review of religious pluralism based on avicenna's...

Comparative Theology, Vol: 9, No: 19, Spring & Summer 2018 /5

Review of Religious Pluralism Based on Avicenna's Perspective and its Relation with

Verses of the Qur’an and Hadiths

Zohreh Borghei

Abstract

Religious pluralism is one of the recent issues with which Avicenna has not dealt directly, but

with a new approach and through the topic of prophethood and the characteristics of the

prophets, this article examines the foundations of religious pluralism based on Avicenna's

theological and philosophical ideas. According to Avicenna, prophets have the highest level

of perception and they have taken all their talents into action, therefore they are the wisest, the

most knowledgeable and actually, the most perfect people of their time. Avicenna believes

that all the prophets, because of the perfection of their intellectual faculties, are related to the

active intellect and through it to the essence of being and they are aware of them. All their

teachings are in accordance with reality and truth, because they have originated from the

source of being. Just as the differences in languages and religions are not due to their

substantial and inherent difference, apparent difference in some life-style laws and ways of

prayer are also not due to the inherent difference between religions, but the kernel of religion

and what the prophets have received from the higher world by the archangel or active

intellect, all originated from one reality and for this reason all of them are true. On the other

hand many spiritual statuses are realized in the world of intellects and merely relationship

with the intellectual world is not the cause of the relationship with the whole world and

awareness of all facts and levels and stations. Avicenna explicitly states that the soul of the

prophet is more active in its connection to the active intellect. He is more aware of the world

of intellect and his mission is stronger. Therefore, although all divine religions are

manifestations of a single truth, their hierarchies are not the same. Some prophets, and

consequently some religions are more virtuous. Although all the prophets are equal in

invitation and the purpose of the prophecy which is invitation towards God, the Return and

training the community and according to Hick turning from self-centeredness toward God, but

Assistabt Professor, Department of Philosophy and Kalam, Qom University, Qom, Iran

[email protected]

Received: 01.10.2015 Accepted: 29.04.2018

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License

6/ Comparative Theology, Vol: 9, No: 19, Spring & Summer 2018

in perfection, knowledge and other characteristics they have different grades. Men of

heavenly religions all agree that true prophecy has levels and the prophets differ in level and

position. Avicenna in his work explains the difference of levels of the prophets and has

rational reasons for that. He believes that the prophets are different in terms of knowledge,

virtues, moral perfection and the power of influence in the world. His most important reasons

are the differences in the powers of the prophets, the differences in the levels of the world of

intelligences and the extent of qualifications or lack thereof regarding the sacred intellect.

Even his reasons for the necessity of prophecy implies different levels of the prophets and

their evolutionary journey.

If, as stated, access to truth is not the same in all religions, it is natural that the acquisition

of happiness will not be equal in all religions. So, all those who believe in God and the Day of

Judgment and do actions that are motivated to approach God and obey the religious and

divine commands, whether they are Muslims or non-Muslims, their actions will be acceptable

to the Divine court, and they will be saved. As if the truth has degrees and achieving one level

of it and awareness of the facts of it does not require achieving all grades, happiness and

wretchedness also have grades. Among the felicitous and the wretched there are various

degrees.

Therefore, religious pluralism at this level is acceptable and it is provable that all divine

religions have a degree of legitimacy and all the prophets have been associated with the

higher world and from that world they brought truth for people. But pluralism in the sense

that all religions have truthfulness to the same extent and give the same amount good fortune

to their people is not compatible with Avicenna's theological and philosophical ideas about

prophethood. In his view, religions constitute an evolutionary movement with the intellectual

development of mankind, the right laws have been passed on to the people through prophets.

By the connection of the prophetic missions with each other prophecy has progressed

gradually toward evolution and the last link of prophecy is its highest peak.

Finally all divine religions, in spite of their differences in rank, have total authenticity. The

final salvation of religious followers is precisely based on religious righteousness of religions

and consequently have degrees, because there is a direct relation and concomitance between

the religious levels of religions and their salvation. Felicity and wretchedness are subject to

real and genuine conditions, not contractual terms.

Keywords: religious pluralism, inclusivism, prophet hood, legitimacy of religions, revelation

Bibliography

- Holy Quran.

- Ibn Sina, Hussein bin Abdullah (1996). Al-isharat wa al-tanbihat. Tusi, Nasir al-Din

(annot.). 2nd

& 3rd

vol. Qom. Al-Balaghah press.

- Ibn Sina, Hussein bin Abdullah (2007). Ahvah al-nafs. Paris. Darbilon press.

Comparative Theology, Vol: 9, No: 19, Spring & Summer 2018 /7

- Ibn Sina, Hussein bin Abdullah (1984). Al-talighat. Badawi, Abdel Rahman (resea.).

Beirut. Al-a’alam al-eslami library.

- Ibn Sina, Hussein bin Abdullah (1984). al-shafa (al-elahiyat wa al-tabi'iyat). Zayed,

Said (emend.). Qom. ayatollah marashi library.

- Ibn Sina, Hussein bin Abdullah (1996). Al-nafs (of al-shafa). Hasanzadeh Amoli,

Hasan (resea.). Qom. The publishing center of the islamic information office.

- Ibn Sina, Hussein bin Abdullah(1908). Nine treatises in governance and nature. 2nd

ed. Egypt. Dar al-arab press.

- Ibn Sina, Hussein bin Abdullah (1980). Treatises. Qom. Bidar press.

- Ibn Sina, Hussein bin Abdullah (2004). Treatises on the truth and quality of the

dynasty of creatures. Amid, Mussa (annot. & appen.). 2nd

ed. Tehran. Society for the

apprecition of cultural works dignitaries press.

- Ibn Sina, Hussein bin Abdullah. healing psychology. Dana Seresht, Akbar (trans.). 2nd

ed. Tehran. Iran auto press (Bita).

- Sadr al-din Shirazi, Mohammad bin Ibrahim (1984). Al-mabda wa Al-ma’ad (Basic

and Reactive). Nourani, Abdullah (sum.). 1st ed. Tehran. Islamic studies institute.

- Ibn Sina, Hussein bin Abdullah (1973). Miraj-nama (meraj-nameh). Karimi, Bahman

(sum.). Rasht. Bita press.

- Ibn Sina, Hussein bin Abdullah (2000). Al-nijat men al-gharq fi bahr al-zalalat.

Danesh pazhoh, Mohammad taqi (annot. & emend.). 2nd

ed. Tehran. Tehran university

press.

- Borhani, mojtaba (2004). An introduction to some topics in Islamic theology. (4th

vol.

pluralism).1st ed. beyt al-ahzan press.

- Peterson, Michael; hasker, William; reichenbach, bruce & basinger,david (1997).

Reason and religious belief. Naraqi, Ahmad & Soltani, Ibrahim (trans.). 1st ed. new design

press.

- Sabzewari, Mulla hadi (2004). Asrar al-hakam. 1st ed. Qom. Religious press.

- Sultan al-wa’izin shirazi, mohammad (2010). Peshawar nights. 6th

ed. Tehran. Adine

sabz press.

- Suhrawardi, Shahab al-din (1996). Sheikh Ishraq constellations. Corbin, henry; Nasr,

Seyesd Hossein & Habibi, Najafgholi (annot. & emend.). 2nd

ed. Tehran. Cultural studies

and research institute press.

- Al-soury, Gamal al-din muqdad bin Abdullah (1904). Al-lawame al-elahiya fi

mabahith al-kalamiya. Shahid ghazi tabatabaei (resea.). 2nd

ed. Qom. Islamic propagation

office press.

- Shibli nomani, Mohammad(1989). The history of theology. Fakhr daei gilani,

Mohammad taghi ( trans.). (1st & 2

nd vol.). tehran. Asatir press.

- Shahrestani, Mohammad abd al-karim (1998). Al-milal wa al-nihal. 1st ed. Beirut. Dar

al-fekr press.

8/ Comparative Theology, Vol: 9, No: 19, Spring & Summer 2018

- Sadr al-din Shirazi, Mohammad bin Ibrahim(1990). Al-hikmat al-muta’aliye fi-l-asfar

al-aqliyeh. (7th

& 9th

vol.). Qom. Manshorat mostafavi press.

- Al-ghazali, Abu hamed (1928). Ma’arej al-quds fi ma’arej al-nafs. Egypt. Al-‘ada

press.

