as the first "Determinatio") of a question by Roger Rosetus;cf. Gelber, Exploring the Boundaries, pp. 18-19, and Courtenay, Adam Wodeham,pp. 120-121. If Courtenay, "Matthew Commentary," p. 109, is correct, then thethirteenth and fifteenth "Determinations" are also mislabelled, belonging instead toHolcot's biblical lectures. In short, for at least four of the fifteen questions, we havereason to reject the Lyon editors' label.

59 For the full title of "de obiecto actus credendi," see Appendix 2, below. OnPrincipia (and their division into a collatio and quaestio collativa) at Paris in themid-fourteenth century, see Kaluza, "Jean de Ripa," p. 260; on "principial lec-tures" at Oxford, see Courtenay, Adam Wodeham, pp. 172-177.

22 INTRODUCTION

To modern scholars, such Principia are of great importance not only foconveying their authors' thought, but for the light they cast upon the debatesof an entire academic generation. After all, bachelors were expected todebate their fellows during the cycle of quaestiones collativae they producedover the course of the four Principia which opened the lectures on eachbook of the Sentences. Yet, the very focus upon the arguments of fellowbachelors rather than upon more generally established and venerable author-ities may have made this particular scholarly exercise too topical for mostpotential medieval readers. For whatever reason, Principia tended to becopied more rarely than the rest of a scholar's lectures on the Sentences;so, for example, only one of FitzRalph's survives, and then in only oneof the codices preserving his opus correctum.60 Hence, the paucity ofextant copies of Holcot's Principia relative to the rest of his questionson the Sentences provides no grounds for dismissing the possibility thatthe second and fourth "Determinations" are the missing Principia to thethird and fourth books of the Sentences; it is also possible that thesecond is a question from Holcot's Matthew commentary. On all theavailable evidence, however, it is unlikely that either "Determination"actually derives from his Quodlibetal disputations.

If we should reject the first assumption about the appropriateness ofthe label "Determinatio" given in the Lyon edition, several factors sup-port the second hypothesis, namely, that Wodeham lectured at Oxfordon the Sentences during the two academic years 1332-1333 and 1333-1334, and that he devoted his initial year entirely to questions on the firstbook. Not least of these is the fact that its thirty-six questions equal thecombined number of those on books 2-4.61 Second, Wodeham's stint

60 FitzRalph's "Fluminis impetus laetificat civitatem Dei (Ps. 45: 5). Postquam primusparens noster" is preserved in Oxford, Oriel College MS 15, fol. Ira-va — one of thefew manuscripts to give us Holcot's Principia (see Tachau, "FitzRalph's Commentary,"forthcoming). New research promises to expand our knowledge of surviving Principia,as have, for example, Michael Shank, "Unless You Believe, You Shall Not Understand. "Logic, University, and Society in Late Medieval Vienna (Princeton, 1988), esp. pp. 204-219; Kahiza, "Jean de Ripa"; Tachau, "Looking Gravely."

61 See the lists of questions in Courtenay, Adam Wodeham, pp. 187-198, which includetwelve questions each for books 2-4 of the Sentences. In not assigning Wodeham'slectures on books 1 and 2 to the same academic year, we hereby modify the argumentsoffered by Courtenay (p. 169). While we do not here propose to recalculate Wodeham'scurriculum vitae entirely, nevertheless some expknation is due for revising the decisionsof Courtenay, who concluded with considerable misgiving (pp. 166-171) that Wodeham'slectures at Oxford were interrupted by a year at London.

INTRODUCTION 23

as a bachelor must have included at least some part of the year 1332,

Courtenay's hypothesis faces several difficulties. The first, as he appreciated (p. 170),is the lack of evidence that other mendicant scholars were similarly deflected by theirsuperiors from orderly completion of their biennium as baccalaureus sententiarius at astadium generate to lecture at one of the order's lesser stadia. Second, such an inter-ruption would have placed a bachelor at a distinct disadvantage in the ongoing debateswith his colleagues. His absence would have rendered him ill informed and, hence, lessable to respond well to any arguments his socii had advanced against him in the inter-vening year. We wonder how this prospect could be appealing either to Wodeham —whose debates with Chatton, FitzRalph, Grafton, and Skelton continue through all fourbooks — or to his order. Third, it is as hard to reconcile with the statutory requirementthat a sententiarius read all four books during his bachelor lectures (above, p. 12), aswith the evidence that there was competition within the Franciscan order for the oppor-tunity to read at Oxford. If, however, as Courtenay worried (p. 170), Wodeham did notat Oxford refer to his London lectures before book 3, we note the equally remarkableabsence of references to Oxford debates of the early 1330s in those questions of theLectura secunda which reproduce his London lectures. Does this not imply that thesepreceded Wodeham's Oxford teaching? Surely, the Franciscan order's educational pur-poses would not have been well served by a scholar who, fresh from the stadiumgenerale, informed his students of none of the current debates there.

Against the expectation that Wodeham's lectures at Oxford were uninterrupted,Courtenay noticed (pp. 168, 171n) Wodeham's explanation for beginning his Oxfordlectures on book 3 at distinction 14: "circa istum librum tertium, quia alias Londoniaetoto anno pertractavi quaestiones 13 primarum distinctionum, ideo nunc incipio adistinctione 14" (Cf. Paris, Bibl. Mazarine MS 915, fol. 169rb). Perhaps Wodehamhoped that his Oxford audience would accept his omission of lectures on thirteen dis-tinctions; perhaps he knew that a copy of his London lectures was available to opponentspreparing their counterarguments; perhaps he merely stated why he proposed to citeearlier lectures without troubling (or paying) to recopy them into the Ordinatio.

None of these readings requires any assumptions as to when the questions on dd. 1-13were actually composed or delivered, nor does Wodeham explicitly state or even implythat the year at London was (as Courtenay thought, p. 168) immediately prior to the yearin which he "began on distinction 14." Moreover, against Courtenay's interpretation isthe further information Wodeham supplies one folio later in the same question, Ord.Oxon. 3, d.14, q.l (Mazarine MS 915, fol. 170va): "Item 16 potest sic argui, sicut fecitanno praeterito quidam baccalarius, in hiis mediis fundans se(ntentiam), quae hie se-quitur: essentia divina sufficientissime repraesentat omnia cognoscibilia et ipsa est itaintima ... et ita praesens intellectui create sicut alia similitude aliqua. Igitur ipsa poteritesse similitude qua creatura formaliter cognoscit" (our italics). As Courtenay discovered(p. 20, n. 37; p. 91, n. 188), the arguments that Wodeham's colleague had made cor-respond to those of his unnamed Benedictine colleague as recorded in Wodeham's Ord.Oxon. prologue, q.2 (Mazarine MS 915, fol. 8rb-va; Vaticano, BAY MS Vat. lat. 955,fol. 13r-v) and Ord. Oxon. 2, q.8 (Mazarine MS 915, fol. 159va-vb).

For the present, then, our redating may offer the virtue of relative simplicity.

24

according to the date given in the sole manuscript witness to thereportatio of Wodeham's Oxford lectures:

And thus is finished the fourth book of brother Adam Wodeham, doctor inTheology, who read at Oxford in AD 1332.62

This explicit does not state which book(s) Wodeham read in 1332and so is consistent with our dating. Moreover, it permits Wodeham tohave engaged in renewed debate with Walter Chatton, even if it requiresthat we grant Wodeham the last word after his senior confrere had

£*1departed for Avignon. On this dating, too, Wodeham's discussion ofFitzRalph's views — including reference to his biblical question64 —is far from undermined. Rather, FitzRalph's views on divine reward andpunishment for meritorious and sinful action can be seen not only as thespark which ignited Wodeham's and Holcot's debates, but the stance whichbrought prominence sufficient to assist his own election as chancellor in

62 Vaticano, BAV MS Vat. lat. 1110, fol. 135v: "Et sic finitur quartus liber fratris AdaeWodeham, doctoris in theologia, qui legit Oxoniae anno Domini MCCCXXXH,"quoted and discussed in Courtenay, Adam Wodeham, pp. 14-15. We also note thatour dating satisfies the further requirement that Wodeham have completed his lec-tures before the end of 1334, given his references to Pope John xxn as living(idem, pp. 15-17, 172).

63 Courtenay, Adam Wodeham, p. 167n, cites arguments against Chatton from Wodeham,Ord. Oxon. 4, q.5, including: "Tamen nota quod ipse post, (i.e.) tempore magisterii sui,posuit in Determinatione quam et ego ipse tune, sicut et priora alias audivi dum legitSententias ..." (our corrections, from Mazarine MS 915, fol. 216ra). Thus, Wodeham'sordinatio version of this question was composed after Chatton had ceased to be regentmaster; moreover, this Determination is evidently the one to which Wodeham refers atOrd. Oxon. 3, d. 14, q. 11 as occurring after he had propounded his own views at London(Courtenay, pp. 72n, 167n). Yet, Wodeham's remarks (p. 73) inform us neither as tohow much time separated his from Chatton's arguments, nor how many stages theirdebate on the continuum involved. Hence, even if Wodeham's rebuttal of Chatton doesnot require Courtenay's inference (p. 73) "that Chatton was present in Oxford whileWodeham was lecturing on book HI of the Sentences," our chronology nevertheless doesnot conflict with it. After all, on Courtenay's calculation (pp. 67, 70), Chatton wasprobably at Oxford from the 1329-1330 academic year through 1331-1332. He had ar-rived in Avignon by January 1333 — when, on our reckoning, Wodeham was beginningto lecture on book 3.

64 FitzRalph's biblical question was discovered by Jean-Francois Genest, and has beenedited by him in the work cited below, n. 118.

INTRODUCTION

INTRODUCTION 25

1332.65 Finally, if we recall that Wodeham was not the only Franciscanbachelor with whom Holcot debated, then, in the absence of other evidencethat (in the manner of the Dominicans) the Franciscans supported twosententiarii at Oxford in each academic year, we should infer that onesucceeded the other. When, in the "Sex articuli" and the questions on thethird book of the Sentences, Holcot answered the objections posed to hisown earlier claims by the Franciscan, William Chitterne, he gave no signof knowing Wodeham's views. Hence, we may conclude that Chitternelectured on the Sentences before Wodeham and at the same time as Holcot;only after the latter's first year of lectures did Wodeham begin.66

The third assumption needing support is the assignment of Holcot's (andCrathorn's) Quodlibetal disputes to the year 1333-1334 — that is, as soonas Holcot, at least, had barely discharged his duties as a bachelor of theBible. Such a speedy advance to the magisterium has seemed improbablyrapid to some scholars, among them Courtenay, who has proposed insteadthat at Oxford bachelors as well as masters of Theology determined Quod-libetal disputations. The strongest evidence that this was so is to be foundin Holcot's own words, at the outset of his second Quodlibef.

In [our] disputation de quolibet ten questions were proposed by colleagues(socii) in addition to the two that I proposed.67

As historians have often noted, the term "socius" (colleague) was one abachelor might apply to another bachelor. Even so, the possibility thatHolcot's and Crathorn's Quodlibetal questions were presented by newlypromoted masters of Theology cannot be excluded on the basis of the termsocius, since the precision it offers for establishing chronology is not in factabsolute. While mere are as yet no known instances in which a master ofTheology referred to another master in such terms, we do know that a refer-ence to a fellow scholar as socius insufficiently establishes that both namerand named are at precisely the same stage of their careers. After all, as

65 Perhaps the patronage of John Grandisson, bishop of Exeter, was sufficent to secureFitzRalph's election (see Walsh, Richard FitzRalph, pp. 64-70). Nevertheless, oneconsequence of our redating is that FitzRalph becomes the earliest of the disputantswhose views on these issues have been preserved.

66 On the stages of the debate with Chitterne, see pp. 49-53 below.67 London, BL MS Royal lO.C.vi, fol. 152rb: "In disputatione de quolibet propone-

bantur a sociis 10 quaestiones praeter duas quas proposui ego ipse," discussed inGelber, Exploring the Boundaries, pp. 3-4; Courtenay, Adam Wodeham, pp. 99n-lOOn; Courtenay, Schools and Scholars, p. 45.

26 INTRODUCTION

Courtenay has pointed out, a baccalaureus sententiarius in the first termof his Sentences lectures could consider a bachelor who had begun a yearearlier as much a socius as one who had already been promoted to lec-ture on the Bible. In this way, Crathorn, Grafton, and Wodeham couldall be colleagues in Holcot's eyes. Thus, we cannot be certain that thescholarly cohort who began to debate each other in the opening years ofthe decade inevitably ceased to refer to one of their number as sociusupon his promotion beyond their ranks to the magisterium.68

Still, we can read Holcot's references to his socii in another light, byrecalling that, as a "formed bachelor," Holcot had a statutory obligation totake part in theological disputations — including Quodlibetal debates — bothas opponent and respondent.69 Thus, he need not have been a master ofTheology at the time of participating in the debates recorded as "his" Quod-libetal questions. However unusual it may have been for a bachelor to havepreserved and edited (for his own purposes) the reportatio of the debate asit was argued before the magisterial determination, the evidence suggeststhat such efforts on Holcot's part lie behind the present questions. Fromtheir structure and content, at any rate, it is not clear that any of Holcot'sQuodlibetal questions edited here or elsewhere either constitutes or includesa magisterial determination, nor does any of the three manuscript witnessesso instruct us.70 True, a few questions also appear in the Lyon edition as"Determinations," but as we have seen, there are no grounds for supposingthat this otherwise unreliable rubric is in these instances to be trusted.'*If instead we recognize that these Quodlibetal questions are not magisterial

68 On the term "socius," see e.g., Schepers, "Holkot contra, I," pp. 342-343; Courtenay,Adam Wodeham, pp. 89-90. Our chronology is also compatible with the hints as to thedate of composition that Smalley, "Robert Holcot," pp. 18-23, and English Friars,pp. 138-142, perceived in Holcot's lectures on the books of Prophets and Wisdom.

69 Holcot himself refers to this requirement in his Scriptwn in Sapientiam, lectio 33/32(Paris, BN MSS lat. 15885, fol. 44vb; lat. 16792, fol. 29ra; Vaticano, BAV MSS Ottob.lat. 357, fol. 28ra; Ottob. lat. 215, fol. 38va): "Tertio examinatur electus sicut bache-larius ad magistrationem; iste enim antequam incipiat probatur in tribus modis: inlegendo, opponendo, et respondendo. Habent enim necessitate legere cursorie unumvolumen sue facultatis ad minus, et nos certe legere debemus per confessionem volumenconscientie nostre. Stolidus clericus est qui nescit legere scripturam suam .... Secundohabemus opponere, hoc est, arguere per iustam correctionem proximorum, et hoc princi-paliter pertinet ad prelates ... . Tertio habemus respondere per gratiarum actionem ...et qui hec compleverit dignus est gradu magistral!."

70 See below, p. 28.71 See above, pp. 21-22.

INTRODUCTION 27

"Determinations," then we also eliminate the grounds for worrying that theycould not have occurred as early as 1333-1334.

The above chronology, however, may face a further challenge, namelySchepers' decision that Holcot's Quodlibetal disputations occurred duringthe year 1332, a date garbled in the Lyon edition of Holcot's eleventh"Determination," where Michalski discovered it, but clear enough in thePembroke manuscript.72 Schepers wrote, however, before this questionhad been recognized as the principial question for book 2.73 Hence, weinstead gain further evidence that the academic years in which Holcotread the Sentences included 1332.

If the above suggestions are correct, then we arrive at the followingchronology:

1330-1331 Crathorn, first of two years as bachelor on the Sentences.1331-1332 FitzRalph, first year as regent master; Chitterne, Franciscan

bachelor on the Sentences; Crathorn, second year as bacheloron the Sentences; Holcot, first of two years as bachelor on theSentences.

1332-1333 FitzRalph, second year as regent master and first as chancellorof the university; Crathorn, lectures on the Bible; Holcot,second year as bachelor on the Sentences (including ""Sex arti-culi"); Grafton, only year as bachelor on the Sentences;Wodeham, first year as bachelor on the Sentences, lecturingon book I.74

1333-1334 FitzRalph's third year as regent master and final year aschancellor; Holcot, Bible lectures and Quodlibetal disputes;Crathorn, Quodlibetal disputes with Holcot; Grafton, Biblelectures; Wodeham, second year as bachelor on the Sentences,lecturing on books 2-4.

72 Schepers, "Holkot contra, I," pp. 351-352; but see the discussion in Courtenay,Adam Wodeham, p. 99n.

73 See above, p. 21.74 Courtenay, Adam Wodeham, p. 75. Walsh, Richard FitzRalph, p. 70, remarks that

Bishop Burghersh of Lincoln, confirming FitzRalph's election as chancellor of the uni-versity, referred to him on 30 May 1332 as "actualiter nunc regenti." Thanks to legis-lation enacted at Oxford in 1322 after John LutterelTs disastrous chancellorship,FitzRalph's term was limited to two years, during which statutes also required that heremain a master actually regent. Our redating of Wodeham's lectures vis-a-vis Fitz-Ralph's period as chancellor requires that we farther weaken the arguments from silencenoted in Courtenay, Adam Wodeham, p. 77.

28 INTRODUCTION

HOLCOT'S QUODLIBETAL QUESTIONS ON FUTURE CONTINGENTS

The Manuscripts

The principal task of the present volume is to make available a criticaltext of the four questions concerning future contingents from Holcot'sthird Quodlibetal disputation. His Quodlibetal questions survive in threemanuscripts, all written in English hands of the fourteenth century:

B = Oxford, Balliol College MS 246P = Cambridge, Pembroke College MS 236R = London, British Library MS Royal lO.C.vi

The Balliol manuscript has been described by Mynors, who notesthat it entered that college's library in the fifteenth century as the gift ofRichard Rotherham, master of Balliol College in 1429 and chancellor ofOxford a decade later. This parchment manuscript of 271 folios measuring10% x 8J4 inches, with two columns of 35-60 lines per page, was writtenby several "current English hands," in Mynors' terms. In addition to Hol-cot's Quodlibetal disputations (quires xvi-xxii, generally 60 lines to thecolumn), the codex also contains Henry Totting of Oyta's questions on theSentences (4 folios + quires i-xiv) and a commentary on Aristotle's parvanaturalia (quire xv).75 Because each work commences a new gathering ofquires, the presence of the latest work (evidently Oyta's) under the samecovers as Holcot's cannot be used to date the copying of the latter work.

The Pembroke manuscript has been catalogued by James, who, how-ever, neglects to note that the "small close hand" of his description wasan English one. Nor is it apparent to us why James has ascribed the handto the fifteenth, rather than fourteenth century. The scribe wrote in acursive book hand (littera textualis) on 181/2 vellum quires of 12 folioseach, producing 221 + 3 folios of 1014 x 6% inches, in double columnsof 62 lines each.76

75 R.A.B. Mynors, Catalogue of the Manuscripts of Balliol College, Oxford (Oxford,1963), pp. 267-268.

76 Montague Rhodes James, A Descriptive Catalogue of the Manuscripts in the Library ofPembroke College, Cambridge (Cambridge, 1905), pp. 212-213. The dating of thismanuscript has also been queried by Richard E. Gillespie, "Robert Holcot's Quodlibeta,"Traditio 27 (1971), 480-490. We have examined the manuscript, which has both medi-eval and modern enumeration of the folios (we follow the latter), and determined thefollowing division of quires: i-xviii12, xix5. Some of the quires are labelled: xiii (fols.145-156) = a; xiv (fols. 157-168) = c; xv (fols. 169-180) = d; xvi (fols. 181-192) =e; xvii (fols. 193-204) = f; xviii (fols. 205-216) = g; xix (fols. 217-221) = h.

INTRODUCTION 29

The British Library manuscript, described by Warner and Gilson,was written by more than one scribe in double columns of 66 lines eachon 175 vellum folios of 13Vi x 914 inches, using quires of 12 leaveseach. At the outset, a separate quire contains a logical treatise (alsopresent in Oxford, Magdalen College MS 99) and a fragment from NicoleOresme's De communicatione idiomatum77 There follow Holcot'sworks: his questions on the Sentences (fols. 7ra-136) including the prin-cipial exercise on book 1 (fols. 130va-131va) and "Sex articuli" (fols.131va-136ra); his opening lecture on Matthew, "Jerusalem evangelistamdabo" (fols. 136ra-137ra); the Sermofinalis (fols. 137-138ra); a subjectindex to and a list of the questions on the Sentences (fols. 138rb-141vb);his Quodlibetal questions (fols. 141vb-172). The final two folios, inanother hand, contain an extract from a larger work and another list ofHolcot's questions.78 The manuscript's scribal hands, like its earlyowners and the reader who noted in the margins "lok her," were Englishand resemble others from the third quarter of the fourteenth century; thequires containing Holcot's texts were acquired by a Benedictine doctorof Theology, William Bourne, for his abbey at Gloucester.79

77 George F. Wamer and Julius P. Gilson, Catalogue of Western Manuscripts in the OldRoyal and King's Collections in the British Museum (London, 1921), 1: 327. We haveexamined the manuscript and confirmed the collation of quires: i6, ii-xv12, xvi1. Seealso: Neil Ripley Ker, Medieval Libraries of Great Britain. A List of SurvivingBooks, 2d. ed. (London, 1964), p. 92. Neither Gillespie, "Holcot's Quodlibeta,"p. 484, nor Hoffmann, Theologische Methode, p. 409, correctly repeats Warner andGilson's description of the contents of the first quire of this manuscript.

78 The numeration is modern, although several quires have folios numbered and quireslabelled by the scribe, who also supplied catch words. The manuscript was carefullyrebound in 1971, and our examination reveals that, after the initially separate firstquire of six folios, none of the transitions from one work to the next correspondsto a change from one quire to another. Gelber, Exploring the Boundaries, p. 14,plausibly suggests that the extract on the final folios is also one of Holcot's Quod-libetal questions, but until its contents have been studied, such an identification mustremain provisional.

79 The manuscript contains two inscriptions, one in the first quire, the other headingthe first folio containing Holcot's Sentences questions (fol. 7r): "Liber monasteriiS. Petri Glouc. ex adquisitionedom. Willelmi Boure eiusdem monasterii confratriscuius animam librum inspicientes deo specialius recommendent." For marginal notesin middle English, see, e.g., "lok her" (fol. 49rb), "lok" (fol. 50ra); for a similarEnglish hand, dated to 1369, cf. plate 101 in S. Harrison Thompson, Latin Book-hands of the Later Middle Ages, 1100-1500 (Cambridge, 1969).

30 INTRODUCTION

The Relationship of the Manuscripts to Holcot's Intended Text

Hester Gelber analyses the relationship of these three manuscripts in theintroduction to her edition of three questions from Holcot's first Quod-libetal disputation.80 We follow her numeration of the questions we edit,and need not repeat her discussion at length, beyond remarking that thesequence and selection of questions differs from codex to codex, in partbecause each represents a distinct manuscript tradition. These almostcertainly developed because the copies were made from unbound quiresor peciae.^ From Royal we are able to derive some idea of Holcot'intended order for his record of the third Quodlibetal disputation:

In the [third] Quodlibetal disputation, twenty-two questions were proposed,of which some concerned God, some concerned man, and some were [com-mon] to both .... And so we considered] in God: [His] cognition of thedivine essence within [Himself] and [His] revelation [of it] beyond [Himself],the operation of the divine power, [His] assumption of a human nature, andthe manifestation of the divine Will through precepts and prohibitions.

And, in keeping with these [topics], six questions, namely [concerning]the divine majesty, were asked. The first was whether one clearly seeingGod sees all future contingents. The second was whether this inference isa necessary [one]: "God knows that A will be, therefore A will be" (lettingA be a future contingent). The third was whether when some future con-tingent has been revealed it remains contingent after the revelation.82

80 Gelber, Exploring the Boundaries, pp. 3-23, 113-117.81 This is so regardless of how strictly scholarly communities in England adhered to the

model described for Paris and Bologna by Jean Destrez, La "Pecia " dans les manuscritsuniversitaires du Xllle etdu XTVe siecle (Paris, 1935). In other words, that Holcot's textscirculated in unbound quires, and that Holcot prepared a text intended to make possiblethe production of an exemplar from which other copies would derive, are both consistentwith prevailing practice in fourteenth-century England and with the internal evidence ofthe surviving codices, as we explain below, pp. 33-35, 41-46.

82 London, BL MS Royal lO.C.vi, fol. 157va (discussed in Gelber, Exploring the Bound-aries, pp. 6-7): "In disputatione (tertia) de quolibet proponebantur 22 quaestiones quarumquaedam erant de Deo, quaedam de homine, quaedam com{munes) ad utrumque . . . .In Deo namque considera(vi)mus divinae essentiae cognitionem ad intra et revelationemad extra, divinae potentiae operationem, naturae humanae assumptionem et divinaevoluntatis notificationem per praecepta et prohibitiones, et secundum ista, sex quaere-bant(ur), scilicet quaestiones divinam maiestatem concement{es). Prima fuit ista: 'Utrumclare videns Deum videat omnia futura contingentia.' Secunda fuit: 'Utrum ista conse-quentia sit necessaria: Deus scit A fore, ergo A erit, et sit A unum futurum contingens.'Tertia fuit ista: 'Utrum facta revelatione alicuius futuri contingentis ipsum maneat con-tingens post revelationem.'"

INTRODUCTION 31

After these first three questions, however, none of the manuscriptspreserves the sequence of questions that, on the witness of these intro-ductory remarks, Holcot must have devised. Even in Royal, as Gelber hasindicated, the fourth, fifth, and sixth questions of the third disputation areout of order, and the one we edit as the eighth, "Utrum generalis resurrectionecessario sit futura," appears in Royal as the seventh.83 Thus, althoughits organization supports the inference that, of the three known copies,Royal is generally closest to Holcot's own manuscript, divergences of thismagnitude rule out the possibility that Royal is itself that autograph.84

Moreover, within the four questions we edit, Royal is not invariably thebest guide to Holcot's editorial intentions. In the eighth question, Balliol andRoyal share many misreadings and omissions, but so too do Balliol andPembroke. Rarely, however, are Royal and Pembroke together wrong, andthe latter is the most reliable (but not infallible) witness. Royal alone fre-quently provides a truncated rendering of an argument (as, e.g., at Quodl.3, q.8, lin. 434^38 or 525-542), drops an explanation (as at lines 444^56),omits words that only Royal's scribe finds illegible (as at lines 39, 191), ortransposes part of a response to an argument (as at line 564, transposingfrom 477-521). And, in the rare case when Royal and Pembroke share adifficulty, the former is less reliable than the latter, as at line 22 of our text,where a reading is nearly omitted in Pembroke, but becomes a marginalcorrection, while Royal forgets it altogether. Nor is there any point hi ques-tion eight where the reverse relationship can be established — i.e., whereRoyal manages to retain by correction what Pembroke loses — as one mightexpect to find were Royal closer to Holcot's autograph. On occasion, Royalhypercorrects (as at line 425) where Balliol and Pembroke provide anunproblematic text. Where the eighth question is concerned, Pembroke'sauthority can also be established against Balliol (as at lines 335 and 380-381). Still, Balliol, which omits premises by homoeoteleuton (at lines

83 For question 8, see Gelber, Exploring the Boundaries, pp. 13-15. The connectionbetween this question and the others of the third Quodlibetal disputation is alsosuggested by Holcot's decision in the third question (Quodl. 3, q.3, lin. 67-68, be-low) to omit arguments treated "diffuse in quaestione: 'Utrum resurrectio generalisnecessario sit futura,'" thereby referring his reader to the eighth question (esp.Quodl. 3, q.8, lin. 253-400).

84 Michalski, "La physique nouvelle et les differents courants philosophiques au xrve

siecle," Bulletin international de I'Academie Polonaise des Sciences et des Lettres,Classe d'histoire et de philosophic (Krakow, 1928), pp. 106-110, first argued that Royalpreserved an ordinatio of Holcot's works; but see below, at nn. 86, 88, 95, 106.

32 INTRODUCTION

445-446 and 121-722), once does so together with Pembroke (at lines72-73); moreover, they share a common contusion, substituting variously"Antichristum" and "ante Christum" where the example requires Royal's"Christum" (at line 345). At least one divergence of Royal from Ballioland Pembroke (at lines 612-617) can best be explained as representingtwo distinct stages in Holcot's thinking.

On the basis of the third Quodlibetal disputation's second question,short as it is, one would reach quite different conclusions about the rela-tionships of the manuscript witnesses to Holcot's original. Pembroke ismost truncated and least reliable, and one could hardly derive a clear notionof the problems at issue by reading it alone. Balliol and Royal, thoughgenerally better, share common errors, as in the very title of the ques-tion (Quodl. 3, q.2, lin. 3), and each introduces an occasional error ofits own (as Royal does at line 10 or Balliol, by omission, at lines 13-14).

If we turn to the third question, we again find that Royal is generallymore dependable than either Balliol or Pembroke. None of the manu-scripts presents a complete text, at least as projected in the divisioquaestionis (Quodl. 3, q.3, lin. 47-50). Both Balliol (at line 22) and Pem-broke (at line 20) share omissions with Royal, which might imply that thelatter was their common source; but if this were so, one could not readilyexplain the divergences at lines 26-29. Here Pembroke, as elsewhere in thequestion, omits several lines, including one clause, "supponit illud idemquod quaerit," present only in Balliol. Because this supplies the point thatthe subsequent argument endeavors to make, Royal's reading appears to bean omission by homoeoteleuton, indicating that the original source of thedifficulty in these lines was a text that resembled Balliol more nearly thanRoyal. Yet Balliol, too, has several idiosyncratic readings and at least oneomission by homoeoteleuton (lines 16-17); nevertheless, its solitary diver-gences are fewer and less radical than those of Pembroke. The lattertruncates arguments presented in greater detail by Balliol and Royal (asat lines 26-32). Indeed, Pembroke offers a text sufficiently different fromtheirs (at lines 47-50) as to suggest again that two stages of Holcot'srevision have been transmitted by these codices — a suggestion rein-forced when Pembroke's text supplies an explanation entirely differentfrom that in Balliol and Royal (at lines 72-77).

This impression is even more pronounced in the first question, wherePembroke again supplies the greatest number of idiosyncratic errors. IfBalliol and Royal each joins it on occasion in diverging from the text, Royaldoes so rarely, and of the three, proves the most reliable. Pembroke, bycontrast, truncates ihedivisio quaestionis (Quodl. 3, q.l, lin. 15-17), omits

INTRODUCTION 33

qualifications (lines 35-36), condenses a reference to Aristotle (lines 37-40),or provides a more contusing formulation of an argument (lines 86-87).Stylistically, too, Pembroke's version of the first three questions of thisdisputation remains suggestive of a reportatio.

Presumably, the first written record of Holcot's participation in theseoral Quodlibetal disputations was such a reportatio. If these questionswere to be disseminated as Holcot's own, the text would not only haverequired his reorganization but also his indication of how arguments rapidlynoted by the reportator should be expanded for clarity, completeness, orcongruence with opinions Holcot had elaborated elsewhere. So, for instance,in the first question of the third disputation, Holcot's plans are preservedwhere his reminder to himself — or, perhaps, to his amanuensis — has beencopied into the text:

Add here the thirteen arguments which are put [forth] in the lectures on theSentences, and then put the opinion which [these arguments] support. And then[set forth] the ten arguments against that [opinion], and hold [i.e., as your ownview] the second [opinion].86

Inasmuch as the note rather than the cited arguments appears at thispoint in all three manuscripts, we have at least prima facie evidence thatnone of them transmits a completed ordinafio. This fact may also enable usto explain the manner in which they differ among themselves, if we allowthree assumptions, all consonant with what is known about scholarly bookproduction hi the fourteenth century. Let us suppose first that the quires on

85 Even had statutes permitted that the several participants in debates bring notes withthem, not all interventions from members of the audience qualified to raise queries,"doubts," and objections, could be anticipated. Hence, there could be no textreflecting the orally created argument and counterargument of a Quodlibetal debatprior to its occurrence; cf. Hamesse, "La transmission orale," p. 179. On repor-tationes more generally, see idem, "'Reportatio' et transmission de textes," in TheEditing of Theological and Philosophical Texts from the Middle Ages, ed. byMonika Asztalos, Acta universitatis stockholmiensis — Studia latina stockholmien-sia, 30: 11-34 (Stockholm, 1986); idem, "'Collatio' et 'reportatio': deux vocablespecifiques de la vie intellectuelle au moyen age," in Actes du colloque Termino-logie de la vie intellectuelle au moyen age. Leyde, La Haye 20-21 septembre 1985,ed. by Olga Weijers, Etudes sur le vocabulaire intellectuel du moyen age (Turnhout,1988), 1: 78-87.

86 Below, pp. 65-66 at lines 151-153. Although these commands might be construedas directed by Holcot at an amanuensis rather than at himself, the instruction to holda particular opinion seems to the present writer to preclude the former construction.

34 INTRODUCTION

which Holcot made his corrections ("autograph") were copied by an amanu-ensis in an effort to produce a fair copy for circulation (the "apograph").Let us assume further that the scribe who produced the apograph haddifficulty following the author's intended revisions, so that they were notinvariably incorporated into the text. Finally, let us suppose that both theautograph and apograph were simultaneously available unbound for copying,thus functioning as two exemplars.87

87 Because we here posit a text initially written by a reportator and not by Holcot himself,one might be justified in referring to a "first apograph" rather than to an autograph; butthis would require us to term the fair copy a "second apograph" and might obscure thefact of Holcot's autographic revisions. In principle, the point of producing an apographwas to provide a model from which an exemplator could prepare an official and (againin principle) correct exemplar for a stationarius, who would rent it one quire or peciaat a time for copying. The number of unachieved revisions retained in the three manu-scripts suggests that no such exemplar was produced (or at least, that no known manu-scripts were copied from it), and that the text began to circulate one stage earlier. Ourhypotheses do not require that we resolve the current debate among codicologists as towhether Oxford university book production involved official exemplatores and stationariiin precisely the manner of Paris, but only that we recognize that however unofficial thesystem may have been, the initial stages by which an author's text was prepared fordissemination were not entirely dissimilar. Certainly Holcot was familiar with such asystem; see his Scriptum in Sapientiam, lectio 3 (Vaticano, BAY MS Ottob. lat. 357, fol.4ra): "Item, a capite corpus capit regimen, rivulus a fonte capit aquam, et ab exemplariscriptor accipit hoc quod scribit; unde, si exemplar sit incorrectum et falsum, scriptorsufficienter excusatur, licet scripsit librum falsum ... et stationarii solent esse soliciti quodexemplaria sint correcta de quibus scriptoribus copia ministrantur."

For this nomenclature, see Graham Pollard, "The Pecia System in the MedievalUniversities," in Medieval Scribes, Manuscripts & Libraries: Essays Presented toN.R. Ker, ed. by M.B. Parkes and Andrew G. Watson (London, 1978), pp. 145-161, esp. pp. 151-152. (Note incidently that on p. 149 Pollard adduces a manuscriptof Holcot's Wisdom commentary as the "latest manuscript from Paris with pecianotes so far discovered.") On late medieval university book production, see now LaProduction du livre universitaire au moyen age. Exemplar et pecia, ed. by Louis J.Bataillon, Bertrand G. Guyot, and Richard H. Rouse (Paris, 1988); Louis J. Batail-lon, "Exemplar, Pecia, Quaternus," in Vocabulaire du livre, Etudes sur le vocabu-laire intellectuel du moyen age, 2: 206-219. For English studio, in addition toPollard, see: Hamesse, "La transmission orale," esp. pp. 178-181, 188; Jeremy I.Catto, "Some English Manuscripts of Wyclifs Latin Works," in From Ockham toWyclif, ed. by Anne Hudson and Michael Wilks. Studies in Church History, Subsi-dia 5: 353-359 (Oxford, 1987); Malcom Beckwith Parkes, English Cursive BookHands, 1250-1500 (Oxford, 1969); Alan Piper and Meryl Foster, "Evidence of theOxford Booktrade, About 1300," Viator 20 (1989), 155-160.

INTRODUCTION 355

The last of these circumstances would explain the trading of roles, fromthe first three questions of the disputation (in which Pembroke seems morenearly than Balliol and Royal to have preserved an earlier reportatio ratherthan subsequent revisions) to the eighth question (in which Royal retainsmore features of an unrevised text). Such a reversal is a familiar result ofthe availability of two exemplars directly or indirectly behind the extantcopies.88 The shifting pattern of omissions by homoeoteleuton usually indi-cates contamination of traditions, but on the basis of the second and thirdhypotheses taken together, such shared features could instead be taken ashaving resulted from Holcot's process of editing. But however we under-stand the origins of the three surviving witnesses to Holcot's debates, it isclear that none faithfully maintains his editorial intentions. Hence, ouredition gives weight to each manuscript, treating none as a base.

FUTURE CONTINGENTS IN HOLCOT'S LECTURES ON THE SENTENCES

The Manuscripts

Perhaps the greatest difficulty the modern student of Holcot's thought faceshi evaluating the present Quodlibetal questions results from their preser-vation in relatively abbreviated — even truncated — form. Fortunately,portions of Holcot's second question on book 2 of the Sentences, "UtrumDeus ab aeterno sciverit se producturum mundum," directly treat or amplifythe arguments of the Quodlibetal texts that are our primary concern. In thiscentury, scholars have usually acquired their familiarity with Holcot's ques-tions on the Sentences from the text printed at Lyon in 1497 (and again in1518); but as its editors already saw, the manuscripts available to them didnot yield a reliable text.89 If readers of Holcot's Quodlibetal questions areto benefit from a companion text of his Sentences discussion, they require

88 See, e.g., Henrici de Gandavo, Quodlibet V7, ed. by G.A. Wilson, in Henrici deGandavo, Opera Omnia, ed. by Raymond Macken, et al. (Leuven, 1987) 10: xxii-xxxiv, lii-lxvii; and the classic discovery that there had been two exemplars forAquinas' commentary on the Liber de causis in the introduction by H.D. Saffrey,Sancti Thomae de Aquino Super librum De causis expositio (Fribourg-Louvain,1954), pp. xl-lxxiii.

89 Scholarly attention has been drawn to these difficulties at least since KonstantyMichalski sought to determine the reliability of Holcot texts. For a survey of thescholarship, see Gelber, Exploring the Boundaries, p. 3.

36 INTRODUCTION

one that is based on better manuscript witnesses than the Lyon edition pre-sents. So far as we know, however, the preparation of a truly critical editionof Holcot's Sentences lectures is nowhere underway. The development ofsuch an edition of Holcot's second question on book 2 presents a labor be-yond our purposes or resources as editors of Holcot's Quodlibetal questions,but it has seemed incumbent upon us to improve upon the Lyon edition. Wetherefore offer a careful edition which takes into account the Lyon incuna-ble, but which we base upon manuscripts representing major traditions intowhich the surviving manuscripts fall (as we explain in what follows).Because several were not known to earlier scholars,90 it may be useful tolist the codices containing all or part of Holcot's Sentences commentary:

1. Assisi, Biblioteca del convento di S. Francesco MS 198, fols. 1-lOv,13-196v (incomplete).

2. Augsburg, Staats- und Stadtbibliothek MS Q. 31, fols. 226-236 (book 1fragment).

3. Cambridge, Gonville and Caius College MS 290 (682), fols. 49a-58a,65b-68b, 78a-84b (book 1 fragment).

4. Cambridge, Pembroke College MS 236, fols. 1-132 (books 1-4).5. Douai, Bibliotheque municipale MS 436, fols. 1-73.6. Diisseldorf, Landes- und Stadtbibliothek MS F 5 (books 1-4).7. Eichstatt, Universitatsbibliothek (formerly Staats- und Seminarbibliothek)

MS 713 (books 1-4; written Florence 1387).8. Engelberg, Benediktiner-Stiftsbibliothek MS 29, fol. 1-90.9. Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek MS Ampl. F. 105, fols. 1-110

(books 1-4).10. Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek MS Ampl. F. 127, fols. 9ra-12vb,

56-107 (books 4, 1-3, incomplete).11. Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek MS Ampl. Q. 112, fols. 1-126

(books 1-4).12. Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek MS Ampl. Q. 349, fols. 75-79 (book

1, fragment).13. Firenze, Biblioteca Nazionale Centrale MS conv. soppr. B.iii.173, fols.

50r-54v (fragment; olim Petrus de Strozzi, O.P., saec. xiv).

90 Copies of Holcot's Sentences questions were listed by Friedrich Stegmuller,Repertorium commentariorum in Sententias Petri Lombardi, 2 vols. (Wurzburg,1947); revised by Schepers, "Holkot contra, I," pp. 331-335. Our list also correctstheirs where we have been able to consult the manuscripts themselves. Foliation inour lists includes (as parts of the Sentences lectures) the "Sex articuli," "Principia,"and the question known to historians of science as "De stellis," as explained above,pp. 17-18, 21-22, and below, p. 39.

INTRODUCTION 37

14. Firenze, Biblioteca Nazionale Centrale MS conv. soppr. G.i.813, fols.l-102r (olim S. Croce 394).

15. Firenze, Biblioteca Nazionale Centrale MS conv. soppr. J.vi.20, fols.l-60v, 68r (olim S. Marco 445).

16. Heiligenkreuz, Stiftsarchiv des Cisterzienserstiftes MS 185, fols. 1-84(books 1-4).

17. Koln, Historisches Archiv der Stadt Koln MS GB 4o 186, fols. lr-130r.18. Krakow, Biblioteka Jagiellofiska MS 1374, fols. lr-96 (saec. xiv).19. Krakow, Biblioteka Jagiellonska MS 1378, fols. lra-163rb (books 1-4).20. London, British Library MS Royal lO.C.vi., fols. 7-137 (books 1-4;

saec. xiv).21. Miinchen, Bayerische Staatsbibliothek MS Clm 4400, fols. 1-174 (books

1-4; olim Augsburg, S. Ulrich MS 100).22. Miinchen, Bayerische Staatsbibliothek MS Clm 4401, fols. 103-145

(abbrev. books 1-4, 1396-1397; olim Augsburg, S. Ulrich 101).23. Miinchen, Bayerische Staatsbibliothek MS Clm 27033, fols. 1-142 (books

1-5; saec. xiv).24. Oxford, Balliol College MS 71, fols. 1-156 (books 1-4).25. Oxford, Corpus Christi College MS 138, fols. l-122r, (books 1-4, saec.

xiv).26. Oxford, Merton College MS 113, fols. l-106v (books 1-4; saec. xiv).27. Oxford, Oriel College MS 15, fols. 114-210 (books 1-4; 1389).28. Padova, Biblioteca Universitaria MS 1925, fols. 1-54 (books 1-2, abbrev.).29. Padova, Biblioteca Antoniana MS 226, fols. 13r-85r (books 1-2).30. Paris, Bibliotheque Mazarine MS 905, fols. 1-101 (saec. xiv).31. Paris, Bibliotheque Mazarine MS 906, fols. 1-116 (olim Paris, O.P.

Sancti Jacobi).32. Paris, Bibliotheque nationale MS lat. 3087, fols. 1-107 (books 1-4).33. Paris, Bibliotheque nationale MS lat. 3115, fols. 3-55ra, 69r-74.34. Paris, Bibliotheque nationale MS lat. 14576, fols. 1-115 (books 1-4;

1389; olim S. Victor).35. Paris, Bibliotheque nationale MS lat. 15884, fols. 3-94 (books 1-4;

saec. xiv; olim Sorbonne).36. Paris, Bibliotheque nationale MS lat. 16228, fols. 249v-250v (fragment).37. Paris, Bibliotheque nationale MS lat. 16399, fols. 1-118 (olim Sor-

bonne; 1374 "emptus ... a Henrico anglico stacionario").38. Praha, Narodnf knihovna CR (Universitm knihovna) MS III.B. 10, fols.

213-329 (books 1-4; 1360).39. Praha, Narodni knihovna CR (Universitm knihovna) MS XIII.F. 19,

fols. 1-127 (books 1-4; 1393).40. San Marino, California, Henry E. Huntington Library MS HM 27187,

fols. 1-117r, 118-119v (books 1-4; olim St. Albans; saec. xiv).41. Tortosa, Archivo de la Catedral MS 172, fols. 1-114 (books 1-4).

38 INTRODUCTION

42. Troyes, Bibliotheque municipale MS 634, fols. 4-94 (books 1-4; olimClairvaux K 72; saec. xiv).

43. Valencia, Biblioteca de la Catedral MS 226, fols. 1-155 (books 1-4).44. Vaticano, Citta del, Biblioteca Apostolica Vaticana MS Ottob. lat. 591,

fols. l-75v.45. Vaticano, Citta del, Biblioteca Apostolica Vaticana MS Vat. lat. 703,

fol. 2v-3 (fragment).46. Vaticano, Citta del, Biblioteca Apostolica Vaticana MS Vat. lat. 111,

fol. 89r-106r (fragment).47. Vaticano, Citta del, Biblioteca Apostolica Vaticana MS Vat. lat. 4353,

fol. 61-72v (book 4).48. Wroclaw, Biblioteka Uniwersytecka MS 221 (formerly I.F.194), fols.

101r-103v (fragment).

For our text of the principal arguments and articles 7-10 of Holcot'squestion, "Utrum Deus ab aeterno sciverit se producturum mundum,"we have relied upon the following manuscripts:

P = Cambridge, Pembroke College MS 236R = London, British Library MS Royal lO.C.viC = Oxford, Corpus Christi College MS 138O = Oxford, Oriel College MS 15Pa = Paris, Bibliotheque nationale MS lat. 15884

Two of these manuscripts (Pembroke and Royal) contain Holcot's Quod-libetal questions, and so have been discussed above.91

Of our manuscripts, Paris represents the shape in which the text wastransmitted to scholarly readers in the university where that copy wasprobably produced and has surely remained since the fourteenth century.The stamp of the Sorbonne on the third folio establishes this manu-script's eventual provenance, but there is otherwise no evidence as towhen it was copied or purchased for the benefit of that college's theo-logians. The codex itself contains only 94 folios + 4 parchment end-papers (two each at the beginning and end, written in French, in notarialhands; the former are also signed at Paris), all numbered consecutively.Holcot's Sentences questions thus begin on fol. 3ra, with the question"Utrum quilibet viator existens in gratia," and the work is ascribed to

91 See pp. 28-29. Our MSS numbers 4, 9, 11, 20, 24, 25, 27, are discussed by Hoff-mann, Theologische Methode, pp. 401-414; number 36 is the discovery of VenicioMarcolino, "Die Quastionensammlung im ms. Paris Nat. Lat. 16228," AHDLMA54 (1987), 279-288.

INTRODUCTION 39

Holcot on fol. 88vb, where the scribe writes: "Explicit lectura fratrisroberti alchot anglici ordinis fratrum predicatorum deo gracias." Therefollows a table of questions, which in turn ends with the words (fol.89va): "Et sic finitur tabula questionum deo gracias. H. Anglici scripsitistam tabulam, etc." The final folios (fols. 89va-94vb) are devoted to thequestion "Utrum finale praemium boni viatoris sit beatitude," which hasbeen separated from the other questions.92

Like Pembroke and Royal, the Corpus Christi College manuscript iswritten in English hands of the fourteenth century. Coxe describes thiscodex of 126 folios (each containing one column per side) as containingHolcot's questions on the Sentences in the first 118 leaves, followed by"ejusdem forsan liber astronomicus de stellarum" (fols. 118v-122r). Thelatter, however, proves to be the question titled "Utrum stellae sintcreatae," which ought to be assigned to the questions on book 2 of theSentences. The last four folios contain indices to the questions.93

92 This description is based on our examination of the manuscript. Holcot seems tohave been known to Paris scribes as Olchot or Alchot, so he probably is not the "H.Anglici" to whom this table is credited. Perhaps we should attribute it to the Hen-ricus Anglicus from whom the Sorbonne purchased another copy of Holcot's Sen-tences questions (our number 37), according to the possessor's note on the latter'sfol. 118v: "iste liber est domus magistrorum et scolarium de Sorbona emptus pari-siis ... a Henrico anglico stacionario anno 1374." There are two men known by thisname and associated with the booktrade in mid-fourteenth-century Paris; see RichardH. Rouse and Mary A. Rouse, "The Book Trade at the University of Paris ca.1250-ca. 1350," in Production du livre universitaire, pp. 41-114.

93 The contents of the Corpus Christi College manuscript are listed in H.O. Coxe,Catalogue of the Manuscripts in the Oxford Colleges (Oxford, 1852; reprint ed.Wakefield, 1972), 2: 53. Because Thorndike believed he had discovered a separatetreatise by Holcot in the "Utrum stellae sint creatae," subsequent scholars havehesitated to assign this lengthy, discursive question to Holcot's Sentences lectures;cf. Lynn Thorndike, "A New Work by Robert Holkot (Corpus Christi College, Ox-ford, MS 138)," Archives international d'histoire des sciences 10 (1957), 227-235. Nevertheless, several extant manuscripts treat the question as a part of Holcot'sSentences; the subject is consonant with the discussion of creation that occupies theinitial distinctions of book 2 of the Sentences; and, while relatively lengthy, the questionis not appreciably longer than the one we edit below. Most important, the Pembrokemanuscript tells us (fol. 117ra): "Distinctione 15 secundi libri Sententiarum agit Magisterde opere quartae diei creationis mundi... ideo circa istam distinctionem quaero istam promateria praetacta quaestionem: utrum stellae sint creatae ut per motum et lumen sint insigna et tempora." Hence, the grounds appear insufficient for doubting its place amongHolcot's Sentences questions.

40 INTRODUCTION

Two of our manuscripts, Oriel and Royal, are closely related, astheir common variants in our text of Holcot's Sentences question and thepresence in both of Oresme's treatise De communicatione idiomatumreveal. Written in apparently coeval cursive English bookhands, thesecodices provide the only known copies of Holcot's Sermo finalis, andjoin a minority in preserving the principial exercise on book 1 and thequestion "Utrum stellae sint creatae."94 Moreover, a comparison ofthese two manuscripts further undermines earlier scholars' claims for theauthority of Royal, for if it were either Holcot's autograph or closer toit than Oriel, the latter should not convey a text more complete thanRoyal's. This, however, is precisely what we do find in the question"Utrum stellae sint creatae" — a text which depends for comprehensionon geometrical figures. Although the scribe of Royal left room for them,the diagrams were never supplied, as they are in Oriel. Thus, at least forthis question, Oriel must be closer than Royal to a correct original.95

Oriel is the most studied of the manuscripts written in English hands.Purchased by Oriel College in 1454 for 42s., the volume containsRichard FitzRalph's Lectura super Sententias (fols. lra-112v); Sentencesquestions by Nicholas Aston (fols. 210v-222r) and Roger Rosetus (fols.243r-287v); Wyclif s Tractatus de incarnatione Verbi (fols. 225r-243r)and, probably the only work not composed in England, NicholasOresme's Tractatus de communicatione idiomatum (fols. 222v-224v).Holcot's Sentences questions (fols. 114r-210r) occupy slightly fewerfolios than do FitzRalph's.96 The manuscript has been effectively datedby the discovery under ultraviolet light of a colophon: "this book waswritten by the industry of brother Nicholas Fawkes, monk of Glaston-bury, in the year of the Lord 1389, at which time it was hard to find

94 For the dating of Royal, see above n. 79.95 Thus, compare Royal, fol. 74va, where a space is left for a figure showing

planetary motion, to Oriel, fol. 170vb. (The question occupies fols. 164ra-171vb inOriel.) It may also be worth noting that Royal, unlike Oriel, transmits only a frag-ment of Oresme's treatise De communicatione idiomatum.

96 Oriel College's purchase of this codex is noted in the Bodleian Library's copy of Coxe,Catalogue of the Manuscripts, vol. 1 (Oxford, 1852). See also Catto, "Manuscripts ofWyclif s Works"; L. Minio-Paluello, "Two Erasures in MS. Oriel College 15," Bod-leian Library Record 4 (1953), 205-207; and Stephen Forte, "A Study of Some OxfordSchoolmen of the Middle of the Fourteenth Century with Special Reference to WorcesterCathedral MS F. 65," B.Litt. thesis, Oxford University, 1947. For a more completediscussion, see also, Tachau, "FitzRalph's Commentary."

INTRODUCTION 41

Q*7

many questions of Holcot's work." The bound volume now owneby Oriel does not contain some quires Fawkes copied, for Rosetus' workends in mid-sentence on the verso of the last folio of the quire, justabove the tag indicating the opening words of the one which shouldfollow. The 279 remaining parchment folios that Fawkes produced soindustriously (and that a later hand misnumbered) present a regularcursive bookhand, in two columns of 72 lines each.

Beyond providing a date for the Oriel codex, Fawkes' remark thathe had difficulty finding part of Holcot's work suggests that it was stillcirculating and being copied from unbound quires as late as the lastdecades of the fourteenth century. Indeed, for Holcot's Sentences ques-tions even more than for his Quodlibetal questions, the evidence isstrong that the pecia system was the basis for their dissemination. Thusthe fourteenth-century scribe who (perhaps at Paris?) copied Miinchen,Staatsbibliothek MS Clm 27033 left implicit traces of the transition fromone pecia or quire to another by expanding words to fill a line neatly or(as in fols. 58r-59r) by crowding the margins with text for which he hadnot left sufficient room when copying peciae out of order, as they be-came available. His signals are explicit, too, as when (fol. 135vb) heannounces in the margin his reason for abruptly terminating the "Sexarticuli": "there [was] nothing more in the exemplar."98 The questionwhich we edit provided this scribe with particular difficulties, but forsome of them, such as the two columns of text "which ought to be inanother place,"99 we cannot be sure (without collating all the known

97 Oxford, Oriel College MS 15, fol. 210rb: "Scriptus fuit iste liber de industria fratrisNicolai Fawkes, monachi Glastoniae, anno domini millesimo trecentesimo octo-gesimo no no, quo tempore plures quaestiones de opera Holkoth grave fueratinvenire" (as discovered and transcribed by Forte, "Oxford Schoolmen," p. 18).

98 Munchen, Staatsbibliothek MS Clm 27033, fol. 135vb: "Nihil plus in exemplari."Our comments are based on our examination of this parchment manuscript of 9Vix 6l/t inches, which comprises 142 folios, with two columns per side, in quires asfollows: i-v12, vi14, vii-xi12, xii7. Such implicit evidence of peciae copying as wemention are also found on fols. 67r-68r. The use of the term "exemplar" can beambiguous in this context; see: Bataillon, "Exemplar, Pecia," pp. 214-219.

99 Munchen, Staatsbibliothek Clm. 27033, fol. 75ra: "nota hoc quod est hie in istisduabus columpnis debet esse in alia parte." Among other manuscripts that appearto have been copied from a Paris exemplar that had already distorted the intendedtext, we include Paris, Bibl. Mazarine MSS 905 and 906. In both, the order of ques-tions is the same, and each adds the "Sex arlicuW onto the eighth question of thefourth book without so much as a paragraph mark to suggest that the articles aredistinct from that question (which we number in Appendix 2, below).

42 INTRODUCTION

manuscripts) whether the scribe's difficulties resulted from the order inwhich he copied the peciae of the exemplar, or whether the latter haditself been produced from disordered folios (and contained directions fortransposition which the scribe noticed too late and simply copied).

The inference that such problems were indeed already present in acopy of Holcot's text which functioned at Paris as an exemplar isstrengthened by indications to that effect in the Huntington Library'svolume containing Holcot's Sentences questions. Although it passed inthe early fifteenth century through the hands of Robert Reed, bishop ofChichester, and eventually ended up in the English monastery of St.Alban's, where it was reserved to the abbot's study and bound togetherwith one of William Woodford's treatises against Wyclif, this copy waswritten not in an English hand, but in a bookhand typical of Paris.100

This scribe, too, breaks off in the middle of the "Sex articuli" (which heknows as the "quinque articuli") with the words, "there [was] nothingmore in the exemplar."101

100 San Marino, Henry E. Huntington Library MS HM 27187. Again, we here record obser-vations from our examination of the composite manuscript, to the existence of which wewere guided by Ker, Medieval Libraries, p. 168. Holcot's work, including (on fols.117va-118rb) the question "Utrum beata virgo iuerit concepta cum peccato originali,"which is either from Holcot's Quodlibetal disputations or his Matthew commentary, oc-cupies the first 119 folios. These are written in two columns and numbered in the sameink as the marginal corrections on ten quires, as follows: i12 (missing the first fol.),ii-vii12, viii12 (missing one fol.), ix-x12. On the first endpaper, we find: "Liber magistriRoberti Reede episcopi Cicestrensis in quo continentur lectura Holcote super iiii librossententiarum in parte cum tabula eiusdem, cum tractatu valde bono magistri W. Whyde-ford edito contra hereticas opiniones et erroneas positas per magistrum J. Wyclyff." Thenext folio contains the annotation "De studio abbatis." The treatise by the FranciscanWilliam Woodford, written in a later hand continuing across the page rather than incolumns, begins a new quire (at which the volume falls open naturally) and occupiesfols. 120-182. Robert Reed (bishop of Chichester, 1396-1415) is evidently the donorwhom Ker, Medieval Libraries, p. 105, identifies as having given several books to theDominican convent at Kings Langley in 1415. Since our examination, this manuscripthas been more fully described in C.W. Dutschke, Guide to Medieval and RenaissanceManuscripts in the Huntington Library (San Marino, 1989), 2: 670-673.

101 San Marino, Huntington Library MS HM 27187, fol. 82va: "nihilplus in exemplari." Onfol. 77ra, he writes: "Quinque sunt articuli quos in diversis materiis dixi (contra)quos socii reverendi rationabiliter institerunt. Primus articulus fuit quod obiectumscientiae et opinionis et universaliter omnis notitiae assentivae est complexum."

INTRODUCTION 43

Disruption and Loss in the Transmission of Holcot's Questions on theSentences

If we can trace a family of manuscripts to a Parisian "exemplar," behindit lay an English tradition of copying Holcot's Sentences from unboundquires, as is most obvious, perhaps, in Oxford, Merton College MS 113,codex number 26 in our list of Sentences manuscripts given above. At leastonce, the scribe found that he had not left himself enough space for a quirecopied out of order, as is apparent (fols. 60-61) from the erasures, deletionby vacat^ change of ink, diminution of the size of his letters, and thecrowding of ever more words into extra lines and margins.102

Such a procedure of copying from unbound sections of text must beinferred as the source of several disruptions that occurred early in thetransmission of Holcot's Sentences questions, probably at the pointwhere one quire was succeeded by another.103 One which our editionreveals was in the tenth article at the words "concede quod angeli suntconfirmati. Potest tamen esse quod numquam fuerunt confirmati" (Sent.2, q.2, lin. 1370-1371). At this juncture, the scribe of Miinchen, Bayer-ische Staatsbibliothek Clm 4400, notes "here I could find no more, nordid Holcot leave the rest behind him."104 As the scribe recognized,there should be responses to the fourteen remaining arguments from thetwenty-two which made up the question's opening "eighth principalargument."105 He was, however, too confident in assuming that thesearguments did not exist. If no known manuscript preserves all of the

102 Similar implicit indications of copying by peciae or unbound quires can be foundin Royal, as at folios 63va-64r, where the insertion in the margins of nearly acolumn of omitted material suggests a pecia or quire change, as do the shrinkingof letters on fol. 46r.

103 See, for example, Corpus Christi's interpolation (equivalent to about a column oftext) in the exposition of the principal arguments at the words "ergo, si aliquid estprophetatum esse futurum, illud immobiliter erit futurum, et ultra ergo necessarioerit futurum" (Sent.2, q.2, lin. 498-500). Here Corpus Christi inserts arguments 9.1and 9.2 (our lines 673-703) before returning to 8.10 (our line 501).

104 Miinchen, Staatsbibliothek Clm 4400, fol. 92v: "Ad octavum concede quod angelisunt confirmati et potest esse quod numquam fuerunt confirmati. Plus non inveni neereliquit post se Olchet."

105 This may be inferred from Holcot's statement at the outset of the tenth article (ourlines 1022-1023) that it will consist of responses to the seventh and eighth principalarguments which opened the question (our lines 296-672). For the broad lines ofHolcot's answer to argument 8.20, cf. Quodl. 3, q.3, below, at lines 98-109.

44 INTRODUCTION

missing counterarguments, several are extant in the closely related Royaland Oriel manuscripts (our lines 1372-1816).

Even in the Royal and Oriel codices, however, the equivalent ofseveral columns of text must be missing both before and after the coun-terarguments to 8.12-8.15, which they alone report. Thus, not only arethe responses to 8.9-8.11 absent, but most of the answer to 8.8 is evi-dently lost, since what remains (our lines 1370-1371) does not addresseither of its subarguments (lines 487-492). In their stead, the scribes ofRoyal and Oriel copied an extraneous passage (beginning "Sciendumquod Daniel existens in Chaldea") concerning angelic delay in conveyingto Daniel God's revealed will, and human delays in conforming theiractions to it (as Holcot's medieval sources interpreted the biblicalaccount).106 Although largely taken from Peter Comestor's Historiascholastica, this interpolated discussion is almost indubitably Holcot's,and the issue that it treats, the ability of human and angelic agents toimpede the divine will, is germane to the missing arguments 8.9-8.11as well as to 8.18. Holcot also drew upon this passage elsewhere in hisSentences questions, as in the "seventh principal argument" of "Utrumangelo confirmato conveniat deputari ad custodiendum," the questionwhich in both Royal and Oriel immediately follows the one we edit.107

It is significant that in three further codices (Oxford, Merton CollegeMS 113, Paris, BN MS lat. 3087, and Vaticano, BAY MS Ottob. lat. 591),which are the only other known witnesses to the "Sciendum quodDaniel" passage, the latter appears immediately before the same question

106 Variant readings for line 1371.107 Cf. Vaticano, BAV MS Ottob. lat. 591, fol. 51ra, "Septimo sic: angel(i) boni volun

opponere et resistunt, impedientes se mutuo, sed nullus bonus angelus agit contraconscientiam ... . Totum antecedens patet de facto Danielis 10. Ibi legimus quodangelus venit ad Danielem et dixit preces eius esse exauditas et quod citius venisset,sed princeps Persarum restitit ei 21 diebus. Et subdit: 'nunc revertar ut proelieradversus principem Persarum.' Et secundum Gregorium, ambo fuerunt boni angeli,tarn princeps Persarum quam Graecorum; igitur angeli boni volunt opposita etresistunt impedientes se invicem, quod est propositum .... (fol. 53rb) Ad septimum,de illis angelis qui voluerunt oppositum, dicit Hieronimus quod sunt mali angeli,quorum unus, scilicet angelus Persarum, laborabat ne ludaei liberarentur a dominioPersarum, quia delectabatur in eorum afflictionibus turn quia Persae diutiusaffligentes eos gravius peccabant; angelus vero Graecorum laborabat ut tarn Persaequam captivi transirent in dominium Graecorum. Contra: si mali angeli possuntdelectari, igitur et boni tristari."

INTRODUCTION 45

on guardian angels.108 This means that the intervening counterargu-ments to 8.12-8.15, preserved in Royal and Oriel, dropped out at somestage in the transmission of Holcot's questions — almost certainly by theloss of a folio from an unbound quire. Moreover, we are justified ininferring that they were still present in a lost manuscript anterior toRoyal and Oriel; neither, after all, is among the earliest manuscripts, noris either copied from the other.109

If the tenth article of the question we edit is most obviouslytruncated, the ninth article also promises more than it delivers. At thedivisio quaestionis, Holcot announces that the ninth article concernswhether what God has revealed remains contingent after His revelation— the subject (but not the exact title) of the third question of his thirdQuodlibetal disputation.110 The extant article itself never undertakesthis discussion, but consists of a summary of rules of obligatio, perhapspertinent to the announced issue if these rules were preliminary to it; butin the event, the article breaks off abruptly with the words "no moreconcerning these."111

Other discrepancies in the question we edit are more readilyexplicable as evidence that Holcot failed to complete his envisionedrevisions of his lectures. Thus, the eighth article, according to the divisioquaestionis (lines 739-740), treats the question whether God, by re-vealing future contingents to a creature, can cause an awareness of them

108 Oxford, Merton College MS 113, fol. 93ra-rb; Paris, BN MS lat. 3087, fol. 75va-vb;Vaticano, BAY MS Ottob. lat. 591, fol. 50va-vb.

109 Among manuscripts which reflect other stages of the transmission of the tenth article andwhich surely existed before Oriel was written are Merton's codex, already in that col-lege's library in 1377; Paris, BN MS lat. 16399, purchased in 1374; Praha, Narodmknihovna IH.B.10, dated in its colophon to 1360. In addition to the reason adduced onp. 40, above, for believing that Oriel cannot have been copied from Royal, note (fromour edition of the Sentences question below): at line 1095 Royal (with Corpus Christiand Paris) omits "instans" required for sense against Oriel (in margin); at lines 1041-1042 Oriel does not share Royal's omission per homoeotekuton. Similarly, in the coun-terarguments to 8.12-8.15, Oriel retains the words "sequente ... uno" at lines 1455-1456, as well as (in margin) "casum suum" at line 1470, both omitted by Royal. Never-theless, at lines 1580-1581 and 1729, Royal does not share Oriel's omissions; again, atline 953, Oriel (and Pembroke) omit "scienter" which Royal retains (in margin). Hence,the scribe of Royal cannot have copied from Oriel.

110 Our line 741; cf. also below, at n. 112.111 Our lines 1000-1020; we are indebted to Professor Christopher J. Martin for calling

our attention to the significance of the discussion of obligatio at this juncture.

46 INTRODUCTION

in that creature. The article itself, however, is couched as an inquiry intowhether God can reveal future contingents (lines 806-807) — or, in Hoi-cot's restatement, into God's scientific knowledge (scientid) of futurecontingents; into whether He can reveal these to a rational creature; and,once again, into whether what has been revealed remains contingent afterHis revelation (lines 812-815).112 To this end, Holcot announces(lines 815-819), the article will have four parts: after setting out theauthoritative statements of "the saints" (here Augustine and Anselm),Holcot proposes to put forth some "distinctions and expositions ofterms," then "some suppositions," and finally, "by means of these" toaddress issues raised "in the seventh principal argument of this ques-tion." The fact that the only treatment of the question's seventh principalargument is instead to be found in the tenth article (lines 1024-1110) isthe clearest divergence in the eighth article from the description of itscontents. The second section comprises Holcot's (a) distinction (lines852-935) among the different understandings that attach to the termsscire, certiftcare, and revelare, and (b) his explication or "exposition(lines 936-976) of three propositions at issue, namely, "Christus asse-ruit" "Deus promisit," and " Christus iuravit." Numbered consecutivelyto these are what appear to be two of the announced "[pre]suppositions"(lines 978-998), with the result that the second and third sections of thearticle collapse into each other.

112 At our line 811, Holcot mentions that he has already argued against Ockham therelated issue whether God can know more than He knows. An early copy of Hoi-cot's Sentences question (perhaps the apograph?) contained a marginal indicationinforming the scribe or reader on what folio the mentioned Quodlibetal questionbegan; thereafter a scribe copied this reference into the text, where versions of itpersisted. Thus, Corpus Christi reads "quere 171b"; Oxford, Merton College MS113, Paris, BN MS lat. 15884, Paris, BN MS lat. 16399, Troyes Bibliotheque Muni-cipale MS 634, and Vaticano, BAY MS Ottob. lat. 591, are among those retaining"quere 171"; and Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek Ampl. F. 127, Miinchen,Bayerische Staatsbibliothek Clm 27033, Paris, BN MS lat. 14576, and Praha,Narodni knihovna III.B. 10 reduce the folio to "17." Cambridge, Pembroke MS 236contains a marginal "quere" at this point, but correctly substitutes the folio (210)where the question occurs within the same codex.

INTRODUCTION 47

THE PARAMETERS OF HOLCOT'S DISCUSSION OF CONTINGENCY

Whether these discrepancies between Holcot's announced plans and theextant text of the second question from book 2 of the Sentences reflectan editorial revision he never completed, or losses that occurred in itstransmission, is in many cases difficult to say definitively in the absenceof a complete collation of all surviving manuscripts.113 Nevertheless,we may conclude that none conveys a completed ordinatio, a fact whichcomplicates any effort to discover and analyze Holcot's thought. So, forinstance, on what is perhaps the most controverted theme that Holcottakes up in the questions we have edited — the continuing contingencyof what has been revealed — his surviving discussions show considerableindecision as to the most appropriate context for its treatment in ex-tenso.n4 These scattered treatments are, moreover, deeply enmeshedin (largely unpublished) Oxford debates: obiter dicta attributed toRichard Campsall, Ockham's worries over the logical limits of divineomniscience, and the views of FitzRalph, Crathorn, and Chitterne, likethose of the aliqui or the una via modernorum whom Holcot answers, allcontribute to shaping his principal concerns.115

113 In advance of such an effort, we observe that, as the indications of copying fromunbound quires and the evidence of the Quodlibetal questions suggest, the relation-ships among the manuscripts we have used (and the Lyon edition, itself based onan unknown codex) change even within the question we have edited. Thus, forexample, ORP are usually closely related, as at lines 953-954, 1071, or at lines888-889, which reveal ORP against C and PaL; but at lines 1115-1116 LP share anomission per homoeoteleuton, and at 1117-1119, concede an argument against allother manuscripts. At 1127, LPPa omit per homoeoteleuton; then at 1130-1131,LRO oppose PaC as well as P. At line 426, PaC share a variant; at line 1095,CPaR omit "instans," which O retains only in the margin; and at line 892, PaORCdiverge once from LP together, and once oppose the separate readings of L and P.

114 See above, at nn. 110-112. Holcot's indecision as to where to insert an extensivedelineation of his own view is also reflected in his Quodlibetal questions; thus inQuodl. 3, q.3, lin. 47-50, Holcot promises to set forth his own position on thematter, but the promised article is absent.

115 For Richard Campsall, see: Katherine H. Tachau, "The Influence of Richard Campsallon Fourteenth-Century Oxford Thought," in From Ockham to Wyclif, pp. 109-123;idem, "Richard Campsall as a Theologian: New Evidence," in Historia PhihsophiaeMedii Aevi, Studien zur Geschichte der Philosophic des Mittelalters, ed. by BurkhardMojsisch and Olaf Pluta (Amsterdam/Philadelphia, 1991) 2: 979-1002. For Holcot'sreferences to anonymous contemporaries, cf. e.g., Sent., 2, q.2, a.10, lin. 1146-1151,

48 INTRODUCTION

One who had done so is the unnamed Oxford colleague (perhaps thescholar to whom Wodeham refers) who had insisted that, once revealed,the future will come about of necessity. *16 Arguing against the coher-ence of this claim,117 and persuaded that, if true, there could be no free

1536-1538, 1559-1562; Quodl. 3, q.3, lin. 52-54. We do not propose here to explicateHolcot's entire discussion, nor to defend his positions; this would require us to covermatters treated more folly in Hester Gelber's study, It Could Have Been Otherwise:Modal Theory and Theology among the Dominicans at Oxford, 1310-1340 (Princeton),forthcoming. Readers of Holcot's questions will also find extremely useful the study ofJean-Fran<jois Genest, "Le Defiituris contingentibus de Thomas Bradwardine," Recher-ches Augustiniennes 14 (1979), 249-336, which includes an edition of Bradwardine'searliest surviving discussion of future contingents.

116 Holcot, Quodl. 3, q.3, lin. 52-66; again, at q.8, lin. 253-273, where Holcot refersto this stance as that of "cuiusdam valentis," thus informing us that its proponentis a contemporary, probably a colleague recently promoted to the magisterium.(Thus, e.g., at Holcot's Sent. 1, d.l, q.l in Troyes, Bibliotheque municipale MS634, fol. 19rb: "Sed contra istam responsionem quam facit iste valens potest argui... ," where the marginal note reads "contra responsionem istius doctoris"). Wode-ham, Ord. Oxon. 3, d.14, q.4, Paris, Bibliotheque Mazarine MS 915, fol 180va,adduces the view of someone named Walter: "Hie respondet magister quidammodernus (mg. opinio Gualteri), gratia tamen exercitii sine assertione, et nonnullialii de Villa minus bene ut estimo, quod facta revelatione absoluta, qualis est deresurrectione mortuorum et aliis articulis fidei de future, quod non potest evenireoppositum, nee impediri, quia posse contra veritatem non esset possibile." ThatHolcot here alludes to the same opinion is Courtenay's suggestion; cf. his Schoolsand Scholars, pp. 281, 322-324, and his "Augustinianism at Oxford in the Four-teenth Century," Augustiniana 30 (1980), 67.

Genest, "Le De fiituris," p. 265n, argues that the author of this opinion is notThomas Bradwardine, as Hoffmann had suggested, Theologische Methode, p. 328.We note that one consequence of our redating of those works composed when Hol-cot was a bachelor is that his second year of Sentences lectures (1332-1333) is thesame year Genest proposed as the probable date of Thomas Bradwardine's De Juturiscontingentibus, which, Genest (p. 253) suggests, was part of Bradwardine's lecturesat Oxford on the Sentences. The discovery of a third witness to Bradwardine'squestion among anonymous Sentences questions demonstrated to be Bradwardine'sestablished how sound was Genest's hypothesis; see Jean-Francois Genest andKatherine H. Tachau, "La Lecture de Thomas Bradwardine sur les Sentences,"AHDLMA 57 (1990), 301-306.

117 As, e.g., at Quodl. 3, q.3, lin. 26-32, where Holcot implies that, strictly speaking,it is incoherent to speak of a necessary future contingent; hence, Holcot says, asformulated, the question "whether a future contingent remains contingent after [its]revelation" answers itself.

