religious normative pluralism in imam mahdi’s mode of...

Comparative Theology, Vol: 9, No: 19, Spring & Summer 2018 /1

Religious Normative Pluralism in Imam Mahdi’s Mode of Conduct: Imam Mahdi’s

Pattern of Behavior with Followers of Other Religions

Mahdi Ganjvar

Hossein Azizi

Abstract

One of the controversial issues of New Theology in the field of Mahdism is the issue of the

mode of conduct of Imam Mahdi (as) with followers of other religions during the uprising

(‘Zuhur’) period. One such issue is the normative pluralism in Imam Mahdi’s mode of

conduct.

Unfortunately, it has been a long time that, due to misconceptions and superficial

understanding of some Shi’ite texts and narratives, the belief in the violent and harsh conduct

of the Imam (as) with non-Muslims has infiltrated into the minds of the Shiite masses and has

caused some credulous simpletons to be reluctant to and fearful of the proper understanding

of the uprising time.

Such an interpretation of the uprising time may inculcate the idea that if followers of other

religions go astray or are involved in corruptions, they should deserve such a violent and

harsh conduct of the Imam (as), and that the philosophy of the Imam’s uprising and his main

mission will be to establish a global sovereignty to rise against non-Muslims and take revenge

against strayers and oppressors.

However, a deeper analysis of the authentic Islamic texts and the rich Quranic and

prophetic heritages reveals that such beliefs hold no ground. The Imams’ modes of conduct

and their transcendental culture attest to the contrary and reveals the true uprising reality.

Imam Mahdi (as) is not only the messiah of Muslims but that of all the humanity. His justice

is not only done to Muslims and believers but also extends to unbelievers and dissidents. The

Imam (as) seems to be both decisive against oppression, deviation, hypocrisy, disbelief and

polytheism, while being a supporter of the divine rights of the humanity and religious

minorities.

The Imam (as) is also known for his tolerance of the People of the Book and followers of

other religions, which is a characteristic of his universal justice. Although the Mahdist justice

is a multi-faceted phenomenon, which is worth studying in terms of individual, social, legal,

economic, etc. aspects, this study mainly focused on the question that what mode of conduct

the Imam (as) will adopt with followers of other religions during the early uprising period and

Assistant Professor of Islamic Philosophy and Theology, University of Isfahan

[email protected]

Assistant Professor of Islamic Knowledge, University of Isfahan [email protected]

2/ Comparative Theology, Vol: 9, No: 19, Spring & Summer 2018

during his universal invitation after the establishment of his global sovereignty. It also raised

the following question that what characteristics can be derived from the Mahdist teachings as

the Imam’s pattern of behavior with non-Muslims for today’s world.

Therefore, the present study sought to answer the above questions, which comes two

theoretical and practical benefits. Firstly, this helps solve some of the theoretical issues in this

area. Secondly, this helps foreign diplomacy, in that this can promote dynamic, efficient, and

ethical diplomacy with non-Muslim states.

As a result of the contemporary society’s need for ethics and due to the lack of criteria for

conduct with followers of other religions, this study sought a rational understanding of the

pattern of behavior with followers of other religions based on the Mahdist teachings. It used a

problem-oriented and descriptive-analytic method to determine the fundamentals, evidence,

and elements of this pattern of ethical behavior.

Finally, it has been claimed and reasoned in this writing that relationship of Muslims with

non-Muslims should be based on reverence, affection, freedom, human dignity, respect for the

rights of minorities, lenity, toleration, emphasis on common grounds, peaceful coexistence,

and rational and scientific discourse.

Key words

Imam Mahdi (as), pattern of behavior, normative pluralism, peaceful coexistence, toleration.

Bibliography:

- The Holy Quran.

- The Holy Bible (Old Testament and New Testament) (2001). William Glen. Translated

into Persian by Fazel Khan Mohammadi. Tehran: Asatir Publications.