- Farabi, Mohammad abu nasr (1962). Fosus al-hekam. Ojabi, Ali (forew. & resea.). 1st

ed. tehran. Society for the apprecition of cultural works dignitaries press.

- Kulayni, Mohammad bin yaqub. Usul al-kafi. (1st vol.). farhang-e ahle bayt press.

- Lahiji, Abd al-razzaq fayyaz (2004). Gawhar-e morad. Ghorbani, zeyn al-abedin

(forew.). 1st ed. Tehran. Saye press.

- Majlesi, Mohammad baqer. Bihar al-anwar. (18th

vol.).

- Motahhari, Morteza. (2001).collection. (4th

vol.). 6th

ed. Tehran. Sadra press.

- Mirdamad, Mohammad baqer (2002). Mossanafat-e mirdamad. Norani, Abdullah

(sum.). 1st ed. Tehran. Society for the apprecition of cultural works dignitaries press.

- Nasr, Hussein (2007). Three muslim sages. Aram, Ahmad (trans.).6th

ed. Amir kabir

press.

- Hick, John (2002). Philosophy of religion. Saleki, Behzad (trans.). 3th ed. Al-hoda

international press.

- Hick, John (1999). Problems of religious pluralism. Gavahi, Abd al-rahim (trans.). 1st

ed. Tehran. Tebyan press.

(علمی پژوهشی)الهیات تطبیقی

1397بهار و تابستان ، نوزدهم، شماره نهمسال

34-23ص

روایات آیات و مناسبات آن با و سینا گرایی دینی از دیدگاه ابن نقد کثرت بررسی و

زهره برقعی

چکیده

مقاله بر آن است تا بر هرچند کثرت گرایی دینی از مباحث جدید است و ابن سینا مستقیم به آن نپرداخته است ؛اما این

نقد قرار دهد. ابن سینا از یک طرف با سینا مبانی کثرت گرایی دینی را مورد بررسی وفلسفی ابن اساس آرای کالمی و

تا حدی از اند، بنابراین به نحوی معتبر وبه عالم عقول کند تمام ادیان الهی حاصل صعود پیامبرانبراهین متقن اثبات می

گر آن است آورد که بیانهای عقلی متعددی میاز طرف دیگر وی برای اختالف مراتب پیامبران استداللمندند.حقیقت بهره

باشند. هم چنین وی بر این باور است که با تمام ادیان در یک سطح نیستند و به یک میزان از حقانیت برخوردار نمی

توان نتیجه گرفت که کثرت با لحاظ این سه اصل می شوند. پیشرفت فکری و سیر تکاملی انسان، ادیان هم متکامل تر می

مندی از حقیقت ونجات بخشی قابل دفاع نیست، اما تفسیری از گرایی دینی به معنای یکسان بودن همه ادیان در بهره

ادیان به شود؛ از آنجا که نجات بخشی ادیان رابطه مستقیم با میزان حقانیت آنها دارد، گرایی از آرای وی استنباط میشمول

همان اندازه نجات بخش خواهند بود. هر میزان که حق باشند به

های کلیدی واژه

حقانیت ادیان، وحی، عقل فعال نبوت، گرایی،شمول کثرت گرایی دینی،

ایران ،قم ،استادیار گروه فلسفه و کالم دانشگاه قم [email protected]

9/2/1397 تاریخ پذیرش: 9/7/1394تاریخ وصول: Copyright © 2018, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution

License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long

as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

1397بهار و تابستان ، نوزدهم، شماره نهمالهیات تطبیقی، )علمی پژوهشی( سال / 24

مقدمه

اواسط بار در نخستین را گرایی دینی کثرتۀ واژ یکه جان

از او شرده توسرط . تفسریر اراهره کررد قرن بیستم مطرر

گرایی دینی سه الیه دارد: کثرت

ادیان اعضای ۀحقانیت ادیان؛ به این معنا که هم -الف

(؛275-271: 1381)هیک، ندا یک خانواده و همه حق

؛ادیان ۀبخشی هم جاتن -ب

.آمیز بین پیروان ادیان مختلف زندگی مسالمت -ج

یشناسر گرایی دینی بر مبرانی کالمری و معرفرت کثرت

بررون متعددی مبتنی است و دالیل مختلف درون دینری و

گونراگون بیران شرده یهرا دینی برای اثبات آن در حروزه

شرناخت اات خداونرد و امکران ادرا و است؛ مانند عدم

دیرن، دیرن و صردف واقعیت غایی، تفراوت برین گروهر

، اخرتالف نرومن و زبرانی یو براز یمفهروم تفاوت زبران

های دینی. آموزه دینی در ۀفنومن، جایگاه و نقش تجرب

پژوهشررگران و اندیشررمندان اسررالمی نیررز ۀدر حرروز

گرایری دینری، مبرانی، کثررت ،از زوایای مختلرف بسیاری،

و آثرار انرد کررده اصول و دالیل آن را بررسری و ارزیرابی

برخری در مقرام انرد. مستقلی نیز در این زمینه تدوین شده

ا وجرود انرد. بر آمرده رد برر مقام نفی و برخی در اثبات و

یهمچنران جرا رسرد یبه نظر م ،توجه یانشاهای پژوهش

برا دقرت و تلمرل در آثرار تروان یاست و مر یپژوهش باق

. رسید یدیاندیشمندان بزرگ اسالمی به نکات جد

گرایری دینری از کثرت است نوشتار تالش شده این در

رویکردی جدیرد سینا با ابن منظر فیلسوف بزرگ اسالمی،

و بره شرود پیامبران بررسی های یژگیمباحث نبوت و و با

از این دست پاسخ دهد: معیار حق و حقانیت ییها پرسش

ادیرران چیسررتا پیررامبران در حقانیررت ادیرران چرره نقشرری

ا داردمراتب پیامبران توجیه عقالنی اختالف آیا ااند داشته

یرآیا اختالف مراتب پیامبران در میزان حقانیرت ادیران ترلث

کنند ییکسان عمل م ،بخشی ادیان در نجات ۀداردا آیا هم

ادیان یکسان استا ۀو کمال نهایی در هم

نرد ا مایرل طرور جردی بهگراها هرچند بعضی از کثرت

زمررۀ رایانره را در مارکسیسم الحادی و اومانیسم طبیعت گ

تمام ادیان انحرافری، ،رویکرد مدنظر ادیان وارد کنند، بنابر

ند.ا تحریفی و بشری از بحث خارج

زیررا سرینا را برگزیردیم؛ از میان فیلسوفان اسالمی ابن

مربوط به نبوت ماننرد مباحرث یها سینا در بحث آنچه ابن

و یوحرر یررل، تحلیررامبرپ یهررا یژگرر یضرررورت بعثررت، و

کررد از چنران یانآن، مراتب و مراحل نبوت ب های یژگیو

از یبعرد یلسروفان برخوردار بود کره ف یاتقان و استحکام

ی( حتر یره های مختلف )مشاء اشراق، حکمت متعال مشرب

نظرات او را یشترب یزمتکلمان و محدثان ن یمفسران و گاه

را از آنهرا یرا نقد و بعضر یاگرچه تعداد اندک اند؛ یرفتهپذ

کردند. یلتکم زین

پرر تعرارو و یشهو عقل هم یمانا یانم ۀهرچند رابط

عقل در یناکارآمد نظریۀ بعضی بر بوده است و یزآم جدال

سینا در آن است ، هنر و نبوغ ابنورزند یمتلکید ینبرابر د

ینری بودن مطالب د فوقِ عقالنیبه یحو تصر یرشکه با پذ

کنرد اثبرات یفلسرف هرای یلو تحل ها یینبا تب کند یم یسع

و بحث نبوت النی دارند عق یهتوج ینیاز مطالب د یاریبس

آن یعقالنر یینسینا درصدد تب است که ابن یاز مساهل یکی

یرین شده اسرت ضرمن تب یمقاله سع ینبرآمده است. در ا

یرات و روا یاتآن با آ یسینا، انسجام و هماهنگ دیدگاه ابن

نیز روشن شود.

