Öğretmen rehberi - sutema.org · ve bitkiler yaşamak için suya ihtiyaç duyarlar. İnsan...

OrtaokulTEMAEğitim Programı

Ortaoku

l TE

MA

Eğitim

Program

ı Ö

ğretmen

Reh

beri

Öğretmen Rehberi

www.tema.org.tr

Ortaokul TEMA Eğitim Programı Öğretmen Rehberi Ortaokul TEMA Eğitim Programı Öğretmen Rehberi

56 57

Yaşamın Yapı Taşları 2. Su Yaşamın Yapı Taşları 2. Su

Yönerge1. Öğrencilerinizle suyun hallerini, yeryüzünde nerelerde

bulunduğunu tartışın (Buzullar, yer altı su rezervleri, göller, sulak alanlar, deniz, okyanus vb.).Tartışmada EK-I’de yer alan Yeryüzünde Su metninden yararlanabilirsiniz.

2. Öğrencilerinizle yörenizin dağ, ova, akarsularını vb. gösteren fiziki coğrafya haritasını paylaşın.

3. Öğrencilerinizle bir fiziki coğrafya haritasında neleri gözlemleyebileceğimizi, haritanın genel özelliklerini tartışın.

4. Öğrencilerinize okul/evlerinizde musluklardan akan suyun hangi aşamalardan geçerek musluklarına ulaştığını tartışın? Peki gerçekten öyle mi?

5. Öğrencilerinizle birlikte yörenizdeki su dağıtım birimlerinden (Devlet Su İşleri Müdürlükleri, belediyeler vb.) ziyaret edin.

6. Ziyaret öncesinde soru formu hazırlayın.

7. Öğrencilerinizle görüşmeyi yaptıktan sonra elde edilen cevaplar üzerine tartışın.

8. Görüşmeleri kayda geçirerek Ortaokul TEMA Duvar Gazetesi’nde, okulunuzun dergisinde ve sosyal medyada paylaşın.

AmaçSuyumuz Nerede, Nereden Geliyor? etkinliği ile öğrencilerde küreselden yaşadıkları yöreye su rezervleri ve su alt yapıları konularında farkındalık sağlanması amaçlandı.

Etkinlik Süresi 2 ders saati

Gerekli Materyaller —

Haritayı incelerken,+ Yeryüzü şekilleri nelerdir? (Dağlar, tepeler, platolar, ovalar, akarsular,

dereler, göller, sulak alan, obruklar, barajlar vb.). + Nasıl bir jeomorfolojiye (yüzey şekli) ve eğime sahip? (Dağlık, düzlük,

yüksek, alçak, çok dik, hafif eğimli, teraslı vb). gibi sorular sorun.

Soru örnekleri;+ Yöremizin içme suyu nereden/nerelerden sağlanıyor?+ Nerede/nerelerde depolanıyor? Ve nasıl dağıtılıyor?+ Sudan kaç kişi faydalanıyor?+ Su insanlara ulaştırılana kadar ne gibi aşamalardan geçiyor?+ Yöremizin suyu çeşmeden içilebilir mi?+ Su sıkıntısı yaşandığı zamanlar oluyor mu? Bu sıkıntılar nelerden

kaynaklanıyor?+ Su sıkıntısını önceden öngörebiliyor musunuz? Nasıl? Su sıkıntısının

giderilmesi ya da önlemesi konusunda ne gibi önlemler alınıyor?+ Su ihtiyacı geçmişte ve günümüzde aynı mı? Ne gibi değişiklikler oldu?+ İklim değişikliğinin suyun üzerine etkileri neler? Bu konuda yöreniz risk

altında mı? İklim değişikliği ile ilgili ne gibi çalışmalar yürütülüyor?+ Su hasadı konusunda bilgi verebilir misiniz? Yöremizde su hasadı

yapılıyor mu?+ Suyun tasarruflu kullanımı ve korunması konusunda kampanyalar

yürütüyormusunuz? Nelerdir? Vb.


58 59


YERYÜZÜNDE SU

EK-I

4/3’ü sudan oluşan dünyamızda tatlı su kaynakları çok kısıtlıdır. Yeryüzünde suyun sadece %3 tatlı sudur ve bu suyun 2/3’ü buzullarda bu halinde ve yer altı akiferlerinde bulunur. İnsanlar için içilebilir sağlık su yeryüzündeki toplam suyun %1’den daha azdır.