- Ibn Babuya, M. (1983). Alkhesal. Translated into Persian by Kamarei. Tehran:

Islamieh Publications. Vol. 2.

- Ibn Babuya, M. (1999). Oyun Akhbar al-Reza (as). Tehran: Jahan Publications.

- Ibn Babuya, M. (1975). Kamal al-Din va Tamam al-Nema. Translated and researched

by Ali Akbar Qafari. Tehran: Islamieh Publications.

- Ibn Tavoos, A. (1988). Al-Malahem va al-Fatan fi Zuhur al-Qaeb al-Montazar

Ajalallah Farajah. Beirut: Moassesa al-Aalami Lelmatbuat.

- Ibn al-Mashhadi, M. (1999). Al-Mazar al-Kabir. Translated and researched by Jawad

Qayumi Isfahani. Qom: Islamic Publications.

- Jardaq, J. (2000). Ali: The voice of human justice. Translated and annotated by Seyed

Hadi Khosroshahi. Qom: Kolbe Shorogh.

- Javadi Amoli, A. (2002). Religious studies. Qom: Nashr-e Asra.

- Hamidollah, M. (1995). Political Letters and Treaties of the Prophet Muhammad

(PBUH) and Early Islam documents. Translated by Muhammad Husseini. Tehran: Sorush.

- Barghi, A. (1952). Al-Mahasen. Corrected by Jalal al-Din Mohades. Qom: Dar al-

Kotob al-Islamiah.

Comparative Theology, Vol: 9, No: 19, Spring & Summer 2018 /3

- Hor Ameli, M. (2004). Isbat al-Hoda Benosus va al-Mojezat. Corrected by Alla al-Din

Aalami. Beirut: Moassesa al-Aalami Lelmatbuat.

- Khomeini, R. (1982). Sahife Noor. Tehran: Ministry of Culture and Islamic guidance.

Vol. 2.

- Deilami, S. (1987). Ferdows al-Akhbar. Beirut: Dar al-Ketab al-Arabi. Vol. 4.

- Sobhani, J. (1991). Fundemantals of Islamic State. Translated by Davoud Elhami.

Qom: Towhid.

- Siooti, A. (1984). Al-Dor al-Mansur fi al-Tafsir Belmasur. Qom: Ayatollah Marashi

Najafi’s Library.

- Shushtari, N. (1957). Ehghagh ol-Hagh va Ezhagh ol-Batel. Translated and annotated

by Shahab al-Din Najafi. Tehran: Islamiah Publications. Vo. 19.

- Safi Golpaygani, L. (1954). Montakhab al-Asar fi al-Imam al-Sani Ashar Alaye al-

salam. Tehran: Maktabeh al-Abozar Jamhari.

- Sadr, S. S. D. (1965). Almahdi, the Twelfth Imam. Translated by Mohammad Jawad

Najafi. Tehran: Islamiah Publications.

- Sadr, S. M. S. (1992). Tarikh Mabad al-Zuhur. Beirut: Dar al-Taaraf Lelmatbuat.

- Tabatabai, S. M. H. (2006). Sonan al-Nabi. Compiled by Abbas Azizi. Qom: Salat

Publications.

- Tabarsi, M. (1996). Al-Ehtejaj. Najaf: Dar al-Osvah LelTabae va al-Nashr. Vol. 1.

- Tabari, M. (1993). Dalayel al-Emamah. Qom: Al-Besah Publications.

- Toosi, M. (2007). Ketab al-Qeybah. Translated and researched by Mojtaba Azizi.

Qom: Jamkaran Mosque.

- Arab, M. (2014). Promised Messiah in the Religions Before Islam. Haft Aseman

Journal. 11. pp. 149-164.

- Ayashi, M. (1991). Tafsir al-Ayashi. Corrected and annotated by Hashem al-Rasuli al-

Mahallati. Beirut: Moassesa al-Aalami Lelmatbuat.

- Qandoozi, S. (2007). Yanabi al-Mowdah. Qom: Center for Islamic Documents and

Information.