نبی های یژگیساس وحقانیت ادیان برا -1

علرم و عمرل مراترب یهرا ازنظرر کمراالت وجرود انسان

ینترر و کامرل برترینکه ازنظر پیروان ادیان ی دارندمتفاوت

نبوت است. ۀآن مرتب

ادرا ۀقو ۀمرتب بیشترین یدارا یامبرانپ یناس ابن ازنظر

یررتخررود را برره فعل یبرروده و تمررام قرروا و اسررتعدادها

در عمرل بره و شناسرند یو بدها را م یکن ۀاند. هم رسانده

کمال عقرل ینهم او. یبندندپا ها یو تر بد ها یکیانجام ن

و در اسرت دانسرته یرا عصرمت انب ینۀعملی را زم نظری و

:نویسد یم ینچن یامبرپ یفتوص

25/ سینا و مناسبات آن با آیات و روایات گرایی دینی از دیدگاه ابن بررسی و نقد کثرت

که نفس اند یها کسان انسان مندترین یلتو فض ینبرتر»

است. هم بره یافتهنها در دو بعد ادارا و عمل استکمال آ

را یاخالقر یلهرم فضرا اند، یافتهمرتبه عقل بالفعل دست

هرا، اسرتعداد انسران یرن ا ینبرترر یانرد. بررا کرده یلتحص

حاصررل یژگرریوصررول برره نبرروت بعررد از کسررب سرره و

«. 1شود یم

در آثرار مختلرف خرود سره شررط و ویژگری یناس ابن

کمری تفراوت بیران کررده برا یامبری را پ یبرا الزم یاساس

عقرل، یو صرفا یاز: روشن ندا ت. این سه شرط عبارتاس

یرچنران ترلث یخرارج ۀدر مراد ینکهو قدرت ا یلکمال تخ

گونره کره همران ید؛که در خدمت و اطاعت او در آ گذارد

سرینا، ابدان مردمان در تحت اراده و فرمان آنهاسرت )ابرن

1363: 116-120 .)

ان به چن او یل، قدرت تخیامبرافزون بر استکمال عقل پ

و مجررد در عقرل یصرورت کلر که آنچه به رسد یکمال م

صرورت مجسرم، او یره ، در متخلکنرد یتصرور مر یشخو

.(49: 1386)نصر، کند یم یدا، محسوس و ملفوظ پیجزه

قابلیرت یامبر، آنگاه پگیردصورت یطشرا ینا ۀاگر هم

نبروت یو بره درجره آگراه کنرد میدریافت وحی را پیدا

. شود یم« یعقل قدس» یو دارا رسد می

ۀکننرد عقل فعال را حامرل و افاضره یاسالم یلسوفانف

تنهرا از یرامبران برر پ یوح ۀو معتقدند افاض دانند یم یوح

. صردرا کمرال یابرد یارتباط با عقل فعال تحقق مر یمجرا

برا عقرل فعرال یعاقلره نبر ۀنبوت را تا سرحد اتحراد قرو

.رساند یم

، نخست با یدر وح» ویسدن یسینا در مبدأ و معاد م ابن

نقرش یرامبر اشراق عقل فعرال معقروالت در لرو قلرب پ

یرل معقروالت را تخ یرن ا یرامبر ، سپس قوه خیرال پ بندد یم

در کنرد؛ یدر حس مشتر ترسیم م را و صور آنها کند یم

1أفضل الناس من استکملت نفسه عقال بالفعل و محصالً لالخالق -

آلتی تکون فضایل عملیه و أفضل هؤالء هو المستعدّ لمرتبه النبوه و

1404سینا، هو الذی فی قواه النفسانیه خصایص ثالث اکرناها. )ابن

(.699، ص 1363و همو، 435ق، )ب( ص

و کمال نفرس ناطقره هرردو تحقرق یالاین هنگام کمال خ

.(119 :1363سینا، )ابن« یابد یم

ۀعقرل فعرال از همران واژ یبه جا یگرد یدر قسمت او

، رو و براطن یدر وحر گویرد: یو م کند میملک استفاده

یالموح یکونف» .کند یالقدس ارتباط برقرار م با رو یامبرپ

سرینا، )ابرن « بباطنه یهوح یتلقیبالملک بباطنه و یتصل یهال

.(73: 1381 فارابی، و 17: 1326

لوحی که جبرهیرل : گوید یم یوح یفدر تعر ینهمچن

یماً برای رو انسانی اراده کرده است که پیامبر مستقآن را

است.

یلررو مررن مررراد الملررک للرررو االنسرران یالرروح»

(71: 1381 فارابی، و 66: 1326 ،یناس )ابن «بالواسطه

نقرش عقرل فعرال را یرز ن یدر بحث کالم الهر یناس ابن

:گوید یو م شود یم یادآور

برر قلرب یوم از واجرب تعرال علر یضران ف یعنیتکلم

قلم نقاش که از آن بره عقرل فعرال و ۀواسط )ص( بهیامبرپ

را از یرب )ص( علرم غ یرامبر . پشرود یمر یرملک مقرب تعب

صرورت حرروف و سپس به کند، یم یافتحضرت حق در

صاف ینهلو نفس او مثل آ کند. یاشکال مختلف تصور م

. بندد یعبارات و صور در آن نقش م ینا ؛ برای همیناست

. شرنود یرا م یو کالم منظوم بیند یرا م یپس شخص بشر

یرامبر بره پ یکرالم الهر یالقا یوح یرااست؛ ز ینهم یوح

شرد، مری او القرا یسرو از آنچه بره یامبربدون زبان است. پ

کنرد یمر یرر تعب یبه زبان عرب یو گاه یبه زبان عبر یگاه

و ، مصدر وحری واحرد ینبنابرا (.252ب: 1400سینا، )ابن

مظهر آن متعدد است.

ی تمرام منرد بهرره یناسر این سخنان ابن رسد یبه نظر م

کند؛ هرچند برا توجره یمادیان از حقیقت را اثبات و تلیید

صرورت ی بره مند بهرهشود این یمبه سایر مبانی او روشن

یری گرا شرمول تشکیکی و در مراتب مختلف است کره برا

یرامبران بره علرت در نگراه او تمرام پ دینی سازگاری دارد.

عقل فعال و ازطریق آن برا حقرایق ا ب عاقله خود ۀکمال قو

ند و تمرام تعلیمرات ایشران ا هستی در ارتباط و از آن آگاه


مطرابق برا واقرع و ،چون از منبع هستی سرچشرمه گرفتره

گونه که تفاوت زبان در ادیان ناشی از حقیقت است. همان

ظراهری در تفاوت ماهوی و ااتی آنهرا نیسرت، اخرتالف

نیایش نیز دلیل بر های یوهبعضی قوانین، سبک زندگی و ش

آنچره بلکه گروهر دیرن و ؛اختالف ااتی بین ادیان نیست

عقل فعال یا ملک مقرب از عالم علوی دربافت باپیامبران

. اند اند، همه از یک حقیقت سرچشمه گرفته کرده

نخسرت از عقرل فعرال کسرب یامبر،با توجه به آنکه پ

یصاف دلیلو شناخت الزم به یکرده و پس از آگاه یضف

آنچره را یگرر بره امرور د یالاشتغال خ نفس و عدم یو پاک

، کنرد ی( مر یرل مشراهده )تصرور و تخ اسرت کرده یافتدر

قاهرل اسرت: علرم و یاساس ۀدو مرحل یوح یبرا یناس ابن

مشاهده.