Yeryüzünde tatlı su kaynakları iklim, yüzey şekilleri gibi nedenlerle düzenli dağılış göstermezler. Örneğin Amerika kıtası, Asya’nın kuzeyi, Orta Afrika ve Avustralya’da kişi başına düşen su miktarı yeterliyken, Kuzey Afrika, Orta Doğu, Batı Avrupa ve Güneydoğu Asya’da ciddi su sıkıntıları yaşanmaktadır.

Bugün yeryüzü nüfusunun beşte biri su kaynakların yanlış kullanımı ve kirlilik gibi nedenlerden dolayı sağlıklı, temiz ve içilebilir suya sahip değildir. Su ihtiyacı son 25 yılda % 60artmıştır. Günümüzde 1,3 milyar kişi su sıkıntısı çekmekte ve gelecek 25 yılda bu sayının iki katına çıkacağı tahmin edilmektedir.

Yönerge1. Suyu günlük hayatınızda nerelerde kullanıyorsunuz?

Sorusundan yola çıkarak suyun günlük hayatınızdaki yeri üzerine tartışın. Sık verilen cevapları tahtaya yazın.

2. Öğrencilerinizin dikkatini günlük hayatta su ile doğrudan ilişkisini gözlemleyemediğimiz nesnelerin ve su ile ilişkileri üzerine çekin. Bu bölümde EK-I’de yer alan Su ayakizi/Sanal Su metninden yararlanabilirsiniz.

3. Örneğin pantolondan yola çıkalım pantolon üretimine kadar gelen süreçte hangi aşamalardan geçiyor. Ürünün üretim aşamasından yola çıkarak elimize ulaştığı ana kadar nerelerde su kullanıyor.17

4. Öğrencilerinize EK-II “Su Ayakizi Kartı”nı dağıtın. Gün/hafta içinde aileleriyle birlikte yaptıkları faaliyetleri düşünerek Su Ayakizi Kartı’nı doldurmalarını isteyin.

5. Ek-III “Su Ayakizi Hesaplama Tablosu”ndan yararlanarak öğrencilerinizle birlikte Su Ayak izinizi hesaplayın.

6. Su ayak izinizi giriş metninden yararlanarak dünya ve Türkiye ortalamasıyla karşılaştırın. Su ayak izinizin yüzey ve yer altı sularına, ekosistemlere etkisini tartışın.

7. Öğrencilerinizi 6-7 kişilik gruplara ayırın ve su ayak izi ve su ayak izini azaltmak için yapabilecekler konusuna toplumun dikkatini çekmek model bir kampanya hazırlamalarını isteyin.

AmaçGünlük hayatta yaptığımız etkinliklerinin doğal varlıklar üzerine etkisi bulunur. Su gibi doğal varlıkları doğrudan tükettiğimiz gibi kıyafetimizden, defterimize yaşamın her alanındakullanılan tüm eşyaların üretimi için su kullanılır. Böyle suyu aynı zamanda doğrudan datüketmiş oluruz. Su Ayakizi/Sanal Su etkinliği öğrencilerde günlük hayattaki etkinliklerinin suya doğrudan ve dolaylı etkileri konusunda farkındalık sağlamayı amaçlamaktadır.


Gerekli MateryallerEK II Sanal Su Ayakizi Kartı, Sanal Su Ayakizi Hesaplama Tablosu

PamukÜretimi

Pamuğunkumaş olması

Kumaştan pantolon üretimi

Pantolonun dağıtım ağı

ile satış alanına

ulaştırılması

Pantolonun satış

alanında satılması

Kullanılan su

Tarlanın yılboyunca

sulanması

Kumaşfabrikasının

yıllık sutüketimi

Tekstilfabrikasının

yıllık sutüketimi

Dağıtım ağıiçin kullanılanyollar, araçlariçin kullanılan

su

Mağazanın kurulması,

işletilmesi için kullanılan su

Bir pantolon 10 Bin 850 lt

Şekil 1: Bir pantolonun üretim aşamaları

17 http//www.csb.gov.tr


68 69


Yönerge1. Öğrencilerinizle ekosistem tanımı, çeşitleri ve bu

ekosistemleri oluşturan canlı ve cansız varlıklar üzerinde tartışın.

2. Öğrencilerin ilgisini sucul ekosisteme çekin ve öğrencilerinize sucul ekosistem denildiğinde aklınıza ilk ne geldiğini, sucul ekosistem çeşitlerini ve bu ekosistemi oluşturan canlı ve cansız varlıkları tartışın.