INTRODUCTION 49

will, human or divine, Holcot — like FitzRalph before him — defendsinstead the conclusion that the future must be contingent even after itsrevelation.118 Holcot thinks that the point can be put more precisely:there is a class of statements (hi late medieval terms, "propositions") aboutthe future such that the truth of any statement which is a member of theclass remains contingent even after the statement's revelation.119

Yet if we accept this conclusion, Holcot believes, then we must admitas a corollary that divine deception is logically possible where this particularclass of propositions is concerned.120 Nor is divine deception limited to

118 That there could be no free will Holcot draws as a consequence at, e.g., Quodl. 3q.3, lin. 25, 43-46. Cf. also Sent. 1, d.l, q.l, "Utrum voluntas creata in utendo etfruendo sit libera libertate contradictionis," arg. 1 princ. (Vaticano, BAY MS Ottob.lat. 591, fols. 7va-vb, 14ra-rb). For Holcot's assertion that God's power (including,inter alia, the absolute liberty of his will) would be derogated if the revelation ofa future state of affairs entailed the inevitability of its coming into being, see:Quodl. 3, q.3, lin. 40-43, 74-77; q.8, lin. 231-243, 679-694, 712-714.

For FitzRalph's view, see his Sentences question, "Utrum Deus possit revelarecreature rationali futura contingentia," Paris, BN MS lat. 15853, fol. 92va (alsoquoted in Genest, "Le Defuturis," p. 260n): "Dico ... quod facta revelatione, hecest contingens: 'iste credidit ilia fore,' quia contingens est quod ilia sunt revelata;nisi enim sint futura, non sunt revelata proprie ... . Et concede ulterius quod hec(est) contingens: 'Deus fecit ipsum credere aliter quam erat ex parte rei,' et hecsimiliter: 'Deus decipit ipsum.'" FitzRalph's other important discussion, in hisQuaestio biblica "Utrum creatura racionalis possit prescire in Verbo divino aliquodfuturum contingens," is now available in Jean-Fran§ois Genest, "Contingence etrevelation des futurs: La quaestio biblica de Richard FitzRalph," in LectionumVarietates: Hommage a Paul Vignaux (1904-1987), ed. by J. Jolivet, Z. Kaluza, A.de Libera, pp. 199-246 (Paris, 1991).

119 Holcot, Quodl. 3, q.l, lin. 70-75; q.8, lin. 402-409; Sent. 2, q.2, lin. 795-799.Among the important sources for this shift to discussion of future contingentpropositions (rather than events or states of affairs) was the Mertonian scholar,Richard Campsall, whom Holcot implicitly cites in Sent. 2, q.2, a.7.

120 Holcot, Quodl. 3, q.3, lin. 36-40; Sent. 2, q.2, lin. 907-914, 930-935, 1251-1264.Cf. FitzRalph (Paris, BN MS lat. 15853, fol. 92va; in Genest, "Le De futuris,"p. 260n): "Non enim videtur (mihi) impossibile Deum aliquem decipere; sed tamennumquam decepit aliquem sicut nos pie credimus. Unde Augustinus vult concluderetanquam unum inconveniens secundum legem ordinatam quod Deus aliquem decepit,non tanquam aliquod impossibile"; again (fol. 93va; Genest, p. 260n): "Ideo con-cede quod postquam Christus predixit futura contingentia discipulis suis, fuit hecpropositio contingens: 'Christus asseruit falsum,' et nego consequentiam, 'ergo hecfuit contingens: tune Christus mentitus est, vel dixit mendacium,' quia non sufficitad mendacium sola assertio, sed requiritur intentio fallendi."

50 INTRODUCTION

the realm of possibility (however construed); for Holcot, the Bible providesample instances of historical deceptions by divine agency, direct andindirect.121 The further conclusion, that, being deceived, a creature couldmerit on the basis of false belief, Holcot also accepts as following from thecontingency even of revealed states of future affairs.122

To these concessions, some of them advanced in Holcot's openingquestions on the first book of the Sentences, William Chitterne hadobjected.123 One phase of their debate over the possibility of deliberate

121 Sent. 2, q.2, lin. 955-976; see also n. 126, below. On this point Holcot evidentlydisagrees with FitzRalph's claim in the preceding note that, on God's ordainedpower, He "numquam decepit aliquem sicut nos pie credimus."

122 Sent. 2, q.2, lin. 404-407, 1120-1125; Quodl. 3, q.8 lin. 457-463.123 In Sent. 1, q.3, "Utrum viator teneatur frui solo Deo," Holcot argued that a person

could merit by committing otherwise sinful acts if he did so under invincible error,which divine deception would cause (Oxford, Oriel MS 15, fol. 137rb; Vaticano, BAYMS Ottob. kt. 591, fols. 22vb-23ra): "Secunda conclusio est ista: homo potest licite etmeritorie frui quacumque creatura. Hec probatur sic: videat Petrus Christum et lacobum,et estimet lacobum esse Christum, et stante illo errore invincibili in Petro, volo quodPetrus velit lacobum esse Deum et diligat eum super omnia. Iste fruitur creatura, ettamen meritorie, quia ignorantia sua est invincibilis . . . . Eodem modo causetur (error)[opinio] invincibilis in aliquo quod dkbolus est Deus si (in) creaturam transfiguret se;et sic de quacumque creatura argui potest."

This example gave rise to the fifth article of Sent. 3, q.l, "an adorans diabolumtransfiguratum in effigiem Christi per errorem invincibilem delusus excusetur perignorantiam talem ab idolatria" (Oriel MS 15, fol. 175va; BAY MS Ottob. kt. 591, fol.45va-vb): "In hoc articulo dixi quod non solum excusatur a peccato, ymmo tantummeretur quantum mereretur si Christum adoraret, si tamen fecerit quod in eo est addiscernendum an Christus fuerit an non. Et ad hoc adduce rationes, quarum una est talis:ostendat Christus Petro se in certa effigie, et credat Petrus eum esse Christum, et adoreteum adoratione ktrie; ostendat similiter dkbolus omnino in consimili effigie lohanni etsub eisdem signis, et adoret eum lohannes. Tune quero an lohannes peccat aut non? Sisic, igitur Petrus peccat; patet consequents, quk non maiorem certitudinem habet Petrusquam lohannes. ... Secunda ratio in hac materia fuit talis contra hoc quod dicitur (asocio isto, scilicet) quod homo in tali casu debuit adorare sub conditone."

These two stages of the debate with Chitterne apparently bracket the third, which isreported as either the fourth article (Cambridge, Pembroke College MS 236, fol. 107rb)or the fifth article (Oxford, Corpus Christi College MS 138, fol. 95v; Oriel MS 15, fol.199rb) in the floating section of Holcot's Sentences lectures known as the "Sex articuli"(above, pp. 17-18): "articulus fuit dictus in materia de fruitione vie, questione 3 superprimum (librum), et fuit talis casu possibili posito, potest homo licite et meritorie fruicreatura." The opening lines of the actual article restate the casus and provide Chit-teme's response that one should adore conditionally (Corpus Christi MS 138, fol. 99v;

INTRODUCTION 51

divine deception, with its consequences for human certitude and soteri-ology, resulted in the eight articles which Holcot decided to incorporateinto his first question on the third book, as has been noted above.124

There, in taking up the eighth article, Holcot recalled the earlier dis-cussion (in the question on the second book edited here):

The eighth article is whether God can lead someone to error? In this articleI have said elsewhere, when touching on future contingents, that God isable to lead someone to error and to deceive [him], although He cannotdeceive unjustly, viciously, or inordinately.125

Oriel MS 15, fol. 201rb; BAV MS Ottob. lat. 591, fol. 71rb-va): "Casus ftiit tails: ponaturquod aliquis, puta lohannes, erraret discemendo inter Christum et lacobum, et credatlacobum esse Christum ... tune arguitur sic: lohannes diligit lacobum super omnia, igiturfruitur eo; antecedens patet, quia vult lacobum esse Deum ... . Item, istum adoratadoratione latrie .... Quod autem illud totum facial meritorie et ordinate probatur, quiaerror suus est invincibilis; igitur sibi excusat. Quod error suus sit invincibilis patet excasu, et sic consequenter dicebatur quod si diabolus transfiguraret se in effegiem Christi— et Deo permittente — causaret firmam adhesionem in anima alicuius simplicis quodesset Christus. ... Istud dictum non placet cuidam alteri socio reverendo fratri minori.Immo dicit quod includit contradictionem quod aliquis fruatur dkbolo et mereatur eodemactu ... propter ista tenet socius iste quod nullo errore nee quacumque ignorantkexistente in creatura potest homo meritorie frui creature. Et ad casum respondet quodlohannes in casu tali non deberet diligere lacobum super omnia absolute, sed subconditione" (our italics).

124 See p. 17. In Sent. 3, q.l, the connection of divine deception to soteriology is made ex-plicit in the titles of the articles. Thus, the sixth (Oriel MS 15, fol. 176va; BAV MS Ottob.lat. 591, fol. 46va), "an aliquis possit mereri per fidem falsam," is immediately suc-ceeded (Oriel MS 15, fol. 176vb; BAV MS Ottob. lat. fol. 46vb) by an article devoted toAbraham's belief that God required the sacrifice of Isaac — that is, to a biblical case ofmeritorious action performed under mistaken belief brought about by revelation. Thesetwo articles are in turn followed by one investigating "an Deus possit aliquem fallere"(n. 125, below). We have benefitted from the preliminary transcription of this questionprepared by Ms. Hillary Sherwood from Oriel MS 15. This connection between divinedeception and soteriology is also explicit in the opening arguments of Quodl. 3, q.8, and(linked to the problem of certitude) Sent. 2, q.2, arg. 8.1, 8.7, 8.9, 8.11 edited below.

125 Holcot, Sent. 3, q.l, a.8 (Munchen, Bayerische Staatsbibliothek CLM 4400, fol. 134r;Oriel MS 15, fol. 177ra; BAV MS Ottob. kt. 591, fol. 47ra): "Octavus articulus est anDeus possit aliquem fallere. In isto articulo quando tangebatur alias de futuris contin-gentibus, dixi quod Deus potest fallere et decipere, licet non possit iniuste vel viciose veldeordinate fallere. Contra istud arguit socius frater Wllebnus de Chitterne" (Oriel andOttob. lat. omit the italicized words). See Holcot, Sent. 2, q.2, lin. 945-955; Quodl. 3,q.8, lin. 562-566.

52 INTRODUCTION

If, as Holcot insists against Chitterne, both biblical authority andAugustine's arguments confirm this conclusion, they do so only undera specific "proper" understanding.126 We must recognize, Holcotstresses, that there are senses of the terms "to deceive" (decipere) and"to lead someone to error" (fallere) which do not involve malice (and,thereby, "vicious" intent). Properly speaking, Holcot says, "to de-ceive" carries the import of voluntarily causing in someone an errorwhereby he will affirm that what is false is true;128 in this way God

126 Sent. 3, q.l (Oriel MS 15, fol. 177ra-va; BAV MS Ottob. lat.591, fol. 47rb-vb):"Circa istum articulum sic procedam: primo, quia istum articulum pertractatAugustinus in multis locis, ideo super hoc ponam sententiam Augustini; secundo,ostendam per rationes quod Deo non repugnat decipere aut fallere, et potest hoc(facere) si vellit ... tertio adduco Sacram Scripturam, que hoc satis innuit, videlicetquod de facto Deus decepit, hoc est, causat errorem non solum per malos sed etiamper bonos, et immediate per seipsum .... Lucae ii habetur quod beata Virgo erronieestimavit ... sed certum est quod erroris causa partialis fuit ipsemet Christus ... .Preterea, Deus iussit Abraham immolare filium suum, sicut superiori articulotractatum est; sed per illud preceptum causavit in eo errorem .... Preterea, exemplamulta sunt in vetere testamento, (e.g.) de Rebecca et lacob de familiari consiliospiritus sancti excusantur a mendacio quando deceperunt Isaac ... . Item, ludithHolofernem. ... Ad secundum, quando arguitur {Chitterne} et respondetur de istaauctoritate leremiah 20, 'seduxisti me domine, etc.,' dicitur quod ilia verba nonfuerunt verba leremiae, sed verba Phasur, qui fuit falsus propheta, et sic non suntad propositum. Salva pace cuiuscumque dicentis, aliter exponit Scripturam quamdeberet, et contra Glossam Communem ... ecce plane quod verba predicta fueruntverba leremiae et non Phasur."

127 Sent. 3 q.l (Oriel MS 15, fol. 177va; BAV MS Ottob. lat. 591, fol. 47vb): "Quartorestat solvere que videntur esse contra viam istam. Ad quorum evidentiam sciendumest quod isti termini 'fallere,' 'decipere,' 'mittere in errorem,' vel 'facere hominemerrare' vel 'causare errorem' et huiusmodi possunt dupliciter accipi: uno modocommuniter et tamen proprie, alio modo stricte et improprie . . . . Secundo modoaccipiuntur tales termini stricte et improprie ... et sic 'fallere' importat 'causareiniuste vel deordinate errorem,' et sic loquuntur sancti de 'decipere' et 'fallere'quando talem actum negant a Deo, per quod patet ad dicta Augustini." See also:Quodl. 3, q.8, lin. 432-437, 439-442, 552-561.

128 Sent. 3, q.l (Oriel MS 15, fol. 177va; BAV MS Ottob. kt. 591, fol. 47vb): "Communiteret tamen proprie loquendo, 'decipere' vel 'fallere' non est aliud quam esse causa actuserroris alicuius; et sic capio 'fallere' et 'decipere' in articulo pretacto." See also Sent.2, q.2, lin. 930-935, 1199-1201; Quodl. 3, q.8, lin. 437-438.

INTRODUCTION 53

deceives when he pronounces a verbal proposition which He knows tobe false, but intends that the hearer believe to be true.129

For Holcot, what is at issue is not so much erroneous perception orapprehension — "incomplex cognition" (cognitio or notitia incomplexd)in late medieval terms — as errors in the complex, adjudicative cognitiveacts of opinion, scientific knowledge, or doubt which depend upon ap-prehension but regard mental propositions.130 Thus, Holcot tells us,there are different ways to construe the term "to know scientifically"(scire), the loosest of which, as a synonym for "to cognize" or "toperceive," is not of interest here. More strictly, scientific knowledge(scientid) can be taken as "an assenting awareness of some true [state-ment] by which one assents without hesitation that reality is as that true[statement] designates."131 According to Holcot, this is the sense inwhich we hold that God knows future contingents.132

Yet, when scientific knowledge is so defined, the same propositioncan be known, or merely believed, or doubted, depending upon whetherthe intellect is certain that extramental reality is as the proposition signi-fies; for when this is not evident to the intellect, its assent will not beunhesitating.133 Moreover, in human minds, any given cognition over

129 Sent. 3, q.l (Oriel MS 15, fol. 177va; BAV MS Ottob. lat. 591, fol. 47vb): "Et adprimum argumentum (Chitternis) quando arguitur quod tune Deus posset facere etdicere contra conscientiam suam et mentiri, et facere Sacram Scripturam falsam,respondeo quod si isti termini 'dicere contra conscientiam' vel iste terminus 'men-tin' non significant aliud, nisi quod Deus causet propositionem vocalem quam scitesse falsam et intentione tali quod audiens credat earn esse veram, dico quodconclusio non est inconveniens. Si vero tales termini important quod hoc fiatdeordinate, tune dico quod hoc non sequitur, sicut alias dictum est diffusius inquestioneubi tangebatur de futuris contingentibus." See Sent. 2, q.2, lin. 950-955,1179-1264; Quodl. 3, q.8, lin. 442-443.

130 For further discussion and supporting texts, see Tachau, Vision and Certitude,pp. 246-251.

131 Sent. 2, q.2, lin. 853-858; Quodl. 3, q.l, lin. 46-59; q.2, lin. 13-14; q.8, lin. 99-105. See also Quodl. 1, q.l, ed. J.T. Muckle, "Utrum Theologia sit scientia, AQuodlibet Question of Robert Holcot, O.P.," Mediaeval Studies 20 (1958), 129.

132 Sent. 2, q.2, lin. 870-872.133 Quodl.l, q.6, "Utrum Deus possit scire plura quam scit," lin. 40-46, 346-362, ed.

William J. Courtenay, "A Revised Text of Robert Holcot's Quodlibetal Dispute onWhether God Is Able to Know More Than He Knows," Archivfiir Geschichte derPhilosophic 53 (1971), 1-21. This is the question to which Holcot refers the readerat Sent. 2, q.2, lin. 810-811 (see n. 112, above).

53

54 INTRODUCTION

time can be either knowledge or false opinion (error), depending uponchanges in extramental reality. After all, Holcot proposes,

if I see that Socrates runs, then the assent on which I believe that Socratesruns is called 'scientific knowledge' .... If, however, God should maintain thatassent in my mind and the species [i.e., visible image of Socrates running] inmy sense as before; and if he should annihilate Socrates, the same assent willbe error and false opinion. [This is] because we do not speak of 'scientificknowledge' as an absolute name for assent; rather, at the same time that itstands for assent, it connotes that reality is as the assent designates.134

On this understanding, Holcot finds neither contradiction nor malice inGod's asserting to someone (thus revealing to him) that it is the case thatsome future event will occur when (a) it remains possible that the event notoccur, with the result (b) that the state of affairs will not be as the assertedproposition signifies.135 But if for Holcot one horn of the dilemma pre-sented by the future is how human and divine liberty could be preserved inthe face of divine omniscience, the other is the problem of avoiding theconclusion that the contingency of our voluntary choices entails our powerto affect God's immutability by affecting His knowledge.136 Here, Holcottakes the relevant and strictest sense of "know" (scire) as being an unhes-tating assent that a state of affairs is (a) as it is designated to be by a trueproposition (complexion), and (b) that it cannot be otherwise. If we noconsider a given statement about the future such that the state of affairswhich it signifies remains contingent (i.e., is able to be otherwise), then,

134 Sent. 2, q.2, lin. 874-882 (see also lin. 984-990). Again, Sent. 3, q.l (Oriel MS 1,fol. 177rb; BAV MS Ottob. lat. 591, fol. 47rb): "Deus potest immediate causare inhomine notitiam veram de aliquo complexo contingente; igitur et errorem. Ante-cedens est manifestum; consequentia patet, quia ista res — demonstrata notitia veraque nunc est assensus veridicus — per permutationem rei potest fieri error; sicut siDeus revelaret mihi modo 'papa sedet' et causaret in me assensum istius sicut causapartialis ... si postea Deus continuaret ilium assensum in me, papa surgente, as-sensus qui primo fuit veridicus deveniret error. Et Deus esset causa efficientia etconservativa istius erroris, sicut notum est."

135 Sent. 2, q.2, lin. 907-955, 984-998, 1249-1253. If, as Holcot holds, God is omni-potent such that His will cannot be constrained by any creature, then of course thelatter will not be able to overcome any error He causes (i.e., the error will be in-vincible). But, Holcot believes, inasmuch as God excuses any otherwise sinful actscommitted because of such error (n. 123 above), then His causing such errors can-not be construed as malicious.

136 Sent. 2, q.2, lin. 408-421, 596-603, 773-779; cf. also Quodl. 3, q.8, lin. 275-323.

INTRODUCTION 55

Holcot reasons, strictly speaking this future contingent proposition cannotbe known scientifically, for this would be to know the contingent under theaspect of necessity. As this involves a contradiction, no restriction of divineomniscience is entailed by the recognition that such a proposition is notknowable in this sense even by God.137 To the consideration of theseissues, Holcot and his contemporaries introduce a further level of com-plexity by their recognition that the test for any claims to be sustainedwith respect to either human or divine natures must be that they succeedwithout contradiction with respect to Christ, who possesses both. Hence,for example, Holcot inquires whether the immutability of the divine willin Christ removes the contingency of His sacrifice, foreknown by Hisuncreated intellect and revealed to his created intellect.138

Whether Holcot ever worked out a complete defense of the viewspropounded in the questions we edit, or came eventually to modify them,is not clear. What is evident, however, is that these positions remainedthe nexus of the relatively few and deeply interwoven problems, such asthe calculus of merit vis-a-vis human and divine liberty and knowledge,that constitute nearly the entire surviving body of his Sentences andQuodlibetal questions. Thus, behind virtually every argument in the textswe edit can be found extended debates with his colleagues, sometimesre-elaborated into entire articles or questions within his oeuvre.139 Wetherefore expect that each new edition of portions of his work will makemore intelligible what has already been made available; we are also con-vinced that any appreciation of his manifestly incomplete texts will re-quire concurrent exploration into his scholastic sources and opponents;and we hope that the present selection will encourage others to the inves-tigation that Holcot's discussions reward so richly.

137 Sent. 2, q.2, lin. 858-864, 872-874; see also Quodl. 3, q.8, lin. 618-650. With thisclaim, Holcot disputes the conclusions held by his fellow Dominican, Crathorn,Sent. 1, q.19, "Utrum deus cognoscat necessario futura contingentia," ed. Hoff-mann, Crathorn, Qudstionen, pp. 483-498 (especially, p. 490, lin. 1-21).

138 Quodl. 3, q.8, lin. 219-220, 730-737. Cf. also Sent. 2, q.2, lin. 1111-1264 for thecrucial discussion of whether "ter me negabis" remained contingent after Christ'sassertion to Peter, such that his deception was possible. (For Crathorn's differentresolution of the problem, see his Sent. 1, q.19, ed. Hoffmann, Crathorn, Qudsti-onen, p. 490, lin. 34-p. 491, lin. 12).

139 So, for example, two questions on the second book, "Utrum angelo confirmato conveniatdeputari ad custodiendum hominem viatorem" and "Utrum demones libere peccaverunt"deal at length with issues raised in Sent. 2, q.2, lin. 396-421, 535-540, 546-553.

56 INTRODUCTION

EDITORIAL DECISIONS

We have hoped to establish a text that is as close as possible to the textHolcot envisioned and to make it accessible to the modern reader. Tothat end, we have adopted modern Latin orthography and followed therules of punctuation observed by American writers of English (ratherthan adhering to the punctuation practices employed by the scribes of themanuscripts from which we edit). We have also imposed our own ortho-graphy and punctuation upon texts quoted in the notes, no matter whetherwe cite manuscript or printed sources. We expand all abbreviations. Inproviding the variant readings of the collated manuscripts, we haveaimed at completeness except that we have neither indicated orthographicaldifferences nor generally noted the interchanging of ille and iste (in anyof their forms); nee and neque; vel, seu, and aut; videlicet and scilicet;ergo and igitur. We have taken the titles of the questions from the manu-scripts, but we have added or signalled such subtitles and sections ofquestions and articles as marginal indications or Holcot's explicit state-ments (in, for example, the divisio quaestionis) warranted. We haveidentified citations as far as possible.

We indicate emendations as follows:

( } The addition of words or letters which, according to theeditors, would have been wanted by the author.

[ ] The deletion of words or letters which, according to theeditors, the author wished removed.

Robert Holcot

Quaestionesde futuris contingentibus

Sigla

QUODLIBET III, QUAESTIO 1

P = Cambridge, Pembroke College MS 236, fols. 179rb-180rbR = London, British Library MS Royal lO.C.vi, fols. 157va-158vbB = Oxford, Balliol College MS 246, fols. 263ra-264rb

QUODLIBET in, QUAESTIO 2P = Cambridge, Pembroke College MS 236, fol. 180rbR = London, British Library MS Royal lO.C.vi, fols. 158vb-159raB = Oxford, Balliol College MS 246, fol. 264rb

QUODLIBET in, QUAESTIO 3P = Cambridge, Pembroke College MS 236, fol. 180rb-vbR = London, British Library MS Royal lO.C.vi, fol. 159ra-vaB = Oxford, Balliol College MS 246, fols. 255va-256rb

QUODLIBET in, QUAESTIO 8P = Cambridge, Pembroke College MS 236, fols. 183vb-188raR = London, British Library MS Royal lO.C.vi, fol. 161vb-163rbB = Oxford, Balliol College MS 246, fols. 245rb-248vb

IN QUATUOR LIBROS SENTENTIARUM, LIBER II, QUAESTIO 2

C = Oxford, Corpus Christi College MS 138, fols. 42v-56rO = Oxford, Oriel College MS 15, fols. 147ra-156rbPa = Paris, Bibliotheque nationale MS lat. 15884, fols. 44va-53vP = Cambridge, Pembroke College MS 236, fols. 45va-59vbR = London, British Library MS Royal lO.C.vi, fols. 41va-53vaL = Editio Lugdunensis, 1497 (no foliation)

Quodlibet in, Quaestio 1

UTRUM CLARE VIDENS DEUM VIDEATOMNIA FUTURA CONTINGENTIA.

Quod sic, quia beatus Gregorius, iv Dialogorum, loquens de beatis qui5 vident Deum per essentiam, dicit: "quid est quod nesciunt qui scientem

omnia sciunt?" Igitur, quilibet clare videns Deum videt omnia futuracontingentia, quia videt omnia quae Deus scit.

AD OPPOSITUM ARGUITUR: Nullum obiectum finitum potest reprae-sentare /R 157vb/ infinita, ergo nullus actus finitus, sicut visio, potest

10 repraesentare infinita; sed infinita sunt futura contingentia, ergo nullacreatura clare videns Deum videt omnia futura contingentia. Primumassumptum, videlicet, quod nullum obiectum finitum potest repraesentareinfinita, patet; quia aliter tot posset obiectum finitum repraesentare quotobiectum infinitum.

15 In ista quaestione sic procedam: primo, ponam quasdam distinc-tiones; secundo, formabo iuxta eas quasdam conclusiones; tertio, moveboquasdam dubitationes.

(ARTICULUS PRIMUS)

Circa primum: iste terminus 'videre' accipitur stricte vel large loquendo.20 Stricte, significat operationem potentiae visivae, et sic loquitur Aristote-

2-4 Utrum ... sic] Ad primam quaestionem arguebatur probando quod clare videns Deumvidet omnia futura contingentia R 3 contingentia] et arguitur add. B 4 quia ... Gregorius]seeundum beatum Gregorium P 4-5 loquens ... dicit om. P 5 Deum om. R j per ...dicit] vel essentiam (dei scr. et del.) divinam clare diligit B 6-7 Igitur ... scit om. P 8arguitur om. PR j obiectum] bonum P 9 ergo] id est R | sicut] cuius est P j visio] videturB 10 repraesentare] praesentare R | infinita] simul add. BR 10-13 nulla ... infinita]antecedens P 12 videlicet] videt R j finitum corr. ex infinitum B 13 finitum tier. R |repraesentare om. B 14 obiectum om. P 15 sic procedam om. P | ponam] -no R |quasdam om. P 16-17 secundo ... dubitationes om. P 17 quasdam dubitationes] dubia B19 Circa ... accipitur] quarum una est de isto termino videre qui potest accipi P | vel] et P| loquendo om. PB 20 et sic] qualiter P

4-6 Gregory I, Dialogi, 4.34.5 (Sources chretiennes 265: 116.50-51).

60

les, ii De anima. Large, transumitur ad cognitionem imaginativam etintellectualem, tarn complexam quam incomplexam, et sic loquitur beatusAugustinus de visione, xii Super Genesim, capitulo x et deinceps, ubidistinguit triplicem visionem: corporalem, imaginativam (quam vocat

25 spiritualem) et intellectualem. Rationem huius transumptionis ponitAugustinus, xi De Trinitate, capitulo iii: "visus," inquit, "inter sensuscorporis maxime excellit, et est visioni mentis pro sui generis diversitatevicinior."

Secundo, distinguo de isto termino 'futura contingentia,' quia uno30 modo /P 179va/ futura contingentia dicuntur propositiones de futuro

quarum non est veritas determinata vel falsitas, quia, licet sint verae velfalsae, illae tamen quae sunt verae possunt numquam fuisse verae, etillae quae sunt falsae possunt numquam fuisse falsae; sicut haec est modovera: "Sortes peccabit eras," et tamen in potestate Sortis est facere quod

35 numquam fuit vera. Et isto modo loquendi consueverunt hominescommuniter dicere quod in futuris contingentibus non est veritasdeterminata, et sic loquitur Aristoteles, I Perihennenias, ubi dicit quodin singularibus vero et futuris non est simpliciter veritas vel falsitas, sicutin propositionibus de praeterito et de praesenti, ubi vocat futura

40 propositiones de futuro.

21 transumitur] terminus add. BR | imaginativam] -nationem B 22 intellectualem-lectum B; -lectivam P \ complexam] commixtam R | incomplexam] incommixtam R| et sic] qualiter P | beatus om. P 23 et deinceps om. P | ubi] dicit vel add. B 26XI] secundo P 28 vicinior] visionem B; propinquior P 29 Secundo] Tertio B 29-30quia ... contingentia om. R; quia uno modo P 30 dicuntur] dicens R 33 sicut] ut B;sic R 34 peccabit] -cavit B \ eras] et potestate quod Sortes peccavit eras add. B jtamen om. P \ facere om. P 35 fiiit om. R | isto modo] per istum modum P |loquendi... homines om. P 36 communiter dicere trp. B; dicitur communiter P 37-40 et ... futuro] quod habetur primo Perihermenias ubi vocat Aristoteles futura con-tingentia propositiones de futuro contingentes P 37 quod om. R 38 vero om. R |simpliciter] similiter R 39 ubi] nisi R

20-21 Aristotle, De anima, 2.11, 424al-32, ed. F. Stuart Crawford, Averrois Co-dubensis commentarium magnum in Aristotelis de Anima libros (CambridgeMA, 1953), 313-318.

22-25 Augustine, De Genesiad litteram, 12.7, 10-11 (CSEL 28,3.2: 387-389, 392-395).

25-28 Augustine, De Trinitate, 11.1 (CCL 50: 334.34-35).35-40 Aristotle, De interpretatione vel Periermenias, translatio Boethii, 9, 18a34-

b25 (AL2,l-2: 13-15).

UTRUM CLARE VIDENS DEUM

QUODLIBETHI, QUAESTIO 1

Alio modo intell{ecti)o vel significatio istius complex! 'futurumcontingens' exponitur sic: quod non est sed erit, possibile est tamen quodnumquam sit; et sic loquuntur quidam concedentes talia: "Antichristusest futurum contingens," "Beatitudo Sortis est futurum contingens," et

45 huiusmodi.Tertio, suppono quod iste terminus 'clare videns Deum' convertatur

(de facto et ut nunc) cum isto termino 'beatus,' et quod 'videre'utrobique in quaestione accipiatur secundo modo pro cognitioneintellectual!. /B 263rb/ Et sic adhuc 'videre intellectualiter' est dupliciter:

50 incomplexe vel complexe. Incomplexe, sicut apprehendere simpliciter;complexe, sicut quando formatur propositio affirmativa vel negativa. Etsic certa cognitio intellectualis complexa potest vocari 'scientia.' Et istomodo intellectus quaestionis est: "utrum clare videns Deum videat, idest, sciat omnia futura contingentia." Sed primo modo intellectus

55 quaestionis est iste: "utrum clare videns Deum videat, id est, appre-hendat omnia futura contingentia"; et eodem modo accipitur isteterminus 'videns' cum dicitur "videns Deum," quia Deus apprehenditura beato notitia incomplexa, licet de eo posset forte formare multacomplexa.

60 (ARTICULUS SECUNDUS}

Istis visis, pono quattuor conclusiones. Prima est quod clare vidensDeum videt omnia futura contingentia primo modo. Hanc probo sic:Deus videt omnia futura contingentia; Deus est clare videns Deum; ergo

41 intell(ecti)o] intellig[u]o B; intentio R; om. P 41-42 vel ... exponitur] accipitur'futurum contingens' pro eo P 42 sic om. PB | tamen quod om. B 43 loquuntur ...talia om. P 44 Beatitudo ... contingens om. PR 44-45 et huiusmodi om. P 46suppono om. P 47 de ... nunc om. P [ beatus] ut nunc add. P 48 in quaestione om.P j accipiatur ... modo] accipit B 49 sic om. B j adhuc ... intellectualiter trp. P 50incomplexe2 om. R j simpliciter] similiter P 51 complexe om. B j sicut om. P |formatur] -maliter B \ affirmativa] -live BR j vel negativa om. R; vel negative B 52certa ... complexa] circa cognitione intellectuali incomplexa B 53 modo] dicimus add.B 53-54 id est] et R 54 Sed om. BR j intellectus] -to B 55-56 apprehendat omnia]apprehendit R 57 videns1 cum dicitur om. P J quia] videlicet add. P 58 notitia] nonB 58-59 licet ... complexa om. P 58 forte formare trp. B 61 pono ... quod] sithaec prima conclusio P j clare] -rum B 62 primo modo] exponendo complexum'futura contingentia' primo modo B; exponendo istud complexum 'futura contingentia'secundo modo R j Hanc probo sic] probatur P 63 clare] -rum B | Deum mg. R

61

62 UTRUM CLARE VIDENS DEUM

clare videns Deum videt omnia futura contingentia. /R 158ra/ Maior65 patet, quia Deus videt omnes propositiones quia videt omnes res; sed

omnia futura contingentia sunt propositiones ex secunda distinctionepraehabita; patet ergo ista conclusio quod clare videns Deum videt omniafutura contingentia, et in isto sensu dicitur affirmative ad quaestionem,quia quaestio est de una indefinita.

70 Secunda conclusio est quod futura contingentia primo modo loquendisunt contingenter futura, id est, possunt esse in futurum et possunt nonesse in futurum; sed sunt res praesentes. Haec patet quia sunt proposi-tiones nunc existentes et in beneplacito Dei est eas adnihilare velconservare; et ideo possunt esse in futurum et possunt non esse in

75 futurum.Tertia conclusio est ista: nullus videns Deum clare videt omnia futura

contingentia secundo modo distinctionis secundae, ut, videlicet, istudcomplexum 'futura contingentia' exponatur sic: quae non sunt nunc, sederunt et possunt numquam esse. Haec probatur sic: sua opposita infert

80 contradictoria, ergo haec est vera. Antecedens probo, quia sequitur:aliquis videns Deum videt omnia futura contingentia, ergo videt aliquafutura contingentia; sed nulla futura contingentia sunt, ergo videt aliquaquae non sunt; sed omnia aliqua sunt, ergo videt aliqua quae sunt et nonsunt. Item, si videt aliqua quae non sunt, videt aliqua quae non sunt

85 aliqua, quia omnia aliqua sunt. Item, si aliquis videt aliquid quod non estaut illud aliquid est Deus vel aliud a Deo. Si est Deus, Deus est aliquidquod non est; si est aliud a Deo, est creatura; ergo aliqua creatura nonest. Item, si Deus videt omnia talia, videt plura talia; ergo videt quodsunt plura nunc; ergo sunt aliqua plura praesentia nunc; ergo futura

64 clare] -rum B; om. P | videns ... contingentia om. P; deus est clare videns add.et del. R \ Maior] minor B 66 secunda] ista B 67 praeh(a)bita patet om. P; prae-hibita patet R j ista om. P 67-68 quod ... contingentia om. P 67 clare ... Deum]videns Deum clarum B 68 affirmative ad quaestionem trp. P 69 quaestio est de] estP ! una] de add. B J indefinita] definita R 70 est quod om. P | primo] isto BR Jloquendi] -do P 71 in om. BR 71-72 et ... futurum om. B 72 sed] quia P 74et1 om. PB j ideo ... futurum om. P 74-75 et2 ... futurum om. PB 76 Tertia] Secun-da R ! est ista om. P | clare] -rum B 77 secundo] tertio B 77-79 ut ... Haec om.P 78 exponatur sic] -nitur B 79 esse] posse R j sic om. P 80 probo] sic P81 aliquis] a R | omnia ... contingentia] etc. P 83 quae1] sunt et add. B j videt om.B 84 si] sequitur P j sunt2] ergo add. P 85 quia] sed B | sunt] igitur add. B 86aut] ergo R 86-87 aliquid1 ... aliud] est Deus et tune Deus est aliquid quod non est velP 87 est3] et sic P \ ergo] et sic P 88 omnia om. PB j quod] non add. R 89nunc] nee R j plura1] ergo videt quod sunt plura iter. P

QUODLIBET III, QUAESTIO 1 63

90 contingentia sunt aliqua plura nunc praesentia. Consequens contradescriptionem datam termini, quae est quod futura contingentia dicunturquae non sunt nunc, sed erunt et possunt numquam esse.

Quarta conclusio est quod non omnis videns clare Deum videt omniafutura contingentia /P 179vb/ accipiendo 'futura contingentia' primo

95 modo, videlicet, pro propositionibus de futuro quae sunt verae vel falsaeindeterminate, sicut supra exposui; et accipiendo 'videre' pro 'scire'communiter accepto, sicut cum dico "quando sedeo video me sedere."Haec patet, quia non omnis beatus scit tales propositiones: "Sortesdampnabitur," "mundus finietur ad mille annos," quia Deus non

100 revelavit beads /B 263va/ omnia talia, quia infinita talia Christus potestrevelare, quia ante incarnationem multi angeli dubitaverunt tales:"Christus redimet genus humanum moriendo tali loco per tales perso-nas." Eodem modo verisimile est quod sunt propositiones multae defuturo vel saltern constat quod Deus potest multas tales formare, quibus

105 factis, ista starent simul: "Linus est beatus," et tamen dubitat hancpropositionem demonstrata una tali.

{ARTICULUS TERTIUS)

(Prima dubitatid)

Tertio, contra ista movebo dubitationes. Prima est an tales debeant110 concedi: "Deus nihil intelligit nisi quod modo est," "Deus nullam rem

potest producere quam non produxit," "Deus nihil vult umquam fore nisi

90 contingentia] sunt aliqua plura praesentia nunc ergo futura contingentia iter. R90-92 praesentia ... nunc om. B 91 descriptionem ... termini] descriptionem terminodatam R | dicuntur] sunt R 92 nunc om. P 93 est quod om. P \ clare] -rum B 94futura2 contingentia2] futurum contingens P 95 de futuro] contingenter futurum P95-96 quae ... exposui om. P 95 sunt om. B 96 indeterminate] sunt add. B | et acci-piendo] accipiendo etiam R 97 accepto om. P 98 Haec patet] probatur P j tales pro-positiones] istam P; tales R 99 mundus ... annos om. P 100 beatis] eis BR | omnia]futura add. B j quia ... Christus] quia in infinitum BR j potest] talia add. B; omnia taliaadd. R 101 quia] et BR | multi om. P; alii add. R | angeli] baeati add. BR | dubitave-runt tales] dubitabant talem P 102 Christus] nee B | redimet] mundum add. B 102-103 genus ... personas] moriendo tali loco per tales personas et genus humanum R; taliloco moriendo vel genus humanum B 103-106 Eodem ... tali om. P 104 potest] pos-set R 109 contra ista om. P j movebo] moveo PR j dubitationes] et add. R j est om.P 110 rem] creaturam P 111 quam] quod R | vult umquam trp. P; vult numquam R

64 UTRUM CLARE VIDENS DEUM

quod modo actualiter est"; et si concedantur, arguitur sic: Deus nihil vultumquam fore nisi quod modo actualiter est, sed Antichristus non estmodo actualiter, ergo Deus non vult Antichristum /R 158rb/ umquam

115 fore.

(Secunda dubitatio)

Item, Deus non vult diem iudicii umquam fore, quia dies iudicii non estaliquid, et per conclusionem super quam arguitur Deus nihil vultumquam fore nisi quod modo actualiter est, igitur Deus non vult diem

120 iudicii umquam fore; et si sic, revelavit falsum et prophetae deceperunthomines, quod est inconveniens.

(Tertia dubitatio}

Item, si ista concedatur: "Deus nihil intelligit nisi quod modo est,"sequitur quod Deus multa tradidit oblivioni, et multa scivit quae modo

125 nescit. Consequentia patet, quia Deus aliquando intellexit Caesarem,ergo si modo non intelligat eum, tradidit eum oblivioni.

(Quarta dubitatio}

Item, Deus scit quidquid significatur per istam: "Caesar fuit imperator,"quia aliter Deus nesciret an foret vera vel falsa; ergo, modo intelligit

130 quid significatur per subiectum et per praedicatum; sed nulla res quaemodo est significatur per subiectum etc., quia nulla res est Caesar quifuit imperator, nee aliquis imperator est imperator qui fuit Caesar.

112-113 et ... est1 om. B 112 concedantur, arguitur] hoc concedetur, potest arguiR 113 umquam ... est1] etc. P j sed om. BR 114 Antichristum umquam trp. P;Antichristum numquam R 117 Item] tune add. P j umquam om. PR | dies iudicii om.P 118-120 et ... fore om. P 118 per om. R 120 umquam fore trp. B; numquamfore R j si om. P 120-121 deceperunt homines] bonos deceperunt P 121 quod ...inconveniens om. P 123 ista concedatur om. P 124 sequitur] sequeturR \ Deus om.P j tradidit] tradat B 124-125 et multa ... Consequentia] et multa quae scivit nescitconsequentia B; om. P 125 Deus aliquando trp. P 126 intelligat] -git P 128quidquid] quod R 129 Deus om. P j modo om. P | intelligit] -gitur B 130 per1]suum add. B j per2 om. PB 131 modo] id B j significatur ... etc. om. PR j quia ...qui om. P 132 fuit imperator trp. B j nee ... qui] qui est vel fuit P j Caesar] ergoadd. P

QUODLIBET III, QUAESTIO 1

(Quinta dubitatio)

Item, secundum istam tertiam conclusionem haec esset neganda: "Deus135 cognovit vel intellexit mundum antequam esset." Probatio: quia haec

fuisset falsa ante mundi constitutionem, si fiiisset formata: "Deusintellexit mundum," quia tune mundus non fuit, et haec fuisset vera:"nihil est mundus," quia nihil est nisi Deus; igitur, Deus nihil aliud a seintellexisset, quia nihil aliud fuisset.

140 (Sexta dubitatio}

Item, Ad Romanes iv: "Vocat ea quae non sunt, tamquam ea quae sunt,"ergo vult ea quae non sunt reduci ad esse, ergo, cognoscit ea quae nonsunt.

(Septima dubitatio)

145 Item, Deus praedestinavit Petrum ab aeterno, ergo intellexit Petrum abaeterno. Confirmatur per illud (Ad) Romanos ix: "Cum nondum natiessent, aut quicquid boni aut mali egissent (ut secundum electionempropositum Dei maneret), non ex operibus, sed ex (vocante) dictum est:'lacob dilexi, Essau autem odio habui.'"

150 (Octava dubitatio)

[Adde hie xiii argumenta quae ponuntur in lectura super Sententias etpostea pone opinionem quam concludunt et postea argumenta decem

134 Item] iterum R | istam ... conclusionem] conclusionem tertiam P | neganda] falsa P135 antequam] Christus add. R \ Probatio am. P j quia] data quod add. R; dato quod add.B 136 fuisset] fuit B [ falsa om. BR 136-137 ante ... mundum] ante a Deo B 136 sifuisset formata om. R 137 quia ... et om. BR 137-139 et... fuisset om. P 137 vera]quia haec fuisset falsa, mundus est intellectus a Deo, et haec fuisset vera add. R 138 quia]et R | se] intelligit add. et del. B 141-143 Item ... sunt om. B 141 Ad om. P j Vocat]ac add. R [ ea2 om. R 146 per illud om. P 147-148 aut1 ... maneret] etc. 147 quic-quid] quicquam B 148 {vocante}] voluntate BR; vocatione P 149 lacob ... habui] etc.B 151 in lectura om. R | super Sententias] Sententiarum B 152 postea1] eis B; post P| postea2 ... decem] post decem argumenta P

141 Rom. 4:17.146-149 Rom. 9:11-13.151-153 Holcot, In Sententias, 2.2.3 (C 46v-47v; O 149ra-va; P 49rb-50rb; R 44ra-vb;

Pa 47rb^7vb): "Circa tertium articulum restat videre an nulla rosa existentehaec sit concedenda: 'rosa concipitur,' vel 'rosa intelligitur,' et huiusmodi.

65

66 UTRUM CLARE VIDENS DEUM

contra illam, et tene secundam.] Item, contra praedictam conclusionemarguitur: quia secundum earn homo non posset intelligere nisi ens reale,

153 praedictam] dictam BR 154 posset] -test P

Et hie (l) est unus modus communis dicendi quod sic, quia tales termini 'concipi,''intellegi,' 'cognosci' et eis aequivalentes possunt verificari tarn de terminis sup-ponentibus pro nihilo sicut pro re. Potest enim homo intelligere chimeram, quaenihil est, secundum istos. Concedunt enim quod illud quod nihil est, est intelligibileet cognoscibile; ymmo illud cui repugnat esse potest intelligi et a nobis imaginandocognosci, unde intellectus format propositiones de non existentibus et habet de eisconceptus tarn complexos quam incomplexos. Et dicitur praedicatum inesse sub-iecto, et tamen nee pro se nee pro aliquo existente sed pro illo quod nihil est ac sialiquid esset. Confirmatur istud per Anselmum, De casu diaboti, capitulo ii: 'multaenim,' inquit, 'dicuntur secundum formam loquendi quae non sunt aliquid secun-dum esse et secundum rem, sicut enim de aliquo dicimus quod habet visum, etvisus est in eo' .... {2} Econtrario est opinio aliorum talis: quod posita intellectionerosae in mente Sortis et conservata post adnihilationem vel corruptionem rosae itaquod Sortes nihil intelligat aliud, dicunt quod haec propositio est neganda 'aliquidintelligitur a Sorte,' et haec similiter: 'rosa intelligitur a Sorte.' Et eadem rationehaec est modo neganda: 'Antichristus intelligitur a Deo' et quod ante creationemmundi haec fuisset falsa si fuisset <formata> 'Deus intelligit mundum,' et haecsimiliter: 'aliqua creatura intelligitur a Deo.' Verumtamen pro ista opinione potestargui sic: nam posito casu priori de Sorte et de intellectione rosae, arguitur sic:omnis universalis est vera cuius quaelibet singularis est vera; sed huius universalis,'nihil intelligitur a Sorte' hoc casu posito quelibet singularis est vera ... . (opiniopropria mg. CP) Quantum ergo ad istos varios modes dicendi, magis est difficultasverbalis quam realis, unde tales propositiones 'Antichristus intelligitur,' 'Caesarconcipitur,' 'rosa cognoscitur' et huiusmodi sunt distinguenda penes amphiboliam,eo quod possunt accipi proprie et pro seipsis ad virtutem vocabulorum. Et sic suntfalsae, nam ista 'Antichristus intelligitur' convertitur cum ilia 'Antichristus estintellectus,' quae propositio est falsa, cum subiectum supponat respectu verbi depraesenti quod nullo modo ampliat. Alio modo possunt tales propositiones accipipro aliis secundum voluntatem utentium eis et volentium sic loqui, ut istapropositio, 'Antichristus intelligitur' accipiatur pro ista: 'intellectio quaedam est quaAntichristus, si foret, foret intellectus,' vel 'conceptio quaedam est quae foret con-ceptio Antichristi si esset' ... . Et sic de consimilibus propositionibus dicendum est.Nee est philosophice vel logice dictum, sed solum ad placitum, quod scilicet, talestermini 'intellectum,' 'cognitum,' 'conceptum,' et huiusmodi ampliant; ideo proprieloquendo videtur quod tales sunt negandae: 'rosa intelligitur' nulla rosa existente;'Antichristus intelligitur a Deo' ... nam proprie ista est (P 50rb) manifeste falsa."

We thank Fr. Joseph Wey for locating Holcot's intended arguments for us.Holcot had already advanced them in his first Principium (O 206va), where henames Chatton (whose name is garbled in O) as holding the first opinion, andCampsall as the proponent of the second.

QUODLIBET III, QUAESTIO 1 67

155 et sic non posset aliquis formare propositiones de figmentis, et sic haecnon esset intelligibilis: "chimaera est chimaera," "chimaera non esthircocervus," et huiusmodi. Consequens est falsum. Similiter: "nullusposset fingere montem aureum vel hominem cuius dextera foret inoriente et sinistra in occidente," ad modum quo Aristoteles imaginatur,

160 ii De caelo.

(Nona dubitatio}

Item, nullus posset imaginari corpus moved in vacuo nee aliquis possetcogitare de tempore, quia nee praeteritum est nee futurum est, et tamendicuntur esse partes temporis; et eadem ratione nee de motu, cum

165 cuiuslibet motus aliqua pars /B 263vb/ sit futura, aliqua praeterita,secundum Aristotelem; nee aliquis posset cogitare de tempore quo vixit.

(Dedma dubitatio}

Item, haec divisio foret falsa: "ens aliud in anima, aliud extra animam,"secundum quod 'ens in anima' solet vocari 'ens rationis.' Et haec divisio

170 similiter nihil valeret: "ens aliud in potentia, aliud in actu," quia omneens est ens in actu.

(Adprimam dubitationem seu dubium)

Ad ista dicendum est. Ad primum dico quod haec est concedenda: "Deusnihil intelligit nisi quod modo est," quia convertitur cum hac universal!:

155-156 figmentis ... esset] significatis et sic aliquis dicit haec non est B 156 non2

om. P 157 et... falsum om. P | est om. B 158 foret] esset P 159 et om. P j admodum] modo P 160 caelo] et mundo add. BR 163 cogitare om. R | et tamen] quaeB 164 et om. BP | eadem ratione om. P 164-166 cum ... vixit om. P 164 cum]tamen B 165 praeterita] sed add. R 166 Aristotelem] intentionem Aristotelis B;intensionem Aristotelis R 168 Item] Similiter tune P | foret falsa] non valeret P 169secundum] sed R \ solet vocari] vocatur P 169-170 Et ... valeret] Similiter nee haecP; Et homo divisio similiter R 170-171 quia ... actu om. P 173 est1 om. BR |primum] dicitur add. et del. B | dico om. R; conceditur P

160 Aristotle, De caelo et mundo, 2, 285b20 seq.; cf. Averroes, In de Caelo2.13 in Aristotelis Opera cum Averrois cordubensis variis in ea operacommentariis (Venice, Juntina, 1562-1574; repr. Frankfurt-am-Main,1962), 5, fol. 102va.

164-166 Cf. Averroes, In Aristotelis Physica, 4.2.3-4, comment. 67-75 (Juntina 4,fols. 156r-165r).

688

175 "nihil est intellectum a Deo nisi quod modo est," cuius quaelibetsingularis est vera, sicut patet inductive. Eodem modo haec est conce-denda: "Deus nihil potest producere nisi quod produxit," vel ilia:"nullam rem potest Deus /P 180ra/ producere quam non produxit." Ethanc /R 158va/ concede similiter: "nihil vult Deus umquam fore nisi

180 quod modo actualiter est," quia quaelibet eius singularis est vera. Neevalet iste discursus: "Deus nihil vult umquam fore nisi quod modo estactualiter, Antichristus non est modo actualiter, ergo Deus non vultAntichristum umquam fore"; quia non est in modo nee in figura. Neeiste discursus valet isti consimilis de die iudicii, quia praemissae sunt

185 verae et conclusio falsa utrobique.Contra: Si Deus vult Antichristum fore, ergo vult aliquam rem fore

quae modo non est. Nego consequentiam. Contra arguitur sic: omnevolitum a Deo fore est, Antichristus est volitu(s) a Deo fore, ergoAntichristus est. Dico quod maior est vera et minor est falsa, quia haec

190 est falsa: "Antichristus est volitus a Deo fore"; et nego istam consequen-tiam: "Deus vult Antichristum fore, ergo Antichristus est volitus a Deofore." Contra: aut Deus, volendo Antichristum fore, vult aliquid fore velnihil vult fore. Et expono hoc gerundivum 'volendo' per quia. Si aliquid,et nihil nisi Antichristum, ergo Antichristus est aliquid; si nihil, ergo

195 Deus, volendo Antichristum fore, nihil vult fore. Concede conclusionemexponendo ly 'volendo' per quia.

(Ad secundum dubium}

Ad secundum concedo istam: "Deus vult diem iudicii fore," et tamennihil vult fore nisi quod modo est.

175 nisi ... est] etc. P | quaelibet] quilibet R; quodlibet B 176 sicut ... inductive om.P 177-179 Et ... concedo om. P 179 similiter] Deus (produxit add. et del.) add. B jDeus om. B | umquam] numquam R 180 actualiter om. PB 180-182 quia ... actuali-ter1 om. R 180 quaelibet eius] quodlibet B 181 iste om. B 181-182 est actualiter1 tip.B 182 non est modo trp. P 183 umquam om. P | non] nee R j nee1] etBP | Nee2 om.B 184-185 iste ... utrobique] sic de aliis P 184 isti] -te B 186 ergo] Deus P 187modo] nunc R; om. B j arguitur sic om. P J omne om. B 188 fore1 om. B \ volitu(s)]-turn BR 189 Dico] -citur P j et ... falsa] et non minor P 189-190 quia ... et om.P 190 a Deo fore trp. R 190-191 nego istam consequentiam] nego consequentiam B;Contra P 192 fore1] nego consequentiam add. P; contra autem Deus volendo Antichristumfore, igitur Antichristus est volitus a Deo fore add. B j vult] vel BR 193 nihil vult fore]non P; ftp. B ] Et expono hoc] exponendo P | volendo om. P 198 secundum] patet peridem quia add. BR j istam Deus] quod P; est add. et del. B 199 modo] nunc BR

UTRUM CLARE VIDENS DEUM

QUODLIBET HI, QUAESTIO 1 69

200 (Ad tertium dubium)

Ad tertium quando arguitur sic: "Deus nihil intelligit nisi quod modo est,ergo multa tradidit oblivioni," quia intelligit Caesarem, Platonem etCiceronem, nego primam consequentiam, quia antecedens est verum etconsequens falsum, quia nulla multa tradidit oblivioni. Dico tamen quod

205 multa sunt intellecta a Deo quae non semper erunt intellecta a Deo; Deustamen semper erit intellectio, propter quam haec foret vera: "si taliaessent, ista sunt intellecta a Deo," et pro tanto concedunt multi talespropositiones "ista semper erunt intellecta a Deo."

(Ad quartum dubium}

210 Ad quartum, quando arguitur: "Deus scit quid significatur per istam:'Caesar fuit imperator,"' dicendum est quod Deus non scit quid signi-ficatur per istam, "Caesar fuit," proprie loquendo, quia nihil significa-tur per illam, sicut patet inductive.

Contra: haec "Caesar fuit" est una propositio vera, ergo est signi-215 ficativa, ergo quilibet terminus significat, et si significat ergo aliquid

vel aliqua.Dicendum est quod est propositio vera et oratio significativa, et

concedendum est quod quilibet terminus illius est significativus velconsignificativus. Unde concede quod iste terminus 'Caesar' est modo

220 vox significativa, sed tamen nihil significat nee alicuius est significativus,sed fuit aliquando institutus ad significandum Caesarem; et si ille essetmodo, sine nova institutione ilium significant. Similiter, talis terminusest quod ipso audito multi ex certa institutione formant conceptus qui

201 quando ... sic] nego hanc consequentiam P | modo] nunc BR | est] ad add. etdel. R 202 intelligit] -lexit B; om. P 202-203 Caesarem... quia om. P 206 tamen]tantum R j intellectio] intelligibilis ea B; intellecto R 207 ista sunt] essent P 210-211 quando ... imperator om. P 210 quid] proprie add. B | istam] Deus fuit add. etdel. R 211 dicendum est] dicendum R; dicitur P j Deus om. BR j scit] sit R; om. B211-212 quid ... istam om. B 212 Caesar fuit om. BR | proprie loquendo om. P 213sicut ... inductive om. P 214 haec ... fuit] haec B; om. R | una propositio om. P |est om. BR 215 et si significat om. P j ergo om. B 216 vel] vult B | aliqua] alia P217 Dicendum est] dicendum R; dicitur P \ quod ... et2 om. P 218 concedendum est]conceditur B; om. P 218-219 vel consignificativus om. P; vel significativus R 219-220 Unde ... significativa om. P 219 Caesar om. R 220 nihil significat om. B | ne... significativus om. P 221 ille om. P 222 institutione] impositione P j tab's ter-minus] isto termino P 223 est ... ipso om. P

70 UTRUM CLARE VIDENS DEUM

forent /B 264ra/ conceptus Caesaris, si Caesar esset, et pro tanto dicitur225 apud eos significare Caesarem. Similiter ista consequentia, quae innuitur

esse bona in illo argumento, non valet: "nihil significatur per subiectumneque per praedicatum, ergo propositio non est vera, sicut patet de ista:'Antichristus non est chimaera.'"

(Ad quintum dubium}

230 Ad quintum dicendum quod antequam mundus esset, haec fuisset con-cedenda si fuisset formata: "Deus nihil intelligit nisi se."

(Ad sextum dubium}

Ad sextum, quando arguitur per Apostolum, (Ad) Romanos iv: "vocatea quae non sunt tamquam ea quae sunt," sensus (est): facit res esse

235 quae aliquando non fuerunt.

(Ad septimum dubium}

Ad septimum, concede quod Deus intellexit Petrum ab aeterno, id est,ab aeterno Deus fuit quaedam intellectio qua haec fuisset vera: "si Petrusfuisset, Petrus est intellectus."

240 (Ad octavum dubium}

Ad octavum, quando arguitur quod homo nihil posset intelligere nisi/R 158vb/ ens reale, concede.

Contra: ergo nullus homo potest intelligere figmenta nee formaretales propositiones: "chimaera est chimaera"; nego istam consequentiam,

245 quia habere tales intentiones est satis possibile, sed quia istae intentiones

224 Caesar om. P 225 apud eos om. P | ista] haec P 225-226 quae ... argumenoom. P 225 quae] in add. R | innuitur] innuit B 226 non] nihil BR 227 propositioom. P j de ista] per tales BR 230 dicendum] dicitur P 231 formata om. PR j se]et hanc ista demonstrata Deus nihil intelligit nisi se add. R 233-234 quando ... sensus]Apostolus intelligit quod P 234-235 res ... non] aliquando res esse quae numquam B| esse om. R 237-238 id ... aeterno om. R 238 intellectio] intentio P | Petrus om.P 239 est] fuisset B 241 quando arguitur] quod arguitur B; concedo P j posset] -testP 242-243 concedo. Contra] et nego consequentiam P 243 ergo om. B j homo om.P j potest] -sset R | figmenta] significata B j nee] vel P j formare] fore B 244-250tales ... imaginatur2] conceptus de eis vel imaginari P 244 chimaera2] nee add. B245 possibile | impossible B

QUODLIBETIII, QUAESTIO 1 71

innuuntur supponere pro rebus extra, et nulla res extra eis correspondet,ideo tales propositiones sunt falsae. Similiter, satis est possibile formaretalem imaginationem, quasi sic esset, quod homo extenderet unammanum ad orientem et aliam ad occidentem. Sed dico quod qui sic

250 imaginatur nihil imaginatur. Unde sicut aliquis intelligit et aliquis diligit,et tamen nullam rem tali dilectione diligit, sicut patet si diligamlohannem absentem et stante ista dilectione Johannes corrumpatur, ita estin talibus actibus imaginationis: aliquis imaginatur, sed tamen nullamrem imaginatur.

,55 (Ad nonum dubium}

Ad nonum, patet per idem, quia possumus imaginari corpus moveri invacuo et cogitare de praeteritis et futuris, et tune cogitamus, et de nullare cogitamus.

(Ad decimum dubium)

260 Ad decimum, dico quod ilia divisio: "ens aliud in anima, aliud extraanimam" debet sic intelligi: quod de numero entium quaedam suntoperationes rationis (sicut propositiones, sillogismi, et discursus),quaedam entia extra /P ISOrb/ animam. Similiter, haec divisio: "ensaliud inpotentia, aliud in actu" debet sic intelligi: de quibusdam terminis

265 significativis rerum formamus propositiones de inesse per hoc verbum'est' et de quibusdam per hoc verbum 'potest'; sicut dicimus: "rosa est,"quando est in effectu, vel "potest esse," antequam sit in effectu, quamvisforte proprie loquendo haec sit falsa, rosa non existente: "rosa potestesse." Sed quando conceditur, accipitur pro ista: "potest esse quod rosa

248 talem] propositionem vel add. B | homo extenderet] homini ostenderet B 249manum] magnam R 250 imaginatur1] -nantur R | intelligit] et tamen nihil intelligitadd. B 250-251 aliquis2 ... tali] et nihil intelligit diligit et nullam rem ilia P 251tamen om. B | tali ... diligit trp. B | patet om. P j si diligam] diligendo B 252 cor-rumpatur] moriatur P 252-253 est ... imaginationis om. P 253 sed tamen] et P; ettamen B 254 imaginatur] et terminus significat et nihil significat et ita de aliis P; om.R 256 Ad ... idem] per illud ad nonum B 256-258 quia ... cogitamus om. P 258re om. R 260 dico om. BR | ilia divisio trp. R 260-261 ens ... animam om. P261 quod om. P 262 operationes rationis trp. R 263 animam om. PR | haec] aliaP ! ens om. BP 264 aliud1 ... actu om. P | quibusdam] -buscumque P 266 dicimus]quod add. P; om. B 267 vel... effectu2 om. B | quamvis] contra non B 268 rosa1]est add. B 269 accipitur] conceditur P j ista iter. R; ita add. P j quod rosa trp. B

72 UTRUM CLARE VIDENS DEUM

270 sit," vel pro consimili. Sed in ista materia non est possibile quodevolvamus nos perfecte quin malis gratibus nostris improprie loquamur;sed sufficit habere sanum intellectum et scire quod improprie loquimur.

AD ARGUMENTUM IN opposiTUM quod probat quod quilibet videns Deumvidet omnia quae Deus scit propter illud verbum Gregorii, iv Dialogo-

275 rum: "quid est quod nesciunt qui scientem omnia sciunt?" Dicendumquod intentio beati Gregorii potest esse quod beati nihil ignorant spectansad beatitudinem eorum essentialem. Vel potest intelligi /B 264rb/ de'scire in habitu,' pro tanto quia sciunt ilium per quern possunt omniascire si ipse voluerit, sicut auctoritas sonat. Unde licet actu nesciant

280 omnia, quodammodo habitualiter sciunt omnia, quia sciunt ilium quipotest eis quodlibet intelligibile revelare.

270 vel pro om. P 270-272 consimili ... loquimur] etc. P 272 sanum om. B |improprie] proprie B 273-275 quod1 ... sciunt om. P 274 IV om. R 276 beati1'2

om. BR ! Gregorii om. B j potest esse] est P j ignorant] -ret B 277 eorum] illorumP 278 in ... tanto] de habitu P | quia] quod B | per quern] a quo P 279 ipse] iiP | voluerit] -rint P 279-281 Unde ... revelare om. P 280 quia] qui R

Quodlibet III, Quaestio 2

UTRUM ISTA CONSEQUENTS SIT NECESSARIA:"DEUS SCIT A FORE ERGO A ERIT."

SlGNIFICET A UNUM FUTURUM CONTINGENS.

5 Quod sic arguitur, quia oppositum consequentis non potest stare cumantecedente; ergo consequentia est bona.

AD OPPOSITUM: Si ista consequentia sit necessaria et antecedens estnecessarium, ergo consequens est necessarium; ergo "a fore" estnecessarium; ergo "a fore" non est futurum contingens.

10 In ista quaestione suppono quod consequentia necessaria voceturconsequentia bona. Consequentia autem est bona quando non potest sicesse sicut per antecedens denotatur nisi (ita) sit sicut per consequensdenotatur. Secundo, suppono quod 'scire' accipitur pro 'assentireevidenter alicui vero.'

15 Hoc supposito, dico ad quaestionem quod sic, quia si Deus scit afore, verum est quod a erit, et si verum est quod a erit, a erit; ergo, aprimo si Deus scit a fore, ergo a erit. Similiter, ista consequentia estbona: "Sortes scit a fore; ergo a erit"; et eadem ratione et alia.

Ad rationem in oppositum, quando accipitur /R 159ra/ quod20 antecedens huius consequentiae est necessarium, ista videlicet: "Deus scit

a fore," dicendum quod haec est contingens: "Deus scit a fore," quia sicscit a fore quod potuit numquam scivisse a fore.

2 ista] haec P 3 scit] sit BR 4 A om. B 5 arguitur om. PR 6 ergo ... bonaom. P 7 Si] sequitur BR j ista consequentia] ilia P j sit] est BR 8 est necessarium2

om. P 8-9 ergo2 ... necessarium om. P 9 a fore] consequens P j futurum om. P10 consequentia] non est add. R 11 Consequentia2 ... quando] quae talis est quod Pj sic] ita P 12 per antecedens denotatur] significatur per antecedens P 12-13 nisi...denotatur] etc. P 12 {ita}] ista BR 13-14 Secundo ... vero om. B 13 accipitur]-piatur R 15 supposito] -pono R | scit] sit B 16 est1 quod1 om. R j et ... erit2 om.R 17 si om. BP | ergo om. B | ista] haec P 18 bona om. P | et1 ... alia om. P19-21 quando ... dicendum] dicitur P 20 huius] unius B 21 Deus ... fore2 om. BR21-22 sic ... fore1] Deus scit (sit R) a fore sic BR 22 potuit] -test PR

74 UTRUM ISTA CONSEQUENTIA SIT NECESSARIA

Unde, quandocumque aliqua propositio habet multas exponentes, siuna earum sit contingens, ilia tota propositio est contingens. Modo, ista

25 propositio: "Deus scit a fore" aequivalet isti copulativae: "Deus assentithuic complexo: '# erit,' et ita erit quod a erit," cuius secunda pars estcontingens per positum.

23 quandocumque] quando P 24 earum] illarum P j sit] est B | ilia ... est] tota eritP 25 propositio om. P 27 per positum] ergo, etc. P

Quodlibet m? Quaestio 3

UTRUM, FACTA REVELATIONS ALICUIUSFUTURI CONTINGENTIS, IPSUM MANEAT

CONTINGENS POST REVELATIONEM.

5 Arguebatur /B 255vb/ quod non, quia si sic, sequitur quod aliquis simulposset esse in gratia et in peccato mortali. Consequens falsum. Conse-quentia probatur sic: pono quod Deus praecipiat Sorti existenti in caritatequod nihil velit nisi quod apparet sibi rationale; et ponatur etiam quodDeus revelet sibi revelatione clara in Verbo unum effectum futurum

10 contingenter, qui sit a; et credat Sortes per rationem propriam quod anon est effectus futurus. Revelatione facta, ponatur quod velit a fore,sicut videt ex sua revelatione, et duret sua volitio per horam. Isto posito,si "a fore" sit adhuc contingens, ergo haec est contingens: "Sortes simulfuit in gratia et in peccato mortali," quia Sortes per totam horam fuit in

15 caritate per casum; ergo haec est modo necessaria: "Sortes per hanchoram fuit in caritate," et haec est contingens: "Sortes in hac horapeccavit mortaliter," quia in fine horae haec est contingens: "a nonerit." Et sequitur: a non erit; ergo Verbum numquam repraesentavit afore; ergo Sortes numquam vidit in Verbo "a fore"; et necessarium est

20 quod Sortes voluit a fore; igitur voluit a fore contra rationem, quia percasum Sortes aestimatione propria credidit a numquam fore; ergo fecitcontra praeceptum; ergo fuit in {peccato) mortali, et tamen per totamillam horam fuit in caritate; ergo simul fuit in caritate et in peccatomortali.

25 AD OPPOSITUM: Si (non), liberum arbitrium tolleretur.

5 Arguebatur om. P | quod1 om. R j sequitur] -queretur B 7 sic] quia P 8apparet] -real B j rationale] -nabile R | et om. PR | etiam] sic B 9 Deus revelet trp.B j revelatione clara trp. B 9-10 futurum contingenter trp. BR 10 sit] scit B 11ponatur] -nitur P 12 videt om. P j sua1 om. BR | duret... volitio trp. P 13 fore sit]foret sic B j adhuc om. P | est] erit R 16 fuit iter. P 16-17 Sortes ... contingensom. horn. B 16 hac om. R 18 Verbum numquam trp. B j repraesentavit] eritrepraesentans B; praesentavit R 20 igitur ... fore2 om. PR 21 Sortes om. BP 22ergo ... mortali om. BR j tamen om. P j per iter. B 23-24 simul ... mortali] etc.P 25 (non)] sic BPR | tolleretur] -letur B

76 UTRUM, FACTA REVELATIONS

Quamvis forma /P 180va/ quaestionis solvat semetipsam, ut necessesit earn concedi, quia supponit illud idem quod quaerit, quia supponitquod facta sit revelatio de aliquo future contingente, et quaerit an maneatcontingens post revelationem, non enim posset esse revelatio facta de

30 future contingente nisi ipsum esset futurum contingens pro mensura reve-lationis, et pari ratione post revelationem, si propositio revelata maneret.Unde absolute debet quaestio concedi, supposita existentia illius revelati.

Pertractando tamen quaestionem ad intentionem quaerentis, ut sitsensus quaestionis talis: "Si fiat revelatio de eo quod nunc est futurum

35 contingens, an ipsum maneat contingens post revelationem," sic est deista quaestione apud modernos studentes maxima difficultas. Occurritenim ex una parte, si dixerimus quod oppositum revelati potest contin-gere, quod Deus potest decipere, mentiri, periurare, non solvere quodpromisit, et fieri infidelis, et huiusmodi, quae bonis moribus repugnare

40 videntur. Ex alia parte, si dixerimus quod oppositum revelati, velpromissi, vel asserti seu iurati a Deo non potest evenire, videturderogare divinae potentiae, quae in nullo minuitur propter revelationem,vel iuramentum, vel promissionem factam creaturae. Item, videturderogare humanae libertati, quia, facta revelatione, /R 159rb/ de aliquo

45 /B 256ra/ cadente sub libera facultate voluntatis, iam fieret necessariumsi eius oppositum evenire non posset.

Ut, igitur, videatur quae pars in ista difficultate possit probabiliussustineri, primo recitabo istam viam secundam et arguam contra earn;secundo recitabo (viam) primam et arguam similiter contra earn; tertio

50 praeeligam illam quae mihi pro nunc probabilior apparet.

26 semetipsam] seipsam P 27 earn] illam P 27-29 quia ... revelationem] supposita veri-tate talis revelati P 27 illud ... supponit2 am. horn. R 28 quod facta sit] ex facto fit B jquaerit] -ritur B 29 non enim] quia non P j posset esse] esset B | revelatio facta] revelatP; revelationem factam B 30 esset om. P 31-32 et... revelati om. P 32 existentia] exnatura B 34 quaestionis talis om. P | revelatio corr. B 35-36 de ... maxima om. P 36difficultas] difinitas B 38 periurare] peierare P 39 repugnare] obviare R 40 vel om. P41 vel asserti] asserti P; om. B j seu iurati om. P J potest] -ssit R; non add. P j videtur]-debuntur P 43 vel1 ... creaturae] etc. P 45 facultate] potestate P 46 si] quod P j eveni-re] -ret B 47-50 Ut... apparet] In ista quaestione duae viae tenentur P 47 difficultate] diffi-nitate B | possit] -test B 48 sustineri] -re B | earn] illam B 50 praeeligam illam trp. B

48 viam secundam Rather, the first way of reasoning (above, lin. 36-40); see alsobelow, Quaestio 8, lin. 253-273.

49 (viam} primam Rather, the second way of reasoning (above, lin. 40-46); cf. belowQuaestio 8, lin. 231-243. Ockham, too, argues for this opinion in Tractatus deprae-destinatione etpraescientia Dei respectufaturorum contingentium (OP 2: 505-539).

QUODLIBET III, QUAESTIO 3 77

(ARTICULUS PRIMUS)

Est una via modernorum quae ponit quod omne revelatum, assertumfore, promissum et iuratum a Deo necessario eveniet. Probatur multipli-citer. Primo, quia aliter Deus nullum posset certificare de aliquo futuro,

55 quia quantumcumque assereret vel revelaret aliquid fore futurum, semperesset contingenter futurum, sicut prius; quod cum constaret illi cui fitrevelatio, nulla fieret in eo certitudo.

Item, si facta revelatione de isto: "Antichristus erit," oppositumposset evenire; ergo Deus posset revelare alteri quod oppositum eveniet,

60 et sic posset certificare duos de duobus contradictoriis, quod estimpossibile.

Item, si dicatur quod Deus potest numquam asseruisse quod asseruit,ergo homo potest magis certificare quam Deus.

Item, tune maior foret certitudo fidei quam revelationis, quia cum65 certitudine revelationis stat haesitatio de opposito, non autem cum certi-

tudine fidei.Contra istam viam arguitur alibi diffuse in quaestione: "Utrum

resurrectio generalis necessario sit futura."Ad rationes ergo istas, dicendum ad primam: quando arguitur quod

70 aliter Deus nullum posset certificare de aliquo futuro, nego consequen-tiam, quia dico quod certitudo quam Deus facit in beatis non est talisquod sic erit et impossibile est quin sic erit. Puta, quod Linus sciat

52 Est om. PR j una] ergo add. R | via modernorum om. P | quae om. PR [ omneom. P 52-53 assertum ... Deo om. P 53 eveniet] erit P 53-54 Probatur ... Primoom. P; modo add. B 54 posset certificare trp. P 55 assereret] assent B | vel ...futurum om. P j revelaret] -laverit B 56 sicut prius om. BP \ quod] et BR | cum]tamen B j constaret] stare possit et debeat R j fit] facta est talis P 57 revelatio] etdebeat add. B 58 de ... erit om. P 58-59 oppositum posset1] possit oppositum R;potest oppositum B 59 posset2 revelare] revelare R; revelavit B j alteri om. P; aliterB | quod oppositum] quam B | eveniet] foret P 60 posset] -terit R \ duos om. P 60-61 quod ... impossibile om. P 62 dicatur] -citur P | asseruit] contra add. PR 64foret] esset P | cum] tali B 65 certitudine revelationis] revelatione P j cum] de P66 fidei] etc. add. R 67 istam viam ... diffuse] ista arguitur P 67-68 in ... futura om.R 69 ergo ... primam] istas BR 69-70 quando ... futuro om. P j quod aliter om. B 70posset] -test B 70-71 nego consequentiam] negatur consequentia B; nego primam conse-quentiam P 71 dico quod om. P 72-77 Linus ... produxit] quia Deus ipse non potesttalem notitiam habere de futuro contingenti, quia non potest facere de potentia sua absolutaquin ipse potest facere tale contingens datum, nee quin ipse potest non facere P

67-68 quaestione ... futura Below, Quaestio 8, lin. 346-400, 417-746.