- Kargar, R. (2008). Future of the World. Tehran: Cultural Foundation of Hazrat

Mowood (aj).

- Kargar, R. (2008). Mahdism (Uprising Period). Qom: Nashr-e Maaref.

- Kariminia, M. M. (2004). Peaceful coexistence in Islam and international law. Qom:

Imam Khomeini Research and Educational Institute.

- Kafami, I. (1994). Al-Mesbah. Corrected by Hussein al-Alami. Beirut: Moassesa al-

Aalami Lelmatbuat.

- Kurani, A. (2001). Zuhur Era. Tehran: Islamic Propagation Organization.

- Keyvanfar, S. (2003). Universal Declaration of Human Rights. Tehran: Karevan.

- Govahi, A. (2007). Introduction into the history of religions in the Quran. Tehran:

Islamic Culture Publications.

- Majlesi, M. B. (1983). Behar al-Anvar. Beirut: Alvafa Publications.

- Motahari, M. (1991). On Islamic Revolution. Tehran: Sadra.

4/ Comparative Theology, Vol: 9, No: 19, Spring & Summer 2018

- Mofid, M. (1928). Al-Ershad. Translated by Seyed Hashem Rasuli Mahallati. Tehran:

Islamieh Publications.

- Moghadasi Shafei, Y. (2003). Aghd al-Dar fi Akhbar al-Montazar. Annotated by Ali

Nazari Monfared. Qom: Jamkaran Mosque.

- Makarem Shirazi, N. (1983). Exemplary Interpretation. Tehran: Dar al-Kotob al-

Islamiah.

- Makarem Shirazi, N. (1989). Message of the Quran: A new method for the thematic

commentary of the Quran. Qom: Madrasah al-Imam Amir al-Momenin (as).

- Makarem Shirazi, N. (2005). Universal Sovereignty of Imam Mahdi (as). Qom: Nasl-e

Javan Publications.

- Movahedian Attar, A. (2001-2002). Typology of the promised messiah in different

religions. Haft Aseman Journal. 12-13. pp. 107-130.

- Mosavizadeh, S. M. (2005). Attitude of Islam towards other religions and nations.

Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance.

- Al-Namani, M. (1944). Qeybat-e Namani. Translated by Mohammad Jawad Qafari.

Tehran: Sadough Publications.

- Al-Namani, M. (1977). Al-Qeybat. Corrected by Ali Akbar Qafari. Tehran: Sadough

Publications.

(علمی پژوهشی)الهیات تطبیقی

1397بهار و تابستان ، نوزدهم، شماره نهمسال

35-48ص

«ع()مهدی سیرۀ در هنجاری پلورالیسم»

مذاهب( و ادیان پیروان با رفتاری امام مهدی )الگوی

حسین عزیزی -مهدی گنجور

چکیده

چگونگی رفتار و ارتباط امام زمان)عج( با پیروان پژوهی، مسئلۀ برانگیز کالم جدید در حوزۀ مهدویت یکی از مباحث بحث

است.« پلورالیسم هنجاری در سیره مهدی»سایر ادیان در دوران ظهور است. یکی از آن مسائل،

متأسفانه از دیرباز، به دلیل سوءبرداشت و فهم قشری از برخی متون و روایات، باور به خشونت و برخورد تند امام عصر)ع( با

رغبتی و هراس برخی زودباوران از درک آن روزگار پرفضیلت شده ر اذهان تودۀ شیعیان نفوذ کرده و موجب بینامسلمانان د

رو، نوشتار حاضر با توجه به نیاز علمی جامعۀ امروزی به مباحث اخالقی و با توجه به بحران معیار در رفتار با غیر است؛ ازاین

های مهدویت، برآمده و به سبک ارتباطی با پیروان سایر ادیان، در پرتو آموزه کیشان، درصدد فهم منطقی از الگوی رفتار هم

های این الگوی اخالقی پرداخته است. توصیفی به تبیین مبانی، ادله و مؤلفه محور و روش تحلیلی مسئله

ان باید مبتنی بر احترام و در این مقاله، ادعا و استدالل شده است که طبق سیره و فرهنگ مهدوی، مناسبات ما با غیرمسلمان

آمیز، ها، رفق و مدارا، تأکید بر اصول مشترک، همزیستی مسالمت مهرورزی، آزادی و کرامت انسان، رعایت حقوق اقلیت

گفتمان عقلی و مذاکره علمی باشد.