3. Ek-I’de yer alan “Su Ekosistemleri” metnini öğrencilerinizle paylaşın. Metin öğrencilerinizle birlikte tamamlamanız için yarım bırakılmıştır. Şekil 1-2’de yer alan göl ve sucul ekosistemlerdeki besin zincirini inceleyin. Farklılıkları ve benzerlikleri tartışarak metni tamamlayın.

4. Öğrencilerinize ülkemizde yer alan sucul ekosistemlere örnekler verin.

5. Öğrencilerinizle Ek-II’de yer alan “Türkiye’nin Nadir Sucul Türleri” metnini paylaşın. İnci Kefali ve Deniz Kaplumbağaları’nın biyolojik özelliklerini, ekosistem özelliklerini, sosyal yaşamdaki yerlerini tartışın.

6. Öğrencilerinizle yörenizin yakınlarındaki su ekosistemleri nelerdir? Bu ekosistemleri oluşturan canlı ve cansız varlıklar nelerdir? Bu ekosistemleri birbirinden ayıran ekosistem özellikleri nelerdir? Ekosistemlerde mevsimlere göre nasıl bir değişim oluyor? Örneğin sulak alanlara göç dönemlerinde göçmen türlerin gelmesi, kış mevsiminde gölün donması, balıkların göç etmesi vb. sorularını tartışın.

7. Öğrencilerinizi 5-6 kişilik gruplara ayırın. Yörenizde ya da istediğiniz bir sucul ekosistemdeki bir türü seçerek türün besin zincirindeki yerini, biyolojik özelliklerini, ekosistem özelliklerini, sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel yaşamdaki yerlerini, koruma altında ise koruma özelliklerini, karşı karşıya olduğu tehditleri ve korunmaları için yapılması gerekenleri içeren birer poster hazırlamalarını isteyin.

AmaçSuda Yaşam etkinliği ile öğrencilerde su ekosistemlerinin yapısı ve işleyişi konularında farkındalık sağlanması amaçlanmıştır.


Gerekli MateryallerEk-I Su Ekosistemleri

+ Fırat ve Dicle Nehirleri, Yeşilırmak, Ergene Nehri, Menderes Nehri, Tuz Gölü, Van Gölü, Manyas Kuş Gölü, Karadeniz, Marmara ve Ege Denizi, vb.

Su yaşamın temel yapı taşlarından biridir. İnsanlar, havyanlar ve bitkiler yaşamak için suya ihtiyaç duyarlar. İnsan vücudun % 75’i, bir denizanasının %95’i, bir karpuzun %97’si sudanoluşur. Birçok balık ve su canlısı sadece suda yaşayabilir.

% 75’i sularla kaplı dünyadaki hemen hemen her şey doğrudan ya da dolaylı olarak su ile ilişkilidir. Su kayaçlardan toprağa ya da akarsulara sızar, çoğu zaman buralardan bir akarsuyla buluşur ve akarsular ile su göl, sulak alan, bataklık, deniz ya da okyanus gibi alanlara taşınır ve su ekosistemlerini oluşur.

Su ekosistemleri suyun özelliklerine göre tatlı ve tuzlu su (okyanus, deniz) ekosistemleri olarak iki gruba ayrılır. Göller, sulak alanlar, yer altı suları ve akarsular genellikle tatlı su ekosistemlerini oluştururken, denizler ve okyanuslar tuzlu su ekosistemlerini oluşturur 23.

Suyun akış hızı, su derinliği, ekosistemin büyüklüğü, bulunduğu yer, sıcaklık, tuz miktarı, ışık miktarı ve suyun özelliği su ekosistemlerinde yaşayan canlı çeşitliliğini değiştirir.

8. Çalışmaları sınıfta biyoçeşitliliğin önemine vurgu yaparak tartışın ve duvar gazetesinde okulunuz ile paylaşın. Etkinliği öğrencilerinize teşekkür ederek sonlandırın.

SU EKOSİSTEMLERİ

EK-I

Şekil 1: Göl ekosistemi Şekil 2: Deniz ekosistemi

23 Bu bilgiyi öğrencilerinizle paylaşırken tuzlu göl ve sulakalanların da olduğuna dikkat çekin. Konya Tuz Gölü, Kırşehir Seyfe Gölü tuzlu su ekosistemlerinin ülkemizdeki örneklerindendir.