78 UTRUM, FACTA REVELATIONE

istam: "Linus semper erit beatus et impossibile est quin semper eritbeatus," quia talem certitudinem Deus non potest causare, quia

75 impossibile est quod Deus sit talis vel in tali statu in quo non possetdestruere omnem creaturam, quia omnem creaturam aeque libereconservat, sicut libere a principio produxit. Sed causat in eis talemcertitudinem quod semper erunt beati, et illi adhaerent ita fortiter et tantoassensu, ac si aliter esse non posset. Sciunt tamen quod aliter esse potest,

80 quia aliter lateret eos condicio creaturae semper dependentis a Deo.Ad aliud dicendum quod facta revelatione de ista: "a erit," haec est

contingens: "a non erit." Non tamen potest fieri revelatio de ista stanterevelatione facta de opposito. Quia tamen haec est contingens: "a foreest revelatum a Deo," concedendum est quod "a fore" potest numquam

85 fuisse revelatum, et eodem modo quod "a non fore" potest esserevelatum. Sed si ponatur quod sit revelatum, concedendum estconsequenter quod "a fore" numquam fuit revelatum.

Ad tertiam, quando arguitur: si Deus potest numquam asseruisse/B 256rb/ quod asseruit, ergo assertio hominis magis certificat quam

90 assertio Dei, nego consequential^ sed magis potest constare hominiquod assertio hominis est assertio hominis quam quod assertio Dei estassertio Dei. Contra: revel et Deus homini quod ipse asserit quod a erit;dico admittendo, sed nihilominus potest numquam asseruisse et num-quam revelasse se dixisse assertive.

95 Ad quartam, dico quod nulla haesitatio stat cum revelatione,/P 180vb/ sicut nee cum fide.

73 est] erit B 73-74 erit2 beatus] sit B 75 est om. R j sit] scit R | tali om. R Jposset] -ssit R 76 libere om. R 77 a ... produxit trp. B | in om. R 78 illi]certitudinaliter add. B | fortiter] formaliter R 78-79 et2 tanto assensu om. P 79esse1] -set B 80 quia om. BR \ aliter] alias R 81 dicendum] dicitur P | haec est trp.P 82-83 Non ... opposito] stante tamen revelatione ilia, non potest revelari oppositumP 84 a Deo om. PR | est quod trp. B 85 quod a trp. B 86 Sed] quod P j quodsit revelatum om. P | concedendum est] conceditur P; quod est B 87 consequenter om.P j fore] -ret B 88-90 quando ... Dei om. P 89 certificat] hominem add. R 90 sed... constare] quod sequitur quod magis P 91 hominis1 om. P 92 Dei om. PR j Deusom. R | asserit] assentit R 93 dico admittendo] ad illud dico B; admittatur P | sed]quod B 93-94 numquam] num R 94 se] sed B 95 dico] -citur P; om. R | stat]existat B

QUODLIBET III, QUAESTIO 3 79

(ARTICULUS SECUNDUS)

Ad rationem in oppositam partem quaestionis, dicitur quod facta talirevelatione et habito tali praecepto ille cui fit praeceptum non debet velle

100 absolute a fore, sed sub condicione tantum. Unde dicitur quod posito istocasu de revelatione in Verbo quod a erit et quod Sortes nullam aliamaestimationem habeat de "# fore" nisi in Verbo, stante similiter istopraecepto quod nihil velit nisi quod apparet sibi rationale, non obligaturex isto casu, scilicet, ad volendum a fore. Si vero /R 159va/ sponte velit

105 a fore stante isto praecepto, ingerit se discrimini peccati mortalis, quiascit quod "a fore" est sic sibi revelatum quod potest numquam fuisserevelatum. Si vero ponatur in casu quod fiat Sorti existenti in caritatepraeceptum quod velit a fore, potest dici quod praeceptum non estrationale, nee dari potest.

98 oppositam partem] oppositum P; oppositum ad B ] quaestionis] cum B 98-99facta ... praecepto om. P 101-103 de ... rationale om. P 101 aliam om. R 102fore om. B 103 praecepto quod] praeterito R | nisi om. B 104 ex ... scilicet] adhucP 105 fore] -ret B { peccati mortalis] in peccato mortali B 106 sic sibi trp. P 107ponatur] -namus R | fiat om. R J Sorti] sibi B 109 dari] dampnari P

Quodlibet ill, Quaestio 8

UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO SIT FUTURA.

(1) Et videtur quod sic, quia si non (necessario) sed contingenter,sequitur quod Christus potest ftiisse deceptus et homines fefellisse; immo

5 quod haec est possibilis: "Christus modo est deceptus et omnes beati suntdecepti." Consequens falsum et contra Augustinum, Defide et symbolo.Consequentia tamen probatur, et primo quod potest fuisse deceptus, quiahaec est modo necessaria: "Christus in a credidit resurrectionem essefuturam" (sit a aliquod tempus vitae Christi); igitur, si ita potest esse

10 quod resurrectio numquam fuit futura, ita potest esse quod Christus ina credidit falsum. Et ultra: ergo ita potest esse quod Christus in a fuitdeceptus. Consimili modo probatur quod ista est possibilis stantesignificatione terminorum: "Christus est modo deceptus et omnes beatisunt decepti"; et per idem patet modo quod haec est modo possibilis:

15 /P 184ra/ "Christus decepit homines praedicando et asserendo resurrec-tionem esse futuram." Et tune sequitur quod haec est possibilis: "Chris-tus non est veritas," secundum consequentiam beati Augustini, 83 quaes-tiones, quaestione xiv: "Si Christus," inquit, /R 162ra/ "fefellit, veritasnon est." Antecedens est possibile; ergo et consequens.

20 (2) Praeterea, si haec potest esse falsa: "resurrectio fuit /B 245va/futura," non fuisset vera fides beatae Virginis et aliorum sanctorum de

3 Et ... quia] Quod sic arguitur, quia P; om. R j sed contingenter om. R 4 potest]-tuit P; modo add. R 4-6 immo ... decepti om. BR 6 falsum et om. R 7 tamenom. BP j et ... deceptus om. BR 8 haec ... necessaria om. B j in a] iam R 9 ali-quod om. BP j ita] ista B 10-11 resurrectio ... quod om. B 11 credidit] credit R11-16 Et ... possibilis] Ergo, quod fuit deceptus, et sic decepit alios, et sic R 11 fuit]in a fuit iter. B 14 modo1 om. B 16 quod] quia B 17 secundum ... Augustini]confirmaturper Augustinum R 18 Christus inquit trp. B 19 Antecedens ... conse-quens om. R j et om. P 20 Praeterea] Item R | potest] -sset R 21-22 et ... futuraom. R

4-6 Perhaps Holcot refers to Augustine, De fide et symbolo, 24 (CSEL 41: 30),"Resurget igitur corpus secundum christianam fidem."

17-19 Augustine, De diversis quaestionibus octoginta tribus, q.14 (CCL 44A: 20).

QUODLIBETIII, QUAESTIO 8 81

resurrectione futura; et si vera non fuit, nihil prodesse potuit. Hanccondicionalem ponit Anselmus, n Cur Deus homo, capitulo xvi. Igitur,modo est possibile quod beata Virgo numquam meruit per fidem

25 resurrectionis, quod est impossibile, quia haec est absolute necessaria:"beata Virgo meruit credendo resurrectionem futuram."

(3) Praeterea, capio aliquem de secta Sadducaeorum, qui praecise estdamnatus, quia non credidit resurrectionem mortuorum; et tune arguitursic: iste est damnatus quia credidit verum; igitur iniuste est damnatus.

30 Consequens impossibile; igitur et antecedens.(4) Praeterea, Christus dixit resurrectionem corporum fore; igitur

impossibile est illam non fore. Antecedens est necessarium, et conse-quentia probatur per Glossam, Matthaei xxviii, super illud: "surrexit,sicut dixit," ubi dicit Glossa, sic: "impossibile est non fieri quod dixit."

35 (5) Praeterea, (i) Corinthios xv, sic arguit Apostolus ad probandumresurrectionem: "si," inquit, "mortui non resurgent, igitur nee Christusresurrexit"; et secundum Augustinum, n De doctrina Christiana, capituloxxxi: "consequentiae quas facit Apostolus sunt bonae, licet habeantsententias falsas," id est licet antecedens et consequens sint falsa. Si ergo

40 antecedens potest esse verum, ergo et consequens potest esse verum,videlicet illud: Christus non resurrexit. Consequens impossibile.

22 fuit] fuisset B j potuit] ponit R | Hanc om. R; wg. P 23 n ... homo trp. R 25quod est] consequens R 26 beata Virgo om. R j futuram om. PR 27 Praeterea] ItemR 28 credidit] credit R | tune arguitur] arguo BR 29 credidit] credit R \ est2 om.R 30 consequens] est add. B | igitur et antecedens] ergo antecedens P; om. R 31Praeterea] Item R 32 illam] earn R | est2 necessarium] est notandum B; notum est R33 per] unam add. R | xxviii] xxiii R j surrexit] resurrexit R 34 ubi ... sic] Glossasic B; om. R | dixit] -cit P 35 Praeterea] Item ad R | xv] v P 36 inquit om. R j neemg. R 37 et ... capitulo] De doctrina Christiana libro secundo R 38 habeant] -bentB 39 sententias falsas] (lacuna) R j id] hoc R j Si ergo trp. R 40 ergo et om. BP| potest2 ... verum2 om. R 41 illud] -la R; om. B | Consequens] est add. B; om. R| impossibile om. R

22-23 Anselm, Cur Deus homo, 2.17, ed. Franciscus Schmitt, 5. Anselmi Cantua-riensis Archiepiscopi Opera omnia (Edinburgh, 1946), 2: 125.1-2.

33-34 Matt. 28:6; Glossa ordinaria, in BibKa sacra cum Glossa ordinaria, primumquidem a Strabo Fuldensi collecta; ... et Postilla Nicolai Lyrani, Additio-nibus Pauli Burgensis, ac Matthiae Thoringi replicis ... , 6 vols. (Paris,1590), 5, interlin. at col. 467-468.

35-37 1 Cor. 15:16.37-39 Augustine, De doctrina Christiana, 2.31 (CCL 32: 66-67).

82 UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

(6) Praeterea, si resurrectio potest non fuisse futura, Christus potestnon implere quod promisit, et per consequens potest fieri non-fidelis siveinfidelis. Consequens falsum, quia sic posset peccare et peierare, contra

45 Apostolum, Ad Thimotheum ii: "ille fidelis permanet; seipsum negatenon potest"; Glossa: "Qui est veritas, 'non potest negare seipsum,' quodfaceret si dicta sua non impleret."

(7) Praeterea, Christus post resurrectionem suam dixit discipulis suis,Lucae xxiv: "haec sunt verba quae locutus sum ad vos cum adhuc essem

50 vobiscum, quoniam necesse est impleri omnia quae scripta sunt in legeMoysi, et prophetis, et Psalmis de me." Sed constat quod in prophetisscribitur quod resurrectio corporum sit futura; igitur necesse est quodimpleatur, et per consequens non contingenter erit.

(8) Praeterea, arguo sub hac forma: resurrectio generalis est55 prophetice praedicta; igitur necessario et immutabiliter ita erit, sicut est

prophetatum. Antecedens patet in Daniele, et lob, et Ezechiele, et aliis;et consequentiam probo per definitionem 'prophetiae,' quae est ista,scilicet quod prophetia est divina inspiratio rerum eventus immobiliveritate denuntians. Igitur, si aliquid est prophetatum /P 184rb/ fore,

60 illud immobiliter erit; igitur Deus non potest facere quin erit.

42 Praeterea] Item R j resurrectio ... futura] sic R 42-43 potest non trp. B 43potest... sive] fieri BR 44 falsum ... et om. R | peierare] peiorare B; om. R 44-45contra ... Ad] Unde B 45 ii] et R; dicit Apostolus add. B | ille] idem B | permanet]per naturam B 46 Qui] que B 47 faceret] fieret R [ dicta sua trp. P 48 Praeterea]Item R | Christus ... suis om. R 49 xxiv] xiv P 49-50 haec ... quoniam om. R 50necesse] -ssario R [ scripta] dicta BP 51 et1] in add. B | et2 Psalmis] et per PsalmosB; om. R 52 sit] est BP j quod2] ut R 53 et ... erit om. R | non om. B | erit om.B 54 Praeterea ... forma] Item R 55 immutabiliter] immobiliter PR j ita erit trp.B; erit P 56 Daniele et lob] lob, Daniele R; Daniele, Job B 56-57 et3 ... et om. B;et videnda (n) Machabaeum (xii: xliv), de quo dicitur: "nisi enim eos, qui ceciderant,resurrecturos semper, superfluum videretur," etc. R 57 consequentiam probo]consequentia patet R j ista] haec R 58 scilicet ... est om. R; prophetia est B 59veritate denuntians] veritatem de denuntians B 59-60 Igitur ... erit1 om. R 60 illuom. B

45-47 2 Tim. 13; Glossa ordinaria, 6, interlin. at col. 739-740.49-51 Luke 24:44.56-59 The definition of prophecy is from Cassiodorus, Expositio Psalmorum, prae-

fatio, 1 (CCL 97: 7.1-2; PL 70: 12); the biblical passages to which Holcotalludes are probably Daniel 12:1-4, Ezechiel 37:12-14, and Job 14:7-15.

QUODLIBET III, QUAESTIO 8 83

(9) Praeterea, Anselmus, n Cur Deus homo, capitulo xvii: "si Deusproponat se immutabiliter facturum aliquid, illud non potest non essefuturum, antequam fiat." Sed Deus immutabiliter proposuit se facturumgeneralem resurrectionem corporum; igitur antequam fiat non potest non

65 esse futura.(10) Praeterea, si revelatum maneret contingens post revelationem,

ponamus quod reveletur ecclesiae de aliquo viatore, puta de Sorte, quoddamnabitur. Quo posito, quaero: aut licet ecclesiae sperare salutemSortis fore possibilem, vel non. Si non, contra: haec est contingens:

70 "Sortes damnabitur"; igitur licet sperare quod potest esse falsa; immoscit modo quod potest esse falsa; igitur scit quod Sortes potest salvari;igitur licet sibi sperare salutem Sortis. Ideo, si concedatur consequentia,tune liceret pro tali orare. Contra hoc est beatus Augustinus, xxi Decivitate Dei, capitulo xvii, ubi dicit sic: "denique si de aliquibus ita certa

75 esset ecclesia, ut qui sunt illi etiam nosset, qui, licet adhuc in hac vita/B 245vb/ constituti, tamen praedestinati sunt in ignem aeternum ire cumdiabolo, tarn pro eis non oraret quam nee pro ipso." Sed si liceretsperare salutem Sortis viatoris, liceret orare pro eo. Igitur, si non plusliceret in casu illo orare pro tali quam pro diabolo, non plus liceret

80 sperare salutem talis quam salutem diaboli. Et manifestum est quoddiabolus est iam de facto damnatus, ita quod haec est necessaria:"diabolus est damnatus." Igitur aequaliter est haec necessaria: "Sorteserit damnatus," dicto casu posito.

61 Praeterea] Item R j Anselmus] capitulo add. B; om. R j n om. R j si om. R 62proponat... facturum] proponens se futurum R | illud] idem R | non2 om. B 63-65Sed ... futura om. R 63 Sed] se P 65 futura] -rum B 66 Praeterea] Item R66-67 revelatum ... quod1] si sic R 67 de ... quod2] quod Sortes R; de aliquo viatorepraeterea Sortes quod B 68 Quo posito] vel ergo R j quaero aut om. R; aut P | spera-re corr. ex superare R 69 possibilem] -bile R j contra] scit quod add. R ] est om. R70 Sortes om. R j licet] sibi add. R 71 scit] sit R 71-72 igitur ... Sortis om. R 72Ideo om. BR | si concedatur] si hoc concederetur B 72-73 consequentia ... orare om.horn. BP 73 hoc ... beatus] beatus B; om. R j Augustinus] -tinum R j XXI] xn B 74Dei om. BR j ubi... sic om. BR j denique om. R | si de] fide B; si inquit de R 74-75ita ... esset om. R 75-76 ut.. . constituti] certa quae R 75 etiam nosset] etiam noscetP; et nosceret B | adhuc om. B 76 constituti] contingent! B ] tamen] cum B; om. R! praedestinati sunt trp. R 76-77 ire cum diabolo om. R 77 non om. B | nee om.BR j ipso] tantum add. R 77-83 Sed ... posito om. R 77 liceret] licet B

61-63 Anselm, Cur Deus homo, 2.17 (Schmitt, 2: 123.9-10).73-77 Augustine, De civitate Dei, 21.24 (CSEL 40,2: 558.20-24; CCL 48: 789).

84 UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

(11) Praeterea, si resurrectio potest numquam fuisse futura, sequitur85 quod Deus potest decipi secundum notitiam deitatis et non solum per

communicationem idiomatum; quia forte sic aliquis concederet quodDeus potest decipi. Consequentiam probo sic: omne reputans fore quodnon erit decipitur; Deus potest se fore reputans aliquid fore quod nonerit; ergo Deus potest decipi. Maior est necessaria, ut apparet ex i

90 Priorum, quia, si maior sit de inesse et minor de possibili, sequiturconclusio de possibili; sic est in proposito; ergo etc. Minor veroprobatur, haec scilicet: "Deus potest esse reputans aliquid fore quod nonerit," quia faciat Deus quod resurrectio non erit; et arguitur sic: Deuspotest reputare a fore; igitur Deus potest reputare aliquid fore quod

95 numquam erit. Consequentia patet, ab inferior! ad superius.Similiter arguitur sic: Deus credit Antichristum fore, et ita est; et

potest credere Antichristum non fore; igitur potest credere aliter quamest. Et sequitur: potest credere aliter quam est; igitur potest decipi.

(12) Praeterea, Anselmus, De casu diaboli, capitulo xii, quaerens100 utrum angelus malus potuit esse praescius sui casus, distinguit de

'scientia,' et dicit /P 184va/ quod si quaestio fiat de ilia scientia "quaenon est, nisi cum aliquid certa ratione intelligitur, omnino respondeo nonposse sciri quod potest non esse. Quod enim non esse potest, nequaquam

84-95 Praeterea ... superius] Item, si sic, sit a talem quod non erit, et arguo sic: Deuspotest a repugnare fore, quia potest facere quod erit; ergo Deus potest repugnare forequod non erit R 85 per] propter B 86 sic] si B 87 sic] quia add. B 88 se om.P j reputans] repraesentans B | fore om. B 89 Deus om. B | ut] et discursus P |apparet] -rentis B 90 quia om. B 91 sic] sicut R | vero] -ra B 92 scilicet] si B |reputans aliquid] repraesentans B 93 quia ... erit2 om. B 94 reputare1'2] repraesen-tare B 95 numquam] non B j ad] suu(m) add. B 96 Similiter ... sic] Item R jcredit] -didit R 98 Et ... est om. R 99 Praeterea] Item R | capitulo xii om. R99-100 quaerens utrum] quaerit an R 100 malus om. R | praescius] praescientius B100-102 de ... respondeo] oportet modo R 102 nisi om. B | aliquid ... ratione] aliquicirca rationem B; corr. ex certa ratione aliquid P 103 potest1 non trp. R

89-91 Aristotle speaks of mixed syllogisms "de necesseet de possibili" inAnafy-tica prior a, translatio Boethii recensiones duae, translatio anonyma ... ,1.16 (AL 3,1-4: 36-39), but this precise rule is not found; nevertheless, itseems to have been commonly accepted. Among Holcot's sources, see, forexample: William of Ockham, Summa logicae, 3.1.44 (OP 1: 474.7-9);Thomas Aquinas, Commentwn in iv libros Sententiarum, 1.38.1.5 (Parma,1856; rpt. Paris, 1929), 1: 316.

99-104 Anselm, De casu diaboli, 21 (Schmitt, 1: 266.17-20).

QUODLIBET HI, QUAESTIO 8 85

esse certa ratione colligi potest." Et ideo cum casus suus non necessario105 fiiit futurus, tali scientia non potuit angelus casum suum praescire. Et

consequenter obicit contra istud, quia secundum hanc rationem nee Deuspotest praescire illud quod fiet per liberum arbitrium, quia illud nonnecessario est futurum. Respondet quod non est simile de praescientia/R 162rb/ Dei et de praescientia creaturae, nee est necesse divinam

110 praescientiam et angelicam in casu quaestionis eandem habere conse-quentiam. Ubi satis innuit evidenter quod ista consequentia est bona:"angelus praescit casum suum, igitur necesse est eum cadere"; sed istanon valet: "Deus praescit Sortem peccaturum, igitur Sortes necessariopeccabit." Ex isto arguitur sic: "anima Christi scivit resurrectionem fore,

115 ergo resurrectio necessario erit"; vel "si angelus beatus scit resurrecti-onem fore, ergo necessario erit." Antecedens patet, quia nee animaChristi nee aliquis beatus habet fidem de isto articulo, quia fides non fuitin Christo nee est in beatis, secundum Magistrum, Sententiarum libro(in), distinctione xxvi, et certum est quod assentiunt illi articulo, ergo

120 non nisi per scientiam.Similiter, ex prima parte auctoritatis, videtur quod creatura beata non

potest habere certain scientiam de resurrectione futura, quia dicit sic:"quod enim non esse potest, nequaquam esse certa ratione colligipotest." Videtur etiam sequi quod beatus creatus non potest habere

125 securitatem de sua beatitudine nee de restauratione numeri beatorum.

104 certa ratione] circa rationem B | casus] angeli add. R 104-105 suus ... fuit] nonpotest necessario R; intelligitur B 105 tali scientia om. R j Et om. BR 106 obicit]-citur R 106-107 contra ... potest] quod Deus non posset tune R 107-108 illud2 ...futurum] tale non modo erit R 108 Respondet] Vel B; -detur R 108-109 praescientiaDei trp. BP 109 de om. PR | praescientia om. R | creaturae] a tempore add. B109-111 nee ... evidenter] ubi innuit R 111 consequentia est bona] est consequentiabona P; est bona consequentia B 112 praescit] -scivit R 113 peccaturum] peccareB 114 peccabit] -vit B j Ex ... sic] Ergo nee a simili R | anima Christi] Christus R115-120 vel... scientiam om. R 115 si] sic B 117 aliquis] -quid B 118 libro om.B ! xxvi] xvi P 119 illi articulo] a libero arbitrio B 121 prima] ilia R [ videtur]dicitur R j beata om. R 123 enim] eum R 124 Videtur ... habere] et eodem modopotest argui quod non habent BP 125 sua beatitudine trp. R j nee ... beatorum] futuraR

118-120 Peter Lombard, Sententiae, 3.26.4 (Quaracchi, 1916; re-ed. Grottaferrata,1971, 1981), 2: 160-161.

86 UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

<13> Praeterea, Anselmus, II Cur Deus homo, capitulo v, concluditin fine capituli sic: "Dicamus tamen quod necesse est, ut bonitas Deipropter immutabilitatem suam perficiat de homine quod incepit." Et estintentio sua in illo capitulo probare istam conclusionem: quod quamvis

130 necesse sit Deum perficere /B 246ra/ quod incepit, tamen hoc non facitcogente necessitate. Ad cuius evidentiam distinguit Anselmus de duplicinecessitate, et dicit quod est necessitas quae benefacienti gratiam aufertaut minuit, et est necessitas qua maior gratia de beneficio debetur. Primaest necessitas coactionis quae facit aliquem involuntarium, et secunda est

135 necessitas fidelis promissionis. Unde dicit, "si quid hodie spontepromittis te eras daturum, eadem eras voluntate das; quamvis necesse sitte reddere debitum promissum, si potes, aut mentiri, non tamen minustibi debet ille pro impenso beneficio cui das, quam si non promisisses."Et infra dicit quod Deus implet promissionem suam quadam necessitate

140 servandae /P 184vb/ honestatis quae "necessitas non est aliud quamimmutabilitas honestatis eius, quam a seipso non ab alio habet, et idcircoimproprie dicitur necessitas." Ex isto processu arguitur sic: Deuspromisit quod resurrectio corporum erit; igitur necesse est eum hocfacere si potest, vel mentiri si non potest; sed mentiri non potest; igitur

145 et cetera. Secundo sic: Deus statuit hoc fieri, ergo de necessitateimmutabilitatis hoc implebit. Tertio sic: si Deus non impleret quodpromisit, Deus esset mutabilis; sed hoc est impossibile; igitur et cetera.Et consequentia patet ex intentione Anselmi, quia aliter non foretnecessitas immutabilis in Deo ponenda.

150 (14) Praeterea, si debeo credere quod resurrectio erit contingenter,sequitur quod non teneor aequali certitudine credere omnes articulos

126 Praeterea] Item R j Anselmus ... homo] casu debet homo R 126-127 concludit... tamen om. R 128 immutabilitatem suam trp. R 128-142 Et ... processu] Ubietiam dividit duplicem necessitatem videlicet coactionis et fidelis promissionis R 132benefacienti] -facit B 133 gratia de beneficio trp. P 135-36 hodie ... eras1] spontepromittis hodie esse te B 139 Deus om. B | promissionem suam] -nes suas B 141idcirco] necessitate B 142 arguitur] tune add. R 144 vel] non R j si2 non potest2

om. BR 144-145 sed ... cetera om. R 145 Secundo sic] Item R | statuit] scit R |de om. BP 146 immutabilitatis] in m{ut)abiliter R | hoc] haec R | implebit] -bitur B |Tertio sic] Item R; Tertio quia P 146-147 quod promisit] promisum R 147 esset] foretR 147-149 sed ... ponenda] consequens impossibile R 147-148 et ... Et om. B150 Praeterea] Item R | credere] creare R | contingenter] consequenter R 151 non om.

126-128 Anselm, Cur Deus homo, 2.5 (Schmitt, 2: 100.26-27).131-142 Ibid. (Schmitt, 2: 100.5-8, 24-26).

QUODLIBET III, QUAESTIO 8 87

fidei. Consequent falsum et contra Augustinum, Defide ad Petrum, ubidicit "firmissime tene vel crede," etc., et contra Richardum, i DeTrinitate, capitulo ii, "nihil certius vel constantius quam quod fide

155 apprehendimus." Consequentia probatur, quia impossibile est quod homoita firmiter credat illud cuius oppositum scit Deum posse facere, sicutillud cuius oppositum scit Deum non posse facere; sed de multis articuliscredimus quod Deus non potest facere opposita illorum, sicut est de istis:"Deus est incarnatus," "Christus resurrexit," "Deus est trinus et unus";

160 igitur, etc.(15) Praeterea, si Deus potest facere futurum non esse futurum, tune

eadem ratione potest facere non-futurum esse futurum. Consequensfalsum, quia ponatur in esse quod Deus in aliquo instanti faciat b (etsignificet b quoddam non futurum, puta angelum perfectiorem perfectis-

165 simo angelo qui nunc est) esse futurum, et sit illud instans a. Et arguotune sic: b nunc est futurum, igitur ab aeterno fuit futurum, quia si nuncest verum dicere quod b erit, prius fuit verum dicere quod b est futurum.Sed sequitur: ab aeterno fuit futurum, ergo non fit de novo futurum; etultra: ergo Deus non facit hodie b de novo esse futurum, ergo non est

170 possibile quod Deus faciat de non-futuro futurum. Item sub hac forma:si Deus potest facere de non-futuro futurum, sequitur quod Deus potest velpotuit fecisse de non-futuro futurum, et tune haec est possibilis: "Deusfecit de non-futuro futurum," vel igitur ab aeterno vel ex tempore. Siab aeterno, igitur tale futurum fuit futurum ab aeterno; igitur numquam

152 falsum et otn. R 152-53 ubi dicit om. BR 153 firmissime ... etc. om. R;firmissime crede, etc. P | contra om. BR | I om. BP 154-155 nihil... apprehendimus oR 154 fide] tenemus add. et del. P 157 Deum] eum R | facere om. P 158 credimus]scit R j Deus om. R | opposita] -turn R | illorum] eorum B; om. R | est de istis] quodR 159 Christus ... et] et R 160 etc. om. R 161 Praeterea] Item R 161-62 tuneeadem ratione] eadem ratione R; sic etiam B 163-170 ponatur ... forma] nihil de novopotest esse futurum quod iam est futurum, quod fuit futurum, et si semper fuit futurum nonpotest de novo esse futurum. Item R 163 faciat] fiat B 165 esse futurum om. P j illudinstans] ille P 166 tune om. B 167 b1 om. B 169 facit con. ex faciat P j hodie b]hoc B j esse om. B 170 non-futuro] novo future R 171 sequitur quod om. BR 171-172 vel potuit] non R; om. B 172 haec est tip. P 173 fecit de non-futuro] non-futurofecit B ! futurum] et tune est haec possibilis: Deus fecit de non-futuro futurum add. R

152-153 Fulgentius Ruspensis, Defide ad Petrum, 35.78 (CCL 9lA: 756.1334-1337).153-155 Richard of Saint-Victor, De Trinitate, 1.2, ed. Jean Ribaillier, Richard de

Saint-Victor, De Trinitate, Texte critique avec introduction, notes et tables,Textes philosophiques du moyen age (Paris, 1958), 6: 88.23-24.

UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

175 fuit non-futurum. Si ex tempore, igitur aliquid incepit esse fiiturum.Consequens falsum, sicut patet. Item sub hac forma: Deus potest facerealiquid de novo futurum; faciat igitur (et sit illud a). Et arguo sic: si aest de novo futurum, igitur Deus de novo scit a esse futurum; igiturDeus non prius scivit a esse futurum; igitur aliquid est futurum quod

180 /B 246rb/ Deus /P 185ra/ non praescivit ab aeterno esse futurum, quodest inconveniens. Item sub hac forma: Deus potest facere de non-futurofuturum; igitur aliqua factione hoc faciet, vel igitur subito vel successive;et sive sic sive sic, patet deductio, ut prius argutum est.

(16) Praeterea, ad principale arguitur sic: si resurrectio potest non185 fore, sequitur quod Deus nulla necessitate impleret dictum suum vel

promissionem suam, et sic non plus remaneret obligatus ad facienduma postquam iuravit se facturum a quam ante, et sic non minus inconve-niens foret Deo omittere quod promisit quam illud quod numquamproposuit facere. Consequens falsum. Confirmatur ista ratio per hanc

190 formam: aut Deum omittere quod promisit est Deo inconveniens vel non.Si non, contra: igitur Deum esse falsum vel impotentem non est Deoinconveniens. Quia omne promissum in ore fidelis est debitum, sequitur:tune frustra promitteret homini aliquid de future, et vane Deus crearet,et vane prophetae prophetarent. Si sic, cum quantumcumque modicum

195 inconveniens sit Deo impossibile secundum Anselmum, igitur impossibileest Deo omittere aliquid quod promisit; igitur si Deus aliquid promisit,necesse est eum implere illud.

(17) Praeterea, ista condicionalis est bona: "si Deus promisitresurrectionem fore, igitur resurrectio erit"; igitur consequentia est

176 sicut patet om R 176-177 sub ... sic om R 177 faciat] -ciant B j si om. BP179 Deus om. BP 180-183 quod ... est om. R 182 faciet vel] facie B 183 sive2

sic2 om. B j deductio] de necessario B 184 Praeterea] Item R j arguitur sic om. BRj potest] -sset R 186 suam om. BR j plus ... obligatus] post remaneret R 187 post-quam] plus quod R j facturum a] futurum R 188 omittere] non facere R | illud] idemR 189 proposuit facere] promisit facere B; facere proponit R | Consequens falsumom. R 189-190 ista ... omittere] ad idem dimittere R 190 vel] aliud R 191 igitur... impotentem] arguit (lacuna) falsum R 191-192 non ... inconveniens om. BR 192Quia] quod R | sequitur] similiter BP 193 homini aliquid tip. P | Deus om. P 194prophetarent] -taverunt R | cum ... modicum] sed quodlibet R; contra quodlibet modi-cum B 195 inconveniens] in Deo add. B | sit] est BR \ impossibile1] inesse add. Rj secundum] per R 195-197 impossibile2 ... illud] etc. R 196 aliquid1 om. B 197illud] igitur P 198 Praeterea ista] Item haec R | bona] vera P | promisit] -mittit R199 fore igitur om. R 199-200 igitur2 ... necessaria om. R

195 secundum Anselmum See lin. 135-142, above.

88

QUODLIBET III, QUAESTIO 8 89

200 necessaria; sed antecedens est necessarium, igitur consequens. Quodautem antecedens sit necessarium patet, quia est verum de praeterito nondependens a future, licet enim resurrectionem fore sit futurum, tamenDeum promisisse resurrectionem fore /R 162va/ est a multis annispraeteritum.

205 (18) Praeterea, arguitur sic: de necessitate Deus faciet resurrectionemfieri vel Deus erit falsus; sed impossibile est Deum esse falsum; igiturnecesse est Deum facere quod resurrectio sit. Confirmatur per illudApostoli, Ad Hebraeos vi, ubi probans quod spes electorum non potestesse frustra, quia Deus promisit et iuravit quod sic erit sicut sperant,

210 dicit sic: "abundantius Deus volens ostendere pollicitationes heredibuset immobilitatem consilii sui, interposuit iusiurandum, ut per duas resimmobiles, quibus impossibile est mentiri Deum, fortissimum solatiumhabeamus"; per duas, inquam, res immobiles, id est per promissionemet iuramentum. Ex qua auctoritate patet quod consilium Dei circa

215 salutem electorum habet immobilitatem; et similiter quod divinapromissio et iuramentum habent immobilitatem; et similiter quodimpossibile est Deum mentiri; id est esse falsum. Et sic sequitur quodnecesse est Deum implere quae circa salutem electorum promisit.

{19} Praeterea, ita necessarium est quod resurrectio erit, sicut220 necessarium fuit Christum mori antequam moriebatur pro redemptione

generis humani. Sed Christum mori fuit necessarium, quia secundumMagistrum, HI Sententiarum, distinctione xvi, "Christus accepit/P 185rb/ necessitatem moriendi"; igitur necesse fuit eum mori antequammoreretur.

200 sed] licet B; et P j necessarium igitur] necessarium est igitur et B 200-201Quod ... necessarium] Minor R; Quod antecedens est necessarium B 201-202 est ...ftituro om. R 202 enim om. R 203 Deum] eum add. B j promisisse] Deum foreadd. et del. B j a ... annis om. R 205 Praeterea] Item R 205-208 arguitur ...Apostoli om. R 208 Ad om. P | ubi] dicit add. et del. B 208-211 ubi ... ut om.R 211 et om. B j iusiurandum ut] vel B | per om. P; iter. B j res om. R 212-213quibus ... immobiles om. horn. R 213-214 duas ... patet om. B | promissionem etiuramentum trp. R 214-216 Ex ... similiter om. R 215 et om. B 215-216 quod... similiter om. horn. B 216 quod] quo R 217 Deum mentiri trp. R 217-218 idest... promisit] etc. R 217 Et... quod] igitur B 219 Praeterea ... sicut] Item quamR 220-222 pro ... Sententiarum] tarn necessarium est resurrectionem fore. Sed m libroR 222 xvi] 6 R 223-224 necesse ... moreretur om. R

208-213 Heb. 6:17-18.222-224 Peter Lombard, Sententiae, 3.16 (2: 103-105).

90 UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

225 (20) Praeterea, si resurrectio corporum est solum contingenter futura,pari ratione quodcumque aliud futurum, quia productio cuiuscumquefuturi et continuatio praesentis in ftiturum et pro futuro dependet a liberavoluntate Dei; igitur de nullo future habetur certitude, et sic periretpotissima pars beatitudinis, quae dicitur securitas futurae beatitudinis

230 secundum Augustinum.

AD OPPOSITUM arguitur sic: resurrectio generalis fiet libere a Deo;igitur contingenter fiet a Deo. Ista consequentia patet, quia si deberetfieri necessario a Deo, Deus necessitaretur ad agendum aliquid extra se;sed consequens est falsum; igitur (etc.).

235 Praeterea, Deus potest adnihilare omnes angelos et omne aliud a sesecundum Anselmum, De libertate arbitrii, capitulo viii. Sed nonnecessitate ad ea reparandum plusquam necessitabatur in principio adea producendum. Sed sine animabus et corporibus non potest resurrectiofieri; igitur non est absolute necessarium quod fiat resurrectio.

240 Praeterea, Deus non magis necessitate ad causandum resurrectionemquam ad conservandum creaturam productam vel (ad) administrandumuniversum. Sed ad istud non necessitate, sed contingenter facit; igituret aliud.

IN ISTA QUAESTIONE intendo tria /B 246va/ facere, quia primo245 tractabitur iste articulus: utrum revelatum a Deo maneat contingens post

revelationem, sicut fuit ante — et loquor de aliqua propositione de futurorevelata hominibus, cuiusmodi est ista: "resurrectio corporum erit."

225 Praeterea] Item R j est solum] sit R | contingenter] sit contingenter tier. R 226aliud am. R 226-228 quia ... Dei] erit contingenter futurum R 228 nullo futuro] novofuturum nee R 229 potissima pars beatitudinis trp. B; beatitude cuius potissima pars R jquae ... beatitudinis] ponitur certitude R 230 Augustinum] Anselmum B 231 arguitur sic]est Magister B; om. R j generalis om. R \ a Deo om. R 232-234 fiet ... igitur] quia exopposite sequitur oppositum R 233 se om. B 234 sed om. P \ est om. P j igitur om. P235 Praeterea] Item R | omnes ... se] omne aliud a se, angelos et animas et corpora B; omnealiud a se R 236-239 secundum ... resurrectio] sine eorum recreatione; igitur R 237reparandum] reprobandum B 237-238 in ... ea trp. B 238-239 resurrectio fieri trp. B240 Praeterea Deus] Item R | magis] maius R 241 creaturam] causam B; creaturas R241-242 productam ... necessitatur om. R 242 ad om. B | facit] unum add. R 244 ista]hac R j intendo ... quia] tria fient BR 244-253 primo ... Circa om. R 245 tractabitur]pertractabitur B 245-246 post revelationem] postquam fuit revelatum B

229-230 See below, Holcot, In Sententias, 2.2, at lin. 1528-1529.235-236 Anselm, De libertate arbitrii, 8 (Schmitt, 1: 220.13).

QUODLIBET III, QUAESTIO 8 91

Secundo, dicetur ad quaestionem in forma sua. Et tertio ad rationesprincipal es.

250 (ARTICULUS PRIMUS)

CIRCA PRIMUM tria fient: primo ponetur una opinio modernorum; etsecundo contra earn obiciam; tertio quaedam via alia adiungetur.

Circa primum est notandum quod est opinio cuiusdam valentis quodfacta revelatione absoluta de quocumque articulo de futuro, cuiusmodi

255 est ista: "resurrectio mortuorum erit," non manet ille articulus posteacontingens, sed necesse est sic esse sicut per illud revelatum denotaturfore. Nee potest Deus impedire vel omittere ne illud impleat, quia taleposse foret contra Dei voluntatem et veritatem, et ideo non foret posse,sicut posse facere contradictoria esse simul vera non est posse, immo

260 contra potentiam Dei. Quando tamen dicitur quod "Deus de potentia suaabsoluta potest facere oppositum," dicit quod haec propositio potestdupliciter intelligi. Unus (sensus) est secundum communiter intelligentes,quod Deus potest dimittere ordinationem factam et facere oppositum, itaquod haec sit vera simpliciter et absolute: "Deus potest facere opposi-

265 turn." Secundus sensus est iste: nisi Deus sic ordinasset, Deus possetfacere oppositum, ita quod absolute considerando potentiam Dei utpotentia est sine eius ordinatione, non repugnat potentiae eius oppositumfacere, nee in ea est defectus ad hoc. Primus sensus negatur et secundussensus conceditur. Et ita tenet haec opinio quod propositio de futuro

270 absolute revelata a Deo vel asserta, est simpliciter /P 185va/ necessaria,

248 sua om. B 253 est1 ... opinio] notandum est quod opinio B; est utrum (corr. ex.uterum) revelatum a ponit opinionem R | valentis] est add. B 254-255 facta ... eritom. R 254 de2 om. B 255 ista] et add. B | non] sed add. R 255-256 ille ...denotatur] necessarium R 257 fore om. BR 258 voluntatem et1 om. BP j posse2]possibile P 259 esse om. R | immo om. R 260 Dei] et R; om. B | tamen om. R jquod om. R [ Deus] potest add. R | sua om. BR 261 potest1 om. R | oppositum]obiectum del. et corr. mg. R | haec propositio] hoc R 261-262 potest2 ... intellegi]duplicem potest habere intellectum B; duplicem habet intellectum P 262-263 Unus ...quod] Primus intellectus est R 262 Unus] Uno B 263 factam] futuram R 263-268ita ... ad hoc om. R 264 haec sit vera] est B j absolute] vera add. B 265 posset]-test B 266 considerando] desiderando B 268 negatur] falsus R j et om. B 269sensus om. PR ] conceditur] verus R 269-273 Et ... est om. R

253 By using the term valens Holcot cites a more senior colleague, probably the "mas-ter Walter" to whom Adam Wodeham refers; see above, "Introduction," n. 108.

92 UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

ita quod Deus propter talem assertionem vel revelationem non potestfacere oppositum nee impedire quin illud fiet vel eveniet quod revelatumest.

(Contra Opinionem)

275 Sed contra istam opinionem arguitur sic: quaero de ordinatione, velrevelatione, vel assertione divina: aut ordinatio Dei est ipse Deus, velcreatura, vel creaturae, vel Deus et creatura. Si Deus, igitur est naturadivina; igitur quod repugnat illi ordinationi repugnat naturae divinae, etper consequens potentiae divinae. Et si Deus propter illam ordinationem

280 necessitaretur ad alterum oppositorum, sequitur quod Deus ex natura suanecessitaretur ad alterum oppositorum, quod tamen non concedit haecopinio. Si ilia ordinatio est creatura vel creaturae, vel Deus et creaturae,Deus potest talem creaturam vel creaturas adnihilare, quia omne aliud ase potest Deus adnihilare secundum Augustinum, iv Super Genesim,

285 capitulo xiv, exponens illud lohannis: "Pater meus usque modo operaturet ego operor," et quomodo ilia auctoritas concordat cum ilia Genesis i,"requievit Deus die septimo," dicit quod Pater et Filius operanturcreaturarum omnium administrationem "alioquin continue dilaberentur.Creatoris namque potentia, et omnipotentis atque omnitenentis virtus,

290 causa subsistendi est omni creaturae, quia virtus ab eis quae creata suntregendis, si aliquando cessaret, simul et illorum cessaret species,omnisque natura concideret. Neque enim, sicut structor aedium cum

272 illud] ita B | eveniet] -niret B 275 Sed] ad add R 275-276 contra ...ordinatio] ad ordinationem R 276 est ipse mg. B; est R | vel2] ut R; et B 277creaturae] -tura B 277-278 igitur ... divina om. R 278 igitur quod trp. R | naturaedivinae] deo R 278-279 et... divinae om. R 279 Et] Ideo R | propter] per R 280necessitaretur] -tatur R | alterum] unum R | sequitur quod Deus] Ergo R; om.B 280-281 ex ... oppositorum om. B 280-282 natura ... creaturae2] nulla suanecessitatur ad idem si ilia ordinatio sit creatura vel Deus tamen R 283 potest in mg.R | talem ... vel] omnes R 283-284 quia ... Augustinum] ut dicit AugustinusR 285-294 exponens ... subtraherit] sequitur quod illam ordinationem potest destruere,ergo non necessitatur, etc. R 286 et ego operor om. P j quomodo] quando B | ilia2]hoc quod dicitur B 288 continue dilaberentur] continue deliberentur B 289omnitenentis] omnia tenentis BP 290 creata] -tura B 291 aliquando] ante B 292natura concideret] nullus concederet B j Neque] non P j aedium] aedificium B

285-294 John 5:17; Genesis 2:1; Augustine, De Genesi ad litteram, 4.12.22 (CSEL28,3.2: 108.15-22).

QUODLIBET III, QUAESTIO 8 93

fabricaverit, abscedit, et illo cessante atque abscedente stat opus eius; itamundus nee ictu oculi stare poterit si ei Deus regimen suum subtraherit."

295 Praeterea, nihil pertinens ad essentialem Dei bonitatem dependet acreatura. /B 246vb/ Sed quod Deus sit iustus, vel misericors, vel veraxin promissis, vel servans legem statutam, dependet a creatura, quiaiustitia est virtus ad alterum, sicut patet v Ethicorwn, et misericordia estad alterum, et sic de praedictis. Igitur, nihil de numero istorum pertinet

300 ad Dei bonitatem, sed sine quacumque bonitate creata esset bonitasessentialis. Igitur, ad destructionem cuiuscumque creaturae nulla arguiturdiminutio bonitatis in Deo. Nee valet dicere quod verum est intelligendode perfectionibus absolutis, non de relativis, quia tales termini perfec-tionales secundum imaginationem nostram (sicut sunt 'prima causa,'

305 'summum bonum,' 'primus motor,' 'finis ultimus,' et huiusmodi infiniti),quando praedicantur de Deo, nullam perfectionem in Deo arguunt sinequa Deus esse non possit, sed de eo praedicantur praecise per accidens,sicut iste terminus 'creans' vel 'dominus,' et sic de aliis. Et ideo, siDeus omnia statuta sua abrogaret et faceret quod numquam fuissent

310 statuta et nihil faceret de promissis, non minus bonus foret quam fuitante mundi constitutionem, quando nihil fuit nisi ipse. /P 185vb/

Praeterea, arguo sic: Deus non est melior promittendo aliquid etservando promissum quam esset non promittendo et non servando; igiturnihil sibi accrescit de bonitate adimplendo promissum. Consequentia

315 patet et antecedens probo, quia dato quod sic, aliqua bonitas Deidependeret a creatura, quod videtur valde inconveniens. Si igitur dicaturquod bonitas Dei dependet per accidens a creatura, quia Deus sic or-dinando et statuendo se obligavit ad conservandum creaturam vel ad

293 et] ita add. B \ abscedente] abce[de]dente B 294 nee] et B j stare] non add.B | ei Deus trp. B 295 Praeterea] Item R | essentialem] aequalem BR 296 creatuquia iustitia add. P j Sed] secundum P | vel1 om. R 297 vel ... statutam om.R 298 virtus ad alterum] ad alterum P; trp. B j sicut patet om. R 298-308 et... si]ergo sine istis esse potest quamvis R 300 creata] -tura B 302 dicere] si dicatur B Jest om. P 303 termini] tune B 305 motor] et add. B | infiniti] -te B 306 arguunt]-guuntur B 307 esse non possit] non posset B 308 dominus] deus B 309 statutasua trp. P j et] id est BR | fuissent] -sset R 310 non minus] nihil omnino B j fuit om.R 311 quando ... ipse om. BR 312 Praeterea] Item R | arguo sic] arguitur sic P;om. R 313-323 et ... incurrit om. R 315 et om. B | aliqua bonitas trp. B 316igitur om. B 317 Dei ... accidens] per accidens dependet P | dependet] -deret B

295-298 Aristotle, Ethica Nicomachea, translatio Roberti Grosseteste Lincolnien-sis, 5.1, 29b25-30alO (AL 26,1-3: 454-455).

94 UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

causandum creaturas, hoc non excludit argumentum, quia quaero: aut320 Deus sufficit omnino de sua bonitate aut non. Si non, habetur quod

bonitas Dei dependet a creatura, quod est nimis absurdum. Si sic, igitur:omittendo facere quod promittit vel non causando quod est revelatumcausari, nullam bonitatem amittit nee aliquam imperfectionem incurrit.

Si dicatur ad primum argumentum quod ilia 'revelatio,' sive325 'assertio,' sive 'ordinatio,' supponit pro notitia vel volitione divina, et

connotat aliquem effectum in creatura, quia iste terminus 'revelatio'active accepta supponit pro Deo et connotat quod in aliqua creatura sitcausata notitia assentiva alicuius quod vocatur 'revelatum'; et ideo, sihaec est revelata a Deo: "resurrectio corporum erit," denotatur quod

330 aliqua creatura assentit isti propter revelationem divinam, et verum estquod ita erit, quia falsum non potest revelari; et ideo non stant simulquod revelatum sit quod resurrectio corporum erit et tamen quodresurrectio non erit vel quod possit impediri. Et eodem modo dicitur deisto termino 'ordinatio,' quia principaliter significat voluntatem Dei et

335 connotat quod Deus vult illud esse vel fore determinate, et per conse-quens importat quod sic erit, quia si Deus voluerit sic fore, ita erit. Etideo ista non stant simul: "Deus ordinavit quod resurrectio corporumerit" et "resurrectio corporum non erit." Si, inquam, sic dicatur, nonpropter hoc sequitur quod revelatum necessario erit vel quod ordinatum

340 a Deo necessario erit, quia quod est volitum a Deo potest numquam

320 sua bonitate] suae bonitati B 321 igitur] arguo B 322 facere quod1 trp. P323 causari om. P 324 Si... ilia] Sed aliter potest dici quod iste terminus R | sive om.R 325 sive om. BR | supponit] -nunt R j notitia] natura B 326 connotat] -tant BR326-328 quia ... revelatum om. R 327 in om. B 328 notitia] non B | alicuius] alte-rius B | et ideo si] ut ilia R 329 revelata] -latur R \ resurrectio om. B | denotatur]significat R 330 aliqua om. R | propter] per BR j et verum] vel inferationem erit R331 ita] ilia R; ista B j et om. R 332-334 revelatum ... termino] hoc sit revelatum ethoc non erit sic. Iste terminus R 333 non ... quod om. P | Et om. B 334 quia prin-cipaliter om. R 335 illud] idem BR | vel ... determinate om. R | fore] non add. B;add. et del. P 336 importat] -tatur B; om. R j quia ... erit2 om. BR 336-340 Et ...erit] Sed contra, ex hoc non sequitur quod revelatum necessario erat R 337 Deus ...quod om. B 339 propter] praeterea B 340 potest numquam trp. B

324-345 See below, in the second article; the opinion treated here was defendedby Crathorn, In Sententias, 19, ed. Fritz Hoffinann, Crathorn, Quastionenzum Ersten Sentenzenbuch. Einfuhrung und Text, BGPThM, n.f. 29(Minister, 1988), 490-494.

QUODLIBET III, QUAESTIO 8 95

fuisse volitum a Deo, sicut quod est praescitum a Deo potest numquamfuisse praescitum a Deo, et Sortes /B 247ra/ praedestinatus potestnumquam fuisse praedestinatus. Nam quodlibet istorum est contingens:"resurrectio corporum erit," "Deus praedestinavit Petrum," vel "Deus

345 praescivit Christum ad mortem," sicut infra dicetur.Praeterea, arguo adhuc contra dictam opinionem quae ponit quod

omne revelatum est necessarium postquam fuerit revelatum, quia si hocesset verum, sequitur quod Deus non posset revelare tales propositiones:"Sortes libere et contingenter eliget hoc vel illud eras," quia tali

350 propositione revelata haec foret /R 162vb/ necessaria: "Sortes eligetillud" per positionem et Sortes contingenter eliget illud idem, et perconsequens poterit non eligere; igitur haec eadem propositio estnecessaria et contingens: "Sortes eliget idem." Sed forte dicitur quodDeus non potest revelare talem: "Sortes libere et contingenter eliget hoc

355 eras." Contra: revelet Deus illam: "Sortes contingen(ter) peccabit eras,"quia ita erit quod contingenter peccabit; ergo necessario peccabit; ergonon peccabit; ergo haec erit contingens post revelationem: "Sortespeccabit." Antecedens probatur, quia si non contingenter peccabit, etpeccabit, ergo necessario peccabit; ergo non potest vitare; ergo non

360 peccabit.Praeterea, Deus certificavit animam Christi de modo suae passionis,

quod, videlicet, sine defensione angelorum vel hominum caperetur aludaeis /P 186ra/ et occideretur, et quod Christus non foret rogaturusPatrem de aliquo succursu, iuxta illud lohannis xviii: "sciens lesus

365 omnia quae ventura erant super eum," etc. Et tamen, non obstanteista revelatione quae facta fuit sibi ab hora conceptionis suae, potuit

341-345 sicut... dicetur] et ideo manet talis contingens: 'hoc est revelatum' R 343Nam quodlibet] Non quilibet B | contingens] quod Deus ordinavit vel quod B 344 erit]et sic de consimilibus, sicut haec est concedenda add. B j vel om. P 345 Christum]Antichristum P; ante Christum B 346 Praeterea] Item R 346-348 arguo ... quod om.R 348 posset] -test R 349 vel illud om. R j tali] sub R 350 eliget] -git B; om.R 351 illud1] idem B; hoc R | positionem] positum P; oppositum R 352 poterit]-tuit R 352-353 eadem ... et] est R 353-360 Sortes ... peccabit] consequensimpossibile BP 353 idem] Et per consequens ponit non eligere, igitur haec estcontingens iter. et del. per vacat R; ergo simul erit necessaria et contingens add.R 355 contingen(ter)] -gens R 361 Praeterea] Item R | certificavit] -ficat BR |Christi] Antichristi R j modo ... passionis] suapassioneR 362-364quod ... illud] quiaR 363 et1] vel B 364 xviii] viii R 365-368 non ... xxvi] post dixit autem R

364-365 John 18:4.

96 UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

imminente passione rogasse Patrem quod misisset angelos ad suidefensionem. Unde dicit Matthaei xxvi, "an putas, quia non possumrogare Patrem meum et exhibebit mini modo plus quam duodecim

370 legiones angelorum." Igitur Deus, postquam revelaverat se exhibiturumduodecim legiones angelorum, si Christus rogaret, potuit exhibuisseduodecim legiones; et similiter, postquam revelaverat Deus animaeChristi quod Christus non foret rogaturus Patrem, potuit Christus rogassePatrem, quia dicit, "an putas, quia non possum."

375 Praeterea, animae Christi revelatum est quae et quot et qualia Deusfaciet in futurum; igitur impossibile est Deum secundum illam opinionemalia facere quam quae facturus est, et sic sequitur quod impossibilefuisset aliter liberasse genus humanum quam per mortem filii sui.Consequens est falsum et contra Augustinum, xin De Trinitate, capitulo

380 xxii, et Magistrum, Sententiarum libro m, distinctione xx, capitulo i etii, ubi dicit sic: "si igitur Deus, qui utrique praeerat (id est, homini etdaemoni), hominem liberare vellet, sola iussionis virtute hominempoterat rectissime liberare." Unde Augustinus, eodem libro, capituloxxxvi: "innumerabilibus modis ad nos liberandum uti posset." Et

385 capitulo xxii dicit Augustinus, "non alium modum possibilem Deodefuisse, cuius potestati cuncta aequaliter subiacent." Et Augustinus,

367 rogasse] -gate B | misisset] sibi add. B 367-368 sui defensionem] suam defen-sationem B 368 putas] -tatis R j quia] quod B 369 rogare ... et] pattern meumrogare R | exhibebit] exhibit B | modo om. R | quam om. B 370 legiones angelorum]etc. R; legiones nam B 370-374 Igitur ... possum om. R 371 angelorum om. P jsi ... rogaret om. B 373 foret] fuit B J Patrem] tempore passionis add. B 373-374potuit ... quia1] qui B 374 quia2] quod B 375 Praeterea] Item R j et qualia om. R376 Deum ... opinionem] secundum hanc opinionem Deum R 377 sic sequitur om. R378 fuisset aliter] fuisse alicui B; est Deum aut R j liberasse] libenlo (?) R | quam] quodR j sui om. PR 379 est falsum et om. R 380 Sententiarum om. R 380-381 et iiom. B; mg. P 381-384 ubi ... posset om. R 381 praeerat] -rit B j et om. B 382daemoni] potuit add. B 383 poterat om. B | rectissime liberare trp. P j Unde... capi-tulo] Et dicit B 384 uti] utique B 384-385 Et ... dicit] Et secundo capitulo ostenditB; om. R 385-386 Augustinus ... subiacent om. R 386-387 Et ... Trinitate] Itemcapitulo P; om. R

368-370 Matt. 26:53; also cited by Peter Lombard, Sententiae, 1.43.un.9 (1: 302).379-380 Augustine, De Trinitate, 13.18 (CCL 50A: 413-414).380-383 Peter Lombard, Sententiae, 3.20.4 (2: 127).383-384 Augustine, De Trinitate, 13.16 (CCL 50A: 410.38-39).385-386 Ibid., 13.10 (CCL 50A: 399.8-10).386-389 Ibid., 13.18 (CCL 50A: 413-414).

QUODLIBET III, QUAESTIO 8 97

(xm) De Trinitate xiii, dicit quod Deus potuit suscepisse hominem nonde genere ipsius Adam, immo creasse unum hominem qui fuisset melioret vicisse diabolum.

390 Praeterea, Augustinus, libro De natura et gratia cito post principium:"Dominus Lazarum suscitavit in corpore; numquid dicendum est: nonpotuit ludam suscitare in mente? Potuit quidem," dicit Augustinus, "sednoluit."

Praeterea Magister, Sententiarum libro I, distinctione xliii, capitulo395 v: "Deus non vult omnes iustificare, et tamen quis dubitat eum posse?"

Igitur, secundum Magistrum, Deus potest /B 247rb/ omnes hominessalvare, et tamen revelatum est Christo et angelis quod non erit ita.

Multa argumenta possent contra istam viam adduci, et tamen adicentibus oppositum faciliter possent solvi. Vide Anselmum, I Cur Deus

400 homo, "propter quod Deus exaltavit ilium," etc.

(Alia via)

Tertio pono viam isti omnino contrariam, et dico quod omnis propositiode futuro contingenter vera, tamdiu est contingenter vera, quamdiu estvera, sicut quamdiu ista erit vera: "resurrectio corporum erit," tamdiu

405 erit vera: "resurrectio corporum contingenter erit," quantumcumque fiatrevelatio super hoc alicui creaturae, quia semper Deus potest facere quodtalis propositio numquam fait vera, quia sic est vera quod potuitnumquam fuisse vera /P 186rb/ — et hoc est esse contingenter verum,videlicet, esse verum et posse numquam fuisse verum.

387-389 xiii ... diabolum om. R 388 melior] mediator B j diabolum] hue trp. codexB possum Et... subiacent supra lin. 384-386 inventum; etc. add. B 390 Praeterea] Etconcordat R ] et gratia om. BP | principium] -piorum R 391-393 Dominus ... noluitom. R 391 numquid ... est] numquam dicendum B 394 Praeterea] Item R | Senten-tiarum om. R j I] ffl P; om. B | xliii] xiii et R 395 v] xi R | omnes] homines add.R J quis] qui B j dubitat eum] -tabit eum hoc R 397 salvare] iustificare R | tamenom. R 398-400 Multa ... ilium om. R 398 argumenta om. P j istam om. P 399possent om. B 402 Tertio ... dico] Ideo primo isti contrariam R 403 est1 contin-genter2 trp. R 404-406 sicut... creaturae om. R 406 semper] quoniam est vera add.R 407 talis propositio om. R 407-408 quia ... vera om. R 407 potuit] -test P408 esse contingenter trp. R 409 videlicet ... verum1 om. R

390-393 Augustine, De natura et gratia, 7.8 (CSEL 60: 237); quoted also by PeterLombard, below, lin. 394-395.

394-395 Peter Lombard, Sententiae, 1.43.un.lO (1: 303).399-400 Anselm, Cur Deus homo, 1.8 (Schmitt, 2: 60.18).

98 UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

410 (ARTICULUS SECUNDUS)

Ex hiis patet ad quaestionem in forma qua proponitur, tenendo partemnegativam, videlicet, quod generalis resurrectio corporum non necessarioest futura sed contingenter, quia est futura, et tamen Deus potest facerequod numquam fuit futura, sicut patet per viam communem scolae in

415 materia de futuris contingentibus.

(ARTICULUS TERTIUS)

Ad primum (argumentum) principale igitur, inconveniens (est) quandoarguitur quod si non sit necessario futura, sequitur quod Christus potestfuisse deceptus, et etiam alios fefellisse. Hie dico quod Christum esse

420 deceptum potest habere duos sensus: vel quia Deus deceptus est, utponatur error in notitia divina, vel quia denotatur esse deceptionem inanima Christi, vel errorem. In primo sensu consequentia est neganda. Insecundo sensu concedenda est; licet enim numquam fuerit error in animaChristi, possibile est tamen Deo causare errorem in ea, quia hoc

425 contradictionem non includit. Si enim Christo habente notitiam huiuspropositionis: "Sortes sedet," Deus adnihilaret Sortem et conservaret inanima Christi notitiam praedictam, ilia notitia quae prius fuit scientia,iam foret error. Et ideo sola notitia divina est in qua non potest esseerror, licet in ea possit esse notitia oppositorum. Et in hoc sensu illud ad

430 quod deducitur non est inconveniens, nam istum sensum argumentumbene probat.

411 Ex hiis] Et B; Ex quo R 411-415 ad ... contingentibus] pars negativa quaestionisR 412 quod om. P 417 primum om. R j principale om. BP j igitur om. BR 417-419inconveniens ... Hie om. R 418 si om. B j sit] de add. B 419 etiam om. B j Hie] adillud B 420 duos sensus] duplicem sensum BR j deceptus est trp. R 421 ponatur error]deceptio et error sit R; vel deceptio add. B | divina] Dei R | quia denotatur] potest intelligiut denotetur B; quia R | esse deceptionem] deceptio et error sit R | in] notitia Dei add. etdel. R 422 vel errorem om. R; vel error P j In1 om. B j In2 om. R 423 sensu om. BP

j concedenda est] concedenda P; trp. B | fuerit] fuit R 424 possibile ... tamen trp. R |errorem in ea trp. BR 425 contradictionem ... includit] contra Deus non concludit R425-430 Si... deducitur] Concede etiam R 425 enim] ergo B j habente] -tern B 425426huius propositionis] creatam de ista propositione B

414415 per viam ... contingentibus Cf. Jean-Francois Genest, "Le De futuris contin-gentibus de Thomas Bradwardine," Recherches Augustiniennes 14 (1979), esp.254-265.

417 Ad ... principale i.e., above, lin. 3-19.

QUODLIBET III, QUAESTIO 8 99

Et ita dico quod Deo multo minus est inconveniens illud ad quodsecundo deducitur, quod Christus potest homines fefellisse extensiveloquendo de 'fallere,' nam iste terminus 'fallere' accipitur apud doctores

435 aequivoce, sicut patet per beatum Augustinum, 83 quaestiones, quaes-tione liii, in qua diceret contradictoria nisi aequivocaret de 'decipere.''Fallere' enim vel 'decipere' nihil plus importat proprie loquendo nisivoluntarie causare in aliquo errorem quo affirmat falsum pro vero. Sedaliter accipitur strictius et magis improprie, et sic in definitione

440 exprimente quid nominis includitur una determinatio vel syncategorematalis malitiae, 'male,' vel 'maliciose,' vel 'deordinate' causare erroremin aliquo. Primo modo concedendum est quod Deus potest fallere;secundo modo non potest.

Advertendum est tamen quod, licet haec propositio sit possibilis:445 "Christus fefellit homines," haec tamen non est possibilis: "Christus

fefellit homines in praedicando tempore quo vixit," quia nee voluit neeintentionem /B 247va/ fallendi habuit in doctrina saltern bonos homines.Utrum autem fefellit malos ludaeos et alios sibi insidiantes, dubium adpraesens est. Sed si hoc fecit, iuste et ordinate fecit. Et ad illam

450 consequentiam Augustini, "si Christus fefellit, veritas non est," dicipotest quod loquitur de 'fallere' secundo modo; vel aliter quod conse-quentia est bona si antecedens intelligatur ad mentem Augustini, puta siChristus fefellit discipulos ostendendo eis corpus fantasticum, veritas ineo non est. Et arguitur sic[ut]: ex impossibili sequitur quodlibet, et hoc

455 est modo impossibile cum sit falsum de praeterito, /P 186va/ nonexigens ad sui veritatem aliquam veram de futuro.

432 Deo om. P 433-434 extensive ... terminus] sed R 434 loquendo] eum add. B434-438 accipitur ... nisi] apud doctores duplicitur accipitur, proprie et communiter, et illudest quod R 435 beatum om. P 436 in ... decipere] ubi definit, inquirit an Deus aliquandodecipiat, et videtur intelligere istam conclusionem, quod Deus per seipsum in mente non deci-pit homines. Unde iste terminus B 437 enim om. B | plus] amplius B j nisi om. B 438affirmat] -mant B; approbat R 438-441 Sed ... vel1] Alio modo stricte pro R 439 alitertier. P 440 nominis] istius est fallere add. B 441 malitiae ... vel1 om. B | vel2] et R442 in aliquo om. R | concedendum ... Deus om. R | potest] facere add. et del. R 4secundo ... potest] non secundo R; secundo modo negandum B 444-456 Advertendum ...ftituro om. R 444 propositio om. P 445-446 haec ... homines om. horn. B 450-451dici potest top. B 451452 consequentia] non add. B 452 si1] nisi B j antecedens om.B | puta] praeterea B 454 impossibili] -le P 455 impossibile om. B

434-439 Augustine, De diversis quaestionibus, q.53 (CCL 44A: 85-91).449-450 Ibid., q.14 (CCL 44A: 20); opinion cited above, lin. 16-19.

100 UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

Ad secundum, concede quod satis est possibile quod beata Virgomeruit in fide falsa. Et ad Anselmum, quando dicit, "si falsa fuit, nihilprodesse potuit," debet suppleri antecedens sic: si falsa fuit stante

460 ordinatione divina, quia sola vera fides est mundativa a peccato originaliin adultis, nihil prodesse potuit ad ilium effectum. De facto tamen multimerentur in fide falsa et excusantur per ignorantiam invincibilemconcomitantem bonam voluntatem bene credendi.

Ad tertium, concedo quod talis iuste est dampnatus, non quia credidit465 falsum in illo casu posito, sed quia non credidit sicut Deus praecepit

quod crederet.Ad quartum, cuius difficultas stat in ilia Glossa Matthaei xxviii,

"impossibile est non fieri quod dicit," id est non potest impediri percreaturam ne fiat, vel impossibile est non fieri, si ipse velit efficaciter

470 quod fiat; et sic debet intelligi, non aliter.Ad quintum, dicendum quod illae consequentiae Apostoli non sunt

formales nee demonstrativae, sed sunt probabiles persuasiones adhominem tantum.

Ad sextum, quando arguitur: "si resurrectio potest non esse futura,475 Christus potest non implere quod promisit et, per consequens, esse

infidelis, falsus, mendax, periurus, et fallax, et huiusmodi," potest dicidupliciter. Uno modo negando consequentiam "si resurrectio potest non

457 satis] Christus R 458 ad Anselmum] Anselmus B | quando dicit om. R 459debet... sic] intelligit R | stante iter. P 460 divina] Dei R 460-463 quia ... credendiom. R 460 mundativa] mendacia B 462 merentur om. B 462-463 et ... con-comitantem] ignorantia invincibile communicate B 463 credendi] merentur add.B 464 tertium] secundum R j concedo] dico BR 465 falsum om. R ] in om. PR |illo ... posito om. P; illo casu B | non inser. R | credidit] credit PR 466 crederet]-didisset R 467-468 cuius ... non2] ad auctoritatem Matthaei dico quod homo R 467ilia om. P 469 creaturam ne fiat] causam R j impossibile] possibile R j velit] nolit R| efficaciter] efficienter B 470 et ... aliter om. PR 471 dicendum] dicitur R j illaeconsequentiae] consequentiae R; trp. B 471-472 Apostoli ... sed om. B 472 needemonstrativae] vel -tiones R j sunt om. R | probabiles persuasiones] temporalespersuasivi P 473 tantum] sed non formales nee demonstrativae add. B 474-476quando ... dici om. R 474 esse] fuisseB 477 dupliciter om. BR 477-521 Uno ...est Hunc passum ponit codex R infra post verbum omittendo tin. 564. 477 Uno modo]primo modo B; aliter dicitur R j negando] hanc add. R j si om. R

457 Ad secundum Above, lin. 20-26.464 Ad tertium Above, lin. 27-30.467 Ad quartum Above, lin. 31-34.471 Ad quintum Above, lin. 35-41.474 Ad sextum Above, lin. 42-47.

QUODLIBET III, QUAESTIO 8 101

fuisse ftitura, Christus potest non implere quod promisit." Sed benesequitur quod Christus hoc quod promisit potest non implere. Istud enim

480 consequens, scilicet: "Christus potest non implere quod promisit,"videtur significare quod haec sit possibilis: "Christus non implet neeimplebit quod promisit"; et hoc est falsum, quia ista non stant simul:"Christus promisit aliquid" et "illud non implevit nee implet neeimplebit," si accipimus 'non implere,' causa breviloquii, pro illis tribus.

485 Ista tamen bene stant simul: "Christus hoc promisit" et "potest hoc nonimplere," quia potest numquam promississe hoc; et si iuravit hoc, potestnumquam iurasse hoc. Et ideo non sequitur quod potest esse periurus velmendax, quia potest numquam asseruisse hoc.

Sed contra: constat quod de dictis Christi contingit enuntiare aliquid490 quod necessarium est eum dixisse. Unde haec est necessaria: "Christus

dixit quod resurrectio mortuorum erit," quando ilia propositio signifi-cavit resurrectionem fore; et impossibile est quin Christus dixit hoc etquin hoc tune significavit, etc. Ponamus igitur quod ita sit, quodresurrectio numquam erit, quia haec est contingens per viam istam; igitur

495 impossibile est vitare quin dictum Christi fuit falsum isto posito. Eteodem modo arguo de promissione facta per Deum vel de iuramentoDei: constat enim quod quando Deus iuravit Abrahae, aliquod signumfecit de quo contingit asserere quod hoc fuit necessario et quodsignificavit Deum iurare quod tale negotium erit. Igitur, si oppositum

500 potest esse verum, iuramentum Dei potest esse /P 186vb/ de falso, etfuisse /B 247vb/ de falso.

Ad ista potest dici quod haec est necessaria: "hoc fuit dictumChristi" vel "hoc fuit prolatum a Christo"; sed haec est contingens: "hoc

478 Christus] ergo R 478-483 promisit ... aliquid om. R 479 hoc] homo P jimplere] quod promisit add. B j Istud] aliud P 480 scilicet] istud add. P 482 hocest falsum trp. B 483-484 implet nee implebit trp. B; implevit nee implet vel implebitquod est impossibile R 484-485 si ... Christus] secunda significat quod illud R 485hoc1'2 om. PR j et om. BR 486 implere] quod verum est add. R 486-487 hoc1 ...hoc om. R 486 hoc2 om. B 487 iurasse] et add. B 487-488 vel... asseruisse] quiaquamquam iuravit potest tamen numquam iurasse R 488 hoc om. PR 489-490 con-stat ... est1 om. R 490 necessaria om. R; quod add. P 491 propositio om. R 491-492 significavit] -cat BR 492-493 et2 ... tune] sic ergo add. B; quando haec sic R493 etc. om. B; quando R | Ponamus ... sit] Posito R 494 erit] fuit nee est nee eritR j quia ... istam om. R | igitur om. BR 495 quin] an R 495-502 isto ... ista om.R 497 enim om. P | Deus] Christus B 499 Igitur] et B 502 potest dici] dicitur R

j hoc om. R 503 hoc1 fuit om. R 503-504 hoc2 ... vel om. R

102 UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

dictum Christ! ftiit promissio" vel "hoc prolatum a Christo fuit assertio505 Christi cum iuramento." Unde concederet tenens hanc viam quod

iuratum a Christo potest esse falsum, quia potest esse quod numquamfuit iuramentum Christi. Unde haec est necessaria: "Christus dixit hoc,"id est "Christus protulithoc"; sed haec est contingens: "hoc prolatum aChristo fuit iuramentum."

510 Sed dicis: ponatur quod Christus iuraverit hoc promissum.Admitto. Contra: adhuc per te illud quod iuravit fore potest non esse.

Ponatur igitur quod non erit.Respondeo: concede quod illud iuramentum est contingens. Dico

tamen quod si ponatur in esse quod non erit resurrectio, tune numquam515 fuit iuratum a Christo, nam ista repugnant: "hoc non erit" et "hoc fuit

iuratum a Christo fore" quorum tamen utrumque est contingens. Ideoadmisso uno oportet negare reliquum.

Sed contra: tu concedis quod haec est possibilis: "Christus dixit hocfalsum: 'resurrectio non erit.'" Ponatur igitur, et arguam ultra: aut dicit

520 hoc falsum scienter, aut ignoranter. Si secundum, fuit deceptus; siprimum, mentitus est. Nee potest dici quod protulit hoc tamquamdubium: ad istud patebit statim.

