Revista da Sociedade Liceo de Noia - nº 34 xullo 2009

Ex directivo Sr. Seijas coa súa esposa ante o edificio da Sociedade Liceo antes da penúltima remodelación Penúltima remodelación da Sociedade Liceo na décadados anos 90, levada a cabo pola actual directiva

nº 34

século pasado alcanzou os máis altos

expoñentes de civilización, como son a

confirmación dos dereitos do home e a

devolución da muller á súa liberdade, tamén foi un

século de matanzas e guerras, quizais, un dos máis

violentos, fanáticos e crueis da humanidade.

Din que o ser humano, aprende dos seus erros,

pero visto o visto, nestes comezos do século XXI, pa-

rece que non aprendeu moito, pois as guerras e as

matanzas de inocentes, continúan como en outrora,

á súa vez hai unha gran crise económica, coas súas

consecuencias de fame, e por se faltaba algo, habe-

rá que engadir un previsible cambio climático

Tal como está a situación no mundo, é evidente

que a única garantía de supervivencia, poida ser a

cultura, non tan só para avanzar, senón para non

agravar o futuro.

Ante estes serios problemas con que se enfronta

a humanidade, a cultura simboliza, un principio

crave. Pois só unha sociedade culta é capaz de lo-

grar un proxecto de coexistencia e de vida para o

mañá.

Por iso a nosa revista desexa contribuír e parti-

cipar co seu pequeno gran de area a compartir, con

honestidade e sinxeleza, un futuro máis factible.

Xosé Moas PazosPresidente 1

Presentac ión

Esta revista non poderá ser reproducida,nin total nin parcialmente, calquera quesexa o medio empregado, sen o permisoprevio do editor. Reservados todos osdereitos.A Sociedade Liceo non se fainecesariamente responsable dasopinións dos seus escritores ecolaboradores.

EDITA:Sociedade LiceoAlameda, s/n15200 Noia (A Coruña)Tfno./Fax: 981 820 535email: liceonoia@gmail.comwww.liceodenoia.com

COORDINADOR:Cándido M. Prego RajoCONSELLO DE REDACCIÓN:Ramón Carredano CobasMª Antonia Castro PatiñoPedro García VidalA. Ventura González ArufeXosé Moas Pazos

PINTURA PORTADA:Víctor Rey Grande

MAQUETACIÓN E IMPRESIÓN:Gráficas Sementeira, S.A.Tfno.: 981 823 855Fax: 981 821 690e-mail: sementeira@telefonica.net

DEPÓSITO LEGAL: C-888-2000

SumarioSumarioAxenda

Cándido M. Prego Rajo

Axenda .................................... 2

Xaquín e Miguel García, a almae o corazón da Orquestra París50 anos como embaixadoresde Noia ..................................... 13

Xerardo AgraFoxo

FútbolNoya S.D. 1981/82 ..................... 19

Ricardo Güeto

Lingua, políticos e politiqueocoa lingua ............................... 23

Domingo Campos

Felipe Paz Carbajal ................ 34

Cervantes nun románticogalego, Jacindo Salasy Quiroga ................................ 56

X. Pastor Rodríguez Santamaría

Atacando muros; graffiti........ 64Agustín Agra

Omovemento insurreccionalde outubro do 34.A súa incidencia en Boiro...... 67

Antón Rodríguez Gallardo

O primeiro gravado deSan Martiño de Noia............... 70

Clodio González Pérez

O cabalo de vidro de AntónAvilés deTaramancos ............ 74

Pilar Sampedro Martínez

Poesía ..................................... 78Quijote

Alejandro Bralo

Recunchos de Noia................ 79Pomponius Mela

Os nosos libros ...................... 80Xerardo AgraFoxo

s festas do San Marcos comezaron o día 17 deabril coa repetición da obra “As árboresmorren de pé”, adaptación da orixinal deAle-

jandro Casona, posta en escena polo TEATRO LICEODE NOIA, que dirixe Ramón Carredano.

2

3

� � �

O domingo día 19, tivemos un recital de voz acargo da noiesa ESPERANZA FILGUEIRA,con Paula Gago ao piano. O salón de actos rozouo cheo para ver esta promesa do bell canto.

� � �

O día 24 actuou o “Trío Nostalgias”, uns ami-gos xa habituais na nosa Sociedade, amizade quese ve correspondida polos nosos socios que aco-den con asiduidade a gozar coa súa música, cadavez que nos visitan.

� � �

O día 25 tivemos o Baile de San Marcos coaOrquestra “CENIZA”. E para rematar o día 26,deleitounos coas súas cancións “MontserratAlonso”.

4O xornal “La Voz de Galicia”, do día 25 de

abril na páxina 11 de CULTURAS, publica unartigo de Ramón Nicolás que titula “MISTE-RIOS EN PRAGA”.– “XerardoAgrafoxo ofreceunha novela sostida nuns alicerces que conxugano sentimental co detectivesco”. E comeza a súacrítica da novela “O violinista de Malá Strana”de XerardoAgraFoxo, colaborador fixo nestaRevista, como segue: “Sen dúbida, qué mellorque a cidade de Praga para acoller o pano defondo mais substancial, con categoría protago-nista, dun libro como o que asina XerardoAgra-foxo, no que as resonancias de corte libresco,literario ou cultural, diagraman ou cruzan assúas páxinas desde o comezo até a súa conclu-sión. Non se pense, poren, que O violinista deMalá Strana é unha novela dirixida a unhaselecta e reducida franxa lectora. Antes ben, aomeu parecer, Agrafoxo sabe dosificar distintoselementos que acoran a súa proposta a xénerosde amplo espectro...”

Os xornais “El Correo Gallego” do día 8 demaio, venres, na Área de Compostela, páxina 35,e “LaVoz de Galicia” do día 14 de maio, xoves,na Área de Barbanza-Muros, páx. L10, fanse ecoda celebración do “Certamen GrabadoAtlan-te”, convocado polo “Museo de Grabado a laEstampa Digital deArtes” que deu a coñecer osgañadores, entre os que figuran persoas de CostaRica,Alemaña,Arxentina e España, que aporta-ron un total de 300 obras. Entre os premiadoscabe destacar no apartado dedicado a artistas deBarbanza, cunha dotación de 1.200 € á noiesaMaría Teresa Creo Romero, recibindo nestemesmo apartado mención honorífica DomingaJesusa Lago Lago, ambas as dúas da EscolaTaller de Gravado “Alfonso Costa” do Liceo de

� � �

No mesmo xornal deste día na páxina 16 damesma Sección, Camilo Franco entrevista áescritora Eva Veiga, co título “A POESÍANECESITA SAÍR DOS LIBROS PARAVOL-VER Á XENTÉ”, e comeza a súa entrevista conesta presentación: “EvaVeiga rolda constante-mente a poesía, considera imprescindible a súaexistencia e asegura que é útil para a socieda-de”.

Noia. Os premios entregaranse en xullo no trans-curso dunha exposición das obras presenta-das.¡FELICIDADES!

A propósito deste premio o xornal “LaVoz deGalicia” do día 26 de maio, na páx. 2 de “Bar-banza-Muros-Noia”, publica unha entrevista deM. X. Blanco, con María Teresa Creo Romero,con este título “Aprender da man de AlfonsoCosta é un luxo”, para engadir: “Noia sempre foiterra de artistas, pero agora é cando a senté estáverdadeiramente movilizada”, “... o gravado éunha técnica apaixoante. Hai que marcar unhaprancha, metela no ácido, sacala, facela portempos... o resultado sempre é unha sorpresaque se descubre á hora de estampar”.

� � �

XERARDOAGRAFOXO.

Arquivo: La Voz de

Galicia

EVA VEIGA.Arquivo: La Voz de

Galicia

MARÍA TERESACREO ROMERO.Arquivo: La Voz de

Galicia

5

Con motivo das “Letras Galegas 2009”, esteano dedicado a Ramón Piñeiro, a SociedadeLiceo comezou os actos da súa celebración,cunha exposición dos carteis editados pola Xun-ta de Galicia a propósito do personaxe homena-xeado.

� � �

Os actos lúdicos comezaron o día 15 de maio,cunha actuación para os nenos a cargo doGrupoMusical “MAMÁ CABRA”, que estivo moiconcorrido e divertido.

� � �

RAMÓN PIÑEIRO.Arquivo: La Voz de

Galicia

� � �

O día 16 sábado “CÁNDIDO PAZÓ”, fíxo-nos pasar un rato moi ameno cos seus monólo-gos.

� � �

O domingo 17 “Día das Letras Galegas”, oprofesor D. Domingo Barreiros Lago, directorda Coral do Liceo, falounos da vida e obra deRamón Piñeiro López, homenaxeado neste ano.

6A continuación houbo unha “Mostra deCorais”, na que interviñeron as corais“Brisasdo Mar” de Corme (Ponteceso), “Ponte dasFebres” de Ribadelouro (Tui) e a Coral doLiceo, que despois de cadanseu concerto, canta-ron conxuntamente o Himno Galego, que puxofin solemne aos actos das Letras Galegas 2009no Liceo.

� � �

O venres 22 de maio, con motivo do ANOINTERNACIONAL DAASTRONOMÍA, per-soal do Observatorio da Universidade de Santia-go de Compostela “Ramón María Aller”, deuunha charla gráfica sobre “Iniciación aAstro-nomía” no salón do Liceo. A continuación, nopatio do I.E.S. “Campo de SanAlberto”, puide-mos observar satélites e estrelas do Universo quenos rodea. Moi interesante.

� � �

O día 30 de maio o Grupo de Teatro Liceo deNoia, desprazouse á Coruña para participar coaobra “As árbores morren de pé”, no XII CERTA-MEN DETEATRO ESCOLARYAFICIONA-DO, organizado polo grupo de teatro “CandilejasDon Bosco” do Centro Calvo Sotelo deA Coru-ña, acadando o 4º premio á obra (premiábasedecorado, vestiario e interpretación), e catro

7

premios a actores destacados, que recaeron enRosa Caamaño, María Filgueira, BaldomeroIglesias e Ramón Carredano, que recibiron o día20 de xuño, nun acto programado ao efecto nosalón de actos do mencionado Centro CalvoSotelo.

O día 29 de maio o Grupo de Teatro do IES“Campo de San Alberto” DE BALDE.COM,puxo en escena un acto da obra “PIC NIC” deFernandoArrabal, unha crítica sobre as guerras,que estivo moi entretida.

� � �

� � �

O día 5 de xuño, venres, tivemos unha charlainformativa sobre doazón de órganos e trans-plantes, por persoal autorizado da Oficina deCoordinación de Transplantes do Servizo Gale-go de Saúde.

� � �

O día 20 de xuño celebrouse na Área Recrea-tiva de Ceilán a xa acostumada “Verbena de SanXoán”, amenizada pola Orquestra MILENIUM.

8

Nos meses de maio e xuño a exposición depintura correu a cargo de Víctor Rey Grande,de quen Miguel Anxo Fernán Vello, dixo que“coñece os segredos da cor e da luz en interac-ción, e por iso as súas paisaxes pictóricas son“transformacións” sensíbeis da realidade”... Opintor transparenta na súa obra unha “poética”da paisaxe persoal...” De proxección internacio-nal a súa obra é coñecida polas súas exposiciónsen toda Galicia, España e mesmo en Salzburgo(Austria), GaleríaTribes de N.Y...

en sus gentes, en sus oficios, en sus anhelos, ensus alegrías y en sus dolores, pues compartíatodos los sentimientos de sus paisanos, tantodentro como fuera de Galicia”.

Ilustrou múltiples libros e artigos: “Faro deVigo”, “La Noche”, Revista “Galicia” dedicadaa Castelao, Historia de Pontecesures, La muertede Faustino Rey Romero, Os cabeiros refulgos,Lúa Nova, O Mus, Cerámica Celta... A súa obrapermanece en distintos Centros Oficiais e Socie-dades, Deputación deA Coruña, Centro Ponteve-drés e Hogar Gallego paraAncianos en BuenosAires, concellos de Padrón e Pontecesures, CasaMuseo de Rosalía, Fundación Caixa Galicia...Como se pode comprobar, moi relacionado conPontecesures, pois non en vano súa nai era destalocalidade.

� � �

� � �

O día 26 de xuño inaugurouse a exposiciónde pintura “Cousas de Carlos Bóveda”, quepermanecerá no Liceo todo o mes de xullo. Estaexposición presentada por Xosé Luis VeirasManteiga, estivo presidida pola súa viúva Dª.Sara Paz Seco e compoñentes da directiva doLiceo.

David Carlos Bóveda Bentrón, naceu enPadrón o día 5 de febreiro de 1933, e finou o día11 de xullo de 2004 na mesma localidade. Napresentación do catálogo desta exposición Hec-tor Barrera, entre outras cousas, di: “Bóvedanunca separó su arte de sus principios, de susrecuerdos, de sus amores y así, pintó a Galicia � � �

9

Do día 4 ao 25 de xullo expoñen no Salón deActos do Liceo, os traballos realizados durante oCurso 2008/2009, polos alumnos das actividadesde Encaixe de Bolillos, Manualidades, Patch-work e Pintura e Debuxo. Magnífico labor o des-envolvido polas nosas monitoras, e non menosaplicados os seus alumnos/as. ¡Felicidades atodos/as!

10

11

12

que máis interpretabamos eran os temasde Jorge Negrete.

Daquela eu tiña dezaoito anos e via-xabamos en bicicleta ou andabamos através dos camiños e corredoiras. Ape-nas había coches nin autobuses. Comonon se podía levar un piano polas festas,encargueille un acordeón a Poceiro,pero tardou case dous anos en chegar.En Xuño cobraba ao redor de 60 pese-tas, pero cando actuabamos noutrossitios, como no baile de Gumersindo enTállara, chegaba a gañar unhas 75. Nasbandas cobrábase menos.

2. BRASIL

Despois fundei cuns amigos aOrquestra Brasil. Estiven nela entre osdezaoito e os vinte e tres anos. Nunprincipio eramos cinco músicos: Che-ché, Mario, Moncho de Cruído, oGita-no e mais eu. Despois uníronse outros,como Prudencio eAlberto Romo,Artu-ro de Bralo e un gaiteiro que é parentedo alcalde de Lousame. Comezamos aviaxar en coche. Contratabamos o auto-móbil de Perfecto de San Xusto. Taménlle alugamos uns altofalantes a Manolodo Bravo, que tiña un negocio naCarreiriña de Noia. Actuamos en moi-tas festas e bailes, pero só nos domin-gos, porque os sábados a xente non saía.Eran outros tempos e había poucos car-tos e gañas de divertirse. Ademais detocar o piano, eu facía os arranxosorquestrais, os contratos e dirixía osensaios. A través do teléfono que había

1. XAQUÍN GARCÍA

u nacín no ano 1930 nunha pequena aldea daparroquia de Cures chamada Pumardorrío. Den-de pequeno ía á escola de Boiro e asistía a unhasclases particulares de música que impartía na vilaunha profesora que se chamaba dona Victoria.

Despois fun estudar solfexo e piano co pai de Paisal, ofundador deOsTamara. Comía na súa casa en Palmeira.Dende un principio decateime de que tocaba o piano bas-tante ben e, por consello de meus pais, que eran unshumildes labregos no val do río Coroño, decidín dedicar-me á música.

Todo comezou cunha inesperada visita. Unha mañáestando en Palmeira veume a coñecer o señorTomás, queera propietario dun baile que había na localidade deXuño. No local actuaba seu fillo, que tocaba o acordeón,e Constantino Pego, oGitano, que cantaba por un embu-de e, ademais, tocaba a batería. O señor Tomás falou conPaisal, que tiña moita sona como músico, e contratoumeao momento. Así comecei a miña vida profesional. O

13

Xerardo AgraFoxo

Xaquín e Miguel García,a alma e o corazón da

Orquestra París50 anos como embaixadores de Noia

XAQUÍN GARCÍA, NATURAL DE PUMARDORRÍO (CURES), TIVO COMOPRIMEIROS MESTRES DE MÚSICA A DONA VICTORIA EN BOIRO E AO PAI DE

PAISAL –O FUNDADOR DE OS TAMARA– EN PALMEIRA.

no Café da Terraza, que era o número22, recibía as chamadas das comisiónsde festas ou dos diferentes bailes queexistían na zona. Cobraba ao redor de400 ou 500 pesetas. Tamén se facíancontratos por carta.

O traballo era duro. Por exemplo, aochegar a Ponte Olveira, como non pasa-ba o coche, porque non existían ninestradas nin pistas, tiñamos que ir cami-ñando ata o lugar onde era a festa, men-tres os instrumentos se transportabannos carros de vacas, en carretas ou oslevabamos nós ás costas. O repertoriopreparábao eu a partir dunhas partiturasque me enviaba unha casa de músicacoa que estaba subscrito. Sobre todotocabamos os temas deAntonio Machíne Pepe Blanco. Naquel tempo os bailesremataban cedo, ao redor da unha,como na época deOs Pasales.

3. OS BEIROS

Por diferentes motivos deixei a Bra-sil e fun pararOs Beiros, unha orquestraque era da Ponte Nafonso. Comigo veuo Gitano. Non só cantabamos nos bai-les, senón que tamén actuabamos nasprocesións e nas misas solemnes. Pero

nunca saímos de Galicia. Nun principio viaxabamosnunha rubia do Peixeiro, é dicir, nun coche que era pro-piedade dosAutos Dosil. Despois iamos nun automóbildo señor Ramón Parcero. Competiamos con outrasorquestras por Pontevedra, Vigo eA Coruña. A maioríados músicos tiñan unha actividade paralela. Traballabanpreferentemente de carpinteiros ou cultivaban as súasterras. Nos Beiros os arranxos orquestrais facíaos Euge-nio, o fillo do director, o señor Xosé Lestón. Lembro quecando actuabamos na Terraza de Ludivina cobrabamosao redor de 40 pesetas por noite.

4. PARÍS, 1957

Despois de estar uns catro anos en Os Beiros, fundeicon outros músicos a Orquestra París. Creouse hai cin-cuenta e dous nos, concretamente no 1957. Cando come-zamos gañaba xa unhas mil pesetas ao mes. Recordo queno primeiro ano fixemos cada un unhas 13 mil pesetas.Pero tamén tiñamos máis gastos. Os fundadores da Parísforon, ademais de eu (piano) e o Gitano, (cantante),Benito Priegue (saxo), Francisco Martínez (trombón),Santiago Pedrosa (batería), Modesto García (saxo),Francisco Molinos (trompetista), Xosé Fernández Les-

14

XAQUÍN GARCÍA SÓ TIÑA DEZAOITO ANOS CANDO FUNDOU –XUNTO CONCONSTANTINO PEGO, O GITANO– A ORQUESTRA BRASIL.

FOI NO ANO 1957 CANDO, DESPOIS DE PASARUNHA TEMPADA EN OS BEIROS DA PONTENAFONSO, FUNDOU A ORQUESTRA PARÍS.

o lugar a onde ía Franco a cazar faisáns.Contratounos o alcalde, que era unmutilado de guerra, por medio dun tíode Xaime que traballaba alí de zapatei-ro. Estivemos tocando varios díasseguidos, sen parar.