70 71


TÜRKİYE’NİN NADİR SUCUL TÜRLERİ

EK-II

Deniz KaplumbağalarıLatince isimleri Caretta Caretta olan deniz kaplumbağaları yaşamlarının büyük bir bölümünü kıtalararası denizlerde geçirirler. Sırt tarafı kırmızımsı kahverengi alt tarafı ise beyazımsı açık sarı renklidir. Bacakları yüzmeye yarayacak şekilde kürek biçimi almıştır.26 Deniz çayırları, denizanaları, süngerler, yumuşak mercanlar, yumuşakçalar, yengeçler, mürekkep balıkları ve türlerine göre bazı balıkları temel besin kaynaklarıdır.

Erkekler deniz dışına hiç çıkmaz, dişiler ise sadece yumurta bırakmak için kumsallara çıkarlar. Erkek ve dişi deniz kaplumbağaları üreme döneminde, beslenme alanlarından ayrılarak, yuvalama bölgelerine yakın çiftleşme alanlarına gelirler ve çiftleşirler. Dişiler kumsala çıkarak yumurtalarını kuma gömerler. Yumurtadan çıkan yavrular ışığı takip ederek denize ulaştıklarında, açık okyanuslara ulaşma coşkusuyla yüzerler.

Son dönemlerde kumsallarda hızla artan yapılaşma ile birlikte yapay ışıklar deniz kaplumbağa yavrularının denize ulaşmasını zorlaştırıyor. Bu nedenle her yıl yüzlerce gönüllü deniz kaplumbağalarının yuvaladıkları kumsallara gelerek kaplumbağaların sağlıklı bir şekilde denize ulaşmaları konusunda onlara yardımcı oluyor.

Deniz kaplumbağalarının Türkiye’nin Akdeniz kıyılarında belirlenmiş ve resmî olarak kabul edilmiş 20 yuvalama kumsalı bulunuyor. Bu kumsallar batıdan doğuya şöyle: Ekincik, Dalyan, Dalaman, Fethiye (Muğla), Patara, Kale, Kumluca, Çıralı, Tekirova, Belek, Kızılot, Demirtaş, Gazipaşa (Antalya), Anamur, Göksu Deltası, Alata, Kazanlı (İçel), Akyatan, Yumurtalık (Adana) ve Samandağ (Hatay)27.

26 http://tr.wikipedia.org/wiki/Deniz_kaplumba%C4%9Fas%C4%B127 http://www.wwf.org.tr/ne_yapiyoruz/doga_koruma/turler/deniz_kaplumbaas/

Van Gölü İnci KefaliDünyanın en büyük sodalı gölü Van Gölü Türkiye’nin doğusunda Van ilindedir. Etrafı yüksek dağlarla çevrili göl bu dağlarken gelen sularla beslenir. Suyu acı olduğu için gölde dünyada sadece Van Gölü’nde bulunan İnci Kefali yaşar. İnci Kefali, sazangiller ailesinden bir balıktır. Genelde sırtı gri-yeşil ve karın bölgesi gümüşî renktedir. Vücut küçük pullarla kaplıdır, ortalama boyu 19.5 cm, ortalama ağırlığı 80g civarındadır. Besinini suda yaşayan mikroskobik hücreli canlılar (fitoplaktonlar ve zooplantonlar) oluşturur.

İnci kefali ile ilk yazılı kaynak Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’dir. Evliya Çelebi (15.yy), Van Gölü’nden Van Deryası olarak söz eder, bu gölde bir cins balık yaşadığını, bu balığın senede bir ay sürüler halinde göç ettiğini anlatır.İnci kefali göçücü bir türdür. Gölde yaşamasına rağmen Nisan ayının başından Temmuz ayının sonuna kadar büyük sürüler oluşturarak üremek için sularını göle boşaltan akarsulara göç eder. Bu göç esnasında, tuzlu-sodalı sudan tatlı suya doğrudan geçiş yapamadığı için hem yumurtlamaya giderken hem de dönerken akarsu ağızlarında yeni ortamına alışmak için bir süre bekler. Akarsulara girerek yumurta bırakmaya başlar. Yumurtalarını akarsuların yayıldığı, hızının düştüğü bölgelerdeki hafif çakıllı, kumlu bölgelere bıraktıktan sonra tekrar göle döner. Yumurtadan çıkan yavrular 1-2 hafta içinde göle dönmeye başlarlar. Yavrular yaz boyunca gölün besince bol kıyı kesimlerinde sürüler halinde dolaşarak beslenirler. Her yıl Mayıs-Haziran aylarında Van ilinde İnci Kefali Göç Şenliği düzenlenir binlerce kişi Van Gölü’nün incisinin göçüne tanıklık etmek için gölün çevresinde toplanır28.