Alio modo potest dici quod Christus potest non implere quodpromisit, et quando arguitur quod potest esse mendax, vel periurus, etc.,

525 dicitur negando consequentiam. /R 163ra/ Et ratio est quia omnes talestermini consignificant — saltern ex usu loquendi — quandam malitiam ingenere moris, quae nullo modo Deo convenire potest. Et ideo potest istaconsequentia negari: "Deus promisit quot resurrectio erit, et resurrectio

504 prolatum a Christo] dictum Christi B 504-505 assertio ... iuramento] iuramentum R 505 Unde concederet om. R j tenens ... viam om. BR 505-506 quod ...falsum om. R 506 iuratum] -ramentum B 507 iuramentum] iuratum R | Christi] aChristo B; om. R 507-518 Unde ... Sed om. R 508 prolatum] promissum B 510dicis] si dicatur B 511 per te illud trp. B 513 iuramentum] iuratum P 514 num-quam] umquam B 515 iuratum] -ramentum B 516 tamen utrumque trp. B | Ideo]et P 518 tu concedis] quod est R 519-520 resurrectio ... ignoranter] aliud ergoscienter aliud ignoranter R 519 non om. B \ arguam] -guamus P 520 aut] vel B jsecundum fuit] secundo modo sit R 521 primum] -mo R | mentitus est] fuit mentitusP; mentitus R 522 ad ... statim om. B 523 potest1 dici] dicitur R | potest2 nontrp. B 524-525 et ... consequentiam] sed numquam hoc faciet et nego consequentiamR 524 arguitur] ulterius add. B 525 dicitur] dicendum est B 525-542 Et... obser-vationem] Ergo potest esse mendax, quia ille terminus importat malitiam moris, nam incasu homo tenetur omittere quod iuravit se facturum, sicut patet de iuramento illicito R

QUODLIBET III, QUAESTIO 8 103

numquam erit; igitur Deus mentiebatur." Sed conceditur quod Deus dixit530 falsum scienter et quod decepit homines, quia istud non videtur expresse

continere malitiam moris, quod hoc dicat falsum scienter vel decipiat.Unde, sicut non sequitur: "Deus occidit innocentem; ergo Deus peccat,"ita non sequitur: "Deus non facit quod iuravit se facturum nee umquamfaciet; igitur est periurus," quia iste terminus 'periurus' significat ilium

535 qui periurat aliter debere facere, ex ordinatione alicuius legis cuisubicitur ex cuius legis observatione bonitas sua dependet, sic quodobligatur istam legem servare vel amittere bonitatem moralem. Deusautem nulli legi potest esse obnoxius, quin sine eius observatione potestesse bonus moraliter, quia sic divina bonitas dependeret a creatura, et

540 Deus foret minus bonus quam est, si destrueret omnem creaturam; etsimiliter, secundum hoc Deus inciperet esse melior quam fuit ante legisobservationem. Unde, sicut princeps qui est supra legem /P 187ra/ potestaliquem actum facere sine peccato vel malitia quem existens sub legenullo modo potest facere sine peccato, ita Deus non perficiendo quod

545 promisit, facit sine malitia falsitatis vel periurii, quod tamen existens sublege nullo modo posset facere. Et sic dicendum est quod Deus potestfacere oppositum illius quod se promisit facturum, vel omittere quod seiuravit facturum. Istae enim propositiones non explicite significantmalitiam, nam homo aliquid in casu tenetur omittere quod se iuravit

550 facturum, sicut patet de iuramento illicito; et ideo tales propositionespossunt concedi de Deo.

Sed si ab eis arguitur ad aliquam propositionem in qua poniturterminus convolutus cum malitia secundum usum loquentium, cuiusmodisunt tales: /B 248ra/ 'periurus,' 'mendax,' forte neganda est consequen-

ts tia. Unde, sicut Christus dum fuit viator potuit abstulisse rem Zachaeisine furto, et cognovisse eius uxorem sine adulterio, quia fuit supra

532 innocentem] -tis B 533 umquam] numquam B 534 significat om. B 535debere facere] deberet faceret B 535-536 alicuius ... sua om. B 537 servare]conservare B | amittere] omittere B 538 potest1 om. B 539 moraliter] mortaliter Bj quia add. si B 540 si om. P 541 similiter om. P j legis] illius add. B 542princeps qui] principes quia R | legem corr. ex legens R 543 vel malitia om. R j legeom. R 544 potest facere] posset R 544-555 ita ... consequential Sic Deus qui nullilegi est obnoxius quin sine eius observatione posset esse bonus moraliter, quia eiusbonitas non dependet a causa nee incepit esse melior producendo creaturas potest facereoppositum illius quod promisit se futurum vel omittere quod iuravit sine vitio R 547se promisit trp. B 548 Istae] Item istae B 552 ponitur] -natur B 554 tales om.B 555 dum] quando R 556 eius uxorem] uxorem suam R; uxorem ipsius B

104 UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

legem sicut principalis legislator ('furtum' autem et 'adulterium' sunttermini convoluti cum 'malitia,' secundum Aristotelem, n Ethicorum,capitulo vii), sic in proposito Christus potest facere oppositum illius

560 quod est revelatum, prophetatum, promissum, vel iuratum a seipso, ettamen Christus non potest esse periurus vel mendax.

Et ad Apostolum, Ad Timotheum ii, "ille fidelis est," etc., verum estdeordinate vel vitiose [et] hoc faceret si dicta sua non impleret vitioseomittendo. Vel aliter potest dici: "seipsum negate non potest" verum est

565 de potentia Dei ordinata, id est, sic ordinavit quod numquam negabitquod dixit.

Ad septimum, quando arguitur per illud Lucae xiv: "necesse estimpleri omnia quae scripta sunt," etc., "necesse est impleri," id est, sicimplebuntur quantum ad eventum ac si necessario forent implenda, et

570 tamen libere et contingenter implebuntur.Ad octavum, quando arguitur quod resurrectio est prophetata,

concede; sed potest numquam fuisse prophetata. Et quando arguitur perdefinitionem prophetiae "quod prophetia est divina inspiratio rerumeventus immobili veritate denuntians," dicendum est quod in prophetiis

575 est veritas quam Deus statuit adimplere, libere tamen et contingenter. Etquia sic implebitur ac si foret veritas necessaria quantum ad eventumsaltern, ideo dicitur 'veritas immobilis' — non quod sit necessariaabsolute, aliter numquam foret prophetia de hiis quae homines forentfacturi.

557 principalis om. R | autem om. B 558 convoluti] convolutivi B; voluti R jmalitia om. B j secundum Aristotelem om. R 559 in proposito om. R 560 revelatum... seipso] revelatus R j vel om. B 561 Christus om. R | mendax] etc. add. B 562Et om. R j Ad2 om. RB | ille ... etc.] dicitur quod R; permanet seipsum negare nonpotest add. B 563 deordinate vel vitiose trp. P j si] sed R 564-566 Vel ... dixit]dicitur negando consequentiam, sed sequitur quod dixit falsum, non tamen deordinate velvitiose, quod tamen importat ille terminus mentiri R 564 potest dici om. P 565negabit] -gavit B 567 quando ... Lucae] dicitur quod R ] arguitur] sic add. B j xiv]xxiv B; om. R 568 omnia ... sunt om. R | scripta] dicta B j necesse ... est2 om. R569 quantum ad eventum om. R | forent] -ret B 570 implebuntur om. R 571-579quando ... facturi] dicitur eodem modo R 574 veritate] -tatem B 578 foret] fieret B

557-559 Aristotle, Ethica Nicomachea ... Grosseteste, 2.5, 7alO-12 (AL 26,1-3:404).

567 Ad septimum Above, lin. 48-53.571 Ad octavum Above, lin. 54-60.

QUODLIBET HI, QUAESTIO 8 105

580 Ad nonum, quando arguitur per Anselmum, n Cur Deus homo,capitulo xvii, "si Deus proponat se immutabiliter facturum aliquid, illudnon potest non esse futurum, antequam fiat," dicendum est quod licet"proponat se immutabiliter facturum aliquid," potest tamen numquamproposuisse immutabiliter se illud facturum, sicut Deus proponit

585 immutabiliter praedestinare /P 187rb/ vel beatificare Petrum, et tamenpotest illud numquam proposuisse. Unde intentio Anselmi est quod istanon slant simul: "Deus immutabiliter proponit se facturum aliquid" et"illud non erit vel non erit facturus antequam fiat"; et hoc est verum.Non vult tamen Anselmus quin libere sit facturus quicquid promisit se

590 facturum.Ad decimum, quando arguitur quod revelatum non manet contingens,

quia ponatur quod reveletur ecclesiae quod Sortes viator damnabitur, ettune, aut licet ecclesiae sperare salutem Sortis fore possibilem, aut non,dico quod in casu illo non licet ecclesiae sperare salutem Sortis. Et

595 tamen ecclesia scit quod salus Sortis est possibilis, sicut ecclesia scitmodo quod Deus potest salvare diabolum, et tamen non licet ecclesiaesperare salutem diaboli. Et quando accipitur quod haec est modonecessaria: "diabolus est dampnatus," dico quod non, sed est contingens,quia ad eius veritatem requiritur veritas alicuius de future in materia

300 contingenti, puta istius: "diabolus erit in aeternum dampnatus," ethuiusmodi infinitorum. Unde non sequitur: "hoc est possibile fieri a Deoet scio hoc, igitur licet mini sperare illud," quia praeceptum Dei estquod sperem certa negotia futura, et non omnia possibilia.

580-586 quando ... Unde] dicitur quod R 581 Deus proponat] -natur B 582 estom. B 583 se immutabiliter trp. B 584 se] esseodrf. B 585 immutabiliter] se add.B 587 simul om. R | aliquid] hoc R 588 vel non erit2 om. R j facturus] -turum B;om. R j et ... verum om. R 589 Anselmus om. R ] facturus] -turo B; futurus illudR 589-590 quicquid ... facturum om. R 591-594 quando ... illo] dicitur quodR 591 revelatum] est add. B 592 quia] per casum B 594 Sortis] in casu illo add.R 595 scit1] sit BR j sicut] sed B 596 et] cui R j non om. B | ecclesiae om.R 597-598 Et ... necessaria] Contra haec necessaria R 597 quod om. B 598 dico... sed] quia haec R 599-600 quia ... istius om. R 600 puta] praeterea B 600-601dampnatus ... infinitorum] cuius tamen veritas requiritur ad veritatem primam R 602sperare illud trp. B 603 futura om. P j et] etiam R

580 Ad nonum Above, lin. 61-65.591 Ad decimum Above, lin. 66-83.

106 UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

Ad undecimum, quando arguitur quod Deus secundum deitatem605 potest decipi per hanc formam: "omne reputans fore quod non erit

decipitur; Deus potest esse /B 248rb/ reputans fore quod non erit; igiturDeus potest decipi; maior est de inesse et minor de possibili, ergoconclusio est possibilis," dico quod minor est falsa, quia haec estimpossibilis: "Deus est reputans /R 163rb/ fore quod non erit." Et

610 quando arguitur sic: "Deus potest reputare a fore et a non erit, igiturDeus potest reputare aliquid fore quod non erit," dico quod consequentianon valet, quia antecedens est una copulativa cuius utraque pars est vera.Unde quamvis haec modo sit vera: "Deus potest reputare a fore, et anon erit," haec tamen est impossibilis: "Deus reputat a fore et a non

615 erit," quia licet utraque pars sit possibilis, sunt tamen illae partesincompossibiles. Haec tamen est vera: "Deus potest reputare a fore eta non erit," quia utraque pars est vera.

Ad duodecimum, quando arguitur per venerabilem Anselmum, Decasu diaboli, capitulo xxi, ubi distinguit inter praescientiam Dei et

620 praescientiam creaturae, et innuit quod ista consequentia est bona:"angelus praescivit casum suum, ergo necessario cecidit," sed nonsequitur: "Deus praescivit Sortem peccaturum, igitur Sortes necessariopeccabit," innuit in casu illo quandam distinctionem de "scientia," quiauno modo accipitur pro cognitione adquisita per demonstrationem. Et

625 talem scientiam negat angelum posse habuisse de suo casu; unde, si talispraescientia in aliquo foret, illam sequitur rei necessitas secundum eum

604-609 quando ... impossibilis] negatur hec R 605, 606 reputans] repraesentansB 607 Deus om. B 608 est1 om. P j dico] -cendum B 609 reputans] repraesentansB 610 sic om. R j reputare] repraesentare B 611 Deus om. BP | reputare]repraesentareB j aliquid foreom. R j dico] -cendum est B; om. R 611-612 quod2 ...valet] negatur consequentia R 612-617 cuius ... vera] vera cuius prima pars est depossibili. Si enim esset de inesse, ipsa esset impossibilis secundae parti. Et per con-sequens est impossibilis, quia significat quod haec est possibilis: 'Deus repraesentat afore et a non erit' R 613 modo] non B \ Deus potest] haec est B \ reputare]repraesentat B 614-615 haec ... erit om. B 615 quia] quod B | pars om. B [ illaepartes om. B 616-617 Haec ... vera om. P 618-624 quando ... accipitur] dici[ci]turquod scientia accipitur dupliciter R 619 ubi] dicit add. B 623 casu illo] illo capituloB 624 cognitione] notitia R 624-627 Et ... scientia] vel R 626 illam] -la B

604 Ad undecimum Above, lin. 84-98.618 Ad duodecimum Above, lin. 99-125.

QUODLIBET III, QUAESTIO 8 1Q7

ibidem. Alio modo accipitur 'scientia' pro aestimatione vera velsuspicione vera, et nee illo modo potuit angelus suum casum praesciresecundum eum. Igitur, si anima Christi praescit resurrectionem fore

630 futuram, ilia /P 187va/ necessario erit. Sic ipse arguit: "si angelus maluspraescivit casum suum, igitur necessario fuit casurus." Dicendum quodloquendo de praescientia sicut ibi loquitur Anselmus, quando negatangelum malum fuisse praescium sui casus, impossibile est Deum velcreaturam talem praescientiam habere. Unde haec est neganda: "anima

635 Christi praescit resurrectionem fore" ad ilium intellectum, nam'praescire' — secundum ilium primo modo — importat scientiamcollectam per demonstrationem de propositione de futuro; et manifestumest quod nullo modo est possibile demonstrare aliquam propositionem defuturo in materia contingenti. Et ideo haec propositio: "angelus

640 praescivit casum suum," sic accipiendo 'praescire,' includit contradic-tionem. Et quando probatur quod sic, quia anima Christi praescitresurrectionem esse ftituram, quia si non, igitur solum credit earn essefuturam, igitur habet de hoc tantum fidem, dicendum quod 'scientia'accipitur ad propositum vel stride — et sic est respectu conclusionis

545 demonstrationis aut principiorum tantum — vel large, pro notitiaevidenter assentiva alicui vero. Primo modo anima Christi non scit quodresurrectio erit, sed secundo modo tantum, quia assentit evidenter huic:"resurrectio erit" et ita erit quod resurrectio erit. Fides autem est sineevidentia; ideo non habet fidem de ista, sed scientiam, quae tamen potest

550 fieri error, si Deus voluerit.Ad tertium decimum, ubi arguitur de dictis Anselmi, n Cur Deus

homo, capitulo v, ubi videtur probare quod Deus necessitate immuta-bilitatis servandae honestatis implet dicta sua, non autem necessitate

627-650 pro ... voluerit] per aestimationem. Primo modo intelligit Anselmus quodangelus non fit praescius sui casus; sed secundo modo potuit fuisse praescius quomodoanima Christi iam praescit resurrectionem futuram R 629 praescit] -scivit B 631Dicendum] Videndum P 632 loquendo] -dum B j de] scientia add. et del. B 634talem] in add. B 640 casum suum trp. B j includit] non includit B 641 Christi om.p 644-645 sic ... demonstrationis] est conclusionis in demonstratione B 647 huic]isti B 648 erit2 om. B j Fides autem] Et fides B 649 quae tamen] quern tune B651-655 ubi ... dicta om. R 651 ubi arguitur] argumentum dico quod sic similiter B

j n om. P 652 videtur] dicitur B 653 implet] imple B

651 Ad tertium decimum Above, lin. 126-145.

108 UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

coactionis; igitur secundum eum, si non implet promissa perderet655 honestatem, id est, bonitatem moralem, quod est directe contra dicta.

Ad istud argumentum dico quod nescio eum glossare quin salternintentio Anselmi sit contra me. Et ideo nego eum, quia habet conse-quenter dicere quod bonitas moralis in Deo dependet ex creatura. Sedvidetur quod illud sit verum, videlicet quod bonitas Dei moralis dependet

660 ex creatura, quia Deus non potest esse bonus moraliter nisi creatura sit.Probatur, quia non potest esse Justus nisi creatura sit, nee liberalis, quiaillae sunt virtutes ad alterum. /B 248va/ Dicendum est quod 'iustitia' et'liberalitas' possunt accipi vel pro habitibus vel pro operationibus.Operari autem iuste non potest Deus sine creatura; esse tamen iustus

665 habitualiter, id est, esse pronus et promptus et voluntarius ad faciendumiuste quando decet et expedit — hoc convenit Deo sine creatura, et sivecreatura sit sive non sit. Deus autem non est melior quando facit iustequam quando nihil facit; et ideo nihil bonitatis accrescere potest Deo exaliqua operatione circa creaturam.

670 Et quando Anselmus dicit quod cum "promittis hodie te eras daturumaliquid, necesse est te illud implere, si possis, vel mentiri, maxime silicitum sit dare promissum" concede quod sic est de nomine subiectolegi alterius, sed non est sic de Deo, qui nulli legi manet obnoxius. Etideo ad primam formam, quando sic arguitur: "Deus promisit quod

675 resurrectio futura erit, igitur necesse est eum facere IP 187vb/ resurrec-tionem vel mentiri," nego consequentiam, quia potest omittere facerequod promisit, et tamen sine deordinatione vel malitia, quam 'mentiri'consignificat, sicut superius ad sextum argumentum dictum fuit.

656 Ad ... quod] Nego Anselmum quia R | quod ... eum] quod nescio hie P; hocnescio B 656-657 quin ... eum om. R 657-658 habet consequenter trp. R 658Deo] non add. B | ex] a R | creatura] -tuns B j Sed] consequens add. R 659 illud]hoc R 659-660 videlicet... sit om. R 661 Probatur] Probo B; om. R | non] nee Rj iustus ... liberalis] iustus nee liber (lacuna) nisi causa sit R j nisi] nee B 662 suntvirtutes trp. R j ad] aliquid add. B j Dicendum est] dicitur R 663 liberalitas] -literB j vel1 om. BR | habitibus] habentibus R j pro2 om. B | operationibus] -rantibus R664 autem] aut B j iuste om. R 664-665 Deus ... habitualiter] esse habitualiter sinecausa iustus R 665 esse... et2 om. R \ pronus et1 om. B 666 iuste] -ta R 666-679hoc ... Ultra om. R 667 sit2 om. B j facit] in add. B 668 quando] non vel add. B| bonitatis] animi add. B 671 possis] -tens B 672 dare promissum trp. B 673legi1] -gis P 674 primam om. B 678 consignificat] significat P

678 superius ... fuit Above, lin. 523-561.

QUODLIBET III, QUAESTIO 8 109

Ultra, ad aliam formam, videlicet: "Deus faciet immutabiliter quod680 resurrectio erit, igitur necessario immutabiliter hoc implebit" per

Anselmum, nego consequential!!, quia nulla necessitate hoc implebit, sedsolum libere et contingenter. Et potest non implere, si voluerit, sine qua-cumque sui mutatione, sicut potest velle quod numquam voluit et facerequod numquam facere disposuit, sine quacumque mutatione, sicut docet

685 Magister, libro I Sententiarum, distinctione xliii, capitulo xi: "potest,"inquit, "Deus aliud facere quam facit; et tamen, si aliud faceret, nonalius ipse esset. Et potest aliud velle quam vult; et tamen eius voluntasnee alia, nee nova, nee mutabilis aliquo modo esse potest. Etsi enimpotest velle quod numquam voluit, nee tamen noviter nee nova voluntate,

690 sed sempiterna tantum velle potest. Potest enim velle quod ab aeternopotuit voluisse." Igitur, patet secundum Magistrum quod ista consequen-tia non valet: "potest velle oppositum illius quod nunc vult; igiturvoluntas eius est mutabilis," quia potest numquam voluisse illud quodmodo vult, sicut potest numquam voluisse Petrum esse praedestinatum.

695 Ad quartum decimum, quando arguitur quod si debemus crederequod resurrectio erit contingenter, igitur non debemus aequali certitudinecredere quod "hoc erit quod potest non esse," sicut credo quod "hoc fuitquod potest non fuisse," dico quod aequaliter adhaereo duabus proposi-tionibus. Et tamen uni adhaereo sicut necessariae, et alteri sicut contin-

700 genti, quia utrique adhaereo propter auctoritatem dicentis, quae una est;et ille qui dicit quod utraque est vera, dicit quod una est necessaria etalia contingens.

679 videlicet om. P; consequentia est B j faciet] statuit R 680 necessario] -ssitateR 680-681 per Anselmum om. R 681-684 nulla ... mutatione] contingenter solumsine ulla necessitate sui R 681-682 sed solum] quia B 684 disposuit] -ponit B \sicut] ut R 685 libro om. BP | Sententiarum om. R 685-691 potest... Magistrum]ubi ostendit R 686-687 non alius ipse trp. B 688 aliquo modo om. P j Etsi] sed B689 noviter] voluntas B 690 tantum] tamen B | Potest enim om. B 691 ista] haecR 692 valet] quia Deus add. R j illius] eius R j nunc] nee B 693 illud om. R 694modo] nunc R j sicut... praedestinatum om R 695-698 quando ... fuisse om. R 697credere om. B 698 potest] impossible est B ] adhaereo duabus trp. R 699 adhaereoom. R j necessariae] -sario BR 700-702 quia ... contingens om. R

679-681 Ultra ... Anselmum Above, lin. 145-146.685-691 Peter Lombard, Sententiae, 1.43.un.lO (1: 303).695 Ad quartum decimum Above, lin. 150-160.

110 UTRUM GENERALIS RESURRECTIO NECESSARIO

Ad quintum decimum, quando arguitur quod Deus potest facerefuturum non esse futurum, et eadem ratione potest facere non-futurum

705 esse futurum, dicitur uno modo quod consequentia non valet, quiaantecedens est verum, et consequens falsum, quia omne futurum potestnon esse futurum. Unde ad istum intellectum potest concedi quod Deuspotest facere futurum non esse futurum, id est, Deus potest facere a nonesse futurum. Aliter potest dici quod Deus non potest facere futurum non

710 /B 248vb/ esse futurum, quia haec est impossibilis: "futurum non estfuturum."

Ad sextum decimum, concede quod Deus nulla necessitate impletquod promisit, sed mere libere; nee aliquod inconveniens ponitur in Deosi non implet quod promisit se facturum.

715 Ad septimum decimum, quando arguitur quod ista consequentia estbona: "Deus promisit quod resurrectio erit, et resurrectio non fuit neeest, igitur resurrectio erit; ista consequentia est bona; antecedens estnecessarium, igitur consequens; igitur resurrectio necessario erit,"dicendum quod oportet concedere quod haec est contingens: "Deus

720 promisit quod resurrectio erit," quia formaliter infert contingens, namsequitur: "Deus promisit resurrectionem fore, igitur Deus scivitresurrectionem fore, igitur resurrectio erit." Haec ultima est contingens,et ideo tales sunt concedendae: "Deus promisit et potest numquampromississe"; "Deus iuravit hoc fore, et possibile est /P 188ra/ se

725 numquam iurasse hoc fore," sicut frequenter replicatum est.

703-705 quando ... valet] nego consequentiam R 703 potest om. P 704 et eademratione] sic B 706 est om. R 706-707 potest ... esse] erit non R 708 Deus om.R 709-710 Aliter ... futurum1 om. R 712 concede] potest dici quod concedendo P;potest dici B | Deus ... necessitate trp. R 713 mere] iure R | ponitur] sequitur R;potest B 713-714 in ... facturum om. R 714 implet] impleat B 715-719 quando... concedere] dicitur R 715 quod] sic B 717 ista ... bona om. B 720 formaliterinfert] forte infert B; ex ilia sequitur R 721 resurrectionem fore] quod resurrectio eritR 721-722 resurrectionem ... fore om. horn. B 721 Deus2 om. R 722 igitur] quodB j resurrectio om. R 722-725 Haec ... est] Consequens contingens sicut antecedensR 723 numquam] umquam P

703 Ad quintum decimum Above, lin. 161-183.712 Ad sextum decimum Above, lin. 184-197.715 Ad septimum decimum Above, lin. 198-204.

QUODLIBET III, QUAESTIO 8 111

Ad duodevicesimum, quando arguitur sic: "de necessitate Deus facietresurrectionem fore vel Deus est falsus," haec est neganda, quia potestnumquam asseruisse resurrectionem fore futuram. Et ad illud quod addi-tur de iuramento et promissione, patet per dicta ad sextum argumentum.

730 Ad undevicesimum, quando arguitur sic: "ita necessario resurrectioerit sicut Christus fuit moriturus; sed necessario Christus fuit moriturus,quia secundum Magistrum, Christus assumpsit necessitatem moriendi;(igitur) etc.," dicendum quodpropositio Magistri indigetbono intellectu,quia, proprie accepta, est falsa. Sensus autem Magistri est quod Christus

735 accepit naturam corruptibilem nisi per potentiam divinam fuissetpraeservata, quia composita ex contrariis; Christus tamen fuit contingen-ter moriturus, et ita resurrectio est contingenter futura.

Ad ultimum, quando arguitur quod pari ratione omne quod eritcontingenter erit, et sic continuatio beatitudinis animae Christi erit

740 contingenter, et sic non haberet securitatem de sua beatitudine, negoultimam consequentiam. Sed Deus libere et contingenter continuabitbeatitudinem animae Christi, ipsa tamen habet securitatem quod liberecontinuabitur et quod posset non continuari; alias enim foret decepta, sisic crederet se beatam quod necessario foret beata.

726 quando ... sic] nego quod R | faciet] -cit B 727 fore om. BR | vel... neganda]sequitur ergo erit falsus R 728 asseruisse] -set B 728-729 futuram ... argumentumom. R 728-729 additur ... promissione] admittitur de promissione et iuramento B730 Ad] sicut B 730-733 quando ... etc. om. R 730 sic ita] nam B 730-731 resur-rectio erit trp. B 731-732 sed ... quia] sed Christus fuit necessario moriturus B 732necessitatem] -tate B 733 etc. om. P 733-734 dicendum ... Sensus] dicitur quodintellectio R 734 autem om. BR | Christus] Deus R 735 naturam corruptibilem]corporale R 735-736 fuisset praeservata trp. B 736 composita] -turn B 736-737Christus ... futura om. R j fuit contingenter trp. B 737 futura om. B 738-741 ulti-mum ... Sed] vicesimum quod R 738 quod om. B 739 erit1 et sic] est B | beatitudi-nis] beati B 740 haberet] -bent B j nego om. B 742 tamen] sed R j habet] -bentB 743 continuabitur] -bit R | posset] -test B | continuari] -re R 743-744 alias ...beata] sed si oppositum credet, foret decepta R | et ... se] si se credere sic B

726 Ad duodevicesimum Above, lin. 205-218.730 Ad undevicesimum Above, lin. 219-224.738 Ad ultimum Above, lin. 225-230.

In Quatuor Libros SententiarumQuaestiones, Quaestio 2, Libri Secundi

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERITSE PRODUCTURUM MUNDUM.

5 1. Quod non arguitur: nihil aliud a Deo fuit ab aeterno; Deum esseproducturum mundum est aliud a Deo; ergo Deum esse producturummundum non fuit ab aeterno. Et ultra: ergo non fuit ab aeterno verum.Et ultra: ergo non fuit ab aeterno scitum a Deo. Ultima consequentiapatet, quia omne quod scitur est verum quando scitur. Penultima

10 similiter consequentia patet, ista videlicet: "non fuit ab aeterno, ergo nonfuit verum ab aeterno," quia omne quod est verum est quando estverum, sicut manifestum est.

Potest dici ad istud, negando minorem principalis rationis, istamvidelicet: "Deum esse producturum mundum est aliud a Deo," quia haec

15 ab aeterno fuit vera: "Deus producet mundum" et ideo veritas istius fuitab aeterno. Et constat quod nihil fuit ab aeterno nisi Deus; ergo veritasistius, "Deus producet mundum" fuit ab aeterno Deus. Sed veritas istius,"Deus producet mundum" non est aliud quam Deum esse producturummundum; igitur Deum esse producturum mundum ab aeterno fuit Deus.

20 Confirmatur ista responsio per venerabilem Anselmum, Monologionxviii, et De veritate, capitulo i, ubi vult quod hoc verum: "aliquid est

3 Utrum] Quaeritur secundo utrum L | sciverit] -vit CORPPa 4 producturum mun-dum trp. P 5 Quod] videtur quod LP | arguitur] quia P; om. Pa; primo sic L 6-7est... ergo om. horn. O 7 Et... aeterno1 om. horn. L j Et ultra om. P \ verum inser.O 8 ultra ergo] per consequens P j a Deo om. OR 9 quando scitur om. P 10 simi-liter] etiam P; non add. et del. C; om. L | ista videlicet] quia si P; scilicet haec verumL 11 aeterno] scitum a Deo ultima consequentia patet add. et del. C j verum2] abaeterno add. et del. C 12 est] ergo etc. add. P 13 Potest... istud trp. L | rationisom. Pa 14 a Deo] ab eo L 16-18 Et ... mundum om. horn. P 17 fuit ab aeternotrp. OPaR; ab aeterno iter. Pa 20 Confirmatur] Et confirmatur Pa j responsio] ratioOR | venerabilem om. P 21 xviii] xiv P; capitulo add. L j capitulo i trp. PaL j ve-rum] est quod O; sit quod R; id est add. L | aliquid] est verum add. et del. P 21-22est futurum] erit OR; esse (mg.) futurum fuit ab aeterno seu P

20-30 Anselm, De veritate, 1 (Schmitt 1: 176), where Anselm quotes verbatim hisearlier discussion in Monologion, 18 (Schmitt, 1: 32-33).

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 113

fiiturum" semper fuit, nee habuit principium, unde numquam incepit esseverum. Similiter, hoc verum "praeteritum est aliquid" numquam desinetesse verum. Ex quibus concludit quod veritas fuit ab aeterno et in

25 aeternum erit, unde dicit sic: "si veritas habuit principium vel habebitfinem, antequam ipsa inciperet, verum erat tune quod non erat veritas;et postquam finita erit, verum erit tune, quia non erit veritas. Atqui," idest certe, "verum non potest esse sine veritate; erat ergo veritasantequam erat veritas; et erit veritas postquam finita erit veritas; quod

30 inconvenientissimum est." Et ideo praemittit in principio suae rationis:"cogitet qui potest quando incepit aut quando non fuit hoc verum:'futurum erat aliquid,'" quasi dicat "hoc nullus potest cogitare." Sedverisimile est Anselmum sentire quod solus Deus fuit ab aeterno, ergohoc quod est futurum erat aliquid: "fuit Deus ab aeterno." Et sic negatur

35 rationabiliter minor principalis rationis.1.1 Sed contra istud arguitur sic: sit veritas istius "Deus producet

mundum" /C 43r/ a. Et arguitur sic: "a fuit Deus et a non est Deus;ergo aliquid fuit Deus quod modo non est Deus."

1.2 Item, a fuit Deus et a fuit haec propositio: "Deus producet40 mundum"; ergo haec propositio fuit Deus. Minor patet, quia veritas

propositionis non est alia res a propositione, quia si sic, vel foretaccidens propositionis vel res significata per propositionem. Primum nonpotest dari, quia sic oratio vere mutaretur quando transiret de veritate infalsitatem, quod est contra Aristotelem in Praedicamentis, capitulo de

22 nee] aliquando add. OR j incepit] -cipit C j esse om. O 23 verum1] praescitum veladd. L | praeteritum ... aliquid] aliquid erit praeteritum P; praeteritum esse aliquid L jdesinet] -nit COPa 24 quibus] quo P | concludit] -ditur Pa; om. R j aeterno] et nunquamincepit esse add. P 25 aetemum] -no Pa | sic si] si sit OR; si P 26 finem] tune add. Pj ipsa ... erat1] inceperat erat verum P | tune quod tip. OP; quod L 27 verum ... tune tip.L | quia] quod PL j erit3] est COPR 27-28 Atqui ... certe] Atque id est certe OR; sedcerte P; top. C 28 veritate] aeterna add. OR | erat1 ... veritas1 trp. P; ergo veritas fuitOR 29 veritas1 et erit1 om. O | erit2] est C; erat O 30 est] habere add. P j praemittit]praetermittit R 31 cogitet] inquit add. P; inquam add. L | incepit] -cipit O 32 erat] eritOR j hoc om. OR 33 solus om. C | Deus] sentit add. et del. Pa 34 hoc ... est] hocquod P; om. OR | erat] esse R; esse corr. O; trp. aliquid L j negatur] -bitur P; neutraturC 35 rationabiliter] ratio O; totaliter L | minor] -rem R 37-38 et2 ... Deus1 om. horn.O 38 modo ... Deus2 trp. P; modo non est C; non est Deus OR 41 alia res] aliud L |propositione] vera add. P 43 sic] tune P j vere] vera OL | de] a P 43-44 veritate infalsitatem trp. OR 44 quod est om. CPa; consequens falsum et P; quae L j contra ...Praedicamentis] arguebatur in praecedenti L j Aristotelem] Philosophum P

44-46 Aristotle, Categoriae vel Praedicamenta, translatio Boethii, 4b9-ll (AL 1,1-5:13.9-11); editio composita (AL 1,1-5: 54.6-7). The words in eo quod capabiUs

114 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

45 substantia, "nam in eo quod res est vel non est, oratio est vera vel falsa;non in eo quod sit susceptibilis contrariorum." Nee potest dari secun-dum, scilicet quod veritas propositionis sit res significata per propositio-nem, quia secundum Anselmum, De veritate, capitulo ii, veritasenuntiationis non est res enuntiata, sed res enuntiata est causa veritatis

50 in enuntiatione. Ergo veritas propositionis est propositio; ergo si veritashuius fuit Deus, haec fuit Deus.

1.3 Praeterea, si Deus scivisset istam ante productionem mundi,"Deus producet mundum," ergo sic fuisset repraesentatum per essentiamdivinam sicut per istam denotatur; /P 45vb/ ergo cum essentia divina

55 naturaliter repraesentet, sequitur quod adhuc repraesentabit sicut tunerepraesentavit; ergo modo repraesentat Deum esse producturummundum. Sed hoc est falsum; ergo essentia divina repraesentat falsum.

1.4 Praeterea, essentia divina modo /Pa 44vb/ repraesentat sic essesicut per hanc denotatur: "Deus non producet mundum," quia omne

60 /R 41vb/ verum repraesentatur per essentiam divinam, et haec est vera;ergo cum naturaliter repraesentet, semper repraesentavit sic fore sicutper hanc denotatur. Ergo simul ante productionem mundi repraesentavitista duo contradictoria: "Deus producet mundum"; "Deus non producetmundum."

45-46 nam ... eo om. OPaRL; nam ista est proprietas substantiae, quae sibi solicompetit, scilicet P 46 quod ... contrariorum] quod cap[t]abilis sit contrariorum C;om. OPaRL; ergo etc. add. P 46-47 secundum om. OR 47-48 scilicet ... proposi-tionem om. OPaPRL 48 quia secundum trp. OR 49-50 sed ... enuntiatione om. horn.Pa; est causa veritatis in enuntiatione O 50 propositionis ... veritas2 om. Horn. O 51haec] propositio add. P 52 Praeterea] Item P 53 fuisset] fuit C | repraesentatum]-ta L 55 repraesentet] praesentet O | repraesentabit om. L 56 repraesentavit] -batP; -bit L; om. C j ergo modo om. C 56-57 producturum mundum trp. P 57 Sed ...est] Sed hoc C; Quod est manifeste P j ergo ... falsum2 om. P 58 Praeterea] quartoL j modo om. L j sic esse] sic C; esseP; ita esseL 60 repraesentatur corr. C | divi-nam et om. OR 61 cum om. C j repraesentavit] -tabit P | sic] ita L \ fore] esse C62 hanc] earn L | simul] semel Pa j repraesentavit] -bat P; -tat L 63 duo om. CPaPLj producet1] -cit C; corr. O 63-64 Deus2 ... mundum om. Pa

at lin. 46 in codex C are to be found only in the editio composita of Aris-totle's work; here, however, some manuscripts read instead in eo quodsusceptibilis with Boethius. This divergence suggests scribal rather thanauthorial intervention (in filling out the quotation) at some stage in the trans-mission of Holcot's text.

48-50 Anselm, De veritate, 2 (Schmitt, 1: 177-179).

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 115

65 1.5 Praeterea, loquamur nunc pro ilia mensura imaginata anteproductionem mundi. Pro tune haec fuisset vera, si ftiisset formata:"Deus vult create mundum." Vel ergo voluit creare se vel aliud a se.Non se, quia hoc fuit impossibile; ergo voluit creare aliquid aliud a se.Ergo voluit aliud a se creari; ergo aliud a Deo fuit volitum a Deo pro

70 tune, et non nisi mundus. Ergo mundus fuit pro tune, quia si fuit aliuda Deo, fuit; et si non fuit aliud a Deo, nihil aliud a Deo fuit volitum aDeo.

1.6 Praeterea, sancti ab aeterno fuerunt electi; ergo ab aeternofuerunt dilecti; ergo ab aeterno fuerunt boni, /O 147rb/ quia Deus

75 numquam dilexit nisi bonum; ergo homines fuerunt ab aeterno. Primumantecedens patet per illud Ad Ephesios i: "eligit nos ante mundiconstitutionem."

1.7 Praeterea, sit a nomen alicuius qui erit electus in fine mundi.Quaero tune: aut Deus diligit a vel non diligit a. Si non diligit a, ergo

80 nee eligit a, et per consequens, numquam eligit a. Et ultra: ergo a nonerit nomen alicuius sancti vel electi, cuius oppositum ponitur. Si dicaturquod Deus diligit a, sequitur tune quod a est dilectum a Deo, et sequitur"a est dilectum a Deo; ergo a est aliquid dilectum a Deo," quia a nonest nihil dilectum a Deo, et ultra: "ergo a est aliquid."

85 1.8 Praeterea, ita naturaliter repraesentat essentia divina Antichristumfore sicut ista propositio mentalis, "Antichristus erit," repraesentat inmente alicuius hominis Antichristum fore. Sed haec oratio mentalis itarepraesentat Antichristum fore naturaliter quod ipsa non potest esse in

65 loquamur] -imur L j nunc] modo P 66 formata om. CPaORL 67 vult mg. Pa |Vel ergo trp. OR 68 fuit] est P | aliquid om. CPaPL 69 voluit... ergo2 om. horn. PL| aliud1 om. O | creari] -re CO 71 nihil mg. Pa | a3 Deo3 om. L 75 numquam ...bonum] non diligit nisi bonos P 76 antecedens om. OR \ Ad om. CPaPL | Ephesios corr.ex Ethicorum C 78 alicuius ... electus] unius qui eligetur P 79 aut] utrum L j vel ...a2] aut non P; an non L | diligit om. L j a3 om. CPaL 80 a1 om. CPaL | eligit1] -getP ! a2 om. PaRL j Et ultra om. P 81 alicuius] actus C; unius P ] sancti vel om. CPaL! ponitur] est positum P 82 diligit a1 corr. et trp. R j sequitur tune trp. C 82-83 et...Deo1 om. OPR 83 dilectum2] electum O j a2 Deo2 om. OR 83-84 quia ... Deo om.Pa 83 a3 om. OR 84 Deo] ergo a est aliquid dilectum a Deo add. LOR \ a om. CPaj aliquid] ab aetemo add. P 86 ista] haec P 86-87 repraesentat ... hominis trp. PaPL;in mente alicuius hominis OR 87 alicuius om. CPaL | fore] repraesentat add R; praesentatadd. O j oratio] propositio OPR 87-88 mentalis ... naturaliter] in mente ita naturaliterrepraesentat P 88 quod] quia PaL j ipsa om. POR

76-77 Eph. 1:4.

116 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

mente nisi sic repraesentet; ergo eodem modo essentia divina semper90 repraesentabit Antichristum fore et mundum esse producendum si

unquam sic repraesentavit; quia aliter mutaretur.2. Secundo ad principale arguitur sic: Deus ab aeterno scivit se

producturum mundum; ergo Deus non potuit produxisse mundum abaeterno. Consequentia probatur, quia sequitur: "ab aeterno scivit se

95 producturum mundum; ergo aliquando scivit se producturum mundum;ergo pro tune scivit se nihil produxisse; ergo pro tune scivit mundumnon esse." Ergo ex isto antecedente, "Deus ab aeterno scivit se produc-turum mundum," sequitur formaliter quod mundus non fuit ab aeterno;ergo impossibile est quod oppositum consequentis stet cum antecedente,

100 stante significatione utriusque. Ergo non potuit produxisse mundum abaeterno, si ab aeterno scivit se producturum mundum. Item, si potuitproduxisse mundum ab aeterno, ponatur in esse. Et sequitur: "mundusfuit ab aeterno, ergo mundus numquam fuit producendus"; et ultra:"ergo Deus numquam scivit se producturum mundum." Ergo ut videtur,

105 prima consequentia est bona.Dicitur uno modo dissimulando de consequentia, "concede conse-

quens, quod Deus non potuit produxisse mundum ab /P 46ra/ aeterno."Sed contra hoc arguitur multipliciter.

2.1 Primo sic: non minus potest Deus quia producit libere quam110 posset si naturaliter produceret; sed si Deus egisset naturaliter, Deus

produxisset mundum ab aeterno. Ergo et libere potuit hoc fecisse.2.2 Praeterea, mundum ab aeterno fuisse non includit contradictio-

nem; ergo Deus potuit fecisse quod mundus fuisset ab aeterno. Conse-quentia patet, quia Deus potest quicquid non includit contradictionem

89 sic om. OR \ repraesentet] -tat C | eodem modo cm. PL 90 fore] foret C; om. Oj esse] est C 91 sic repraesentavit trp. OR J quia aliter] quia alias CRL; alias OPa 92ad principale] principaliter P; om. OPaRL j arguitur sic] arguo sic ORL; om. C \ aeternomg. O 93-95 Deus ... ergo om. horn. PaL 93 potuit] non add. P 95-96 aliquando ...ergo1 om. horn. L | producturunr ... se om. horn. O 97 isto antecedente] isto consequenteR; consequente O | ab aeterno om. OR; ab ab aeterno P 97-98 se producturum trp. L98 quod ... fuit] non potuit fuisse P 99 est om. CO 99-100 cum ... stante om. C 101producturum mundum trp. P | potuit corr. O 102 sequitur] quod inser. O j mundus] quaeadd. et del. O 103 mundus om. L j fuit2 om. R 104 Deus om. O | producturum]-ducendum Pa 105 est] fuit P 106 Dicitur] respondetur L j dissimulando del. R; mg.dicendo R 106-107 consequens om. O 107 quod] quia L 108 hoc om. OR 109Primo] Et primo PR; corr. O | quia] ex hoc quod P 110 Deus1 om. O; naturaliter add.P | Deus2 om. FOR 111 et om. C j libere] posset add. et del. C | potuit] eum producereet add. P 112 ab ... fuisse trp. CPPaL 113 quod ... aeterno] etc. OPaR; mundum abaetemo P; ergo etc. L 114 potest] -tuit P

IN HII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 117

115 fieri. Antecedens probatur, turn quia secundum Aristotelem, I Toico-rwn, "sunt quaedam problemata de quibus ... non habemus certainrationem, sicut utrum mundus sit aeternus," unde non possumus probarequod includit contradictionem. Turn quia philosophi multi hoc opinatisunt, sicut docet Augustinus, x De civitate Dei, capitulo xxxiv, de

120 Platone, cuius opinio fuit mundum fuisse aeternum et a Deo habuisseinitium suae constitutionis, non tamen initium temporis, sicut "si pes exaeternitate stetisset in pulvere, semper ei subesset vestigium, quod tamenvestigium a calcante factum nemo dubitaret, nee alterum altero priusesset." Turn quia beatus Augustinus, vi De Trinitate, capitulo i,

125 respondet Arrio, "si Filius est natus, erat (tempus) quando non eratFilius," respondet Augustinus quod non sequitur, quia natus potest esse"Patri coaeternus sicut splendor qui gignitur ab igne"; et sole et radio.Et istis exemplis utitur frequenter Augustinus in ista materia; ergo simulstant quod aliquid habeat causam /R 42ra/ efficientem et sit illi causae

130 coaevus.2.3 Praeterea, arguitur sic: antequam produxit mundum, potuit

produxisse mundum; vel ergo tantum per finitum tempus ante vel ininfinitum ante. Primum non potest rationabiliter dici, quia qua rationemodo concedimus quod posset prius produxisse mundum, /Pa 45ra/

135 eadem ratione concedere deberemus idem quocumque instanti significato

115 Aristotelem] Philosophum P 116 sunt quaedam tip. OR 117 utrum corr. O j undeom. P 118 Turn] etiam add. R | philosophi multi trp. P 118-119 hoc ... sunt] opinatisunt hoc P; opinati sunt R 119 docet] beatus add. P j Dei om. CPaL j xxxiv] xiv Pa; xxivC; xxxi L 120 aetemum] ab aeterno OPR 121 suae om. OPaRL | initium2] ultimumP; om. Pa j ex] ab OR 122 semper ... vestigium] vestigium ei semper subesset OPR; vesti-gium semper ei subesset PaL 122-123 quod ... vestigium om. C 123 calcante factum]calcante P; causalitate factum C | nee] nisi O | altero] -ri Pa; om. P 124 De om. Pa 125Arrio] contrario P \ est ... erat1] est natus ergo erat P; erat natus ergo L j quando ...erat2 om. L 126 Filius] et add. P; om. L 127 Patri om. L \ et1 ... radio] etc. P; om.PaL 128 utitur frequenter trp. CPaL j in ... materia om. COPaRL 129 aliquid] -quis OR| sit ... causae trp. P; sit illi OR 130 coaevus] coaeternus OPaR; coaetemum PL 131arguitur sic om. P j mundum om. CPaPL 131-132 potuit produxisse ftp. P 132 mundumom. CPaPL j tantum om. P j finitum corr. O | ante] solum P j in] per OR; om. PL 133infinitum corr. O; tempus add. ORL | rationabiliter dici] dari P 134 posset prius] -tuitprius OPR; trp. R 135 concedere deberemus] concedere debemus PaPRL; trp. P; deberemusC ! idem] ibidem O; quod P j quocumque] quantocumque P j instanti] distincti C; temporeP; om. Pa 135-136 significato ante] significabili dato illud potuit produxisse P

115-118 Aristotle, Topica, translate Boethii, 1, 104bl2-17 (AL 5,1-3: 17.10-15).119-124 Augustine, De civitate Dei, 10.31 (CCL 47: 309.13-16; CSEL 40,1: 502-503).124-127 Idem, De Trinitate, 6.1 (CCL 50A: 228.10-15).

118 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

ante. Posito enim quod duplum plus de tempore fuisset a creationemundi quam modo, diceremus quod ante tot annos potuit produxisse/C 43v/ mundum; et eodem modo, si triplum vel quadruplum poneretur.Quod si verum est, ergo in infinitum ante potuit produxisse mundum;

140 ergo ab aeterno.2.4 Praeterea, capio instans in quo Deus creavit mundum, et sit a.

Et arguo sic: Deus eodem modo omnino se habuit ante a sicut in a; ergoquicquid intellexit vel voluit in a, voluit ante a; sed in a voluit mundumesse, ergo et ante a. Ergo ante a mundus fuit.

145 2.5 Praeterea, si includit contradictionem Deum produxisse mundumab aeterno, ergo posset probari quod mundus fuit ex tempore productuset quod Deus creavit mundum. Et sic articulus fidei posset probari inlumine naturali.

2.6 Praeterea, creaturae rational! non repugnat habere effectum150 liberum sibi coaevum; ergo nee Deo. Assumptum patet de anima Christi,

etsi Christus ab aeterno fuisset viator, ab aeterno habuisset actummeritorium. Confirmatur ista ratio per illud Dionysii, De divinisnominibus, capitulo iv: "divinus amor non permisit eum sine germineesse." Sed amor iste fuit ab aeterno; ergo etc.

155 2.7 Praeterea, secundum Augustinum, x De civitate Dei, capituloxxxiv, "si pes ab aeterno stetisset in pulvere, semper ei subessetvestigium a calcante factum nemo dubitaret." Et Super lohannem

136 quod] in add. et del. Pa | duplum] -lo R 137 annos] ante C; Deus add. P138 eodem modo] eo modo OR; eodem non L j vel] et P 139 potuit] -tuerit P [ mun-dum] ante C 141 Deus creavit trp. P 142 eodem ... habuit] omnino (et add. P) eo-dem modo se habuit CPL; eodem modo se habuit omnino Pa | a2] voluit ante a add. etdel. O 142-143 ergo ... a2 om. horn. O;mg. Pa 143 in2] ante L | a3 inser. O 144ergo1 ... a1 om. L j Ergo2] et add. Pa 145 Deum ... mundum] mundum fuisse P146 ergo om. P | fuit ... productus] fuit productus ex tempore C; productus fuit extempore Pa; ex tempore productus fuit P; productus est ex tempore L 147 et1 ...mundum om. OPaPRL 147-148 probari ... naturali] probari CPaPL; lumine probarinaturali R 149 creaturae] voluntati L 150 sibi coaevum] coaevum C; sibi coaeternumORL j Deo corr. R; Deus O 151 etsi] quia si PL j ab1 ... fuisset trp. P 152 istaratio] ratio PPaL; om. OR | illud Dionysii] illud dictum Dionysii Pa; DionysiumPL 153 amor] ardor P 154 ergo etc. om. CPaL; ergo P 155 Dei om. CPPaRL156 xxxiv] xxxi L \ stetisset] fuisset L 156-157 semper ... dubitaret] etc. OPaPRL157 calcante factum] causalitate finitum C j Et] Chrysostomus L j Super lohannem om. P

152-154 Ps.-Dionysius, the Areopagite, De divinis nominibus, 4.18.6, ed. PhilippeChevallier, et al., Dionysiaca (Paris, 1937; rpt. Stuttgart, 1989), 1.201.

155-157 Augustine, De civitate Dei, 10.31 (CCL 47: 309.13-14; CSEL 40,1: 502-503).157-159 Augustine, Sermones de scripturis, 117.9.12 (PL 38: 668).

IN IHI LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 119

sermone xxxvi, dicit quod "virgultum et eius imago coaeva sunt; sisemper," inquit, "virgultum, semper imago de virgulto." Sed si pes vel

160 virgultum fuisset /P 46rb/ ab aeterno non posset citius vel prius habereeffectum quam Deus; ergo cum Deus ab aeterno fuerit, potuit habuisseab aeterno effectum sibi coaevum.

2.8 Praeterea, quicquid perfectionis est in causa secunda, debetattribui causae primae; sed hoc est perfectionis in causa secunda habere

165 effectum sibi coaevum, et quod non expectet tempus adhuc quod possetproducere effectum suum. Unde quanto est causa potentior, tanto/O 147va/ minus expectat de tempore. Ergo hoc debet Deo attribui, quodpossit statim habere effectum sibi coaeternum; ergc Deus potuit pro-duxisse mundum ab aeterno.

170 3. Tertio ad principale arguo sic: si Deus etc., vel ergo Deus abaeterno scivit se posse producere plures mundos vel non. Si non, ergonon potuit producere plures mundos; et eadem ratione nee modo potest.Consequens falsum, quia tantae potentiae est modo sicut fuit tune quandoproduxit istum mundum, nee est aliqua resistentia nee aliquod impedi-

175 mentum creaturae impediens; ergo posset modo producere alium sivellet.

3.1 Si dicatur quod Deus ab aeterno scivit se posse producere pluresmundos, contra: ergo plures mundi fuerunt intellect! a Deo et sunt adhucintellect! a Deo; ergo aliqua intellecta sunt plures mundi.

158 sermone xxxvi] primam sermonem xxx P; homiliae xxxvi L \ coaeva] coaeternaPL j sunt] sed add. Pa; et add. P | si om. O 159 inquit om. P; si add. mg. O j vir-gultum om. P; fuit add. OR; ab aeterno fuit add. L | semper2 om. P; ergo add. L jvirgulto] fuit add. ORL j Sed] vel OR; et add. P 159-160 vel ... aeterno] ab aeternofuisset vel virgultum C 160-161 vel2 ... effectum] vel prius producere vel habereeffectum P; habere effectum vel prius C 161 fuerit] fuit PaL \ habuisse] habereOR 162 ab aeterno om. COPaRL j coaevum] coaeternum CL 163 Praeterea] si add.C 164 causae primae trp. P | est perfectionis trp. P 165 sibi coaevum trp. C; sibicoaeternum L j et om. OPaRL | posset] -sit C; -test P 166 effectum suum trp. CPPaL| quanto] -ta P | est causa trp. CL | potentior] potior P; perfectior L 168 positstatim] -set statim O; -set P | coaeternum] coaevum OPaR 168-169 produxisse]-ducere P 170 ad principale om. O | arguo] -guitur P; om. OPaRL | vel om. OPaRL! Deus2 om. CPaPL 171 scivit] scit P j posse om. L 172 et eadem] eadem OPaRL;ergo pari C 173 Consequens] enim add. Pa j falsum] ergo etc. add. OR j est modoom. O | fuit tune trp. PaPL 174 istum mundum] istum C; trp. P | est ... resistentiatrp. P | nee2 aliquod] vel CPaPL 175 creaturae] ipsum P; quam tune L | possetmodo] modo potest P 175-176 alium si vellet trp. OR; alium mundum si velletP 177 Si] ideo add. P | quod om. C | se] producere mundum add. etdel. Pa j posseom. L 178-180 contra ... mundos om. horn. P

120 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

180 3.2 Item, vel intellexit se posse producere mundos infinites velfinitos tantum. Non finitos tantum, quia qua ratione sex eadem rationeseptem, et qua ratione septem eadem ratione octo, et sic in infinitum. Siinfinites aequales isti, ergo illi infiniti, si essent, moveri possent motucirculari in suis partibus superioribus sicut iste mundus movetur; ergo

185 pari ratione si esset unum infinitum compositum ex omnibus illis, possetmoveri motu diurno, et sic corpus infinitum posset moveri etiam intempore finite, quod est contra Aristotelem, I De caelo et vi Physicorum.

3.3 Item, si Deus potuit produxisse plures mundos et non fecit, ergofiiit invidus. Consequentiaprobatur per modum arguendi beati Augustini,

190 iv Super Genesim, capitulo xviii: "bona facere si non posset, nulla essetpotentia; si autem posset nee faceret, magna esset invidentia. Quia ergoest omnipotens et bonus, omnia valde bona fecit"; ergo pari ratione siDeus posset producere mundos infinites et non fecit, ergo fiiit invidus.

Confirmatur, quia qui omittit quod melius est, non facit optimum195 quod posset facere nee optime quo posset; sed si Deus posset producere

plures mundos et non fecit, illud omisit quod melius est. Nam meliusesset duos /R 42rb/ mundos esse quam unum constat, quia in duplo;manifestum est ergo Deus non optime cuncta disposuit. Confirmatur

180 intellexit] -legit PaL; incepit R | se posse om. OR; se L j producere] plures add.L ! mundos] vel ergo add. P 180-181 infinites vel finitos1 trp. L 181 ratione2] etadd. Pa 182 et1 ... ratione2 om. OPaRL; vel P [ sic] ita P | in om. Pa | Si] sed Pa183 infinites] qui erunt add. L 184 circulari] corporali add. P | partibus om. C j sic-ut] ergo Pa; corr. O | mundus] modo add. P 185 esset tier. Pa j omnibus om. CPaL| illis] illud add. PaPL 186 motu ... moveri om. horn. P | sic mg. Pa | etiam] et Pom. L 187 finite corr. ex infinito R \ quod est om. CPaPL { Aristotelem] Philoso-phum PL 188 produxisse] -ducere P 189 fuit invidus trp. P \ probatur] patet OR| arguendi... Augustini] arguendi Augustini OPR; Augustini arguendi C 190 bona]autem add. PaL | nulla] nee P 191 nee ... magna] et non fecit magis OR; et non fa-ceret magna P | invidentia] invidia RPa | Quia om. C | ergo] Deus add. P 192 bonuomnia] bona omnia et OR; bonus ideo omnia L 193 posset] -tuit P; -tuisset L jmundos infinites trp. P; mundos C | fecit] produxit P 194 qui om. C | quod] non ad.et del. Pa 195 posset1 facere] facere potest P | optime] melius P | quo] quod L | po-set2] -tuit P 196 illud omisit trp. CPaPL 197 esset] est OR j esse corr. O j constatom. OR | duplo] triple O 198 manifestum] melius P | Deus ... optime] non optimDeus OR; non optime Pa j disposuit] -ponit PL

186-187 Aristotle, De caelo, 1.5, 272b28-273a3 (Juntina 5, fols. 32CD-5, 32H);Physica, 6.2, 233al7-21 (Juntina 4, fol. 257DE).

190-192 Augustine, De Genesi ad litteram, 4.16 (CSEL 28,3.2: 113).

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 121

similiter per Augustinum, in De libero arbitrio, /Pa 45rb/ capitulo vii:200 "quicquid tibi vera ratione melius occurrerit, scias fecisse Deum

tamquam bonorum omnium conditorem"; igitur de facto iam fecit pluresmundos.

3.4 Praeterea, si Deus quando produxit istum mundum scivit seposse producere alium mundum ab isto, sit ille a. Quaero igitur quare

205 magis voluit producere istum quam cfl Vel fuit aliqua ratio vel nullaratio. Si nulla, voluntas sua fuit irrationalis; si aliqua, contra: omnia suntparia in obiectis intellectus; videtur quod magis non debuit produceremine quam istum, et sic vel nullum vel istos infinites.

3.5 Praeterea, aut potuit produxissemundum meliorem isto /P 46va/210 vel non. Si sic, ergo non fecit quicquid melius potuit; ergo non fecit

optime quo scivit et potuit. Si non potuit, contra: iste mundus est finitaeperfectionis; ergo potuit fecisse mundum maioris perfectionis. Similiter,potuit fecisse hominem meliorem quam fecit, secundum Magistrum, iSententiarum, distinctione xliv, capitulo ii. Et probat hoc Magister per

215 beatum Augustinum, xi Super Genesim, capitulo x: "talem potuit Deushominem fecisse quern peccare non posset nee vellet; et si talem fecisset,quis dubitat meliorem fecisse"? Ergo potuit hominem fecisse meliorem;igitur pari ratione angelum, et totum universum.

3.6 Praeterea, si Deus posset modo facere unum alium mundum ab220 isto, posset facere ilium esse alicubi sicut iste est modo, ita quod partes

199 similiter] etiam P; quod add. et del. O; simpliciter L j Augustinum] illud AugustiniPRL 200 occurrerit] -currit R | fecisse Deum trp. P 201 bonorum omnium tip. L | con-ditorem] -tor C } de ... iam trp. P 203 produxit] fecit OR 204 mundum om. C \ illeom. OR j Quaero igitur] et quaero P 205 voluit producere] produxit P 206 ratio om.OPaPRL j si nulla iter. et del. R; ergo add. P j irrationalis] -bilis L j contra] cum L j sunt]sint L 207 paria om. Pa j intellectus] -tis CPa 207-208 videtur ... infinites om. CORPaP209 aut om. OPaR | produxisse] producere alium P 211 quo] quod L | potuit2 om.P ! est] praecise add. P 212 potuit] -sset C; -sset alium P j fecisse mundum trp. P213 potuit] -sset CPaL [ fecisse] facere Pa j i] ii P 214 xliv] iv O | probat] -tur P |hoc Magister trp. PaL; hoc P; Magister OR 215 beatum om. PPaCL j xi] vl j talemom. P 216 hominem fecisse trp. P J quern] qui OPaPRL \ peccare non] nee peccareC; peccare nee P; trp. L 217 quis] qui OR j dubitat] quin add. L j fecisse] -sset L! potuit ... meliorem2 om. P 218 et] ergo C; (sic L) per consequens add. PL 219posset] -test P | modo facere trp. O | unum om. P 220 posset] ergo potest P | ilium... modo] istum mundum esse alicubi et aliquando ubi iste modo est P j iste om. OR

199-201 Augustine, De libero arbitrio, 3.5.13 (CCL 29: 282; CSEL 74,6.3: 100).213-214 Peter Lombard, Sententiae, 1.44.1.3 (1: 304).215-217 Augustine, De Genesi ad litteram, 11.7 (CSEL 28,3.2: 340).

122

illius mundi distarent abinvicem extra mundum istum. Quaero igitur quidest ibi modo? Aut aliquid aut nihil. Si aliquid, ergo extra mundum defacto est aliquid. Si nihil, tune arguitur sic: extra mundum nihil est etextra mundum potest esse aliquod corpus; igitur extra mundum modo est

225 vacuum, quia ubi potest esse corpus et nullum corpus est, ibi estvacuum; ergo vacuum modo est.

4. Quarto ad principale arguitur sic: si Deus ab aeterno scivit, etc.,ergo antequam produxit mundum verum fuit Deum esse producturummundum. Igitur, si haec propositio ab aeterno fuisset, "Deus producet

230 mundum," ab aeterno haec fuisset vera. Ergo si homo fuisset creatusante mundum qui dixisset propositionem istam, dixisset verum; ergo denecessitate Deus produxit mundum.

Confirmatur iste modus arguendi per processum Aristotelis, iPerihermenias, in fine, ubi ostendit quod in propositionibus contradicto-

235 riis de futuro in materia contingenti, neutra pars est determinate vera.Hoc autem arguit per duas rationes, quarum prima ducit ad /C 44r/impossibile, secunda est ostensiva. Primo sic: si haec sit vera "a erit,"ergo dicens hanc dicit verum; sed si dicens hanc dicit verum, necesse estsic fore sicut ipse dicit; et si necesse sit fore sicut ipse dicit, non potest

240 aliter evenire quam ipse dicit; igitur a de necessitate eveniret. Hoc autemrelinquit Aristoteles pro impossibili, tarn ibi quam vi Metaphysicae.Secundo arguit ad idem sic: sicut res se habent ad fore et non fore, sicse habent contradictiones formatae de eis ad veritatem et falsitatem; sed

221 distarent ... mundum] essent extra mg. O 222 aut1'2] an L | aliquid1] aliudC 223 tune arguitur trp. P j sic om. OR j nihil2 est2 trp. P 224 aliquod om.OPaPRL 224-225 igitur... corpus1 om. horn. P 224 modo om. L 225 corpus2 om.L ! est1 om. R | ibi] modo OR; ergo extra mundum add. P 225-226 est2 vacuum1 trp.L 226 ergo vacuum2 om. CP j modo est om. P 227 Quarto corr. O j arguitur om.COPaRL j sic om. C j scivit] se add. P 228 ergo om. OR | mundum om. R 228-229 producturum mundum trp. P 229 si] sic L | fuisset] vera add. L j producet] -citCPa 230 haec fuisset1] fuisset OPR; om. PaL | vera om. L 231 qui corr. P |propositionem om. COPaRL j istam dixisset2 om. L 231-232 de... Deus trp. P 233processum Aristotelis] Aristotelem OR; processum Philosophi P 234 in1 fine om. OR236 prima] una L 237 impossibile] et add. P j sic] modo Pa; modo sic L | sit] eritOR; esset determinate P 239 dicit1 inser. R j si ... dicit2 om. horn. P | sit] est sicOPaRL j ipse2 om. C 240 eveniret] -niet PR 241 quam] quod C 242 sicut] sit R

j res mg. Pa | habent] -bet OPaC (corr. ex habent C) | sic 2] sicut corr. ex sic R 243formatae ... eis trp. L \ de] ab OR

233-248 Aristotle, De interpretatione, 9, 18b9-16, 19a31-39 (AL 2,1-2: 14, 17).

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 123

res quae significantur futurae sunt omnino ad utrumlibet, nee plus245 determinantur ad fore quam ad non fore; igitur contradictiones de eis

formatae non plus determinantur ad veritatem quam ad falsitatem, neeecontra. Ideo tenet ipse quod in talibus contradictionibus neutra pars estvera, et similiter neutra pars est falsa. Ergo secundum eum, si aliquapropositio de future sit vera de necessitate sic erit sicut denotatur per

250 earn. Ergo, si haec fuisset vera ab aeterno, "Deus producet /O 147vb/mundum," ab aeterno fuisset verum dicere: "Deus de necessitateproducet mundum." Consequens falsum, quia libere produxit mundum.

5. Quinto ad principale arguo sic: si Deus ab aeterno, etc., seque-retur quod in Deo posset esse praescientia futurorum, hoc est, quod

255 Deus fuisset praescius futurorum. Consequens falsum; et consequentiapatet, quia quando mundus non fuit, Deus scivit se producturummundum; ergo habuit praescientiam de hoc — quod mundus fuit futurus— et sic pari /P 46vb/ ratione habet modo praescientiam de futuris.Falsitas consequentis probatur per venerabilem Anselmum, De casu

260 diaboli^ capitulo xxi. "Breviter," inquit Anselmus, "hoc respondeo.Praescientia Dei non proprie dicitur 'praescientia'; cui enim omniasemper sunt praesentia; non habet futurorum praescientiam sed praesen-tium scientiam." Ergo secundum mentem Anselmi, omnia quae apud nossunt futura vel praeterita, sunt Deo semper uniformiter praesentia; ergo

265 ab aeterno mundus fuit praesens Deo.Idem confirmatur per Boethiurn, libro v De consolatione, /Pa 45va/

prosa ultima: "omnia, quasi /R 42va/ iam gerantur, in sua simplici

245 determinantur om. OR | ad2 cm. P j de eis cm. OPR 246 ad2 cm. CPa 247econtra] e contrario L | Ideo] Et ideo P; non O | contradictionibus] -dictoriis P 248 et oOR | similiter om. PL j est om. L j aliqua] ilia P 249 sic om. OR 249-250 denotaturper earn tip. C; per illam denotatur P 250 haec om. Pa 251 fuisset verum] fuisset veraC; trp. L j dicere] quod add. Pa 252 producet] -xit C [ quia] Deus mere add. P 253arguo sic] sic OPaRL; om. P j Deus ... etc.] sic P 253-254 sequeretur] -quitur OL 254posset esse trp. CPL; posset esset O; posset Pa 254-255 hoc ... futurorum om. horn. L254 quod om. Pa 255 praescius] -stilus O j et om. CPa 257 fuit] esset P 258 prae-scientiam] habuit add. et del. R | futuris] consequentia patet et add. P 259 consequentis]antecedentis O j venerabilem om. P j De casu tier, et del O 260 hoc respondeo] hierespondeo OL; om. P 261 dicitur] proprie add. OR | cui] cum C 262 semper om. OR| sunt praesentia trp. OR; praesentia PaL ] futurorum praescientiam trp. OR; praescientiamPa 264 sunt2] a add. Pa \ semper om. OPR j ergo iter. et del. O 266 Idem] item PL;istud R j libro om. CPPa 267 quasi] quae P | iam om. COPaPR | gerantur] generantur P

259-263 Anselm, De casu diaboti, 21 (Schmitt, 1: 267).266-272 Boethius, Philosophiae consolatio, 5.6.15-18 (CSEL 67: 124.3-9).

124 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

cognitione considerat Deus. Itaque, si praescientiam pensare veils, quacuncta dignoscit, non esse praescientiam quasi futuri sed scientiam

270 numquam deficientis instantiae, rectius aestimabis. Unde non praeviden-tia sed providentia potius dicitur, quod porro a rebus infimis constitutaquasi ab excelso rerum cacumine cuncta prospiciat." Haec ille. Vultigitur dicere quod Dei cognitio de futuris non est proprie praescientia sedcognitio quorundam praesentium sibi; non quod sibi sunt aliqua futura,

275 aliqua praesentia, et aliqua praeterita sicut nobis, sed omnia sunt sibipraesentia in sua aeternitate. Ergo ab aeterno mundus fuit praesens Deo.

Item, Anselmus, De concordia, capitulo iv, "quemadmodumpraesens tempus continet omnium locum et quae in quolibet loco sunt,ita aeterno praesenti clauditur simul omne tempus et quae sunt in

280 quolibet tempore." Et infra: "habet enim aeternitas suum simul, in quosunt omnia quae simul sunt loco et tempore, et quae sunt in diversis locisvel temporibus." Unde dicit infra quod actio mea crastina semper estpraesens in aeternitate. De isto nota libro I Sententiarum, distinctionexxxv, capitulo ix.

285 6. Sexto ad principale: si Deus ab aeterno scivit se producturummundum, Deus ab aeterno scivit se producturum per creationemsemetipsum. Consequens est impossibile, ut manifestum est. Consequen-

268 Itaque] istam Pa | praescientiam] futurorum add. OR | velis mg. P; velitOPaR 269 esse] est CR | quasi futuri om. Pa 270 deficientis corr. R | instantiae]id est praesentiae add. P 271 providentia potius trp. P | infimis constituta] institutaPa 272 prospiciat] propinquat | Haec ille om. C 273 futuris] -ro OPR j est] Deiadd. OR I proprie praescientia trp. OR; praescientia Pa j sed] cognitio de futuro nonest praescientia proprie sed iter. O 274 quorundam] -rumque L ' praesentium sibi trp.CPaL; praesentium P ] non quod om. Pa; numquam L j sunt aliqua] aliqua sint C275 aliqua1] et aliqua P j praesentia, praeterita trp. PL j et om. PaCL j aliqua2praeterita om. C 276 praesentia] et aliqua praeterita sicut nobis, sed omnia sunt sibipraesentia et aliqua praeterita sicut nobis, sed omnia sunt sibi praesentia iter. O j suaom. P 277 Item] idem CPaL 278 omnium] -nem PaPRL; ominem O 279 aeternopraesenti corr. O; aeternitate P | clauditur simul trp. PL; subclauditur CPa 280 infra]ita P | enim om. P | suum] sua OR 281 sunt1] tune L j sunt2 om. P 282 vel] et P| semper est] superest O 283 praesens om. OR j De ... libro] nota de hoc P 284capitulo] ultima quaestione iv add. R; iv vel add. O | ix] vii L 285-286 scivit ...mundum] scivit etc. P; etc. OPaRL 286 scivit] praescivit P 287 est1 om. P j ut om.COPaPR | est2 mg. R; om. O; et add. P

277-283 Anselm, De concordia praescientiae et praedestinationis et gratiae Deicum libero arbitrio, 1.5 (Schmitt, 2: 254-255).

283-284 Peter Lombard, Sententiae, 1.35.9 (1: 257-258), as cited by William ofOckham, Ordinatio, 1.36.q.un. (OT 4: 540), responding to William ofAlnwick's discussion of exemplar causation and the divine intellect.

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 125

tiam probo arguendo sic: istae creaturae sunt Deus; istae creaturae suntmundus; ergo mundus est Deus. Maior probatur, scilicet quod creaturae

290 sint Deus, per Augustinum, Super lohannem, et De Verbis domini,sermone iv, "quae hie variae quaeris, ipse unus omnia tibi erit." Etlohannes i, "quod factum est in ipso vita erat." Et Anselmus, Monolo-gion xxxv, "quicquid factum est sive vivat sive non vivat, aut quomodo-cumque sit in se, in illo est ipsa vita et veritas."

295 Item, "creaturae in Deo sunt ipsa creatrix essentia."7. Septimo ad principale quaero aut Deus produxit mundum

contingenter aut necessario. Si necessario, ergo naturaliter, ergo abaeterno, quia posita causa sufficienti et non impedibili et naturaliteragente, necesse est effectum poni; ergo sic mundus fuisset ab aeterno.

300 Consequens falsum.Si contingenter et libere produxit mundum, ergo semper ante instans

productionis mundi haec fuisset contingens: "Deus producet mundum";ergo, si haec fuisset scita a Deo, fuisset simul vera et contingens adutrumlibet. Et sic per consequens Deus modo in futuris contingentibus

288 arguendo sic om. ORL; sic PPa | sunt1 ... creaturae om. CL | sunt2 om. Pa289 probatur] patet OPPaRL | scilicet om. CL 290 sint] sunt PRL j lohannem] ser-moni add. C; sermoni i add. L 291 iv] viii OR | quae] qui OR; quaecumqueL J hieom. OL | variae] -ria L 292 erat] erit O | Anselmus] per Anselmum P 293 xxx]xxv Pa ! non om. Pa j aut] ante R 293-294 quomodocumque] quandocumque OPaR294 sit] fit OR; estL j ipsa om. L 295 Item] idem C; ideo P j creaturae] creareOPa;creare del. creaturae corr. mg. R | sunt] scilicet Pa 296 aut] an L j Deus om. L jproduxit] -cit PPa 297 aut] an L; vel Pa | ergo2 om. RO 298 causa] potentia RO

j causa sufficienti trp. P | et1 om. P | impedibili] impossibili L; impedita P 299necesse] -sario C | effectum] -tus ROPaCL j sic] ergo sic tier. Pa | mundus fuisset trp.RO 300 consequens falsum om. P 301 mundum om. LROPaP 303 haec om.ROPaCL ! a Deo om. Pa | fuisset simul trp. RO 304 sic om. PPa | consequens] sicadd. Pa | futuris om. P

288-291 Augustine, Sermones de scripturis, 117.10.14 (PL 38: 669). Here Holcotcontinues to draw on Ockham, who in turn quotes Alnwick; cf. Ockham,Ordinatio, 1.36.un. (OT4: 525); Alnwick, Quodlibet, q.6, ed. AthanasiusLedoux, Quaestiones disputatae de esse intelligibili et de quodlibet, inBibliotheca franciscana scholasticamedii aevi 10 (Quaracchi, 1937), 373.

292 John 1:3-4; still quoting from Alnwick, Quodlibet, q.6 (Ledoux, 383), viaOckham, Ordinatio, 1.36.un. (OT 4: 525), however, and not directly.

292-294 Anselm, Monologion, 35 (Schmitt, 1: 54).295 Ibid. (1.55); see Ockham, Ordinatio, 1.36.un. (OT 4: 526) from Alnwick

Quodlibet, q.6 (Ledoux, 389).