Tamén estivemos en Ponferrada e enBilbao. Ao País Vasco fomos porquehabía moitos galegos que celebraban asFestas doApóstolo e queríannos escoi-tar. Estivemos en Ondárroa, Sestao,Baracaldo, Motrico e Pasajes. Forononce días de constantes actuacións. Aprimeira vez que saímos ao estranxeirofoi cando viaxabamos a Portugal. Con-tratounos un axente e daquela era unhapequena aventura porque había quelevar o pasaporte para atravesar a fron-teira. Sobre todo actuamos preto daraia, en Monzón e enVilanova da Cer-deira, onde as nosas actuacións eransempre moi apreciadas.

taio (trombón) e Xaime, un saxo da Serra. Despois deviaxar nos coches de varias empresas, compramos unMercedes para realizar os desprazamentos. Ningún denós tiña coche e sempre viaxabamos xuntos. Todoscobrabamos igual, agás eu, que por facer os arranxos,preparar os ensaios e realizar as contratacións levaba un5 por cento máis.

No segundo ano xa cobramos 17 mil pesetas. Un doséxitos da orquestra era, sen dúbida, oGitano, que gusta-ba moito pola súa voz e personalidade. Durante o inver-no só actuabamos os domingos, pero, ademais das festase bailes, participabamos nos funerais, nas vodas e nosaguinaldos.

Tivemos un pequeno problema cando nas igrexas sefixo a separación entre o relixioso e o profano.Así, nonpuidemos actuar nos enterros que eran unha importantefonte de traballo. Pero tocamos en toda Galicia e o nosonome comezou a ser coñecido en todas as provincias.

5. PAISVASCO

Ademais de traballar nas diferentes festas que seorganizaban en Galicia, actuamos enAsturias. Lembroque nunha ocasión fomos ao concello de Degaña, que era

15

O RECOÑECIDO MÚSICO TOCANDO O PAOLO SOPPRONI QUE LLE TROUXERA DE ITALIA, HAI PRETO DE CORENTA ANOS, UN VECIÑO DECADARNOXO POR DEZ MIL PESETAS.

6. MIGUEL GARCÍA

Eu nacín no ano 1959. Cando tiñadezaseis anos comecei a estudar músicacun harmonio vello. Logo fun ao Con-servatorio de Santiago, onde me deuclase de piano o profesor Brage. Come-cei a actuar na orquestra que dirixíameu pai porque un día me dixo que pre-cisaban un baixo. Os principais temasque tocabamos eran as rancheiras, ospasodobres e as cancións mexicanas.Eran temas que eu xa consideraba des-fasadas para aquel tempo. Non podia-mos competir co ritmo que imprimíangrupos como Os Players, Cunters,Duendes ouOs Santos. Había que reno-varse ou morrer. Xurdira outro mercadoque debiamos explotar.

Estiven na orquestra ata que marcheipara o servizo militar no ano 1979.Entón coincidiron dúas cousas queposibilitaron que eu realizara o cambioque precisaba a orquestra: meu paienfermou do corazón e no Cuartel de OFerrol coñecín a Blas.

7. BLAS

El traballaba con seu pai de fonta-neiro en Redondela. Tocaba a guitarra,cantaba nas misas e era gaiteiro na Ban-da Militar. Un día díxenlle: “Ventecomigo, que vou formar unha orquestracompletamente renovada”. O Gitano,que era meu padriño, xa deixara de can-tar e a orquestra que dirixira meu pairematara un ciclo. Entón comezamos aloitar por conseguir un concepto dife-rente, conservar o nome e tocar can-cións modernas. Deixar os ritmos queaínda tocaban a Compostela, a Sintoníae Os Satélites e interpretar outros esti-los máis modernos. Sen dúbida, eraunha aposta moi arriscada, pero Blas,que era unha persoa moi activa e com-petente, seguiume.A sorte foi coincidirxuntos no mesmo momento. Comezabaunha nova etapa.

8. LONDRES E SUÍZA

Dende aquela non paramos. Actua-

mos por toda Galicia. Facemos ao redor dunhas 200actuacións ao ano. Durante a tempada de verán haimeses que traballamos os trinta días. Coñecemos todosos recunchos da nosa xeografía. Aínda que temos moitacompetencia, o noso traballo é respectado en todas aspartes.Ao principio, coma na época do meu pai, tiñamosque montar e desmontar nós. Agora todo cambiou. Sótemos que estar no escenario dúas horas antes para reali-zar as probas de sons. Despois imos cear e, normalmen-te, facemos dous pases de hora e media cada un. Candochegamos á casa son as cinco ou as seis da mañá. Seríadesexable que as comisións programasen as actuaciónspara acabar máis cedo, pero de momento non é posible.Acabamos sempre moi tarde, aínda que non haxa moitaxente durante o último pase. Como ultimamente están demoda as Festas da Mocidade, que rematan ás cinco ou ásseis da madrugada, xa conectamos a noite co día.

16

Á VOLTA DO SERVIZO MILITAR, POR CULPA DA ENFERMIDADE DE SEU PAI,MIGUEL GARCÍA LIDEROU XUNTO CON BLAS UN NOVO PROXECTO MUSICAL

PARA A ORQUESTRA PARÍS DE NOIA.

“NESTE TRABALLO O FUTURO NON EXISTE, TODO É PRESENTE, UNHASEMANA QUEDA LONXE”, AFIRMA MIGUEL GARCÍA CON ROTUNDIDADE.

axentes por cada comarca que se encar-gan das conversas coas comisións,sociedades ou salas de festas. Destamaneira o traballo é máis cómodo. Nontemos que andar nós releando o prezode cada actuación. Lito leva unhas 70ou 80 orquestras de Galicia. Pero taménhai outras empresas como EspectáculosSito deArzúa ou Zona Sur de Ponteve-dra.

Como hai moita competencia, tesque dar o mellor en cada actuación. Tenque ser algo fresco, nada esquemático econ moito ritmo. Non se pode parardurante a hora e media de cada pase.Debe ser contundente para os ollos doespectador e diferente con respecto aoque fan outros grupos. A coreografía édeseñada por nós, aínda que nalgunhaocasión precisamos da axuda dalgúnprofesional da danza para ensaiar certosmovementos que resultan complicados.

Pero este mundo do espectáculo émoi duro. Os gastos levan o 80 por cen-to dos ingresos e o público esixe o centopor cento. Por estes motivos, moitosprofesionais cánsanse, queren marchartan pronto remate a temporada e, ásveces, tamén hai enfados, os mesmosque en calquera outro traballo.

Fixemos varias actuacións en Suíza e Londres. Ácapital inglesa convidounos o Centro Galego. Estivemosalí varios anos. En Suíza, cando había máis emigrantes,fomos en varios ocasións a Berna, Zurich e Xenebra.

9. PORTUGAL

Agora viaxamos sempre nun microbús, que é noso.Temos vídeo e aire acondicionado. Unhas horas antessaen os encargados de preparar a montaxe. En total for-mamos unhas empresa de 22 persoas. Faise unha convo-catoria, pero cada un pode viaxar no medio que desexe.O importante é estar no lugar indicado á hora precisa. Amontaxe leva unhas catro horas.

Tamén fomos moitas veces a Portugal. Alí as festasson diferentes. O público do país veciño non quere bai-lar, quere escoitar. Contrátante para que lle ofrezas unespectáculo que sexa, sobre todo, moi vistoso e coamúsica a todo volume. Os lugares onde actuamos sempreestán moi engalanados. Empregan diferentes tipos deadornos, floreados e uns fogos artificiais impresionan-tes. Pero nos últimos anos, debido á crise económica quearrastran, apenas nos contratan.

10. CUBA

A maioría dos músicos que temos neste momento soncubanos. Por que? Son excelentes profesionais, teñen amúsica na alma, levan moitos anos tocando. Para inter-pretar determinados ritmos son únicos. As cumbias, assalsas e os merengues só eles son capaces de interpreta-los coa vitalidade que se precisa. Son moi bos músicos,arrean o que queren, teñen unha excelente formación eno campo das trompetas, pianistas e percusionistas sonos mellores.

Normalmente os contratos realizámolos por ano.Pagámoslle haxa poucas ou moitas actuacións. Elescobran por mes. Na orquestra hai 13 músicos que vivenen Noia, Bertamiráns, Vilagarcía ouA Coruña. Ensaia-mos dous días á semana. Pero tan difícil como ensaiar oprograma dos temas a interpretar –que deseño xunta-mente con Blas– é preparar a escenografía. Un día dedi-cámolo á música, e o outro á coreografía. Cada ano cam-biamos de escenario, traxes e repertorio musical. Nor-malmente, os mércores acoden a Portobravo, onde temosa nave dos ensaios, os cantantes; os xoves, veñen osmúsicos. Os venres, sábados e domingos, actuamos sem-pre, verán ou inverno.

12. LUAR

Dende hai uns anos contrátannos a través da empresaEspectáculos Lito. El ten unha oficina central e varios

17

XAQUÍN GARCÍA, O PASADO HONROSO DA PARÍS DENOIA, E MIGUEL GARCÍA, O DIRECTOR DAORQUESTRA MÁIS RECOÑECIDA DE GALICIA.

Ultimamente a xente tamén nosrecoñece porque actuamos varias vecesno Luar e noutros programas daTelevi-sión Galega. Non é fácil porque temosque gravar antes os temas que imos ainterpretar. Logo debemos esperar aque pasen polo escenario os outros con-vidados ao programa, e perdemos moitotempo por só dous temas. Tes a vantaxede que non sofres os problemas quemoitas veces atopamos cando actuamosao aire libre: viaxar por malas estradasde noite, o fluído eléctrico, o mal tempoe a complicada montaxe do escenario.Pero algún día temos perdido máis dedez horas no Luar.

12. PARÍS DE NOIA

Un día decidimos realizar a publici-dade poñendo á beira do nome daorquestra o lugar de onde procediamos.Coido que este pequeno cambio obede-ceu a que a xente preguntaba: “E vós,sodes a París de Noia?” Foi o público oque f ixou este nome, e así o rexistra-mos. Estamos moi orgullosos de ser unsembaixadores de Noia. Coide que sen-do Noia unha vila coñecida e histórica,nós tamén contribuímos a propagar oseu nome. Ultimamente, cando no 2007cumprimos o 50 aniversario, Rafa aga-sallounos cunha placa conmemorativaque di así:

Excmo Concello de Noiaá

Orquestra París de Noia.No seu 50 aniversario.

50 anos de éxitos. 50 levandoo nome de Noia alí onde actúan.Noia, 23 de agosto do 2007.

A verdade é que nos gustou que selembraran de nós. Sentimonos recom-pensados por tantos anos de levar onome de Noia por todos os escenariosonde actuamos.

13. PARÍS, 2057

O futuro non existe. Todo é presente.Aquí, neste traballo, o realmente impor-tante é o día a día, unha semana queda

lonxe. Afrontamos o futuro sen medo. Sabemos quetemos que adaptarnos a todas as innovacións que xurdannestes anos, pero coido que saberemos facelo. Taménpresentimos que seguiremos adiante tendo en contra trespremisas fundamentais: primeiro, as gañas de traballar:segundo, a vocación; e terceiro, que tamén é importante,unha miga de sorte. Se somos uns bos profesionais,temos ansia e nos favorece a fortuna, non haberá perigosno horizonte.

Por outra parte tamén hai que ter en conta unha cousa,unha realidade propia da nosa terra.Aínda que o espectá-culo é, dende un punto de vista tecnolóxico, cada díamáis esixente, en Galicia temos unha cultura diferente,imos con máis calma en moitas cousas. Dentro duns anosteremos no escenario máis luces e máis son, unha esce-nografía máis complexa e uns instrumentos máis sofisti-cados, pero coido que seguiremos cantando a Rianxeira,os pasodobres e as rancheiras mexicanas. Seguro. Unexemplo moi doado de comprender: nos anos 80 Blascantaba El rey. Agora, vinte anos despois, este temasegue no noso repertorio.

Somos un pobo de emigrantes e universais, de xentedo campo e da cidade; un crisol que posibilitará que sem-pre triúnfe nos escenarios a mestura de ritmos. Seguire-mos adiante se somos capaces de recordar as nosas ori-xes, a nosa cultura e o noso estilo, os tres lemas que sem-pre exhiben con entusiasmo os músicos da OrquestraParís de Noia. Seguiremos levando con orgullo estenome. Seguiremos sendo os embaixadores de Noia. Che-garemos ao 2057? Coido que si!18

“SEGUIREMOS LEVANDO CON ORGULLO O NOME DE NOIA. SEGUIREMOSSENDO OS EMBAIXADORES DE NOIA POR ONDE VAIAMOS”, CONCLÚE

MIGUEL GARCÍA CON NOBREZA E ENTUSIASMO.

N OTA :Na entrevista a Dalibor Sebestík (núm. 33, abril 2009), onde

dicía: “Diante del, sen inmutarme, espeteille: Ruso, grazas poloseu concerto”, debía dicir: “Diante del, sen inmutarme, espeteilleen ruso: Grazas polo seu concerto, mestre Rostropóvich”.

Esta tempada o banco estivo moimovido pois o seu primeiro adestradorsería o mítico “Matito” que só duraríaunha xornada pois pediu a dimisión,logo collería o Club outro noiés nestecaso Moncho Petisco pero por culpadunha lesión tivo que relevalo JoséRamón Agrafojo máis coñecido por“Mon” e por suposto tamén noiés, paralogo terminar a tempada unha vezreposto da súa lesión Moncho Petisco.

O equipo estaba composto polosseguintes xogadores: Severo, Ramón eJuan Jesús (Porteiros), Currucho, TonoInsua, Estanis, Tito, Noni, Pablo, Mario,Juanatey, Pibe, Paco de Vigo, Tomás,José Francisco, Paco de Noia, Macho,Pancho, Lugo, Picón, To e algún xuve-nil como Fran,Augusto e Javier.

espois de deixar a tempada pasada volviamosde novo a Rexional Preferente no se grupoNorte.

Sería Presidente D. Miguel Paz (3ª tempada) pero ametade da tempada foi relevado por D. RaimundoVidelaque presidiría unha xestora.

19

Ricardo Güeto

FútbolNoya S.D. 1981/82

NOYA S.D. 1981-82 NO CAMPO DE CORCUBIÓN. DE PÉ: TELLA (DIRECTIVO), TONO, RAMÓN, CURRUCHO, S. RAMÓN, ESTANIS, NONI,PETISCO. DE XEONLLOS: PACO, NACHO, JUANATEY, TOMÁS, MARIO.

RAIMUNDO VIDELA

As altas foron José Francisco (Atala-ya), Pablo de Vigo (Riveira), Pablo(Outes).

As baixas de Lete (O gran Capitán),Leis, Braulio, Enrique, Segundo eAlfonso ( que iría o Riveira).

Este grupo Norte de Rexional Prefe-rente estaba composto por 20 equiposque eran os seguintes: Camariñas, NoyaS.D., Corcubión, Jove Lago, Ribadeo,Barallobre, Campanal, Foz, Sada, G.Mugardos, Sarriana, U. Cee, San Tirsode Abegondo, Endesa de as Pontes,C.D. Boiro, Chantada, C.D. Eume, Mei-rás, FerrolAt., Milagrosa de Lugo.

O campionato comezaría o 6/9/81.

1ª VOLTA

Xornada 1ª – 6/9/81: Camariñas 1 –Noya 0, no campo Hermanos Patiñoprimeira derrota do campionato.

Xornada 2ª – 13/9/81: Noya 1 – SanTirso 1, no campo de SanAlberto congol de Tono, un empate que non gustouá afección.

Xornada 3º – 20/9/81: Campanal 1 –Noya 0, nova derrota ante un débil equi-po.

Xornada 4ª – 27/9/81: Noya 1 – Sada0, con gol deTono de penalti o primeirotriunfo dos noieses no campionato.

Xornada 5ª – 4/10/81: Eume 3 –Noya 1, campo moi malo e pérdese anteun gran rival con gol de Macho.

Xornada 6ª - 11/10/81: Noya 4 – Ribadeo 0, vitoriacon goleada por parte de Mario, Lugo, Pancho e Macho.

Xornada 7ª - 18/10/81: Boiro 1 – Noya 0, Campo deBarraña, no primeiro duelo Comarcal. Moi boa entrada.

Xornada 8ª - 25/10/81: Noya 0 – Sarriana 0, outroempate no campo de SanAlberto cun rival que sempreque visitaba Noia sacaba algo.

Xornada 9ª - 1/11/81: Cee 2 – Noya 1, Campo de lasRaíces que como sempre estaba fatal este campo.

Xornada 10ª - 8/11/81: Noya 0 – Chantada 1, novaderrota nesta xornada e non pintaban bes as cousas.

Xornada 11ª - 15/11/81: Milagrosa 0 – Noya 1, cam-poAngel Carro (Lugo) con gol de Mario, por fin unhavitoria e sobre todo por ser fóra.

Xornada 12ª - 22/11/81: Noya 1 – Mugardos 2, denovo pérdese pero esta vez ante un gran rival, o gol doNoya marcado por Paco.

Xornada 13ª - 29-11-81: Ferrol At. 3 – Noya 0, nocampo de M. Rivera outra derrota do Noya que nongañaba para desgustos.

Xornada 14ª - 6/12/81: Noya 1 – Barallobre 0, por finunha vitoria na casa, con gol deTono.

Xornada 15ª - 13/12/81: Foz 0 – Noya 0, no campoMartínez Otero novo empate pero ao ser fóra é un boresultado.

Xornada 16ª - 20/12/81: Noya 1 – Meiras 0, no campode San Alberto, gol de Macho que deu un triúnfo moidesexado.

Xornada 17ª - 27-12/81: Endesa 1 – Noya 1, campodo Poblado (As Pontes), moi bo empate con gol de JoséFrancisco alias O Gato.

Xornada 18ª - 3/1/82: Noya 2 – Corcubión 1, primeiropartido do ano e gran vitoria con goles de José FranciscoeTono.

20

ESTANIS, XOGADOR DO NOYA

CRÓNICA DE LA VOZ DE GALICIA, PARTIDOENTRE O ENDESA E NOYA

Xornada 19ª - 10/1/82: Xove Lago 1 – Noya 0, nocampo Municipal de Xove, derrota que se viu minguadacoa grave lesión de Noni de morna e peroné.

2ª VOLTA

Xornada 20ª - 17/1/82: Noya 1 – Camariñas 0, remá-tase a primeira volta cun triunfo ante un frouxo rival, congol de Juanatey.

Xornada 21ª - 24/1/82: San Tirso 2 – Noya 0, campoMunicipal de Mabegondo, con mal comezo desta 2ª vol-ta.

Xornada 22ª - 31/1/82: Noya 2 – Campanal 1, partidomoi raro, fállase un penalti e o gol contrario foi en propiameta. Goles de Juanatey eTono.

Xornada 23ª - 7/2/82: Sada 2 – Noya 0, campo daChamurra, nova derrota cun campo en pésimas condi-cións.