28 http://www.csb.gov.tr/db/ced/editordosya/van_icdr2011.pdf


72 73


Yönerge1. Öğrencilerinizle birlikte yaşadığınız yerdeki akarsu/

akarsuların isimlerini listeleyin.2. Bu akarsu/akarsularda hangi canlılar yaşıyor? Su etrafında

yerleşim yeri var mı? Suya dayalı yapılan geçim faaliyetleri nelerdir? Bu akarsularda yaşanan sorunlar var mı? Sorularını öğrencilerinizle paylaşın.

3. EK-I’de yer alan “Büyük Menderes Havzası’nda Yaşam” hikayesini öğrencilerinizle paylaşın. Sağlıklı ekosistemlerin bu ekosistemlerin çevresinde yaşayan yöre halkının kültürüne ve ekonomisine katkılarına vurgu yapın. Büyük Menderes geçmişten günümüze nasıl bir değişim geçirmiş? Bu değişimin etkileri neler olmuş? Tartışın.

4. Öğrencilerinizden bir büyükleri ile yakın çevrelerinde yer alan bir nehir üzerine görüşme yapmalarını ve bu görüşmeyi kayıt altına almalarını isteyin.

5. Görüşme öncesinde öğrencilerinizden görüşme için soru formu hazırlamalarını isteyin.

6. Öğrencilerinizden yaptıkları görüşmeleri hikâyeleştirmelerini ve farklı sunum yöntemleri kullanarak (çizgi roman, karikatürünü yapma, drama, düz yazı vb.) arkadaşları ile paylaşmalarını isteyin.

AmaçYeryüzünde yaşam binlerce yıldır nehirlerin etrafında şekillenir. Yaşamın kaynağı su insan ile doğa arasındaki kadim dostluğun köprüsü olur. Tıpkı toprağa sızar gibi ekonomiye, kültüre sızar tarlaya bereket, değirmene güç, yakılan türkü, söylenen mani, anlatılan masal, oynanan oyun olur. Bir akarsuya baktığımızda gördüğümüz anlık bir fotoğraf değil, binlerce yılın uzun, kimi zaman sesli, kimi zaman sessiz hikayesidir.

“Nehirler ve Hikayeler” etkinliği ile öğrencilerde doğal varlıkların toplum ve kültür ile ilişkisikonusunda farkındalık sağlanması amaçlanmıştır.


Gerekli Materyaller-

Soru formlarında;+ Nehir geçmişte nasıldı? (suyu, içinde yaşayan canlılar vb.),+ Geçmişte yürütülen geçim faaliyetleri nelerdi? Bu faaliyetler günümüzde

devam ediyor mu?+ Nehir çevresindeki yaşamda nasıl bir değişim oldu?+ Bu değişimin nehir içinde ve çevresinde yaşayan canlılara etkisi nasıl

oldu? Değişimin sosyal yaşama etkisi nasıl oldu? (Yetiştirilen ürün, verimli arazilerin kent içinde kalması, taşkınlarda artış, balıkçılık gibi ekonomik faaliyetlerin azalması, verimin düşmesi, göçün artması vb.)

+ Suya, nehre yönelik yörenizde yaygın olarak kullanılan bir atasözü, deyiş, mani, hikaye var mı? gibi soruların olmasına dikkat edin.

BÜYÜK MENDERES HAVZASI’NDA YAŞAM

EK-I

Büyük Menderes Havzası’nın hikâyesi su ve suyun etrafında dönen neredeyse öncesiz ve sonrasız bir anlatıda saklı. Milyonlarca yıl önce Afyon’un Dinar ilçesi Suçıkan Mevkii’ndeki gözde kaynamaya başlayan pınar, öteki yoldaşlarıyla birleşip Ege Denizi’ne akıyor. Bu sıradan bir akış değil kuşkusuz. Büyük Menderes, Büyük Menderes olduğu yani ilk damlasını denize ulaştırdığı andan itibaren benzersiz bir sisteme dönüştü. Dağları ve yükseltileri dize getirdi, çöküntü ovalarını biriktirdi, hız kestiği yerlerde menderesler oluşturarak bütün bir yaşama can suyu verdi.

“Kendine özgü su, toprak, iklim yapısı ve canlı dokusuyla Büyük Menderes Havzası dediğimiz bu sisteme milyonlarca yıl sonra insan nefesi de eklendi. Onlarca uygarlık, kent ve milyonlarca insan, Büyük Menderes’in etrafında doğdu, doydu ve yaşamını sürdürdü.Tarih boyunca o kadar çok kavim Büyük Menderes Havzası’nda yaşadı ki, ünlü tarihçi Herodot Havza’yı ‘Uygarlıklar Vadisi’ diye adlandırdı. Bu canlılık ve hareketliliğin sonucu M.Ö 700 yıllarında Lidyalılarca tarihte basılan ilk paranın yüzüne Menderes’in ışıklı suları yansıdı.