برا مرردم نظرر و از د یرامبر پ کنرد یسینا تصرریح مر ابن

بینرد؛ یسپس مر داند یم یامبرکه پیناختالف دارد: نخست ا

کره یندوم ا داننرد. یسپس م بینند، یمردم م یرکه سا یدرحال

بامردم یرکه سا یدر حال بیند یم یباطن یتوسط قوا یامبرپ

(252 :ب 1400، یناس )ابن بینند یادرا ظاهر م یقوا

آیرد، یبره ظراهر مر یامبراز باطن پ یوح به دلیل اینکه

در تمرام یرامبر پ یررا ؛ زکند یآن را در نم اواز یرغ یکس

را دریافرت یوحر یمراحل برا چشرم و گروش براطن ینا

.کند یم

متناسب با آن یقتیحق ،یا در هر مرحله ی، وحینبنابرا

و در یصرورت وجرود عقلر مرحله دارد: در عالم عقل بره

و در عرالم یصرورت الفراظ و اصروات مثرال عالم مثال بره

یدنیو شرن یردنی صرورت الفراظ و اصروات د محسوس به

و بینرد یملرک را مر یامبرپ ،مرحله یابد و در این یوجود م

.)همان(شنود یرا م یکالم منظوم

یبررا یامبرسینا رو پ ابن یدگاهکه از دینحاصل کالم ا

یقی او و حقرا یران م ای یو تالق کند یصعود م یگرفتن وح

کره یقیحقرا .که در عالم ملکوت هسرت گیرد یصورت م

کررده یافرت آنهرا را در یرامبر صورت معقرول و مجررد پ به

یلره متخ ۀو بره قرو یابد یتنزل م اواست، در مراتب وجود

خرود یصورت امر محسوس بررا سپس به شود؛ یافاضه م

.(419 - 415 :1380، ی)مطهرآید یدر م یامبرپ

ق و صردرا اشررا یخ، شر یجی، اله1ی، غزالیهابن مسکو

،که در نگرش آنها موجرود اسرت یاختالفاتا وجود همه ب

،یرامبر پ یاختصاصر هرای یژگری سرینا در و از ابن یرویبه پ

یران را ب یرل و تخ ی، عقرل عملر یعقل نظرر ۀکمال سه قو

(.107-111 :1386، یاند )نعمان کرده

نبروت اسرت، ۀمعجرزه الزمر وحی و با توجه به اینکه

شرده را بیران هرای یژگیتمامی پیامبران الهی خصایص و و

عملی ایشان به فعلیت رسیده و وحی . عقل نظری ودارند

رو، ایشران ازایرن ؛ بالندگی عقرل ایشران اسرت استکمال و

افرراد زمران ینترر و در عمل نیز کامل ینتر عاقل داناترین،

خود هستند.

حقرایق هسرتی در وحری برا ۀواسرط تمامی پیامبران به

ۀآگاهی در هم اما آیا این ارتباط و ؛ند ا ارتباط و از آن آگاه

پیامبران یکسان و به یرک انردازه اسرت یرا میرزان ارتبراط

پاسرخ .وآگاهی ایشران از حقرایق هسرتی متفراوت اسرت

ۀدربرار اودیردگاه کننردۀ بره ایرن پرسشری بیران یناسر ابرن

او را با داشتن و نداشتن گرایی است و میزان موافقت کثرت

. دهد یگرایی نشان م کثرت

مراتب در حقانیت ادیان و مراتب نبوت -2

اخرتالف مرتبره و مقرام دربرارۀ مختلف یاناد یروانپ همۀ

اتفاق دارند یآسمان یان. صاحبان ادنظر دارند اتفاق یامبرانپ

لحراظ از یرامبران مراتب است و پ یدارا یقتیکه نبوت حق

و 303: 1322 مقررداد، )فاضررل نرردا ام متفرراوترتبرره و مقرر

.(254 :1ج ،1419، یشهرستان

1های متفاوتی داشته گیری خود موضعهرچند غزالی درآثار مختلف -

های نبوی را همان نبوت و ویژگی معیاراست، در کتاب معارج

بندی گانه، معرفی و هریک را ایل قوای وجودی نبی طبقه خواص سه

احداها تابعه لقوه التخیل و العقل العملی و الثانیه "نویسد کند و می می

، 1346)غزالی، "تابعه لقوه النفستابته لقوه القوه العقل النظری، الثالثه ال

(.150ص


داللت یامبرانبر اختالف پ یاریبس یو نقل یعقل یلدال

احروال برا هرم ۀدر همر یرامبران تمام پ یستدارد. ممکن ن

در نظرام یکتشرک یرشباشرند. پرذ یره پا یکو در یکسان

است. بر مدعا یلدل یاترینو گو ینبهتر یهست

یرا که بر هزار نفر مبعروث شرود یامبریاست آن پ یهیبد

مبعروث شرود، برا آن یشترب یاهزار نفر یکه بر س یامبریآن پ

. یسرتند ن یکسران مردم مبعوث شده اسرت، ۀکه بر هم یامبریپ

یتشران مورلم ۀهرکدام به قدر علم، فضرل و کمرال و محردود

.(233 -51: 1389، ینالواعظ )سلطان اند باالتر و متفاوت

تلرک الرسرل » کند یصراحت اعالم م به یزن یدقرآن مج

بعض منهم من کلم اهلل و رفع بعضرهم یفضلنا بعضهم عل

ی ا مرتبره ؛ اینران همران پیرامبران بلند (253)بقره: « درجات

شان را بر برخری دیگرر برترری دادیرم. از یبرخهستند که

میان آنان کسی است که خدا با او سخن گفت و برخری از

ا به چندین درجه باال برد...آنها ر

یرز ( نس)ینوارده از اهمه معصروم یثدر اخبار و احاد

تا ؛شده است یانب یامبرانپ یبرا یطبقات و مقامات مختلف

براب دوم از کتراب حجرت را بره ینری آنجا که مرحوم کل

ترا، یب ینی،)کل و رسوالن اختصاص داده است یاطبقات انب

(.8-245، 1ج

و یرین تب یچگرونگ ،بحث مردنظر اسرت ینآنچه در ا

یرزان سرینا و م ابرن یردگاه مراترب نبروت از د یعقل یهتوج

است. یاتو روا یاتمطابقت آن با آ

سرینا تفراوت مراترب نبروت اسرتنباط آثار ابن یشتراز ب

در نبروت بحرث یرال خ ۀاز نقش قرو او جایی که شود؛ یم

از نبوت است کره بره یا مرتبه ینا شود یم یادآور، کند یم

یمراترب براالتر یاختصاص دارد و نبوت دارا یلهمتخ ۀقو

هست. یزن

نبروات یهناو ه یلهالنبوه الخاصه بالقوه المتخ یهذه ه»

( 154 :2ج ،)ب( 1404، یناس )ابن....« یأخر

نفوس پیرامبران برر یرهمچنین در بحث معجزات و تلث

گویرد یمر شان یاز ا یعتعالم طب یو فرمانبر یعیعناصر طب

نبروت یاسرت کره دارا یرامبری متعلق بره پ یتخاص ینا»

.(207 همان:« )استبزرگ

اخرتالف مراترب پیرامبران روشنی بر ها به این عبارت

نبری و ۀتفراوت میران دو واژ ر دیگر ۀاما نکتر ؛ داللت دارد

رسول است.