126 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

305 cuiuslibet contradictionis sciret alteram partem. Consequens falsum,videlicet, quod Deus sciat aliquam propositionem de future in materiacontingenti, puta istam: "a erit." (Si a peccatum quod Sortes liberecommittet eras.) Tune arguitur sic: Deus scit a fore, ergo ab aeternoscivit a fore vel incepit /P 47ra/ scire a fore. Non potest dici quod

310 incepit scire a fore, quia tune posset aliquid scire vel praescire noviteret ex tempore. Consequens falsum et contra Magistrum, libro i Sententi-arum, distinctione xxxix, capitulo iii. Si ab aeterno scivit a fore, ponoquod "0 fore" fuit heri scriptum in pariete; ergo haec est modo vera:"scriptum in pariete fuit verum"; ergo haec est necessaria: "scriptum fuit

315 verum." Consequentia patet, quia haec est una vera de praeterito et perconsequens necessaria; ergo necesse est sic evenire sicut per earn deno-tatur; ergo necesse est Sortem peccare.

Ad istud argumentum dicunt aliqui, et est quasi communis responsioomnium, quod haec propositio "a erit" est vera, tamen contingenter. Et

320 ideo, licet sit vera, potest tamen numquam fuisse vera. Et eodem modoista: "Deus scivit a fore" vel "Deus scit a fore" vera est per casum,

305 cuiuslibet contradictionis] contradictoriis quibuscumque P; contradictory's Pa306 videlicet quod] quia si P | Deus om. Pa | aliquam propositionem trp. C j de futuroom. P 307 libere om. P 308 committet] consequentiam C j Tune] Et P j arguitur]-guo LPa ! sic om. O 309 vel] ergo add. RO | incepit] -cipit C; intelligit Pa | fore2]vel non add. RO 310 aliquid scire2 vel trp. P; aliquid RO \ noviter] in tempore L311 et1] vel P I libro om. ROPaCL 311-312 Sententiarum om. P 312 capitulo iiiom. L; capitulo ix Pa | pono] ergo add. P 314-315 ergo ... verum om. L 314 neces-saria] hoc add. CPaP | scriptum2] in pariete add. RO 315 vera] veritas P j praeterito]-tis L 316-317 ergo ... denotaturom. L 316 ergo] de Pa | sicom. OR 318 argu-mentum om. RO 318-319 dicunt ... omnium] potest dici LROCPa; sic add. LCPa319 vera] sed add. P 320 ideo om. RO | Et om. Pa 321 vel ... fore2 om. LPROPa

311-312 Peter Lombard, Sententiae, 1.39.3 (1: 282).318-319 This opinion was perhaps first put forward by Richard Campsall and was

subsequently maintained by Arnaldus de Strelley and William of Ockham,according to Hester Gelber, It Could Have Been Otherwise: Modal Theoryand Theology Among the Dominicans at Oxford, 1310-1340 (Princeton,forthcoming), chapters 3, 5. Cf. Ockham, Ordinatio, 1.38.q.un. (OT 4:587.21-24); so also Arnaldus de Strelley, In Sententias, 1.7 (ed. Gelberfrom Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek MS Ampl. F. 180, fol. 29va):"Unde dico quod posita tali revelatione, 'a erit,' sed tamen contingentererit et non necessario, quia hoc est de natura ipsius a, scilicet quodcontingenter denotat. Sed dicis: 'si contingenter evenit, igitur potest nonevenire.' Concedo."

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 127

contingenter tamen, quia sic est vera quod potest numquam fuisse vera.Et eodem modo dicendum est de ista: "hoc scriptum heri fuit verum,"demonstrate isto scripto heri: "a erit." Et haec est differentia inter

325 propositiones de futuro in materia contingenti et eis aequivalentes, sivesint de praesenti sive de praeterito, et propositiones de praesenti et depraeterito quae non aequivalent talibus nee tales virtualiter includunt;quia si aliqua sit propositio vera de praesenti vel de praeterito,necessario postea erit semper verum dicere quod ilia fuit vera; sicut si

330 haec sit modo vera: "Sortes sedet," haec est necessaria: "haec fuit vera,'Sortes sedet,'" ita quod impossibile est quod haec propositio: "haec fuitvera, 'Sortes sedet'" deveniet postea falsa, nisi mutetur /O 148ra/significatio terminorum. Et eodem modo est de illis de praeterito quaenullo modo exponi debent per aliquam de futuro, puta de ista: "Sortes

335 fuit albus"; quia si haec est modo vera, haec semper postea /Pa 45vb/erit vera: "haec fuit vera 'Sortes fuit albus.'" Sed in propositionibus depraesenti et de praeterito quae aequivalent propositionibus 1C 44v/ defuturo vel exponi habent per aliquam de futuro, secus est. Nam ista/R 42vb/ propositio: "a fuit scitum a Deo," quae est de praeterito, vel

340 ista: "a est scitum a Deo," quae est de praesenti, sic est vera modo,quod tamen potest numquam fuisse vera; et ideo "a est scitum a Deo"potest tamen numquam fuisse scitum a Deo. Et eodem modo quan-tumcumque haec sit vera: "Sortes fuit praedestinatus," haec tamen

322 contingenter tamen trp. P; contingenter vera tamen RO | sic om. P j quod] et P jpotest] esse quod add. P | fuisse] fuit P 323 dicendum est] dicitur L j de ... scriptum mg.R; hoc scriptum O 325 eis] ei L 326 sive] sint add. L j praeterito] futuro L 326-327et1 ... quae ex corr. O j praesenti2, praeterito1 trp. LCPa 327 non] numquam L | talesvirtualiter trp. RO 328 quia] quod OCPa; ut P | sit ... vera om. P 329 necessario ...semper] sit modo vera semper necessario postea erit P; necessario erit postea RO; necessariosemper erit postea LPa | quod om. O 330 sit ... vera1] fuit vera modo L; trp. ORCPa |haec2 est necessaria] hoc erit necessarium quod P 331-332 ita ... sedet om. horn. L 331propositio] quod haec propositio tier. P j haec2] quae P 332 sedet] neque add. L j deve-niet] -niat PPa | mutetur] omittatur L 333 de1] in C 335 quia om. OR j haec om. ORP335-336 postea erit trp. ORPaC 336 vera1] si formetur add. P | haec ... albus om. P |fuit] est R j in] de O 337 praesenti, praeterito trp. C | de am. LCPa | quae] qui Pa; veladd. P j propositionibus] -tioni LRCPaO 338 exponi habent trp. P j est om. R 339 fuit]est P 339-342 quae ... Deo om. horn. P 340 scitum] solum C 341 potest numquam]potuisset numquam L; trp. C 342 tamen] esse quod add. mg. O | fuisse] fuit O 343 sitmodo add. P | haec2] hoc P 343-344 haec2 ... vera om. horn. Pa

324-329 Cf. Ockham, De praedestinatione, 1 (OP 2: 507.18-508.23).333-338 Ibid. (OP 2: 509.59-63).

128 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

semper est contingens: "haec fuit vera: 'Sortes est praedestinatus.'" Si345 tamen haec sit vera: "Sortes est praedestinatus," ab aeterno fuit vera et

sua opposita falsa, ita quod neutrum istorum potest successive esseverum post reliquum.

Sed contra istud dictum potest argui multipliciter.7.1 Primo sic: sit a unum futurum contingens quod Deus scit fore.

350 Tune per te ista slant simul: "a erit" et "a potest non evenire"; tuneconcessa ista propositione: "a erit" et proposita ista: "a potest nonevenire," haec est concedenda. Ponatur igitur in esse, et arguo sic: a noneveniet, igitur haec numquam fuit vera: "a eveniet." Et haec fuit anteconcessa a te, igitur falsum fuit concessum a te nulla obligatione tibi

355 facta.7.2 Praeterea, sit ita quod heri concessisti nulla obligatione tibi facta:

"a erit." Hodie propono tibi istam: "a potest non evenire." Si neges,igitur a necessario eveniet. Si concedas, ponatur in esse: "a noneveniet." Tune arguo sic: a non eveniet, igitur haec semper ante fuit

360 vera: "a non eveniet." Si fuit semper ante vera, igitur haec numquamfuit vera: "a eveniet." Et ultra: igitur non fuit vera heri, et heri fuitconcessa a te nulla obligatione tibi facta, igitur heri concessisti falsumnulla obligatione tibi facta, igitur heri male respondisti.

7.3 Praeterea, omnes duae propositiones quae possunt esse verae ante365 b instans (sit b instans in quo a erit) possunt esse verae simul vel

/P 47rb/ successive ante b instans. Sed istae propositiones sic se habent:"a erit," "a non erit," quod utraque potest esse vera ante b instans, quiautraque est contingens. Sed non possunt esse simul verae, igitur suc-cessive. Igitur una potest esse vera post aliam, etiam antequam a sit,

344 semper est trp. L | contingens] quod add. P j Sortes est praedestinatus om. PPa345 sit] fuit L; modo add. P j Sortes est praedestinatus om. P j vera2] Sortes est prae-destinatus add. OR 346 neutrum] nullum OR j istorum] ipsorum L | successive essetrp. P 347 verum] unum add. P 348 istud dictum] istam responsionem P 349 sit]si C 350 et] propositio ista add. L j evenire add. et P 350-352 tune2 ... haec om.L 351 ista2] ilia propositione OR 353 igitur ... eveniet2 om. O 354 a1 te1 om.OR 356 ita quod] a ilia quam OR 357 evenire] -nisse Pa 358 eveniet] -niat O 358-359 a2 ... eveniet1] et P; a non evenit O 359 arguo] -guitur P j ante om. P 360semper ... vera trp. L; semper ante PPaC | haec om. O j numquam] ante add. OR361 eveniet] igitur non fuit vera a eveniet add. R; igitur non fuit vera a non evenit,igitur non fuit vera a eveniet add. O 362 a te] a Pa; om. OR j tibi facta trp. OR362-363 igitur ... facta om. horn. OR 364 duae 0m. OR | quae ... verae om. L 365instans1 om. P | sit b instans2 om. O j verae simul trp. L 366 sic se trp. OR 367quod] quia OPaR | vera om. P | instans om. P 368 esse simul trp. COR 369 unamg. P ! sit om. Pa

IN IHI LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 129

370 quia postquam a fuit, constat quod haec potest esse falsa: "a erit," et suaopposita vera postquam fuit falsa.

7.4 Praeterea, arguo sic: sint a et b duo opposita contradictoria defuture, et sit a verum in hoc instanti. Et arguo sic: a est verum in hocinstanti, et b potest esse verum eras; igitur b potest esse verum postquam

375 a fuit verum.Item sic: omne quod non est verum in hoc instanti et potest esse

verum, potest esse verum post hoc instans. Sed b non est verum in hocinstanti et potest esse verum, igitur potest esse verum post hoc instans;et ultra: ergo potest esse verum postquam a fuit verum.

380 7.5 Praeterea, sit a aliquid quod non est futurum et potest essefuturum, et arguo sic: a non est futurum et potest esse futurum, ergo apotest incipere esse futurum. Sit igitur b instans in quo a incipit essefuturum. Et arguo sic: a incipit esse futurum, ergo a est futurum, etimmediate ante hoc non fuit futurum; igitur immediate ante b haec fuit

385 vera: "# non est futurum"; igitur immediate ante b haec fuit vera: "anumquam erit futurum."

7.6 Praeterea, si omnis propositioforet contingens ad cuius veritatemrequiritur veritas unius de future, sequeretur quod omnes tales forentcontingentes: "sol est," "sol movetur," "Deus est prima causa," "Sortes

390 currit," et homo haberet dubitare istam: "ego sum." Nam sequitur:"Sortes est, ergo Sortes erit," quia non est dare ultimum instans reipermanentis in esse; ergo, si est modo, post hoc erit. Sed haec estcontingens: "Sortes erit," quia Deus potest facere quod sit falsa, alioquinvellet nollet, Sortes foret futurus post hoc instans. Consequens falsum,

395 igitur illud ex quo sequitur.

370 fait] faerit CP j sua] suo C 371 postquam] a add. Pa | falsa] igitur etc. add. P372 arguo sic om. L | opposita om. LOR 373 instanti] et b possit esse verum erasadd. L j arguo] -guitur L 374 b1 om. C \ potest1'2] posset1'2 L j b2 potest2 trp. OR374-378 eras ... verum1 om. horn. C 375 verum] ergo add. L 376 sic om. P 377potest ... instans mg. Pa; post hoc instans potest esse verum postquam ftiit falsum L377-378 in hoc instanti om. P 378 igitur ... verum 2 om. L 378-379 post... verum1

mg. O 379 postquam] post Pa \ a om. LR 380 a om. L \ aliquid] -quod L | et] sedOR 381 et1] tune add. P | et2 ... futurum mg. Pa j a2 om. P 382 Sit] sic O | binstans trp. OR j a om. ORP | incipit] -piet P 383 futurum1] verum Pa; et simus in illogratia exempli add. P; ergo a est futurum et immediate ante b non futurum add. L | Et ...futurum2 mg. O | arguo] -guitur CPaP j a1-2] nunc add. OR 384 fuit1 mg. Pa 385a1 ... vera2 om. RO | est] fuit L j ante b om. P | haec] etiam add. L 388 sequere-tur] -quitur LORPa | omnes tales trp. PaC | forent] essent P 390 homo om. OR 391Sortes2 om. CPaP j est2 om. C; potest L j dare] -ri L j instans om. CPaPL 392 si] Sortesadd. R | est2] erit Pa 393 potest om. P 394 foret] esset OR j Consequens] est add. L

130 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

8.1 Octavo ad principale: si sic, ergo Deus modo sciret aliaquaecumque futura contingentia. Consequens falsum, quia tune Deusposset revelare quodcumque futurum contingens homini vel angelo, itaquod facta tali revelatione, revelatum maneret contingens. Consequens

400 falsum, nam si sic, Sacra Scriptura posset esse falsa, nam in eacontinetur quod resurrectio mortuorum erit et quod dies /Pa 46ra/ iudiciierit. Si ergo ista adhuc sint contingentia, ergo possent esse falsa, et siuna pars Scripturae posset esse falsa, et alia; et sic tota secundumrationem Augustini contra Hieronymum. Et sic aliquis potest meruisse

405 in fide falsa, et fides Abrahae quae fuit vera, multis millibus annorumelapsis potest esse falsa, et beati possunt decipi, nam angeli credunt diemiudicii fore futuram, et sic sunt deceptibiles et per consequens non beati.Similiter, in potestate mea est decipere angelum meum qui custodit meet decipere animam Christi, quia esto quod Deus revelaret animae Christi

410 vel angelo meo custodi quod ego ero salvatus, adhuc haec est contin-gens: /R 43ra/ "ego salvabor," ergo in libertate mea est facere quod sitfalsa; ergo possum facere quod haec sit vera: "anima Christi crediditfalsum."

Similiter, in potestate mea est facere quod Christus mentitus est, quia415 ponatur quod Christus dixit beatae Virgini assertive: "iste salvabitur,"

396 Octavo] arguo add. C | principale] sic add. Pa j modo sciret trp. P j alia] aliquaL; om. P 397 futura om. O j contingentia om. Pa | Deus om. P 398 quodcumque... contingens] quaecumque futura contingentia P; quodcumque contingens C 400 nam1

si] quia P | falsa] consequens falsum add. OR 401 erit om. P j et quod om. PO401-402 dies ... erit om. O 402 ista om. Pa; sunt add. LCPa j sint om. LOG | ergo2

om. OR | possent] -sunt LROP 403 pars om. OR | Scripturae] -ra OR; -rarum L |posset] -test P; -sit L j alia] potest add. P j et2 om. O 404 contra Hieronymum] con-tra Jovinianum L; om. OPR; quaere CPa j aliquis potest] posset aliquis OR; aliquid po-test Pa 405 multis om. OR; inter Pa 406 beati] sic OR j possunt] multi add. OR jdecipi] -cepi C 407 futuram] -rum CPPaL; igitur add. P j et1 sic sunt om. P | decep-tibiles ... consequens] et per consequens deceptibiles ergo P j non] sunt add. R 408est] esset L 409 quia om. P | revelaret] -laverit C; -lavit L 410 custodi om. LPPaORj ego om. C | ero salvatus] sim salvandus L j haec om. ORPa 410-411 contingens] egoero salvatus vel add. C 412 ergo tier. R j haec om. O j credidit] credat R; -dit POPaL414 facere om. OR j mentitus est] sit mentitus P 415 ponatur quod om. OPPaR; si L jdixit] -xerit huius C | beatae ... assertivae trp. P \ salvabitur] ponitur hoc add. P

402-404 Augustine, "Epistola ad Hieronymum," Epistolae, classis 2, 40.3.3 (PL 33:155). The title of this Augustinian work is not given in the manuscripts wecollate, and is incorrect in the Lyon edition; see, however, Paris, BN MS lat.16399, fol. 62vb.

IN HII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 131

adhuc ista est contingens, ergo potest esse falsa; ergo Christus potestasseruisse falsum et tune fiiit deceptus, vel dixit contra conscientiam.Immo probari potest quod dixit contra conscientiam, nam si haec estfalsa: "iste salvabitur," ergo numquam fiiit vera, supposito quod

420 numquam significavit aliud. Ergo scivit quod /P 47va/ numquam fuitvera, et Christus dixit hoc, ergo dixit scienter falsum.

8.2 Praeterea, si sit aliquis qui fuit iuste damnatus ad mille annos etpassus est maximam poenam, potest adhuc fuisse iniuste damnatus.Probatur: accipio aliquem qui fuit de secta Sadducaeorum et volo quod

425 pro nullo alio damnatus sit nisi quia /O 148rb/ credidit hoc falsum, quodresurrectio mortuorum non erit. Quo posito arguo sic: iste non estdamnatus nisi quia credidit hoc falsum: "resurrectio non erit." Etpossibile est eum numquam credidisse hoc falsum, quia sequitur: hocnumquam fuit falsum, ergo ipse non credidit hoc falsum. Et sic possibile

430 est quod numquam credidit falsum, et per consequens quod sine causafuit damnatus.

8.3 Praeterea, revel et Deus Sorti quod Plato salvabitur, et praecipiatsibi quod velit Platonem salvari, et quod conformet voluntatem suamvoluntati divinae. Simul cum hoc pono quod Sortes transgrediatur

435 praeceptum et invideat Platoni, pro quo peccato damnetur Sortes. Sitigitur quod illud fuit factum ad centum annos, et sit adhuc Platosuperstes; adhuc haec est contingens: "Plato damnabitur," 1C 45r/ ergopotest esse vera. Ponatur in esse et arguitur sic: Plato est damnatus, ergoPlato numquam fuit praedestinatus, et ultra, igitur Deus numquam voluit

416 adhuc] est add. Pa j ista est] haec est C; trp. OR; ista P j contingens ergo om.P j falsa] -sum OR | Christus om. P | potest] -tuit OR 418 est] sit L 419 fuit om.L 420 significavit] scivit L | quod] quam C; Her. P 421 Christus] Deus RCPaOL| ergo] Deus add. LPa j scienter] similiter O 422 si iter. C; sic add. P | sit] sicCPaO j iuste] -tus Pa | damnatus] ad infernum add. P 423 est] ibi L | maximam poe-nam trp. ORPaC; vel valde magnam add. C | fuisse iniuste trp. OR 424 secta] certaC 425 nullo] non O \ damnatus sit trp. P | credidit] credit P j hoc om. PL \ falsumom. P j quod om. CRPaLO 426 resurrectio ... erit] scilicet resurrectionem non essefuturam L; resurrectio non est futura PaC | arguo] -itur P 427 credidit] credit PPa |falsum] scilicet quod add. P | Et] sed P 428 possibile est] potest esse OR j eum] ip-sum P | hoc falsum om. Pa; et add. C 429 ipse] ipsum Pa; om. OR j non om. Pa |hocom. L 429-430 possibile est trp. P 430 quod1] ipse add. P; cum add. O j num-quam ... sine om. O | credidit] hoc add. R j et] sic add. RC; sequitur add. P j quod2

om. R 431 damnatus] iniuste fuit damnatus add. mg. O 433 conformet] -miet Pa434 divinae] et add. P 435 peccato] facto C 436 illud] hoc P | fuit] fuerit CP |ad] ante L j annos] elapsos add. P | et sit] ita tamen quod P; et sic C j Plato] sit add.P 437 haec] ista P; om. PaL 438 ponatur] ergo add. P | arguitur] -guo C

132 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

440 eum salvari, et ultra, ergo Sortes numquam voluit difformiter Deo; ergoSortes non peccavit; ergo modo potest Plato facere quod Sortes iniustefuit damnatus qui fuit ante damnatus ad centum annos per casum.

8.4 Praeterea, si revelatum maneat contingens, ergo in potestate meaest modo facere quod aliquis qui vixit ad mille annos sit propheta et

445 quod non sit propheta, quia esto quod aliquis prophetaverit me facturuma; sequitur: possum facere a et possum omittere a; ergo possum facerequod dixit verum vel falsum, sicut mini placet. Sed sequitur: dixitfalsum, ergo non prophetavit per definitionem prophetiae quae includitdictum prophetae esse verum, immo secundum istam prophetiae definitio

450 est impossibilis, ergo etc.8.5 Praeterea, Apostolus arguit sic ad probandum resurrectionem

mortuorum: "si mortui non resurgent, ergo nee Christus resurrexit," ICorinthios xv. Et dicit Augustinus, De doctrina Christiana, libro n,capitulo xxxi, quod "connexiones Apostoli sunt bonae, licet habeant

455 sententias falsas." Consequens est impossibile, ergo et antecedens; quiasi antecedens sit contingens, consequentia non valet. Vel oportet dicerequod Deus posset modo facere quod Christus numquam resurrexit amortuis; consequens falsum. Item, Michaeas propheta, m Regum xxii,fecit istam consequentiam regi Achab: "si reversus fiieris in pace, non

460 est locutus in me dominus." Sed consequens fuit impossibile, igitur et

440 Sortes ... voluit trp. O | numquam] in hoc add. P 441 modo ... facere] Platomodo facere potest P; modo potest facere Plato L 441-442 iniuste fuit1] sit iniustePPa; iniuste L 442 qui... damnatus2 om. C; qui fuit damnatus P 443 potestate meatrp. Pa 444 modo om. OPRL | vixit] modo add. P | ad] ante L | mille annos trp. P| sit] fuit P 444-445 et ... propheta om. P 445 quod1 om. OR j prophetaverit]-tavit OR | facturum] futurum C 446 a2 om. R \ possum2 om. CLPaP | omittere a3

trp. P; omittere CPaL 447 dixit1] -cat P j dixit2] -cit P 448 non] est propheta neeadd. P 448-450 quae ... impossibilis] in qua definitione ponitur quod sit immobilisveritas P 449 prophetae] -tiae RPa j secundum om. OR j istam om. OR; ista C 451arguit sic trp. P 452 mortuorum om. CPaRLO j resurgent] -gunt PaC j I om.OPCPaR 454 xxxi] xxi PPa; hoc est circa finem add. L j quod] quia O | habeant]-beat C; contineant P 455 falsas] plurimas sed P | est om. PaOR j et om. PaOR |quiaom. Pa 456 si antecedens trp. Pa | sit contingens] esset contingens tune P | valet]-leret P 457 posset modo trp. OR; posset uno modo L 458 falsum] impossibile utvidetur, ergo etc. P j Item] Praeterea P j Michaeas] Michaeae OR; om. P | prophetaom. ORPaPC j m om. CPa j Regum xxii trp. Pa; capitulo add. OR; Michaeas add.P 460 est locutus trp. R; locutus O | dominus] Deus Pa j et om. PaCL

451-453 1 Cor. 15:16.453-455 Augustine, De doctrina Christiana, 2.31 (CCL 32: 66-67).458-460 1 Kings 22:28.

IN HII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 133

antecedens; igitur illud revelatum Michaeae non fuit contingens postrevelationem.

8.6 Praeterea, si sic, haec est contingens nunc: "anima Christi fuitbeata"; quia sequitur: fuit beata, ergo aeternaliter fuit ftitura beata, et

465 fuit certa quod aeternaliter foret beata. Sed sequitur: potest adnihilari,quia creatura est, ergo potest non aeternaliter esse beata, ergo potestnumquam fuisse certa de sua beatitudine, igitur potest numquam fuissebeata /Pa 46rb/ et per consequens, numquam fuit beata. Hoc antecedensest impossibile: "anima Christi potest adnihilari," ergo et ultimum

470 consequens, scilicet, quod anima Christi numquam fuit /P 47vb/ beata.8.7 Praeterea, Deus non posset certificare hominem de aliquo future,

nee posset homo certitudinaliter credere vel sperare illud quod Deuspromittit nisi deciperetur, quia quantumcumque asseruerit se aliquid essefacturum, potest post assertionem vel promissionem facere oppositum,

475 quia tale dictum, non obstante revelatione vel promissione Dei, manetcontingens post dictum vel promissionem sicut ante. Sed quod istud sitfalsum patet per illam auctoritatem: "fidelis est Deus, seipsum negarenon potest," n Timotheum ii; Glossa: "qui est veritas non potest negareseipsum, quod faceret si dicta sua non impleret." Item, Lucae xxiiii,

480 Christus dixit discipulis suis post resurrectionem suam: "Haec sunt verbaquae locutus sum ad vos cum adhuc essem vobiscum, quoniam necesseest impleri omnia quae scripta sunt in lege Moysi et prophetis et Psalmisde me." Si necesse est ea impleri, ergo non contingenter.

461 filit] mansit P 461-462 post revelationem om. OR 463 Praeterea] Item ORj si om. P | sic] tune add. P | nunc 0m. P | fuit] estL; om. R 464 beata1 ... sequiturom. OR j futura beata3 trp. R j et] ergo OR 466 non aeternaliter trp. P | esse] foreOR 467 fuisse1] esse Pa 468 et... beata ] sed P | antecedens] consequens P; autemPa 469 impossibile] possibile OPaL; scilicet add. P j anima] -mam P; antecedens C| Christi om. C \ potest om. P | ergo om. Pa j et om. OR 470 scilicet ... beata om.PaORCL 471 Praeterea] tune add. P | Deus om. P | certificare] aliquem add. OR |aliquo] quocumque P 472 illud] aliquid P | quod] quid C 473 quantumcumque] ali-quid add. P j se aliquid trp. CORPa; aliquid P j esseom. CPa 474 facturum] futurumC; futurum vel se facturum P j post] prima C 475 vel ... Dei om. P 476 contin-gens] vel add. Pa | sit om. R 477 seipsum negare trp. P 478 n om. PPaCOR |Glossa om. OR | qui est veritas] quia Deus veritas est P; quo est veritas Pa 480 Chris-tus dixit trp. P; Christus dicit C | suam om. O j verba om. L 481 sum ad vos] suntvobis vel C; sum vobis P \ vobiscum om. O 482 impleri omnia trp. P | sunt om. O

j et1 prophetis] per prophetas OR 482-483 Psalmis de me] cetera Pa; om. OR 483ea impleri] omnia impleri P; trp. L \ contingenter] -gens Pa; -git P

477-479 Tim. 2:13; Glossa ordinaria, 6, interlin. at col. 739-740.479-483 Luke 24:44.

134 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

8.8 Praeterea, si sic, angeli non sunt confirmati nee diabolus485 adiudicatus poenae aeternae, quia possibile est nullam poenam esse

aeternam; ergo possibile est quod numquam fuit adiudicatus poenaeaeternae. Similiter, angelus potest peccare quia privari gratia et relinqui/R 43rb/ in solis naturalibus, et sic demereri, et pari ratione, diabolusmereri. Et Christus potuit dixisse falsum cum omnibus quae praedicavit

490 suadendo gaudium aliquod aeternum vel poenam aeternam. Et possibileest omnes qui crediderunt in eum fuisse deceptos, et totam fidem essefalsam, et Deum fefellisse homines quos docuit.

8.9 Praeterea, non minorem certitudinem debet causare revelatiodivina quam prophetia. Sed prophetia causat certitudinem veritatis

495 immobilis, ergo et divina revelatio. Maior patet, quia tota certitudo quaeest in prophetia est propter divinam revelationem. Minor patet perdefinitionem prophetiae et maior similiter, quae est ista: "prophetia estdivina inspiratio rerum eventus immobili veritate denuntians." Ergo, sialiquid est prophetatum esse futurum, illud immobiliter erit futurum, et

500 ultra ergo necessario erit futurum.8.10 Praeterea, omne illud necessario eveniet quod sic est futurum

quod non potest esse non-futurum antequam sit praesens. Sed omne quodDeus proponit facere est sic futurum quod non potest esse non-futurumantequam sit praesens; ergo, omne tale necessario est futurum. Ergo, si

505 Deus revel et se facturum aliquid, illud post revelationem necessario

484 confirmati] conformati C 485 poenam esse trp. P 486 ergo] quia L 487potest] -sset L | quia] et P; qui Pa | privari] a add. R | gratia] sua add. P 488 et2

om. Pa 488-489 pari ... mereri trp. C 489 potuit] -test PPa; -sset L; om. C \ quaepraedicavit] qui -dicant L 490 gaudium aliquod trp. P; gaudium aeternum aliquod esseC j aeternum om. C \ vel... aeternam] et poenam aeternam P; om. Pa 491 est] essetL j fuisse] esse P j esse] et fuisse add. P 492 fefellisse] refellisse C 493 Praeterea]ad octavum principale arguitur conclusio sic C | debet causare] debet dare OR; trp. C493-494 revelatio divina trp. ORPaP 494 causat om. C 495 immobilis] -lem RL jet om. OPRL j divina] et add. C 495-496 quia ... revelationem om. Pa 497 maior](et maior patet mg.) quia certitudo tota add. O | similiter om. O | ista] in O; quod add.P 498 divina ... eventus] inspiratio divina res eventuras P [ denuntians] demonstransP 499 erit] est PC | futurum2] sit praesens add. L 500 ergo om. PaCL | erit] estP ! futurum] hue codex C transponitpossum Nono ... futurus2 infra lin. 673-703 in-ventum. 501 Praeterea] arguitur sub hac forma add. C j sic om. Pa 502 potest] -ssetL j esse non trp. P 503 Deus proponit trp. P j est om. P; huius add. C j sic om. P;quod est add. C j futurum quod om. P | esse non2 trp. P 504 tale om. Pa | Ergo2

si] Ideo si L; trp. OR 505 revelet se trp. L; revelet de C j facturum aliquid trp. L

497-498 Cassiodorus, Expositio Psalmorum, praef., 1 (CCL 97: 7.1-2; PL 70: 12).

IN IHI LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 135

eveniet. Maior patet; minorem probo per Anselmum, n Cur Deus1C 45v/ homo, capitulo xvii, ubi dicit quod "voluntas Dei vult veritatemesse immutabilem, et si proponit se aliquid facturum immutabiliter, illudnon potest non esse futurum antequam fiat."

510 Item, in eodem capitulo, loquens de fide beatae Virginis qua crediditfilium moriturum, dicit: "quoniam vera fuit fides eius, necesse fuit itaesse futurum sicut ipsa credidit." Tune arguitur sic: omne quod est aDeo revelatum, necesse est fieri postquam est revelatum; ergo nihilpostea manet contingens; ergo ista sunt incompossibilia: "hoc fore est

515 contingens" et "hoc fore /O 148va/ est revelatum a Deo."8.11 Praeterea, si teneor credere quod prophetatum vel revelatum

possit non evenire, /P 48ra/ ergo non teneor credere prophetae nee Deo,quia scio, quantumcumque asseruit vel iuravit, quod oppositum dicti suipotest esse verum; ergo non teneor credere quod dictum suum est

520 verum. Ergo ludaei non tenebantur credere prophetis de Christo, quianon obstante quacumque prophetia Hieremiae vel Isaiae de Filioincarnando, vel de Messia mittendo, credere debuerunt quod oppositumpotuit evenire et per consequens quod prophetia talis non fuit certa.

8.12 Praeterea, quod Deus non possit revelare futura contingentia525 arguitur sic: sit Sortes nunc in caritate et revelet sibi Deus quod eras

peccabit mortaliter. Si casus admittatur, arguitur sic contra: sequitur:Deus revelavit Sorti quod eras peccabit mortaliter, ergo Sortes potest hoc

507 xvii] vii OR | ubi om. P j voluntas Dei vult] vult Dei Pa 508 se aliquid trp.RC | facturum immutabiliter trp. ROPa 509 esse] erit Pa | futurum] facturum R510 qua] quae L 511 filium] fide R; Dei add. O; suum add. P | moriturum] morturumC | quoniam] quod LP; in quantum add. P; om. Pa \ vera fuit trp. P; om. Pa | eius om.P; et add. L j ita om. P 512 esse futurum trp. LPaOR; ita esse add. P \ ipsa] ilia Rj credidit] Et add. P j sic om. ORPa 513 postquam] ab ipso add. P | nihil] tale add.P 514 postea manet trp. P 515 et om. OR 516 teneor] possem OR j vel] et P518 scio] quod add. P j asseruit, iuravit] asseruerit, iuraverit PR et trp. R j quod ...sui] oppositum P 519 potest om. R 519-520 quod ... credere om. horn. P 519 est]sit L 520 tenebantur] -batur Pa | de Christo om. Pa; de Messia mittendo add. L 521Isaiae, Hieremiae trp. L; Isaiae P j filio] Dei add. P 522 de ... mittendo] Hieremiaevel alicuius alterius P 523 potuit] -test R j quod om. ORP j fuit] potent esse P 524possit] -set R ! futura contingentia trp. L 525 arguitur] communiter per casus primoadd. C; primo add. PPa | sit om. C j sibi Deus trp. P 526-527 Si ... mortaliter om.horn. LPa 526 sequitur om. P 527 revelavit] -let C 527-528 hoc licite trp. OR

506-512 Anselm, Cur Deus homo, 2.17 (Schmitt, 2: 123.7-9).

136 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

licite velle. Consequens impossibile, ergo antecedens. Impossibilitasconsequentis patet, quia sequitur: licite vult esse in peccato mortali, ergo

530 vult esse in peccato mortali, et ultra, ergo, peccat mortaliter. Et similiterex eodem sequitur: licite vult esse in peccato mortali, ergo non peccatsic volendo. Consequentia probatur, quia posito isto casu, Sortes scitDeum velle eum eras peccare mortaliter, ergo licite potest se conformaredivinae voluntati.

535 Item, eodem casu posito, sequitur alio modo contradictoria verificaride eodem, igitur casus est impossibilis. Antecedens probo, quia Sorti estrevelatum quod peccabit, ergo Sortes volet peccare. Ex alia parte Sortesscit quod si peccet, erit miser, ergo non /Pa 46va/ potest velle peccare.Consequentia patet per Anselmum, De casu diaboli, capitulo xxiii, ubi

540 probat quod angelus non potuit praescire casum suum.8.13 Praeterea, si Deus posset revelare propositionem de future, qua

ratione unam, et aliam. Ponarur igitur quod in rei veritate Sortes sitdamnandus, ergo Deus potest hoc revelare Sorti. Quo facto, arguiturquod Sortes desperabit, quia tenetur credere Deo; ergo Deus erit auctor

545 istius desperationis et sic erit auctor peccati.8.14 Praeterea, revelet Deus Gabrieli quod Sortes semper erit in

caritate, et simul cum hoc praecipiat Gabrieli quod iuvet Sortem quamdiuest in caritate. Istis positis, adhuc remanet in libera facultate Sortispeccare, quia nee revelatio eum impediet, nee praeceptum datum

528 Consequens] est add. R | ergo] et add. OR 529 consequentis om. L | patet]arguitur sic P j licite ... mortali mg. O | licite om. L 530 vult esse] est L j mortali]et ultra ergo vult peccare mortaliter add. OR j similiter] sequitur C 531 sequitur]quod add. L | esse ... mortali] peccare mortaliter OR j peccat] in add. P; mortaliteradd. L 532 volendo] Et prima add. P | scit] sit C 533 eum] ipsum L | licite om.L; licet C 533-534 se ... voluntati trp. C 533 conformare] -firmareL 534 divinaeom. P | voluntati] -tate RO; illi add. P 535 Item] ex add. P; in add. OR | posito] -taeC; tune add. Pa; om. P | sequitur] -quuntur RC j alio modo] quod L 535-536 verifi-cari de eodem] aliquo modo sint simul vera L; om. OCRPa 536 est *] erit Pa | impos-sibilis] ipsius vel C 537 peccare] Et add. P j parte] sequitur quod si add. P 538 sipeccet] peccabit P | potest] -terit P ] potest velle] vult OR 539 xxiii] xxii OR; iii Pa540 probat] ponit P | non potuit] non -test P; mg. O | suum om. P 541 Deus possettrp. OR; posset P j future] igitur add. P 541-542 qua ratione] quare OR 542 in ...sit trp. C 543 ergo] et quod P j Deus om. L | potest hoc trp. C; om. P; Deus add.L ! revelare] -let hoc P | arguitur] -guo OR 544 erit] est ORPPa 545 erit] est P547 et om. OR j iuvet] nimis Pa | Sortem] -tes LR; -ti Pa 548 est] fuerit P | Istis positis]Isto posito OR | facultate] potestate P 549 peccare] -candi L | impediet] -diret ORL

539-540 Idem, De casu diaboli, 21 (Schmitt, 1: 266-269).

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 137

550 Gabrieli, sicut manifestum est. Ponatur ergo quod peccet, quo facto,quaero: aut Gabriel tenetur eum iuvare vel non. Si sic, contra: non estin caritate, ergo Gabriel non tenetur. Si non, contra: Gabriel credit quodsemper erit in caritate per revelationem, ergo semper tenetur eum iuvare.

8.15 Praeterea, revelet Deus Sorti existenti in caritate quod ipse est>55 finaliter damnandus. Quaero tune: aut Sortes potest orare pro sua salute

vel non, et hoc iuste. Si sic, ergo potest iuste velle quod scit Deum nolleper revelationem. Consequens est falsum. Similiter, si liceret sibi orarepro seipso, isto casu posito, tune liceret ecclesiae orare pro hominibusde quibus /R 43va/ ipsa esset certa quod damnarentur. Consequens

•60 falsum et contra beatum Augustinum, libro xxi De civitate Dei, capituloxxiiii, ubi dicit: "Denique si de aliquibus ita certa esset ecclesia, ut quisunt illi etiam nosset, qui, licet adhuc in hac vita constituti, tamenpraedestinati sunt in ignem aeternum ire cum diabolo, tarn pro eis nonoraret quam nee pro ipso." Ex hac auctoritate arguitur quod revelatum

65 non est contingens post revelationem, quia si sic, dato quod /P 48rb/revelatum foret ecclesiae de Sorte, quod est damnandus, et quod adhuchaec foret contingens: "Sortes damnabitur," ergo liceret sperare de Sorte

550 sicut om. LCPaOR j peccet] -cat LR j facto] posito OR 551 quaero] igituradd. OR j aut] an Pa; utrum LP | vel] an L 552 ergo om. Pa j Gabriel1 om. P |tenetur] eum iuvare add. L 553 per] propter P j semper2 ... eum irp. P 554Praeterea] si add. Pa | ipse est] ipse sit Pa; sit P; om. L 555 damnandus] est add. L| aut] utrum L j potest] iuste add. L j potest ... salute] pro sua salute potest orare OR;potest orare pro salute sua PCPa 556 vel] an L; aut OR; et P | non ... iuste1] hociuste aut non P; non L j Si sic, ergo trp. L; contra add. P j potest iuste2 trp. P; -ssetiuste L I velle] oppositum illius add. L | nolle] velle LRC 557 per revelationem om.ORPa | est om. LCPaOR | liceret] -cet Pa j sibi] se OR | orare] ordinare C 558seipso] se C j isto om. LPa | tune] sic L; pan ratione add. P 559 de quibus om. Pa| ipsa om. OR 560 beatum om. LPaCOR | XXI] XH ORPa j Dei om. ORC 561xxiiii] xvii ORPCPa j ubi dicit om. ORPa j ita om. P 562 sunt] sint CL; om. Pa \illi] scilicet damnandi add. L j etiam] et OR; non add. L j qui] quia ORPa j vita] sintadd. L 563 ignem aeternum trp. OR | ire cum diabolo om. Pa; et angelis eius add.P j tarn] tamen Pa | non om. C 564 nee om. ORCPa | ipso] illo P; diabolo add. mg.Pa j hac] ergo add. P 565 si om. Pa | sic] ergo add. P 566 est] esset P j et] si O;om. P j quod2] tamen L; haec O; om. P 567 haec om. RC j liceret] -cet OR; semperadd. Pa 567-568 sperare ... et om. Pa

560-564 Augustine, De civitate Dei, 21.24 (CCL 48: 789.29-33; CSEL 40,2: 558.20-24).The entire argument 8.15 (including the citation from Augustine) is takennearly verbatim from Richard FitzRalph; see below, at lin. 1732-1763.

5

138 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

et orare pro eo. Ergo, secundum mentem Augustini, facta tali revela-tione, haec foret ita vera: "Sortes damnabitur," sicut haec: "diabolus

570 damnabitur."Si dicatur quod casu isto posito Sortes non potest iuste orare pro

salute sua, contra: Sortes est viator, ergo tenetur ex praecepto vellesalutem suam. Similiter, per casum, Sortes est in caritate etiam postrevelationem, ergo diligit se ad beatitudinem. Similiter, non potest nolle

575 beatitudinem, ergo potest licite orare ut habeat earn. Similiter, facta talirevelatione, tenetur diligere proximum, ergo seipsum; alioquin nonservaret ordinem caritatis. Ergo iuste potest orare pro salute sua.Consequentia patet, quia potest iuste orare pro illo quod teneturnaturaliter velle, et similiter ex praecepto; ergo etc.

580 8.16 Praeterea, si revelatum a Deo est contingens, sequitur quodhaec fuit contingens post assertionem Christi dictam Petro "ter menegabis": "Petrus negabit Christum." Consequens falsum, quia sequitur:Petrus non negabit Christum, ergo Christus dixit falsum assertive.

8.17 Praeterea, si sic, tune postquam Christus sudaverat prae timore585 mortis, haec fuisset contingens: "Christus sudavit prae timore mortis

futurae," ergo potuit esse falsa, ergo sine causa sudasset et frustra fuissettimens ubi non erat timor, et fuisset deceptus.

8.18 Praeterea, haec esset modo contingens: "Gabriel vidit in Verboquod dies iudicii erit, ergo dies iudicii erit." Consequentia patet, quia

590 sequitur: dies iudicii non erit, ergo Verbum numquam repraesentavitdiem iudicii fore, et ultra, ergo Gabriel hoc numquam vidit in Verbo.

568 eo] Sorti Pa; Sortem C | mentem Augustini] intentionem P | facta] igitur add.R 568-569 tali revelatione trp. R; revelatione P 569 ita] ista Pa j haec] ilia P 570damnabitur] igitur add. P 571 potest] -sset L 572 sua] sui C 573 per casum om.OR j etiam om. OR 574 revelationem] suam add. R j potest] -sset L j nolle] nonvelle LOR 575 potest] -sset L 576 proximum] Christum Pa j seipsum] semetipsumORPa j alioquin] quia aliter P 577 iuste potest trp. P 578 illo] eo ORP | quod]quern L 578-579 tenetur naturaliter trp. C 579 velle] diligere L j et ... praeceptomg. O; om. R | ergo etc. om. ORP 580 Praeterea] Similiter OR j a Deo om. P j est]sit P 581 dictam] factam P 582 Petrus ... Christum] igitur Petrus potuit non negareChristum P 582-583 Consequens ... Christum om. horn. OR 583 negabit] -vit P jfalsum assertive trp. P 584 tune] sequitur quod P; om. OR | Christus om. LPPaOR585 prae timore] propter -rem LCPa 586 ergo2] et sic L [ fuisset om. LCPaOR 587timens] et timuisset add. P | erat] fuit C 588 esset] est ORP | modo] omnino L j con-tingens] quod add. P 589 ergo ... erit2 om. LPRCPa 590 sequitur] detur quod Pj numquam] non OR | repraesentavit] revelavit L 591 Gabriel... numquam] Gabrielhoc non P; numquam Gabriel hoc L; Gabriel numquam hoc R j in Verbo om. OR

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 139

Primum antecedens est possibile, ergo ultimum consequens. Falsitasconsequentis patet, quia Gabriel revelavit hoc Danieli, sed non revelavitsibi nisi quod vidit in Verbo. Sed haec est necessaria: "Gabriel /C 46r/

595 revelavit hoc Danieli," ergo et ista: "Gabriel vidit hoc in Verbo."8.19 Praeterea, si ordinatum a Deo maneat contingens, sequitur quod

in potestate Sortis est facere quod Deus praedestinavit eum, et similiterquod Deus eum reprobavit ab aeterno, et sic potest Sortes esse causasuae praedestinationis quae fuit ab aeterno, et sic electio Dei dependeret

500 totaliter a voluntate creata. Consequentiae patent, quia in potestate Sortisest bene vivere, quia viator est, ergo potest esse praedestinatus et habethoc in sua potestate. Similiter, potest male vivere eadem ratione, ergoetc.

8.20 Praeterea, creet Deus unum angelum in naturalibus perfectumin cognitione creaturarum, sed non confirmet eum; et revelet /O 148vb/eidem in Verbo quod Sortes committet homicidium pro quo punietur ininferno poena certa, quae sit a. Volo etiam quod Deus praecipiat illiangelo quod nihil velit /Pa 46vb/ nisi quod videt Deum velle. Et ponosimiliter quod pro prima bona volitione conformi divinae volitioni Deuseum confirmet, et simul cum hoc quod iste angelus velit Sorti a poenam,quia videt in Verbo Deum hoc velle, /P 48va/ et pro hac volitioneconfirmetur. Isto casu posito, arguitur sic: iste angelus voluit a poenaminfligi Sorti pro homicidio; quaero tune: aut hoc necessario eveniet autpotest non evenire. Si necessario eveniet, habetur propositum, scilicetquod revelatum non est contingens post revelationem. Si potest nonevenire, arguitur sic: Sortes non peccabit, ergo Deus non voluit Sortem

592 ergo om. R 593 patet] apparet P | hoc om. R j revelavit2] -laret C; hoc add.P 594 sibi] illud add. L j nisi quod trp. R; nisi quia PPa j necessaria] quod add. OR595 et om. OR | vidit hoc2 trp. P; vidit OR 596 ordinatum] revelatum P j a Deo om.LORPa ! maneat] -net L \ quod om. Pa 597 praedestinavit eum trp. C 598 eumreprobavit trp. P j potest Sortes trp. P 599 sic om. CORPa; similiter L | electio Deitrp. O; electio R | dependeret] -del PPa 600 a] ab ipsa P j Consequentiae] QuaeORPa 601 bene vivere] unde viator Pa | viator est trp. LC | et] ergo OR 601-602habet hoc trp. P 602 Similiter] Sicut RP 604 naturalibus] suis add. P 605 creatu-rarum] causarum creatarum L \ sed] et P | et revelet] tune videat mg. Pa 606 eidemei L; om. Pa 607 etiam om. OR 608 videt] -dent P; sit R; scit O 608-611 Deum... videt om. horn. C 608 pono] suppono OR 609 prima om. Pa j divinae volitionitrp. OR 610 a poenam trp. Pa; poenam L 612 arguitur] -guo PPa | a poenam trp.C; poenam LPa 613 aut1] utrum L | hoc necessario trp. LCPa j aut2] an L 613-614eveniet... eveniet mg. O 614 scilicet om. LCPaOR 615 quod] quia L j revelatum]-latio Pa 616 arguitur om. R | voluit] -let OR

605

610

615

140 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

puniri pro peccato poena a, et ultra, ergo iste angelus numquam voluitpoenam a infligi Sorti. Consequentia patet, quia numquam vidit hoc inVerbo, et nullum alium bonum actum fecit, ergo iste angelus modo est

620 confirmatus sine quocumque merito. Primum antecedens, scilicet istud:"Sortes peccabit," est contingens ad utrumlibet, ergo ultimum conse-quens est possibile; ergo nunc est possibile quod iste angelus numquamfuisset confirmatus pro merito suo.

Item, arguitur sic: iste angelus voluit a poenam Sorti infligi, et Deus625 hoc numquam voluit, ergo iste angelus peccavit mortaliter, quia contra

praeceptum voluit aliud quam vidit Deum velle, et pro eodem actu fuitconfirmatus; ergo fuit confirmatus propter peccatum mortale. Primumantecedens est possibile, quia una pars est necessaria, scilicet, ista: "isteangelus voluit a poenam infligi Sorti," et alia pars est contingens,

630 scilicet, ista: "Deus numquam hoc voluit." Et partes sunt compossibiles,quia nihil repugnans necessario est possibile; igitur /R 43vb/ totumantecedens est possibile. Igitur, haec est possibilis: "iste angelus meruitconfirmari quia peccavit mortaliter," quod est inconveniens.

8.21 Item, praecipiat Deus Sorti existenti in caritate quod nihil velit635 nisi quod apparet sibi rationale, nam hoc praeceptum videtur satis

iustum. Pono ergo quod Deus revelet sibi revelatione clara in Verbounum effectum contingenter futurum, qui sit "# fore," et credat ille perrationem propriam quod a non est effectus futurus. Revelatione facta,pono quod velit a fore, sicut videt ex revelatione, et duret sua volitio per

640 horam. Isto casu posito qui torus est possibilis, si "a fore" sit adhuccontingens, probatur quod haec sit contingens: "Sortes simul fuit ingratia et in peccato mortali." Consequens falsum, et consequentia

617 poena om. L 618 poenam a tip. P 619 alium ... actum] actum bonum P; aliumbonum OR j modo est] est L; trp. OR 620 quocumque] bono add. OR | primum ante-cedens trp. LORPaC | istud om. P 621 ergo] etiam add. Pa 622 nunc om. OR |est2 possibile2 trp. R 623 fuisset] fuit CP 624 a poenam trp. LC; trp. mg. Pa |Sorti om. Pa j infligi mg. Pa 625 hoc numquam trp. CP; numquam L | iste om. ORi angelus om. LPPaOR 626 voluit aliud trp. C j quam] quod Pa | et om. R 627confirmatus] per casum add. C j ergo om. Pa j fuit confirmatus2 om. ORPPa j mortale]fuit iste angelus confirmatus add. P 628 est possibile trp. R; est O 629 a poenamtrp. LPaC 630 ista] haec P | partes] istae add. Pa 631 possibile] contingensCOPaRL 632 Igitur ... possibilis] Igitur hoc est possibile O; hoc est possibile R; om.Pa 634 Item] Praeterea C | Sorti om. Pa 635 apparet] -reat OR | rationale] -nabile LPO636 sibi] in Verbo add. P | in Verbo om. LP 637 contingenter om. Pa 639 pono] voloP | velit] vult L | videt] -dit PPa 640 totus est] est ex toto P | si... sit trp. L | adhuc om.P 641-642 in ... mortali] in peccato mortali et in gratia P 642 et2 om. LPaC

IN IHI LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 141

probatur sic: Sortes in principle horae et per totam horam fiiit incaritate. Patet per casum. Ergo, haec est modo necessaria: "Sortes per

645 hanc horam fait in caritate"; et haec est contingens: "Sortes in hac horapeccavit mortaliter"; ergo, haec copulativa est contingens: "Sortes fuitin caritate et peccavit mortaliter." Quod autem haec sit contingens: "infine horae Sortes peccavit" probo, quia in fine horae haec est contingens:"a non erit." Et sequitur: a non erit, ergo Verbum numquam repraesen-

650 tavit a fore, et ultra, ergo Sortes numquam vidit hoc in Verbo, scilicet"a fore"; et haec est necessaria: "Sortes voluit a fore"; ergo voluit afore sine quacumque ratione, immo contra rationem, quia aestimationepropria Sortes credidit a non fore, ergo nihil fuit sibi revelatum in Verbode a fore; et ipse voluit a fore, ergo voluit a fore sine ratione et sic

655 contra praeceptum sibi factum. Igitur, in tota hora peccavit mortaliter.Primum antecedens est contingens, videlicet, "a non erit," ergo ultimumconsequens. Ergo haec est in fine horae datae contingens: "Sortes simulfuit in caritate et in peccato mortali," quod est impossibile.

8.22 Praeterea, si revelatum maneret contingens, sequeretur quod660 Deus posset facere praeteritum non esse praeteritum. Consequens falsum

et contra Aristotelem, vi Ethicorum, capitulo iii, ubi dicit: "nonconsiliamur de facto sed de future et contingent!. /P 48vb/ Factum autemnon contingit non fieri, propter quod recte dixit Agathon 'solo enim ipsoprivatur Deus ingenita facere quae utique sunt facta.'" Consequentia

565 patet, quia si Deus revelavit Petro quod dies iudicii erit, ergo veritashuius fuit quando Petrus fuit; ergo veritas huius iam est praeterita. Sed

643 sic om. P j et om. C 644 modo] omnino L 645 fuit] modo add. L 646 haecom. OR | Sortes] simul add. CPaP 647 et] Sortes add. OR j mortaliter om. Pa 647-648Quod ... peccavit mg. Pa 647 sit] est sic P 648 quia] et C 649 a2 ... erit2 om. L jVerbum om. P 650 hoc ... scilicet] in Verbo PaCOR 651 et ... fore2 om. PaPORL652 ratione] revelatione OR | aestimatione] existimatione PL 653 Sortes] scilicet OR| credidit] credit Pa 654 de om. C \ ergo ... fore3 iter. R | ratione] revelatione OR! sic om. P 655 contra om. Pa j in ... hora] per totam horam Sortes P 657 datae]dare Pa; om. POR 657-658 simul fuit trp. P; fuit Pa 658 quod est] consequens OR;omnino add. P 659 sequeretur] -quitur LOR 660 posset] -sit C; -test Pa j Consequens]est add. L 661 iii] ii L | ubi dicit om. PaOR; quod add. P 662 et om. P | contingent!]-te OR 663 recte dixit] recte dicit Pa; trp. recte OR | Agathon] quod add. P | enim om.P 664 privatur Deus trp. C | ingenita] ingemma C 665 patet] probatur PC | si om. CPa| revelavit] -laret P | iudicii iter. et del. O J ergo] ideo L 666 huius1] eius O | fuit1 om.P | quando ... huius2 om. horn. P; mg. O | huius2 om. Pa | km om. R; mg. O

661-664 Aristotle, Ethica Nicomachea ... Grosseteste 6.1, 39b7-10 (AL 26,1-3: 480.3-6).

142 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

Deus potest facere modo quod dies iudicii non erit; ergo potest facerequod numquam fuit haec vera, et ultra, ergo numquam fuit veritas huiusin Petro. Igitur Deus potest facere quod praeteritum non sit praeteritum.

670 Et sic est concedendum quod aliqua res heri fuit, et tamen hodie potestnumquam fuisse, quia veritas huius "dies iudicii erit" fuit heri, et tamenpotest numquam fuisse.

9.1 Nono ad principale, sic: si Deus ab aeterno scivit omnia futuratalia quae sunt vera contingenter, aut scivit ea necessario aut contingen-

675 ter. Si necessario, ergo, posito quod Deus noluisset aliquid creasse,adhuc scivisset ista: "Antichristus erit," "Deus producet mundum."Consequens falsum. Si contingenter, tune fuissetpossibilequod Deus istanon scivisset. Ponatur in esse, et sequitur quod Deus non potuit crearemundum nee producere muscam, nee aliquid tale. Consequentia patet,

680 quia nihil potuit produxisse nisi scienter; ergo si possibile fuit eum nihiltalium scire, possibile fuit eum nihil omnino posse producere; igitur,possibile fuit eum non esse omnipotentem.

Item, sic: aut Deus scit modo /Pa 47ra/ Antichristum fore necessario,aut libere et contingenter. Si necessario, igitur impossibile est quin

685 Antichristus sit, igitur Deus non potest nolle Antichristum fore. Et datoquod nollet, adhuc esset futurus, quia necessario scit eum esse futurum.

Si dicatur quod Deus libere modo scit Antichristum fore, igiturpotest hoc nescire, quando placet sibi. Ponatur in esse, et nihil accidit

667 facere1 modo trp. P 667-668 ergo ... vera om. P 668 ultra ergo] quod P; ultrahoc C j numquam2 ... huius] veritas huius numquam fuit P; numquam fuit haec veritas OR669 Deus potest trp. O | praeteritum1 ... praeteritum2] -rita non sunt praeterita P 670-671hodie ... fuisse] potest hodie numquam fuisse P; potest numquam fuisse Pa; hodie numquampotest fuisse L 671-672 quia ... fuisse om. horn. Pa 671 erit om. P | tamen] nunc P673 sic om. P | si] quod L 673-674 futura ... sunt] futura contingentia et talia quae fueruntP; talia futura quae sunt OR 674 aut] ergo add. P j necessario tier. C 674-675 necessa-rio, contingenter trp. P 675 ergo] hoc Pa j noluisset] voluit OR; voluisset C 676 sci-visset] -vit Pa j ista] -tud L 677 tune om. OR 677-678 ista ... scivisset trp. PaL; ilk nonscivit OR 678 ponatur] igitur add. P \ sequitur] -quetur L j Deus om. Pa 679 nee2]etiam add. P 680 potuit] -tuisset Pa; -test P; -sset CL j nisi] non L; scitum vel add. P jsi om. C | eum] non esse omnipotentem scr. et del. R 681 talium] -le COR; -liter non Lj possibile ... producere om. OR; possibile fuit eum nihil producere posse P 682 eum] essePa 683 sic] sub hac forma arguitur C | aut om. OR j scit modo trp. CL | fore] aut igituradd. OR 684 et om. OR | Si necessario mg. O j estmg. O; om. C \ quin] quod L 685Antichristus] Christus O; non add. L \ igitur] quod L j potest] -tuit OR 686 quia ... eum]cum necesse sit ipsum P 687 libere ... scit] scit modo libere P; libere scit modo CR | fore]esse futurum P 688 hoc nescire trp. OR | quando ... sibi] quandocumque sibi placet P;quando placet OR | Ponatur] igitur add. P | nihil] nullum P j accidit] -del CP

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 143

impossibile, igitur Deus non scit Antichristum fore, ergo non potest690 creare Antichristum, quia nihil potest creare nisi scienter. Similiter, Deus

non potest velle Antichristum fore, quia non apprehendit Antichristumfore; et potest totum argumentum fieri de apprehensione /O 149ra/ velcognitione.

9.2 Praeterea, si Deus est modo scientia istius: "Antichristus erit,"695 et potest non esse scientia istius, ponatur in esse. Tune arguitur sic: Deus

fuit scientia istius, et modo non est scientia istius, ergo aliqua mutatiofacta est in Deo vel in creatura. Non in creatura planum est, quiaAntichristus nondum est; nee mutatio in alia creatura faceret aliquid adpropositum; igitur Deus potest facere propositionem veram postquam

700 non fuit vera sine productione novae rei vel destructione antiquae et sinemutatione locali. Nee /R 44ra/ valet si dicatur quod lapsus temporissufficit, quia lapsus temporis nihil facit per se ad hoc quod Antichristussit futurus vel non sit futurus.

10.1 Decimo ad principale, arguitur sic: omne futurum necessario705 erit, ergo nihil contingenter erit. Probo consequentiam, nam Antichristus

necessario erit et pari ratione quodlibet aliud, ergo etc. Antecedensprobo sic: sit a instans in quo Antichristus erit, et arguo sic: in a ita eritquod Antichristus necessario erit, ergo Antichristus necessario erit.Consequentia videtur bona; antecedens probatur, quia in a instanti haec

710 erit vera: "Antichristus necessario erit," quia cum sit primo in a et nonpossit manere solum per instans, ergo necessario erit post illud instans;ergo, /P 49ra/ in a erit haec vera: "Antichristus necessario erit post a,"ergo etc.

689 igitur om. CLPaOR j non scit] nescit P; non sit C | ergo] Deus add. Pa 690 crea-te1 Antichristum trp. Pa j quia ... creare2 om. P 690-691 Deus ... potest] Deus tune nopotest C; tune Deus non potest Pa; Deus non potest tune L 692 potest totum] -tuit totumillud OR | vel] et Pa; de add. L 694 est modo trp. CPa; est add. L 695 istius] huiusLPa | esse2] et add. CP 696 aliqua om. OR 697 est1] vel add. C; om. Pa 698 alia]aliqua LPa j faceret] -re R | aliquid om. P 699 potest facere] scit C; potest OR | verafacere add. OR 700 fuit] fuerit P | sine] absque P 701 locali om. L j quod om. Pa702 quia ... se om. L 703 sit2 om. CPL j futurus2] patet add. L 704 Decimo om. ORPa| ad] decimum add. Pa j arguitur om. LORPa | futurum necessario trp. L 705 Probo consequentiam] antecedens probo ORPaCL j nam] quia P 706 ratione] omne aliud sive add.L j ergo om. LCPa j etc. om. L 706-707 Antecedens probo trp. P; Antecedens probaturL 707 sic1 om. OLR; et add. ORP | ita erit2 trp. P 708 necessario1 erit1 mg. O j er-go] in a add. L | Antichristus2 om. O 709 videtur] esse add. O j bona] et add. P j proba-tur] -bo LPa j in om. R j instanti] -stans C 710 erit1] est R j sit om. P 711 possit] -setC; om. L \ manere solum] solum manet L | necessario erit trp. L \ post] per P 712erit1 haec trp. OR | necessario erit2 trp. PPa j post] in L 713 ergo etc. om. OR

144 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

10.2 Praeterea, si Antichristus contingenter erit, ergo contingenter715 erit in a. Tune arguitur sic: in a Antichristus erit necessario, et

Antichristus contingenter erit in a; ergo contingenter erit quandonecessario erit. Maiorem probo istam, videlicet, in a Antichristusnecessario erit, quia in a erit haec vera: "Antichristus necessario est";et haec non significat aliud nisi Antichristum necessario fore; ergo in a

720 Antichristus necessario erit.

AD OPPOSITUM: Deus voluntarie et libere produxit mundum, ergoantequam produxit voluit producere mundum et scivit quod nihilimpediret suam voluntatem, quae est omnipotens; ergo scivit quodmundus produceretur a se; sed hoc numquam incepit scire; ergo ab

725 aeterno scivit se producturum mundum.

AD QUAESTIONEM Dico quod sic, sed pro diversis materiis quaetactae sunt in arguendo, facienda sunt decem per ordinem.

Primo volo inquirere an res habuerunt aliquod esse ab aeternodistinctum a Deo.

730 Secundo, an res creatae habeant vel habuerunt aliquod esse in Deo.Tertio, an re non existente, puta rosa non existente, sint tales

propositiones concedendae: "rosa intelligitur," "rosa concipitur," "rosacogitatur," "de rosa fit sermo," et huiusmodi.

Quarto, an veritas propositionis sit alia res a propositione. Et haec735 quattuor tanguntur in primo /C 46v/ et quinto et sexto principali.

714 erit om. P 714-715 ergo ... erit1 om. LR 715-717 Tune ... Maiorem om. P715 erit2 necessario trp. ORPa; necessario fore C 715-719 et ... fore om. C 716Antichristus] necessario add. mg. O | contingenter1 erit1 trp. ORPa 717 Maiorem ...istam trp. L; probatur quod non P | videlicet] quia P 717-718 Antichristus necessa-rio1 trp. P 718 erit1 om. R \ est] erit LORPa 719 haec om. LPaORC | significat]-cando OR; -cabit LPa | nisi] quam OR j necessario om. R | fore] futurum esse L; ina add. P | ergo mg. O 721 oppositum] arguitur sic add. P 722 voluit] ipsum add.P | mundum om. P 723 impediret] potuit impedire OR; impenderet C j voluntatem]volitionem LP | quae] quia L 724 hoc ... incepit] non incepit hoc P j incepit] intelligitPa 726 sed om. Pa | materiis] difficultatibus Pa; om. OR 727 tactae sunt trp. C;tacta sunt OR | in om. R j arguendo] diversis argumentis P | decem ... ordinem] novemCPaPOR 728 Primo] enim add. P j an] ante O | res] creatae add. P j habuerunt] -bueritL; -buit ORPa j aliquod om. L 729 distinctum a Deo om. C 730 an] ante O | vel ...esse] aliquod esse vel habuerunt OR j in Deo om. O 731 non1 ... existente2] nee exis-tente puta rosa non existente C; non existente LORPa 732 propositiones om. P | conceden-dae] -da R 732-733 rosa3 ... sermo] de rosa fit sermo P; rosa cogitatur de rosa fuitsermo C; om. L | et huiusmodi om. ORL 734 res om. OR | a] in R 735 in om. OR! primo] quarto P; secundo, tertio OR | et1 om. Pa | et2 om. R | principali] -libus OR

IN HII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 145

Quinto, inquiretur an Deus potuerit produxisse mundum ab aeterno.Sexto, an potuerit producere mundum meliorem quam fecit.Septimo, an in propositionibus de future sit veritas determinata.Octavo, an Deus possit revelando causare in creatura notitiam

740 futurorum contingentium.Nono, an revelatum a Deo maneat contingens post revelationem.Decimo, restat solvere formas argumentorum.

[Articulos 1-6 omittimus]

(ARTICULUS SEPTIMUS)

745 /P 56vb;C 53v;Pa 51vb;O 153ra;R 49rb/SEPTiMus ARTICULUS est, an inpropositionibus de future in materia contingenti sit veritas determinatain uno contradictoriorum et /R 49va/ falsitas in reliquo. Et videtur essesententia Philosophi quod non, sicut allegatum fuit in arguendo. Undevidetur dicere quod neutra pars contradictoriorum in materia contingenti

750 est vera vel falsa. Sed sententia theologorum est huic contraria; credimusenim Deum scire resurrectionem esse futuram et omnium contradicto-riorum de futuro alteram partem determinate. Similiter, aliter nonoporteret credere prophetis nee prophetia foret possibilis. Similiter, velest ita a parte rei, sicut per istam denotatur: "a erit" (sit a unum futurum

755 contingens), vel non est ita a parte rei. Si non, propositio est falsa perdefinitionem, quia significat aliter esse quam est; si sic, propositio estvera.

736 inquiretur] -ritur CP j potuerit] -tuit ORPa j produxisse mundum trp. PPa 737potuerit] -tuit ORPa | producere ... meliorem] produxisse meliorem mundum P; produ-cere meliorem RPa | quam fecit om. OR; quam produxit P 738 veritas determinatatrp. P 739 possit] -set R | in iter. C 741 maneat] sit OR j maneat... revelationemtrp. L 742 decimo] nunc add. O; om. P | restat... argumentorum om. P 745 Sep-timus ... est] iam restat videre de septimo articulo L; videre add. P | an om. LPa 746in ... contingenti om. CPORPa | sit] aliqua add. P | veritas determinata trp. L 747reliquo] alio Pa j Et] Hie CPa | esse] exmg. O; om. RL 748 Philosophi] AristotelisLPaC ! allegatum ... arguendo] arguebatur L 749 dicere om. L | contradictoriorumom. L 750 est1] sit OR j Sed sententia] opinio autem L j est2 huic trp. L; est haecC 752 de futuro om. PL j alteram ... determinate trp. L 752-753 Similiter ... possi-bilis] alias prophetia esset impossibilis, nee ei oporteret credere L; quia aliter non opor-teret ei credere P 753 oporteret] -tet O 754 sicut ... denotatur om. OR | erit om.C 755 est1 ... rei om. P; etc. add. OR 755-756 per ... est1 om. P 756 aliter ...quam trp. Pa; aliter quam OR j sic] ergo add. L

146 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

Dico hie, sicut communiter dicitur, quod propositio de futuro estvera, sic tamen quod potest numquam fuisse vera. Et ideo aliter est vera

760 quam ilia quae est simpliciter vera de praeterito vel de praesenti, sicquod nullo modo ad suam veritatem requirat aliquam de future esseveram. Nam si aliqua talis est vera, necessarium est postea quod ilia fuitvera. In propositionibus autem de futuro in materia contingenti sic estquod utrumque contradictoriorum potest esse verum, et tamen nee simul

765 nee successive.Item, aliqua propositio est vera et potest esse falsa, et tamen non

potest desinere esse vera nee incipere esse falsa.Item, aliqua propositio /Pa 52ra/ est vera et potest esse falsa, et

tamen non potest mutari a veritate in falsitatem.770 Item, aliqua propositio fuit vera ab aeterno et est vera nunc, et tamen

potest fuisse falsa ab aeterno. Et tamen si fiat falsa, non aliter se habebitquam ab aeterno se habuit, quia si fiat falsa, ab aeterno fuit falsa.

Item, Sortes potest facere aliquam propositionem fuisse veram abaeterno quae numquam fuit vera, et facere aliquam propositionem fuisse

758 Dico] ergo add. Pa | hie] ergo PL | sicut om. Pa | communiter dicitur trp. L |futuro] necessario add. L 759 potest numquam trp. L 760 quam] quod Pa | vera] defuturo Pa; om. C | de1 ... praesenti] de praeterito simpliciter vel de praesenti. Est tamen L;de praesenti aut de praeterito P; de praeterito vel simpliciter (vera add. OR) de praesentiORC; vel de praesenti Pa | sic] Et sic vera O; vera add. L; om. P 761 quod ... suam]quae nullam P; quod nullo modo ad sui LC | requirat] -rit LP | aliquam om. P 761-762esse veram] ad hoc quod ilk sit vera P 762 Nam] sed P; quia L | est1] sit OR | est2] eritLP; sit CPPa; igitur add. Pa j postea quod trp. Pa | fuit] fuerit LP 763 materia] de add.Pa 765 nee om. C 766-769 Item ... falsitatem Propositiones transponit codex P 766Item] Praeterea L 768-769 Item ... tamen om. OR 768 est] fuit Pa 769 non] nee OR! mutari] -re O 771 potest] -tuit P j falsa1 ab aeterno trp. OR; et add. OR 772 ab ...habuit] se habuent ab aeterno L; habuerit ab aeterno P j si] nunc add. L j fiat] fuit CPa;fuerit OR; sit L | aeterno2] non add. O 773 facere] s{c)ire C 773-774 fuisse ... proposi-tionem om. horn. P 774-775 numquam ... numquam om. horn. L 774 fuisse] esse ORP

758-759 Cf. "Notabilia quedam Magistri Richardi camassalepro materia de contin-gencia et presciencia dei," 1, ed. Edward A. Synan, The Works of RichardofCampsaU, (Toronto, 1982) 2: 38; see also above, at lin. 318-319.

759-765 Cf. ibid., 8, (Synan, 2: 39).766-767 Cf. ibid., 4-5, (Synan, 2: 39).768-769 Cf. ibid., 2, (Synan, 2: 38).770-772 Cf. ibid., 11, (Synan, 2: 40).773-779 Cf. ibid., 14-15, (Synan, 2: 40-41), where, however, ego replaces Sortes

in the example.

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 147

775 scitam a Deo quae /O 153rb/ numquam fuit scita a Deo, et tamen Deusnon potest incipere scire earn. Istae propositiones patent in talibus:"Sortes erit beatus," "Sortes non erit beatus," quia ilia quae est vera deistis /P 57ra/ semper erit vera, et tamen potest numquam fuisse vera;non tamen incipere esse vera.

780 Sed in quibusdam propositionibus contingentibus ilia quae est verapotest desinere esse vera et incipere esse falsa, si continue maneat, sicutpatet de talibus: "anima Antichrist! creabitur," "dies iudicii erit,""Sortes nascetur in a." Nam in primo instanti esse ipsius Antichristi haecincipit esse falsa, si continue maneat: "anima Antichristi creabitur," et

785 haec similiter: "dies iudicii erit" erit falsa post diem iudicii, et erit falsapostquam fuit vera; et sic de consimilibus quae non semper erunt veraede future sed usque ad certum tempus.

Aliae vero propositiones quae sunt de praescientia Dei respectubeatitudinis quae erit aeterna, vel damnationis futurae quae similiter erit

790 aeterna, erunt semper verae et erunt semper de future, sicut tales:"anima Christi erit beata," "anima ludae erit damnata," stante significa-tione quam propositiones habent. Et de talibus verum est quod suntverae, et possunt esse falsae, sed non possunt desinere esse verae neeincipere esse falsae.

795 Similiter, aliquae propositiones sunt de future quae sunt verae, etnon erunt verae nisi ad certum tempus, sicut: "Sortes peccabit eras,""dies iudicii erit," et huiusmodi possunt ante tempus illud non esse veraeet numquam fuisse verae. Non tamen possunt ante tempus illud esseverae et falsae successive, vel mutari de veritate in falsitatem.

775 scitam] -ta Pa j a2 Deo2 om. Pa j Deus om. Pa 776 Istae] Item C | in] de P777-778 est ... istis] de istis erit vera P; erit vera de istis Pa 778-779 et ... vera om.Pa 779 non] nee OR | esse om. O 780 Sed ... propositionibus] Sed tamen in aliquibusP j contingentibus] de -genti ORP | ilk] aliqua P 781 si ... maneat om. PPaORC 782patet] potest COR | de ... Antichristi] in istis Antichristus P 783-785 Sortes ... erit1 om.horn. C 783 Sortes ... a] et huiusmodi P j in2 om. Pa | ipsius om. 784 incipit] -pietORPa 785 haec similiter trp. P j erit2 om. R 786 fiiit] fuerit OR j consimilibus] simili-bus LO | verae om. OR 787 certum] determinatum P 788 vero] autem P j de] in L 789futurae] aeternae L; creaturae CPa 789-790 quae2 ... aeterna om. P; quae similiter aeternaerit C; sic L 790 erunt1 semper1 trp. PPa; sunt L | verae ... futuro] verae quod ab aeternofuerunt verae L | erunt2 semper2 trp. CPa; semper P | futuro] erunt verae add. P j tales]istae C 791 erit1] est C j stante] dico add. P 792 quam] modo add. L | de] in P 793nee] nunc O 795 aliquae] aliae ORC j propositiones] quae add. ORPaC 796 non] falsaeet non add. L j erunt] sunt OR 796-797 tempus ... ante om. horn. P 797-798 non ... etom. L 798 Non] nee C j tempus illud trp. RC 799 et] vel LPPa j mutari] -re O

148

800 Sic ergo patet quantum ad istum articulum quod ideo est propositiode future vera, quia sic erit sicut per earn denotatur. Potest tamen aliteresse. Et ideo non est necesse quod si fuerit vera, quod semper erit posteaverum dicere quod fuit vera. Et haec est differentia inter veritatempropositionis de future et de praesenti vel de praeterito.