Xornada 24ª - 14/2/82: Noya 2 – Eume 0, no campode SanAlberto triunfo ante o líder con goles de Mario ePaco de Noya.

Xornada 25ª - 21/2/82: Ribadeo 1 – Noya 1, no cam-po municipal de Ribadeo de novo outro empate con golde Paco deVigo, eles marcaron de penalti.

Xornada 26ª - 28/2/82: Noya 1 – Boiro 2, como encada derbi moi boa entrada. O gol marcouno Tono depenalti.

Xornada 27ª - 7/3/82: Sarriana 1 – Noya 2, campomunicipal “ Da Ribela”, moi bo triunfo para escapar dacola. Goles de Mario e José Francisco, o tanto local foide penalti.

Xornada 28ª - 14/3/82: Noya 1 – Cee 0, con gol deJosé Francisco. O Noya tomouse un respiro na clasifica-ción.

Xornada 29ª – 21/3/82: Chantada 2 – Noya 1,o campode Saguñido estaba en mal estado e moi reducido. Gol deJosé Francisco.

Xornada 30ª – 28/3/82: Noya 2 – Milagrosa 1, golesde José Francisco “Gato”, o equipo visitante fallou unpenalti.

Xornada 31ª – 4/4/82: Mugardos 3 – Noya 0, campo“As Pedrerías”, cae derrotado por un rival que estaba nazona alta da clasificación.

Xornada 32ª – 11/4/82: Noya 3 – Ferrol At. 1, outroimportante triunfo no campo de SanAlberto con goles deJuanatey, Tono eTomás.

Xornada 33ª – 18/4/82: Barallobre 3 – Noya 0, campo“Do Remo”, non sentou nada ben esta derrota cun equi-po da zona baixa da clasificación.

21

MARIO, PROMESA NOIESA

CARTEL ANUNCIADOR DO TROFEO BANCO BILBAO

Xornada 34ª - 25/4/82: Noya 1– Foz1, campo de SanAlberto, festas de SanMarcos e outro empate a 1. Gol de Pacode Noia.

Xornada 35ª - 2/5/82: Meirás 1 –Noya 2, importantísimo triunfo cara áclasif icación con goles de Pablo eMario.

Xornada 36 - 9/5/82: Noya 2 – Ende-sa 1, outra vitoria que cada vez nos dis-tanciaba máis do perigo con goles deEstanis e Paco de Noya.

Xornada 37ª - 16/5/82: Corcubión 0– Noya 1, con este triunfo el Noya que-dábase totalmente fóra de perigo dodescenso con gol en propia meta e oporteiro noiés Ramón parou douspenaltís.

Xornada 38ª: Noya 4 – Xove Lago 3,vaia partido de final de liga con 7 golespolos locais marcaron José Francisco,Pablo e Currucho (2).

CLASIFICACIÓN FINAL1º Eume............................57 puntos2º Meirás..........................56 “3º Cee...............................50 “4º Mugardos.....................47 “5º FerrolAt.......................46 “6º Endesa .........................43 “7º Boiro............................42 “8º Chantada......................40 “9º Noya ............................39 “10º SanTirso ....................39 “11º Foz .............................38 “

12º Sada ...........................36 “13º Sarriana......................36 “14º Ribadeo......................33 “15º Milagrosa...................31 “16º Barallobre ..................30 “17º Corcubión ..................30 “18º Campanal...................25 “19º Camariñas..................23 “20º Xove Lago..................17 “

O Noya S.D. fixo estes números: X.: 38, G.: 16, E.: 7,P.: 15, G.F.: 45, G.C.: 45. que se repartiron desta maneiraG. en casa 13, G. fóra 3, P. na casa 3, P. fóra 12, E. na casa4, E. fóra 3, G.F. na casa 34, G.F. fóra 11, G.C. na casa17, G.C. fóra 28.

Os goleadores foron os seguintes: José Francisco (8),Tono (7), Mario (5), Macho (4), Paco de Noia (4), Juana-tey (3), Pablo (2), Currucho (2).

A verdade é que foi unha tempada moi mala sobretodo o principio, logo incorporáronse algúns xogadorescomo Paco deVigo e José Francisco e no treito final sál-vase o equipo.

Outros resultados de liga:

Meirás 4 – Ribadeo 0, Corcubión 5 – Sada 1,Boiro 0 –Meiras 3, Sada 4 – X. Lago 2, Foz 4 – Cee 3, Boiro 4 –Corcubión 1, Mugardos 4 – Foz 2, Foz 0 – Meirás 4,Campanal 4 – Ribadeo 2, Meirás 4 – Barallobre 0, XoveLago 2 – FerrolAt. 4, Eume 4 – Xove Lago 0, X. Lago 2– Ribadeo 4, Sada 7 – Campanal 1, Corcubión 2 – Mila-grosa 4.

Algúns árbitros da preferente foron: Martín Combo,PardoAndon, SanjoséVeiga, Parga Roca, Veiga Martí-nez, Pardo Oca, Arias Burgo, Martínez Brión, CrespoBarciela, Costas Comesaña, FerreiroAcuña e outros.

Trofeo Banco de Bilbao xogouse Boiro, Atalaya eNoya no partido final o Noya e oAtalaya empatan a 1, eo trofeo é para o Noya na quenda de penaltis.

Outros datos: Trofeo Concello de Noya: veteranos dodeportivo 3 – veteranos do Noya 0.

Amigables: Negreira 2 – Noya 4, Finisterre 1 Noya 2.

Os xuvenís foron segundos na liga pero por aliñaciónindebida do Esteirana fan campión ao Noya nos despa-chos que xogaría a fase de ascenso contra o Deportivoxuvenil quedando eliminado. O partido de Noya foi de 1a 3 a favor dos coruñeses.

No próximo artigo falaremos de outra etapa do NoyaS.D., concretamente da 1982/83 onde podemos adiantarque foi moi boa e con ascenso a 3ª división.

22

MONCHO

PETISCO,ADESTRADOR

DA TEMPADA

1981-82

que ninguén nin se sentira nin estiveraexcluído. Certamente o idioma non tensiglas, nin ten cor política, nin pode servítima de políticas oportunistas e irres-ponsábeis. O galego debería ser sempremotivo de consenso entre todas as for-macións partidarias e tería que quedarsempre á marxe de idearios e debatespolíticos. En verdade, todo o contrariodo que está a acontecer, na miña opi-nión.

Por aquelas datas un sector amplo dapoboación, que abranguía diferentessectores e colectivos, opinaba que tiña-mos un goberno que, antes de cumpri-los cen primeiros días de xestión, estabaa principia-la división social cunha pro-posta electoral, demagóxica e impracti-cábel que tentaba reduci-la presenza dogalego nos centros de ensino en fla-grante contradición co que vén aconte-cendo dende hai trinta anos, provocan-do danos irreparábeis cuestionando acapacitación da lingua propia do paísdefinida nas leis e asentada na convi-vencia e, ademais, inmiscindo o eidoeducativo na cerna das batallas políticase ideolóxicas.

O día 28 tamén daquel maio nacía coamencer a terra de Outes. Era unha luzde mañanciña que facía brillar ceibe odía. Unha mañá esplendorosa que pro-vocaba o devezo de beber fulgor e osoerguemento dos montes en verdor cir-cundando a florida e multicolor seara.

Era festa en Outes: a festa da entre-ga do X Premio Leixaprén, “de reco-

ai persoas que propenden á mitificación daque-loutras que teñen salientado nos ámbitos daciencia, literatura, arte ou en calquera das acti-vidades humanas prestixiadas sen decatárense

de que é sempre inherente á propia condición humana aexistencia de luces e sombras en todo periplo vital, aíndaque resulte obvio recoñecer que en distintas proporciónssegundo a persoa da que se trate.

O pasado 17 de maio o concello lugués de Láncaralucía as mellores galas para homenaxear a un personaxeculto, reflexivo, discreto e afable, a “un grande da culturagalega”, a un intelectual prestixioso, a un político singu-lar e a unha f igura histórica do galeguismo, RamónPiñeiro; quen tampouco se zafou en vida de recoñece-mentos amigábeis, de críticas, de polémicas e de rifasmáis ou menos acedas, ao que este ano se lle adicou oDía das Letras Galegas,

Mais, ese mesmo día unha multitudinaria manifesta-ción, que rebordaba todas as previsións, percorría as rúase prazas compostelás, desafiando a choiva constante queen ocasións se transformaba nun verdadeiro diluvio,coreando consignas a prol do idioma galego. Como sem-pre acontece nestes casos a concorrencia foi obxecto dediverxentes valoracións. Mentres a policía contaba20.000 persoas, a organización cifraba a asistencia enmáis de 50.000. Este dato, ao meu xuízo, malia te-la súaimportancia, resulta secundario. O realmente transcen-dental é que por primeira vez –que lembre- nun Día dasLetras Galegas unha marea humana saía en defensa doidioma común.

E, por que? As respostas a esta pregunta, dende opunto vista dos manifestantes, pódense sintetizar destexeito: o actual goberno galego, co seu presidente ácabeza, está a crear un estado de opinión hostil aoidioma. Xusto o contrario do que pretendían RamónPiñeiro e outros galeguistas históricos, que compartían anecesidade de facer do galego un idioma de encontro, do

23

Domingo Campos

Lingua, políticos epolitiqueo coa lingua

ñecemento á defensa da lingua”, aMardelira e o acto da homenaxe pós-tuma ao poeta outense, Domingo Sen-dón Rodríguez. Era aquel un día dunhariqueza inf inda que contrastaba coasnéboas baixas no val e coas sombras noxardín da lingua. “A lingua é un patri-monio de todos, e debe servir de vín-culo de unión e non de desfeitasocial”, aseveraba a coordinadora pro-vincial dos equipos de normalizaciónlingüística, Mercedes Queixas Zas. Amiña opinión vai máis aló: é imposíbela supervivencia de Galicia como pobodiferenciado sen a lingua, ou non?

No marcapáxinas que o ENDL doIES “Poeta Añón” de Outes, organiza-dor dos actos, confeccionara para oca-sión podíase le-lo seguinte poema:

Somentes se conservao que se ama;só se ama o que se coñece.So se coñece o que se comprendee só se comprende o que nos ensi-

nan.

Baba Dioum (Senegal)

Feita esta introdución, resístome a ir de seguido debu-llando polo miúdo todo o acontecido encol da polémicasuscitada polo uso do galego no ensino por aquelasdatas, nas anteriores e en datas sucesivas, a situación daque se partía, a singularidade do inquérito proposto polaConsellería de Educación aos pais, as distintas reacciónsque provocou…Tempo máis axeitado virá, probabelmen-te. Iso si, deixando constancia das opinións do presidentedo Consello da Cultura Galega, RamónVillares Paz,encol do conflito en torno ao Decreto de NormalizaciónLingüística, ao inquérito ou plebiscito sobre a lingua e aoconsenso lingüístico, pola autoridade do personaxe e asúa contrastada rigorosidade na temática que nos ocupa(Galicia Hoxe, 28-06-09): “(…) Hai un debate políticoen torno á lingua, e hai unha desafección dunha parte dasociedade galega respecto do galego. E está o triunfo damensaxe, que non comparto, de que aquí hai inmersiónlingüística. O que obriga a pensar para o futuro políticaslingüísticas distintas. Sería un erro moi forte que esaspolíticas lingüísticas se pensasen como unha contraposi-ción galego/castelán, pois o futuro é o multilingüismo.Imaxinemos que toda a xente pasase a falar en español eabandonase o galego. Que utilidade tería iso para Gali-cia? Eu non acabo de velo. Temos máis valor falandogalego, español e inglés que soamente falando español einglés. A xente non se dá de conta que iso supón que teteñan en conta, que te respecten un pouco. Os partidospolíticos teñen que facer un exercicio de realismo e res-ponsabilidade, baixar o diapasón e entrar nunha situa-ción de certa concordia, que eu creo que si é posible. Haique considerar a lingua non como un problema senóncomo un recurso…. O plebiscito da lingua son os falan-tes.A consulta que está en marcha deriva dun compromi-so electoral; é unha solución só para iso. Isto levanta unaire de sospeita sobre a lingua. A mensaxe está clara;abriuse a veda sobre a lingua galega. O cal é lamentable.Pois unha cousa é que baixe o número de falantes, e outraque se culpabilice unha lingua. Temos que ter en contaque, polo menos a medio prazo, Galicia non será ninmonolingüe galega nin monolingüe española… Iso esixeadministrar da forma máis intelixente uns recursos, queson dúas linguas. Nisto estamos implicados todos, poriso as solucións teñen que ser integradoras e non provo-car unha fractura… No debate que se abriu hai unha fala-cia. Os galegofalantes somos bilingües e os que estánpromocionando a idea dunha Galicia bilingüe, no fondofano contra o galego, propugnando no futuro unha Gali-cia monolingüe e non unha Galicia bilingüe (…)”. Dei-xando constancia desta autorizada opinión propóñomecentrarme de seguido, nesta achega, no informe da FAES

24

DIRIXENTES DO PP NA PROTESTA DE GALICIABILINGÜE. (Fonte: El País)

en pleno século XV: “Non ha muchotiempo cualesquier deçidores e trovado-res destas partes, agora fuesen castella-nos, andaluces o de la Extremadura,todas sus obras componían en lenguagallega o portuguesa”.

Xa que no informe da FAES se faladunha coiné é preciso matizar que a lin-gua da lírica medieval é unha linguapoética convencional, unha coinéempregada por poetas non só galegos eportugueses.Aínda que o lirismo troba-doresco galegoportugués ten como cen-tros principais as cortes de Castela,León e Portugal e a maioría dos poetasson galegos e portugueses, tamén os haidoutras procedencias: de Provenza, deLeón, de Castela, de Cataluña, deAra-gón, do PaísVasco…

Cómpre salientar que galego e por-tugués foron unha soa lingua ata o sécu-lo XIV.As diferencias vanse marcandodebido a unha diferente situación políti-ca. O portugués f ixa unha variedadeculta estándar ao converterse en linguaoficial dun Estado. O galego non acada-

que cualifica ao idioma propio de Galicia de “creaciónartificial”.

O INFORME DA FAES

Neste informe que leva por título “Las paradojas de la“Normalización” del gallego” (Andrés Freire, 17-04-09,nº 95) afírmase: “(…) En España, este fenómeno deexpansión de una koiné empezó pronto. Sin duda, lanaturaleza de la reconquista fue clave al respecto. Gentesde diversos territorios, que intermezclaban dialectosromances y vascones, conviven en territorios escasamen-te poblados y hallan pronto esa revolucionaria koiné quepasará a llamarse castellano. DesdeAlfonso X, la varian-te castellana se convirtió en la lengua romance de presti-gio en el Occidente peninsular.

Sin embargo, en los últimos treinta años, este procesohistórico ha sido puesto en entredicho. La ignorancia dealgunos y el interés de otros han aúnado esfuerzos pararevestir este proceso de siglos con la excusa de que esta-mos ante una anormalidad resultante de un supuesto“imperialismo castellano”. Esta política, inusitadamentedenominada “normalización”, es la última de las extra-vagancias que atraviesa la historia de España (…).

Cuando todo empezó, no existía “el gallego”. Loque había era una suma de variantes lingüísticas que,por comodidad, llamábamos gallego (…)”.

Pola contra, Ramón Piñeiro establece tres períodoshistóricos que nos permiten comprende-la verdadeirasituación da nosa lingua e as súas perspectivas nunhacarta dirixida ao profesor-doutor portugués,ManuelRodrígues Lapa (Cartas para os amigos. Edicións ElCorreo Gallego, 1992): “(…) No primeiro período –devarios séculos-, o galego foi unha lingua con pleno des-envolvemento cultural, tanto para os usos literarios comopara os xurídicos, administrativos ou políticos. Acadouunha vixencia social do máximo prestixio, non só nascamadas populares senón nas aristocráticas e cortesás. Oprestixio do galego como lingua literaria trascendía aárea xeográf ica de Galicia e dominaba nas cortes deLeón e de Castela, nas que Alfonso IX, Fernando III eAlfonso X foron protectores ou cultivadores entusiastasda nosa lingua como instrumento poético. Todo isto, queé ben sabido, cómpre telo presente para non esquecére-mos que o galego non aparece na historia como unhalingua “rural”, “vulgar”, “plebea”, senón como unhalingua de pleno desenvolvemento cultural e máximoprestixio social (…)”.

Desa lingua literaria, dese instrumento poético ao quese refire Ramón Piñeiro ha dici-lo Marqués de Santillana

25

LÁNCARA, 17 DE MAIO. HOMENAXE A RAMÓNPIÑEIRO. FEIJOO COS PRESIDENTES DA RAG E DO

CCG. (El País, 28-6-09)

ría unha situación normalizada polo quetampouco fixaría unha lingua estándar,aínda que conservaría unha sorprenden-te unidade lingüística.

Seguimos co informe FAES: “(…)La lengua vulgar ( o galego) sobrevivíaen entornos populares. El aislamientode Galicia había permitido su supervi-vencia, justo al tiempo que tantas otrasvariantes lingüísticas hispanas (leonés,aragonés, mozárabe, murciano…) des-aparecían; y el analfabetismo del cam-pesinado gallego hizo el resto. Cuandoel romanticismo llegó ya tardío a Gali-cia, una minoría intelectual luchó porconvertirla en lengua literaria, creandoun gallego poético algo artificioso”.

Para comezar, o galego non era unhalingua “vulgar”, como xa se acreditou;aínda que si teño que recoñecer que codesprazamento do poder político cadavez máis lonxe de Galicia, primeiroLeón e despois Castela, e ao non conse-gui-la nosa nobreza (clase dirixente dopaís) a independencia tantas veces pro-curada ao termos pechados os vieirosda expansión territorial, a influencia deGalicia foi perdendo pulo e entrou nunperíodo de decadencia literaria, ao tem-po que a lingua propia ía quedandoreducida ao seu uso oral polas clases

populares, que foron as que a mantiveron viva de xera-ción en xeración ata a actualidade. Mais, tamén é precisosalientar que sobreviviu aínda nun tempo unha escola detrobeiros, chamada galego-castelá, e que cos “Reis Cató-licos” finou a esperanza galega de sermos independen-tes. Estes “Reis Católicos” castigaron ou executaronaos derradeiros condes galegos que lles facían fronte,substituíndoos por gobernadores, notarios, nobres…procedentes de Castela aos que lles repartiron todos ospoderes sobre Galicia, proceso definido polo historiador,coetáneo daqueles reis, cronista de Fernando o Católicoe nada sospeitoso de actuar a prol deste país,Xerónimode Zurita, deste xeito: “La doma y castración de Gali-cia”. Estas son as razóns fundamentais do porqué, des-pois dun período tan esplendoroso para a nosa lingua,van vir tres séculos nos que case non hai produción lite-raria. Son os denominados “séculos escuros”. En resu-mo, as ameazas e agresións sufridas polo idioma galego,obrigándoo a se repregar no ámbito coloquial, chegaronde fóra.