Büyük Menderes’in taşıdığı su ve suyun yarattığı zenginlik Havza’nın çok erken dönemde dünya ekonomisinde yer bulmasını sağladı. Menderes tütünü, pamuğu, inciri, üzümü, zeytini, meyan kökü, yünü, tiftiği, dokumalarıyla dünyaya açıldı.

Üç kuşak taşımacılık yapan Aydınlı bir aileyiz. Deve ile Büyük Menderes’in suladığı verimli topraklarda yetişen incir, zeytin, meyankökü, üzüm ve diğer değerli ürünleri taşırmış dedem. Kereste taşımacılığı da yapıyor aile ve bu işte Menderes Nehri’ni kullanıyor. Havza’nın ormanlık bölgesinden, Menteşe yöresinden, Milas tarafından aldıkları tomrukları, keresteleri birbirine bağlayarak sal yaparlar; nehir boyunca taşırlarmış; uygun bir yerden de develere yükleyerek son ulaşacağı yere.” ( Mehmet Salcıoğlu, İşadamı, 1948 Doğumlu ).

1930’lu yıllarda tarımın yanı sıra dokumacılık, dericilik gibi geleneksel iş kollarında da ekonomik gelişimini


110 111

Yaşamın Yapı Taşları 4. Yaşamın Döngüleri Yaşamın Yapı Taşları 4. Yaşamın Döngüleri

Yönerge 1. Öğrencilerinizle suyun yaşamımızdaki yeri üzerine

tartışın. “Yeryüzünün 3/4’ünü su oluşturur. Yeryüzündeki suyun büyük bir bölümü tuzlu sudan oluşur. Canlıların hayatını devam ettiren tatlı su ile bütün suların sadece %1’ini oluşturur. Bu nedenle sınırlı miktarlardaki bu tatlı su kaynaklarını kullanırken çok dikkatli olmak gerekir” açıklamasında bulunun.

2. Öğrencilerinize suyun nasıl oluştuğunu sorun ve su döngüsünü hatırlatın.

3. Öğrencilerinize su döngüsünü daha iyi anlamak için bir oyun oynayacağınızı söyleyin. Oyuna başlamadan önce Ek-I’deki zarları kesip yapıştırarak oluşturun.

4. Ek-III’deki istasyonları A4 kağıtlara ayrı ayrı yazın ve boş bir duvara mesafeli bir biçimde asın. Öğrencilere suyun dünyada nerelerde olabileceğini sorun. Cevapları ait oldukları istasyonlara yazın.

5. Suyu hareket ettiren koşulları öğrencilerinizle tartışın. Suyu hareket ettiren etmenleri açıklayın (güneş, yer çekimi vb.). Bazen ise su hiçbir yere gitmez.

6. Öğrencilerinize su döngüsünü ve suyun hallerine ilişkin bir oyun oynayacağınızı hepsinin birer su molekülü olduklarını ve su döngüsü boyunca hareket edeceklerini söyleyin.

7. Öğrencilerinizi yedi istasyona ikili sıralar halinde dağıtın. Bulut tekli sıra olmalı. Zili çalarak oyunu başlatın. Her tur için 10 dakika verin.

+ Su yeryüzüyle ve atmosfer arasında milyonlarca yıldır bir döngü halinde dolaşır. Su kaynaklarındaki su Güneş’in etkisiyle buharlaşarak yükselir ve bulutları oluşturur. Bulutlardaki su damlacıkları havanın sıcaklığına göre yağmur, kar ya da dolu olarak tekrar yeryüzüne iner. Suyun hâl değiştirerek yeryüzü ile atmosfer arasındaki bu dolanımına su döngüsü denir. Su Döngüsü’nde suyun kaynağını sadece okyanuslar, denizler, göller ve nehirler oluşturmaz. Topraktaki nem, canlıların nefes alıp vermeleri, terlemeleri de atmosferdeki neme katkıda bulunur. Yeryüzüne yağmur, kar, dolu olarak dönen su, okyanuslarda, denizlerde, göllerde, nehir ve derelerde, kutuplarda, dağlarda, yeraltında, canlıların vücutlarında depolanır ve yeryüzündeki yaşamın temelini oluşturur.