نسبت میان نبری ،یکی از مباحث کالم در بحث نبوت

آننرد کره برین آنهرا عمروم و رسول اسرت. مشرهور برر و

خصوص مطلق بوده و نبی اعم از رسول اسرت. بره تمرام

و تبلیر انرد که صاحب شریعت نبوده ییآنها یپیامبران حت

، نبری اطرالق انرد شرته شرایع پیامبران دیگر را بره عهرده دا

رسول به پیامبران صاحب شریعت اختصراص شود؛ اما یم

دیردگاه موافرق اسرت؛ سینا نیز با ایرن دارد. ظاهر کالم ابن

متخیلره را بررای تحصریل بعضری مراترب ۀزیرا کمال قرو

رسرالت ۀدرج نخستیناما برای است؛ نبوت، کافی دانسته

و عقرل یعقل فعال و داشرتن رو قدسر ۀاتصال به درج

.(30: 1383 ،یناس )ابن داند یمحض را الزم م

براالتری ۀپیامبران صاحب رسالت دارای مرتب ،بنابراین

.اند ت به سایر پیامبراننسب

عامل دیگرری کره سربب اخرتالف مراترب سینا ازنظر ابن

حردس ۀقرو یاست. نرزد بروعل « حدس ۀقو» شود، ینبوت م

او. رود ینبوت به شمار مر یقوا یننفس و برتر یقوا ینباالتر

یمراتبر یهرا متفراوت و دارا حدس در انسان ۀمعتقد است قو

است کره اصرالً تروان یفضع یافراد به قدر یاست. در برخ

ییبه کمال نها یدر بعض یول ؛را ندارند یزدن حدس گونه یچه

خرود از یهرا حالرت یشرترین در ب یکسر ینچن .است یدهرس

عقرل »به یا مرتبه یناست. از چن نیاز یب یشیدنگرفتن و اندیاد

مرتبره در انرد ین، صاحبان ایجهدرنت کنند؛ یم یرتعب« یقدس

ییه گرو کر جهول را حدس بزننرد؛ چنان امور م توانند یم یزمان

1.دانند یخود م یشرا از پ یزچ همه

1و هذا االستعداد )قوه الحدس( یشتد فی بعض الناس حتی » -

الیحتاج فی ان یتصل بالعقل الفعال الی کثیر شیء... کانّه یعرف کل

شیء من نفسه و هذه الدرجه اعلی درجات هذا االستعداد و یجب أن

: 1379سینا، قدسیاً. )ابنتسمی هذه الحاله من العقل الهیوالنی عقال

(219: 2)ب(، ج1404و 339


اسرت کره یرری تعب یهقدسر ۀقرو یرا یعقل قدسر یرتعب

انسان بره یاز عقل نظر یا مرتبهبارۀ سینا و مالصدرا در ابن

حردس یفزونر ۀمرتبره از عقرل، مرتبر یناند که ا کار برده

از آن یگررراناختصرراص دارد و د یررامبراناسررت و برره پ

در یرا بره معنرا یخرد قدس یزاشراق ن یخند. شا محروم

زمان به کرار ینتر بدون معلم در کوتاه ینها و براه استدالل

.(445 -7 :1375 ،ی)سهرورد برد یم

سرینا است کره ازنظرر ابرن ینکته ضرور ینا یادآوری

عقل فعال است یونقدرت خود را مد ۀهم یزن یعقل قدس

قدسری اسرت یهرا و عقل فعرال قراهر و غالرب برر قروه

.(22: 1352سینا، )ابن

یرز سرینا ن که ابن شود یخوبی استفاده م ازسخنان باال به

را یرامبران دارد و پ یدکلبر اختالف مراتب علم و حکمت ت

مراتب متفراوت یدارا ها یژگیو یر، کمال و سایلتدر فض

.داند یم

انسان به علت دیگری بررای یصعود ریس ییندر تب او

نفرس در اتصرال بره » گوید یو م کند یاین تفاوت اشاره م

ترر یقرو یرسرالت و ،عقل فعال هر اندازه که فعال باشرد

تا به مقام فرشتگان و عقول فعال کند یم یاست. نفس ترق

« تحقرق دارد یاریمقامرات بسر یز. در عالم عقول نرسد یم

.(30: 1383سینا، )ابن

اخرتالف توانمنردی و قردرت یناسر بنابراین ازنظر ابن

نفوس موجب تفاوت مراتب است و عالم عقول نیز دارای

آن مقامات و مراتب متعددی است کره صررف ارتبراط برا

دلیل بر آگاهی و ارتباط با تمام مراتب و مقامرات آن ،عالم

صرراحت از زبران قررآن کرریم ایرن مطلرب را بره .نیست

« و ما منا اال له مقرام معلروم » که کند یان مفرشتگان الهی بی

.(164: همان)

حاصل کالم اینکه هرچند تمامی ادیان الهری تجلیرات

آنها یکسران ۀ، رتبروند یمختلف حقیقت واحد به شمار م

برخرری ادیرران از ،نیسررت و برخرری پیررامبران و برره تبررع آن

در مقرام دعروت و یافضیلت بیشتری برخوردارند. تمام انب

که همانا دعوت به مبردأ و معراد و اند یکسانثت هدف بع

جامعه و به تعبیر هیک تحرول از خودمحروری بره یتترب

هرا یژگری و یراما در کمرال، علرم و سرا ؛خدامحوری است

.اند یمراتب متفاوت یدارا

براب حقانیرت گرایی افراطی در کثرت رسد یبه نظر م

،ادیان ارزش معرفتی یکسان قاهل باشد ۀادیان که برای هم

نسبت چنرین کند ینخواهد بود. هیک نیز سعی م پذیر دفاع

نفری کنرد یتصرریح مر دیدگاهی را به خرود نفری کنرد و

ناسرازگاری در حقانیرت ادیران کاریکراتوری توافق و عدم

بدیهی اسرت کسری کره . (156 :1378 )هیک، بیش نیست

درواقع منکر حقیقت است و ،چیز حقیقت دارد بگوید همه

چیز درست نیست. هیچ ،چیز درست باشد اگر همه

تعلیمرات انبیرا برا یکردیگر از نروع تفاوت و اختالف

ترر یینهای پرا کالس و تر یعال یها تفاوت تعلیمات کالس

نوع تفاوت یک اصل در شررایط و اوضراع گونراگون یا از

.(129 :1383 بوده است )برهانی،

لی ادیانسیر تکام -3

بیران شرد، یرامبران افزون بر دالیلی که بر اختالف مراتب پ

کند یضرورت بعثت اقامه م ینا برایس که ابن یهردو برهان

بر تفاوت مراتب نبوت داللت دارد. یطور ضمن به یزن

یرات ح یراز و ن ینشآفر یو هدفمند یحکمت اله با او

بر ضررورت بعثرت اسرتدالل یبشر به قانون اله یاجتماع

. کند یم

یدنرسر یبررا یوجرود نبر ،براساس برهران حکمرت

اسرت. موجرود مخترار یها به کمال مطلوب ضررور انسان

دارد یراز ن یگاهآبه علم و یحو انتخاب صح ینشگز یبرا

توسررط یشحکمررت خررو یبرره اقتضررا یمو خداونررد حکرر

، یناسر )ابرن گرذارد یم یشانا یارعلم را در اخت ینا یامبرانپ

.(441-3 :ب1404

یاهن های یتاست با گذشت زمان و رشد فعال یعیطب

او یو معنررو یفکررر یازهررایدانررش او ن یانسرران و ارتقررا

یرن پاسخ متناسرب برا ا یامبرانمتفاوت شده و الزم است پ

یرار را در اخت یترر و جرامع تر یقو اطالعات دق ها یشرفتپ


یرد با ،انسران یتکرامل یربرا سر یگر،د یانبشر بگذارند. به ب

.شوندتر متکامل یزاو ن یانو مرب یانهاد

و ترر یشررفته هرچره جوامرع پ یرز براساس برهان دوم ن

ینبه قروان یازو ن تر یچیدهپ یروابط اجتماع شوندتر متمدن

مراحرل یآسرمان یران بنابراین ادشود؛ یم یدترشد تر یمترق

و هرر شروند یتر مر کامل یجتدر که به اند یند یکمختلف

یند یجه،درنت کند؛ یم یلقبل را ثابت و تکم ۀمرحله، مرحل

حضرررت یررامبرانخرراتم اسررت و خرراتم پ یررند ،کامررل

. است محمد)ص( جامع تمام مراتب نبوت

نبوت و حقانیت ۀمرتب ترین یعال -4

مختلف و اشرف و افضرل آنهرا یبیان شد که مراتب انسان

اسرت. متفراوت یرز نبروت اسرت و مراترب نبروت ن ۀمرتب

صراحبان یران ، میرامبران مصداق افضرل پ یینهرچند در تع

یرن د یرامبر پ کننرد یمر یاختالف است و هرکدام سع یاناد

یتکرامل یرسر یرشکنند، پرذ یمعرف یامبرپ ینخود را برتر

و براهین ضرورت بعثت اقتضرا یموجودات در عالم هست

مقرام ینو برترر ینباالتر یدارا یاله یامبرپ یندارد که آخر

باشد. یامبریپ

تفاوت و اختالف تعلیمرات انبیرا برا یکردیگر از نروع

ترر یینهای پرا کالس و تر یعال یها تفاوت تعلیمات کالس

نوع تفاوت یک اصل در شررایط و اوضراع گونراگون یا از

.(129 :1383 بوده است )برهانی،

در فلسفه نیز اثبات شده قوس صعود و نرزول متنراظر

ات واقع در سلسرله صرعود برا مراتب موجود یکدیگرند و

ینررزول در شرررف مسرراو ۀسلسررل مراتررب موجررودات در

و علل است، یمباد ۀ، سلسلنخست ۀ. هرچند سلسلاند هم

ۀالوجود متناول و متباعد اسرت و هرچنرد سلسرل از واجب

متقررارب و نخسررت،، برره مبرردأ ینرردها دوم سلسررله معلررول

از یصعود یراز اشرف به اخس و س ینزول یراند. س متوجه

: نویسد یدر این باره م یناس ابن اخس به اشرف است.