Verbo do “analfabetismo do campesiñado gallego”tan só se me ocorre dicir que no ámbito da oralidade, édicir, da capacidade de comunicárense os que coñecenun determinado código lingüístico verbal, non hai anal-fabetos. Máis sinxelamente: hai persoas que saben falarun determinado idioma e outras que non, independente-mente de que o saiban ler e ou escribir. Todo o contrario,pódese falar sen ningunha dúbida de que a lingua se vaiconverter durante estes séculos no instrumento comuni-cativo e expresivo da rica tradición cultural oral na quevivía o campesiñado.

26

SANTIAGO, 17 DE MAIO. MANIFESTACIÓN A PROL DO GALEGO. (El País, 18-05-09)

Con todo, a distribución social dogalego non era uniforme; por unha ban-da, era a lingua das clases máis desfavo-recidas economicamente, mentres que ocastelán era a lingua da reducida poboa-ción instalada nas esferas altas. O caste-lán mostrábase como a lingua urbanapor excelencia, fronte ao galego, que seidentificaba co medio rural e mariñeiro;pero hai que notar que a poboaciónurbana tan só representaba un tercio dapoboación total e que nas cidades omonolingüismo castelán non se daba,mentres que, pola contra, o molingüis-mo galego si que se daba nos sectoresrurais e mariñeiros.

Ramón Piñeiro, na carta a Rodrigues Lapa á quedenantes me referín, comenta verbo deste período dedevalo da lingua literaria: “(…) Mesmamente na épocaen que a cultura escrita acada unha gran forza expansivapola invención da imprenta, o castelán imponse comoúnica lingua escrita. A cultura oral popular e a culturaescrita teñen linguas distintas en Galicia. Durante sécu-los, a lingua oficial limitouse a ser o instrumento culturaldos medios sociais dominantes, que ao mesmo tempoutilizábana como signo de diferenciación, de superiori-dade, de privilexio fronte ás camadas populares galego-falantes…Nesta situación cada unha das linguas deli-mitaba unha determinada esfera social: o galego, ascamadas populares mergulladas na cultura oral; ocastelán, as minorías privilexiadas donas do Poder eda cultura escrita (…)”.

27

CORRELINGUA NA PRAZA DURÁN CASAIS DA POBRA DO CARAMIÑAL. (Fonte: La Voz de Galicia)

Pero, sempre é posíbel recupera-lo

prestixio e mailo uso da lingua se hai un

firme desexo dos seus falantes de darlle

valor ao propio. Hai un exemplo claro

disto na historia, que podemos atopar

na edición da Universidade de Santiago

de Compostela “El uso del inglés yfrancés en la Inglaterra normanda yPlantagenet (1066-1398)”. O duque de

Normandía, Gillerme I, proclamouse en

1066 rei de Inglater ra, privando de

seguido ao clero e á nobreza do país

conquistado de todo o poder e substitu-

índoos por baróns normandos. A nova clase dirixentefalaba a súa propia lingua (o francés normando), que foigañando terreo ata se converter na lingua of icial nosámbitos prestixiados. Pola contra, as clases sociais máisdesfavorecidas seguiron falando, malia as circunstanciasadversas, o seu idioma propio, o inglés. Pouco despoisdo ano 1200 a situación política mudou e esta circuns-tancia fixo reflexionar á nobreza e o inglés foi paseniña-mente recuperando o terreo perdido no período anterior.Pero non foi ata mediados do século XIV cando dousprofesores universitarios comezaron a imparti-las súasclases en inglés. Este feito foi a confirmación de que seestaba xerando a recuperación do idioma. Hoxe está con-siderado como a lingua internacional por excelencia,presente sempre en calquera acto importante que se cele-bre no planeta.

A historia da nosa lingua ten bastantes similitudes corelatado. Foi tamén a consecuencia dunha guerra (entreos partidarios de Xoana a Beltranexa e Isabel a Católica)polo que en Galicia se produciu a substitución da nobre-za e do clero propios por outros alleos. Tamén, como nocaso do inglés, o castelán entrou en Galicia da man des-tas novas clases dominantes e foi posible conserva-logalego grazas ás clases máis humildes.

Sobre a normativización do galego o devandito infor-me FAES di: “(…) Los técnicos de la normativizacióndebían construir una lengua reconocible, apta para laAdministración y la escuela, distinta de las dos grandes

28

(Fonte: El Correo Gallego, 13-05-09)

O CONSELLEIRO DE EDUCACIÓN COA PRESIDENTA DE

GALICIA BILINGÜE. (Fonte: La Voz de Galicia)

É que a política lingüística defendi-da polo PP está moi lonxe de seguirunha liña uniforme e coherente. Carac-terízase, iso si, polos cambios repenti-nos de opinión e comportamento. Nomes de febreiro pasado a plana maiordesta formación desfilaba con GaliciaBilingüe esixindo ensino separado poridiomas e o seu presidente, Núñez Fei-joo, aseguraba nun medio de comunica-ción “amarelo” que a protesta entrabanas formulacións do PP galego. CorinaPorro falaba do perigo que corrían asliberdades individuais por causa dapolítica lingüística do goberno presidi-do por Pérez Touriño. Logo viría afichaxe deAnxo Lourenzo, defensor dodecreto do goberno bipartito e coautordos traballos:A planificación lingüísti-ca nos centros educativos e Guía prácti-ca para a planificación lingüística noscentros educativos. Pero o 10 de xuño,sen previo aviso, o popular, AntonioRodríguez Miranda, aseveraba no pazodo Hórreo: “Nuestro partido no coin-cide con Galicia Bilingüe”. “A cultu-ra está ben, pero limita”, manifestaríanunha ocasión o actual conselleiro deCultura, Roberto Varela. Xa me expli-carás, amigo lector, que tipo de limita-cións ten calquera cultura.

O Decreto 124/2007 recollería oacordo do Parlamento sobre o Plan

lenguas que la rodeaban: el castellano y el portugués. Deahí que el gallego normativo sea lo que los lingüistas lla-man “lengua ausbau”, es decir, una lengua de elabora-ción… El neogallego cuenta hoy con un vocabulariocambiante y artificioso, repleto de palabras jamás pro-nunciadas por un gallego… La historia de Galicia ha uni-do castellano y gallego. Una grafía con las solucioneslusas implicaría una lengua a la que costaría reconocercomo gallega (…)”.

O proceso de recuperación do galego ten dúas facetasestreitamente interrelacionadas: a súa dignificación cul-tural e recuperación social (normalización) e a súaestandarización lingüística (normativización). Vinte eun anos despois da aprobación unánime da Lei de Nor-malización Lingüística o Parlamento de Galicia, apro-bou o 22 de setembro de 2004, tamén por unanimidade, oPlan Xeral de Normalización da Lingua Galega. Naintrodución ao mesmo dicía o entón presidente da Xunta,Manuel Fraga Iribarne; “(…) O galego, lingua propiade Galicia, como establecen a Constitución e mailo Esta-tuto, non pode ser utilizado como un instrumento políti-co nin como arma partidaria.A nosa fala constitúe o cer-ne central da nosa identidade, o alento e a alma do pobogalego, e como tal, debemos traballar todos moi unidos ena mesma dirección. A defensa do galego é algo moiserio e debe levarse a cabo sen falsidades nin demago-xias baratas (…)”. O actual conselleiro de Educacióncualif icou dito plan de “Remuíño de ideas” que nonsupón obriga legal algunha. Este cualif icativo resultadoce se o comparamos co que lle adicou ao mesmo a pre-sidenta de Galicia Bilingüe, Gloria Lago: “Nos pareceabsolutamente indecente y antidemocrático, lo firma-se quien lo firmase estaba equivocado”.

29

Xeral. dándolle carácter normativo egarantindo unha competencia similar engalego e castelán ao remate do ensinoobrigatorio. A súa legalidade foi avala-da por varias sentenzas do TribunalSuperior de Xustiza de Galicia. Queoutros barutos ten que pasar unha nor-ma?

A normativización consiste na ela-boración e uso correcto e xeneralizadodunha ortografía, dunha gramática e dodicionario do idioma. Os dous concep-tos, normalización e normativización,encáranse a algo fundamental: o usoefectivo do idioma. Ao respecto distocómpre dicir que o alemán era, aínda noséculo XVI, un idioma non normativi-zado, sen gramática unificada, pero era,con todo, o idioma normal dos alemánse era efectivamente usado.

Por falta de espazo non vou entrarno relatorio das etapas de normativiza-ción do galego, nin tampouco nos ban-zos de avance gradual e nas soluciónsque supoñen un progreso na consecu-ción dun instrumento lingüístico unifi-cado e capaz de expresa-las maioressutilezas da cultura e as grandes novida-des da ciencia. O paso definitivo para aconsecución dunha normativa ortográ-fica e morfolóxica común para o galegofoi o acordo a que chegaron a RealAca-demia Galega e o Instituto da LinguaGalega aprobado pola RAG na sesiónplenaria do día 12 de xullo de 2003.Cuestionar gratuitamente todo este lon-go proceso é, sinxelamente, un exerci-cio de irresponsabilidade e unha gravefalta de respecto ás institucións científi-cas e culturais de Galicia e ás persoasque forman parte das mesmas.Ademaisde constituír unha evidente proba deignorancia sobre o mesmo.

Para máis inri, o conselleiro de Edu-cación veuse na obriga de deslear á súaConsellería e á propia Xunta do devan-dito informe da FAES pola súa falta derigor científico e académico, pola súacondición de traballo superf icial;engadindo, ademais, non estar de

acordo con este nin con outros informes que vaian en

contra da lingua galega, Galicia e os galegos. Claro

que este desmarque produciuse despois de transcorrer

máis dun mes da publicación do informe e en resposta a

unha interpelación do deputado socialista, Francisco

Cerviño.

30

FEIJÓO CON OUTROS DIRIXENTES DO PP DIANTE DO MONUMENTO ACURROS. (Fonte: El País)

REPRODUCIMOS OS IMPRESOS SOBRE AUTILIZACIÓN DAS LINGUAS NO ENSINO

32

Coral Hermo Calvo

33

Esperanza Filgueira Rama

FELIPE PAZ CARVAJAL

Este ilustre noiés, aínda que de adopción, pois non debemos esquecer que naceu enPontevedra en 1850, e ata 1890 non foi que se fixo cargo da Banda deMúsica deNoia, ata o seu falecemento en 1918; foi homenaxeado pola Sociedade Liceo de

Noia en xullo de 1992, sendo xa o actual Presidente Sr. Moas.Reproducimos a continuación o artigo biográfico “Felipe Paz Carbajal, un granmúsico del XIX gallego”, escrito por *Juan Bautista Varela de Vega, publicado

nunha separata da Revista “El Museo de Pontevedra LV”, no ano 2001.

*Juan Bautista Varela de Vega, é musicólogo e académico de número da

“Real de Bellas Artes de la Purísima Concepción de Valladolid”.

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

INTRODUCIÓN

igura importante do Romanti-cismo español, pois o castelánfoi a lingua da súa creaciónliteraria, Jacinto Salas y Quiro-ga é fundamental para com-

prender este movemento, debido, sobretodo, á revista que fundou No me olvi-des e a que foi o primeiro románticoespañol en compilar as súas Poesías en1834. O seu romanticismo ten notaspropias que, non obstante, o emparentancon outros galegos que cultivaron oespañol, como Rosalía de Castro ouNicomedes Pastor Díaz Corvelle, peroconserva uns riscos privativos na súaforma de entender a literatura románti-ca, que o fan ao tempo conservador eanticipador da literatura con funciónsocial. Na súa poesía non esqueceu oseu país de orixe, do que é boa mostra opoema “A Galicia”. Home viaxado,coñecedor do inglés e do francés, foitamén tradutor, narrador, crítico e dra-maturgo.A súa fortuna crítica na poste-ridade foi relativa, aínda que é breve-mente estudado nalgúns manuais,ensaios e repertorios que tratan domovemento romántico español, peropermanecendo nunha semiescuridadeaté a segunda metade do século XX. Sóun artigo deAlarcos Llorach, en 1943permitiu que Salas y Quiroga comezasea saír da sombra e outro ensaio deBrown en 1953 foi o comezo da súa rei-vindicación como narrador. Aínda queincluído en repertorios galegos como osde Couceiro Frejomil ou a Gran Enci-

clopedia Galega, a crítica do seu país interesouse poucopola súa obra, aínda que dous dos seus poemas xa foronincluídos porAntonio de la Iglesia no “Mosaico poéticode nuestros vates gallegos contemporáneos” que figuraengadido ao Álbum de la Caridad. Juegos Florales de LaCoruña en 1861 (1862), e só, que saibamos, Otero Pedra-yo se interesou polo seu libro de viaxes entre os galegos,aínda queVarela Jácome o inclúe tamén na súaHistoriade la Literatura Gallega (1951). Houbo que agardar aoano 2000 para que se publicase en Galicia, en versióngalega e castelá, un traballo breve sobre este romántico,da autoría de Cristina Patiño Eirín. Pero o peor para ocoñecemento da súa obra é que non se reedita, malia asgabanzas críticas á súa novela El dios del siglo. Taménraramente aparece nas antoloxías de poetas do séculoXIX, se excluímos a de Jorge Urrutia de 1995.

VIDA E OBRA DE SALAS Y QUIROGA

Naceu na Coruña en 1813, f illo dun maxistrado, epronto f icou orfo, o que o marcou para toda a vida,dotando a súa poesía dese sentido de perda, de ausencia ede soidade que lle foi tan característica. Proseguiu osseus estudos enAllariz e Madrid, e desta última cidadepartirá para Burdeos, recomendado á familia Cabarrús.En Francia chegará a escribir poemas en francés e estalingua serviralle para algunha das súas traducións. En1830, con só dezasete anos, pon en escena en Madrid acomedia en verso Sancho Panza, gobernador de la ínsulaBarataria e nese mesmo ano vai aAmérica, instalándoseen Lima, cidade na que continúa a escribir poesía e ondepon en escena o drama en tres actos Claudia, en 1831,que non se editará até 1834 no tomo as súas Poesías. Vol-ve a Europa, con residencias en Inglaterra e Francia,regresando a Madrid en 1834, o ano en que compila osseus poemas nun volume, que leva un interesante prólo-go, no que malia á súa formación francesa, recomendaaos escritores españois volver aos clásicos, pero isto uni-do a unha chamada a prol da liberdade, cun certo ton

56

Xoán Pastor Rodríguez Santamaría

Cervantes nunromántico galego,Jacinto Salas y Quiroga

cheo de preocupacións sociais, perocunha visión redentora da poesía, quenos seus anos finais o levará a un certoneotrobadorismo de raíz reaccionaria.Non faltan voces críticas, como a deDerek Flitter, que o fan precursor doKrausismo e da Xeración do 98 poloseu afán rexeneracionista. En 1844colaborou con tres artigos de costumes(“El diplomático”, “La actriz” e “Laviuda del militar”) no famoso volumeLos españoles pintados por si mismos,que se reeditará en 1851 e onde figura-ba tamén outro romántico galego,Anto-nio Neira de Mosquera. En 1841 funda-ra a Revista del Progreso, na que apare-ceu o seu poema autobiográfico “Leo-nardo” e en 1842 foi brevemente diplo-mático en Holanda, en substitución deJosé de Espronceda. Neses anos finaiscolabora en revistas como El Laberinto,El Renacimiento, Semanario PintorescoEspañol e dirixe La Constancia, ade-mais de realizar un labor de tradutorpara sobrevivir, con títulos como Delcasamiento de la reina (1845, de Coxe),Historia de Francia (1846),Historia deInglaterra (1846) e a fábula “El roble yla caña”. En 1847 contrae matrimonioe publica, sen nome de autor, a novelaLos habitantes de la luna, hoxe caseinatopable, e que lle foi atribuída en1926 por Núñez Arenas nun artigo darevista coruñesa Alfar. En 1848 publicaunha nova novela, El dios del siglo, quePatiño Eirín escribe que “supón un fito

revolucionario. Este tomo de Poesías reúne textos doperíodo que vai de 1832 a 1834, textos de alento románti-co xa dende os mesmo títulos: “La luna”, “La tempes-tad”; a estes tópicos románticos engade característicaspersoais sinaladas logo pola crítica: sentimento sincero,tons melancólicos baseados nun espírito de perda, angus-tia pola soidade, aínda que ás veces caia nun certo prosa-ísmo. Os poetas que lle inflúen van dende os clásicos lati-nos Catulo, Tibulo, Horacio, pasando polos clásicosespañois como Frei Luis de León, para chegar aosrománticos franceses e ingleses, é dicir, a Lamartine,Byron, Musset ou Hugo. Os críticos do século XIX nonforon moi benévolos con Salas y Quiroga, e así o PadreBlanco García na súa Literatura española en el siglo XIX(1891-1896) o cualificará de “poeta de gusto perverso”e de empregar un “lenguaje semibárbaro con pujos defilosófico y trascendental”. Outros historiadores da lite-ratura prescinden de Salas, como é o caso de J. Fitzmauri-ce Kelly na súa Historia de la literatura española(Madrid, 1913) ou moito máis tarde Juan Chabás na súaBreve historia de la literatura española (Barcelona, Joa-quín Gil, 2ª ed., 1936). No século XIX tampouco tiveronen conta os autores de manuais e repertorios como Sán-chez de Castro na súa Literatura general y española, nintampouco os autores de libros dedicados ao ensino comoo de SalvadorArpa y López, na súaHistoria compendia-da de la literatura española (Madrid, 1889).

Nos anos que viviu en Madrid até a súa morte perten-ceu ao Liceo e colaborou en revistas como GuardiaNacional, ElArtista ou El Cisne, sen esquecer a que fun-dou co título de El Iris e logoNo me olvides (1837-1838),revista na que colaboraron Pastor Díaz e outro galego,Juan BautistaAlonso, ademais de Espronceda, Zorrilla,Gil y Carrasco, Campoamor, Donoso Cortés e outrosnomes fundamentais do movemento romántico; xa JulioCejador y Frauca na súaHistoria de la lengua y literaturacastellana (14 t., 1915-1922) salientou a importanciadesta revista para comprendermos o Romanticismo espa-ñol, e Montesinos sinalou o papel que cumpriu na intro-dución da obra de Balzac en España. Tras residir un tem-po en Palencia en 1836 e rematar a carreira de Leis, en1838 viaxa a Andalucía e logo a América, con tarefasdiplomáticas en Porto Rico e Cuba, froito das cales será oseu libro Viages (1840). Nese ano de 1840 aparece unnovo tomo cos seus poemas, Mis consuelos, e o seumellor drama El Españoleto, aínda que xa en 1838 fixeraunha adaptación teatral co título Stradella. Pero a súavinculación ao teatro non será só como autor, pois vaifacer tamén labores de empresario e con Zorrilla, Patri-cio de la Escosura e Navarrete, fundará o Teatro doLiceo. Salas defenderá nestes anos un romanticismo

57

JACINTO DE SALAS E QUIROGA

na historia da nosa novela”, entenden-do nosa como española. Os xuízos deBrown, Rubén Benítez e Sebold sontamén moi positivos respecto destaobra, que, reeditada en México en 1853,supón un elo que une a cadea que vai doromanticismo costumista ao primeirorealismo que comeza con La gaviota deFernán Caballero, publicada en 1849.Trátase dunha novela prerrealista, condous personaxes contrapostos que sim-bolizan o poder e a cultura, pero quedestaca polas descricións de Madrid,que son algo máis que escenario, pois acidade se converte nun personaxe, qui-zais o máis vivo, en toda a obra. Deobras coma esta partiron os realistasGaldós e Pereda, e Sebold atopou nela oprimeiro flash-back da novela española.