+ Örneğin: Su mağaralarda bulunur cevabı “Yer altı suyu İstasyonuna” aittir.

AmaçSu Döngüsü etkinliği ile öğrencilerde suyun halleri ve yeryüzündeki yolculuğu konularında farkındalık sağlanması amaçlanmıştır.

Etkinlik Süresiİki ders saati

Gerekli Materyaller: 7 adet zar (Ek-I) oluşturmak için kalın karton, makas, yapıştırıcı, 7 adet A4 kağıt ve renkli keçeli kalem, not defteri ya da Ek-II’yi çıktı olarak alın.

8. İstasyonlarda öğrenciler kendilerine sıra geldiğinde zarı atarlar ve eşleri ile birlikte zarda yönlendirilen istasyona, zarda belirtilen forma göre giderler. Bu sırada istasyonlarını ve oldukları su formunu not alırlar.

9. Öğrenciler istasyon sıralarında iki kişi hareket eder. Bulut istasyonuna giderlerse (buharlaştıkları için) eşler ayrılarak tek sıra halinde buluta giderler ve bulutta tek sıra olurlar.

10. Bulut istasyonundakiler yağmur olup yağacaklarında arkalarındaki kişiyi alıp diğer istasyona eş olarak giderler. Öğrenciler ulaştıkları istasyon sırasının en arkasına giderler. Zar “yerinde kal” gösterirse, bulundukları sıranın en arkasına giderler ve bu istasyonda bir el daha kalırlar.

11. Tur sonlandığında öğrenciler bir tur boyunca kaç istasyona gittiklerini ve kaç forma büründüklerini arkadaşlarıyla paylaşırlar.

12. Oyunun sonunda öğrencilerinizle su döngüsü ve suyun halleri üzerine tartışın. Öğrencilerinizden tuttukları notlardan yola çıkarak herkesin kendi su hikayesini yazmalarını ve hikayeleri arkadaşları ile paylaşmalarını isteyin.

+ Örneğin Bulut istasyonunda bir öğrenci bir zat atsın ve sonuç “Yağmur olarak dağa düştün. Yavaşça Dağa Git!” olsun. Tek sıra halinde bulundukları yağmur istasyonunda öğrenci arkasındaki arkadaşını da alarak Dağ İstasyonu’na gider. Giderken elindeki not defterine Şekil I’deki gibi not düşer (Şekil-I).

Not: Oyunu 25 kişilik bir sınıfı ikiye bölüp oynatabilirsiniz. İzleyenler bu arada arkadaşlarının yerine not alabilir daha sonra oyunu kendileri oynayabilirler.

İstasyon Ne oldun? Nereye gidiyorsun?

Bulut Ben bir yağmur tanesi olarak daha düştüm. Dağa git.

Dağ

Bir su döngüsunda su damlası olarak yolculuğa çıkıyorsun !

Nereye gideceksin?

Şekil 1: Yolculuğum not defteri


134 135

Şenlikli Doğa 1.Ekosistemler Şenlikli Doğa 1.Ekosistemler

Yönerge1. Öğrencilerinizle sulak alan kavramından ne anladıklarını

tartışın. Tartışmada EK-I’de yer alan “Sulak alanlar” metninden yararlanabilirsiniz.

2. Öğrencilerinden besin ağını hatırlamalarını isteyin (Yaşamın Yapı Taşları Besin ağı ve Suda Yaşam etkinliklerinden yararlanabilirsiniz). Sulak alanlardaki besin ağının bileşenlerini tartışarak besin zincirini tahtaya çizin.

3. Yörenize yakın sulak alanları listelemelerini isteyin. Öğrencilerinize bu sulak alan/sulak alanları hiç ziyaret ettiniz mi? Ziyaretinizde dikkatinizi neler çekti? Sorularını yöneltin.

4. Yakın yörenizdeki bir sulak alanı ziyaret edin. Sulak alanı geniş bir perspektiften göre bileceğiniz bir alana geçin. Öncelikle bulunduğumuz alanı duyularımızla hissedeceğinizi vurgulayın ve öğrencilerinizden yere oturmalarını isteyin. Öğrencilerinize 5-10 dakika süreler tanıyın ve aşağıdaki yönlendirmelerden yola çıkarak duyularınızla sulak alanı keşfedin.

5. Öğrencilerinize EK-II’de yer alan sulak alan gözlem kartını paylaşın ve 20-30 dakika boyunca gözlem kartından yola çıkarak sulak alanı gözlemlemelerini isteyin.