805 (ARTICULUS OCTAVUS)

OCTAVUS ARTICULUS QUAESTiONis est inquirere an Deus possit revelarefutura contingentia. Et hie dico quod iste articulus praesupponit Deumscire futura contingentia, quod concede sicut oportet catholice sentiendo,sicut patet I Sententiarum, distinctionibus xxxviii et xxxix per totum.

810 Sed dubium est an Deus possit scire plura quam scit vel non; de hocdixi alias contra Ockam.

Sed circa istum articulum de scientia Dei quam Deus habet de futuriscontingentibus, et an Deus possit futura contingentia revelare creaturaerationali, et dato quod sic, an talia revelata sint contingentia post

815 revelationem, sunt quattuor facienda. Primo, praemittam auetoritates

800 quantum om. L 800-801 ideo ... future trp. L 801 earn] ipsam OR 802quod1 om. L \ quod2 om. PaC j erit] sit PPaC 803 haec] in hoc PaCL 803-804 est... praeterito] differt a propositionibus de praeterito et praesenti L 804 propositionis om. P! et] veritatem add. P 806 quaestionis est inquirere om. L; est videre P | possit] -test C;-tuit vel possit P 807 Et om. L | dico om. RO j praesupponit] supponit P 808 quod] etP j oportet] concedere add. Pa | catholice sentiendo om. L 809 sicut] ut LP; sed C j et om.Pa j xxxix om. P j per totum om. Pa 810 Sed] Sicut C | dubium est trp. R; dubium Pa |possit] -set OR | vel] an L; om. P | non ... hoc] nihil plus modo de hoc sed sufficiat sicut P;scire add. L; sicut add. CPa 811 Ockam] quaere infra 210 mg. add. P; quaere 171.b. inmargine add. C; quaere 171 in margine add. Pa; quaere quintum add. L 812 Sed ... istum]circa PPaOR; om. L | Dei om. P | Deus habet trp. LP; habet C 813 et om. L | Deus o.LPPaC j futura ... revelare trp. P; futura revelare CPa 814 sint] maneant P [ post] talemadd. P 815 revelationem] ubi add. L | sunt quattuor trp. PCPa j facienda] videnda L; om.C 815-821 Primo ... notandum Huncpossumponit codex C infra ad verbum modo Hn. 852815 praemittam] quasdam add. PaP; om. C 815-816 auetoritates sanctorum om. C

809 Peter Lombard, Sententiae, 1.38-39 (1: 275-284).810-811 Robert Holcot, Quodlibeta 1.6, ed. William J. Courtenay, "A Revised Text of

Robert Holcot's Quodlibetal Dispute on Whether God Is Able to Know MoreThan He Knows," Archiv fiir Geschichte der Philosophic 53 (1971), 1-21;Ockham, Ordinatio, 1.39.q.un. (OT 4: 588-592).

Here, at Holcot's words de hoc dici alias, the manuscripts diverge signi-ficantly in indicating wheic he does so; see "Introduction" above, at n. 112.

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 149

sanctorum. Secundo, ponam quasdam distinctiones et expositionesterminorum. Tertio, ponam quasdam suppositiones. Et quarto, per istadicam ad quasdam rationes factas in septimo argumento principal! istiusquaestionis.

820

Circa primum est notandum quod cum timore et reverentia oportethominem exprimere etiam ea quae vera sunt quando loquitur de Deo.Unde Augustinus, x De civitate /R 49vb/ Dei, capitulo xxiii: "Liberisverbis loquuntur philosophi, nee in rebus ad intelligendum difficillimis

825 offensionem religiosarum aurium pertimescunt. Nobis autem ad certainregulam loqui fas est, ne verborum licentia etiam de rebus quae hiissignificantur impiam gignat opinionem." Haec ille. Et ideo haec quae inhac materia scribo vel dico, sine pertinacia gratia /P 57rb/ investigationisscribo. Et licet nullam responsionem haberem ad concordandum cum

830 rerum contingentia divinam praescientiam et revelationes, non minusideo crederem quin verae simul stent: Deum tales propositiones posserevelare, et illas post revelationem esse contingentes. Et argumentaomnia quae possunt fieri in contrarium sophistica reputarem, licet non

816 ponam] -nentur P; om. CL j quasdam] quosdam O; quaedam P j distinctiones] diffini-tiones L 816-817 et... terminorum top. L; om. C 817 ponam ... quarto om. C | ponamom. PPaL j quasdam] quosdam O | Et om. L 817-819 per ... quaestionis] ad quasdam ra-tiones factas in argumento principali illius opinionis respondebo L 817-818 per ... dicamtrp. CP 818 ad ... rationes top. C; ad rationes ORPa | argumento om. CORPPa 821Circa ... notandum] Quantum ad primum sciendum L 821-822 timore ... hominem] oportethominem cum reverentia et timore C 821 reverentia] etiam add. L 822 hominem om.LP j exprimere etiam] loqui etiam exprimendo C; exprimere L | ea] ilia LPPaC | loquitur]-mur LP | de Deo mg. R 823 Dei om. CPa \ xxiii] xiii P; xxii Pa 823-824 Liberis ver-bis] liberius P 825 offensionem] ostensionem OR j aurium] vel mentium P | pertimescunt]-cuntur Pa 826 licentia] sententia ORCP | significantur] signantur PPa | impiam gignat]impiam -nant ORP; et top. P | Haec ille om. C; ille PL 828 hac] ista LP; sacra R J scribo... dico] dico LP; scribo CPa j pertinacia] pertinentia O | gratia investigationis top. LPaC;investigationis causa OR 829 scribo] dico LP | responsionem] rationem LP j haberem] -reC 830 rerum] rei OR j revelationes] -nem L; suas revelationes C 831 ideo] vere OR |stent] stant P j Deum om. OR | propositiones] revelationes L 832 revelare] -ri O \ illas]eas L 833 omnia] optima L | possunt fieri] ponunt L J sophistica reputarem] sophisticareputare O; sophismata reputarem CPa; reputo sophismata P; top. L 833-834 non ... mun-do] nullus foret PL

823-827 Augustine, De civitate Dei, 10.23 (CCL 47: 297.21-26; CSEL 40,1: 484.27-485.3).

(Auctoritates)

150

foret homo in mundo qui ea sciret solvere. Unde Anselmus, De835 concordia, capitulo x /C 54r/ secundum librum meum, dicit quod

quando rationem habemus cui Scriptura repugnat, quamvis nobis rationostra videatur inexpugnabilis, nulla tamen veritate fulciri credenda est.Et Augustinus, vDe civitateDei, capitulo x, disputans contra opinionemCiceronis qui negavit praescientiam Dei, dicit: "Nullo modo cogimur aut

840 retenta praescientia Dei tollere voluntatis arbitrium, aut retento voluntatisarbitrio Deum (quod nefas est) negare praescium fiiturorum. Sedutrumque amplectimur, utrumque fideliter et veraciter confitemur. Illudut bene credamus; hoc ut bene /Pa 52rb/ vivamus. Male autem vivitur,si de Deo non bene creditur. Unde absit a nobis eius negare praescien-

845 tiam ut libere velimus, quo adiuvante sumus liberi et erimus."Item Augustinus ad Volusianum: "Demus Deum aliquid posse, quod

nos fateamur investigare non posse." Et Anselmus, De inearnatione,dicit quod multa debemus fateri Deum posse quae nos non valemuscomprehendere. Item, n Cur Deus homo, capitulo xvii: "Deus facere

850 potest quod hominis ratio comprehendere non potest."

834 qui ea sciret trp. C; quo sciret Pa; qui sciret P j Anselmus] in add. P 835 x] xviiiL; xvi PPa | secundum ... meum om. LP j dicit om. Pa | quod om. OR 836 ration-nes P; non add. R | cui] quibus P 836-837 nobis ... videatur] videantur nobis P; nobisista ratio videatur L 837 inexpugnabilis] -biles P; expugnabilis Pa [ credenda est] -dae suntP; -di sunt Pa 838 Dei om. PPa j x] ix ORCPa 839 Dei om. Pa | dicit... cogimur] dicitquod non cogimur mg. P; dicit in alia nullo modo cogimur Pa; inter alia nullo modo cogimurC | aut] ante OPa; an R 840 retenta ... Dei om. P | tollere] tolle Pa j arbitrium ... volun-tatis2 om. R 841 quod] quem C 842 utrumque1] utraque ORPa | amplectimur] complectimur LP | utrumque2 ... veraciter trp. Pa; et veraciter ac fideliter R; et veraciter PO 843autem vivitur] enim utimur OR 844 de Deo non trp. L; Deo non P [ bene] sed male add.OR ! eius negare] est negare C; trp. L 845 ut] vel C | libere] -ri esse L j velimus] volu-mus O | sumus ... erimus] sumus et erimus ORPa; sumus vel erimus C; liberi vel erimusL; sumus liberi vel erimus P; haec ille et eodem libro capitulo ix qui enim non est praesciusomnium fiiturorum non est utique Deus add. mg. P 846 Demus Deum] Deum diximus P;dicamus Deum L 847 fateamur] confitemur P | posse] haec ille add. C j inearnatione}quaestione ilk L 848 Deum om. OC; esse PRPa j quae] quod OR j valemus] -leamus L849 comprehendere] obtinere L j Item] et L; Anselmus add. P j n] IV LP | homo om. C |xvii] xxvii L; xv P 850 potest2] Et ideo cum omni timore et reverentia loquendo circaistum articulum, tria sunt facienda add. C

834-837 Anselm, De concordia praescientiae, 3.6 (Schmitt, 2: 272.4-6).838-845 Augustine, De civitate Dei, 5.10 (CCL 47: 141.45-52; CSEL 40,1: 230.11-18).846-847 Augustine, "Epistola ad Volusianum," Epistolae, cl 3, 137.2.8 (PL 33: 519).847-849 Anselm, Epistolae de inearnatione Verbiprior recensio (Schmitt, 1: 283-285).849-850 Idem, Cur Deus homo, 2.17 (Schmitt, 2: 126.7-8).

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

IN HII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 151

(Distinctiones et Expositiones)

Modo restat ponere distinctiones et expositiones terminorum.Prima distinctio erit de isto termino 'scire' qui accipitur tripliciter.

Uno modo largissime, et sic convertitur cum 'cognoscere,' et est855 verorum et falsorum, complexorum et incomplexorum. Secundo modo

accipitur magis stricte pro notitia evidenti assentiva alicui vero qua homoassentit quod ita est in re sicut per illud verum denotatur sine formidine;et sic Sortes potest scire istam: "sol orietur eras." Tertio modo accipituriste terminus 'scire' strictissime pro assensu quo homo credit alicui vero

860 sine formidine assentiendo quod sic est sicut per illud verum denotaturet quod non potest aliter esse; et sic loquitur de 'scire' Aristoteles, primoPosteriorum, capitulo ii in principio, dicens: "Scire est rem per causamcognoscere." Et in fine, subdit: "Et quoniam impossibile est aliter sehabere." Sic forte de 'scire' loquitur Anselmus, De casu diaboli,

865 capitulo xxi. "Si," inquit, "de ilia scientia quaeritur quae non est, nisicum certa ratione aliquid intelligitur, omnino respondeo non posse sciriquod potest non esse. Quod enim non esse potest, nequaquam esse certa

852 Modo ... ponere] primo ponam quasdam C; restat ponere L; modo restat videreet ponere P; trp. Pa j et expositiones] et -tione Pa; om. P | terminorum] librum Pa; Huecodex C trp. possum supra tin. 815-821 inventum. 853 Prima distinctio om. CPa jPrima ... termino] quarum prima est quod iste terminus L; Prima ergo distinctio est quodP j qui] quod CPa; om. L | accipitur tripliciter trp. L 854 Uno] Primo L j cognos-cere] -nitione P | et2] id O 855 modo om. PaP 856 accipitur om. L | pro] per O| notitia om. C | evidenti] -te LCPa \ qua] cui OR; quod Pa; quando P 857 illud]istum R; aliquod P | denotatur] et add. P 858 Sortes om. LR | potest] possum L jistam] paries est albus add. PaL | sol] vel istam sol L; om. Pa | orietur eras] orieturOR; orietur et Sortes morietur C; orietur et sol movetur P; om. Pa 858-859 modo ...scire] modo accipitur Pa; om. L | strictissime om. RPC 859-860 assensu ... est] noti-tia evidente assensiva alicui primo qua assentit quod ita est in re L; notitia evidente assen-siva aliquo ideo qua homo assentit quod ita est in re et Pa 860 quod ... est] sic esseP | verum om. OR 861 quod om. Pa | potest] -terit OR; -ssit C | aliter esse] se aliterhabere L | de ... Aristoteles trp. L; de scire Philosophus P 862 capitulo ... dicens om.ORCPPa 863 cognoscere] etc. add. CP J subdit] addit P 864 Sic] si Pa; sicut PL| forte ... loquitur] loquitur L; forte loquitur P; forte loquitur de scire C 865 xxi] viiP ! Si] ubi L | est om. O 866 aliquid om. L j respondeo] res O j posse] -set OR |sciri] -re CPL 867 potest1 ... esse1 trp. P | Quod ... esse3] potest nequaquam essequod enim non esse potest R; Quod enim non potest esse cum P j esse2 om. Pa

861-864 Aristotle, Anafytica posteriora ... recensio Guillelmi de Moerbeka, 1.2,71MO-15 (AL 4,1-4: 286.13-19).

864-868 Anselm, De casu diaboli, 21 (Schmitt, 1: 266.17-20).

152 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

ratione colligi potest." Haec ille, et loquitur ibi inquirendo an diaboluspraescivit se casurum.

870 Primo modo Deus scit omnia apprehensa a creatura, vera et falsa,possibilia et impossibilia, complexa et incomplexa, sicut manifestum est.Secundo modo Deus scit futura contingentia. Tertio modo non, quiapropositiones tales sic sunt verae quod possunt numquam fuisse verae,sicut dictum fuit articulo vii. /O 153va/ Secundo modo accipiendo 'scire'

875 eadem notitia potest successive esse scientia et opinio falsa sive error,per mutationem rei, sicut si videam /P 57va/ Sortem currere, tuneassensus quo credam Sortem currere vocatur 'scientia' isto modocommuniter loquendo de scientia. Si autem Deus manuteneat assensumin mente mea, et species in sensu sicut prius, et adnihilet Sortem, idem

880 assensus erit error et falsa opinio, quia scientia non dicitur de assensusicut nomen absolutum, sed simul cum hoc quod supponit pro assensu,connotat sic esse in re sicut per assensum denotatur. Et ideo haec estconcedenda: "per scientiam potest homo errare et per scientiam potesthomo opinari falsum"; similiter ista: "per certitudinem potest homo

885 decipi." Sed tales sunt negandae: "homo potest errare per scientiam,""homo potest decipi per certitudinem"; denotatur enim quod haec sitpossibilis: "homo decipitur per certitudinem."

Secundo, quia in ista materia communiter utimur hoc termino'certificare' dicendo talem propositionem: "Deus potest certificare

868 colligi] non add. P j Haec ille om. CPPa | ibi om. L 869 praescivit] scivit OR870 apprehensa a creatura] apud se actu P; apprehensibilia a creatura L 871 complexa etincomplexa om. P | sicut ... est om. L 872 Deus scit] scit Deus sic R; scit Deus quod sicO 873 propositiones ... sunt] propositiones sic sunt OR; propositiones tales sunt sic CPa;tales propositiones sic sunt L \ possunt] esse falsae et add. P 874 fuit] est P; est in L \articulo] -lus C j Secundo] autem add. C 875 potest ... esse] successive potest esse P;potest esse successive C j falsa sive] et OR; falsa etiam P 876 rei] rerum L; om. Pa | sic-ut ... videam] ut si viderem L; sicut videmus P 877 credam] videam vel credam R; cre-dam vel videam O; credo LPPa 877-878 modo ... manu mg. O 878 autem Deus ftp. C| manuteneat] -neret P; teneat O 879 mente mg. Pa | in sensu om. P | adnihilet] -laret P880 assensus] sensus Pa j erit] esset tune P j falsa opinio trp. P 881 supponit ...assensu] supponit esse respectu assensus P 882 esse] est R j per] talem add. P jassensum] sensum R j Et om. L 883 concedenda] quod add. P | per1] pro O | errareet om. Pa | per2 om. CLPa 883-884 scientiam ... homo1 om. LPa 884 similiterista] et similiter P | per certitudinem mg. Pa 885 Sed] non si convertatur ponendocircumspectionem vel sapientiam a parte praedicati ideo add. L 886 sit] est C 888Secundo] Tamen ORP | in ... materia] dicimus ORP 888-889 utimur ... dicendo] quodORP; utimur termino certitudinis dicendo C 889 talem propositionem om. CPORPa

874 Articulo vii i.e., above, lin. 788-794.

IN HII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 153

890 beatum quod semper erit beatus," "certificare Sortem quod ipse eritsalvatus," "certificare Sortem quod dies iudicii erit," et huiusmodi, ideodicendum est de isto termino 'certificatio' quod aliquem esse certumpotest dupliciter intelligi: vel quia credit quod ita erit sicut denotatur/R 50ra/ per propositionem cui assentit, et ita erit in rei veritate; vel quia

895 credit quod ita erit sicut denotatur per propositionem cui assentit, et quodnon potest aliter esse.

Primo modo Deus certificat creaturam beatam de hoc quod sempererit beata. Credit enim creatura quae est beata quod semper erit beata,et ideo satis certa est; est tamen sic certa quod potest numquam fuisse

)00 certa. Et notitia quae est certitudo vel securitas beati potest fieri deceptioet error de potentia Dei absoluta; tamen in rei veritate certa est.

Secundo modo non est certa, nee Deus earn sic certificare potest,quia includeret contradictionem, vel argueret Deum non esse omnipoten-tem, quia non posset creaturam sic certificatam adnihilare sine contradic-

>05 tione, cuius oppositum dicit Anselmus, De libertate arbitrii, capitulo viii:"Totam quippe substantiam," etc.

Tertia distinctio est de isto termino 'revelare,' quia isto possumus utidupliciter. Uno modo pro causatione novi assensus in intellects createalicui vero complexo, ita quod definitio exprimens quid nominis

890 erit1] est C; om. Pa | beatus] et add. CP 890-891 certificare ... salvatus] Sortespotest certificari quod erit salvatus L; et similia OR 890 ipse om. Pa 891 salvatus] sanc-tus et P | certificare ... huiusmodi om. OLR; certificare Sortem de die iudicii et consimilibusP; et add. Pa 892 dicendum est] sciendum est P; om. CPa j isto om. LCPa | certificatio]-tudinis CPaOR; certus L; est distinguendum add. C | quod] quia PaORC j aliquem] -quidP 893 dupliciter intelligi trp. P; esse dupliciter L; dupliciter accipi OR j erit] est L 894ita erit] sic est L; ita est OR; vel est add. P 895 credit ... erit] est L | sicut mg. O | permg. O | cui] cuius Pa 897 creaturam beatam] beatum L | de hoc om. OR 898 erit1beata1] erit beatus ORC; beatus erit L j creatura ... est] natura L; creatura om. PPa |beata3] et semper erit beata add. C 899 ideo ... est1 trp. CPa j est2 ... sic trp. L900 fieri] esse OP 902 Deus ... potest] Deus earn certificare sic potest L; Deus earnsic certificare P; Deus sic certificare potest C; earn Deus sic certificare potest OR 903includeret] -cludit P j argueret Deum] arguet Deum O; trp. Pa; esse inpotentem veladd. P 904 sic om. L | certificatam] certam P 904-905 sine contradictione om. LP905 De om. C | viii] x O 906 Totam ... etc. om. P 908 quia isto2] quia de isto ter-mino P j uti] loqui P 908 Uno] primo L | pro causatione] per creationem vel causa-tionem OR; per causalitatem P | intellectu creato] intellectu alterius creaturae L 909vero complexo trp. L; complexo PaOR | ita quod] haec sit add. L 909-911 ita ...complexo om. P 909-910 nominis importata] importatur LC

905-906 Anselm, De libertate arbitrii, 8 (Schmitt, 1: 220.13).

154

910 importata /Pa 52va/ per hoc nomen 'revelatio,' non sit aliud quamcausare novum assensum in intellectu alterius alicui vero complexo, quiasibiipsi nemo dicitur proprie 'revelare.' Et hoc potest esse dupliciter: velquod assentiat cum formidine, et tune est opinio; vel sine formidine, ettune vocatur 'revelatio scientifica.'

915 Secundo modo potest accipi 'revelare' pro causare assensum alicuicomplexo in intellectu alterius de novo, ut ista: "Deus revelavit Sortiquod dies iudicii erit," exponitur praecise per istam: "Deus creavit denovo in mente Sortis assensum quo credit diem iudicii fore."

Si primo modo accipiatur iste terminus 'revelare,' haec est contin-920 gens: "Deus revelavit Sorti diem iudicii fore," etiam postquam revelavit

hoc Sorti, et haec est contingens: "iste assensus fuit revelatio,"demonstrato assensu qui in rei veritate fuit revelatio, quia sic 'revelatio'est unus terminus connotativus supponens pro ilia qualitate quae estassensus et importans quod complexum cui assentitur sit verum. Unde

925 ista propositio, "Deus revelavit /P 57vb/ Sorti quod dies iudicii erit,"debet exponi per istam in isto sensu: "Deus dicendo aliquo modocausavit in Sorte assensum istius complexi de novo, 'dies iudicii erit,' etita erit quod dies iudicii erit," alioquin non causasset assensum complexovero.

930 Si autem accipiatur iste terminus 'revelare' secundo modo, pro eoquod est simpliciter causare assensum alicui complexo, sic haec estnecessaria: "Deus revelavit Sorti quod dies iudicii erit," et non dependet

910 revelatio] -lare ORCPa; ut add. L 911 causare] creare ORPa; dicendo add. C \alterius om. Pa j quia] quod Pa 912 sibiipsi nemo tip. P j dicitur proprie tip. Pa; aliquidadd. P | vel] dicendo Pa 913 quod] quia P j opinio om. Pa 914 tune] sic Pa | scienti-fica] scita L 915 potest accipi] accipitur L | causare] creare Pa | alicui] vero add. P 917exponitur] -natur C | praecise] enim L j creavit] vel causavit add. OR 918 assensum] inadd. OR 919 Si om. L; in R j accipiatur] -pitur PaC; -piendo L | iste terminus] hocnomen L | revelare] tune add. P j haec] hoc OR 920 revelavit Sorti tip. P | etiam] etOPaRL 920-921 revelavit2 hoc trp. LPa; revelavit illud CP 921 et om. ORL; etiam PCj est om. Pa j revelatio] -latus OR 922 demonstrato] de toto P j qui] quae ORP j rei om.P j sic] sic iste terminus Pa; iste terminus L 923 terminus] seu conceptus add. OR j sup-ponens] -nendo R 924 quod] quoddam R; quaedam O; terminus add. Pa j sit] sicut OR926 istam] -tas CLPa j dicendo om. L 926-927 aliquo ... Sorte] causavit aliquo modo inSortem C; aliquo modo Sorti causavit in eo P; aliquo modo creavit in Sorte L 927 com-plexi] articuli L | dies ... erit om. L j et tier. C 928 erit1] est P | quod ... erit2] quoddies iudicii Pa; om. L j non] nam O j causasset] creasset L 928-929 complexo vero] com-plexum vere primo modo P 930 autem] aut R | accipiatur] -pitur Pa; om. L \ revelare]revelatio exponatur L j modo] scilicet add. P 931 est1 om. P 931-932 haec ...necessaria] est necessaria haec L; est haec necessaria C; est (haec mg.) necessaria Pa

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

IN IHI LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 155

ab aliquo futuro. Et sic potest Deus revelare falsum, si velit decipere etfallere creaturam. Et nullum inconveniens sequitur ex hoc, nam nullum

935 inconveniens est quod ille, qui est veritas, causet in aliquo falsitatem.[Quarto] restat exponere aliquas propositiones quibus utimur in ista

material dicimus enim quod Christus asseruit, Deus promisit, Christusiuravit. Quia 'asserere vocaliter' est proferre aliquam propositionemvocalem et velle quod audiens credat earn esse veram, unde iste qui

940 asserit vocaliter Deum esse, profert hanc: "Deus est," et vult quod istapropositio ab eo prolata certificet eum qui audit quod Deus est; et perhoc differt 'asserere' et 'iurare' a 'proferre' consimilem vocem materia-liter vel recitative. Nee requiritur quod ipse credat dictum suum esseverum, nam multi asserunt /C 54v/ falsum scitum esse falsum, et ideo

)45 mentiuntur. Ego autem contradictionem non video sequi si concedaturDeum asserere falsum scienter; sed Deum mentiri vel peierare, velDeum esse falsum eo modo quo mendax dicitur esse falsus, non

933 Et] quia L | Deus om. OR | velit] et sic add. OR; et add. CP 934 Et nullum1]Nee est P 934-935 sequitur ... est1 om. horn. P 934 nam] quia L; om. C 935 aliquo]alio OR 936 Quarto] tertio L | restat] nam R; km O 936-937 quibus ... materia tip.utimur ORC; in hac materia P 937 Christus1' 2] Deus OR j asseruit, iuravit trp. P | Deus]Christus P 938 Quia] unde P; quod O; om. L | vocaliter est trp. ORL j aliquam om. C| propositionem] orationem P 939 earn] illam P; eandem OR j esse] est O 941 eo] illoOR j certificet] asserere et iurare R 942 differt] debet L | et] vel PPa j a] et L | proferretier. OR 943 Nee] non autem CPa | requiritur] oportet P j quod ipse] quid R; quod OP| credat ... suum trp. OR 944 nam] quia L | scitum] quod sciunt L j esse] est C | ideo]non OR 945 mentiuntur] iurant Pa 945-946 Ego ... asse-rere] Verumtamen potest con-cedi Deum posse asserere P 945 si om. R | concedatur] -ditur L; -di tamen potest OR946 Deum1 om. Pa; posse add. OR | scienter sed] sed non OR [ mentiri] -re O | vel]Deum add. CP | peierare] perturare L; peiorare O 947 falsum] non conceditur add.P j mendax dicitur trp. OR | esse2 om. CPa 947-948 non conceditur om. P

936 Quarto At the beginning of this article, Holcot states that it will have foursections (lin. 812-819), the second comprising (2a) the distinction of terms (lin.851-935) and (2b) the exposition of propositional claims. The latter subsection(2b) begins here, but, presumably as a result of scribal error (rather thanauthorial revision), is conflated with the former (2a) by the consecutive numer-ation: "secundo" (lin. 888) for the second term to be distinguished, "tertiadistinctio" (lin. 907), and "quarto" here. There may have been a pecia or quirechange just before the beginning of (2b), as implicitly suggested by Pa 52v.

To obscure Holcot's plan further, the announced third section of thearticle is conflated with the second when the two suppositiones are numbered"quinto" (lin. 978), and "sexto" (lin. 984), i.e., consecutively with thedistinguished terms and expounded proposition. Thus, we bracket "quarto,""quinto," and "sexto" as probable errors.

156 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

conceditur, quia secundum Augustinum, libro De mendacio, capitulo iii,"Mendacium est falsa vocis significatio cum intentione fallendi." Et hoc

950 debet sic exponi: cum intentione deordinata fallendi. Sed Deus nonpotest habere intentionem deordinatam in aliquo facto suo, et ideo Deusnon potest mentiri nee peierare, tamen Deus potest asserere falsumscienter et cum intentione fallendi creaturam, quia non includit contradic-tionem in Deo; immo Deus imperfectus esset si non posset hoc

955 intendere, nam aliqua creatura potest mereri ut decipiatur a Deo. Etcredo quod daemones meruerunt decipi /O 153vb/ a Deo in multis, etquod Deus multa facit cum intentione fallendi /R 50rb/ eos, et fecit. Neevideo causam quare Deus non potest velle decipere creaturam immediateper seipsum, cum manifeste dicat Augustinus, De 83 quaestionibus,

960 quaestione iii, quod Deus decipit per malos angelos et per maloshomines, et quod Deus iussit filios Israel decipere Aegyptios, ubi alluditAugustinus historiae de rege Achab, m Regum, capitulo xxii, et despiritu qui dixit: "Egrediar, et ero spiritus mendax" etc. Et sequitur:"Decipies et praevalebis; egredere et fac ista," etc. Ubi manifestum est

965 secundum Augustinum quod Deus dixit malo angelo ut deciperet malumregem Achab.

948 libro om. OR | capitulo iii om. LPa 950 exponi] id est add. P | Sed Deus] Et DeusCPa; Deus autem L 951 in ... facto] fallendi P | Deus om. P 952 mentiri] -re O \ peie-rare] peccare PaL; peiorare O j tamen] quin tamen CPa; nulli tamen dubium quin L | Deus]non add. Pa | potest2] -ssit PaL; -sset C 953 scienter om. PO; mg. R | et om. P | inten-tione] -nem L | creaturam om. ORP | quia] et hoc P; om. CPa 953-954 non ... Deo] nonvideo quod non includit contradictionem nee aliam imperfectionem ponit in Deo CPa; nulkmimperfectionem includit in Deo ORP; nee contradictionem add. OR 954 Deus om. LPCPa] imperfectus] -tionis CPa | si] hoc add. RP j hoc om. LP 955 intendere nam] intelligerenam OR; intelligere quia L | potest] tantum add. P 956 decipi... et] a Deo decipi in mul-tis et Pa; decipi et iuste a Deo ita L 957 quod om. OR j multa facit top. P; multa fecit OR

j cum om. LPa | intentione] -nem C j et fecit om. OR; intentione fallendi add. L 957-958Nee ... quare] immo OR 958 non ... velle] potest R; non potest O; hoc (non scr. et del.)possit P j decipere creaturam tip. L; facere P 958-959 immediate ... seipsum trp. LCPa959 cum ... Augustinus] Unde dicit Augustinus L; Quia secundum Augustinum P; dicatAugustinus OR j De] libro L; om. P j quaestionibus] -tionum P; -tiones LC 960 iii]ii L ! quod om. P | per2 om. Pa 961 quod om. P | filios] -liis L | ubi] ibi C 962historiae] -riam P | in om. ORPa | Regum om. C 963 dixit] -cit LPa | etc.] in oreomnium prophetarum P; om. LPa | sequitur] et dixit dominus add. C 964 et2 ... ista]et fac ita PaP; om. L | etc. om. PaPCL 965 Deus dixit] dominus praecepit C | deci-peret] -pet Pa j malum om. LPPa 966 Achab om. LPa

948-949 Augustine, De mendacio, 3.3-4.5 (CSEL 41: 414-419).959-964 Idem, De diversis quaestionibus, q.53 (CCL 44A: 85-91, esp. lin. 47-113);

1 Kings 22:22.

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 157

Similiter, Christus voluit nasci de virgine ut deciperet diabolum, eiusnativitatem celando secundum sanctos. Similiter, Rebecca et lacob defamiliari consilio Spiritus Sancti deceperunt Isaac, Genesis xxvii.

970 Similiter, ludith decepit Holofernem. Unde videtur quod Deus possitdecipere etiam per bonos, et satis verisimile est quod frequenter decepitdiabolum et malos homines cum quibus tractavit. Similiter, Deuspraecepit losue quod poneret insidias urbi /P 58ra; Pa 52vb/ Hai quandodebuit earn capere; ergo dixit losue quod deciperet eos. Similiter, nullum

975 inconveniens video si dicatur quod Deus possit iurare falsum velpromittere se facturum et non facere, sicut potest homo.

(Suppositiones)

[Quinto] dico quod Deus est una notitia actualis cuiuslibet veri, sive sitexponibilis per propositionem de future, vel de praeterito, vel de

980 praesenti; sic tamen scit futura quod potest numquam scivisse ea. Etpotest esse notitia aequivalens duobus contradictoriis — aliquandosuccessive per mutationem rei, aliquando sine successione vel mutationerei, sicut in contradictoriis de future, ut patuit in articulo septimo.

[Sexto] dico quod omnis notitia creata est limitata ad significandum985 sic esse sicut per earn denotatur, et ideo omnis notitia creata potest esse

967-968 eius nativitatem om. P 968 celando ... sanctos] secundum sanctos occul-tans L; om. P 969 familiari] singulari L | xxvii] xxi R 970 ludith] vidit C | decepiom. OLRPaC | Holofernem] Hue codices OR transponitpassum Similiter ... eos infratin. 972-974 inventum. 970-971 Unde ... satis om. ROP 971 et] ut L | verisimile]et similiter verisimile OR; om. P 971-972 est... tractavit om. P 971 decepit] -cipitCPaO 972 homines om. Pa | Deus] dominus PaOR 973 quod] ut OPR 973-974quando ... capere om. P; trp. OR 974 ergo] similiter L | dixit ... quod] docuit losueut P j Similiter] Simili modo CPa; om. P 974-976 nullum ... homo om. P 975video] -detur sequi L j quod ... falsum] Deum dicere falsum L j possit] -set O; om. C

j iurare] asserereOR 976 facturum] aliquid se futurum C; futurum O j potest homotrp. LPa; homo O 978 Quinto scr. et del. P j una] vera L | actualis] simpliciter etaccidentalis L j veri] verbi Pa; unde add. P 979 vel1] sive per propositionem P; om.L 979-980 praeterito, praesenti trp. P 980 sic] si LRC \ potest] etiam add. P |scivisse ea trp. C; scivisse ilia P; scivisse OR 981 duobus] duabus O | contradictoriis]et add. R; et hoc add. P 982 successive... rei trp. P | aliquando] aut L | successioneom. LPa 982-983 vel... rei] mutatione rei L; mutatione Pa; om. PC 983 sicut] siveL j contradictoriis] -tionibus C j patuit] -let L | in2 om. C j articulo septimo trp. L;principal! add. P

968-976 Genesis 27; Judith 10:19-13:13; Joshua 7-8.

158 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

error si sit de obiecto mutabili. Et ideo cum in anima beati et in animaChristi sint multae notitiae creatae quae sunt veridicae notitiae modo decreaturis, sicut quod sol movetur in caelo et quod luna eclipsabitur in talitempore, dico quod istae possunt, si Deus voluerit, fieri errores et falsae

990 opiniones. Et sic haec esset vera: "beatus decipitur," et haec similiter:"Deus decipitur" per communicationem idiomatum. Ista patent, quia nonincludit contradictionem sic fieri; et ideo concedendum est quod Deus sicpotest facere, et ideo solus Deus est in quern error vel deceptio caderenon potest; et omnis creatura quantumcumque beata vel nobilis cuius

995 notitia est notitia creata decipi potest. Nee foret minus beata si decipe-retur circa creaturas, quia certitude notitiae de creaturis nihil facit adbeatitudinem essentialem, vel saltern cum tali notitia imrno cumignorantla talium posset esse beata.

ARTICULUS NONUS

1000 In nono articulo principal! recolligendae sunt quaedam regulae logicaleset hie supponendae propter quasdam formas argumentorum, quae regulaequidem in arte obligatoria diffusius pertractantur. Et est primo notandumquod quando opponens ponit casum et respondens admirtit, respondens

986 obiecto] omnino add. P | in1 om. C J anima1] cuiuslibet add. P | anima2 om. P987 creatae om. Pa j notitiae2 modo trp. OR; modo P; creaturae add. Pa | de] ad C988 sicut] ut L j quod1 om. OR | quod2 om. ORCPa | eclipsabitur] -satur P j in2 om.PORC 989 possunt] etiam add. C 989-990 si ... opiniones] esse falsae si Deus vo-luerit fieri errores P; si Deus voluerit fieri errores OR 990 haec1 esset] est haec OR;haec erit C; haec esse Pa; haec est P | vera] possibilis P | haec2 similiter] similiter P;om. OR 991 decipitur] -pit L | patent] potest concedi L 992 includit] -dunt OR |et om. LP ! ideo] sed P 992-993 sic2 potest trp. LPO 993-994 vel ... potest trp.C; cadere non potest P; vel deceptio cadere potest Pa 994 vel] et C 994-995 cuiusnotitia1] respectu notitiae creatae P; eius notitia L; immo cum ignorantia talium possetesse beata scr. et del. C 995 est... creata om. LP j decipi potest trp. L 996 quia]nam L j de creaturis] de creatura P; creaturarum L 997 vel... immo] quia P | cum1]sine C | tali notitia om. L 999 Articulus nonus om. ORCP 1000 In om. C | nono]secundo PaPORC j principal! om. L j recolligendae] primo supponendae L; recolendae RPa| quaedam] aliquae L 1001 et... supponendae] et hie C; sunt quaedam add. OR; om. PLj formas] aliquorum add. OR j argumentorum om. L 1001-1002 quae ... quidem trp. C;quae quidem Pa; quae regulae L; om. P 1002 in ... pertractantur om. P \ Et om. ORP jest om. CPa; enim add. OR; ergo add. P | notandum] sciendum L 1003 et] quando add. L

1002-1005 Cf. Ockham, Summa hgicae, 3.3.39 (OP 1: 732.12-13): "Obligations au-tem multae species assignantur, scilicet institutio, petitio, positio, depositio,dubitatio, et 'sit verum'"; ibid., 3.3.41 (OP 1: 735.3-736.34).

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 159

est obligatus ad respondendum secundum casum. Et ideo quandocumque1005 dicitur ab opponente: "ponatur quod ita sit" vel aliquid aequivalens, fit

respondent! una positio, quae est species obligationis, si admittat.Secundo suppono istud: quod omne sequens ex posito formaliter est

concedendum; et quod omne repugnans posito est negandum; et adimpertinens, respondendum est secundum quod constat respondent! de

1010 eius qualitate.Tertio suppono ex eadem arte quod omnis positio aequivalet uni

deposition!, quia ista aequivalent respondent!: quod sibi ponatur ista, "tues Romae," vel sibi deponatur ista, "tu non es Romae," quia totaresponsio sua in propositionibus concedendis et negandis et dubitandis

1015 uniformiter se habebit facta sibi positione istius, "tu es Romae" et factasibi depositione istius, "tu non es Romae." Et ideo qui ponit unumcontradictoriorum deponit reliquum, et e contrario.

Quarto suppono hanc regulam: posito falso contingent!, non estinconveniens concedere impossibile per accidens ex eadem arte.

1020 Non plus de istis.

1004 ideo om. LPPa 1005 aliquid] tale add. C; aliud add. P 1006 una ... est trp.P | admittat] -tatur P; -tit Pa 1007 istud om. LP j ex ... formaliter trp. P; concessoadd. L 1008 et om. ORC j quod om. ORPCPa | posito] -tioni OR; om. L [ et ad]tamquam L; et quod P 1009 respondendum est trp. OR 1009-1010 quod ... quali-tate] suam qualitatem secundum quod constat respondenti P 1010 eius] sua L 1011ex ... quod] quod ex eadem arte est P 1012 quod sibi] quod si Pa; Quia si L | pona-tur] -nitur LOR j ista2] quod L; om. CPa 1013 Romae1] me add. O j vel] et P; tuneL ! sibi om. LPaPC \ deponatur ista trp. CPa; deponatur RP; -nitur ista L j non inser.O 1014 responsio sua trp. P | concedendis, negandis trp. P 1015 positione istius]-ta positione L 1015-1016 et ... Romae mg. O 1016 sibi om. LPPa j Romae] quintota responsio sua in add. C \ ponit] -suit L 1017 contradictoriorum] -dictorium L jdeponit] -posuit L | e contrario] econtra COPa 1018 suppono hanc] etiam supponoillam P | regulam om. C; quod add. P 1019 ex om. L | arte] et add. OR 1020 Non... istis] et per haec add. R; per haec add. OPaC; per haec igitur P

1007-1010 Ibid., 3.3.41 (OP 1: 737.63-738.78).1011-1017 Ibid., 3.3.43 (OP 1: 742).1018-1019 Ibid., 3.3.41 (OP 1: 738.96-103). On logical obligations, see the

articles "Obligations" by Eleonore Stump and Paul Spade in CambridgeHistory of Later Medieval Philosophy, ed. by Norman Kretzmann, JanPinborg, and Anthony Kenny (Cambridge, 1982), 315-334 and 335-341; Spade, "Three Theories of Obligationes: Burley, Kilvington, andSwyneshed on Counterfactual Reasoning," History and Philosophy ofLogic 3 (1982), 1-32.

160 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

ARTICULUS DECIMUS

Ad formas argumentorum principalium in vii et viii principal! dicendumest.

Ad 7.1 Ad primum quod ponitur de septimo principal!, cuius vis stat1025 in hoc: sit ita quod Deus scivit istam heri: "a erit" et quod ista fuit heri

scripta in pariete, et nihil aliud; tune haec est modo necessaria:"scriptum in pariete /P 58rb/ fuit verum."

Dicendum est quod haec est contingens: "scriptum in pariete fuitverum," et licet sit vera, potest tamen numquam fuisse vera, sicut

1030 dictum fuit in septimo articulo; quia eius veritas requirit veritatem uniusde futuro quae potest non esse vera, /R 50va/ sicut patet. Et haecresponsio data fuit in faciendo argumentum.

Et ad reductionem, quando arguitur contra istam responsionem sic:sit a unum futurum contingens quod Deus scit fore, tune istae sunt simul

1035 verae: "# erit" et "a potest non evenire," concede quod a erit et tamenpotest non evenire, et bene slant simul istae duae.

Contra: ponatur ista in esse: "a potest non evenire." Dico quod hiefit nova positio sicut superius patuit, et admittenda est positio. Et ponaturtune ista: "a non erit," et per consequens deponitur sua contradictoria:

1021 Articulus decimus om. ORPPaC 1022 principalium om. ORPPaC 1022-1023dicendum est om. P 1024 quod ponitur] quando ponitur Pa; igitur P; om. L | de] in CPaP;om. L 1024-1025 septimo ... hoc om. L 1025 hoc] isto CPa j heri1 om. L ] a ...heri2] ita quod fuit OR 1026 haec] hoc P | est modo] modo LR; trp. O | necessaria]-rium LP; est add. R 1028-1029 Dicendum ... verum] istam nego P; om. L 1028Dicendum est] Ad C 1029 et] quia P | vera1'2] -rum P | potest tamen] tamen -tuit L| sicut] ut L; om. P 1030 dictum ... articulo om. P; dictum fuit in alio secundo arti-culo OR; dictum est in septimo argumento L 1031 non esse] esse nunc L | sicut om.OR 1031-1032 patet ... argumentum] responsum est in arguendo P 1031 haec] istaL; om. OR 1032 data fuit trp. L 1033 reductionem] argumenti add. L | arguitur]dicitur P | contra ... sic om. P; contra responsionem istam L 1034 a om. Pa | istaetier. P 1035-1036quod ... duae om. P 1035 tamen] quod add. O; a add. Pa 1036stant] sunt O | simul om. Pa | istae duae om. L 1037 Contra] Et cum dicitur L j ista]tune P; om. L j esse] quod, add P 1037-1038 hie fit] haec fuit OR j positio1] primoR 1038-1039 positio1 ... erit] species positionis quia opposita eius prius fuit posita.Quia si ponatur ista a erit L 1038 sicut om. Pa j patuit] -tent R j ponatur] -nitur OR1039 tune ista] tune Pa; ita in esse quod P | deponitur] -netur L | sua] eius OR

1024 Ad 7.1 i.e., above, lin. 301-347.1030 articulo i.e., above, lin. 795-804.1033-1036 Above, lin. 349-352.1037-1042 Above, lin. 352; 1011-1017.

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 161

1040 "a erit," sicut patuit in tertia regula articuli praecedentis, et perconsequens haec est neganda: "Deus scivit a fore," quia haec estneganda si proponatur "a erit," quia est oppositum positi.

Et quando arguitur proponendo istam: "oppositum istius fuitconcessum a te heri nulla /O 154ra/ obligatione tibi facta," haec est vera

1045 et impertinens, et ideo concedenda.Et quando arguitur: "haec 'a erit' fuit heri concessa a te, et haec heri

continue fuit falsa; ergo falsum fuit heri concessum a te nulla obligationetibi facta," et ultra, "ergo male respondisti heri," potest concedi, quiaest sequens ex posito et bene concesso. Est tamen conclusio falsa et

1050 impossibilis per accidens secundum quartam regulam praecedentisarticuli, quae dicit quod posito falso possibili, non est inconveniensconcedere 1C 55r/ impossibile /Pa 53ra/ per accidens. Unde licet non sitita quod male respondisti, posito tamen casu et admisso, haec debetconcedi: "tu male respondisti."

1055 Ad 7.2 Et per istud patet ad secundum contra responsionem ibidatam.

Ad 7.3. Ad tertium patet quod assumptum est falsum, nam est dareduas propositiones quae possunt esse verae, et tamen nee simul neesuccessive, sicut dictum est in septimo articulo principal!. Et similiter est

1040 a] non add. L j sicut... praecedentis om. P; ut patent in secunda regula praece-dentis articuli L 1041 haec1 est1] ista est P; trp. OR 1041-1042 Deus ... negandaom. horn. R 1042 proponatur] ponatur LPa \ a] non add. L j positi] quod oppositumponaturadd. OR 1043 Et... arguitur] Et cum dicitur L 1043-1046 proponendo ...haec om. horn. P 1043 oppositum om. O 1044 concessum ... heri] a te concessumheri Pa; a te heri concessum L | facta] heri odd. L 1044-1045 vera et impertinens trp.L 1046 erit om. P | fuit ... te] heri fuit concessa a te OR; fuit concessa heri a te CPa;fuit concessa a te heri P | haec2] a erit OR 1047 continue fuit trp. ORPa | heri ... te]concessum a te heri P; concessum a te COR 1048 ergo ... heri] ergo heri male re-spondisti OR; ergo tu male respondisti heri P j potest] conclusio potest PaC; concedendobene potest OR 1049 est1 om. CPPa j sequens] quia sequitur odd. P | et1] cum P1050 impossibilis] et odd. Pa 1051 quae] qui Pa | falso] vero L; om. OR j possibili]impossibili L 1052 Meet om. Pa 1052-1053 sit ita] esset ita P; ita R; trp. O 1053et om. L j haec] hoc P 1054 tu] quod P 1055 istud] idem COPaR | secundum] ibi-dem odd. P 1055-1056 ibi datam] ibi dictam O; om. P 1057 patet] dico L; om. Pa| assumptum] assertum POR \ nam est] quia esset L 1058 simul] verae odd. L1059 sicut ... principal! om. L j sicut] ut P j dictum est trp. OR | Et om. P

1043-1045 Above, lin. 353-355; 1008-1010.1046-1054 Above, lin. 356-363; 1018-1019.1057-1059 Above, lin. 364-369, 763-765.

162

are duas propositiones quae erunt verae successive, et tamen neutra ertvera ante aliam. Sed hoc non est ad propositum.

Et similiter, aliquid potest esse verum et non est verum, et tamen anullo potest fieri verum. Patet de ista: "Sortes est praedestinatus," quiadato quod possit fieri verum in hoc sensu, ergo haec est possibilis: "hoct verum"; et sequitur: "fit verum, ergo incipit esse verum," exponendoly 'incipit' per positionem praesentis et negationem praeteriti, vel pernegationem praesentis et positionem futuri. Consequens falsum, quia sita instans in quo incipit esse verum; tune ante a haec fuit vera: "b nonest verum," sit b ilia propositio. Ergo haec ab aeterno fuit vera: "Sorteson est praedestinatus et erit praedestinatus in a," per te; ergo Deus abaeterno scivit istam copulativam: "Sortes non est praedestinatus et eritpraedestinatus in a" et per consequens Sortes non habebit vitamaeternam et aliquando habebit vitam aeternam.

(Ad) 7.4 Ad quartum quando arguitur directe contra hanc responsio-nem: "sint a et b duo contradictoria de future, et sit a verum in hocinstanti. Et arguitur sic: a est verum in hoc instanti, et b potest esseverum eras; ergo b potest esse verum postquam a fuit verum." Negoconsequential^ sed concedo istam: "postquam a fuit verum b potest esseverum." Et non denotatur per istam quod haec possit esse vera: "b est

1080 verum postquam a fuit verum," sed denotatur quod a est verum in hocinstanti, et quod b potest esse verum post hoc instans; et hoc est verum.

1060 verae successive trp. P j tamen om. OR | neutra erit] neutra pars est L 1061Sed ... propositum om. P 1062 Et1 om. OR | similiter] sic L j et2] tamen add. L jnon om. OP | est] erit OR 1062-1063 a nullo om. L 1063 verum] in sensu capiendoistam hoc potest fieri verum add. C | de] per Pa 1064 dato] da LCP j fieri mg. Pa

j in ... sensu om. P | haec om. OR | possibilis] -le OR; quod inser. O 1065 fit1'2]fiiit L | et ... verum2 om. P | incipit] -cepit L 1066 per positionem] vel per positio-nem P; vel propositionem C j praesentis] de -ti OR j negationem] remotionem C j prae-teriti] de -to OR 1067 Consequens] est add. P 1069 ab ... vera trp. L 1070 nonom. R ! erit ... te] perte in a erit sua opposita vera ORC 1070-1071 Deus ab aeternotrp. PaL 1071 praedestinatus] in b add. L | et] Sortes add. RP; mg. O 1071-1072erit ... a mg. O; erit praedestinatus L 1072 consequens] istam add. CPa; scit hancadd. P ! Sortes om. L 1073 et ... aeternam2 om. LPa; et Sortes habebit vitam aeter-nam P 1074 quando ... directe] cum dicitur L | hanc] istam OR 1075 sint ... b] etponatur quod a et b sint P | duo] opposita add. C j a2 om. P 1076 Et ... instanti2

om. LPC 1077 b om. LPPaC 1078 sed] Et L; tamen add. OR | istam] quod add.P j b tier. O j b potest trp. C 1079-1080 quod ... verum1] b potest esse verum OR1079 possit] -set C 1080 postquam ... verum1 om. L

1074-1077 Above, lin. 372-375.

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

1060 d

1065 fi

1070 n

1075

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 163

Hanc tamen nego: "b potest esse verum postquam a fuit verum." Velaliter potest dici distinguendo istam secundum compositionem et divisio-nem; et concede sensum divisum, et nego sensum compositum. /P 58va/

1085 Ad 7.5 Ad quintum dico similiter negando consequentiam, quiaantecedens habet aliam causam veritatis quam quod consequens sitverum, quia licet a non sit futurum, potest tamen semper fuisse futurum.

Ad 7.6 Ad sextum quando arguitur quod si omnis propositio essetcontingens quae requirit ad suam veritatem, veritatem unius propositionis

1090 de future, tune tales essent contingentes: "sol movetur," "Sortes estalbus," "homo est animal rationale," quia quaelibet istarum infertformaliter unum contingens, quia sequitur apud Aristotelem: "homo estanimal, ergo homo erit animal," quia non est dare ultimum instans reipermanentis in esse. Similiter, si Sortes est albus, Sortes erit albus post

1095 hoc, quia non est dare instans ultimum in quo haec est vera: "Sortes estalbus," quia vel albedo sua corrumpetur subito vel successive. Sisuccessive, ergo Sortes erit albus per tempus post hoc instans. Si subitoet in instanti, capiatur illud instans et sit a; tune a vel est immediatumhuic instanti vel non, et patet deductio.

1082 Hanc om. L j verum1 om. Pa; post hoc instans et hoc est verum, tamen negob posset verum add. L | postquam ... verum mg. O 1083 aliter om. P | compositio-nem] dispositionem O 1084 et1 concede] concede P; -dendo secundum L | divisum]-sionis Pa | nego] -gando PC; -gando secundum L | compositum] igitur etc. add. P1085 similiter negando] -gando simpliciter OR; -go P 1086 aliam] aliquam LPa |quam quod] et L 1086-1087 sit... licet] nullam, quia significat quod L 1087 potesttamen trp. L | semper fuisse trp. OR | futurum2 om. Pa 1088 sextum] septimum O! quod om. L [ esset] estLCPa; om. P; semper add. OR 1089 quaeom. PL j requirit... veritatem2] ad cuius veritatem sequitur veritas L; requirit ad sui veritatem, veritatemCPa; requirit ad veritatem suam, veritatem OR j propositionis om. LP 1090 tune] se-quitur quod add. P \ essent] forent L; erunt P; om. Pa | sol] Sortes L 1091 albus]homo P j est om. C j quia] cum P j istarum om. L 1091-1092 infert formaliter]inferat P 1092 sequitur ... Aristotelem] secundum Philosophum sequitur P; sequiturformaliter apud Aristotelem OR 1093 homo erit trp. R j instans om. PaCL 1093-1095 rei ... ultimum om. horn. L 1094-1099 Similiter ... deductio] et sic in aliis P1094 Sortes1] non add. C; nunc add. Pa | est... Sortes2 mg. O 1094-1095 albus ...hoc trp. Pa 1095 instans om. CPaR; mg. O | haec ... vera trp. OR; est vera Pa; estvera similiter L 1096 vel om. OR 1098 et1] ergo L j in om. R j capiatur] -pitur Pa! a2 vel trp. OR 1099 et ... deductio] Si non patet reductio etc. L

1085-1087 Above, lin. 380-383.1088-1094 Above, lin. 387-392.

164

1100 Potest dici quod apud Aristotelem nulla tails fuisset dependens acontingent! ad utrumlibet, "sol movetur," "Sortes est albus," ethuiusmodi, nam secundum eum, quando haec est vera: "sol movetur,"haec non est contingens ad utrumlibet: "sol movebitur"; nee haec estcontingens ad utrumlibet: "Sortes erit," quando haec est vera: "Sortes'est." Et ideo secundum eum, non omnis propositio de future est inmateria contingent!. Nee sequitur: "haec propositio, demonstrata ista:'sol movetur,'" dependet in veritate ab una de future; /R 50vb/ ergodependet ab una de contingent! ad utrumlibet." Si tamen sit dare ultimuminstans etc., tune ista consequentia non valet: "Sortes est, ergo Sortes

1110 erit" et hoc concede, quia Sortes est nomen singulare istius compositi.Ad 8.1 Ad octavum principale, quando arguitur quod si Deus sciret

futura contingentia, etc., posset ea revelare angelo vel homini sic quodpost revelationem manerent contingentia, concede. Et quando arguiturquod tune quicquid est revelatum de futuris in Scriptura Sacra, sicut

1115 quod dies iudicii erit, et resurrectio mortuorum erit, vel vita aeterna velpoena aeterna erit, et huiusmodi, esset contingens et tune Scriptura Sacra

1100 quod ... Aristotelem] apud (Philosophum mg.) quod P | tails fuisset] tails fullOR; trp. L 1100-1101 a contingent!] -genter L 1101 utrumlibet] demonstrata istapropositioneadd. L \ sol] sal C | albus] homo P; om. CPa 1101-1102 et... nam] quiaL 1102 vera om. Pa | sol] Sortes ORCPa 1103 haec1 om. Pa; haec non est veraSortes movetur scr. et del. O | est1 om. C j sol] Sortes ORCPa 1103-1104 haec2 ...utrumlibet] per consequens haec L; haec est contingens Pa 1104 erit] albus quia add.L; homo add. P 1105 est1] homo add. P; albus haec erit vera, "Sortes erit albus" add.L | ideo] non R | in om. P 1106 materia] de add. ORC j contingent!] ad utrumlibetadd. P | demonstrata ista om. Pa; propositione add. L 1107 sol] Sortes ORCPa |movetur] demonstrata ista propositione, sol movetur add. Pa | dependet ... veritate]dependeat immediate L; dependet a veritate P j ab una] unius P; ab uno ORPaC 1108ab ... de] ab uno de ORP; ab una Pa; a L 1109 instans] rei C; om. LPPa j etc. tune]et tune P; etiam L j consequentia om. L 1110 et] sed LPa j hoc om. L; haec PPa jconcedo] est concedenda P | quia] quod L j est mg. Pa j nomen] nullum CL 1111quando arguitur] cum dicitur L | quod om. LOR 1112 futura om. L j etc.] tune P;om. L 1113 Et om. Pa; tune add. OR | quando] cum L 1114 quod tune om. OR;tune L | revelatum] manerit contingens add. P | de futuris] -rum L j Scriptura Sacratrp. PL; -turis sacris Pa 1115 quod dies] de die LP j erit1 om. LOP | et] vel OR; om.L | resurrectio] -tione LP j erit2 om. CPPaL 1115-1116 vel1 ... erit om. horn. LP1115 aeterna] erit add. CPa | vel2] et C 1116 et1 huiusmodi om. PaC j esset contin-gens] posset esse contingens L; om. P | tune] per consequens L; sic P | Scriptura Sactrp. P; Scriptura LPaC

1105-1108 Cf. Aristotle, De interpretation, 9, 18a29-b25 (AL 2,1-2: 13-15).1111 Above, lin. 396-421.

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

1105 st.

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 165

posset esse falsa, non video clare quin oportet hoc concedere, quod talesarticuli script! in canone possint esse falsi, quia potest aliter esse quamper eos denotatur.

1120 Et concede quod haec est possibilis: quod Abraham meruit in fidefalsa, et quod homo potest mereri per fidem falsam ita bene sicut perfidem veram. Quia non ideo meretur homo credendo, quia creditum abeo est verum vel falsum, quia hoc non est in potestate sua; sed ideocredendo meretur, quia Deus praecipit sibi quod sic credat /Pa 53rb/ et

1125 vult acceptare actum credendi, si credat.Et si arguatur: tune anima Christi potuit fuisse decepta, quia anima

Christi credidit quod dies iudicii erit et resurrectio mortuorum erit, ethaec potest esse falsa; ergo haec est possibilis: "Christus praedicavitfalsum," quia haec est necessaria: "Christus praedicavit hoc," demon-

L130 strata ista propositione: "dies iudicii erit"; et haec potest esse falsa, ergohaec est possibilis: "Christus praedicavit falsum," potest dici quod haecest contingens: "Christus praedicavit hoc" sicut ista: "Christus asseruithoc." Et ideo Christus potest numquam praedicasse hoc, quia istapropositio saltern gratia materiae "Christus praedicavit hoc" converititur

135 cum ista: "Christus praedicavit hoc et hoc fuit verum." Et certum estquod ista copulativa est contingens, et ideo alia est contingens. /O 154rb/Et secundum hoc dicitur quod postquam Christus dixerat Petro: "ter menegabis," haec fuit contingens: "Christus asseruit hoc Petro," vel"assertive dixit hoc Petro" ad istum intellectum quod dictum illud

1117posset]-test P 1117-1119 non ... denotatur] concedendum estP; concede L 1117hoc om. C 1118 possint] -test OR j falsi quia] et Pa | quam] quod C 1120 quod2

om. LPPa j meruit om. Pa 1121 quod om. Pa \ potest] -sset P | per ... falsam] in fidefalsa P 1122 fidem om. P j meretur ... credendo] homo meretur P; meretur credendoC 1124 credendo om. P | praecipit] -cepit vel -cipit OR J sic credat] si credat L; trp. P| et om. Pa 1125 vult ... credat] acceptat actum credendi si credat P; om. Pa 1126 ar-guatur] -guitur CPPa; quod add. P j tune] ergo L; om. Pa j potuit] -test PaC 1127 credi-dit] credit PPa | et1 ... erit2 om. LPPa 1127-1128 et2 ... falsa om. PC 1128 ergo ...possibilis] similiter sequitur quod haec est modo contingens C; et quod haec similiter modoest contingens P 1129 quia ... hoc om. P 1130 ista] hac LOR | propositione om. PC jet... falsa om. LOR 1130-1131 ergo ... falsum] et haec est necessaria Christus praedicavithoc, ergo haec est contingens Christus praedicavit falsum P; om. ORL 1131 potest] -ssetCPa j dici] concedi P | quod] sequitur quod add. O 1132 est] modo add. RO j hoc sicut]Christus Pa; hoc similiter L; hoc et P 1133 Et ideo] immo L j numquam] dixisse hoc veladd. OR 1135 praedicavit] praescivit L 1136 ista] haec LPa; tota ilia P j et ... contin-gens om. P j alia] ilia L 1137 Christus om. ORP | dixerat] -xit PL; -xero C 1138 con-tingens] similiter haec add. L 1139 dixit] -cit Pa j dictum illud] per illud dictum L

166

1140 significaret Petrum negaturum Christum. Et eodem modo dici potestquod haec est contingens modo: "anima Christ! credidit quod dies iudiciierit," quia convertitur cum ista: "anima Christi credidit quod dies iudiciierit et haec fuit vera 'dies /P 58vb/ iudicii erit.'" Unde omnis difficultasistorum argumentorum solveretur, si posset solvi illud commune

1145 argumentum de revelatione facta Petro de negatione Christi.Et in isto argumento dicitur a quibusdam quod Christus postquam

asseruit hoc Petro, potuit numquam asseruisse illud ad talem intellectum.Sed hanc oportet concedere quod Christus praedicavit falsum, positoquod haec sit falsa: "dies iudicii erit," quia posito falso possibili non estinconveniens concedere impossibile per accidens, et hoc non estimpossibile nisi per accidens: Christus praedicavit falsum in a.

Sed haec responsio mini non sufficit. Ideo arguo contra earn sic:assertio Christi vocalis qua asseruit diem iudicii fore audientibusdiscipulis suis sit a. Tune arguitur sic: hoc fuit prolatum a Christo in b

1155 tempore, demonstrate a; hoc fuit falsum in b tempore, ergo falsum in btempore fuit prolatum a Christo in b tempore. Maior est necessaria peraccidens, quia Deus non potest facere quin modo ita sit quod Christusprotulit a coram discipulis suis in b tempore; et minor est contingens;ergo conclusio est contingens.

1160 Item, anima Christi asseruit ipsum a prolatum a se in b tempore, eta prolatum a Christo in b tempore est falsum; ergo anima Christi

1140 Christum] verum Pa 1140-1141 dici... quod1 trp. LP; om. OR 1141 haec est]est P; trp. OR | modo om. OR; quod add. P j credidit] credit L | iudicii om. Pa 1142quia] et L | credidit] credit L j fuit] erit OR 1144 istorum argumentorum trp. Pa 1145de1] eius odd. P | Christi om. P 1146 Et in isto] Huic autem P; et de isto LCPa | argu-mento dicitur] dicunt L j a quibusdam mg. Pa; a quodam C; aliqui L j Christus postquamtrp. LPa 1147 illud] et ideo odd. P; ter C 1148 Sed ... oportet] oportet hanc P; hanctamen oportet OR j Christus] Petrus ORC j praedicavit] potuit -dixisse P 1149 haec ...falsa] hoc sit falsum Pa; haec sit vera L | possibili ... est] contingent! non est maius P1150 impossibile... accidens] falsum per accidens impossibile C; quam admittere illud falsum,ex quo sequitur odd. P j hoc non] haec P; non L 1151 impossibile nisi trp. CPa; -bilis P! Christus] Petrus ORC j a] alia C 1152 Sed haec] haec PaC; haec autem L | mihi... suffi-cit trp. L; et add. P j Ideo arguo om. ORPaC; ideo L | earn sic] haec arguitur sic L; sic Pa;sit ORC; earn et sic P 1153 qua] quam Pa 1154 suis om. P | sit om. ORCPa j Tune ...sic] Et tune sic P; trp. L 1155 demonstrate om. R; ipso add. P | hoc fuit om. R | fal-sum1] prius L; om. R j in1 ... tempore2 om. RPa; fuit prolatum add. et del. O 1156 in... tempore2 om. LP 1157 non ... Christus om. L j potest] -sset CPa; -sset modo P 1159conclusio] consequens OR \ est om. P 1160 asseruit... prolatum] assensit ipsi a prolato OR;assentit ipsi a prolato C j a se] a te L; om. P 1161-1162 Christi... Christi om. horn. Pa

1146 a quibusdam To whom Holcot alludes is not clear.

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

1150

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 167

asseruit falsum 1C 55v/ in b tempore. Et ultra, ergo anima Christ! fuitdecepta. Maior est necessaria per accidens; minor est contingens; ergoconclusio est contingens. Et non est simile si arguatur sic: "a fuit scituma Deo in b tempore, et a tuit falsum in b tempore; ergo falsum fuitscitum a Deo in b tempore," quia maior est contingens, quia licet sitvera, potest tamen numquam fuisse vera.

Sed non est simile de ista propositione: "anima Christi asseruit aquando praedicavit a in b tempore," quia haec est simpliciter necessariavel impossibilis: necessaria si est vera, impossibilis si est falsa. Sedcertum est quod est vera; ergo est necessaria. Et ideo potest concediquod haec est modo necessaria: "anima Christi asseruit istam proposi-tionem, 'dies iudicii erit,'" et non dependet ab aliquo futuro plus quamista: "Petrus assensit isti proposition!." Et concedendum est quod haecest contingens: "anima Christi fuit decepta," "anima Christi crediditfalsum," "anima Christi fuit beata"; sed haec est impossibilis: "naturahumana in Christo mentiebatur," quia nihil protulit cum intentionefallendi /R 5Ira/ deordinata.

Contra: Christus voluit discipulos audientes hoc prolatum a Christocredere illud esse verum; et hoc est falsum; ergo, voluit istos crederefalsum; ergo voluit istos decipere. Maior est necessaria, et minor estcontingens; ergo conclusio est contingens.

1162 asseruit falsum] assensit falso OR; assentit falso C 1163 per accidens] et R;om. PaCL; et add. OP j est2 om. ORPPa 1164 est1 om. PC j Et non] Nee L j argua-tur] -guitur Pa 1165-1166 et ... contingens mg. Pa; ista scilicet a fuit scitum a deo inb add. C; add. mg. Pa 1166 quia1] tempore quia mg. Pa; et ORL | licet] haec add.LCPa 1167 potest tamen] tamen numquam potest Pa; trp. L 1168 propositione om.P | asseruit] assensit R; assentit CO 1169 praedicavit] protulit L | est simpliciter trp.OR; vel add. C 1169-1170 necessaria, impossibilis1 trp. C; si est add. OR 1170 si1]sic OR; mg. Pa j vera] si add. OR | si2] sic OR j est2 om. P 1171 certum est1]constat L | quod] haec add. Pa j Et om. P j potest] modo add. OR 1172 est modotrp. L 1172-1173 asseruit ... propositionem] assensit (assentit C) isti -tioni COR;asseruit hanc -tionem P 1174 assensit ... propositioni] asseruit LPa; assensit isti C1176 beata] est concedendum add. L | haec ... impossibilis] hoc est modo impossibileL 1176-1177 natura ... mentiebatur trp. C; anima Christi mentiebatur Pa; naturahumana in Christo vel anima Christi mentiebatur L 1177-1178 intentione... deordinatatrp. LPa 1179 discipulos] suos add. P \ audientes] credere quando audierunt L j aChristo] ab eo P 1180 credere1 ... verum] tune sic hoc voluit Christus discipulos suoscredere L 1180-1181 voluit... falsum trp. L; om. P 1181 ergo ... decipere om. ORj istos] eos L | et om. L | est2 om. PPa 1182 est contingens2] contingens etc. P

1165

1170

1175

1180

168 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

Respondeo: concede conclusionem, scilicet quod est contingens. Sednumquam erit vera ista, videlicet: "Christus voluit quod discipuli sui

1185 crederent sibi in falsis"; alias nimis derogaretur potentiae Dei si nonposset modo facere quod dies iudicii non erit, nee adnihilare unumangelum, et, per consequens, potest facere tales esse falsas quas ipseprotulit: "dies iudicii erit," et "angelus malus erit in perpetua poena,"et huiusmodi.

1190 Secundum hoc potest dici ad argumentum de negatione Petri, quodtoto tempore intermedio postquam Christus dixerat /P 59ra/ "ter menegabis" usque ad tempus negationis Petri, haec fuit contingens: "Petrusnegabit Christum." Et Christus asseruit falsum, et conceditur quod inpotestate Petri fuit facere Christum asseruisse falsum; immo in potestate

1195 cuiuslibet alterius qui fuit cum Petro, quia medio tempore potuit Petrusfuisse occisus, quia medio tempore homo potuit amputasse sibi caput; etnon oportuisset quod Deus eum statim resuscitasset. Sed non fuit inpotestate Petri facere Christum dixisse mendacium.

Contra: Christus scivit quod ipse asseruit falsum cum intentione1200 faciendi Petrum credere illud; ergo in dicto Christi fuit falsa vocis

significatio cum intentione fallendi. Antecedens fuit contingens in mediotempore, ergo consequens. Quod autem antecedens fuit contingens

1183 Respondeo om. L | concedo] -dendo OR | conclusionem ... quod] quod conclusioP; conclusionem quod C | contingens] conclusio ilk add. OR 1184 videlicet] scilicet OC;quod add. P | voluit] scilicet add. R 1184-1185 sui ... alias] crederent falsum alias enimP 1185 derogaretur] -gatur LC; -garet P 1185-1186 non ... modo] modo non potest L;nisi -sset modo P; non -ssit modo ORPa 1186 nee adnihilare] et quod non posset adnihilaremodo P 1187 et] nee P j potest] -sset P | tales esse] tales propositions L; tales Pa 1188protulit] scilicet add. P j angelus ... erit trp. OR; om. P; angelus malus non erit L | in ...poena] in poena aeterna OR; om. P; damnatus L 1189 et huiusmodi] huiusmodi et ideo P;om. L 1190 Secundum] Sed C | negatione] beati add. OR 1191 Christus] Deus CORPa| dixerat] -xit LP 1192 tempus negationis] negationem L 1193 Et1 ... asseruit] ErgoChristus potest asseruisse L ] conceditur quod om. LP 1194 facere om. L | falsum om. L1194-1195 immo ... Petro om. P 1195 quia] et Pa | medio tempore] tempore inter-medio P; in tempore medio L | Petrus om. P 1196 quia ... tempore om. LP | homo... amputasse] homo posset sibi amputasse Pa; trp. OR; om. LP 1196-1197 caput etnon1] et non L; nee P 1197 oportuisset] -tuit OR; -tebat L; -tet P | resuscitasset]suscitasset P ' non2 om. C 1198 facere] fecisse R; quod add. Pa 1199 ipse] ipse-met P | intentione] fallendi Petrum quia add. P 1200 faciendi ... illud] fallendi Petrumcredere illud Pa; trp. C; faciendi Petro credere illud L | falsa] -sum C 1200-1201 vocissignificatio trp. LPaC 1201 in om. PaORC 1202 consequens] quod antecedens add.mg. Pa; fait contingens probo quia haec fuit scr. et del. Pa j Quod ... antecedens] quodantecedens PaC; j fuit iter. R; fuerit Pa | contingens] medio tempore add. P

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 169

/Pa 53va/ probo, quia haec ftiit contingens illo medio tempore: "Deusscivit Christum asseruisse falsum cum intentione faciendi Petrum crederefalsum," quia haec fuit necessaria illo tempore: "Deus scivit Christumasseruisse hoc cum intentione faciendi Petrum credere hoc" et haec fuitcontingens: "Deus scivit hoc esse falsum." Igitur tota ista propositio fuitcontingens illo tempore: "Deus scivit Christum asseruisse falsum cumintentione faciendi Petrum credere falsum"; ergo haec fuit contingens illotempore: "Deus scivit Christum dicere mendacium."

Potest dici quod sicut in Christo est duplex notitia, creata et increata,divina, videlicet, et humana; ita est duplex intentio, quae est actusvoluntatis. Nam est una intentio quae est voluntas divina, et est una aliaquae est volitio creata, quae est una qualitas in anima Christi. Modovidetur quod inter istas notitias sit talis differentia quod notitia creatapotest esse error per mutationem rei cuius est, quia notitia istius, "a erit"semper erit notitia istius, "a erit," nee potest esse notitia istius, "a nonerit." Sed notitia increata numquam potest esse error. Et similiter, licetsit notitia istius "a erit," potest tamen esse notitia istius, "a non erit,"et sine sui mutatione, et numquam fuisse notitia istius, "a erit." Et hocest propter illimitationem notitiae quae est Deus, quam admiraripossumus, sed non mensurare. Eodem modo dico de intentione inChristo, quae est duplex: creata et increata. Si ergo loquamur deintentione increata, concede quod haec medio tempore fuit contingens,"Christus intendebat decipere Petrum." Si vero loquamur de intentione

1203 probo] sic add. P | illo om. ORP \ medio om. CPa 1204 faciendi] fallendiPaR 1205 haec ... necessaria] hoc fuit -rium P 1206 hoc1'2] haec L | faciendi]fallendi PaR | et] est L j haec] hoc PPa 1208 illo tempore] tempore intermedio P; quoadd. O 1209 faciendi] fallendi PaR 1210 dicere] -xisse L 1211 dici] ad illud add.C | sicut om. L j creata, increata trp. L 1212 videlicet] scilicet LPa; om. PC j ita]et add. L j est ... intentio] duplex est intentio LP; duplex intentio est C; duplex inten-tio Pa j quae] quaedam L; om. C; intentio add. PPa j est] intentio add. L 1213 est1

una1 trp. P \ divina om. R | alia] intentio CPa; alia intentio OR 1214 quae 1 est1

om. R | volitio] voluntas Pa 1214-1215 Modo ... istas] inter quas P 1215 notitiassit] -tias est P; est OR j quod2] in add. RL; ilia quae est add. P 1216 potest] -ssitL 1218 Sed] in add. L | Et similiter] Quia P; et ideo OR 1219 potest] -tuit OR;-sset C j esse] fuisse OR 1220 et1 om. ORCPa | sine ... erit om. horn. P j Et3 om.POR 1221 est1 om. P | illimitationem] illuminationem L 1222 mensurare] commen-surare L 1222-1223 in Christo] Christi OR 1223 quae] quod C | creata] scilicetadd. OR | ergo om. P \ loquamur] -quimur ORL 1224 intentione] notitia Pa | haec... tempore] hoc tempore intermedio P; om. L 1224-1225 fuit ... Petrum] Christuspotuit facere Petrum credere falsum, nee tamen hoc est contingens L 1225 Petrumcorr. Pa | vero] autem P; om. L | loquamur] -quimur R

1205

1210

1215

1220

1225

170

creata, /O 154va/ haec fuit impossibilis isto medio tempore: "Christusintendebat decipere Petrum"; sed haec fuit contingens, "Christusintendebat intentione creata facere Petrum credere falsum." Nee tamenest haec contingens, "Christus intentione creata voluit decipere Petrum."