Salas y Quiroga foi tamén autor decontos como “La bayadera”, “El man-go de la escoba”, “El Marqués deJaralquinto” e “El suspiro del ángel”.Morreu, no esquecemento, en Madriden 1849.

SALAS Y QUIROGA E A CRÍTICA

Non mereceu ningunha indulxenciao labor literario de Salas y Quiroga paraos críticos do século XIX, e se o PadreBlanco o atopaba de gusto perverso e delinguaxe semibárbara, Menéndez yPelayo cualifícao de “tipo del romanti-cismo lúgubre y desmelenado”. A súareivindicación, como xa anotamos,comeza conAlarcos Llorach en 1943,quen sinala os seus acertos parciaiscomo poeta, a pesar de caer ás veces encerto prosaísmo e destacando nel o seucarácter sincero, o ton doente dos poe-mas e o sentido da perda, da soidade eda orfandade. Cando en 1967 aparece enespañol a Historia del movimientoromántico español de Allison Peers,rexorde unha valoración positiva dolabor de Salas, pois se destaca nel aimportancia que tivo o prólogo ás súasPoesías de 1834, cualif icándoo demanifesto audaz e explícito deste move-mento. Antes destes traballos críticospoden sinalarse outros artigos de intere-

se como o publicado por NúñezArenas en Alfar, atribuín-dolle a autoría de Los habitantes de la luna, así como o doBrown reivindicando El dios del siglo, novela que carac-teriza como realista-romántica; tamén Otero Pedrayopublica en La Noche o artigo “LosViages de Salas y Qui-roga”. En 1982 publica Juan LuisAlborg o tomo IV dasúa Historia de la literatura española, que se ocupa doRomanticismo, e no que para tratar de Salas parte deAlarcos e Brown, lembrando que foi esquecido porVarelae denigrado por Blanco García, pasando logo a basear osseus xuízos positivos sobre a poesía do galego tendo enconta a Peers e a Cejador, para concluír que Salas y Qui-roga é un poeta de formación neoclásica que evolucionacara á liberdade e á sinceridade en literatura, cun fin cla-ro: a misión social, de dirección e ensino, que debe cum-prir a literatura; manexa Salas todos os tópicos románti-cos pero con acentos propios nos temas da soidade e doamor, cun fondo senso do desamparo e da nostalxia, sentremendismos, lonxe dos negativos xuízos de Menéndezy Pelayo e Blanco García, que non responden ao ton xeralda poesía do galego. Alborg resalta como textos máisvaliosos os poemas “Ni esperanza”, “AGalicia” e “Leo-nardo”, sen esquecer examinar tamén a novela El dios delsiglo, da que sinala o simbolismo que, non obstante, nondiminúe a realidade dos caracteres, situándose nunhaacción contemporánea, no Madrid de 1836, sendo a máisrealista das novelas do romanticismo, pero que aínda noné un episodio nacional coma os que escribirá Galdós, poisfaltan nela os grandes feitos histórico-políticos.

Ermanno Caldera, naHistoria da literatura españolaII. Desde el siglo XVIII a nuestros días (1990), estuda aSalas no apartado de líricos menores, a carón de PastorDíaz e cualifica a súa poesía como non exenta de interese,con predilección polos temas do sufrimento amoroso,expresado por medio da voluptas dolendi, moi propio daépoca.

Quizais un dos ensaios máis importantes para coñecera mentalidade romántica de Salas sexa Teoría y crítica

58

PORTADA DE EL LABERINTO

dermos a mentalidade de Salas y Quiro-ga.

Rubén Benítez, ao estudar El diosdel siglo, tendo en conta os traballosprecedentes de NúñezArenas e Brown,chega a conclusións propias, negandoque se trate dunha novela de realismoromántico, e vendo nela influxos deLarra e Espronceda e asemade un xogode antíteses de orixe romántica. Desta-can na obra as críticas á burocracia e apreocupación pola política internacio-nal e o escravismo, pero o mellor son,sen dúbida, as descricións, que mostraninfluxos de Hugo, Dickens e Sue naspinturas das clases baixas madrileñas,cun estilo natural e sinxelo para concluírque é novela de valores fóra do común,que merecería ser editada modernamen-te.Así e todo non deixa de lembrar, conMontesinos, que o costumismo non sepode confundir co realismo, porque adescrición está unida a unha concepciónda Historia que nega a dialéctica, que éa base da novela mesma. No mesmovolume Marrast emparenta a poesía deSalas con Lamartine e as Orientais deHugo, con escasas pegadas de Byron,pero cunha sensibilidade profunda eestrema sen o virtuosismo dos modelos,censurando que ao f inal da súa vidaSalas virara cara a un trobadorismopseudo-histórico propio do romanticis-mo serodio, sen esquecer que os defec-tos principais da poesía do galego son amonotonía e as caídas no prosaísmo,chegando ao final a unha postura con-servadora sen a rebeldía romántica.

No, polo demais magnífico libro deDavid Thatcher Gies, El teatro en laEspaña del siglo XIX (1996), non se citaa Salas y Quiroga máis que para anotaro seu rexeitamento de Carlos II elHechizado de Gil y Zárate, sen prestaratención ningunha ao seu teatro. Para oseu papel de xornalista atópanse algun-has referencias de interese no traballode María C. Seoane na Historia delperiodismo en España (1983). Pero unrepaso crítico á f igura de Salas nonpode ignorar a súa recepción en Galicia,

del romanticismo español (1992), de Derek Flitter, quecomeza por estudar o prólogo ás súas Poesías de 1834,no que o autor manifesta unha visión idealista da liberda-de e da inspiración como fundamentos da poesía, pero noque hai aínda eloxios neoclásicos, unidos aos románti-cos, cunha grande admiración por Víctor Hugo, a quendedicará tamén o artigo “Una visita aVíctor Hugo” narevista ElArtista. Malia os eloxios ao poeta francés, criti-ca o excesivo influxo da literatura veciña na literaturaespañola, recomendando volver aos clásicos: trátase poisdun nacionalista cultural español, quizais influído porAgustín Durán. Na revistaNo me olvides, Salas distinguediferentes tendencias románticas, pero censura o roman-ticismo de fantasmagoría e espectros, así como a afec-ción destrutiva, para el o Romanticismo era un medio demellora social, vencellado ao rexurdimento espiritual.Tendía ao conservadorismo, de aí o seu rexeitamento doteatro nihilista que na súa opinión practicaron Gil y Zára-te e García Gutiérrez e mesmo non dubida en atacaralgunha obra deVíctor Hugo por esa causa. Para Salas yQuiroga hai implicacións relixiosas no papel do escritorpois este debe estimular a mellora social e non só destru-ír. Flitter ve nisto o influxo dun modelo conceptual quearrinca deVico (1668-1744) e que en España introducirao conservador Donoso Cortés; deste concepto da literatu-ra parten as súas críticas á tendencia romántica ao escep-ticismo relixioso, ben patentes no artigo “Religión cató-lica”, no que censura o materialismo e a irrelixiosidadeda súa época e no que aconsella empregar a relixión paraatraer a paz e a harmonía, sen esquecer a misión social emoral. Salas rexeita o fanatismo político de carlistas eradicais, partindo un ideal integracionista de raíz idealis-ta alemá, co que se converte nun precursor do krausismoque puido ter influído no seu introdutor en España, Sanzdel Río. A análise deste crítico salienta tamén a impor-tancia do artigo de Salas “Influencia en la literatura enlas costumbres”, publicado enNo me olvides o vinte e unde maio de 1837, onde condena aos escritores inmorais edestrutivos, cunha forte implicación relixiosa, que o leva-rá ás recensións negativas de obras teatrais como El pajee El rey monje de García Gutiérrez, Carlos II el Hechiza-do, de Gil y Zárate ou de Fray Luis de León, de Castro yOrozco. Flitter revisa tamén a novela El dios del siglo,considerándoa rexeracinista, en paralelo con obras deFernán Caballero e Pastor Díaz, vencellándoos a Böhl deFaber, que quería contrarrestar a ideoloxía radical román-tica, restaurando a importancia dunha literatura espiritualnon racionalista, o que se manifestou claro na famosapolémica calderoniana. Esta posición de Salas úneo aoutros románticos como Gil y Carrasco na común preten-sión de recuperar o idealismo espiritual. É, sen dúbida, aobra de Flitter, unha das máis importantes para compren-

59

e cómpre lembrar que xaAntonio de laIglesia o inclúe con dous poemas naantoloxía anexa ao Álbum de la Caridad(1862), os titulados “A Galicia” e “Alrío Canasi”, pero hai que esperar áHis-toria da literatura gallega de BenitoVarela Jácome (1951) para atopar xuí-zos críticos sobre Salas y Quiroga, aquen considera un guía da mocidaderomántica pola súa revista No me olvi-des. Xúlgao un poeta desigual, conacertos parciais, con caídas no prosaís-mo e nos tópicos románticos, pero cunsentimento sostido e sincero, valorandoa súa melancolía e a súa nostalxia dopasado, con especial fincapé nos poe-mas que xa foran incluídos en 1862 nocitado Álbum de la Caridad.Atopa mes-mo nel algúns recursos expresivos queproceden de Góngora e da Biblia, senesquecer o influxo de Martínez de laRosa e de Béranger. Nos seus versos veafán de liberdade, separación das regrase negación do romanticismo máis estre-mo.

En Galicia, deixando fóra o artigo xa citado de OteroPedrayo, o traballo máis actual é o de Cristina PatiñoEirín (2000), no que estuda con relativa amplitude a obrade Salas, onde cualifica El dios del siglo de novela híbri-da, difícil de clasif icar, situada nesa década de 1840 a1850 na que se fornecen Galdós e outros realistas poste-riores, salientando tamén a importancia de Madrid comopersonaxe dotado de vida nun texto pluridiscursivo. Osxuízos de Patiño parten deAlarcos, Brown, Rubén Bení-tez,Alborg, Núñez deArena, Peers e Sebold.

Pero para estudar a recepción de Salas y Quiroga énecesario tamén lembrar a súa presenza en dicionariosliterarios, en enciclopedias, repertorios e antoloxías, poisestes son fundamentais na canonización ou non dunautor. Nada mellor que comezar coa popular Encliclope-dia Universal Ilustrada Europeo-Americana, a popularEspasa, que no seu volume 53, de 1926, inclúe ao autorda Coruña, pero provocando algunhas dúbidas. Cita oxuízo de Cejador sobre a revistaNo me olvides e sinala asprincipais obras do autor, pero non El dios del siglo, queatribúe a un tal José María Salas y Quiroga, do que nonaporta datos biográficos, pero que menciona como autorduns Ensayos poéticos editados na Habana en 1845 e dunCompendio de historia antigua, editado en 1846. Estesdatos pasaron logo ao Diccionario biobibliográfico deescritores de Couceiro Freijomil, que tampouco citadatos biográficos de José María Salas. NaGran Enciclo-pedia Gallega ofrécense algunhas precisións útiles, talescomo a procedencia de Claudia dunha obra inspirada enFlorián,Claudine, ou o dato de que o poema “Leonardo”apareceu na Revista del Progreso, sen esquecer enumeraralgúns dos seus contos.

NoDiccionario de la literatura española e hispanoa-mericana (1993), dirixido por Ricardo Gullón, a entradacorrespondente a Salas foi redactada por Gloria ReyFaraldos, que cita só na bibliografía a Alarcos e quecaracteriza a poesía do galego de melancólica, con ton dedesamparo e soidade. José M. González Herrán e Ermi-tas PenasVarela inclúen a Salas y Quiroga naCronologíade la literatura española III (1992), o que contribúe posi-tivamente ao coñecemento de Salas, pois a obra é selecti-va ao ter que elixir un número relativamente pequeno deautores españois dos séculos XVIII e XIX.Ademais dosdatos biográficos cita todas as súas obras agás os artigose contos, aínda que si os seus cadros de costumes, peronon sinala que algunhas das obras citadas sexan tradu-cións. Tamén Manuel Gomez García o inclúe no seuDic-cionario de teatro (1997), pero só cita dúas das súapezas, “El Españoleto” e “Claudia”.

Aparece, iso si, cun tratamento máis amplo no Catá-logo de dramaturgos españoles del siglo XIX de Tomás

60

FRAGMENTO DO POEMA A GALICIA DE SALAS YQUIROGA

influído polas publicacións e as postu-ras deAgustín Durán.

Pero, para entendermos como víaSalas y Quiroga a Cervantes, contamoscun relativamente longo artigo desteromántico, publicado en 1844 en ElLaberinto, co título “Cervantes y susobras”. A revista fora fundada poloescritor costumista Antonio Flores enela colaboraron importantes autoresrománticos. O traballo comeza facendoun repaso pola vida de Cervantes, enxeral bastante acertado, dado que nesaaltura e xa dende fins do século XVIIIse coñecen moitos datos da vida doautor doQuixote, e a este coñecementocontribuíu Martín Sarmiento, ao conse-guir dar coa partida de bautismo doautor deAlcalá. Só sorprende que Salasanote como data da morte de Cervanteso 29 de abril de 1616, cando neses anosse cría que morrera o 23 de abril, aíndaque en realidade morreu o día anterior.Pero nesta panorámica interesan algúnsxuízos de Salas, e en primeiro lugar, quesinale a orixe galega da familia de Cer-vantes, apoiándose no Marqués deMondéjar, xenealoxista que aseguraba

Rodríguez Sánchez, que engade as obras teatraisLorenzo, un drama de 1837 e Luísa, unha adaptación de1838, catálogo que inclúe ademais referencias bibliográ-f icas, o que nos permite coñecer que tamén o galegoFrancisco Lanza Álvarez o incluíu na súa enciclopediaDos mil nombres gallegos (Buenos Aires, 1953), asícomo Piero Menarini, con outros autores, no volume Elteatro romántico español: 1830-1850. Autores, obras,bibliografía (Boloña, 1982), e que xa no século XIX of ixo Eugenio de Ochoa nos seus Apuntes para unabiblioteca de escritores españoles contemporáneos, enprosa y verso, que se editou sen data en París. TaménJosefina Rivera tivo en conta a Salas y Quiroga no seuDiccionario de literatura Puertorriqueña (San Juan,1970) e Sainz de Robles no seu Ensayo de un diccionariode la literatura (1964).

Poucas veces, non obstante, aparece Salas y Quiroganas antoloxías, que son fundamentais para a difusión dospoetas e narradores. Se ben en 1862 Salas y Quiroga eraantologado porAntonio de la Iglesia e tamén por Lean-dro Saralegui y Medina en 1886, co seu poema “A Gali-cia” na antoloxíaGalicia y sus poetas, raramente apare-ce nas antoloxías de poesía do século XIX, pois mesmounha antoloxía tan extensa como a editada por FranciscoRico La poesía española III. Del romanticismo a nues-tros días (1991) exclúe as producións do autor galego.Tampouco Luis Alberto de Cuenca introduce textos deSalas na súa escolma Las cien mejores poesías de la len-gua castellana (1998), exclusión que xa se dera nahomónima antoloxía de Menéndez y Pelayo. Así e todoSalas si foi escolmado por Jorge Urritia na súa Poesíaespañola del siglo XIX (1995), pois aparece cos poemas“El critiano. En Oriente”, “Él” e “El emigrado”, e asíesta antoloxía é unha das poucas formas accesibles hoxeen día de chegar á obra do autor galego. Menos sorte tivoa narrativa de Salas, pois Rafael del Moral exclúe todasas súas obras da Enciclopedia de la novela española.Tampouco o famosoDiccionario literario de Bompiani,que é unha referencia importante, ten en conta ao autorgalego.

JACINTO SALAS Y QUIROGA E CERVANTES

En 1830 represéntase en Madrid a comedia en versoSancho Panza, gobernador de la Ínsula Barataria, deSalas, que non sabemos se se conserva. A seguinte vezque Cervantes é citado polo autor é no prólogo ás súasPoesías de 1834, onde aparece a carón doutros clásicoscomo fontes cara ás que debían volverse os románticospara escapar do excesivo influxo da literatura francesa, oque é un claro indicador do seu nacionalismo cultural,polo demais típico no Romanticismo, que quizais estivo

61

ALBUM DE LA CARIDAD

que a familia Cervantes fora unha dasmáis antigas que ennobreceran o Reinode Galicia. Estes xuízos parten xa doséculo XV con Juan de Mena e serántamén apoiados con bastante rigor porMartín Sarmiento en 1761, aínda queSalas non puido coñecer esta obra poisnon se editou até 1898. TaménVerea, nasúaHistoria de Galicia (1838) afirma-ba a galeguidade da liñaxe de Cervan-tes. Continúa Salas salientando o desco-ñecemento que se ten da biografía doautor doQuixote entre 1598 e 1602.

Sorprende que, no pensamento dunromántico, se dea tanto peso á crenza deque o tema fundamental doQuixote foramellorar os costumes, eliminando a lec-tura dos libros de cabalarías, pois Salasy Quiroga asegura que a “afición á estaclase de libros era general, y en manosdel vulgo corrían las obras, de que, contanto donaire, se burla Cervantes”. Osrománticos, en xeral, ao contrario queSalas, van dar un xiro na interpretacióndo Quixote, sacándoo das interpreta-cións cómicas que se facían no séculoXVIII, para levar a obra cara a unhainterpretación transcendente e esencia-lista, ás veces vencellando oQuixote aoser de España. Neste sentido Salas émoi conservador e nesa altura de 1844ten pouco que ver xa coa rebeldíaromántica, o que se ve tamén na súapoesía do momento.

Outra opinión sorprendente é a súa seguridade de quea obra non tivera éxito en 1605, o que para el levou a Cer-vantes ao seguinte: “Conociéndolo así, compuso Cer-vantes el Buscapié, sátira ingeniosa y delicada, en que,aparentando criticar el Quijote, daba á sus ignoranteslectores explicaciones, para que entendiesen obra tanmaravillosa. La opinión pública varió completamente, ydesde entonces fue este libro objeto de la atención delmundo todo, y su autor de la envidia y persecución de losdemás autores sus contemporáneos”. O rumor sobre aexistencia de El Buscapié corría entre algúns cervantistasdende o século XVIII, pero non se lle daba excesivo cré-dito, pois ninguén vira nunca a obra. De onde sacou Salasestas afirmacións? Pois é difícil sabelo, porque a falsifi-cación de El Buscapié non se producirá até 1848 da mando gaditanoAdolfo de Castro, falsificación que causaráunha forte polémica, na que participaron importantesescritores españois, mais tamén o galego Manuel RúaFigueroa. Malia isto, e a que Gallardo e CayetanoAlbertode La Barrera, demostraron a falsidade desta obra, foicostume imprimila coQuixote case sempre, polo menosaté 1905. Continúa Salas enumerando un importantenúmero de edicións do Quixote, entre elas as dúas de1605 e a de Bowle, de 1781.