تامل کیف ابتدء الوجود من االشرف فاالشررف حتری »

انتهی الی الهیولی ثم عاد من االخس فاالخس الی االشرف

« فاالشرررف حترری بلرر الررنفس الناطقرره والعقررل المسررتفاد

.(263-4: 3 ج ،1375 ،یناس )ابن

تب که باالتر از آن مرا ۀاشرف از هم در قوص صعود،

یا است. اصرالً مرتبره یینالنب خاتم ۀنیست، مرتب رپذیرتصو

برتر از آن مرتبه، ممکن نیست.

وجرود ۀنرزول و مرتبر ۀدر سلسل نخستمعلول ۀمرتب

و قروس انرد هرم یصرعود مرواز ۀدر سلسل یامبرانخاتم پ

وجود یرۀو دا رسند یآنجا به هم م یو قوس صعود ینزول

.شود یبه آن تمام م

وجرود خراتم ۀفیلسوفان اسرالمی اتفراق دارنرد مرتبر

شررود یوجررود عقررل اول واقررع مرر ۀازاء مرتبرر برره یررامبرانپ

، ی؛ سربزوار 294 :1383، یجری ؛ اله545 :1381، یرداماد)م

را عقل یعقل انسان ۀمرتب یز آخرینسینا ن ابن .(471 :1383

و رسرد مری که انسان در آن مرتبه به کمال داند یمستفاد م

:نویسد یم او .یابد یشباهت م ینبه علل نخست

به عقل مستفاد یدنبا رس یوانیاز جنس ح ینوع انسان»

یهترام موجرودات شرب یره و بره علرل اول رسرد یبه کمال م

1.”شود یم

از .کننرد ییید ملت این مطلب را احادیث نیز روایات و

اول » که فرمودنرد است گرامی اسالم)ص( نقل شده پیامبر

یلر »( و 309 :54ج :1403 ،ی)مجلسر « یاهلل روح ما خلق

« مرسرل یملک مقررب و ال نبر یهف یسعنیمع اهلل وقت ال

.(85 :9ج :1369)صدرا،

یلتر عقول و فرشتگان نیز برتری دارند. فضبپیامبران

برر ،نرد ا که در قوس صعود واقرع یامبرانمراتب پ یو برتر

وجرود دلیل به ،ندا مالهکه و عقول که در قوس نزول واقع

بره یشران بودن مقامرات ا و مشروط یشانمتضاده در ا یقوا

.(370 -2 :1383 ،یجی)اله و تالش است یسع

هبوط فرشتگان بر پیامبران ،همچنین در دعاهای وارده

1عند العقل المستفاد یتم الجنس الحیوانی و النوع االنسانی منه -

هنا تکون القوه االنسانیه تشبهت بالمبادی االولیه للوجود کله

(.67: م2007 و 40: 2 ج ،(ب)1404 و 336: 1379 سینا، این)


بعرد ان »به زهد و استقامت برر آن مشرروط شرده اسرت.

و یره الدن یادرجرات هرذه الردن یالزهرد فر یهمشرطت علر

زخرفها فشرطوالک الک و علمت منهم الوفاء به... اهبطت

«و رفردتهم بعلمرک یرک مالهکترک و کررّمتهم بوح یهمعل

.دعای ندبه( )مفاتیح الجنان،

از یا ، تعلیمات انبیا در عرین پراره یاسالم یها آموزه بنابر

برا یرامبران اند. خراتم پ متمم یکدیگر بوده مکمل و اختالفات،

و یتمام مراحل و منازل فررد و تالش، یتو جد یاله یتعنا

یقو تمررام حقررا یمررودهرا تررا انتهررا پ یکمررال انسرران یاجتمرراع

، بعرد از او رو یرن ازا ؛است شدهجا کشف یک او یبرا یوجود

ناچرار بره نخواهرد کررد و یافتاز آن را در یشترب یبشر یچه

از او محکوم است. یتو تبع یرویپ

ادیانبخشی و مراتب حقانیت جاتن -5

گراها بیش از آنکه درصدد اثبرات تسراوی حقانیرت کثرت

کید دارند. ایشان لبخشی تمام ادیان ت بر نجات ،دینی باشند

بره شران یرروان ادیان در راهنمرایی پ ۀبر این باورند که هم

. ادیان گوناگون کنند یسمت رستگاری نهایی موفق عمل م

واقعیت گوناگون نسبت به یها ها و واکنش حتی اگر پاسخ

رسرتگاری، رهرایی یرا ۀمای توانند یالوهی باشند، همگی م

کمال نفس پیروان خود شوند. اعتقراد دینری در ایرن رابطره نویسندگان کتاب عقل و

هیک بیش از آنکه بره حقرایق کالمری )کره در :نویسند یم

بره ،تعلق خاطر داشرته باشرد (شوند یها بیان م قالب گزاره

آفرین دیرن تعلرق خراطر دارد. وجودی و تحول یها جنبه

که حیات خودمحورانه انسران دارداهمیت به آن دلیلدین

. بنابراین آنچه مهرم کند یرا به حیاتی خدامحورانه تبدیل م

اعتقررادات هررر فرررد نرروعی .اسررت اعتقررادات فرررد نیسررت

فرافکندن تجربیات، فرهنگ و مقوالت فاهمره آن فررد در

برر . مهم این است کره اند ها بر واقعیت غایی قالب اسطوره

کره متحرول شرویم گرذارد یرواقعیت غایی ما را چنان ترلث

.(409: 1376 )پترسون،

ادیان منطقی ۀهمچنان که التزام به حقانیت یکسان هم

تمام ادیان در رساندن که نیست، منطقی نیست پذیر و دفاع

. اند یبه سعادت یکسان و مساو شان یروانپ

رستگاری در ادیان از هرم جردا دو موضوع حقانیت و

توانرد ینیستند؛ چون انسان بدون رسیدن بره حقیقرت نمر

سعادت و رستگار باشد و رسیدن به حقیقت هرم مسرتلزم

اگرر میرزان حقانیرت ادیران ینبنابرا ؛داشتن سعادت است

هم متفاوت خواهد بخشی آنها میزان نجات ،متفاوت است

آنها مطرابق واقرع و به هر میزان که قوانین و مقررات . بود

بخرش خواهنرد برود. به همان میزان نجات ،دنحقیقت باش

نره ،شقاوت تابع شرایط واقعی و تکوینی اسرت سعادت و

میان اعمال و پاداش و کیفرر ۀشرایط قرار دادی؛ زیرا رابط

حقیقری و ااتری ۀبلکره رابطر ؛قراردادی نیسرت ۀآنها رابط

یعمرل مثقرال فمن یعمل مثقال اره خیرا یره ومرن » است.

.(8و7: )سوره زلزال« اره شرا یره

ادیران ۀکه دسترسی بره حقیقرت در همر با توجه به این

ادیان به تسراوی ۀیکسان نیست، کسب سعادت نیز در هم

قیامرت تمام افررادی کره بره خردا و بنابراین ۀنخواهد بود

و اطاعرت از تقرب به خردا ۀایمان دارند و اعمالی با انگیز

خواه مسلمان باشند دهند، یانجام مهای دینی و الهی فرمان

اهرل و اسرت عمل آنها مقبول درگاه الهری ،یا غیرمسلمان

نجات خواهند بود.

بیشتر مردمی کره بره حقیقرت اعترراف رسد یبه نظر م

چنرین افررادی اگرر خداشرناس .ندارند، قاصرند نه مقصر

نداشرتن بره همواره ایمان ؛ زیرامعذب نخواهند بود ،نباشند

نکردن حرق، عالمانره و عامدانره و برر اثرر خداوند و قبول

بسا بسیاری از غیرمومنان قاصررند و تقصیر فرد نیست. چه

چون شرط تکلیف علم است، افراد قاصر معذب نخواهنرد

اهل نجات و رستگاری نیسرتند ند کهمقصر افرادتنها بود.