1230 Exemplum: potest dici quod haec consequentia non valet, "volo tecredere falsum, ergo volo te decipi." Nam ponatur quod rex sedeat, etego credam regem non sedere, et asseram tibi quod rex non sedet. Tuneapparet quod volo te credere assertum a me, quod est falsum, et tamennolo te decipere; immo volo dicere tibi verum et non decipere te.

1235 Posset dici forte quod exemplum non est ad propositum, nee estverum in isto casu quod non volo te decipere; immo nolo te decipere etnescio me te decipere. Et sic in talibus /P 59rb/ casibus consuevimusdicere, "ipse decipit me, sed noluit decepisse me," id est, nescivit sevelle decipere me. Unde proprie loquendo ista propositio: "ego volo te

1240 decipere" aequivalet isti: "volo te facere credere sicut per hoc denotatur/R 51rb/ et credo quod non est sicut per hoc denotatur," et sic velle estintentio decipiendi. Et certe haec fuit impossibilis post assertionemChristi factam Petro: "Christus voluit Petrum credere hoc et Christuscredidit hoc esse falsum assensu create," quia haec fuit necessaria:

1245 "Christus scivit quod dictum suum fuit verum," et haec fuit contingensmedio tempore: "anima Christi fuit decepta." Et sic per consequens

1226 isto ... tempore] medio tempore P; trp. L 1227-1228 decipere ... intendebatom. horn. Pa 1227 sed] similiter P | haec om. C 1228 intendebat] cum add. P |intentione tier. C | credere falsum trp. O 1229 est haec trp. LP | creata om. P1230 Exemplum] exinde OR | potest ... quod om. P 1231 decipi] -pere RP j Namponatur] quia -nitur L | et] quod add. P 1232 quod om. OR 1233 apparet] patet L

j credere] falsum add. P | quod est] quia credo P 1234 nolo] non Pa; volo C | te1

decipere1 trp. PaOR 1234-1236 immo ... decipere2om. horn. CP 1234 volo om. Paj te2 om. P; immo volo dicere tibi verum et non decipere te tier. R 1236 non volo]nolo P | immo ... te2 om. R | te2 decipere2 trp. L; in casu isto add. P j et] sed CP1237 nescio] non scio L; mg. Pa | me] velle add. ORCPa | talibus] huiusmodi L|consuevimus] assuevimus O 1238 dicere] quod add. OR j ipse decipit] ille -cepit P;-cipit Pa j me2 om. C | id ... nescivit] quia non scivit L 1239 velle om. Pa \ me] etc.add. L ! proprie loquendo om. OR | ista ... ego] haec propositio P 1239-1240 te deci-pere trp. LPa; decipere proprie loquendo OR 1240 isti] -tis C| te ... credere] facerete credere C; facere credere te Pa j perom. L j hoc] hanc P 1241 et1 om. PC j credo... denotatur om. C j non est1] est sic P 1242 impossibilis] possibilis Pa; om. C1242-1245 post ... fuit2 om. C 1243 credere ... et] credere per hoc quod L 1244-1245 hoc ... scivit om. L 1245 scivit] credidit Pa | haec] hoc C 1246 medio] inaliquo P | sic] ita PPa; ista C

UTRUM DEUS AB AETERNO SCI

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 171

Christus potest decipi per communicationem idiomatum, sicut haec estpossibilis: "Christus fuit mortuus" per communicationem idiomatum.

Contra: videtur adhuc, quod haec sit concedenda sicut possibilis,250 "Deus asseruit falsum scitum esse falsum cum intentione fallendi."

Respondeo: sive sequatur ex dictis sive non, conclusio est vera, siasserere non sit aliquid aliud nisi dicere aliquid cum intentione quodaudiens credat illud esse verum. Quod inconveniens foret si Deusscriberet in libro istam propositionem: "dies iudicii non erit," et simul

255 intenderet quod aliquis malus angelus credens illud scriptum a Deoassentiret illi falso et falleretur; eodem modo, si formaret voces tales inaere ad eandem intentionem, propter hoc foret aliquid inordinate factum.Et sic consequenter potest dici quod haec fuit possibilis post assertionemChristi: "Christus voluit fallere Petrum," "Christus dixit falsum scitum

260 esse falsum ipsi Petro" et haec similiter: "Christus dixit falsum quandoanima Christi credidit Christum dicere verum"; "Christus non fuitdeceptus quando anima Christi fuit decepta"; "Christus scivit esse verumquod anima Christi putavit esse falsum." Licet nulla istarum fuit vera,quaelibet tamen istarum fuit possibilis per communicationem idiomatum.

265 Ad 8.2 Ad secundum argumentum octavi principalis, quando arguiturquod Deus non potest revelare futura contingentia sic quod post

1247 Christus] Deus L j potest decipi] fuit deceptus P | est] fuit CPPa; similiter fuit L1248 possibilis ... idiomatum] vera per communicationem idiomatum Deus potest mori L jChristus ... mortuus] Christus est mortuus C; om. Pa 1249 concedenda ... possibilis]possibilis per communicationem idiomatum P 1250 Deus] Christus OR 1251 Respondeo]quod add. P \ ex ... non] sive non sequatur ex dictis C; trp. P; sive non sequatur Pa;sive non L 1252 sit aliquid1] sit Pa; om. C | nisi] quam P 1253 Quod] quia P;etiam add. L | Deus] Christus P 1254 in ... propositionem trp. P j istam] hanc Pa |non om. L j simul] cum hoc add. OR 1255 angelus om. LPa | illud om. P 1256assentiret] assererit Pa j illi] tali P | falleretur] ita -letur L; vel add. P j si om. P | voces tales trp. LORP 1257 ad] sub C; ab Pa; ob OR | eandem intentionem] eadem -neCPa; vel rationem ut add. L \ propter hoc om. C | aliquid ... factum] inordinatum fac-tum Pa; inordinate falsum COR; in audiente falsum L 1258 potest dici] dico COR;-citur P j quod] quia Pa j haec] hoc P j possibilis] -le P 1259 Christi] quod add.OR | dixit] -cit Pa 1260 ipsi ... falsum2 om. L \ haec similiter trp. ORC | dixit] -citPaC j quando] quia L 1261 Christum] ipsum P | Christus mg. O | verum] et add. P1262 quando] quia L j Christi] nunc add. L | decepta] et add. L J scivit] putabit L1263 putavit] -tabat LPa; peccabat C; credidit P \ Licet] sed P; tier. Pa; enim add. L | nulla]-lam O | fuit] sit L 1263-1264 vera ... fuit om. O 1264 quaelibet tamen] quaelibet Pa;trp. L | fuit] est L j per] propter P j idiomatum] etc. add. P 1265 argumentum ...principalis om. LP | quando] cum L | arguitur] dicitur LP 1266 quod om. L j Deus om.P ! non om. R | potest] -sset P 1266-1267 sic ... maneant] ita quod -nerent P

1

1

1

1

172 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

revelationem maneant contingentia, quia si sic, aliquis qui fuit iustedamnatus ad centum annos potest modo numquam fuisse iuste damnatus,nego consequentiam. Ad probationem, quando ponitur quod aliquis decta Sadducaeorum fuit damnatus quia credidit hoc falsum: "resurrectiomortuorum non erit," respondeo concedendo quod possibile est istumdamnatum numquam credidisse falsum, posito quod numquam crediditaliquod falsum nisi illud tantum. /C 56r/ Et nego consequentiam — ergopossibile est quod sit iniuste damnatus — quia est iuste damnatus quiaedidit verum quod non debuit credidisse et noluit credere falsum qudtamen sub praecepto habuit credere, posita falsitate istius: "resurrectioerit."

Ad 8.3 Ad tertium dicendum quod admisso casu debet concedi quod/Pa 53vb/ Sortes numquam voluit difformiter Deo in volendo Platonemmnari. Quia tamen voluit oppositum istius quod praeceptum fuit sibivelle, ideo peccavit, et iuste damnatus fuit.

Ad 8.4 Ad quarrum, concede quod modo est in potestate mea facerealiquem mortuum a centum annis fuisse prophetam, quia iste terminus'propheta' est terminus connotativus, cuius significatum est aliquisaedicens verum. Et planum est quod si de me aliquid praedixerit mefacturum quod possum facere et non facere libere, consequens est quod

1267 qui... iuste trp. Pa; iuste L 1268 ad ... damnatus2] etc. P | ad] ante L | centum]-tos Pa | numquam] non OR 1269 consequentiam] et P | quando] cum L j ponitur] diciturLPO | quod om. CPPa 1270 secta] certa C | fuit] est LPa; om. CP 1270-1271 damnatus... erit] etc. P 1270 credidit] credit Pa 1271 mortuorum om. PaC | respondeo conce-dendo] dico P; concedo Pa; concedo concedendo C; respondeo L | istum] ipsum OR 1272numquam credidisse] credidisse hoc L \ credidit] -diderit P; -didisset OR; -dit Pa 1273aliquod om. LOR | falsum ... illud trp. R; nisi illud O | tantum Et] tamen P; et Pa 1274possibile est1 trp. LPCPa | sit] fuit P | est2 ... quia] ideo tune esset iuste damnatus quia P;ideo iuste est damnatus quia CPa; om. L 1275 credidisse] -dere LPa | credere falsum trp.L 1276 tamen om. P | sub ... credere] habuit sub praecepto credere P; habuit credere subpraecepto L j istius] -ta Pa j resurrectio] non add. L 1277 erit] vel dies iudicii erit add.P 1278 tertium] secundum Pa j dicendum] concedo P; om. CPa \ quod1 tier. P; om. C| admisso ... concedi] admisso toto casu concedo C 1279 difformiter] discordare a P1280 damnari] -re L | Quia] Et O | praeceptum ... sibi trp. P 1281 ideo] ergo L | et ...fuit om. P; trp. L 1282 concedo] -dendo R | potestate] peccante O | facere] sic add. L1283 a] ante L; ad Pa | centum] -tos Pa | annis] -nos LPa | quia om. LPa 1284 est2]hoc add. O | aliquis] -quid LPa; est add. O 1285 est om. Pa | de me] Deus P |ali-quid] -quis L; om. P | praedixerit me2] -dixisset O; -dixerit R; -dixit aliquid me L; dixitme aliquid P 1286 facturum] futurum O | quod1] cum L; et R | possum ... libere trp.P { facere2 libere] facere illud libere unde OR 1286-1287 et ... facere om. horn. Pa

1270 se

1275 cr

1280 da

1285 pr

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 173

possum facere eum fuisse prophetam et non fuisse prophetam, quiapossum facere quod ipse dixit verum vel falsum; id est, possum facerequod haec propositio sit vera vel falsa, sicut mihi placet: "talis homo fuit

290 propheta" stricte accipiendo 'prophetam' iuxta definitionem prophetae.Et ideo post tempus /P 59va/ quo aliquis praedixit futurum continuedonee illud fuerit impletum, haec est contingens: "ille prophetavit," illodemonstrato. Unde haec est hodie contingens: "lob prophetavit deresurrectione," sicut ista: "lob dixit verum de resurrectione," et

295 quaelibet talis est contingens: "lohannes recte credidit apocalypsi sibifactae," et huiusmodi. Et concedendum est quod aliquis prophetavit etpotest numquam prophetasse, et quod aliquis dixit verum per totamvitam suam et potest adhuc ita esse quod numquam dixit unam proposi-tionem veram. Haec omnia patent ex praecedentibus.

300 Ad definitionem prophetiae, quando dicitur quod prophetia est divinainspiratio rerum veritatem immobili veritate denuntians, intelligo hancdefinitionem de immobili veritate futurorum, sicut loquitur Anselmus deimmobili necessitate futurorum. Dicit enim, libro n Cur Deus homo,capitulo xvii, quod "illud quod Deus proponit antequam fuerit non potuit

1287 facere eum trp. C; facere ipsum P | fuisse1 prophetam1 trp. OR | et ... prophe-tam2] et non fuisse Pa; om. ORPC 1287-1288 quia ... falsum om. C 1288-1289 ipse... quod om. Pa 1288 dixit] -xerit L | id] hoc C; om. POR 1288-1289 est... falsaom. POR 1289 propositio om. PaC 1289-1290 sicut ... prophetae om. P 1289mihi placet trp. L; placet C | fuit] est OR 1290 stricte ... prophetam trp. L | iuxta]inquantum Pa; secundum L | prophetae] -tiae CPa 1291 tempus] in add. L | praedixit-cit PC 1292 illud] futurum add. CPa; om. L j haec est] hoc est ORPaL; continueadd. P j prophetavit] de add. P 1293 demonstrato] aliquo add. P 1294 sicut ...resurrectione om. horn. L 1294-1296 et ... factae om. P 1295 est om. L 1295-1296 lohannes ... factae] Job credidit verum de resurrectione L 1296 et1 huiusmodiom. ORCPa 1297 et quod om. ORC; et PPa J dixit] -cit Pa 1298 adhuc] ad C | itaesse trp. OR | dixit] -xerit L 1298-1299 unam propositionem trp. OR 1299 Haec... praecedentibus] patet ex praedictis P | patent] poterit 0 1300 definitionem] veroadd. CP; verae add. OR j quando] cum L | dicitur] in fine argumenti add. mg. O | pro-phetia om. L 1301 inspiratio] spiratio O j rerum ... denuntians] etc. P; etc. praeterveritatem immobili necessitate demonstrata etc. L 1301 -1302 intelligo ... definitionem]potest intellegi C 1302 immobili ... futurorum] veritate immobili multorum contin-gentium L 1303 immobili om. CPPa j Dicit ... libro] Dicit enim ORC; om. P | nom. Pa | homo om. C 1304 capitulo xvii trp. C; ubi dicit add. P 1304-1307 quod1

... capitulo om. horn. C 1304 proponit] ponit Pa | potuit] -test PPaR

1303-1305 Anselm, Cur Deus homo, 2.17(Schmitt, 2: 123.9-10); for the definitionof prophecy at issue, see above, at tin. 497-498.

1

1

1

174

1305 non esse fiiturum." Et alibi dicit, "Rem futuram nscesse est essefuturam." Qualiter autem haec necessitas sit intelligenda declarat Deconcordia, capitulo ii, et similiter in loco praeallegato, dicens quod estnecessitas duplex: /R 51va/ praecedens et subsequens. Necessitaspraecedens est causa ut sit res; sed necessitas subsequens est necessitas

1310 quam res facit. Vult dicere quod tales condicionales sunt necessariae: "sialiquid est futurum, illud erit"; "si Deus scivit aliquid esse futurum,illud erit"; "si /O 154vb/ lob prophetavit resurrectionem, resurrectioerit." Et hanc eandem distinctionem ponit Boethius sub verbis magisconvenientibus, v De consolatione, prosa ultima, quod est necessitas

1315 duplex: una simplex, ut "necesse est omnes homines esse mortales"; aliacondicionalis, ut "si aliquem ambulare scias, eum ambulare necesse est."Haec distinctio ponitur ab aliis in materia ista sub hiis verbis: quodquaedam est necessitas consequentiae et quaedam necessitas consequen-tis. Modo quando dicitur "prophetia habet immobilem veritatem" hoc est

1320 necessitatem, verum est quod habet necessitatem sequentem vel

1305 non cm. Pa j dicit] -tur quod P j est om. ORPa 1306 autem] intelligitur add. Pa;om. P j sit intelligenda om. Pa | declarat] idem add. P 1307 et om. Pa j in loco] libro P! dicens] -cit PPa 1308 necessitas duplex] duplex -tate L; scilicet add. P; necessitas add.CPaOR ! et] necessitas add. ORCPa j subsequens] sequens PPa 1309 sit res trp. L j sedom. LP j subsequens] sequens ORPPa 1309-1310 necessitas ... facit] quam facit res P1310 Vult] vel C j condicionales] -ciones P 1311 est] sit P | erit] et add. P 1311-1312si... erit] si Job prophetavit resurrectio necessario erit, haec est necessaria OR 1311 scivit]sciat P 1312 erit] et add. P 1312-1313 si ... erit om. P 1312 resurrectionem om. Cj resurrectio] fore resurrectio necessario Pa 1313 erit] hoc est, haec est necessaria, si Jobprophetavit resurrectionem, resurrectio erit add. CPa | hanc ... ponit] dicit hoc idem L; hanceandem divisionem ponit PR 1313-1314 sub ... convenientibus om. P j V ... consolationetrp. RPa; De consolatione libro IV CO; IV De consolatione L 1314-1315 quod ... duplex]duplex est necessitas L 1315 duplex mg. Pa j una om. ORCPPa \ simplex om. Pa j ut]videlicet OL; Unde ut Pa | necesse est tip. OR; om. L; est necesse esse Pa j alia] afteraCPa; secunda L 1316 eum] ipsum P 1317 Haec ... ponitur] Et eadem distinctio P j ab... ista] in materia ista (et O) ab aliis OR; ab aliis in ista materia L | hiis] istis L; aliis P |quod om. LO 1318 necessitas1 consequentiae] -sita(s) antecedentis O | et om. OC | quadam] est add. PaC j necessitas2 om. OR 1319 Modo quando] Cum ergo L | dicitur]quod add. P | hoc est] vel P 1320 quod om. PaPL \ habet necessitatem2] de -tate P;verum est habet -tatem add. C; om. L | sequentem] consequentem L; om. P | ve om. P

1305-1306 Rem ... faturam Anselm, De concordia praescientiae, 1.2 (Schmitt, 2:249.25-26).

1307 capitulo ii Ibid. (2: 247-250).praeallegato i.e., Cur Deus homo, 2.17.

1313-1316 Boethius, Philosophiae consolatio, 5.6.27-28 (CSEL 67: 125.5-8).

UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 175

condicionalem vel consequentiae; non autem absolutam. Et sic concor-dant dicta Anselmi, n Cur Deus homo, capitulo xvii, ubi inquirit anChristus potuit voluisse servare vitam suam, et dicit quod "illud quodDeus proponit antequam fuerit, non potest non esse futurum," hoc est

1325 dictu, haec condicionalis est necessaria: "si Deus proponit aliquidfuturum, illud est futurum." Nam De concordia, capitulo ii, dicit,"aliqua res ut quaedam actio non necessitate futura est, quia priusquamsit, fieri potest ut non sit futura; rem vero futuram necesse est essefuturam, quoniam futurum nequit esse simul non futurum." Et infra:

1330 "Cras seditio futura est in populo, non tamen necessitate erit seditio,potest enim fieri antequam sit, ut non fiat." Ecce plane vult dicere quodfuturum potest non esse futurum et tamen haec est necessaria: "omnefuturum est futurum," et quod impossibile est quod aliquid sit simulfuturum et non futurum. Licet verum sit quod aliquid sit futurum et

1335 potest non esse futurum, et aliquid non est futurum et potest essefuturum, improprie haec dicuntur. Sed si habeatur intellectus propositaedifficultatis, non est cura de improprietate sermonis. /P 59vb/

Contra: capio illud quod non est futurum et potest esse futurum, etsit a. Et arguo sic: a non est futurum et potest esse futurum, ergo potest

L340 incipere esse futurum.

1321 condicionalem ... absolutam] consequentiae non consequentis nee absolutam sedcondicionalem P j consequentiae] respectivam L | autem om. ORC ] absolutam] conse-quentiae add. L j sic] in hoc P 1322 dicta] -to L j Anselmi] -mus LC | n om. Pa1323 potuit... servare] voluerit vel potuerit voluisse servasse P 1324 proponit] -posuitL | fuerit] fuit L j potest] -tuit L 1325 dictu] -turn ORCPaL j proponit] -posuit L;mg. O 1326 futurum1 om. ORCPPa | dicit] quod add. P 1327 quaedam actio trp.P j necessitate ... est] -sario est futura P 1328 sit1 om. Pa j ut] quod OR j vero] enimOR 1329 quoniam] unde L | nequit] non potest L; non add. P | simul ... futurum2]esse futurum P; trp. Pa; futurum simul et non futurum L 1330 futura est trp. C; futuraerit P; futura L j non] de add. L j tamen om. ORCPaL \ necessitate] -sario P 1332non esse trp. L 1333 futurum1 om. P j quod1 om. P | sit simul trp. L 1334 Licetverum iter. O j verum sit1 trp. LP j sit2] est CPa 1336-1337 haec ... sermonis] tamenhoc dicitur, sed sufficiat ad intellectionem difficultatis de futuris P 1336 propositae]in -sito L 1337 de ... sermonis] de proprietate sermonis Pa; an improprietas sit L1338 non mg. O j futurum1] verum C j et] sed L 1339 arguo] -guitur ORCPa

1322-1326 Anselm, Cur Deus homo, 2.17 (Schmitt, 2: 123.9-10).1326-1329 Idem, De concordiapraescientiae, 1.2 (Schmitt, 2: 249.25-26).1330-1331 Ibid., 1.3 (2: 250.14-15).

176 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

Respondeo quod totum argumentum fit in locutionibus impropriisquia nihil est tale quod nee est nee est futurum, et tamen potest essefiiturum. Sed intelligo per istam: "aliquid nee est nee est futurum etpotest esse futurum," quod huiusmodi propositiones in aliqua materia

1345 sunt concedendae: "a non est nee erit et tamen a potest fore"; et tunenon valet consequentia, "ergo a potest incipere esse futurum."

Ad 8.5 Ad quintum de argumento Apostoli, I Corinthios xv, potestintelligi sic: si Christus non habet potentiam resuscitandi mortuos, ergonee Christus resurrexit. Unde vult probare possibilitatem resurrectionis,

1350 et similiter persuadere veritatem eiusdem, quia Christus hoc docuit essecredendum. Unde est consequentia talis: si mortui non resurgent, id est,si mortui resurgere non possunt, ergo nee Christus resurrexit. Etconsequentia est bona, licet antecedens sit impossibile, sicut dicitAugustinus, libro n, De doctrina Christiana, capitulo xxxi. Ad conse-

1355 quentiam Michaeae, HI Regum xxii, "Si reversus fueris in pace non estlocutus in me dominus," hoc est, si reversus fueris in pace non revelavitmini dominus verum; et condicionalis est bona, antecedens fuit contin-gens, et consequens similiter.

Ad 8.6 Ad sextum, concedo quod haec est contingens: "Anima1360 Christi fuit beata," si tamen iste terminus 'beata' debet sic exponi:

"fruens et semper fruitur Deo," sicut patet.

1341 quod om. P | locutionibus impropriis tip. P 1342 est1 tier. C | nee1] non LPPa| est3] erit OR | tamen om. L 1343 per] pro OR | istam] -ta R; quod add. P j nee1] non1344 potest... fiiturum om. Pa | quod] quia O; om. PPa 1344-1346 huiusmodi... fiituruom. PPa 1345 a2 om. C \ fore] et non plus add. C | tune om. OR 1346 non om. L jvalet] haec add. OR \ ergo om. L 1347 argumento Apostoli] Apostolo L; ad add. ORP{ I om. ORPPaC 1348 sic om. L; quod add. P | potentiam resuscitandi] potestatem susci-tandi LPa 1349 probare om. Pa j possibilitatem] -bilem O; potestatem Pa 1350 veritatemeiusdem] necessitatem illius P j quia] quod LC j hoc docuit trp. LP 1351 consequentiatalis trp. \ non om. Pa j resurgent] -gunt LC; om. Pa j id est om. Pa 1352 nee Christus]-tus non P j resurrexit Et om. L 1353 est om. C 1353-1354 sicut... Augustinus trp. C;secundum Augustinum P 1354 n] rv P; om. Pa j capitulo xxxi] -tub xix P; om. L j Ad]illam add. P 1355 Michaeae om. OR | in om. ORCPa | Regum om. C 1355-1356 non... dominus] etc. L 1355-1356 est locutus trp. P 1356-1357 hoc ... et om. PL 1356 estom. Pa 1357 condicionalis ... bona] dico quod est vera condicionalis P; condicionalis estvera L; et add. ORCP 1359 est] sit P; fuit OR 1360 si] sed P; hie L | beata2] -tus L| sic exponi trp. OR 1361 fruens] fruitur L; Deo add. P | fruitur] fruetur L; a add. CO

1354 Augustine, De doctrina Christiana, 2.32.50 (CCL 32: 67).1355-1356 See above, lin. 458^62.

IN HII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 177

Ad 8.7 Ad septimum patet quomodo Deus potest certificate etquomodo non, per dicta in primo articulo posito de ista materia.

Ad glossam illam quod Christus est veritas, et seipsum negate non1365 potest, quod tamen faceret si dicta sua non impleret, vult dicere quod

Deus implet promissiones suas ita certitudinaliter ac si non posset nonimplere, licet possit non implere. Eodem modo dico ad auctoritatemLucae xxiiii: "Necesse est impleri omnia quae scriptasunt" etc., hoc est,ilia implebuntur ac si non possent impediri.

1370 Ad 8.8 Ad octavum, concede quod angeli sunt confirmati. Potesttamen esse quod numquam fuerunt confirmati.

1363 quomodo] quod L | per dicta] patent P; per praedicta L | posito] -tionis CORPa! de] in OR 1364 illam] quae dicit add. P | et seipsum] quae seipsam L 1365quod1] et L; aliud P j tamen om. C \ impleret] adimpleret ORP 1367 licet ... im-plere2 om. LOPa | Eodem] Et eodem L j auctoritatem] illud L; evangelii add. C 1368xxiiii] xxviii C; xiv P | impleri ... sunt] adimpleri L j est2 om. Pa 1369 ilia] ita Pa;om. C ! implebuntur] adimplebuntur L; sic add. P j possent] -set LR j impediri] -re L1370 octavum] tertium Pa; dico et add. P 1371 tamen] ita add. L | confirmati] Scien-dum quod Daniel existens in Caldea inter Hebreos captivates intellexit per prophetiamquod "primo anno Darii fuit LXX captivitatis illius populi, et quod tune secundum divi-nam promissionem (R 51vb) erat (erit R) captivitas liberanda de manu Persarum; cuiapparens Gabriel nuntiavit sententiam datam a Deo de libertate et licentia redeundi.Darius disponebat de licentia danda sed morte praeventus non implevit. Cyrus autemanno primo regni sui concessit eis licentiam redeundi ad propria. Israelitici omnes inCaldea qui possessiones ibi habebant maluerunt ibi morari quam reverti in Judea exceptispaucis, unde expectaverunt usque ad tertium annum Cyri, propter quod Daniel afflictusrogavit Dominum ut qui dederat regibus animum deliberandi daret etiam ipse animumredeundi. Unde in tertio anno, mense Maii primo die mensis apparuit vir quidam confor-tans et dicens: 'noli metuere, Daniel, quia eo primo die mensis quo posuisti cor tuumut affligeres te coram Domino, exaudita sunt verba tua, et egressa est sententia a Deo deegressu populi; et eodem die volui ad te venire ut nuntiarem tibi, sed princeps regniPersarum restitit mihi xx diebus.'" Unde Magister (Petrus Comestor) in Historia (scho-lastica} cumque "egrederetur 'apparuit princeps Graecorum veniens ut adversareturprincipi Persarum et mihi, et sic aliquantulum feci moram, et ecce Michael unus de prin-cipibus primis venit in adiutorium meum. Nunc autem veni dicere reditum populi et nunc

1363 primo ... materia Above, lin. 888-906.1364-1368 See above, lin. 478-483.1371 confirmati In most manuscripts (as in CPPa) and in the edition L,

Holcot's question breaks off at this point; the continuation concerningDaniel, which we place in the Apparatus, is a verbatim quotation ofPetrus Comestor, Historia scholastica, "historia libri Danielis, c.ll,visio nona Danielis" (PL 198: 1462-1463).

178 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

(Ad 8.12) Ponatur quod aliquis habeat praeceptum quod mereaturfaciendo certum actum et reveletur sibi quod nisi fecerit certum actumilium damnabitur. Quo posito, quaero: aut potest mereri, aut non. Si

1375 dicatur quod sic, contra: necessario non merebitur, quia necessario voletdamnationem suam, et impossibile est aliquem velle unde miser fiatscienter secundum Anselmum, De cam diaboli, capitulo xxiii. Si verodicatur quod non, contra: potest libere eligere, quia est liber.

Respondeo quod facto praecepto respectu certi actus meritorii, nonssit fieri talis revelatio iuste quod ipse damnabitur, nisi ipse mereatu rper ilium actum, quia tune necessario vellet ilium actum et ita nonmereretur per ilium. Non tamen dico quod necessario faceret iliumactum, quia forte posset esse actus exterior a quo contingeret ipsumimpediri; sed dico quod necessario vellet ilium, et ideo sive faceret siv enon faceret, non mereretur per ilium. Sed posito quod aliquis habeatpraeceptum et revelationem talium non respectu certi actus sed pro certotempore, bene posset mereri, quia de diversis actibus posset eligeremeliorem, quia necessario nee vellet istum nee ilium nee aliquemdeterminatum, ideo etc.

revertar, ut proelier contra principem Persarum. In hiis omnibus nemo est adiutor meusnisi Michael, princeps vester.' Hos duos principes Graecorum et Persarum, dicit Hiero-nymus, fuisse angelos malos quorum angelus Persarum laborabat ne Hebraei liberarentura dominio Persarum, turn quia delectabatur in eorum afflictionibus, turn quia Persae eosdiutius affligentes gravius peccaverunt. Angelus vero Graecorum laborabat tarn (turn O)Persae quam captivitas transiret in dominium Graecorum. Gregorius (O 155ra) vult eosfuisse angelos bonos et beatos qui satagebant ne tarn cito liberarentur ludaei ut si quisadhuc purgandus in eis erat, purgaretur." Secundum illud vero videtur quod ibi fueruntquattuor boni angeli de (tribus add. et del. R) quibus tres inter se discordabant, videlicet,princeps Persarum et angelus qui apparuit Danieli, cum duo primi adversabantur ettertius Michael, princeps ludaeorum qui remansera(n)t in ludaea, qui concordabat cumangelo qui apparuit Danieli. Et glossa dicit quod iste qui apparuit fuit angelus quiorationes Danielis obtulit coram Deo, et praeerat Danieli et toti captivitati. Unde istapugna fuit angelorum offerentium merita populi Deo, quih'bet pro populo suo secundumGregorium add. OR 1372-1816 Ponatur ... faceret om. CPPa; Omnes aliae formaeargumentorum possunt solvi per praedicta in articulis L 1375 non om. R 1377 veroadd. et del. R 1378 eligere] agere O 1387 bene] unde R

1376-1377 Anselm, De casu diaboli, 23 (Schmitt, 1: 269.23-25). Here Holcot maybe quoting Richard FitzRalph, In Sententias, 1, q.13, "Utrum Deuspossit revelare creaturae rationali futura contingentia" (O 56rb; S [ =Paris, BN MS lat. 6441] 51rb).

n

13800po

1385

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 179

1390 Ad (8>. 13 Quando arguitur quod Sortes credit quod damnabitur, ergodesperat, consequentia non valet et causa ponitur ad primum principale.Sed forte dicitur pro argumenti materia de revelatione, quod Deus nonpotest existent! homini in caritate nee angelo poenam aeternam vel casumsuum revelare, quia tune all qua creatura vellet se esse miseram; [quia]

1395 nulla creatura /R 52ra/ potest se velle esse miseram, quia naturaliter vultse esse beatam; sed (Deus) plus diligit omnem creaturam quam ipsaseipsam, ergo etc.

1394 miseram corr. ex miseriam O 1395 miseram] -riam O

1390 Rather, at 8.12-8.13; see above, lin. 535-545.1391 ad ... principale Here Holcot evidently refers to his argument in a different

question, namely In Sententias, 1, prol., "Utrum quilibet viator existens in gratia,assentiendo articulis fidei mereatur" (C Ir, 5v-6r; P Ira, 6rb-va; Pa 3ra, 7va; R7ra, lOvb-llra): "(Primum principale): suppono quod Deus praecipiat Sorti quodcredat hanc propositionem esse veram: 'Sortes damnabitur,' et simul cum hoc,quod Sortes ei obediat. Tune arguo sic: Sortes credit se damnari propter auctori-tatem praecipientis; igitur Sortes meretur per conclusionem. Et iterum: Sortescredit se damnari; ergo desperat; igitur peccat mortaliter; igitur simul et semelmeretur et peccat mortaliter. ... Ad argumenta principalia, licet fiant ad aliampartem, tamen quia aliqua eorum insufficienter concludunt, et quaedam dubia acci-piunt, ideo ad ea respondendum est.

Ad primum principale, quando ponitur quod Deus praecipiat Sorti quod credatse esse damnandum, etc., dico quod casus potest poni dupliciter: uno modo quodSorte existente fideli Deus ei praecipiat quod credat se, etc., et abroget legem,quae modo statuit de spe habenda. Aliomodo potest casus poni quod Deus nihilabroget de lege statuta et tamen sic praecipiat.

Primo modo admitto casum, et consequenter concedo quod Sortes meretur,quia credit se damnari, quia per positum hoc est praeceptum a Deo, et Deusacceptat actum Sortis quo sic credit ad praemium. Et quando arguitur quod simulmeretur et peccat mortaliter, nego consequential^ quia non peccat. Et quandoarguitur quod desperat, concedo. Et cum arguitur ultra: ergo peccat, negoconsequentiam, quia nulla talis consequentia est formalis, ut dictum est prius. Namsi Deo placeret, ita posset homo mereri desperando sicut sperando — hoc tamenposito, quod definitio exprimens quid nominis huius termini 'desperatio' sit ista:'fides quod homo damnabitur.'

Si secundo modo ponatur casus, non admitto, quia sic Deus praeciperet hominiduo contraria, quod videtur irrationale, quia praeciperet quod simul desperaret etsperaret. Si tamen placeret sibi sic alternatim praecipere pro diversis temporibusalicui homini, bene posset, quia omnia quae praecipit libere praecipit, et nonincludit contradictionem eum sic praecipere ut videtur."

180 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

Item, haec est sententia Anselmi, De cam diaboli, capitulo xxiii, ubiprobat quod angelus non potuit praescire casum suum, quia si sic, aut

1400 voluisset casum suum aut noluisset. Si primum, ergo fuisset indiscretus;si secundum, ergo fuisset miser. Unde ibidem probat Anselmus per duoargumenta quod non potuit praescire casum suum; unde secundum eum,videtur impossibile quod Deus revelet homini vel angelo casum suumfuturum, quia isto casu posito non posset non peccare, quia non posset

1405 (non) velle unde miser non esset.Item Augustinus, vii Super Genesim, capitulo xxiii, vult quod anima

non potuit inclinari ad vitam si se scivisset peccaturam et aeternaliterpuniendam. Unde dicit Augustinus, "fatebimur animam Adae esse in eorerum genere primitus creatura ut esset praescia futuri sui operis iusti vel

1410 iniqui. Nimis quippe incredibile est earn potuisse propria voluntateinclinari ad corporis vitam, si se in quibusdam peccaturam essepraesciret ut iuste perpetuo supplicio puniretur." Ergo pari rationeimpossibile est quod aliquis angelus vel homo inclinaretur ad aliquidunde sciret consequi poenam aeternam.

1415 Sed contra istam responsionem arguitur sic: casus futurus et poenasequens sunt res contingentes, ergo revelabiles.

Item, ex quo sunt futura Verbum ita repraesentavit ilia sicut alia.Item, aliter confirmato angelo potuit revelare casum alterius, ergo et sibi.Consequentia probatur, quia simile inconveniens facta revelatione alteri,

1420 puta Gabrieli, sicut si fuisset Lucifero sequeretur. Probo per argumentumAnselmi, quia aut Gabriel ante confirmationem praesciens casum Luciferivoluit ilium, aut noluit. Si voluit, ergo iniustus; si noluit, ergo miser.

Confirmatur, quia ibi quilibet angelus ita amat alium sicut seipsum,ergo tantum doleret de alieno casu sicut de suo.

1425 Item, eodem casu posito, aut Gabriel putaret casum Luciferispontaneum sive coactum. Neutrum potuit plus aestimare quam casumsuum; et si iste potuit, eadem ratione et alius potuit. Haec est secundaresponsio Anselmi.

1402 potuit praescire trp. et corr. O | suum iter. O 1404 isto] esto R | casu] uoadd. O 1407 vitam] aeternam add. et del. R 1409 primitus creatura trp. O | operisiusti trp. O 1414 poenam] vitam R 1418 aliter] alicui R 1420 sequeretur Proboom. O 1421 ante] antequam O 1423 ibi quilibet trp. R 1426 plus om. R; mg. O

1401-1405 Anselm, De casu diaboli, 23 (Schmitt, 1: 267.20-268.13).1406-1412 Augustine, De Genesi ad litteram, 7.26 (CSEL 28,3.2: 224.5-23).

IN HII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 181

In ista materia potest dici quod Deus non potest revelare alicui1430 homini vel angelo existent! in caritate peccatum suum futurum nee suam

poenam aeternam propter illud peccatum, non quia ilia revelatio repugnatpotentiae Dei inquantum est potentia, sed quia repugnat summae iustitiaeet summae misericordiae quod Deus faceret suam creaturam rationalemtarn miseram sine culpa, quia ipsa non posset praescire talem poenam

1435 futuram nisi esset misera.Sed ista responsio, licet forte sit vera de istis creaturis rationalibus

quae numquam peccaverunt, tamen ista responsio non est necessaria adhomines qui graviter peccaverunt, nee adhuc satisfecerunt et tamenhabent caritatem. Et certe ex tali revelatione certa poena sive certa

1440 tristitia sequeretur in homine. Posito ergo quod sit aliquis homo qui prosuo peccato meruit tantam poenam, posset Deus eum iuste punire tantapoena et tantam miseriam pro peccato suo infligere quantam poenamhaberet si suam poenam aeternam sciret.

Ideo respondetur aliter, sicut videtur quod Augustinus et Anselmus1445 intendant, quod repugnat potentiae Dei revelare alicui talem poenam

aeternam et peccatum suum futurum, quia claudit contradictionem, sicutprobant argumenta Augustini et Anselmi. Sed mini videtur quodargumenta in oppositum satis probant quod contradictionem non includitaliquem praescire suum casum vel poenam /O 155rb/ aeternam inde

1450 sequentem, licet claudat contradictionem de angelo vel de animaseparata. Cuius ratio est quia homines habent cogitationes et volitiones,et non cogitant in actu simul de omnibus cognitis ab ipsis in habitu. Etideo licet aliquis sciret se damnandum propter peccatum aliquod si illudcommitteret, tamen posset de hoc non cogitare et peccatum velle non

1455 cogitando actualiter de poena sequente. Sed angeli et animae separataeuno intuitu simplici et simul actualiter cogitant omnia quae ipsi sciunt./R 52rb/ Et ideo si talis praescientia esset in eis, ex praescientia peccatiet poena sequente, sequentur contradictoria, scilicet, quod peccarent etquod non possent peccare, quia sicut probat Augustinus, si anima Adae

1460 praescivit suum casum in corpore et se in corpore peccaturam antequamfuisset unita corpori, et punienda(m) aeternaliter pro peccato, non possetde hoc cogitando actualiter velle inclinari ad corpus administrandum.

1433 quod] quia O 1434 miseram corr. ex -riam O 1436 rationalibus] -nabilibusR 1440 sequeretur] -quitur O 1445 poenam inser. R 1448 argumenta] ista O1455-1456 sequente ... uno om. R 1458 sequentur] -quuntur O 1460 suum] eum R

182 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

Unde Anselmus, De casu diaboli, capitulo xxiii, dicit quod si diaboluspraescivisset se (facturum) unde miser esset nee se vellet peccare, unde

1465 notabiliter dicit 'habens beatitudinem' quando sine dubio nullus aliushabet beatitudinem qualis fuit beatitude angelorum vel animae separataenisi quando habet totam scientiam suam in actu et stante tali scientiarepugnaret potestas peccandi.

Dico tamen quod non claudit contradictionem quod Deus revelet1470 primo angelo casum suum, vel animae separatae, quia non obstante ista

revelatione facta sola posset angelus libere peccare. Anselmus autem, xxicapitulo, intendit quod nullo modo ex suis naturalibus potuit suspicarisuum casum nee quod desereret suam bonam voluntatem quam habebat.Et hoc est verum, sed non negat quin Deus posset sibi revelasse suum

1475 casum non revelando poenam secuturam. Dico, tamen, quod hoc nonpotuit revelare angelo bono ante peccatum, quia hoc repugnat suaebonitati, ut dictum est in prima responsione, quia facta tali revelationequod esset peccaturus, fuisset ante peccatum miser, quod repugnatsummae bonitati facere quamvis non claudat contradictionem.

1480 Unde patet ad argumentum in contrarium, quod licet peccatum etpoena illius sint res contingentes sicut cetera contingentia, non ideosequitur quod ita bene potuit revelari quamvis potuit revelatio aliis fieride ipsis. Nee argumentum probat hoc, quia licet libere potuit ostendere,non sequitur quod potuit ita libere ostendere cuicumque. Et hoc dico sic

1485 quod revelatio haberet talem praescientiam in actu secundo quandopeccaret, non enim includit contradictionem quod primo revelaret etpostea subtraheret revelationem; et tune alius non habendo praescientiampeccaret, ut mini videtur.

Tertium vero argumentum non concludit, quia licet Deus potuit1490 revelare peccatum futurum et poenam sequentem Luciferi, non tamen

Lucifero ita quod iam praescivisset quando cecidit; (et dico) quod istaobiectio de Gabriele non valet, quia non oporteret quod istam poenamvoluisset, sed de Lucifero oportuit, quia aliter peccasset, sicut deducit

1470 casum suum om. R; mg. O 1473 nee] ne R 1481 sint] sunt R 1483 quia]quod R 1489 quia] quod R 1491 quod2] quia O 1493 quia] quod R

1463-1468 Anselm, De casu diaboli, 23 (Schmitt, 1: 270.20-24).1471-1473 Ibid., 21 (1: 269.2-3).1477 prima responsione i.e., above, lin. 1429-1435.1489 Above, lin. 1417-1424.

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 183

Anselmus. Et ad confirmationem, dico quod Gabriel dilexit Luciferum495 ante casum sicut seipsum ad tantum bonum, sed non tarn firmiter; et ideo

non sequitur quod Gabriel doluisset si scivisset eum casurum — sedLucifer doluisset si scivisset se esse casurum.

Quarta forma fuit haec: si Gabriel praescivisset casum Luciferi etsuam poenam, aut coactum putasset eius casum, aut spontaneum, etc.

500 Dico quod conclusio est vera ad intellectum Anselmi, De casu diaboli,capitulo xxvii, et quod ipse intendit probare ut dictum est, qu(od) exnaturalibus non potuit hoc praescire. Et hoc idem concedo de Gabriele.Non tamen ideo sequitur quod si revelatio non potuit fieri Lucifero quodideo non potuit fieri Gabrieli, quia non potuit fieri Lucifero, sicut prius

505 est ostensum.Ad (8.14), admisso casu concedo quod Gabriel tenerur eum iuvare,

hoc enim stat cum casu. Et quando arguitur quod non, quia Sortes est incaritate, ergo angelus non tenerur eum iuvare, nego istam consequen-tiam, quia quamvis Deus revelasset angelo quod Sortes semper erit in

510 caritate et praecepisset angelo iuvare eum quamdiu est in caritate, Sortespost hoc potest peccare et hoc latere angel(o, ita) quod angelus credateum in caritate esse, et quod habeat praeceptum, et propter praeceprumiuvet Sortem.

Contra: ergo non obstante revelatione in Verbo facta alicui alteri, stat515 oppositum revelati, ex quo sequuntur inconvenientia. Probatur et ponitur

quod Deus revel et angelis suis beatis aeternitatem suae beatitudinis.Casus satis patet, quia aliter securitatem non haberent de beatitudine sua,et per consequens, sine ista revelatione non essent beati, sicut probat

1494 confirmationem] probationemO 1497 se] eum R; mg. O | esse om. R 1501et om. O I qu(od}] quia OR 1503 ideo om. R 1504 quia om. R; inser. O 1506Ad (8.14)] ad quartum R; ad xvi O 1507 Sortes] non add. O 1510 quamdiu] quan-dam R 1511 peccare] stare R j angel(o ita}] angelum sed OR 1516 suis om. O1518 non om. O

1498 Above, lin. 1425-1428.1501 Anselm, De casu diaboli, 25 (Schmitt, 1: 272-273).1517-1519 Augustine, De civitate Dei, 11.11-12 (CCL 48: 332-333; CSEL 40,1: 528-

530). Cf. FitzRalph, In Sententias, 1.13 (O 56rb; S 51va): "Septimo arguitursic: si Deus potest revelare futura contingentia, tune posset revelare angelisbeatis aetemitatem beatitudinis suae .... Respondetur a multis quod haec estcontingens, 'angeli fuerunt beati' et haec similiter, 'Gabriel fiiit beatus.' Con-tra istud arguitur: haec est necessaria, 'ista beatitudo fuit,' demonstrata beati-tudine tola Gabrielis; ergo haec est necessaria, 'Gabriel fuit beatus.'"

1

1

1

1

1

184 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

Augustinus, xi De civitate, capitulo xii. Tune haec est contingens: "isti1520 angeli fuerunt bead," quia Deus eos adnihilare potuit. Sed hoc videtur

impossibile, /R 52va/ nam haec videtur necessaria: "ista beatitude fuit"demonstrata beatitudine Gabrielis; ergo haec est necessaria: "Gabriel fuitbeatus."

Dicitur quod antecedens fuit contingens, licet haec sit necessaria:1525 "haec fuit" demonstrata ista beatitudine, quia includit cognitionem quae

est securitas quae potest non esse et non fuisse securitas.Contra: securitas illius non est nisi notitia clara in Verbo vel causata

a Deo. Ilia securitas est pars potissima beatitudinis Gabrielis, sicut dicitAugustinus, (xin De Trinitate) capitulo xvii; ergo per illam Gabriel habet

1530 maius gaudium intensive quam si non haberet earn, quia aliter habenssecuritatem et non habens securitatem, ceteris paribus, aequalitergauderent, quod est impossibile, quia tune securitas non augeretgaudium. Sed hoc antecedens est contingens, ut ponatur quod Gabrielnon habuit hanc securitatem; ergo hoc consequens: "Gabriel non habuit

1535 hoc gaudium" demonstrate isto toto gaudio quod prius habuit.

1524 Dicitur] demus R | Mt] est O 1529 (xm ... Trinitate)] XXxm De civitate OR1530-1531 habens ... non tng. O 1534 hanc ... habuit om. horn. R

1528-1529 lUa securitas ... xvii This notion of security as the "pars potissima beatitu-dinis," which is not found absolutely verbatim in the adduced Augustinianworks, derives more nearly from ps.-Anselm, De Sancti Ansebni similitudi-nibus, c.69 (PL 159: 642). In any case, Holcot evidently quotes Augustinevia the Sentences questions of Richard FitzRalph; cf. e.g. FitzRalph, InSententias, 1.1.1, "Utrum sola Trinitate incommutabili sit fruendum" (O5ra-rb; F [ = Firenze, Biblioteca nazionale A.m.5] Irb-va): "Articulusprimus est utrum fruitio Dei sive vera beatitude sit homini possibilis.

Arguo quod non, quia nullus beatus potest habere securitatem de aetemi-tate suae beatitudinis, et haec securitas est una pars beatitudinis, sicut patetper Augustinum xm De Trinitate, c. [x]vii et libra XI De civitate Dei,c. (x)ii, ubi dicit quod habere hanc securitatem est beatissimum. Idem dicitAnselmus in De simititudinibus, c. xlvii et alias, c. Ixx; ergo nullus potestesse plene beatus .... Quarto sic: nullus potest esse securus de optima partesuae beatitudinis, et per consequens, nee de tota; ergo nullus potest esseplene beatus. Consequentia patet sicut in primo argumento. Assumptumprobo, quia securitas vel certitudo de aeternitate suae beatitudinis est parsoptima beatitudinis, sicut patet per Augustinum xm De Trinitate, c. xvii infine, ubi enumeratis partibus beatitudinis, dicit quod hoc est beatissimam,scilicet 'quod ita semper fore certum est'"; idem, In Sententias, 1.13 (O56rb; S 51va); Augustine, De Trinitate, 13.7 (CCL 50A: 394).

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 185

Dicunt aliqui negando consequentiam, quia secundum eos idem actusvoluntatis qui primo est intensus postea erit remissus, et similiter idemgaudium quod primo erit intensum postea erit remissum. Et ideodemonstrate toto gaudio Gabrielis quod sit a, dicunt quod haec est

540 necessaria: "a fuit," et tune non sequitur: "Gabriel non habuit istamsecuritatem, ergo illud gaudium non fuit," sed bene sequitur quod a fuitremissius quam in b gradu, posito quod b sit ille gradus a gaudii qu(e)mhabet et habuit. Et concedunt /O 155va/ quod haec sit contingens:"Gabriel habuit a gaudium in b gradu," licet haec sit necessaria:

545 "Gabriel habuit a gaudium."Contra hoc sic: si haec sit nunc contingens: "Gabriel habuit a

gaudium in b gradu," posito tune quod prius fuisset angelus alius quinullum gaudium habuisset nisi propter talem revelationem, videlicet,quod postea fuisset habiturus gaudium aeternum, et quod ex sola ista

550 revelatione haberet angelus iste gaudium c. Et tune secundum eos haecest nunc contingens: "iste angelus habuit gaudium c," et similiter haec:"iste angelus habuit gaudium." Consequens impossibile, et consequentiapatet ex positione ista, quia sicut sequitur de Gabriele si non habuissetrevelationem de securitate, quod non habuisset gaudium in b gradu, ita

>55 sequitur de isto qui non gaudet nisi propter illam revelationem quam sinon habuisset iam non habuisset c nee aliquod gaudium, quia nullamcausam gaudii habuisset. Impossibilitas consequents patet et assumpt(i)sic quia Deus non potest facere nunc quin c gaudium fuit.

Hie dicunt aliqui moderni quod Deus est dilectio et Deus est cognitio560 et volitio istius angeli. Ideo haec est necessaria, ut dicunt: "c gaudium

1542 qu(e)m] quam OR 1544 necessaria mg. OR 1551 c om. R 1551-1552 et...gaudium om. R 1553 positione] motione R 1554 habuisset] b add. et del. R 1557assumpt{i}] assumptum OR 1560 c gaudium tier, et del. O

1536 aliqui See also FitzRalph, In Sententias, 1.13 (O 56rt>; S 51va): "Hierespondent aliqui negando consequentiam, quia ipse dicunt quod est idemgaudium quod aliquando est intensum et aliquando remissum ... ."

To whom Holcot and FitzRalph allude is not clear.1559-1568 Again, FitzRalph, In Sententias, 1.13 (O 56va; S 51vb): "Hie respondent

aliqui temporibus modernis quod Deus est gaudium illius qui videt in Verbotantum et Deus est sua cognitio et sua volitio et sua delectatio; et ideo haecpropositio est necessaria, ut dicunt, 'gaudium C fait,' et tamen haec est con-tingens, 'iste angelus gaudebat'... . Istud non videtur sane dictum, quia siDeus sit volitio talis angeli, qui nihil videt nisi in Verbo, et sua delectatio,

1

1

1

1

1

186 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

fuit," et tamen ista est contingens: "iste gaudebat," et similiter ista estcontingens: "ista revelatio facta fuit huic angelo."

Contra: si Deus esset cognitio et volitio angeli videntis sic in Verbo,tune si Deus alteri angelo noviter create revelaret poenam et miseriam

1565 suam futuram, ex qua ille doleret, sequeretur quod Deus esset tristitiaistius angeli et miseria; quod esset inconveniens. Ergo, ut videtur,oportet ponere in angelo formam creatam a qua denominetur gaudens veltristis, et stat totum argumentum prius factum.

Secundo contra responsionem quae dicit quod haec est nunc1570 contingens: "Gabriel habuit a gaudium in b gradu," et suppono quod

quando habuit a gaudium in b gradu quod habet nunc et semper habuitpost confirmationem, et quod Deus praeciperet sibi quod diligeret Deumet delectaretur in b gradu, quod est possibile. Tune arguo sic: haec estcontingens: "Gabriel habuit gaudium in b gradu," ergo haec est similiter

1575 contingens: "Gabriel non habuit gaudium in b gradu." Ergo haec estcontingens isto casu posito: "Gabriel peccavit mortaliter." Consequentiapatet, quia si Gabriel non gaudebat in b gradu, peccavit mortaliter, quiafecit contra praeceptum Dei per casum; et antecedens est contingens,ergo et consequens. Et ita de angelo confirmato qui semper fuit beatus

1580 postquam creatus esset, et esset nunc haec contingens: "iste peccavitmortaliter," ethaec similiter: "istefuit miser." Consequens falsum; ergosi aliquis habuit gaudium in b gradu vel in aliquo alio gradu, sequiturquod haec sit necessaria nunc: "iste habuit gaudium in b gradu."

Pro ista materia est sciendum quod revelatio in Verbo est conceptus1585 simplex repraesentans essentiam divinam qua clare apparente apparent

ilia futura contingentia in ipsa, quae futura vult ipsi comprehensori

1563 Contra om. R; inser. O 1565 sequeretur] -quitur O 1571 quando] qui O1577 patet] probo O 1579 qui] quia R 1580 nunc haec trp. O 1580-1581 iste ...mortaliter mg. O 1586 quae] si add. et del. R

tune si Deus alteri angelo noviter creato revelaret in Verbo poenam et mise-riam suam futuram, ex qua revelatione ipse doleret, sequitur quod Deus essettristitia istius angeli et eius miseria; et ita Deus posset esse summa miseria,quod non est concedendum ab aliquo Christiano. Ergo oportet dicere quod qui-libet angelus qui gaudet vel tristetur habeat aliquam formam creatam in ipsoper quam formaliter denominatur 'gaudens' vel 'tristis.'"

It is not certain against whom FitzRalph and Holcot argue, but perhaps theycounter the socius whose arguments are reproduced by Wodeham, OrdinatioOxoniensis, 2.8 (Paris, Bibliotheque Mazarine MS 915, fol. 159va) and 3.14.1(fol. 170vb).

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 187

ostendere; /R 52vb/ et ille idem conceptus simplex est certitude etsecuritas illius comprehensoris respectu omnium futurorum quae sibiapparent in essentia. Et ista visio securitas est de aeternitate suae

590 beatitudinis, et est pars suae beatitudinis. Et alia pars illius beatitudinisest actus illius voluntatis quo ille beatus amat illud quod clare videt. Ettertia pars est delectatio sequens istam visionem. Et illae tres partes sunttres creaturae distinctae, sicut probatum fuit alias.

Istis suppositis, dico quod demonstrata tota ista beatitudine, haec est595 contingens: "ista beatitude fuit," quia ista cognitio vel visio quae est

securitas de aeternitate beatitudinis potest non esse securitas, quia potestfieri, si Deus voluerit, quod essentia divina numquam repraesentavitistam beatitudinem esse aeternam vel fore aeternam, faciendo istam nonsemper fore. Ideo, sicut Deus potest facere quod ista beatitude non (in)

600 essentia divina semper erit, scilicet corrumpendo istam cum sit suacreatura, ergo Deus potest facere quod sua essentia numquam repraesen-tavit istam beatitudinem fore aeternam; et per consequens, quod istavisio beatifica non fuit de aeternitate beatitudinis totius. Et ita potestDeus facere quod haec fuit falsa: "haec beatitude fuit," demonstrata tota

505 ista beatitudine, quia Deus potest facere quod ista non fuit beatitude, ethoc loquendo secundum quod includit securitatem praedictam, sicutdeclarat beatus Augustinus, xin De Trinitate et xi De civitate. Sic ergopatet quod haec sit contingens: "haec beatitude fuit," et tamen haec estnecessaria: "haec res fuit."

510 Ad argumenta ulterius quando accipitur ab Augustine quod istasecuritas est pars potissima beatitudinis, dico quod hoc est verum intercognitiones, et concedo ulterius quod Gabriel per istam securitatem,quando fuit confirmatus magis gaudebat quam prius, et quod habuitmaius gaudium quam haberet si non haberet hanc securitatem. Et nego

515 hanc consequentiam: "ergo si Gabriel non habuit hanc securitatem, nonhabuit aliquod gaudium," quia antecedens est falsum et contingens, etconsequens falsum et impossibile. Unde gaudium illud est una passiofacta in voluntate, et ideo impossibile est illud non fuisse, nee potest esse

1599 Ideo] non R 1600 scilicet om. R 1614 maius] magis O 1616 et1 om. R;mg. O 1616-1617 contingens ... falsum mg. O 1617 et om. R; mg. O

1593 probatum ... alias Perhaps Holcot alludes to his argument "ad tertium prin-cipale primi argumenti" in his In Sententias, 4.9: "Utrum finale praemiumboni viatoris sit beatitude."

1608 See above, at lin. 1517-1519, 1528-1529.

1

1

1

1

1

1

188 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

minus gaudium quam in b gradu. Et slant simul de forma quod Gabriel1620 non habuit illam securitatem, et tamen habuit gaudium in b gradu. Et

cum concluditur quod tune habens securitatem et non habens illam —ceteris paribus omnibus in utroque — haberent aequale gaudium, quiapossibile est nunc quod Gabriel non habuit illam securitatem et quodalius, scilicet, Raphael aequebeatus sit habens illam, consequens videtur

1625 impossibile, quia securitas tune nihil adderet, quod est falsum.Dicitur concedendo conclusionem, videlicet, in tali casu ubi gaudium

causatur a cognitione in Verbo, quod /O 155vb/ possibile est quodsecurus et non securus aequaliter gaudeant; et similiter est possibile quodsecuritas in nullo augeat gaudium. Sed hoc numquam contingit natura-

1630 liter, et hoc vult Augustinus dicere: quod secundum cursum naturae,semper ita est quod securitas addita gaudio praecedenti auget illud. Sedin isto casu non est necessarium, quia ut probatum est prius, Deus potestfacere quod Gabriel non habuit securitatem praedictam, et tamen estnecessarium quod habuit gaudium tantum sicut Raphael. Ergo haec

1635 copulativa est contingens: "Gabriel habuit tantum gaudium cum Raphaeleet Gabriel non habuit securitatem talem." Et cum haec copulativa estpossibilis, ponatur in esse, videlicet quod Gabriel habuit aequalegaudium et non habuit securitatem. Et sequitur si adderetur Gabrielicertitude ut a, non plus gauderet quam Raphael, quia forent tune

1640 aequales in omnibus, et ideo est possibile in casu illo quod securitas nihilfaciat ad augmentum gaudii in Gabriele.

Aliter posset dici sicut dictum est pro parte in prima responsione,scilicet, quod haec est contingens: "Gabriel habuit gaudium in a gradu."Respondetur ulterius: posito quod esset unus alius qui non gauderet

1645 propter aliud, nisi quia praecise videret se in Verbo postea habiturumgaudium aeternum, dicitur quod haec est contingens: "iste habuitgaudium." Et conceditur quod est possibile modo quod ipse nongaudebat, et tamen est necessarium quod ista res fuit quae est gaudiumsuum; et conceditur consequenter quod possibile est istam rem non fuisse

1650 gaudium, /R 53ra/ quia talis res sive passio non dicitur delectatio vel

1624 sit om. R; mg. O 1626 concedendo] -cedo R 1627 in] a R 1631 ita esttrp. R 1636 habuit om. R j Et2 om. O 1641 faciat] -cit R 1642 pro ... in trp. O1647 conceditur] -cedo R

1632 prius i.e. above, lin. 1594-1609.1642-1643 Above, lin. 1536-1545.

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 189

gaudium, nisi quando coniungitur cum ista apprehensione a qua causatur.Et ideo, sicut est possibile quod iste non habuit securitatem, ita eritpossibile quod praeterita passio quam habebat in mente non fuitgaudium, quia posito quod ista passio esset in mente et ille nihil

655 cognosceret, ista passio non foret gaudium magis quam si esset inpariete, quia ille in cuius mente esset ilia passio non posset gaudereabsque cognitione.

Contra: passio ista non fuit causata, ergo ille non habuit securitatem,quia ista passio non fiiit causata ab ista cognitione quae fuit securitas.

660 Ergo, si ilia securitas non fuit, ilia passio non fuit. Et antecedens estcontingens, ergo consequens impossibile, quia haec est nunc impossi-bilis: "haec passio non fuit."

Dicitur quod haec passio causatur a Deo, eo quod in Deo relucet talissecuritas gaudii futuri; et ideo sive ilia cognitio essentiae divinae sit

665 securitas sive non, ista passio fuit producta a Deo.Contra: secundum hoc sequitur quod delectatio, securitas, volitio,

visio, et huiusmodi, non sunt essentialiter causata, sed quod delectatiosit accidentaliter delectatio, et sic de aliis. Et sic sequitur quod visioposset esse intelligentia, et volitio, involitio, sine hoc quod intellectus

570 intelligent, vel voluntas amaret.Dicitur concedendo conclusionem, quia secundum aliquos, numquam

vult voluntas aliquo actu, nisi sit causa efficiens illius et non solumsubiectum. Et ideo est satis possibile quod ista res quae est volitio nuncesset in voluntate subjective, et tamen voluntas nihil vellet; et similiter,

575 visio posset esse in intellects, et tamen intellectus nihil videret; et sicpossibile esset quod ista res quae nunc est delectatio esset in voluntate,et tamen quod voluntas non gauderet. Illud autem essentialiter dicitur'competere alicui' quod semper sibi competit posita, scilicet, constantiasubiecti, sicut animal homini. Dicitur autem aliquid 'competere alicui'

580 accidentaliter quod contingenter praedicatur, sicut quod adest et abestpraeter praedicationem veram.

1654 ista] ita O | passio] erit add. et del. R \ esset] immediate add. et del. R 1656pariete corr. O 1658 fuit mg. O 1661 est om. R 1665 sive mg. O 1667 ethuiusmodi om. R; mg. O 1669 esse om. R; inser. O 1678 alicui om. R | quodsemper mg. O 1679 competere alicui iter. et del. O; iter. R

1671-1673 secundum ... subiectum This opinion, derived principally from DunsScotus's views, seems to have been commonly held; hence it would bedifficult to discover against whom Holcot argues here.

1

1

1

1

1

1

190 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

Contra: secundum istam responsionem, posito quod aliquis habeatgaudium propter talem aestimationem beatitudinis futurae et non propteraliud, haec mine esset contingens: "ille angelus gaudebat." Ergo, pan

1685 ratione si Deus in Verbo revelaret alicui damnato quod ipse essethabiturus poenam aeternam ita quod propter istam aestimationem velsecuritatem doleret, et non propter aliam causam, sequitur quod posteahaec erit contingens: "iste doluit"; similiter: "iste numquam doluit,""iste numquam fuit punitus licet habuisset tantam poenam quantam

1690 habuit diabolus."Ideo videtur mihi respondere probabilius primo modo concedendo

quod nullum gaudium praeteritum potest minus fuisse quam in graduquern habuit. Et consequenter de illo qui gaudebat propter revelationemfuturae beatitudinis suae praecise, oportet concedere quod haec sit nunc

1695 contingens: "ille gaudebat absque aestimatione suae beatitudinis futuraevel fiituri delectabilis, sed ex sola notitia simplici beatitudinis," quia licetista visio eius in Verbo potuit non fuisse aestimatio suae beatitudinis,tamen non potest nunc fieri quin ista visio fuit cognitio in Verbo respectusuae beatitudinis, quia Verbum repraesentans necessario et semper

1700 nudam naturam divinae beatitudinis, scilicet, non repraesentat beatitu-dinem creaturae esse aeternam nisi accidentaliter.

Sed contra illud sequitur quod ipse non habuit tristitiam vel timorem,quia non habuit causam, quia apprehensio rei tristabilis non causatnaturaliter tristitiam, nisi fuerat aestimatum. Immo sequitur quod sine

1705 aestimatione Sortes tarn intense doleret sicut posita aestimatione.Consequens impossibile, quia cognitio aestimativa fortius agit quamsimplex apprehensio cum utraque naturaliter.

Praeterea, ponatur quod ex dolore talis revelationis ludas suspenderetse; sequitur ipsum non esse suspensum.

1710 Praeterea, per talem aestimationem gravis infirmitas sanatur, quodsi fieret, sequitur quod haec esset nunc contingens: "iste fuit sanatus."

Posset aliter responderi ad istud argumenrum, dicendo quod haec estnecessaria: "angeli fuerunt beati," et quod Deus non potest ipsos neeadnihilare, nee aliquo modo ab eis suam beatitudinem auferre, quia

1715 adnihilare creaturam iustam, vel aliquid huiusmodi, etsi non repugnet

1688 erit] sit del. R j contingens] erit add. R 1698 non om. R 1700 divinae om.O 1704 fuerat] -rit R 1708 suspen1599 Ideo] non R 1600 scilicet om. R 1614 maius] magis O 1616 et1 om. R;deret] -rit O 1710 quod inser. O 1715 huius-modi] fieri add. O j etsi mg. O

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 191

potentiae Dei inquantum est potentia, tamen repugnat potentiae Deiinquantum est summa bonitas et summa misericordia.

Licet ista responsio sit vera, non tamen solvit materiam argumenti,quia etsi /R 53rb/ Deus non potest facere quin illi qui prius fuerunt beati

1720 prius habuerunt /O 156ra/ beatitudinem et semper habebunt illam securi-tatem beatitudinis, tamen Deus potest revelare creaturae rationali aliquodfuturum contingens propter quod ista creatura habeat gaudium. Et redittotum argumentum quod illud gaudium potest non fuisse, quia possibileest illud revelatum non fore, et per consequens, quod ista creatura non

1725 aestimavit illud fore. Et ideo, vel oportet concedere quod aestimatio bonifuturi nihil addat ad augmentum gaudii secundum primam responsionem;vel oportet concedere secundum secundam responsionem quod gaudiumaliquod praeteritum potest omnino non fuisse gaudium, et similiter quodmaximus dolor praeteritus potest non fuisse dolor, et quod iste qui

1730 maxime doluit potest numquam doluisse. Non video plures respondendimodos ad propositum.

Ad (8.) 15 dicitur admittendo casum, et concedo quod Sortes nondebet pro se orare. Quod arguitur sic, quia si Sortes potest pro se iusteorare, ergo potest iuste velle quod scit Deum nolle. Consequens falsum,

735 quia si vult quod scit Deum velle, ergo iuste vult, quia unusquisquetenetur conformare se voluntati divinae quantum sibi de ea constat.

Dicitur quod conformatio voluntatis humanae ad Deum non semperest volendo quod Deus vult, sed volendo quod Deus vult earn velle, sicut

1727 quod om. R; inser. O 1729 praeteritus ... dolor om. horn. O 1731 modosom. R; mg. O 1732 15] 17 corr. O 1733 quia] quod O 1733-1734 iuste ... potestmg. O

1726 primam responsionem Above, lin. 1626-1641.1727 secundam responsionem Above, lin. 1642-1657.1732 Above, lin. 554-579. Here Holcot quotes nearly verbatim from FitzRalph, In

Sententias, 1.13 (O 55vb; S 51rb): "Praeterea, si Deus potest revelare futuracontingentia, ponatur quod unus homo — sit Sortes — sit finaliter damnandus quitamen in praesenti habet caritatem. Et revelet sibi Deus hoc futurum contingens,quod ipse finaliter damnabitur ... . Quo posito, Sortes aut iuste potent orare utsalvetur aut non potent hoc iuste orare. Neutrum est dandum; ergo Deus nonpotest revelare futura contingentia ... .Si dicatur quod Sortes potent iuste orareut salvetur, contra: si Sortes sic oraret, ipse iniuste oraret et iniuste vellet. Probo,quia ipse vellet illud quod sciret Deum nolle; igitur iniuste vellet. Consequentiaplana est, ut videtur, quia unusquisque tenetur se conformare voluntati divinaecum sciverit ipsam ... ."

1

192 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

dicit Augustinus in Enchiridion, capitulo Ixx, de pio filio, maxime cum1740 homo habeat praeceptum dum est viator quod habeat vitam aeternam.

Sed contra illud arguitur per Augustinum, xxi De civitate, capituloxiii, ubi reprobans opinionem illam quae dicit quod angeli boni ethomines sancti in finali iudicio orabunt pro daemonibus et malishominibus ut salventur, et sic erunt omnes salvati, dicit expresse quod

1745 ecclesia non orat pro daemonibus nee pro hominibus malis mortuis, sedtantum orat pro bonis mortuis et malis dum sunt in via. Et addit quodetiam non deberet orare pro aliquo quern sciret damnandum etsi adhucviveret, et per consequens nullus de ecclesia deberet orare pro tali. Ideodicit Augustinus quod ideo nunc orat pro multis defunctis, quia de nullo

1750 certum est quod damnatur, ergo etc.

1743 pro mg. O 1750 est om. O

1739 Augustine, Enchiridion, 26.101 (CCL 46: 103-104); again, from FitzRalph InSententias, 1.13 (O 55vb; S 51rb): "Sed respondent hie quidam quod con-formatio voluntatis humanae ad voluntatem divinam non semper est volendoquod Deus vult, sed volendo illud quod Deus vult ipsam velle, sicut probatAugustinus, Enchiridion, c. Ixx, ponens exemplum de voluntatibus piorum quinoluerunt ut Paulus peregeret in lerusalem ut ibi pateretur ... . Et simili mododicit ibi Augustinus: bonus filius aliquando vult patrem suum vivere quernDeus vult mori. Unde dicitur quod si aliquis sciret Deum aliquid velle, ipsehoc non obstante posset illud nolle, et maxime si haberet praeceptum adnollendum illud, sicut est in casu posito, unde unusquisque viator habetpraeceptum diligendi seipsum et proximum suum dum sunt viatores ad vitamaeternam. Et ideo dum aliquis est viator debet ipse hoc velle et eius op-positum, scilicet aeternam damnationem, nolle ... ."

1741-1750 Augustine, De civitate Dei, 21.23 (CCL 48: 787-789; CSEL 40,2: 555-557);still citing FitzRalph, In Sententias, 1.13 (O 56ra; S 51rb): "Contra istuddirecte videtur intentio Augustini, XXI De civitate Dei, c. xxiii, ubi reprobansopinionem illam haereticam quae dicit quod boni angeli et sancti homines infinali iudicio orabunt pro daemonibus et malis hominibus ut salventur, et sicerunt omnes salvati, dicit expresse quod ecclesia nunc non orat pro diabolonee hominibus malis mortuis, sed tantum orat pro omnibus bonis et malishominibus dum sunt in via. Et addit: 'denique si de aliquibus hominibus itacerta esset ecclesia, ut qui sunt illi {etiam} nosset, qui, licet in hac vita sintconstituti, tamen praedestinati sunt in aeternum ignem ire cum diabolo, tarnpro illis non oraret quam nee pro ipso; sed quia de nullo certa est, ideo oratpro omnibus in hoc corpore constitutis, et tamen non pro omnibus exauditur.'Haec Augustinus, ubi expresse patet quod ecclesia non deberet orare proaliquo quern sciret damnandum, etsi adhuc viveret, et per consequens nullusde ecclesia deberet pro aliquo tali orare si sciret ipsum damnandum. UndeAugustinus dicit quod ideo nunc orat pro multis d{efunct)is, quia de {nullo}certa [non] est quod ipse damnabitur ... ."

IN IHI LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 193

Praeterea, arguitur sic: non videtur alia ratio quare [quod] angeli nonvoluerunt aliud quam Deus voluit, sicut dicit Anselmus, n Proslogionxxiv, et in De similitudinibus, capitulo Ixx, nisi quia ipsi sciuntvoluntatem Dei, quam nullus debet transgredi.

1755 Tertio sic: [si] Sortes sciens ex revelatione tali se esse damnandum,non posset iuste orare pro salute sua finali, quia tune non impetraretquod oraret, et sic oratio sua (esset) stulta et vana.

Quarto sic: si isto casu (posito) posset iuste orare, pan ratione angelusdeputatus suae custodiae posset idem orare. Consequens falsum, quia

1760 eius angelus non vult nisi quod Deus vult, secundum Anselmum,Proslogion xxiv. Con(sequentia) patet per Bernardum in Meditationibussuis, capitulo vi, ubi dicit quod angeli custodes gemitus et orationesvestras repraesentant Deo.

Pro istis et aliis, dico quod Sortes in casu isto non potest iuste orareL765 pro se. Et ad primum argumentum in contrarium, quando arguitur "facta

1752 voluit] quia add. O 1753 xxiv] in add. et del R | in ... simititudinibus corr. R1755 Tertio] Secundo R 1758 sic om. O | si corr. ex sic O 1759 Consequens mg. O1761 Con(sequentia)] -trarium OR; consequentia FitzRalph 1762 custodes] -dies R |gemitus corr. O

1751-1757 Anselm, Proslogion, 24 (Schmitt, 1: 117-118); ps.-Anselm, De simiUtudini-bus, 61 (PL 159: 636-638); still from FitzRalph, In Sententias, 1.13 (O 56ra;S 51rb): "Praeterea, non videtur alia causa quare angeli non velint aliud quamDeus vult, sicut dicit Anselmus, Proslogion, c. xxiv, et in De simiUtudinibus,c. Ixx, nisi quia sciunt voluntatem Dei quam non possunt transgredi ... .Praeterea, si Sortes sciens ex revelatione se damnandum iuste posset orare prosua saluta aeterna, tune ipse iuste oraret quando sciret quod sua oratio essetstulta et otiosa quoad suum intentum, quia ipse bene sciret quod si oraret, illudtamen quod peteret non impetraret. Et ita stulte oraret pro isto et otiose, et perconsequens, non iuste oraret."