Non sente Salas y Quiroga aprecio polo teatro de Cer-vantes, como o manifesta esta xuízo: “En los teatros dela Corte representáronse, por entonces, los Tratos deArgel, la Numancia, la Batalla Naval, la Casa de losCelos, y otros dramas de Cervantes que fueron recibidoscon mucho aplauso, á pesar del escaso mérito que ánuestros ojos tienen”. Esta censura ao teatro de Cervan-tes é aínda de raíz neoclásica, e ten pouco que ver coasposturas doutros románticos que non crían nas regras tea-trais do neoclasicismo. Coincide aquí Salas con outroscervantistas do século XIX, comoAgustín García deArrieta, que chega a afirmar, en El espírito de Miguel deCervantes… va añadida al fin de él La tía fingida, obrapóstuma del mismo Cervantes (Madrid, 1814; 2ª ed.,París, 1827), que chega a afirmar: “¿Por qué desgracia,pues, por qué fatalidad, no sólo fue Cervantes el Plauto,o el Molière de su nación, sino que, por el contrario,cuando se dedicó de propósito a hacer comedias las hizotan insulsas, desatinadas e insoportables, como indignasde su nombre y de la luz pública?”

Sinala tamén a protección que o galego Conde deLemos prestou a Cervantes, cualificándoo de “poderososeñor, natural de Galicia, fue constante favorecedor deCervantes”. O Cervantes que interesa a Salas é, funda-mentalmente, o do Quixote, pois non aprecia nin a súapoesía nin o seu teatro, e as Novelas exemplares tampou-co merecen moito entusiasmo, “…sus novelas, en las que

62

RETRATO DE CERVANTES NO ARTIGO DE SALAS YQUIROGA

española, vol. 8, Siglo XIX 1, coord. porGuillermo Carnero, pp. 481-496.

MENÉNDEZ Y PELAYO, Marcelino: Estudios entorno al siglo XIX, Madrid, Atlas, 1944.Edición de Pablo Beltrán de Heredia.

MONTESINOS, José F.: Introducción a una his-toria de la novela en España en el siglo XIXseguida de un esbozo de una bibliografíade traduciones de novelas (1800-1850),Madrid, Castalia, 4ª ed., 1980.

NÚÑEZ ARENAS, Manuel: “Figuras románti-cas. El pobre Salas”, Alfar, A Coruña, nº59, (1926).

OTERO PEDRAYO, Ramón: “Los Viages de Salsy Quiroga” , La Noche , Santiago, nº11.719, 04-04-1959, p. 8.

PEERS, E.A. Allison: Historia del movimientoromántico español, Madrid, Gredos,1967, t. II.

PATIÑO EIRÍN, Cristina: “Jacinto de Salas yQuiroga”, en Galicia. XXXV. Literatura.Escritores galegos na literatura española,A Coruña, Hércules, 2000, pp. 448-453.

RODRÍGUEZ SÁNCHEZ, Tomás: Catálogo dedramaturgos españoles del siglo XIX,Madrid, Fundación Universitaria Española,1994, p. 531.

SALAS Y QUIROGA, Jacinto: “Cervantes y susobras”, El Laberinto, Madrid, I, nº 14, 16-05-1844.

SARALEGUI Y MEDINA, Leandro de: Galicia ysus poetas, Ferrol, 1886.

SEBOLD, R.P.: De ilustrados y románticos,Madrid, El Museo Universal, 1992, pp.121-125 e 127-131.

SEOANE, María C. e María D. SÁIZ (Eds.): His-toria del periodismo en España, Madrid,1983.

S.S.: “Salas y Quiroga, Jacinto” e “Salas y Qui-roga, José María”, en Enciclopedia Univer-sal I lustrada Europeo Americana ,Madrid/Barcelona/Bilbao, Espasa-Calpe,1926, t. 53, p. 169.

S.S.: “Salas y Quiroga, Jacinto”, Gran Enciclo-pedia Gallega, Xixón, Silverio Cañada,1974 ss., t. 27, p. 158.

THATCHER GIES, David: El teatro en la Españadel siglo XIX, Cambridge, Cambridge Uni-versity Press, 1996. Tradución de Juan M.Seco.

URRUTIA, Jorge (ed.): Poesía española delsiglo XIX, Madrid, Cátedra, 1995.

VARELA JÁCOME, Benito: Historia de la litera-tura gallega, Santiago, Porto, 1951.

hai mucha invención y gracia”; o que si reivindica é Lostrabajos de Persiles y Sigismunda, “…que es, en verdaddigno de ser mas conocida de los literatos y estudiosos”.

Conclúe así a súa visión do autor alcalaíno: “Miguelde Cervantes, orgullo de los españoles, admirado de losextranjeros, menospreciado por sus contemporáneos, ydeificado por la posteridad, es un ejemplo mas de lainjusticia, ignorancia y ceguedad de los hombres quedejan morir de hambre al mismo, cuya estatua veneraránmas tarde”.

BIBLIOGRAFÍAALARCOS LLORACH, Emilio: “Un romántico olvidado: Jacinto

Salas y Quiroga”, Castilla, Valladolid, (1943), pp. 161-176,logo en Ensayos y estudios literarios, Madrid, 1976, pp. 37-59.

ALBORG, Juan Luis: Historia de la literatura española. IV. ElRomanticismo, Madrid, Gredos, 1976, pp. 386-390.

Álbum de la Caridad. Juegos Florales de La Coruña en 1861,seguido de un mosaico poético de nuestros vates gallegoscontemporáneos, Madrid, Giner, 1989 (1ª, ed., A Coruña,1862).

BENÍTEZ, Rubén: “Otras formas novelísticas”, en GARCÍA DE LACONCHA, Víctor (dir.): Historia de la literatura española, vol.8, Siglo XIX 1, coord. por Guillermo Carnero, pp. 643-656.

BLANCO GARCÍA, Francisco: La literatura española del siglo XIX,Madrid, 1909-1912, 3 vols.

BROWN, Reginald F.: “Salas y Quiroga. El dios del siglo, novelaoriginal de costumbres contemporáneas. Madrid, 1848”, enBulletin of Hispanic Studies, XXX, 117, (1953), pp. 32-40.

CALDERA, Ermanno: “Líricos menores”, en Historia de la literatu-ra española, II. Desde el siglo XVIII a nuestros días, Madrid,Cátedra, 1990.

CEJADOR Y FRAUCA, Julio: Historia de la lengua y literatura cas-tellana, Madrid, Gredos, 1973, 7 v., (ed. facsímile).

COUCEIRO FREIJOMIL, Antonio: Enciclopedia gallega. Dicciona-rio bio-bibliográfico de escritores, Santiago, Bibliófilos Galle-gos, III, 1954.

FLITTER, Derek: Teoría y crítica del romanticismo español, Cam-bridge, Cambridge University Press, 1992, tradución deBenigno Fernández Salgado.

GÓMEZ GARCÍA, Manuel: Diccionario de teatro, Madrid, Akal,1997.

GONZÁLEZ HERRÁN, José M. e Ermitas PENAS VARELA: Cronolo-gía de la literatura española III. Siglos XVIII y XIX, Madrid,Cátedra, 1992.

GULLÓN, Ricardo (dir.): Diccionario de la literatura española e his-panoamericana, Madrid, Alianza, vol. 2, 1993, pp. 1.492-1.493. A voz de Salas y Quiroga é da autoría de Gloria ReyFaraldos.

LANZA ÁLVAREZ, Francisco: Dos mil nombres gallegos, BuenosAires, Centro Gallego de Buenos Aires, 1953.

MARRAST, Robert: “Otros poetas del romanticismo español”, enGARCÍA DE LA CONCHA, Víctor (dir.): Historia de la literatura

63

ería en estremo difícil rastrexara orixe dese costume consisten-te en escribir en portas e pare-des ou en pintar sobre os

muros. Non sei se un petroglifo é ungraffiti ou se quen debuxou un bisontenunha cova estaba a facer unha pintada;ou viceversa. Tampouco resulta doadodistinguir entre ambos termos, graffiti epintada; malia que quizais o primeiroteña unha intención máis artística e opropósito da segunda sexa o de amosarun texto cun contido político ou social–algún tan coñecido como aquel que sepopularizara durante as revoltas deParís de maio do 68, e que agora nonrelacionamos cunha mensaxe escrita naparede: L’imagination au pouvoir–.Máis doado para min é o concepto demural. Quen non ten en mente imaxesde Belfalst ou d´A Habana, cos seuscentos de paredes pintadas con temasrevolucionarios ou, sen ir tan lonxe,quen non recorda os que durante anosvestiron a Porta daVila?

consignas políticas, insultos e declaracións de amor,xunto cun amplo repertorio de caricaturas e debuxos enlugares como as catacumbas de Roma ou as ruínas dePompeia, onde quedaron protexidos pola cinza volcáni-ca. Coñécense multitude de exemplos de época máisrecente, feitos a mor parte deles por viaxeiros e xentes domar, que durante os seus periplos deixaban constancia doseu paso mediante os seus pseudónimos ou iniciais mar-cadas sobre as pedras.

Cando, para a primavera do ano 1943, as tropas norte-americanas entraron en Túnez durante a campaña deÁfrica, atopáronse por primeira vez co graffiti: KilroyWas Here. A típica representación amosa unha cabeza eunhas mans asomándose sobre o borde dun valado. Tantonos seus avances por Italia como por Francia, e f inal-mente enAlemaña, volvérono atopar unha vez tras outra.Nunca se soubo quen fora o seu autor; aínda que se creque se trataba dun soldado dunha unidade de Ohio. Des-pois da guerra o nome Kilroy popularizouse sobre oscadernos dos estudantes chegando mesmo a facersesinónimo de graffiti.

Agustín Agra

Atacando muros;graffiti

Seica xa entre os romanos estabamoi estendido o costume de escribirsobre muros e columnas. Atopáronsemúltiples inscricións en latín vulgar con

En 1960, Cornbread comezou a graffitear enchendocoa súa firma as paredes da cidade norteamericana deFiladelfia para chamar a atención dunha rapaza que llegustaba. As súas actividades foron moi logo rexistradaspola prensa, creándose unha retroalimentación entreambas; de cando en vez os xornalistas suxerían unha ideaque logo Cornbread levaba a termo –alguén dixo quesería fantástico que deixase a súa firma sobre o jet dosJackson Five cando estes aterrasen na cidade; Cornbread

64

fíxoo e a prensa publicouno–. Foron moitos os quecomezaron a pintar seguindo o seu exemplo, pasando depoñer a f irma en calquera lugar a procurar os lugaresmáis altos ou máis inaccesibles.A finais dos 60 producí-rase unha auténtica explosión de nomes sobre as paredesdos edificios da cidade facendo pensar que unha novaforma cultural estaba a nacer en Filadelfia.

Para 1971 as primeiras firmas comezaron a encher osvagóns do metro de NovaYork. Dende aquela coñécesecomo tag –etiqueta– a unha firma, normalmente unhaabreviatura ou simplemente as siglas; unha forma máisrápida e menos perigosa de deixar a pegada, pois é fre-cuente que non dea tempo de rematar o graffiti na súatotalidade. Aquela primeira xeración de graff iteirosneoiorquinos engadíanlle un número ao nome que esco-lleran; a maior parte deles reflectía a numeración da rúana que vivían, e, malia que adoitaban facerse dun xeitorápido e fácil de ler, tal e como o artista saía do tren, untag é moito máis que unha simple firma; é unha maneirade expresar o propio estilo.

65

Máis tarde o graffiteo destes tags comezou a sufrirunha evolución no estilo. Lee 163, foi o primeiro queuniu as letras para así converter a súa firma nun logo.SuperKool 223 inspirouse na burbulla dos bocadillos doscómics para poñer nubes arredor da firma. Baby Face 86púxolle unha coroa e Topcat 126 desenvolveu un estilode caligrafía ao que chamou Estilo Broadway. Logo con-tornáronse os nomes, espesáronse cun inxector de aero-sol industrial e moldeouse un grosor para o alfabeto quefose máis maleable. A finais de 1972 Phase 2 desenvol-veu unha auténtica obra mestra escribindo o seu nome enletras grandes, ocas pero ben formadas, coloreadas e per-f iladas, que bautizou como letras pompa –BubbleLetters–.

Para 1974 fundouse aUnited GraffitiArtists, que conseguiu que os medios decomunicación lles prestasen certa aten-ción. Richard Goldstein escribiu un arti-go para unha revista na que incluía unbo feixe de fotos lanzando á fama a todaunha xeración de graffiteiros.A popula-ridade aumentou coa publicación deThe Faith of Graffiti (A fe da pintada);un libro no que se amosaban numerosasfotos con firmas elixidas ao chou. Estolevou a que nalgúns círculos o graffiticomezase a ser visto como unha arte. En1977 a emisora de televisiónABC amo-sou en que estado se atopaban os trensdo metro neoiorquino. É posible quefose isto o que levou en 1978 á MTA(Metropolitan Transit Authority) deNovaYork a comezar unha loita encar-nizada contra o graff iti. Tomáronsemedidas como instalar novas vallasmáis sof isticadas nas cocheiras dosvagóns de metro, recubrir os vagóns conpintura resistente e aumentar a vixilan-cia. Promulgáronse leis restrinxindo aventa de pintura aos máis novos, obri-gouse aos vendedores a gardar a pinturabaixo chave e endurecéronse as penascontra os graffiteiros.Aparte desta gue-rra coa MTA, xurdiu outro factor anta-gonista, o crack, que non só se f ixodono da Gran Mazá senón que trouxoconsigo todo o que rodea a un mercadonegro: cartos e violencia. Non bastoucon ter ás autoridades en contra. Osmedios de comunicación, a través enmoitos casos de campañas políticas,atacáronos na prensa e na televisión,intentando concienciar á xente do malque as pintadas provocaban. A propiasociedade empezou a volverlles as cos-tas xurdindo brigadas e asociacións deveciños antigraff iti. A resistencia foiinútil. O graff iti comezou a decaer.Había que zafar; uns poucos buscaronartimañas para seguir adiante, outrosdeixárono, e outros aínda tomaron aalternativa de cruzar oAtlántico cara aEuropa, dando a coñecer, xunto coadifusión nos medios, este arte de rúa novello continente. Para setembro de 1989

Para 1982 ou 1983 os estilos de graffiti xa eran simila-res aos do resto de Europa e Estados Unidos. Nos 90 apa-receu unha marca de sprays especializados para graffiti,Montana, os cales permitiron a accesibilidade a unha pin-tura de calidade a un prezo accesible. Dende entón aspublicacións, vídeos e páxinas web sobre o tema soninnumerables; moitas autoridades locais destinan superfi-cies para a súa execución, e mesmo financian concursos,exhibicións ou festivais de graffiti dentro das súas activi-dades culturais, parecendo dar a entender que algo nasmentalidades, malia que aos poucos, vai cambiando.

Son dos que coida que a maior parte das veces as pre-guntas levan a máis preguntas. Comecei preguntando econfesando unha parte da miña ignorancia, acabareidicindo que tampouco sei cando apareceu na vila a pri-meira pintada –quizais me falte algún ano para poderarticular a resposta axeitada–, pero si sei que as recordodende ben cativo situadas en lugares estratéxicos, etamén que en cada ocasión en que saio da casa aparecenante min. Hai de todo, como en case todas as cousas,dende as máis cutres até as obras de arte a cada cal máissorprendente. Pola miña parte hai tempo que teño a miñapropia resposta, é cousa de cada quen acadar a súa. Graf-fiti, cultura urbana.Arte ou vandalismo?

limpouse o último vagón, o metro daCidade de NovaYork estaba basicamen-te limpo.

Tampouco nos levemos a engano.Para entón, malia as dif icultades dosartistas neoiorquinos, o graff iti habíatempo que se espallara polo mundo.Imitáranse algúns modelos pero apare-ceran tamén un sen fin de innovacións.

66

Aínda que xa había precedentes, apartir de finais dos anos 80, e en espe-cial dos 90, adoptáronse novas técnicas.Algunhas delas foron a utilización doaerosol con patróns e o pegado de car-teis e adhesivos. Con elas parte do tra-ballo artístico facíase na casa. Logo, narúa, o traballo era máis rápido, reducín-dose o tempo no que o artista estabaexposto a ser descuberto. O patrón oustencil faise recortando un modelo quese traza sobre algún material lixeiro,como o acetato, que permite pintar dexeito rápido un motivo repetido. Fre-cuentemente se utiliza en combinacióncun texto provisto de certo ton social oupolítico. Os plantillazos adoitan amosarun formato máis reducido que os graffi-tis convencionais e, malia que non sem-pre é así, supoñen unha volta ao carác-ter crítico por encima do espírito artísti-co que anima outras formas de graffiti.

En España o tagging con aerosoisempezou dunha maneira peculiar, ao

NOIA. 2007

parecer de xeito espontáneo, mentres que no resto deEuropa foi por influxo estadounidense. A primeiros dos80, en plena movida madrileña, varios rapaces novoscomezaron a graffitear nas rúas e no metro, con rotulado-res primeiro, con aerosois despois.Muelle (Juan CarlosArgüello) foi o primeiro en aparecer, arredor do ano1980, e nos anos seguintes fixérono outros como Bleck(a Rata) eGlub. Tratábase dun movemento non organiza-do, con moito respecto entre eles, ao que se chamou graf-fiti autóctono madrileño, ou tamén, dunha forma un tan-to despectiva, flecheros, pola inclusión de frechas nassúas firmas.

MADRID. RÚAMONTERA

ción de su partido y éste quedó muycomplacido y de acuerdo con lo que sedecía, no sin antes hacer grandes elo-gios de la CEDA, de Gil Robles, y de lomucho que esperaba de la organizaciónpopulista”. Pola súa parte, o historiadorfranquista J. Arrarás (1965) pon demanifesto igualmente a existencia denegociacións secretas entre a CEDA e oRei, informando, ademais, dunha entre-vista anterior, celebrada en París enxuño de 1933, na que o propio GilRobles en persoa lle asegurara aAfonsoXIII que a República non se consolida-ría, pero había que esgotar todas as víaslegais para amosar a súa imposibilidadeen España.

A realidade política emanada daseleccións a Cortes de novembro do 33,na que o Partido Radical gobernaba coapoio parlamentario e as esixencias daCEDA, podía supoñer, pois, algo máisque a revisión e desmantelamento pro-gresivo da obra das Cortes Constituín-tes. Podería derivar na restauraciónmonárquica, o que moi probablementesignif icaría unha radical involución,que non estaba disposta a permitir aesquerda.