. شوند یو به شقاوت کشیده م

که نیل به یرک داردهمچنان که حقیقت هستی مراتبی

مرتبه و آگاهی از حقایق آن مستلزم نیل بره تمرام مراترب

نه اهل سعادت سعادت و شقاوت هم مراتبی دارد. نیست،

نه اهل شقاوت. ،اند درجه در یک مرتبه و

حیات دینری اخرروی را بره حیرات بیولروژی یناس ابن

مرردم در آن جهران ازنظرر :گوید یوم کند میدنیوی تشبیه


سررالمت و سررعادت ماننررد ایررن جهرران ازنظررر سررالمت و

طوری که در این جهران افرراد از لحراظ ند. همانا سعادت

: تعداد شوند یسالمت و زیبایی جسم به سه گروه تقسیم م

کمی در کمال سرالمت و زیبرایی، تعرداد کمری درنهایرت

را تشرکیل افرراد بیشرتری زشتی یا بیمراری، گروهری کره

از لحراظ زیبرایی و و از لحاظ سالمت و مررو دهند، یم

نه سالم سالم و زیبرای زیبرا و نره بیمرار زشتی متوسطند،

بیمار و زشت زشت؛ اکثریت با متوسطان است که سرالم و

.(327-8: 2ج ،1375 ،یناس )ابناند زیبای نسبی

یناسر ایرن کرالم ابرن ییدلهین بعد از بیان و تللصدرالمت

نرد و ا اشقیا اند در آن جهان نیز کملین و کند یتصریح م

: یعنی در هردو دهد یسپس ادامه م غلبه با متوسطان است.

فالهل الرحمه »غلبه با اهل رحمت و سالمت است. نۀنشا

.(80: 1369)صدرالمتالهین، «و السالمه غلبه فی النشاتین

،از دیردگاه حکیمران مسرلمان شرود یچنانکه مالحظه مر

؛انرد یطرور نسربی اهرل نجرات و رسرتگار ها بره بیشتر انسان

ۀدر ادامر یناسر . ابرن ی داردهرچند سعادت و رستگاری مراتبر

یعنری ؛ «واستوسرع رحمره اهلل »شرود یکالم مذکور یرادآور مر

معردود ۀرحمت الهی را وسیع بدان و در انحصرار یرک عرد

عرد امشمار. صدرا معتقد است با دقت در اصول ایمرانی و قو

ها اهرل که بیشتر انسان شود یعقلی برای انسان یقین حاصل م

االیمانیره و ان االمعران فری االصرول ». انرد ینجات و رسرتگار

العقلیه یعطی الجزم بان اکثر الناس فری االخرره وجرب القواعد

.)همان(« ان یکون من اهل السالمه والنجاه

ادیان مختلف عوامرل متعرددی بیران شرده کره در در

برخری از ایرن عوامرل نقش مؤثر و اساسی دارنرد. ،نجات

عنایرت الهری، ماننرد لطرف و بین ادیران مشرتر اسرت؛

تفراوت عمرل، غفاریت خداوند، نقش نیرت در بخشش و

رو، برای آگاهی و دستیابی بره این؛ ازجاهل قاصر و مقصر

الزم نجرات گرایری کثررت ۀدربار یناس جزهیات دیدگاه ابن

در نجرات و رسرتگاری بره ذاریرگر ثلاست تمرام عوامرل ت

کره از گنجرایش ایرن مقالره شوندتفکیک بحث و بررسی

مستقل نیاز دارد. های خارج است و به پژوهش

آمیز زندگی مسالمت -6

مواجهه صرحیح برا پیرروان ۀنحو ،پرسش اصلی در این بحث

شناسری و سایر ادیان است. معموالً میران مالحظرات معرفرت

عقایرد صراحبان ۀحکمی کره دربرار شود. از اخالق خلط می

سوء رفتار با آنها را نتیجره توان یلزوماً نم شود، یادیان صادر م

کم مطابق برا احکرام . ما باید با پیروان ادیان دیگر دستگرفت

دیگرر رفترار یهرا اخالقی دین خود در باب سلو با انسران

فکررری و عقیرردتی نبایررد موجررب کنرریم. اختالفررات نظررری،

اجتماعی شود. برخورد فردی و ی واختالفات عمل

؛ لطیرف اسرت تعبیر قرآن در این رابطه بسیار دقیرق و

ال نُفّررقُ » فرماید یاهل ایمان م های یژگیبیان و آنجا که در

یرامبران از پ یچیکه یانم ؛(285)بقره: « احد من رسله ینب

.گذاریم یفرق نم

ادیان و مرذاهب ۀآمیز یعنی پیروان هم زندگی مسالمت

و با صلح و صفا در کنار یکردیگر زنردگی کننرد توانند یم

بوده و هست. مورد قبول تمام اندیشمندان مسلماناین

نتیجه

گروهر دیرن آن است کره حقیقرت و بر دینیگرایی کثرت

رسریدن بره آن یهرا واحد و ادیان و مذاهب گوناگون راه

حرق و ن طرور یکسرا بره ادیران ۀپس هم ؛حقیقت واحدند

. اند منتهی به حق

ینا دو دسرته از سر ابرن با تفحص و تلمرل در آثرار و آرای

ی ضمنی و التزامری نسربت ها داللتعقاید و سخنان او دارای

توان فقط با استناد بره یرک ینمرو یناگرایی است؛ از به کثرت

گیری نهرایی یجهنتگیری نهایی داشت؛ بلکه یجهنتدسته از آنها

شواهد در کنار یکدیگر است. مشروط به تمام

دستۀ نخست، آن بخرش از سرخنان اوسرت کره تمرام

داند و بره یمادیان الهی را که منشاء وحیانی دارند، بر حق

گرایی دینری فقرط از جنبره ییدکننده نظریۀ کثرتتلنحوی

ۀکمال قرو هایی ازقبیل اینکه: یهنظربودن ادیان است. برحق

هرا یژگیو از وبوده م نبوتشرط نیل به مقا ،عاقله و خیال

شررط اسرت، یرا اینکره نخسرتین و شرایط ابتدایی نبروت


و پیرامبر اسرت عقل قدسی و ارتباط با عقل فعال ، رسالت

کسی است که تمام مراترب عقرل نظرری و عملری او بره

فعلیت رسیده و وحی حاصل استکمال عقل اوست.

ی علم غیب و وحر ،بر این باور است که پیامبر یناس ابن

کنرد؛ یرا از حضرت حق بدون زبران خراص دریافرت مر

و نیسرت متفاوت ادیان ناشی از وحری یها زبان ،رو ازاین

.شود یموجب اختالف ادیان نم

یفرا افضرل و اشررف مرردم توصر یرامبران پ یناسر ابن

و است یدهآنها به کمال رس یو عمل یکه عقل نظر کند یم

انرد. از رسرانده یرت خود را بره فعل یتمام قوا و استعدادها

یژگریِ رسالت، در داشتن سه و یدارا یامبرانِپ ۀهم اونگاه

و قردرت تصررف در یرل عقل، کمال تخ یو صفا یروشن

.اند یعالم ماده مساو

ینا است کهس ابنو آرای آثارز ا بخشدسته دوم آن اما

تصرریح و بررای آن ،اختالف مراتب پیرامبران به تفاوت و

در یرامبران پ او معتقرد اسرت است. اقامه کردهدالیل عقلی

یو قردرت تصررف دارا یعلرم و کمراالت اخالقر یزانم

ند از: تفاوت ا عبارت اودالیل ینتر . مهماند یمراتب متفاوت

توانمندی قوای نفوس پیامبران، اختالف مراتب عالم عقول

براهینی کره بررای یحت؛ عقل قدسی نبودنیا بودنو واجد

نیز بر اختالف مراتب پیامبران کند یضرورت بعثت اقامه م

و سیر تکاملی ایشان داللت دارد.

را به یادراک ۀمرتب ین، خداوند باالتریناس از دیدگاه ابن

خراص یرت کره عنا یاعطا کرده است. عقل قدسر یامبرانپ

از آن یگرران اختصراص دارد و د یرامبران بره پ ،است یاله

یزن یامبرانش پو تال یاما باید توجه داشت سع ؛ندا محروم

یشو اسرتعدادهای خرو هرا یرت رسراندن ظرف یتدر به فعل

نیز در یرک رتبره لحاظاست و پیامبران از این ثرؤبسیار م

قرار ندارند.

که ادیان حاصل صعود پیامبران بره عرالم این با توجه به

با پذیرش اختالف مراترب پیرامبران راهری جرز اند، عقول

.ماند یان مختلف باقی نمپذیرش تفاوت میزان حقانیت ادی

اگر عالم عقرول دارای مراترب متعردد و درجرات صرعود

متفاوت است، نتایج حاصل از آن نیز یکسان نخواهد بود.