1760-1761 Anselm, Proslogion, 24-25 (Schmitt, 1: 117-120), still quoted from FitzRalph,In Sententias, 1.13 (O 56ra; S 51rb).

1761-1763 ps.-Bernard de Clairvaux, Meditationes piissimae de cognitione humanaeconditionis, 6 (PL 184: 496); quoted from FitzRalph, In Sententias, 1.13 (O56ra; S 51rb).

1765 primum ... contrarium Above, lin. 571-574; the argument to which Holcotresponds is FitzRalph's, In Sententias, 1.13 (O 56ra; S 51rb): "Ideo aliterdicitur in principio argumenti, facta revelatione Sorti qui est in caritate quodipse finaliter est damnandus, quod ipse non posset iuste orare pro sua saluteaetema. Contra: adhuc Sortes est in caritate; facta revelatione, ergo, adhucamat se ex caritate; ergo adhuc iuste vult se salvari, et per consequens iustepotest hoc orare si potest hoc iuste velle."

194 UTRUM DEUS AB AETERNO SCIVERIT

tali revelatione adhuc est Sortes in caritate, ergo adhuc iuste vult salvari,et per consequens potest iuste pro hoc orare," negatur utraque conse-quentia, quia ista voluntas nee est iusta nee est iniusta qua amat se, sicutnee ista qua quilibet vult naturaliter suam beatitudinem quando de ea

1770 cogitat, quae est volitio naturalis. Et eodem modo volitio Sortis in casuisto qu(a) amat se est naturalis, et ideo nee iusta nee iniusta, licet sitconiuncta cum caritate, et licet sit contra hoc quod talis scit Deum velle.Unde non omnis voluntas est iniusta quae vult contra illud qu(od) Deusvult, sed ilia sola quae est libera. Unde Anselmus, De casu diaboli,

1775 capitulis xiii et xiv, dicit quod si Deus daret alicui angelo solamvoluntatem beatitudinis et voluntatem iustitiae, ista voluntas nee foretiusta nee iniusta, quia non posset aliter velle. Nee propter hoc est iliavoluntas semper iusta quia vult quod scit Deum velle, quia si sic,naturale est, ita quod voluntas non potest in oppositum suum, nee est

1780 iusta nee iniusta.Ad aliud, quando arguitur: Sortes tenetur amare proximum suum, sed

certum est dum est in caritate magis tenetur se diligere, sed ad tantumbonum tenetur proximum suum diligere sicut seipsum — sic enimexponitur illud praeceptum, "diliges proximum tuum," etc.: /R 53va/

1785 "ad illud bonum ad quod teipsum" — (ergo) adhuc potest iuste orare.Ad illud dico quod Sortes tenetur proximum suum amare ex caritate

et velle sibi vitam aeternam. Et quando accipitur quod tenetur plusdiligere seipsum quam proximum, dico quod non, et hoc si intelligatquod ex caritate vel ex praecepto teneatur se magis diligere. Et ratio est

1790 quia caritas et praeceptum non obligant ad aliquid quod est contrapraeceptum Dei scienter faciendum. Si autem intelligitur propternecessitatem naturalem, sic verum est quod Sortes tenetur se magisdiligere ad tantum bonum quam proximum, sed ista voluntas nee estiusta nee iniusta. Unde praeceptum de diligendo proximum sicut seipsum

1795 intelligitur secundum legem ordinatam, ita quod stante lege ordinatadebet quilibet in caritate diligere proximum sicut seipsum, et non admelius nee ad maius. Sed revelatio talis dissolvit obligationem secundum

1768 nee2 ... iniusta] nee iniusta mg. O 1771 qu(a)] quo OR 1773 qu(od)] quaeOR 1790 est] caritas add. et del. R 1794 de diligendo] -gendi O

1774-1780 Anselm, De casu diaboli, 13-14 (Schmitt, 1: 255-259).1781 Ad aliud i.e., above, lin. 575-577; the objection summarized in lin.

1781-1785 is FitzRalph's, In Sententias, 1.13 (O 56ra; S 51rb).

IN IIII LIBROS SENTENTIARUM, Q.2, LIB.II 195

legem ordinatam secundum quam debet homo semper diligere se advitam aeternam.

1800 Ad tertium, quando arguitur, facta tali revelatione, Sortes non potestvelle se damnari, nee potest non velle beatitudinem aeternam secundumAugustinum, xi De civitate, capitulo xxvii, ergo iuste potest orare utsalvetur, quia potest orare pro omni eo quod iuste vult. Ad illud, dicoquod consequentia facta non valet, et illud similiter non est verum, quod

1805 unusquisque potest orare pro eo quod naturaliter vult, quia voluntasrespectu talis rei est naturalis, nee est iusta nee iniusta, quia necessaria.Sed oratio esset iniusta si esset in libera potestate.

Ad aliud quando arguitur, si non posset iuste velle suam beatitudinemnon posset servare ordinem caritatis, qui exigit quod homo maxime

1810 diligat se post Deum, sed si vellet vel teneretur velle aliis salutemaeternam et non sibi, teneretur pervertere ordinem caritatis, /O 156rb/ergo et sic iniuste se amaret. Ad illud, concede quod Sortes non potestservare ordinem caritatis qui nunc est secundum legem communem, sedfacta tali revelatione foret alius ordo caritatis apud Deum, qui(a> tune

1815 non deberet ex praecepto caritatis diligere seipsum ad tantum bonumsicut proximum, et tamen naturaliter hoc faceret.

1802 capitulo om. O 1802-1803 ut ... orare om. horn. O 1814 qui(a)] qui OR

1800 Ad tertium Above, lin. 574-575; Holcot argues against FitzRalph, In Senten-tias, 1.13 (O 56ra; S 51rb): "Praeterea, facta ilia revelatione, Sortes non potestvelle se damnari nee non velle beatitudinem aeternam, secundum Augustinum,XI De civitate Dei, cap. xxvii; ergo Sortes potest orare iuste ut salvetur.Consequentia videtur manifesta, quia quicquid aliquis necessario vult, ipsepotest pro isto iuste orare."

1808 Ad aliud i.e., above, lin. 576-579. Holcot continues against FitzRalph, InSententias, 1.13 (O 56ra; S 51rb): "Praeterea, si Sortes non posset iuste vellesuam salutem, tune ipse non posset iuste observare ordinem caritatis, quia ordocaritatis est se diligere maxime post Deum, sicut patet m libro (Sententiarum),d. 29. Sed si non vellet se salvari et vellet alios salvari, tune certum est quodnon maxime amaret se post Deum."

1816 hoc faceret The solutions to arguments 8.16—8.22 are missing.

Appendix 1

Corresponding Passages in Quodlibetal Questionsand Quaestio 2 in n Sententiarum

Quodlibet in, quaestio 1 n Sent., quaestio 2lin. 29-45 art. 7, lin. 745-804lin. 117-121 lin. 664-672

Quodlibet in, quaestio 3lin. 2-24 lin. 634-658lin. 52-57 lin. 471-476lin. 69-80 lin. 1362-1363

Quodlibet in, quaestio 8arg. 3, lin. 27-30 arg. 8.2,lin. 422-431arg. 5, lin. 35-41 8.5, lin. 451-458arg. 6, lin. 42-47 8.7, lin. 471-479arg. 7, lin. 48-53 8.7, lin. 479-483arg. 8, lin. 54-60 8.9, lin. 493-500arg. 9, lin. 61-65 8.10,lin. 504-509arg. 10, lin. 66-83 8.15,lin. 554-579arg. 12, lin. 99-105 art. 8, lin. 853-869arg. 20, lin. 225-230 art. 10, ad 8.14, lin. 1527-1529

lin. 235-239 art. 8, lin. 902-906art. 1, lin. 324-345 lin. 907-935art. 3, lin. 417-456 lin. 936-976;

art. 10, lin. 1126-1264lin. 457-463 lin. 1120-1125lin. 464-466 lin. 1265-1277lin. 471-473 lin. 1347-1358lin. 474-570 lin. 1362-1369lin. 571-590 lin. 1300-1337lin. 591-603 lin. 1741-1772

Appendix 2

Holcot's Sentences Lectures:Possible Order of Questions

Principial Lecture on Book 1:DE OBIECTO ACTUS CREDENDI, UTRUM SIT IPSUM COMPLEXUM VELRES SIGNIFICATA PER COMPLEXUM.1

Questions on Book 1:1. Lecture on the Prologue:2

Utrum quilibet viator existens in gratia, assentiendo articulis fidei,mereatur vitam aeternam.

2. Circa distinctionem primam in qua agitur defrui el uti, quaeratur:3

Utrum voluntas creata in utendo et fruendo sit libera libertate contra-dictionis.

3. Utrum viator teneatur frui soli Deo.4

4. Utrum Deus sit tres personae distinctae.5. Utrum aliqua res simpliciter simplex sit in genere.

Principial Lecture on Book 2:CIRCA PRINCIPIUM SECUNDI LffiRI IN QUO ARGUITUR DE CAUSALI-TATE DEI RESPECTU CREATURAE, QUAERO ISTAM QUAESTIONEM:UTRUM DEUS SIT CAUSA EFFECTIVA OMNIUM ALIORUM A SE.S

1 Preserved in Oxford, Balliol College MS 71, fols. 7ra-9rb; also in Oriel College MS 15,206ra-207rb; 205vb rubric: "Nota quod sequens articulus prologus est operis Holcothsuper Sententias et ideo statim post sermonem primum loco prologi poneretur."

2 Vaticano, BAV Ottob. Lat. 591: "(C)irca prohemium libri Sententiarum, quaerit tailsquaestio ... ."

3 The italicized introduction to the question is omitted by many manuscripts; but see,for example, Oxford, Merton College 113.

4 Holcot tells us this is the third question on book 1 in his "Sex articuli."5 Lyon 1497 edition; Oxford, Pembroke College MS 236, fol. 215rb.

198 APPENDIX 2

Questions on Book 2:1. Distinctione prima secundi libri agens Magister de creatione hominis

... quaero istam quaestionem:6 Utrum creator generis humani iustegubernat genus humanum.

2. Utrum Deus ab aeterno sciverit se producturum mundum.3. Utrum angelo confirmato conveniat deputari ad custodiendum

hominem viatorem.4. Utrum daemones libere peccaverunt.5. Distinctione 15a secundi libri... agit Magister de opere quartae diet

... ideo, circa istam distinctionem quaero istam ... quaestionem:1

Utrum stellae sint creatae ut per lumen et motum sint in signa ettempora.

Principial Lecture on Book 3, possibly:UTRUM FILIUS DEI ASSUMPSIT NATURAM HUMANI IN UNITATEMsupposm.8

or:UTRUM VIAE VIVENDI, QUAS CHRISTUS DOCUIT, SINT MERITORIAEVITAE ETERNAE.9

Question on Book 3:1. Utrum filius Dei incarnari potuit.

6 The italicized introduction to the question is omitted by many manuscripts; but see,for example, Munchen, Bayerische Staatsbibliothek MS Clm 27033; Oxford, MertonCollege MS 113, fol. 33ra; Paris, Bibliotheque nationale MS latin 3115; Padua,Biblioteca Antoniana MS 226, fol. 54r.

7 The italicized introduction, found in Cambridge, Pembroke College MS 236, fol.117ra, reads in its entirety: "Distinctione 15a secundi libri Sententiarum agit Magisterde opere quartae diei creationis mundi, declarans quomodo Deus die quarta ordinavitcaelum per luminaria maiora et Stellas ut circumirent terram et illuminarent earn etessent in signa et tempora et dies et annos. Et quia tarn planetae quam stellae fixaecommuni nomine 'stellae' nuncupantur, ideo, circa istam distinctionem quaero istampro materia praetacta quaestionem ... ."

8 This question is preserved in Cambridge, Pembroke College MS 236, ols. 132ra-141vb; Oxford, Balliol College MS 71, fols. -HOrb; Oxford, Oriel College MS 15,fol. 180rb-180vb; Padua, Biblioteca Antoniana MS 226, fols. lr-3v. This questionshould in any case be included among those on book 3.

9 This question is "Determinatio 2" in the Lyon 1497 edition; but see PembrokeCollege MS 236, fol. 160vb. It may instead be part of Holcot's lectures on Matthew.

APPENDIX 2 199

Principial Lecture on book 4, possibly:UTRUM VIATOR EXISTENS IN GRATIA ORDINATE UTENDO ETFRUENDO POSSET VITARE OMNE PECCATUM.10

or:UTRUM CUM OMNI SACRAMENTO DEBITO MODO SUSCEPTO RECI-PIENTI SACRAMENTUM INFORMANS GRATIA CONFERATUR.'11

Questions on Book 4:1. Utrum baptismus rite susceptus conferat gratiam baptizato.3. Utrum confirmatio sit sacramentum.4. Utrum in sacramento eucharistie sub speciebus panis vere et realiter

existat corpus Christi.5. Utrum peccator possit satisfacere Deo pro peccato mortali.6. Utrum quilibet sacerdos posset quemlibet absolvere a quocumque

peccato.7. Utrum confessio sacerdoti facienda sit homini necessaria ad salutem.8. Utrum poenitenti et confesso non proprio sacerdoti, habenti tamen

commissionem generalem audiendi confessiones necesse sit eadempeccata iterum confiteri proprio sacerdoti.

9. Utrum finale praemium boni viatoris sit aeterna beatitude.

Sermo finalis:"Cursum consummavi, fidem servavi," Tim. 4. Sollicitudo scolastica studio-sissima circa sacrae theologiae notitiam adquirendam comparatur amicitiaeamatoris qui per laboriosam militiam nititur quaerere sibi sponsam.

10 This question is "Determinatio 4" in the Lyon 1497 edition, but see PembrokeCollege MS 236, fol. 173rb.

11 This question is preserved in Oxford, Balliol College MS 71, fols. 11 Orb- ; andOxford, Oriel College MS 15, fol. 185vb-191vb.

Bibliography

Allen, Judson Boyce. "The Library of a Classicizer: The Sources of RobertHolkot's Mythographic Learning." In Arts Liberaux et philosophic aumoyen age. Actes du quatrieme congres international de philosophic medie-vale, Universite de Montreal, Montreal, Canada, 27 aout — 2 septembre1967, pp. 721-729. Montreal, Paris: Institut d'etudes medievales, Librairiephilosophique J. Vrin, 1969.

Alnwick, William. Quaestiones disputatae de esse intelligibili et de quodlibet.Ed. Athanasius Ledoux. Bibliotheca franciscana scholastica medii aevi 10.Quaracchi: Editiones Collegii S. Bonaventurae ad Claras Aquas, 1937.

Anselm, Saint. Cur Deus homo. In S. Anselmi Canttwriensis ArchiepiscopiOpera omnia, ed. Franciscus Salesius Schmitt, 2: 37-134. Edinburgh:Thomas Nelson and Sons, 1946.. De casu diaboli. In Opera omnia, ed. Franciscus Salesius Schmitt, 1:227-276. Edinburgh: Thomas Nelson and Sons, 1946.. De concordia praescientiae et praedestinationis et gratiae Dei cum liberoarbitrio. In Opera omnia, ed. Franciscus Salesius Schmitt, 2: 243-288.. De libertate arbitrii. In Opera omnia, ed. Franciscus Salesius Schmitt, 1:201-226.. De veritate. In Opera omnia, ed. Franciscus Salesius Schmitt, 1: 169-200.. Epistolae de incarnatione Verbi prior recensio. In Opera omnia, ed.Franciscus Salesius Schmitt, 1: 277-290.. Monologion. In Opera omnia, ed. Franciscus Salesius Schmitt, 1: 1-88.. Proslogion. In Opera omnia, ed. Franciscus Salesius Schmitt, 1: 89-140.

Pseudo-Anselm. De Sancti Anselmi similitudinibus. PL 159: 605-708.Aristotle. Analyticaposteriora ... recensio GuillelmideMoerbeka. Ed. Lauren-

tius Minio-Paluello and Bernardus G. Dod. Aristoteles Latinus, 4, pt. 1-4.Bruges, Paris: Desclee de Brouwer, 1968.. Analytica priora, translatio Boethii. Ed. Laurentius Minio-Paluello. Aris-toteles Latinus, 3, pt. 1-4. Bruges, Paris: Desclee de Brouwer, 1962.. Categoriae vel Praedicamenta, translatio Boethii . . . . Ed. LaurentiusMinio-Paluello. Aristoteles Latinus, 1, pt. 1-5. Bruges, Paris: Desclee deBrouwer, 1961.. De anima. In Commentarium magnum in Aristotelis de Anima libros, ed.F. Stuart Crawford. Corpus commentariorum Averrois in Aristotelem, ver-sionum latinarum, 6, pt. 1. Cambridge MA: Mediaeval Academy of Ame-rica, 1953.

BIBLIOGRAPHY 201

. De caelo et mundo. In Aristotelis omnia quae extant Opera ... cumAverrois cordubensis in ea opera ... commentariis ... . Venice: Apudlunctas, 1562-1574; repr. Frankfurt-am-Main: 1962. vol. 5.. De interpretatione vel Periermenias, translatio Boethii.... Ed. LaurentiusMinio-Paluello. Aristoteles Latinus, 2, pt. 1-2. Bruges, Paris: Desclee deBrouwer, 1965.. Ethica Nicomachea ... translatio Roberti Grosseteste Lincolniensis. Ed.Renatus Antonius Gauthier. Aristoteles Latinus, 26, pt. 1-3. Leiden, Brux-elles: E.J. Brill, 1974.. Physica. In Aristotelis omnia quae extant Opera ... cum Averrois cordu-bensis in ea opera ... commentariis .... Venice: Apud lunctas, 1562-1574;repr. Frankfurt-am-Main: 1962. vol. 4.. Topica, translatio Boethii.... Ed. Laurentius Minio-Paluello and Bernar-dus G. Dod. Aristoteles Latinus, 5, pt. 1-3. Bruges, Paris: Desclee deBrouwer, 1969.

Arnaldus de Strelley. Quaestiones in Sententias. In Erfurt, WissenschaftlicheBibliothek MS Ampl. F. 180.

Augustine, Saint. De civitate Dei. Ed. Bernard Dombart and Alphonse Kalb.CCL 47-48; also CSEL 40.. De diversis quaestionibus octoginta tribus. Ed. Almut Mutzenecher. CCL44A: 1-249.. De doctrina Christiana. Ed. Joseph Martin. CCL 32: 1167.. Defide et symbolo. Ed. Joseph Zycha. CSEL 41: 1-32.. De Genesi ad litteram. Ed. Joseph Zycha. CSEL 28,3.2: 1-456.. De libero arbitrio. Ed. W.M. Green. CCL 29; also CSEL 4,6.3.. De mendacio. Ed. Joseph Zycha. CSEL 41: 411-466.. De natura et gratia. Ed. Karl F. Urba and Joseph Zycha. CSEL 60:231-300.. De Trinitate. Ed. W.J. Mountain and Fr. Glorie. CCL 5-50A.. Enchiridion. Ed. E. Evans. CCL 46: 21-114.. Epistolae. PL 33.. Sermones de scripturis. PL 38.

Pseudo-Augustine. See Fulgentius, Saint, Bishop of Ruspa.Averroes. See Aristotle.

Bataillon, Louis J. "Exemplar, Pecia, Quaternus." In Vocabulaire du livre etdeI'ecriture au moyen age. Actes de la table ronde, Paris 24-26 septembre1987, ed. Olga Weijers. Etudes sur le vocabulaire intellectuel du moyenage, 2: 206-219. Turnhout: Brepols, 1989., Bertrand G. Guyot, and Richard H. Rouse, eds. La Production du livreuniversitaire au moyen age. Exemplar et pecia. Actes du symposium tenu

202 BIBLIOGRAPHY

au Collegio San Bonaventura de Grottaferrata en mai 1983. Paris: Editionsdu Centre national de la recherche scientifique, 1988.

Bazan, Bernardo C. "Les Questions disputees, principalement dans les facultesde theologie." In Les Questions Disputees et les questions quodlibetiquesdans les facultes de theologie, de droit et de medecine. Typologie dessources du moyen age occidental, fasc. 44-45, pp. 15-149. Turnhout:Brepols, 1985.

Pseudo-Bernard de Clairvaux. Meditationes piissimae de cognitione humanaeconditionis. PL 184: 485-508.

Boethius. Philosophiae consolationis libros quinque. Ed. Wilhelm Weinberger.CSEL 67.

Brown, Stephen F. "Walter Chatton's Lectura and William of Ockham's Quaes-tiones in Libros Physicorum Aristotelis." In Essays Honoring Allan B. Wol-ter, ed. William A. Frank and Girard J. Etzkorn, pp. 81-115. St. Bonaven-ture NY: Franciscan Institute, 1985.

Cassiodorus, Marcus Aurelius. Expositio Psalmorum. Ed. M. Adriaen. CCL97-98; also PL 70: 9-1056.

Catto, Jeremy I. "Some English Manuscripts of Wyclif s Latin Works." InFrom Ockham to Wyclif, ed. Anne Hudson and Michael Wilks. Studies inChurch History, Subsidia 5: 353-359. Oxford: B. Blackwell, 1987., ed. The Early Oxford Schools. The History of the University of Oxford,ed. T.H. Aston, vol.1. Oxford: Oxford University Press, 1984.

Courtenay, William J. Adam Wodeham An Introduction to His Life andWritings. Studies in Medieval and Reformation Thought, 21. Leiden: E.J.Brill, 1978.. "Augustinianism at Oxford hi the Fourteenth Century." Augustiniana 30(1980), 58-70.. "The Lost Matthew Commentary of Robert Holcot O.P." Archivum Fra-trum Praedicatorum 50 (1980), 103-112.. Schools & Scholars in Fourteenth-Century England. Princeton: PrincetonUniversity Press, 1987., and Katherine H. Tachau. "Ockham, Ockhamists, and the English-German Nation at Paris, 1339-1341." History of Universities 2 (1982),53-96.

Coxe, H.O. Catalogue of the Manuscripts in the Oxford Colleges. 2 vols.Oxford: 1852. Reprint. Wakefield: EP Publishing Limited, 1972.

Crathorn, [William]. Quaestiones in Sententias. In Crathorn, Qudstionen zumErsten Sentenzenbuch. Einfuhrung und Text, ed. Fritz Hoffmann. Beitragezur Geschichte der Philosophic und Theologie des Mittelalters. n.f. 29.Miinster: Aschendorff, 1988.

BIBLIOGRAPHY 203

Destrez, Jean. La "Pecia " dans les manuscrits universitaires du xilf et du xrv*siecle. Paris: Editions Jacques Vautrain, 1935.

Pseudo-Dionysius, the Areopagite. Dedivinis nominibus. In Dionysiaca: recueildormant I'ensemble des traductions latines des ouvrages attribute au DenysdeAriopage ... , ed. Philippe Chevallier, et. al. Paris: Desclee, deBrouwer& Cee, 1937.

Dutschke, C. W. Guide to Medieval and Renaissance Manuscripts in the Hunt-ington Library. 2 vols. San Marino: Huntington Library, 1989.

FitzRalph, Richard. Lectura in Sententias. In Firenze, Biblioteca Nazionale MSA.IQ.5; Oxford, Oriel College MS 15; Paris, Bibliotheque nationale MS lat.6441.

Forte, Stephen. "A Study of Some Oxford Schoolmen of the Middle of theFourteenth Century with Special Reference to Worcester Cathedral MS F.65." B.Litt. thesis, Oxford University, 1947.

Fulgentius, Saint, Bishop of Ruspa (Pseudo-Augustine). De fide ad Petrum. Ed.J. Fraipont. CCL 9lA: 709-760.

Gelber, Hester Goodenough. It Could Have Been Otherwise: Modal Theory andTheology Among the Dominicans at Oxford, 1310-1340. Princeton: Prince-ton University Press, forthcoming.

Genest, Jean-Francois. "Contingence et revelation des futurs: La quaestiobiblica de Richard FitzRalph." In Lectionum Varietates: Hommage a PaulVignaux (1904-1987), ed. J. Jolivet, Z. Kahza, A. de Libera, pp. 199-246.Paris: J. Vrin, 1991.. "Le De fitturis contingentibus de Thomas Bradwardine." Recherches

Augustiniennes 14 (1979), 249-336., and {Catherine Tachau. "La Lecture de Thomas Bradwardine sur les Sen-tences." Archives d'histoire doctrinale et litteraire du moyen age 57 (1990),301-306.

Gilbert, Neal W. "Richard de Bury and the 'Quires of Yesterday's Sophisms.'"In Philosophy and Humanism. Renaissance Essays in Honor of Paul OskarKristeller, ed. Edward P. Mahoney, pp. 229-257. New York and Leiden:Columbia University Press and Brill, 1976.

Gillespie, Richard E. "Robert Holcot's Quodlibeta." Traditio 27 (1971),480-490.

Glossa ordinaria. In Biblia sacra cum Glossa ordinaria, primum quidem aStrabo Fuldensi collecta, ... et Postilla Nicolai Lyrani, Additionibus PauliBurgensis, ac Matthiae Thoringi replicis .... 6 vols. Paris: 1590.

Gregory I, the Great, Saint. Dialogues, Gregoire le Grand. Ed. Adalbert deVogue. Sources chretiennes 265. Paris: Les Editions du Cerf, 1978- .

204 BIBLIOGRAPHY

Gregory, of Rimini. Gregorii Ariminensis Oesa Lectura super I et II Sententia-rum. Ed. A. Damasus Trapp, et al. Spatmittelalter und Reformation. Texteund Untersuchungen, Bd. 6-12. Berlin and New York: DeGruyter,1979-1987.

Hamesse, Jacqueline. "'Collatio' et 'reportatio': deux vocables specifiques dela vie intellectuelle au moyen age." In Actes du colloque Terminologie dela vie intellectuelle au moyen age. Leyde, La Haye 20-21 septembre 1985,ed. Olga Weijers. Etudes sur le vocabulaire intellectuel du moyen age, 1:78-87. Turnhout: Brepols, 1988.. "Le Vocabulaire de la transmission orale des textes." In Vocabulaire dulivre et de Vecriture au moyen age. Actes de la table ronde, Paris 24-26septembre 1987, ed. Olga Weijers. Etudes sur le vocabulaire intellectuel dumoyen age, 2: 168-194. Turnhout: Brepols, 1989.. "'Reportatio' et transmission de textes." In The Editing of Theological andPhilosophical Texts from the Middle Ages. Acts of the Conference arrangedby the Department of Classical Languages, University of Stockholm, 29-31August 1984, ed. Monika Asztalos. Acta universitatis stockholmiensis —Studia latina stockholmiensia 30: 11-34. Stockholm: Almqvist & WiskellInternational, 1986.

Hoffmann, Fritz. Die theologische Methode des Oxforder DominikanerlehrersRobert Holcot. Beitrage zur Geschichte der Philosophic und Theologie desMittelalters. n.f. 5. Munster: Aschendorff, 1972.

Holcot, Robert. Scriptum in Sapientiam. In Cambridge, Trinity College MSB.2.25; Paris, Bibliotheque nationale MS lat. 15885 and MS lat. 16792;Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana MS Ottob. lat. 215 and MS Ottob.lat. 357.. Die "Conferentiae " des Robert Holcot O. P. und die akademischen Ausein-andersetzungen an der Universitat Oxford, 1330-1332. Beitrage zurGeschichte der Philosophic und Theologie des Mittelalters, n.f. 36.Munster: Aschendorff, 1993.. Exploring the Boundaries of Reason. Three Questions on the Nature ofGod by Robert Holcot, OP. Ed. Hester Goodenough Gelber. Studies andTexts 62. Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1983.. Quodlibeta 1.1. Ed. William J. Courtenay. In "A Revised Text of RobertHolcot's Quodlibetal Dispute on Whether God Is Able to Know More ThanHe Knows." Archivjur Geschichte der Philosophic 53 (1971), 1-21.. Quodlibet 1.1. Ed. J.T. Muckle. In "Utrum Theologia sit scientia. AQuodlibet Question of Robert Holcot, O.P." Mediaeval Studies 20 (1958),127-153.

BIBLIOGRAPHY 205

. "The Sermo Finalis of Robert Holcot." Ed. Joseph Wey. MediaevalStudies 11 (1949), 219-224.

James, Montague Rhodes. A Descriptive Catalogue of the Manuscripts in theLibrary of Pembroke College, Cambridge. Cambridge: Cambridge Univer-sity Press, 1905.

Kaeppeli, Thomas. Scriptores Ordinis PraedicatorumMediiAevi. 3 vols. Rome:S. Sabina, 1970-1980.

Kahiza, Zenon "La Nature des ecrits de Jean de Ripa." Traditio 43 (1987),257-298.

Ker, Neil Ripley, ed. Medieval Libraries of Great Britain. A List of SurvivingBooks. 2d ed. London: Royal Historical Society, 1964.

Marcolino, Vemcio. "Die Quastionensammlung im ms. Paris Nat. Lat. 16228."Archives d 'histoire doctrinale et litter aire du may en age 54 (1987), 279-288.

Martin, Sheridan. "Richard d'Aungerville de Bury, 1287-1345." Ph.D.dissertation, Emory University, 1987.

Minio-Paluello. L. "Two Erasures in MS. Oriel College 15." Bodleian LibraryRecord 4 (1953), 205-207.

Mynors, R.A.B. Catalogue of the Manuscripts ofBalliol College, Oxford. Ox-ford: Clarendon Press, 1963.

Ockham, William of. Quodlibeta Septem. Ed. Joseph C. Wey. Opera theologica9. St. Bonaventure NY: Franciscan Institute, 1980.. Scriptum in I Sententias (Ordinatio). Ed. Gedeon Gal, et al. Operatheologica 1-4. St. Bonaventure NY: Franciscan Institute, 1967-1979.. Summa logicae. Ed. Philotheus Boehner, Gedeon Gal, and StephenBrown. Opera philosophica 1. St. Bonaventure NY: Franciscan Institute,1974.. Tractatus de praedestinatione et praescientia Dei respectu futurorumcontingentium. Ed. Philotheus Boehner and Stephen Brown. Opera philo-sophica 2. St. Bonaventure NY: Franciscus Institute, 1978.

Parkes, Malcolm Beckwith. English Cursive Book Hands, 1250-1500. Oxford:Clarendon Press, 1969.

Petrus Comestor. Historia scholastica. PL 198.Peter Lombard. Sententiae in IV libris distinctae. 2 vols. 3rd ed. Grottaferrata:

Editiones Collegii S. Bonaventurae ad Claras Aquas, 1971-1981.Piper, Alan and Meryl Foster. "Evidence of the Oxford Booktrade, About

1300." Viator 20 (1989), 155-160.

206

Pollard, Graham. "The Pecia System in the Medieval Universities." In Medie-val Scribes, Manuscripts & Libraries: Essays Presented to N.R. Ker, ed.Malcolm Beckwith Parkes and Andrew G. Watson, pp. 145-161. London:Scolar Press, 1978.

Pratt, Robert A. "Some Lathi Sources of the Nonnes Preest on Dreams."Speculum 52 (1977), 538-570.

Richard, of Campsall. "Notabilia quedam Magistri Richardi camassale promateria de contingencia et presciencia dei." In The Works of Richard ofCampsall, ed. Edward A. Synan, 2: 38-43. Studies and Texts 58. Toronto:Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1982.

Richard, of Saint-Victor. De Trinitate. In Richard de Saint-Victor: De Trinitate.Texte critique avec introduction, notes et tables, ed. Jean Ribaillier. Textesphilosophiques du moyen age 6. Paris: J. Vrin, 1958.

Richter, Vladimir. "Handschriftliches zu Crathorn." Zeitschrift fur katholischeTheologie 94 (1972), 445-449.

Rouse, Richard H., and Mary A. Rouse. "The Book Trade at the University ofParis ca. 1250-ca. 1350." la. La Production du livre universitaire au moyenage. Exemplar et pecia. Actes du symposium tenu au Collegio San Bona-ventura de Grottaferrata en mai 1983, ed. Louis J. Bataillon, Bertrand G.Guyot, and Richard H. Rouse, pp. 41-114. Paris: Editions du Centrenational de la recherche scientifique, 1988.

Saffrey, H.D. Introduction to Sancti Thomae de Aquino Super librum De causisexpositio. Fribourg-Louvain: Societe philosophique, 1954. pp. xl-lxxiii.

Samaran, Charles "Pierre Bersuire, prieur de Saint-Eloi de Paris." In HistoireLitteraire de la France ... , ed. P. Meyer. 39: 259-450. Paris: Imprimerienationale [etc.], 1733- .

Schepers, Hehirich. "Holkot contra dicta Crathorn." Philosophisches Jahrbuch77 (1970), 320-354; Philosophisches Jahrbuch 79 (1972), 106-136.

Shank, Michael H. "Unless You Believe, You Shall Not Understand. " Logic,University, and Society in Late Medieval Vienna. Princeton: PrincetonUniversity Press, 1988.

Shumaker, Wayne. Renaissance Curiosa: John Dee's Conversations withAngels, Girolamo Cardano 's Horoscope of Christ, Johannes Trithemius andCryptography, George Dalgarno's Universal Language. Medieval andRenaissance Texts and Studies 8. Binghamton NY: Center for Medieval andEarly Renaissance Studies, 1982.

Smalley, Beryl. English Friars and Antiquity in the Early Fourteenth Century.Oxford: Blackwell, 1960.. "Robert Holcot O.P." Archivum Fratrum Praedicatorum 26 (1956), 5-97.

BIBLIOGRAPHY

BIBLIOGRAPHY 207

Spade, Paul. "Obligations." In Cambridge History of Later Medieval Philoso-phy from the Rediscovery of Aristotle to the Disintegration of Scholasticism,1100-1600, ed. Norman Kretzmann, Anthony Kenny, and Jan Pinborg,pp. 335-341. Cambridge: Cambridge University Press, 1982.. "Three Theories of Obligationes: Burley, Kilvington, and Swyneshed onCounterfactual Reasoning." History and Philosophy of Logic 3 (1982),1-32.

Stegmiiller, Friedrich. Repertorium biblicwn medii aevi. 4: 235-244. Madrid:[s.n.], 1950-1980.. Repertorium commentariorum in Sententias Petti Lombardi. 2 vols.Wiirzburg: Schoning, 1947.

Stump, Eleonore. "Obligations." In Cambridge History of Later Medieval Phi-losophy from the Rediscovery of Aristotle to the Disintegration of Scholas-ticism, 1100-1600, ed. Norman Kretzmann, Anthony Kenny, and Jan Pin-borg, pp. 315-334. Cambridge: Cambridge University Press, 1982.

Tachau, Katherine H. "French Theology in the Mid-Fourteenth Century: Vati-can Lathi 986 and Wroclaw, Milich F. 64." Archives d'histoire doctrinaleet litteraire du moyen age 51 (1984), 41-80.. "Looking Gravely at Dominican Puns: The 'Sermons' of Robert Holcotand Ralph Friseby." Traditw 46 (1991), 337-345.. "Richard FitzRalph's Commentary on Peter Lombard's Sentences.," forth-coming.. Vision and Certitude in the Age ofOckham. Optics, Epistemology and theFoundations of Semantics, 1250-1345. Leiden: EJ. Brill, 1988.. "Wodeham, Crathorn, and Holcot: The Development of the complexesignificabile." In Logos and Pragma. Essays on the Philosophy of Lan-guage in Honour of Professor Gabriel Nuchelmans, ed. L.M. de Rijk andH.A.G. Braakhuis, pp. 161-187. Nijmegen: 1987.

Thomas Aquinas, Saint. Commentum in iv libros Sententiarum Petri Lombardi.4 vols. Parma, 1856. Reprint. Paris: P. Lethielleux, 1929.

Thomson, Samuel Harrison. Latin Bookhands of the Later Middle Ages, 1100-1500. London: Cambridge University Press, 1969.

Thorndike, Lynn. "A New Work by Robert Holkot (Corpus Christi College,Oxford, MS 138)," Archives internationales d'histoire des sciences 10(1957), 227-235.

Walsh, Katherine. A Fourteenth-Century Scholar and Primate: RichardFitzRalph in Oxford, Avignon, and Armagh. Oxford: Clarendon Press,1981.

208

. "The Later Medieval Schoolman in Theory and Practice." Innsbruckerhistorische Studien 2 (1979), 171-176.

Warner, George F. and Julius P. Gilson. Catalogue of Western Manuscripts inthe Old Royal and King's Collections in the British Museum. 2 vols.London: [s.n.] 1921.

Wilson, G.A. Introduction to Henrici de Gandavo Quodlibet vi. In Henrici deGandavo Opera omnia, ed. Raymond Macken, et al. vol. 10. Ancient andmedieval philosophy, s. 2. Leuven: University Press, 1987.

Wippel, John F. "Quodlibetal Questions, Chiefly hi Theology Faculties." InLes Questions Disputees et les questions quodlibetiques dans lesfacultes detheologie, de droit et de medecine. Typologie des sources du moyen ageoccidental, fasc. 44-45, pp. 153-222. Turnhout: Brepols, 1985.

Wlodek, Zofia. "Hermann d'Augsbourg et ses 'Quaestiones de quodlibet' dansle ms BJ 748." Mediaevalia Philosophica Polonorum 6 (1960), 11-21.

Wodeham, Adam. Oxford Sentences lectures: Reportatio. Vaticano, BibliotecaApostolica Vaticana MS vat. lat. 955; Ordinatio Qxoniensis. Paris, Biblio-theque Mazarine MS 915.

BIBLIOGRAPHY

Index of Manuscripts

Assisi, Bibl. del convento di SanFrancesco

MS 198: 36Augsburg, Staats- und Stadtbib-liothek

MSQ. 31: 36

Basel, UniversitatsbibliothekMSB.V.30: 7n-8n, lln

Cambridge, Gonville & CaiusCollege

MS 290 (682): 36, Pembroke CollegeMS 236 (=/>): lOn, 16n, 18n-21n, 28-33, 35, 36, 38-39,45n-47n, 50n-51n, 58-195, Trinity CollegeMS B.2.25: 14n

Douai, Bibliotheque municipaleMS 436: 36

Diisseldorf, Landes- und Stadt-bibliothek

MS F. 5: 36

Eichstatt, UniversitatsbibliothekMS 713: 36

Engelberg, Benediktiner-Stifts-bibliothek

MS 29: 36Erfurt, Wissenschaftliche Bib-liothek

MS Ampl. F. 105: 36MS Ampl. F. 127: 36, 46nMS Ampl. F. 180: 126MS Ampl. Q. 112: 36MS Ampl. Q. 349: 36MS Ampl. Q. 395a: 7n-8n, lln

Firenze, Biblioteca nazionalecentrale

MS conv. soppr. A.iii.5: 184MS conv. soppr. B.iii.173: 36MS conv. soppr. G.i.813: 37MS conv. soppr. J.vi.20: 37

Heiligenkreuz, Stiftsarchiv desCisterzienserstiftes

MS 185: 37

Koln, Historisches Archiv derStadt Koln

MS GB. 4o 186: 37Krakow, Biblioteka Jagielloriska

MS 748: 7n, 16nMS 1374: 37MS 1378: 37

London, British LibraryMS Royal lO.C.vi (=R): 6n,7n, lOn, 16n, 25n, 28-32, 35,37, 38-40, 43n, 44-45, 47n,59-195

Miinchen, Bayerische Staatsbib-liothek

MS Clm 4400: 18n, 37, 43n,51nMS Clm 4401: 37MS Clm 27033: 18n, 37,41,46n

Oxford, Balliol CollegeMS 71: 37MS 246 (=B): 19n, 28, 30-32, 35,59-110

210 INDEX OF MANUSCRIPTS

Oxford, Corpus Christi CollegeMS 138 (=Q: 16n, 17n, 18n,37, 38-39, 43n, 45n-47n,50n-51n, 112-195, Merton CollegeMS 113: 18n, 37, 43-44, 45n-46n, Oriel CollegeMS 15 ( = 0): lOn, 16n, 22n,37, 38, 39-41,44-45, 47n,50n-54n, 112-195

Padova, Biblioteca UniversitariaMS 1925: 37, Biblioteca AntonianaMS 226: 37

Paris, Bibliotheque MazarineMS 905: 37, 41nMS 906: 37, 41nMS 915: 15n, 20n, 23n-24n,48n, 186, Bibliotheque nationaleMS lat. 3087: 37, 44-45nMslat. 3115: 17n, 18n, 37MS lat. 6441 (=S): 178, 183-186, 191-195MS lat. 14576: 37MS lat. 15853: 49nMS lat. 15884 (=Pa): 37, 38-39, 45n-47n, 112-195MS lat. 15885: 14n, 26nMS lat. 16228: 37-38nMS lat. 16399: 37, 45n-46n,130MS lat. 16792: 14n

Praha, Narodnf knihovna CR(Universitni knihovna)

MSIII.B.10: 37, 45n-46nMSXIII.F.19: 18n, 37

San Marino, California, Henry E.Huntington Library

MS HM 27187: 18n, 37, 42

Tortosa, Archive de la CatedralMS 172: 37

Troyes, Bibliotheque municipaleMS 634: 38, 46n, 48n

Valencia, Biblioteca de la CatedralMS 226: 38

Vatican City, Biblioteca Aposto-lica Vaticana

MS Ottob. lat. 215: 26nMS Ottob. lat. 357: 34nMS Ottob. lat. 591: 16n, 26n,38, 44, 45n-46n, 49n-54nMS Vat. lat. 703: 38MS Vat. lat. 955: 23nMS Vat. lat. 986: 15nMS Vat. lat. 1110: 16n, 20n,24nMS Vat. lat. 1112: 38MS Vat. lat. 4353: 38

Wien, Osterreichische National-bibliothek

MS lat. 5460: 7n-8n, lln,15n-16n

Wroclaw, Biblioteka Uniwersy-tecka

MS 221 (formerly I.F.194):38

General Index

ab aetenio 87, 123, 125-126, 128,139, 142, 144, 146, 162

Abraham 101, 130, 165; and Isaac49n, 52n

absolute 90-91, 93accidentaliter 189, 190Achab 132, 156actus, finitus 59; imaginativus 71;

meritorius 118, 178Adam Wodeham OFM 5n, 8n, 10,

lln, 14n, 15-16, 19-22, 23n,24-27, 48, 91, 186

Adams, Marilyn McCord viiadulterius 103-104Aegypti 156aestimare 191; aestimatio 190aeternitas 124, 183, 187Agathon 141aliqui 47Allen, Judson 1amanuensis 33-34amare 194amor 118angels 43-45; angelus 90, 95-97,

106-107, 121, 130, 134, 139-140, 179-186, 192-193; malus84-85, 107, 156, 168, 171

anima, Christi 96-98, 107, 111, 118,130, 133, 147, 165-167; sepa-rata 181-182

animal 189Anselm of Bee (Canterbury, etc.) 46,

66, 81, 83, 84, 86, 90, 97, 100,105-109, 112-114, 123-125,135-136, 150-151, 153, 173-175, 178, 180-181, 183, 193-194; CurDeus homo 81, 83, 86,97, 105, 107, 135, 150, 173,

175; De casu diaboli 66, 84,106, 123, 136, 151, 178, 180,182-183; 194; De concordiapraescientiaeetpraedestinationis124, 150, 174-175; De libertatearbitrii 90, 153; De veritate 112,114; Epistola de IncarnationeVerbi 150; Monologion 112,125; Proslogion 193

Pseudo-Anselm, De similitudinibus184, 193

Antichristus 32, 61, 66, 68, 70, 84,115-116, 142-144, 147; Deusnon vult 64; non est modo actua-liter 64

Apocalypsus 173apograph 34apostolus 81-82, 89, 100, 104, 132,

176apprehendere simpliciter 61apprehensio 189; simplex 190Aristotle (Philosophus) 28, 33, 59-

60, 67, 104, 113, 117, 120,122, 141-145, 151, 163-164;Analytica posteriora 151; Analy-ticapriora 84; De anima 60; Decaelo 67, 120; De interpretati-one 60, 122, 164; Categories113; Ethica Nicomachea 93,104, 141. Metaphysicae 122;Physica 120; Topica 117

Arius 117Arnaldus de Strelley 126articulus 90-91; de future 91; fidei

86-87, 118assensus 152-154, 170assent (and knowledge) 53-55asserere vocaliter 155

212 GENERAL INDEX

assertio 92, 94, 102, 133, 138, 170;hominis et Dei 78

assertum 76-77, 91, 101, 111, 165Aston, Trevor H. 1 InAsztalos, Monika 33nauctoritas; 109, 133, 137, 148-149Augustine of Hippo 46, 52, 87, 90,

99, 120-121, 125, 137-138, 149-150, 176, 181, 183-184, 187-188; De civitate Dei 4, 83, 117-118, 137, 149-150, 183-184,187, 192, 195; De diversis quae-stionibus octoginta tribus 80, 99,156; De doctrina Christiana 81,132, 176; Defide et symbolo 80;De genesi ad litteram 60, 92,120-121, 180; De libero arbitrio121; De mendado 156; De na-tura et gratia 97; De Trinitate60, 96-97, 117, 184; Enchiridion192; Epistola ad Hieronymum130; Epistola ad Volusianwn150; Sermones de scripturis (inlohannem) 118, 125

Pseudo-Augustine (Fulgentius ofRuspa), Defide ad Petrum 80

autograph 31, 34, 40Averroes (ibn Rushd), In de anima

60, 67; In de caelo 67; In phy-sica 67

Avignon 2, 24

baccalaureate 3; of Sentences (sen-tentiarius) 4, 9, lOn, 20, 21,23n, 25-27; of sacred page(sacrae paginae, biblicus) 4, 7,9, 19, 20, 25; of theology (theo-logiae, formatus) 4, 5n, 26

Bataillon, Louis J. 34n, 41nBazan, Bernardo C. 5n, 2 Inbeatitudo 85, 90, 111, 133, 138,

147, 158, 182-184, 187, 190-191, 195

beatus59, 111, 130, 146, 153, 158,176, 179, 183-184, 186-188,190-191; convertatur cum "clarevidens Deum" 61, 77-78, 80,85; fruens et semper fruitur Deo176; potest decipi 130

Benedictines 23n, 29Pseudo-Bernard of Clairvaux, Medi-

tationes de cognitione humanaeconditionis 193

Biblical example and authority 50,52; Biblical lectures 2, 4, 6-7,10, 19-20, 21n, 26-27

Boethius 113-114; Philosophiae con-solatio 123, 174

bonitas, Dei 86, 93-94, 103, 108;moralis 103, 108

Braakhuis, H.A.G. 16nBrown, Stephen F. 5n

caelum 158Caesar 64, 66, 69-70caritas 75, 79, 136-138, 140-141,

179, 181, 183, 194-195Carmelite socius 20nCassiodorus, Expositio psalmorum

82, 134casus, angeli mali 106-107, 136,

180-183; (i.e. positio) 157-158,161, 172, 186, 191, 193, etpassim

catholicus 148Catto, Jeremy I. lln, 34n, 40ncausa 92, 125, 131, 190; efficientis

117, 189; Prima93, 119; secun-da 119; sufficientis 125

causare 184, 189; causatio 153certainty 8, 46, 51; certitude 77-78,

86, 90, 109, 133-134, 152, 158,187-188

certificare (certificatio) 95, 133, 153,177

Chancellor, of Oxford 24, 27, 28

GENERAL INDEX 213

Chaucer 2chimaera 67, 70Christ 49n; nature of, 55; and Peter,

49n, 55; 80-82, 85, 89, 95, 99-100, 102-103, 111, 132, 135,138, 165, 168-170; Christusasseruit, iuravit (defined 155);C. credidit falsum 130, 167; C.est veritas 177; C. fefellit homi-nes 99; "C. fait beatus" est con-tingens 133, 167, 176; C. faitcontingenter moriturus 111; C.intendebat decipere Petrum 169-170; C. mentitus est 130; naturahumana in C. 167; C. non habetpotentiam resuscitandi mortuos176; C. non potest esse periurusvel mendax 104; C. potest esseinfidelis, falsus, mendax, periu-rus, et fallax 100, 102; C. potestfacere oppositum illius revelatum104; C. potest faisse deceptus98, 131, 138, 165, 170; C. po-test praedicare falsum 165-166;C. potuit dixisse falsum 134,155; C. potuit voluisse vitamsuam 175; C. praescit resurrec-tionem fore 107; C. sudavit 138;C. voluit fallere Petrum 171; C.voluit nasci de virgine ut deci-pere diabolus 157

Cicero 69, 150cogitatio, in actu et in habitu 181cognition 9n, 20n; divine, 30; for-

mal, 7n; incomplex, 53; cognitio124, 143, 184, 186-190; aesti-mativa 190; complexa 60; crea-turarum 139; demonstrativa 106;incomplexa 60; imaginativa 60,71; intellectualis 60-61

cognoscere 151collatio, see quaestio collativacommunicatio idiomatum 158, 171

complexa 61, 74, 151-154compositio et divisio 163comprehensor 186-187conferentiae, see Sex articuliconfirmatio 186conscientia 131consequentia 99, 106, 112, 116,

174, 176, et passim; bona 73,143; demonstrativa 100; formalis100, 106; necessaria 73, 88-89

consignificare 102, 108contingens 91, 95-96, 101-102, 105,

110, 131-132, 186, 189, etpassim; contingenter et libere104, 109, 142

contradictio 98, 116-118, 122-123,126, 153, 155-156, 181-182;contradictoria 91, 99, 114, 122,129, 145-146, 157-160, 162

contraria 145copulativa 74, 106, 162, 165, 188corpus 122; fantasticum 99Courtenay, Lynn viiCourtenay, William J. vii, 3n-5n, 6,

9n, 10-11, 14n-16n, 19-20, 21n-24n, 25, 26n-28n, 48n, 53n, 148

Coxe, H.O. 39creatio 118, 124creator 92creatura(e) 76, 78, 85, 90, 94, 97,

100, 103, 108, 119, 125, 133,143, 148, 152-153, 155-156,158, 179-180, 187, 190; est ali-ud a Deo 62, 92; rationalis 118-119; sunt essentia creatrix 125

creatus 122cursor (in theology) 11, 13-14, 26ncursus naturae 188custodia 193

daemon 96, 156, 192damnandus 137, 193damnatio 147-148

214 GENERAL INDEX

Daniel 82, 139De Libera, Alain 49ndeceptio 98, 153deception divine 49-52deceptus 80, 98, 102, 111, 114, 138decipere 99, 130, 152, 155-157,

167, 170-171defectus 91defimctus 192delay, angelic, 44; human, 44delectatio 187-189demonstratio 106-107deordinate agere 104; intentio deordi-

nata 156-157depositio 159-160desinere 113, 147Destrez, Jean 30nDetennination 26-27; Holcot's "sec-

ond D." 19-20, 22; Holcot's"fourth D." 20, 22; Holcot's"eleventh D." 21; Holcot's"thirteenth-fifteenth D." 21n;magisterial 26; Walter Chatton'sD. 24n; determinatio 99

Deus ab aetemo mundus fuit prae-sens Deo 123-124; D. ab aeter-no sciverit se producturum mun-dum 111, 123, 144; D. ab aeter-no scivit omni fiitura contin-gentia 142; an D. possit revelarefutura contingentia 148; an D.possit scire plura quam scit 148;D. apprehenditur a beato notitiaincomplexa61; D. de necessitateproducit mundum 123; D. est in-camatus 87; D. est trinus etunus 87; D. est una notitia ac-tualis cuiuslibet veri 157; D.intellexit Petrum ab aetemo 70;D. libere produxit mundum 123;D. mentiebatur 102; necesse sitD. perficere quod incepit 86,103; D. nihil intelligit nisi quod

modo est 67; D. nihil potestproducere nisi quod produxit 68;D. nihil vult umquam fore nisiquod actualiter est 68; D. nonest melior promittendo 93; D.non posset certificare hominemde aliquo future 133; D. nonpotest facere quin illi qui priusfiierunt beati prius habueruntbeatitudinem 191; D. non possitrevelare fiitura contingentia 135,171-172; D. non potest essebonus moraliter nisi creatura sit108; D. non potest incipere scirepropositionem 147; D. non po-test mentiri nee perierare 156;D. non potest revelare alicuihomini vel angelo existenti incaritate peccatum suum futurum181; D. nulla necessitate imple-ret dictum suum vel promissio-nem suam 88, 110; D. nulli legipotest esse obnoxius 103, 108;possibile est D. causare erroremin anima Christi 98; D. potestadnihilare omnes angelos 90, 92;D. potest aliud facere quam fecit109; D. potest aliud velle quamvult 109; D. potest assererefalsum 156-157; D. potest certi-ficare Sortem quod dies iudiciierit 153; D. potest certificareSortem quod ipse erit salvatus153; D. potest dimittere ordina-tionem factam et facere opposi-tum 91; D. potest facere futu-rum non esse futurum 87, 110,174; D. potest facere non-futu-rum esse futurum 87; D. potestfacere oppositum illius quod sepromisit 103, 108; D. potestfacere praeteritum non essepraeteritum 141-142; D. potest

GENERAL INDEX 215

Deus (cont.) facere quod beatitudecreaturae non in essentia divinasender erit 187; D. potest fal-lere 99; D. potest mentiri 86; D.potest numquam proposuisseimmutabiliter se illud facturumaliquid 105. D. potest omitterequod se iuravit facturum 103; D.potest salvare diabolum 105; D.potuit produxisse mundum abaeterno 119, 142, 145; D. prae-destinavit Sortem 1399; D. pro-duxit mundum contingenter 125;"D. promisit" (defined, 155);resurrectio generalis fiet libere aD. 90; quod D. revelet primoangelo casum suum non clauditcontra-dictionem 182; D. solusfuit ab aeterno 113; D. sufficitomnino de sua bonitate 94; D.vult creare mundum 115, 142;D. vult diem iudicii fore, tamennihil vult fore nisi quod modoest 68, 142

diabolus 83, 97, 105, 134, 137-138,152, 182, 190

dies iudicii 64, 68, 130, 138, 141-142, 147, 153-154, 164-168,171

difformiter 132, 172dilectus 115diligere 194-195Pseudo-Dionysius the Areopagite, De

Divinis nominibus 118discipuli 99, 133, 166discursus 71dispensation, university 10-11disputation 4, 5distinctions 11, 39n, 46divisio (et compositio) 163; divisio

quaestionis 32, 45, 56doctores 99dolere 190; dolor 190-191

Dominicans 1, 7, 11, 13-15, 17-18,25, 42n

dominus 93, 132, 176Dutschke, C.W. 42n

ecclesia 83, 105, 137, 192eclipse, solar 8Edmund de Grafton 15n; see also

John Grafton OPeffectus94, 100, 118-119, 125, 140;

futurus 75, 140.ego 129-130, 170electi 115; electus 89Emden, Alfred B. 14nEnglish theology 2; (New) 3, 5nens, extra animam 67, 71; in actu

67, 71; in anima 67, 71; inpotentia 67, 71; reale 66, 70

enuntiatio 114error, invincible 50n-51n, 54n; error

91, 98, 152-153, 158Esau 65essentia 125, 187; divina 114-116,

186, 189; Dei 93Etzkom, Girard J. 5nevidentia 107ex successive 88ex tempore 87, 118, 126exemplar 16, 30n, 34-35, 41-43exemplator 34nexponentes 74Ezekiel 82

facultas voluntatis 76faUere (defined, 99), 171fides 77-78, 99, 107, 135, 165Filius 92, 117, 135finale iudicium 192finis ultimum 93formaliter 159, 163Forte, Stephen 40n, 4 InFoster, Meryl 34n

216 GENERAL INDEX

Franciscans 10, 17, 20, 22, 23n, 25,27

Frank, W.A. 5nfree will (human and divine) 49, 54-

55friars, mendicant 4, 10, 23n; see al-

so Franciscans, DominicansFriedman, Russell viiFulgentius of Ruspa, De fide ad

Petrum 80furtus 103-104futura contingentia 59, 98, 125, 128,

130, 135, 148, 160, 186 etpassim; alio modo quod non estsed erit, possible est tamen quodnumquam sit 61-62, 98; possuntesse in futurum et possunt nonesse in futurum 62; sunt inbeneplacito Dei adnihilare velconservare 62; sunt res praesen-tes 62; uno modo dicuntur quodin propositionibus de futura nonest veritas determinata vel fal-sitas 60, 63

futurum 87-88, 90, 99, 110, 113,123, 1290, 162, 187 et passim

Gabriel (angel) 136-139, 180, 182-188

gaudere 187; gaudium 184-191Gelber, Hester Goodenough vii, In,

19, 21n, 29n, 30-31, 35n, 48n,126

Genesis 157Genest, Jean-Francois 24n, 48n, 98genus humani 89, 96Gilbert, Neal W. 2nGillespie, Richard E. 28nGilson, Juh'us 29Girolamo Cardano 3nGlossa ordinaria (in Bibliam) 81-82,

100, 133gradus 185-186, 188, 190

Grafton (Graphton, Granton, Grau-ton) 11, 13-16; see also JohnGrafton OP

gratia 75, 86, 134, 140Gregory I, pope, Dialogi 59, 72Gregory of Rimini OESA 3Guyot, Bertrand 34n

habitus 108haesitatio 77-78Hamesse, Jacquehne 6n, 33n, 34nHay, William viiiHenricus Anglicus, stacionarius 37,

39nHenry of Ghent 35nHenry Totting of Oyta 28hircocervus 67Hoff, Jean viiHoffmann, Fritz 6n-9n, 21n, 29n,

38n, 48n, 94Holofemes 135homicidium 139homoeoteleuton, omission by 31-32,

35, 45n, 47nhonestas 107-108Hudson, Anne 34n

idolatry 50n-51nignis aeterna 137ignorantia 100, 10-2, 158illimitatio 169imaginatio, mensura imaginationis

115; secundum imaginationis 93imago 119immutabilitas 86impedimentum 119impertinens 159, 161implere 101impossible per accidens 159, 161,

166incipere 113, 126, 129, 147, 162incomplexa 61, 152incompossibilia 135

GENERAL INDEX 217

incompossibilis 106inconveniens 93, 98-99, 110, 113,

140, 155, 157, 159, 166, 171,180, 186

inconvenientia 183indefinite 62infinite, sunt futura contingentia 59infinitum 118, 120iniustus 118, 120inordinate 171inspiratio divina 104instans 87, 117-118, 124-125, 129,

143, 147, 162-164institutio 69intellectus 153, 189intelligentia 189intensus et remissus 185intentio(nes) 70, 86, 89, 168, 170-

171intuitus simplex 181involitio 189involuntaria 86Isaiah 135Israel 157iurare 155iuratum (iuramentum) 76-77, 89,

101-104, 111, 135iustitia 108, 186iustus 194-195; habitualiter 108

Jacob 65, 157James, Montague R. 28Jean de Ripa OFM 2 In, 22nJeremiah 135Jesus 95Jews 95, 99, 135Job 82, 173-174John Duns Scotus 189John, Gospels, 14-15, 92, 95, 173John Grafton OP 15-17, 20, 23n, 26-

27John Grandisson 25nJohn Lutterell 27n

John of Rodington OFM 8nJohn Reading OFM 8nJohn Wychf 42, 47n; Tractatus de

incarnatione Verbi 40Jolivet, Jean 49nJoshua 157Judah 97, 147Judith 157

Kaeppeli, Thomas 3nKatuza, Zenon 21n-22n, 49nKenny, Anthony 159Ker, Neil Ripley 29n, 42nKings, Book of 132, 156, 176knowledge, types of, 53; and assent,

53-54Kretzmann, Norman vii, 159

Lazarus 97legere (uses of) lOnlex 103-104, 108; communis 195;

Moysi 82, 133; ordinata 194-195libera voluntas 90-91, 94, 99, 194liberalitas 108libere et naturaliter 116libertas 130hberum arbitrium 75Linus 63, 77literati, humanist 2London 2, 22n, 23n, 24nLucifer 180, 182-183Luke, Gospels 82, 104, 133, 177luna 158lux naturalis 118Lyon edition of 1497, 20-22, 26-27,

35-36, 47n

Magister Sententiarum, see PeterLombard

Mahoney, Edward 2nmale 99maliciose 99malitia 99, 102-104

218 GENERAL INDEX

Marcolino, Venicio 38nMartin, Chris vii, 45nMartin, Sheridan 2nMaster(s) of Theology 3, 4, 9, 25-26materia, contingens 105, 107, 122,

126-127, 145-146, 164; m.argument! 191

materialiter 155Matthew, Gospels 96; lectures on

21n, 22, 34n, 42n; Utrum viaevivendae 19; Jerusalem evange-listam dabo 29

mendacium (defined, 156), 168-169mendax 101-102, 104, 155-156mentire 155; mentitus 102merit 19, 55; and reward, 24; and

false belief, 50meritus 140meruere 100, 165, 178, 181Micah 132-133, 176Michalski, Konstanty 26, 3 In, 35nMinio-Paluello, Laurentius 40nmiseria 181, 186misericordia 93, 181moderni 76, 185; opinio moderno-

rum 91; via modemorum 77Mojsisch, Burkhard 47nmonks 4mons aureus 67Moralitates 1motus, circulus 120; divinus 120;

mundi 120Muckle, J.T. 53nmundus 63, 65, 70, 93, 112-120,

122-125, 142, 144; finitus 120;infinitus 120; plures 119-121

Mynors, R.A.B. 28

nativitas 157natura 92; divina 92; corruptibilis

111naturaliter 115, 125, 188, 190, 195Naude, Gabriel 3n

necessaria, absolute 104; et contin-gens 109-110; et naturaliter 125;per accidens 166; simpliciter 91;necessario 128, 134, 142-144 etpassim

necessitas 109-111 et passim', abso-luta 175; coactionis 86, 107-108;condicionalis 174-175; conse-quentiae 174-175; consequentis174; fidelis promissionis 86;immutabilis 86, 109; naturalis194; non est aliud quam immuta-bilitas honestatis 86; praecedens174; sequens 174; simplex 174;subsequens 174; qua maiorgratia de beneficio debetur 86;quae benefacienti gratiam aufertaut minuit 86

negotia 105negotium 101Nicholas Aston, In Sententias 40Nicholas Fawkes 40, 41Nicholas Trevet OP 4Nicole Oresme, De communicatione

idiomatum 29, 40nomen 115; absolutum 152; singu-

lare 164Normore, Calvin viinotitia 98, 107, 151-153, 157; clara

184; creata 157-158, 169; dei-tatis 84; divina 94, 98, 169;humana 169; increata 169;simplex 190

objectum, finitum 59; infinitum 59;intellectum 121; mutabilis 158

obligatio, logical rules of 45; 128,161, 194; ars obligationis 158-159

obligatus 88, 159oculus 93omnipotence, divine 54n; omnipo-

tentia 92, 120

GENERAL INDEX 219

omnipotens 142, 144, 153omniscience, divine 47, 54-55operatic 108opinio 92, 95-96, 117, (defined,

154), 158, 192; communisscolae 98; falsa 152, 158

opus 93orare 191-192, 194-195ordinate 99ordinatio lln, 18-19, 20n, 23n, 3 In,

33, 47, 91-92, 94, 103; divina100; utrum ipse Deus? 92

Ovid In, 12Oxford statutes 5

paries 126, 160, 189Paris 34n, 38, 39n, 41-42Parkes, Malcolm B. 34npassio 95-96, 188-189pater 92, 95-96, 117Paul (apostle), Ad Corinthios 82; Ad

Ephesios 155; Ad Hebraeos 89;Ad Romanos 65, 70; Ad Timo-theum 82, 104, 133

Paulus de Perugia OCARM 5npeccare 106, 121, 137, 139, 141,

147, 172, 180, 182-183, 186peccatum 103, 126, 131-132, 134,

140, 181; originale 100; mortale75, 79, 136, 140

peciae 30, 34n, 41, 42, 43nperfectio 93, 119, 121periums 101-103persuasiones 100Peter (apostle) 65, 70, 95, 105, 109,

138, 141-142, 165-171Peter Aureol OFM 8nPeter Comestor, Historia scholastica

44, 177-178Peter Lombard, Sentences 2-6, 10,

lln, 85, 89, 96-97, 109, 111,121, 126, 148, et passim

Petrarch 2

Petrus de Strozzi OP 36Philobiblion 1Philosophus, see AristotlePierre d'Ailly 3nPierre Bersuire OSB 1Pinborg, Jan 159Piper, Alan 34nPlante, Julian viiiPlato 69, 117, 131, 172Pluta, Olaf 47npoena 131, 134, 139-140, 164, 168,

179-181, 190positum 161Pollard, Graham 34npotentia 119-120, 181; Dei 91, 168,

191; Dei absoluta 91, 153; Deiordinata 104; divina 76, 92,111; visivae 59

praeceptum 75, 79, 105, 131, 136,138, 140-141, 172, 178, 183,186, 192, 194-195

praecipere 139praedestinatus 83, 95, 109, 127-128,

131, 137, 162praescientia 85, 106-107, 123; prae-

scire 84-85, 95, 107, 123-124,126, 136, 147, 149, 150, 180-183

praesentia 123-124, 162 et passimpraeteritas 89, 99, 113, 124, 162,

191 et passimpraevidentia et providentia 124Pratt, Robert A. 2nprimus motor 93Principium (Principial lecture) lln,

21-22, 36nproducere 113, 116, 118-122, 124-

125productio 114-115, 125productus 112, 116, 123profere 155promises, divine 46; promissio 86,

89, 102, 111, 133, 177

220 GENERAL INDEX

promissum 76-77, 82, 86, 88-89, 93-94, 101, 104, 108, 110

promptus 108pronus 108propheta(e) 64, 82, 88, 132-133,

135, 145, 172-173prophetia 132, 134, 145; est divina

inspiratio rerum eventus immo-bili veritate denuntians 82, 104,132, 134, 173

propositio, accidens propositionis113; affirmativa vel negativa 61;contingens 95, 126-129, 131,135, 141, 147, 152, 163-164,166-167, 169, 173, 184 et pas-sim; de figmentis 67; de fiituro60, 63, 90-91, 97, 107, 123,126-127, 136, 145-148, 157,163-164 et passim; de inesse 71;de praesenti 60, 127, 146, 148,157; est operatic rationis 71;mentalis 115; necessaria 95,127, 141, 146, 174; non potestmutari a veritate in falsitatem146-147; veritas propositionisnon est alia res a propositione113-114, 144, 146; vocalis 155

propositum 162proximum 194-195Psalms 82, 133

quaestio collativa 21-22quires, unbound 18, 28-30, 33-34n,

41-43, 45

Ralph Friseby OP 12nRaphael (angel) 188ratio propria 75Rebecca 157redemptio 89Reductorium morale 1regent master(s) 4, 9, 27

regula 149, 161; logicalis 158reportatio 24, 26, 33, 35reportator 33, 34nrepugnare 118, 159, 190res, contingentes 180, 182; enuntiata

114; immobiles 89; permanentes129, 163; revelabiles 180; trista-bilis 89

respondens 158responsio 159-162, 188, 190-191resurrectio 86, 88-90, 94, 101-102,

104, 109, 111, 131, 133, 145,173; corporum 86, 90, 94, 97;futura 81-82, 84-85, 88, 100,107-108; generalis 77, 80 82-83,90, 98; mortuorum 81, 91, 101,130-131, 164-165

revelare 130, 148, (denned, 153-154), 190

revelation 48-49; revelatio 75-79,92, 94, 97, 130, 133-134, 136-140, 145, 148-149, (defined,154), 164, 166, 172, 178-183,185-186, 190, 193-195; scienti-fica 154

revelatum 76-77, 79, 83, 92, 94-95,97, 104-105, 130, 132-133, 135,137, 139, 141, 145, 191

Richard Campsall 47, 49n, 66, 126;Notabilia de contingentia etpraescientia 146

Richard de Bury 1, 2, 13nRichard FitzRalph 8n, 9-10, 22-24,

25n, 27, 47, 49; Lectura superSententias 40, 137, 178, 183-186, 191-195; opus correctum22

Richard Kilvington 10, 1 InRichard of St. Victor, De Trinitate

87Richard Rotherham 28Richter, Vladimir 7nRobert Halifax OFM 11

GENERAL INDEX 221

Robert Holcot OP, and Adam Wode-ham 10, 19-20, 24-27; andRichard Campsall 47; and Rich-ard FitzRalph 24, 27, 47, 49-50n; and William Chitteme 17,27, 47, 50-53; date of Sentenceslectures 9, 17-18, 27; date ofQuodlibeta 21, 25-27; intendedorder ofThird Quodlibet 30-31;Principia 22, 66; see also Mat-thew, lectures on; Utrum stellaesint creatae; Wisdom Commen-tary

Robert Reed 42Roger Gosford OP 13-14, 17Roger Rosetus OFM 11, 2 In, 41; In

Sententias 40Rome 159rosa 71, 144Rouse, Mary 39nRouse, Richard 34n, 39nRudavsky, Tamar vii

Sacra Scriptura 130, 164Saffrey, H.D. 35nsalus 195salvare 194-195salvatus 130-132, 192Samaran, Charles 1sanatus 190sancti 115, 149, 152Schepers, Heinrich 6-11, 12n, 14n-

17n, 26n, 27, 36nSciendwn quod Daniel existens in

Chaldea44scientific knowledge (scientia) 53;

scientia 84-85, 98, 106, 123-124, 143, 148, 151-152, 182;aestimatio vera vel suspicionevera 107; cognitio adquisita perdemonstrationem 106; est certacognitio intellectualis complexa61

scire 111, 114, 125-127, (accipiturtripliciter, 151), 152, 160; acci-pitur pro "assentire evidenteralicui vero" 73; communiteraccipitur pro "videre" 63; inhabitu 73

Scott, John Belden viiiseculars 4, 9securitas 85, 90, 111, 153, 183-185,

187-189Semel, Jay viiiSermofinalis 10-13, 15-16, 29, 40Sex articuli 6-8, 16n, 17-18, 25, 27,

29, 36n, 41^2Shank, Michael 22nSherwood, Hillary vii, 5 InShumaker, Wayne 3nsignificare 94, 117significatio terminorum 127signum 101sillogismus, est operatio rationis 71Smalley, Beryl 1, 2n, 14n, 68nsocius 5n, 7, 15n, 17n, 20n, 23n,

25-26sol 129, 163-164Song of Songs 12sophistica 149Sortes (Socrates) 60-61, 66; dampna-

tio 63Spade, Paul 159species 92, 152; obligations 159spiritus 156Spiritus Sanctus 157Stamford Schism lln, 13nstates of affairs 49n, 54stationarius 34nstatuta 93StegmiiUer, F. 1, 2n, 14nStreveler, Paul viistructor 92studia 3, 4, 23nstudium generale 4n, 23n, see also

university

222 GENERAL INDEX

stulta 193Stump, Eleonore 159subito 88substantia 114surnma misericorda 191summa bonitas 191summum bonum 93Synan, Edward 146syncategorema 99

Tachau, Katherine vii, In, 5n, 7n-9n, 12n, 15n, 20n, 22n, 40n,47n, 48n

tempus 117-119, 124, 143, 147,163, 166, 168-170, 173

terminus connotativus 154terms, exposition of 46Theologus 145Thomas Aquinas 84Thomas Bradwardine 48n, 98Thomson, Ron viiThomson, Samuel H. 29nThomdike, Lynn 39ntimor 190Trapp, A. Damasus 3ntristitia 190

university 3-4, 10-11, 27, 34n, 38,39n

universum 121Utrum Dens ab aeterno sciverit se

producturum mundum 35, 38Utrum daemones libere peccaverunt

55Utrum finale praemium boni viatoris

sit beatitudo 39Utrum generalis reswrectio necessa-

rio sitfutura 31Utrum stellae sint creatae (Tractatus

de stellis) 36n, 39^0Utrum quilibet viator existens in

gratia 38

Utrum angelo confirmato conveniatdeputari ad custodiendum 44,55n

uxor 103

vacat, deletion by 43vacuum 67, 71, 122valens (and magisterium) 48nVerbum75, 79, 138-141, 180, 183,

186, 188, 190veritas 80, 82, 91, 99, 104-105,

112-114, 122-123, 125, 129,133, 136, 141-142, 144, 146-146, 150, 153, 155, 160, 163-164, 176-177; determinata 60,122, 145; immobilis 104, 134,174; immobilis futura 173; im-mutabilis 135

via modemorum 47viator 83, 103, 105, 118, 138, 192videre communiter accipitur pro

"scire" 63; intellectualiter estduplex, incomplexe vel com-plexe 61; stricte vel large lo-quendo 59

virgultum 119virtus 92visio 59-60, 187, 189-190; corporalis

60; imaginativa 60; intellectualis60

vita 125vitiose 104vox significativa 69

Walsh, Katherine 9, lln, 27nWalter, Master 48n, 91Walter Chatton OFM 5, 8n, 23n, 24,

66Warner, George 29Watson, Andrew 34nWeijers, Olga 6n, 33nWeinberg, Julius vii

GENERAL INDEX 223

Wey, Joseph vii, 2-3n, 5n, lln-15n, William Skelton 23n21, 66 William Woodford OFM 42

Wilks, Michael 34n Wilson, G.A. 35nWilliam Bourne 29 Wippel, John F. 5n, 3 InWilliam Chitterne OFM 17, 25, 27, Wisdom Commentary (Scriptum in

47, 50-52 Sapientiam) 2-3, 14n, 19, 26n,William Crathom OP 7-11, 15-17, 34n

25-27, 47, 55n, 94 Wlodek, Zofia 16nWilliam of Ahiwick OFM, Quodlibet, Wolter, Allan 5n

q.6 124-125William of Ockham OFM 3, 5, 46n,

47; Ordimtio 124-126; Summalogicae 84, 158; Tractatus depraedestinatione et praesdentia76, 127