A política reaccionaria levada acabo, especialmente a referida á lexisla-ción social e laboral, truncaba as arelasde cambio das bases obreiras e incre-mentaba a radicalización das súas orga-nizacións, nun momento no que a ondade involución autoritaria que inundabaos parlamentos de Europa Occidental,

urante as semanas que precederon a outubro de1934, cando o goberno da República presididopor Lerroux xa tiña iniciado a súa deriva cara ádereita, fíxose patente que as Executivas esta-

tais do PSOE,UGT e Juventudes Socialistas viñan prepa-rando un movemento insurreccional. Dende a súa saídado Goberno, a f inais do verán de 1933, os socialistasforan evolucionando dende as posicións reformistas ini-ciais ata as posturas revolucionarias que agora defendíabaixo a influencia de Francisco Largo Caballero e ante unpanorama dominado polo endurecemento da represióncontra os traballadores da esquerda, a paralización dasmedidas sociais e a conspiración monárquica en marcha.

A este proceso de radicalización, do que se desmarca-ba o sector liderado por Julián Besteiro, contribuíra deci-sivamente a aparición na escena política da CEDA, unpartido dereitista de masas, non republicano, que ansia-ba unha patria totalitaria inspirada na “gloriosa tradiciónespañola”, e se declaraba disposto a liquidar a revolu-ción; ou sexa, a obra das Cortes Constituíntes, do Gober-no de coalición de socialistas e republicanos da esquerdaque dirixira o pais no bienio 1931-1933. O seu triunfonas eleccións de novembro do 33, ás que acudira enunión a varios partidos monárquicos e de extrema dereitanunha fronte antimarxista, ía convertela na forza conmaior representación no Parlamento e, en consecuencia,situala en disposición de desmantelar a política do BienioProgresista.

O receo da esquerda, tanto obreira como republicana,incrementábase en maio de 1934, cando se f iltraba áprensa a entrevista que un comisionado do líder daCEDA Gil Robles mantivera co rei Afonso XIII no seuexilio de Francia. Esta noticia, publicada enABC (6 xuño1934), confirmaba as intencións cedistas de propiciar arestauración monárquica unha vez acadara o Poder. San-tiago Herrero Galindo (1956) afirma que durante esteencontro o enviado cedista “explicó al Monarca la posi-

67

Antón Rodríguez Gallardo

Omovementoinsurreccional

de outubro do 34.A súa incidencia en Boiro.

derivara nalgúns casos, como naAlema-ña de Hitler ou aAustria de Dollfuss, enbrutais represións contra os partidoscomunista e socialdemócrata. Chegadoo verán daquel ano 1934, na rúa xa sepregoaba a ameaza de que se a dereitaentraba no Goberno habería un levanta-mento xeral das masas obreiras.

Lonxe dos centros de Poder e as súasintrigas, mais non á marxe do ambientepolítico e social do momento e da pre-paración do gran movemento insurrec-cional obreiro, nas proximidades deoutubro do 34 por Boiro circulabanchismes sobre a preparación dalgún tipode acción por parte da descontentaesquerda local. O escuro panoramalaboral que angustiaba aos traballadoresasalariados boirenses mediada a Segun-da República, agudizábase no caso dosafiliados ás sociedades adheridas á Casado Pobo, que vían como os seus princi-pios políticos e sindicais constituían unatranco á hora de atopar emprego. Aarbitraxe da alcaldía nos conflitos labo-rais rara vez os favorecía, e ante o exce-so de man de obra os patróns, na súalóxica empresarial, seleccionaban aosobreiros menos reivindicativos. Ade-mais dos problemas coa empresa conce-sionaria das minas de Lampón, que o 1ºde maio derivaran nunha liorta na pro-pia explotación, nos meses centrais de1934 os socialistas denunciaban ante aDelegación provincial deTraballo a dis-criminación que sufrían os xornaleirosde “La Fraternidad” por parte dalgúnspatróns, e tamén daban conta no Gober-no Civil dos problemas derivados dascontratacións nas obras de reparacióndo tramo boirense da estrada de Padróna Noia, onde se viñan producindo fortesdesavinzas entre aUnión de Canteros yOficios Varios e o autodenominadoautónomo Sindicato Obrero debido ásquendas de traballo. O malestar dossocialistas chegaría tamén á prensa,especialmente ao semanario da Barban-za La Lucha, onde quedaría plasmado oseu desacordo co proceder do Sindicato

Obrero, ao que vinculaban cos patróns e caciques dalocalidade.

Nun contexto de crispación e malestar xeneralizado,con rumores publicados na prensa conservadora de queos socialistas boirenses tiñan un arsenal de armas, apare-cían na mañá do 7 de setembro unha chea de pintadascontra o Goberno e as xerarquías católicas, que a alcal-día, atribuíndoas aos socialistas, denunciaba ante oGobernador Civil: “En la mañana del viernes 7 delcorriente –informaba o alcalde Benito Calo-, aparecie-ron fijados en la Iglesia parroquial, SindicatoAgrícolade Boiro y otros edificios, los siguientes rótulos: No que-remos ladrones en el poder. Pedimos el poder para lossocialistas.Muera el Papa. El cura os engaña, fijaros enla doctrina de Cristo, y otros, con grandes caracteres yque debieron ser escritos la noche del jueves o en las pri-meras horas de la mañana de ayer”.

A partir deste momento a alcaldía vai intensificar ocontrol sobre as actividades dos socialistas, sendo a míni-ma circunstancia obxecto de investigación; mesmo asxuntanzas daquelas noitiñas de setembro ao pé da ferra-xería do dirixente Juanito Somoza O Chono, onde,segundo argumentaba o alcalde Benito Calo á GardaCivil para solicitar maior vixilancia, grupos de mozoscantaban o “himno soviético” e daban vivas á revoluciónsocial.

O temor do rexedor boirense ante o ambiente daque-les días previos a outubro, levábano a solicitar do Gober-no Civil poder seguir conservando a súa licenza dearmas, nun momento no que as autoridades gobernativasdeclaraban caducadas as licenzas de armas para alcaldese concelleiros.

Alleos ás sanguentas liortas dos comuneiros do montePeón, que tinguiran de sangue o verán boirense do 34, ássupostas conspiracións socialistas ou ás desavinzas deobreiros e xornaleiros en competencia por rebentarse a

68

ASPECTO DO BARRIO BOIRENSE DE CIMADEVILA CONTRA OS ANOS 30.

especialmente na súa cunca mineira,onde a alianza dos uxetistas cos anarco-sindicalistas e comunistas orixinaba oúnico movemento armado con trazasverdadeiramente revolucionarias. Parasufocalo sería necesaria a intervencióndo Exército, incluídas a aviación, variasunidades da armada e as súas tropas deelite africanas. A denominada Revolu-ción deAsturias, dominada definitiva-mente entre o 18 e 20 de outubro, salda-ríase con cuantiosos danos materiais enumerosos feridos e mortos por ambaspartes, e deixaba nos revolucionariosunha secuela de represión desmedidapor parte das forzas gobernamentais.

Contradicindo unha vez máis asinfundadas informacións de que dispo-ñían as autoridades locais, en Boiro ninse atoparon armas nin houbo violencias.Con todo, a aparición o día 7 dunhasfollas propagandísticas cualif icadaspola prensa conservadora como “enextremo subversivas y difamadoras con-tra el Gobierno y su autoridad”, forasuf iciente para que o Goberno Civilditara orde de arresto contra os irmánsJuan e Victorino Somoza Rebollido,naquelas datas secretario da Agrupa-ción Socialista e secretario de actas dasJuventudes Socialistas, respectivamen-te, e contra Juan Outeiral Outeiral, vice-presidente da Agrupación Socialista,como presuntos autores e distribuidoresdaqueles panfletos. Uns días despois, epolo mesmo motivo, eran tamén locali-zados e detidos o secretario daUnión deCanteros y OficiosVarios, José IglesiasPeiteado, e outro dos irmáns SomozaRebollido, Felipe, con cargo de vocal daAgrupación Socialista. Todos eran des-tacados activistas do socialismo boiren-se, e hai que entender as súas deten-cións, en ausencia de motivos de peso,como de carácter preventivo ante otemor de que propagaran a insurrección.Postos a disposición da autoridade mili-tar, serían f inalmente trasladados,segundo lle conf irmaba VictorinoSomoza a Elixio Vilaverde (1995), á

traballar, mozos e mozas de familias acomodadas dalocalidade estreaban a inicios de setembro a comediaMuros de Oro, orixinal do boirense Ramón FernándezMato, daquela Gobernador Civil de Jaén. O éxito darepresentación, celebrada en Cimadevila no teatro-cinede Isabel Maestre, era compartido pola tuna da JuventudCatólica, que amenizara os entreactos, e o coro de nenasque pechaba a velada. Era o contrapunto sereno e señori-to a unha vida pública dominada pola efervescencia dareivindicación obreira.

Cando o primeiro de outubro, tras o parón estival, sereinicia a actividade parlamentaria nas Cortes, JoséMaría Gil Robles, Xefe cedista, anunciaba formalmentea retirada do apoio do seu partido ao presidente RicardoSamper. Esta crise desembocará na inmediata formacióndun novo Goberno encabezado porAlejandro Lerroux,que, xunto a sete ministros do Partido Radical e un agra-rio, incluirá a tres da CEDA (Xustiza, Traballo eAgricul-tura).

A entrada no Goberno dos ministros da CEDA seríainterpretada polas Executivas do PSOE eUGT como unpaso máis no camiño da dereita non republicana cara aocontrol do Goberno e a consecución dos seus obxectivosreaccionarios. En consecuencia, e como xa se viña anun-ciando, o día 5 os socialistas declaraban a folga xeralrevolucionaria en todo o Estado. O Goberno, en alertadende días atrás, respondía coa proclamación do estadode guerra e a mobilización do Exército. Aproveitando aconxuntura, o día 6 o Goberno da Generalitat de Catalu-ña proclamaba o Estado Catalán dentro da Repúblicafederal española, pero ás poucas horas, reducida unhafeble resistencia, sería restablecida a normalidade.A fol-ga sería secundada masivamente nas principais cidades etamén en moitos pobos e vilas, mais na maioría dos casosnon pasou dun paro laboral de distinta intensidade eduración, non exento de episodios de violencia e, nalgúncaso, vítimas mortais. A excepción estaría enAsturias,

69

BENITO CALO, ALCALDE DEBOIRO DURANTE O PERÍODO

REPUBLICANO.

JUANITO SOMOZA, SECRETARIO DAAGRUPACIÓN SOCIALISTA EN

OUTUBRO DE 1934

prisión da Coruña, permanecendo pre-sos tres meses sen xuízo nin explicaciónalgunha.

No resto da bisbarra, segundo infor-maba a prensa, a mobilización obreiratampouco tería demasiadas repercu-sións. Os feitos máis destacables produ-cíanse en Noia, onde os folguistas daCentral Eléctrica doTambre serían deti-dos polas forzas da Garda Civil e obri-gados, baixo vixilancia policial, a rein-tegrarse ao traballo co fin de que a Cen-tral, abastecedora de enerxía eléctricada maioría da provincia, seguira opera-tiva. Con todo, as detencións preventi-vas deberon levar a prisión a moitosdirectivos das organizacións da esquer-da obreira, e incluso, como defendeXesús Santos (2005) para o caso deRianxo, das agrupacións galeguistas.

Como anecdótica pódese considerara proclamación do comunismo liberta-rio na veciña Illa daArousa, que durou

tanto como tardou en atracar no seu peirao o vapor coasforzas da orde desprazadas dendeVilagarcía. Despois derealizar uns disparos intimidatorios, as forzas detiveronaos membros do goberno nomeado naqueles días e docomité revolucionario. En xornadas sucesivas practicarí-anse novas detencións, ata superar a vintena.

Das informacións facilitadas naqueles momentos por“LaVoz de Galicia” (13 outubro 34), dedúcese que nasprincipais cidades galegas a folga xeral, secundada masi-va e pacificamente na maioría dos casos, transcorreu senincidentes de gravidade, salvo en Ferrol, onde resultabantres persoas mortas, entre elas o director do periódicosocialista “El Obrero”Angel Mato Peña. Mais do mes-mo xeito que no resto do Estado, exceptuados o casoasturiano e a romántica declaración da Generalitat deCataluña, non houbo mostra algunha de insurrecciónrevolucionaria.

O movemento insurreccional de outubro de 1934 pla-neado pola beira radical dos socialistas, que liderabaFrancisco Largo Caballero, remataba en fracaso, ben por-que as masas obreiras non entenderon ou non quixeronentender os postulados revolucionarios, ou ben, caso dacunca mineira asturiana, por derrota militar. En calqueracaso, as consecuencias inmediatas para o PSOE e a UGT,e mesmo para os republicanos de esquerda, foron enor-mes: encarceramento para moitos militantes e dirixentes,exilio para outros, clausura das Casas do Pobo, prohibi-ción das súas organizacións, acoso aos sindicatos, prensacensurada ou suspensión da autonomía de Cataluña,entre outras.

No caso boirense hai que sinalar que como secuelados sucesos de outubro, despois de ser rexistrados polasforzas da Garda Civil e requisada, xunto a outro material,a súa documentación, a primeiros do mes de novembroeran clausurados por orde gobernativa os centros socia-listas de Boiro e Escarabote, ao tempo que quedabandisolvidas as agrupacións que ata a data alí viñan funcio-nando: SociedadAgraria La Fraternidad,Unión de Can-teros y OficiosVarios, Agrupación Socialista e Juventu-des Socialistas, por un lado, e Centro Obrero de Escara-bote, polo outro. Esta circunstancia, xunto ao encarcera-mento dos seus máis activos elementos, deixaba desman-telado temporalmente o movemento de esquerdas boi-rense.

O denominado movemento de Asturias dáballe ádereita argumentos de peso para demonizar as opciónspolíticas de esquerda e cuestionar definitivamente o réxi-me republicano.A brecha entre uns e outros estaba defi-nitivamente aberta, mesmo en modestas localidadescomo Boiro.

70

O CREGO CLEMENTE MOREIRA ENCABEZOU UNHA

ENCARNIZADA CRUZADA CONTRA A ESQUERDA

LOCAL.

JUANOUTEIRAL,VICEPRESIDEN

TE DOS

SOCIALISTAS

BOIRENSES EN

OUTUBRO DE

1934

obra de abondo para traballar nos“ingenios” (fábricas de azucre de cana).

En “La quincena parisiense” Pedrode Part describe a vida na capital fran-cesa nos últimos quince días (a crónicaestá datada o 25 de marzo anterior), e acontinuación un gravado a toda planado cadro de Berndtson, “Cocinero inex-perto”. A páxina 205 é a que agora nosinteresa: “Monumentos arquitectónicosde España: Noya (Coruña).- Exterior dela iglesia parroquial de San Martín,recientemente restaurada á expensas delSr. D. Daniel Carballo”, ao que segue oartigo “San Martín de Noya (Coruña)”de R. FaginasArcuaz. O número rematacoa sección “Libros presentados”,publicidade e a última plana ilustradaen parte cun gravado inglés: “La guerraen el Sudán: Trinkitat.- Playa dondedesembarcaron las tropas del generalGraham y de Baker-Pachá”.

SANMARTIÑO DE NOIA

Descoñecemos a difusión da revistamadrileña La Ilustración Española yAmericana en Galicia, pero non debíaser moita, cinguíndose a uns poucoscasinos e varios subscritores acomoda-dos, dos que quizais algún ata fose deNoia. Pero o importante foi que grazasa este gravado souberon en toda Españada existencia dunha interesante igrexasituada nunha vila mariñeira das ríasgalegas, e que contaba ademais con

eica agora, o primeiro gravado de quetemos novas da fachada da igrexa de SanMartiño é do ano 1884. Digo da igrexa,pois da vila e comarca xa saíran antesalgúns, en 1879, 1880 e 1881, en La Ilus-

tración Gallega y Asturiana, revista decenal editada enMadrid baixo a dirección de Manuel Murguía.

O gravado da fachada de San Martiño publicou-se noutra revista de nome e feitura semellantes, taménmadrileña, La Ilustración Española y Americana, nonúmero 12 do ano 1884, correspondente ao 30 de marzo.

O exemplar consta de 8 páxinas de formato grande(dobre folio), con artigos, ilustracións –todas son grava-dos ao aceiro- e publicidade. Na capa reproduce o cadro“La ‘madona’ de San Francisco” deAndrea del Sarto; oprimeiro artigo é “Crónica General” asinado por JoséFernández Bremón, ao que segue “Nuestros grabados”por Eusebio Martínez deVelasco e “La misa de ‘Requie-m’” de Emilio Ferrai, con varios gravados intercalados: otemplete e carroza para a custodia da catedral de Santia-go de Cuba, o sartego do cardeal Gil Carrillo na catedralde Toledo, un acólito cun libro nas mans, e un que ocupaa páxina 196 enteira, sen dúbida procedente de Inglate-rra, “La guerra en el Sudán.- Batalla de El Teb, el 29 defebrero último; avance del ejército inglés hacia las altu-ras ocupadas por los insurrectos”.A continuación o arti-go “El padre Cámara. Obispo auxiliar de Madrid” deModesto Fernández y González.

As páxinas centrais (200 e 201) están ilustradas cunúnico gravado: “Madrid: Vista de los recursos de casa-ción interpuestos en favor de los procesados en la causade ‘La mano negra...”, do debuxante J. Comba. De segui-do o artigo “Crisis económica en Cuba y medios que exi-ge” de M. Rodríguez Ferrer, no que afirma que a causafora a abolición da escravitude, non habendo man de

71

Clodio González PérezMuseo do Pobo Galego

O primeiro gravado deSan Martiño de Noia

outros tres templos: Santa María a

Nova, San Francisco e San Bernardo

(agora sen culto).

O deseño non é moi fiel ao modelo,

en particular polo que atinxe á torre do

campanario, pero aceptable no resto,

72

FACHADA DE SAN MARTIÑO, DEBUXO DE A. HEBERT (1884).

agás a parte central do rosetón que é totalmente diferente

a como a debuxou Hebert, pois non coinciden os motivos

ornamentais, nin cos actuais nin tampouco coa descri-

ción do artigo que acompaña a lámina:

El rosetón del frontispicio está formado por toros

concéntricos, apareciendo en el medio una rosa con cua-

templo: Daniel Carballo (A Coruña,1827 – Madrid, 1889), marqués de Bar-bazón, xornalista e deputado progresis-ta, que de moi novo dirixira o xornalmadrileño La Nación.Unha monumen-tal estatua de bronce súa modelada porAgustín Querol e asentada sobre unpedestal de granito labrado por PedroMariño, campa actualmente nos xardínscoruñeses de Méndez Núñez.

As obras de mellora deberon afectarsobre todo ás f iestras, das que variasestaban cegadas dende antigo, recibin-do así máis luz o interior da igrexa e devarias cores, en particular pola tarde,cando peta o sol contra a fachada prin-cipal. As novas vidreiras deseñounas oartista noiés Ramón Lira Castro (queconta cunha rúa ao seu nome), peroforon feitas en París, onde había talleresartesáns que seguían traballando de xei-to semellante a como se facía este deli-cado labor na idade Media.

Estas vidreiras, colocadas nas fies-tras e nos rosetóns no mes de agosto doano 1883, son as mesmas que se podenadmirar actualmente.