6. Öğrencilerinizi 5-6 kişilik gruplara ayırın. Gözlem kartlarını birleştirerek sulak alan tanıtım posterleri hazırlamalarını isteyin. Gruplar posterlerini arkadaşları ile paylaştıktan sonra etkinliğinizi sonlandırın.

AmaçSulak Alanlarda Yaşam etkinliği ile öğrencilerde sulakalan ekosistemi konusunda farkındalık sağlanması amaçlanmıştır.

Etkinlik SüresiTüm gün

Gerekli MateryallerEK-II Sulak alan Gözlem Kartı

Öğrencilerinizden gözlerini kapamalarını ve sesleri dinlemelerini isteyin. 5-10 dakika sonunda gözlerini açmaları hatırlatın. Ne tür sesler duydukları? Gözleri kapalıyken seslerden başka neleri hissettikleri sorun (rüzgar, koku vb.). Öğrencilerinizde 5-10 dakika boyunca görüş alanına göz gezdirmelerini isteyin. + Öğrencilerinize bulundukları alanda çoğunlukla hangi renkler olduğunu

sorun? (sıcak renkler? Ya da soğuk renkler? sonbahar, kış, ilkbahar ya da yaz mevsime ait renkler?

+ Renkler belirli sıra ve düzen içinde mi? Karışık mı?

Öğrencilerinizden poster sunumlarına aşağıdaki soruların cevaplarını ekleyerek, sunumlarını geliştirmelerini isteyebilirsiniz. + Yaygın olarak görülen canlı

türleri neler?+ Sulak alan çevresinde

yaşayan yöre halkları sulak alanda nasıl geçim faaliyetleri yürütüyorlar?

+ Sulak alanı tehdit eden unsurlar var mı? Bunun için neler yapılıyor?

+ Sulak alanda eğitim faaliyetleri düzenleniyor mu? vb.

35 (Moore 2008).36 (EPA 2001).37 (Nelms vd. 2007)38 (Cox vd. 1997).

EK-I

SULAK ALANLARDA YAŞAM

Dünya’daki toplam suyun yüzde 97’sini okyanuslar oluşturur. Geri kalan %3’lük (ve büyük miktarı katı halde bulunan) suyun binde dörtlük bölümünü ise sulak alanlar oluşturur. Yeryüzündeki yaşam, varlığını bu binde dörtlük bölüme borçludur35.

Doğal ya da yapay, sürekli ya da geçici, durgun ya da akar, tatlı, acı ya da tuzlu olabilirler. Islak çayırlar, turbalıklar, bataklıklar, krater gölleri derinliği altı metreyi geçmeyen deniz kıyı alanları sulak alan olarak kabul edilir.

Sulak alanlar birçok bilim insanına göre yağmur ormanları ve resifler ile birlikte dünyada biyoçeşitliliğin en yoğun olduğu ekosistemler arasında yer alır. Bu nedenle besin zincirinin en alt tabakasından en üst tabakasına kadar (tek hücreli canlılar, sürüngenler, kuşlar, balıklar ve bitkiler) birçok tür sulak alan ekosisteminin bir parçasıdır36. Nesli tükenmek üzere olan türlerin %45’i sulak alanlarda yaşar. Sulak alanlar, sulak alan ekosisteminde yaşayan canlılar için ideal üreme ve yaşam ortamı aynı zamanda göçmen türler için birer dinlenme alanıdır37.

Sağlıklı bir sulak alanın, bulunduğu yerdeki iklimi yumuşatarak düzenler, bataklık ve sazlıkları aracılığıyla suyun içindeki zehirli maddeleri arıtır, taşkınlara karşı çevresini korur, erozyonun azaltır, canlılar için üreme ve yaşam alanı olanağı yaratır, yer altı suyunu dengeler, insanlar için tarımsal üretim ve turizme olanak tanır 38.

İklim değişikliğine bağlı küresel ısınma, evsel ve endüstriyel atıklar ile kirlenme, tarım alanı elde etme amacıyla kurutma, kaynaklarının tarımsal, endüstriyel ve içme suyu kaynağı olarak alınarak sulak alanın ekosistemini devam ettirecek miktarda suya sahip olamaması gibi nedenler bugün hala sulak alanları tehdit ediyor.

OrtaokulTEMAEğitim Programı

Ortaoku

l TE

MA

Eğitim

Program

ı Ö

ğretmen

Reh

beri

Öğretmen Rehberi

www.tema.org.tr

Öğretmen rehberi - sutema.org · ve bitkiler yaşamak için suya ihtiyaç duyarlar. İnsan...

Documents