سرو برر شده که از یک با مالحظۀ دو دسته شواهد بیان

آنهرا حقانیت ادیان و از سوی دیگر، برر اخرتالف مراترب

ینا حقانیت س ابنتوان نتیجه گرفت هرچند یمداللت دارند،

از حقیقرت را آنهرا ی مند بهرهپذیرد، یمهمۀ ادیان الهی را

این سرطح گرایی دینی در کثرتداند؛ بنابراین، یممتفاوت

یا است که تمام ادیان الهی از درجه پذیر و اثبات پذیرفتنی

از حقانیت برخوردارند و تمام پیامبران با عرالم علروی در

حقایقی را برای مردم به ارمغران ،مارتباط بوده و از آن عال

ادیان به یرک ۀگرایی به این معنا که هم اما کثرت ؛اند آورده

؛عقل سلیم ناسرازگار اسرت مبانی ادیان و بااند، میزان حق

و با رشد و ارتقای فکری اند بلکه ادیان سیر تکاملی داشته

آن ازطریرق پیرامبران در ، قوانین و مقررات مناسب برا ربش

ر انسان قرار گرفته است.اختیا

که نبروت رساند یاتصالی آنها م ۀها و رابط پیوند نبوت

نبروت ۀسوی تکامل داشته و آخرین حلقر سیر تدریجی به

از یا آن است. تعلیمات انبیا در عرین پراره ۀقل ینتر مرتفع

اند. مکمل و متمم یکدیگر بوده اختالفات،

، نرد ت واحدکه تجلی حقیقر نظرتمام ادیان الهی از آن

اختالف در مرتبه، اصالت و حقانیرت ترام دارنرد. ا وجود ب

منتسب رستگاری نهایی پیروان ادیان نیز مرتبط و نجات و

. بین مراتب دینی داردبه حقایق دینی ادیان است و مراتب

ترالزم مسرتقیم رستگاری آنهرا نسربت و نجات و ادیان و

تررابع شرررایط واقعرری و ،شررقاوت وجررود دارد. سررعادت و

دینری و یهرا نه شرایط قراردادی. از آمروزه ،تکوینی است

طرور هرا بره که بیشرتر انسران شود یقواعد عقلی استفاده م

. اند ینسبی اهل نجات و رستگار

"الهدی اتبع من یعل والسالم"

منابع

قرآن کریم. -1

االشررارات و (، 1375) سررینا، حسررین بررن عبررداهلل،ابررن -2

نشر البالغه، :، قم3و2التنبیهات، با شر محقق طوسی، ج


چاپ اول.

احروال الرنفس، م(،2007) سینا، حسین بن عبرداهلل، ابن -3

انتشارات داربیلون. :پاریس

التعلیقرات، ق.الف(، 1404) سینا، حسین بن عبداهلل،ابن -4

الم مکتبررۀ االعرر :تحقیررق از عبرردالرحمن برردوی، بیررروت

االسالمی.

الشررفاءق.ب(، 1404)سررینا، حسررین بررن عبررداهلل، ابررن -5

مکتبره :قرم )االلهیات و الطبیعیات(، تصحیح سرعید زایرد،

.اهلل مرعشی آیت

النفس من کتراب (، 1375) سینا، حسین بن عبداهلل،ابن -6

مرکز النشر التابع :زاده آملی، قم الشفاء، تحقیق حسن حسن

می، چاپ اول.لمکتب االعالم االسال

تسع رساهل فری ق(، 1326)سینا، حسین بن عبداهلل، ابن -7

دارالعرب، چاپ دوم.: الحکمه و الطبیعیات، قاهره

:قرم رسراهل، ق.ج(، 1404)سینا، حسین بن عبداهلل، ابن -8

انتشارات بیدار.

رساله در حقیقرت (، 1383)سینا، حسین بن عبداهلل، ابن -9

مقدمه و حواشی دکتر موسری و کیفیت سلسله موجودات،

سینا و تهران انجمرن آثرار و دانشگاه بوعلی :عمید، همدان

مفاخر فرهنگی، چاپ دوم.

و المعاد، أالمبد (، 1363) سینا، حسین بن عبداهلل،ابن -10

مطالعات اسرالمی، ۀمؤسس :به اهتمام عبداهلل نورانی، تهران

.چاپ اول

نامره، بره معرراج (،1352) سینا، حسین بن عبداهلل،ابن -11

الوثقی، چاپ اول. عروه: اهتمام بهمن کریمی، رشت

النجاۀ من الغرق (، 1379)سینا، حسین بن عبداهلل، ابن -12

، مقدمرره و تصررحیح از محمرردتقی فرری بحررر الضررالالت

دانشگاه تهران، چاپ دوم. :تهرانپژوه، دانش

آشنایی با برخی مباحث در (،1383) برهانی، مجتبی، -13

االحرزان، چراپ بیرت :قم)کثرتگرایی(، 4کالم اسالمی، ج

.اول

، دیویرد باسرینگر، ویلیرام و ، مایکل؛ هاسکر پترسون، -14

ابراهیم احمد نراقی و ۀاعتقاد دینی، ترجم عقل و(، 1376)

.طر نو، چاپ اول :سلطانی، تهران

:اسرررارالحکم، قررم(، 1383)سرربزوراری، مالهررادی، -15

مطبوعات دینی، چاپ اول.

هرای پیشراور شب (، 1389) الواعظین، محمد، سلطان -16

آدینه سبز، چاپ ششم. :در دفاع از حریم تشیع، تهران

مصنفات ۀمجموع (، 1375) الدین، سهروردی، شهاب -17

تصحیح و مقدمه هانری کرربن و سیدحسرین ، شیخ اشراق

و مؤسسرره مطالعررات :نصررر و نجفقلرری حبیبرری، تهررران

تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم.

)فاضررل الرردین مقررداد بررن عبررداهلل السرریوری، جمررال -18

االلهیه فی مباحث الکالمیه، تحقیق اللوامع(، 1422)مقداد(،

دفتررر تبلیغررات :علیررق از شررهید قاضرری طباطبررایی، قررمتو

اسالمی، چاپ دوم.

الملرررل و (،1419) شهرسرررتانی، محمدعبررردالکریم، -19

.لدارالفکر، چاپ او :النحل، بیروت

صدرالدین شیرازی )صدرالمتللهین(، محمد ابرراهیم، -20

، 9و 7الحکمۀ المتعالیه فری االسرفار العقلیره، ج (، 1369)

منشورات مصطفوی. :قم

معارج القدس فری مردارج (، 1346)غزالی، ابوحامد، -21

العاده. مطبعه رالنفس، مصر

الحکم، مقدمهفصوص (،1381) ابونصر،فارابی، محمد -22

مفرراخر و آثررار انجمررن :اوجبرری، تهررران علرری تحقیررق و

اول.چاپی، فرهنگ

کرافی، اصرول (، ترا ی)بر یعقروب، برن محمرد کلینی، -23

فرهنرگ نشرر دفتر :تهران مصطفوی، جواد شر و ترجمه

)ع(.بیت اهل

مررراد، (، گرروهر1383الهیجرری، عبرردالرزاق فیرراو، ) -24

سایه، چاپ اول. :تهرانالعایدین قربانی، مقدمه زین

، 54ق(، بحرراراالنوار، ج1403محمرردباقر، ) مجلسرری، -25

.سوم العربی، چاپ التراث داراحیاء :بیروت

، 4(، مجموعرره آثررار، ج 1380) ی،مرتضرر ی،مطهررر -26

انتشارات صدرا، چاپ ششم. :تهران

(، مجموعرره مصررنفات 1381) میردامرراد، محمرردباقر، -27


انتشارات انجمرن :عبداهلل نورانی، تهرانمیرداماد، به اهتمام

ثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول.آ

ۀسه حکریم مسرلمان، ترجمر (،1386) نصر، حسین، -28

چاپ ششم. :احمد آرام، امیرکبیر، تهران

تاریخ علم کالم )جلد اول و (، 1368)، شبلی نعمانی، -29

اساطیر، :دوم(، ترجمه محمدتقی فخر داعی گیالنی، تهران

چاپ اول

ۀ ترجمررر دیرررن،ۀ فلسرررف(، 1381) جررران، هیرررک، -30

.سومچاپ الهدی، المللیبینانتشارات :بهزادسالکی، تهران

مباحررث کثرتگرایرری دینرری، (، 1378)جرران، هیررک، -31

.تبیان، چاپ اول :عبدالرحیم گواهی، تهران ۀترجم

review of religious pluralism based on avicenna's...

Documents