Rematamos este pequeno comenta-rio cunhas verbas sobre a indumentariadas cinco persoas que están diante dafachada: visten a tradicional da comar-ca de f inais do século XIX, tanto osdous homes (monteira, camisa, chaleco,faixa, calzón curto aberto polo exteriorda perneira, cirolas brancas, polainas ezapatos), como as dúas mulleres e anena (pano da cabeza, chambra, den-gue, saia, mandil e zapatos). Pero cóm-pre ter en conta que esta era a roupa dosveciños da contorna, pois tanto os seño-ritos coma os burgueses da vila xa adoi-taban vestir nesta época “á moderna”:os homes con pantalón de perneira lon-ga, camisa, gravata, chaqueta e altachistera; e as mulleres imitando noposible os modelos que se usaban nascapitais, sobre todo en París.

tro lobulos estelados, á la que circundan doce columni-

tas en el sentido del radio, fileteando doce portaluces

polilobuladas, circundado á su vez por otras veinticua-

tro columnitas como las anteriores, que filetean igual

número de portaluces, un poco mayores que los prece-

dentes, separados en sus extremos por veinte contraló-

bulos triangulares.

Dende aquela non se fixeron obras de importancia nafachada, agás a supresión do feo engadido barroco sobrea monumental porta para facela máis baixa, construídonon sabemos cando, pero quizais a f inais do séculoXVIII, na mesma época en que se reforma o coro, cons-tando nunha das columnas a data de 1791. Tamén se reti-rou o sinxelo campanil de ferro e a campá do reloxosobre a torre non rematada, postos alí o ano 1842.

O debuxante que asina a obra, Antonio Hebert, cola-bora dabondo non só nesta publicación, senón taménnoutras varias da época, pero a dúbida está en saber setirou o deseño do natural, doutro que lle mandaron oumesmo dunha fotografía, pois en varios gravados constaesta procedencia. Tampouco consta o gravador, pero qui-zais fose Severini, que asina moitas das ilustracións dapublicación.

Por último está o artigo, “San Martín de Noya (Coru-ña)” da autoría de Robustiano FaginasArcuaz, xornalistade LaVoz de Galicia, colaborador en varios periódicos,autor dalgún poema galego e tamén da Guía indicadorde La Coruña y de Galicia para 1890-91, impresa nacidade herculina en 1890. O texto é interesante, aíndanon deixando de ser unha loa verbo de quen correu coscustos (ou boa parte deles) das obras de restauración do

73

PORMENOR DA LÁMINA DE A. HEBERT.

nha obra escrita na década doscincuenta e que permaneceu

inédita ata a actualidade, can-do aparece no fondo dun baúl e lle éentregada á profesora Aurora Marcopara a súa publicación.

Cando a obra vira a luz eran os anosda Coruña, os tempos queAvilés fabu-lara durmindo debaixo do piano de colada casa de Pachola Rilo, quen dá noti-cia da obra. Os tempos nos que esteescritor con devezos de normalizaciónlingüística, escribiu unha historia quesemella formaría parte dunha “Bibliote-ca dos Meniños” por ser esa a inscriciónque coloca na parte superior do texto.

Biblioteca dos Meniños, imaxinadapor alguén que non é mestre nin tenrelación cos nenos a parte daquelaimprescindible de ter sido rapaz e nonter historias que ler no seu idioma, talcomo lle sucedera a Manuel María e ofixera escribir aqueles Soños na gaiolaque todos lemos. Hai algo máis sensibleque a necesidade de soñar o propio? Poriso falamos de normalización lingüísti-ca, cultural e imaxinativa. E só o nomede Biblioteca dos Meniños nos emocio-na, porque así era Avilés, sensible atodas as necesidades culturais e atento acada unha delas. Tamén nos emociona ofeito de lembrar, unha vez máis, que opaís non foi quen de acoller a homescoma el ofrecéndolle as oportunidadesnecesarias para que puideran levar acabo as ideas filantrópicas que tiñan eque terían transformado o entorno...

Cando deixaremos de darlle as costas aos grandes poe-tas? Hai pouco, alguén recordaba a vergonza de saberque Celaya –o poeta que nos dixera que “a poesía eraunha arma cargada de futuro”– morrera esquecido portodos e cando xa estabamos na democracia... Da mesmamaneira teremos que seguir lembrando a aqueles quetiveron ideas para mellorar Galicia e non puideron leva-las a cabo porque ninguén lle prestou a atención debida.

É este Cabalo de vidro un conto marabilloso quesigue o ronsel daqueles que naceran para dar de ler damesma maneira que o pan e o leite daban de comer. Unconto que teriamos que situar a partir daquelas FábulasdeAmador Montenegro Saavedra publicadas en 1897, oprimeiro libro en galego dirixido aos rapaces e rapazas.Pero, sobre todo, seguindo as iniciativas das Irmandadesda Fala que pensando que a supervivencia de Galicia sósería posible se as xeracións vindeiras crían naTerra e naFala, fundan as Escolas de Ensiño Galego e promoven aliteratura infantil no noso idioma.Así nacen obras comoO rei avarento de Vicente Risco, Os nenos ou Agro-mar.Farsa para rapaces de FilgueiraValverde, Conto deguerra de Camilo Díaz Baliño, Teatro dos nenos deÁlvaro de las Casas ouMargarida, a do sorriso da auro-ra de Evaristo Correa, o primeiro conto de fadas en gale-go.Aquí, si, tal vez aquí, neste punto, haxa que situarOcabalo de vidro, ao pé dos grandes creadores da Xera-ción Nós e da súa maneira de estar no mundo desde Gali-cia. Era o rexurdir do idioma literario para os meniñosnos anos anteriores á guerra, logo, a brecha abriuse e alonga noite de pedra tapouno todo, ata que nos anos cin-cuenta son creadas editoriais como Galaxia que nossesenta volven a pensar na rapazada. Entre uns e outros,nos cincuenta, aparece o primeiro libro de poesía infantilmáis alá do mar inaugurando o xénero, e algún outroentre os que se atopa este de Avilés que quere situar omarabilloso na nosa lingua e no noso país.

74

Pilar Sampedro Martínez

O cabalo de vidro deAntón Avilés deTaramancos.

ollos blaus, que trenza as espigas raíñas,dálle herba ós años pequenos e chamapolos pitos. E neses labores tamén haimoito de marabilloso pois as fillas decabaleiros non acostuman facer esestraballos, agás cando delas falaAvilés,igual que fixera naquel poema “Ergueu-se El Rei, como facía antigamente” noque o soberano colle o arado. Eis amarabilla, un rei arando no pomar! Por-que a nobreza está na terra, só na terra eno traballo. Ao reler o poema caemosna conta do paralelismo entre as dúasobras; no conto fálase de como Xoaniñavoa sobre os sete reinos no carro da bré-tema, recorrendo nun intre: ríos canta-reiros que moven os reducios de moitosmuíños, mozas bailando en roda, lavan-deiras que lavan e aturuxos que esgazano vento, os boscos cheos de silencios ede sonmas, os maínzos e as ribeirasbrancas, bandadas de pombas ou degavotas, mentres soa a música milagrei-ra de gaita,... E no poema podemos ler“Pideu cabalgadura: /o reino enteiropercorreu nun soño, e recontou as pom-bas, / as centeeiras, fixo conta das bré-temas, das urces e de todo / canto llepode pertencer a un rei. A xente andaba/ aserrando nos soutos, plantando nosfaiedos, arando / desde a beira do mar.Cantaban como cantan, aferrollados, /os vellos pobos do mencer.”

Outra pegada deAvilés, que recoñe-cemos, é a presenza do propio, o nomedo pai: Beltrán de Noal, os Sete Reinosda Brétema que a editora relaciona moiacertadamente coas sete provincias, oscorvos que non son corvos, os noivossaíndo en ledo viaxe polos garridosvales e serras silandeiras onde a bréte-ma coroa os cumes e aloumiña os maín-zos... mentres o cabaleiro Beltrán deNoal sorría tranquilo na f iestra dopazo... ou frases como “Amañoulle coaman os soaves cabelos a Xohaniña” ou“A risa a tombos polo val” que poderia-mos recoñecer e poñer nos seus labres.

Por iso, a min este conto fálame da sensibilidade doautor de cara a dotar a literatura galega daquelo que senecesitaba... Non me importa se as obras se poden defi-nir como maiores ou menores; o autor é grande –talcomo se ten demostrado desde todos os puntos de vista–,sóbranlle obras para gravar o seu nome e as súas palabrasna historia das literaturas; o escritor está comprometidoco idioma e cos soños do país, el soña os seus propiossoños e busca que se estendan e sexan soñados por moi-tos outros.

Porque a fantasía agroma na obra... Marabillosas sonas “Terras do Escuro Bosco”, o pazo feito de mármore eos paxaros de nácara labrado, as mazás de ouro recen-dente e as fontes cantareiras e limpas aínda que parezando máis normal... Marabillosa é a Furna da Infinda Esca-leira que se atopa “segundo a ourela do río monte enriba,perto de tres sobreiras irmáns que se ven dende lonxe”. Émarabilloso o Cabalo de Vidro cinguido con arreos deouro e esmeraldas que turra do Carro da Brétema, a cai-xa de prata forrada de plumas de ouriolo e de pardal naque se deben xuntar os anacos de vidro –nos que se des-faga o cabalo– co fume da labarada de San Xohán nomencer do día do santo, para que o cabalo se forme denovo, por segunda e única vez. É marabilloso o agasalloque o vello lle entrega á nena que fora boa con el aledán-dolle os últimos anos da vida, a nobre Xohaniña dos

75

Hai elementos que se poderían repe-tir en calquera lugar ou calquera histo-ria deste tipo, como iso de que oTrasnoPepón veña da Montaña Bermella adescansar das falcatruadas feitas e des-cubra o segredo de Xohaniña, ou a tris-tura que aniña no corazón do cabaleirofacéndoo enfermar e levándoo ó leito,ou atopar o pazo envolto en silencios eescuridade. Aínda que aquí nos poidachamar a atención que é un home o queenferma de tristeza; a dor é así; tamén anena doída pola perda do compañeiro,esqueceuse de todo “con ela estabantamén tristeiros os paxaros, as fontes ios camiños”, o panteísmo... E a sabedo-ría, pois pasou o tempo que todo opode, e “un soleado día de abril volveua nena a sentirse leda, arelaba aloumi-ñar de novo as rulas e coller pomas dou-radas nas maceiras”.

Igual que en Tres capitáns de temposidos, o xenio do autor evidénciase entreo humor e a frase de vello que nos traemil e unha reminiscencia, a maneira defalar ... “-Vouche levar a cas de teu pai,porque a vin triste e valeira sen a túapresenza”, “-¡Cantas noites sen sono!¡Cantos días sen acougo! ¿Quen cheapartou de min que me deixou malferi-do? -Dixo o pai, e logo dirixíndose aotrobeiro -”Trougueches a luz á miñacasa cando todos estabamos cegos.Conta dende hoxe que eres un fillo máisda nosa caste i has de acadeirarte sem-pre á miña dreita” ao que contesta.-“Herdei dos meus maores un pazo everdes terras onde a súa filla será dito-sa”.

Eis un conto marabilloso, no que amaxia semella facer das súas, un contode trasgos e nobreza (se non reis e prin-cesas si cabaleiros e meniñas que se fanmozas, trobeiros –Brión– en vez depríncipes ), pero co riso e cacharadasdos trasgo, cancións de namorados equeixosas coplas que lembran o seufogar e os seus eidos, o mozo que a des-

encanta / salvándoa, e pide a súa man ao pai... Hai do desempre, pero hai do propio, está a sensibilidade que serecoñece: os nomes, as personalidades, as creacións; oimaxinario propio, a Terra do Escuro Bosco que perco-rrerá máis tarde Ferrín ou Cabana, está o tempo indefini-do que foi ou está por ser cando os reis labran e as nenasde boa familia miran polas pitas... está o tempo que é enon é (o cabalo e o carro percorrendo o mundo nun ins-tante, a meniña facéndose casadeira nun vira vira...)

E unha pregúntase: e agora, que se fai con esta obraque nos chega tan tarde no tempo? Que faría eu con estaobra? Unha peza que responde a un momento determina-do, ao desenvolvemento concreto dunha literatura e quenos tempos actuais tal vez resulte un tanto estraña paraos nosos rapaces. Eu collería a obra na man e botaría demenos uns nenos aos que lerlle desde a voz familiar ou ada escola unha obra que alguén escribiu pensando neles,observaría as súas reaccións, preguntaríalles polas sensa-cións que lles esperta e poñeríaos a crear outras historiasnas que as nenas e os nenos lles fagan compaña aosvellos e eles poidan facerlles agasallos marabillosos, queo son porque non existen. Poñeríaos a xogar cos nomesrelacionados cos lugares que coñecen: trobeiro Brión,Beltrán de Noal e que darán lugar a outros que se llesvaian ocorrendo: trobeiroAmes, Beltrán de Milladoiro, eunha vez inventados nomes e nomes crearíamos os per-sonaxes ... Un paso máis alá, collemos aqueles outrosabsolutamente imaxinarios coma os Sete Reinos da Bré-tema, as Terras do Escuro Bosco ou a Furna da InfindaEscaleira, escenarios magníficos para ilustrar ou recrear;crear lugares como se crean personaxes e colocar nelestodo canto queiramos. Personaxes que dan para falarcomo o cabalo de vidro ou o carro de brétema, que seme-llan sacados dun binomio fantástico de Rodari, e que nospoñerán no camiño de inventar outros xogando con ele-mentos así de contraditorios.A brétema, sempre a bréte-ma definíndonos como país, facendo que naza a fantasíatal e como explicaba Torrente Ballester, aí, en Noia, noLiceo, aquela mañá na que todos entendemos a razónpola que podiamos ver dragóns en vez de carros de vacasachegándose pola corredoira, entre a néboa. Ela é miste-riosa e pode reinar sobre o mundo ocultándoo aos ollos ecreando seres inexistentes, en contos que contamos eescribimos con lindes desdebuxadas.

E entre a brétema un cabalo de vidro, achegándose anós desde os anos cincuenta do século pasado, e nel opoeta traéndonos un imaxinario propio, xa construídopara sempre, coma unha torre no ar.

76

77

Rosana Calvo Agraso

78

Junto a los nuevos molinos,

Que van poblando el camino

Por donde vuelvo a pasar,

Quiero encontrar mi destino .

Y unir mi triste figura,

A la tuya Don Quijote,

Para juntos cabalgar,

Sobre tu fiel Rocinante,

De la llanura hasta el mar .

Quiero verte caballero

Recorrer el mundo entero,

Como hiciste en el pasado,

Siendo tu fiel escudero,

El brazo donde apoyar .

Cabalga de nuevo amigo,

Blande tu lanza conmigo,

Y acomete sin desmayo,

Esta última aventura,

A lomos de tu caballo,

Que no pare de trotar .

Vuelva tu noble figura,

A acometer con bravura,

El destino renovado,

Para el que fuiste llamado,

Vuelve de nuevo a luchar.

Enarbolando tu espada,

Contra molinos de viento,

Renueva el aire conmigo,

Caballero, fiel amigo,

Renueva el tiempo perdido,

Y no dejes de luchar .

Pelea contra el olvido

De valores escondidos ,

pelea a brazo partido,

caballero, fiel amigo,

renueva este nuevo siglo

que nos hace naufragar.

Cabalgar quiero contigo,

Fundiéndome en el camino,

Con tu sombra y tu figura,

Con tu yelmo y tu armadura,

¡ nunca dejar de soñar ¡ .

Dame fuerzas, buen amigo,

Dame fuerzas, caballero,

Cabalgar contigo quiero,

Sobre las olas del mar .

Deja que libre contigo,

Batallas contra molinos,

Compartiendo tu destino,

Sin miedo quiero luchar.

Y que de loco me tachen,

Pues prefiero tu locura,

A vivir en la amargura

De su mezquina ruindad.

Cabalga de nuevo, amigo,

Seré tu fiel escudero,

Recorriendo el mundo entero,

Lleva mi alma contigo,

Para enseñarme el camino,

Por donde debo pasar .

Alza tu vista de nuevo,

Y monta en tu cabalgadura,

Como versó , León Felipe,

“Por la manchega llanura”,

Muéstrame tus ojos fieros,

Cabalgar contigo quiero,

Valeroso caballero,

Contigo quiero luchar .

Cabalgar quiero contigo,

Siendo a tu lado testigo,

De tus glorias y leyendas,

Caballero del olvido,

Cabalgar quiero contigo,

Hasta perderme en el mar .

Alejandro Bralo

Poes ía

Quijote

Pomponius Mela

Recunchos de Noia

ALTAR DE SANTA MARÍA A NOVA

RÚA DO CURRRO

IGREXA DE SANTA MARÍA A NOVA

80

Os nosos l ibrosXerardo AgraFoxo

Agustín AgraA treboada de CXunta de Galicia / 21x15 cm / 124 páxinas.

Esta é a terceira obra narrativa deste biólogo e profesor deEnsino Secundario no IES da Cachada (Boiro). Primeiro publi-cou O tesouro da lagoa de Reid`Is (Premio Merlin 2006 de Lite-ratura Infantil). Dous anos despois escribiu a novela curta Caza-ría salvaxe (2008).

O cambio climático é fío argumental de A treboada de C.Por este sorprendente texto circulan un feixe de personaxesradicais –no sentido de non quedarse nas follas e profundar noasunto, procurando a raíz da problemática–; uns antiheroesrebeldes, que disparan a eito sobre algunhas das múltiples cau-sas, as que máis directamente nos incumben, dun conflito glo-bal: incendios, sobre explotación pesqueira, especulaciónurbanística, consumismo desaforado...

Malia todo, estas páxinas pretenden fuxir dos dogmas e dotufo a moral que adoita acompañar a moitas obras de literaturaxuvenil. Tamén intenta levar á reflexión, a que o lector/a non per-maneza indiferente e acade a súa propia opinión sobre os dife-rentes vértices de tan complexo asunto.

José Barroso CastroXoán Neira PérezA vida e a fala dun pobo:“A fala do tempo”Editorial Toxosoutos / 25x18 cm. / 610 páxinas

Esta salientable obra está escrita por dous autores: JoséBarroso Castro (Salamanca, 1964), que é Doutor polo CornellUniversity de Nova York; e Xoán Neira Pérez (A Pobra do Cara-miñal, 1971), Licenciado en Teoloxía e Estudos Eclesiásticospola Universidade Pontificia de Salamanca.

A fala do tempo constitúe un excelente e documentado tra-ballo sobre a historia da Lingua Galega e a historia das rela-cións de convivencia dos clérigos, gremios e notarios na Galiciados séculos XIV-XIX. A estrutura da obra xira ao redor do estudode 63 documentos inéditos. Todos eles escritos e relacionadoscoa costa occidental de Galicia, concretamente coa vila deNoia, durante unha época na que o comercio exterior marítimoe a actividade mercantil posibilitou o desenvolvemento do urba-nismo e a creación das organizacións gremiais.

Os citados documentos, que conteñen datos sobre a Con-fraría dos Clérigos da Concepción de Noia, atópanse en tresarquivos da nosa xeografía: O Parroquial de San Martiño deNoia, o Catedralicio de Santiago de Compostela e o Parroquialda vila da Pobra do Deán.