های کلیدی واژه

سامحآمیز، ت امام مهدی)ع(، الگوی رفتار ارتباطی، پلورالیسم هنجاری، همزیستی مسالمت

[email protected] هان، ایراناستادیار گروه فلسفه و کالم اسالمی دانشگاه اصفهان، اصف

[email protected] ان، اصفهان، ایرانستادیار گروه معارف اسالمی دانشگاه اصفها

29/3/1397 تاریخ پذیرش: 7/12/1395تاریخ وصول: Copyright © 2016, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution

License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long

as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

1397بهار و تابستان ، نوزدهم، شماره نهمالهیات تطبیقی، )علمی پژوهشی( سال / 36

طرح مسئله. 1

برانگیییز در حییوزۀ تییرین مباحییث بحییث یکییی از اساسییی

پژوهی نوین و اخالق کاربردی، مسئلۀ رفتیار ارتبیاطی دین

اسییت کییه فیلسییوفان دییین و « دیگییر ادیییان»بییا پیییروان

« پلورالیسم هنجیاری »پژوهان معاصر آن را با نام عام اخالق

(Normative Pluralismطرح می ) طور خیاص، کنند؛ اما به

مسییئلۀ پلورالیسییم هنجییاری در قلمییرو مکتییب تشییی ، در

من در مقیام مسیلمانی شییعه، »ترین تعبیر چنین است ساده

کیشیان خیود تردییدی در رعایت حقوق و احترام بیه هیم

وییژه پییروان کیشیان و بیه لیکن درخصوص غییرهم ندارم،

تییوان گفییت. آیییا آنهییا نیییز شایسییته سییایر ادیییان چییه مییی

«.اند احترام

موجیود عملیی و علمی رسد با توجه به نیاز به نظر می

بیا ادییان پیروان تعامل برای اخالقی معیار یافتن ضرورت و

هیای آمیوزه بر مبتنی عملی الگوی پژوهش و ارائۀ یکدیگر،

افیزون بیر ایین، .خالی از ضرورت نخواهد بیود هدویت،م

و ظاهرگراییان تفریطیی و های افراطیی تفسیرها و برداشت

در دگراندیشان از احادیث مهیدویت و تعیالیم آخرالزمیان،

و پیژوهش و نیست تأثیر بی آراء، آشفتگی و بحران افزایش

چیه اینکیه .کنید میی دوچنیدان را مسئله این حل ضرورت

گرایانیۀ مهیدویت بیه ممکن است آموزۀ مترقیی و اصیالح

دلیل تکیه صرف بر ظواهر الفاظ و برخی روایات، مهجیور

واقیی شییود و اندیشییۀ خشییونت و برخییورد تنیید امییام

عصییر)عج( بییا مخالفییان و نامسییلمانان در اذهییان برخییی

مخاطبان ناآشنا به فرهنگ تشی نفوذ کند.

آخرالزمیان، القاکننیدۀ اییین چنیین تحلیلیی از وضییعیت

ورشدن پیروان سایر ادیان و میذاهب ذهنیت است که غوطه

در گمراهی و فساد، ایشان را سیزاوار برخیوردی خشین و

انتقامی سخت کرده و گویا فلسفۀ ظهور و مأموریت عمیدۀ

امییام عصییر)ع( از تشییکیل حکومییت جهییانی قیییام علیییه

غیرمسلمانان و گرفتن این انتقام است!

نگییاهی فرف بییه متییون اصیییل و میییرا غنییی امییا

هیای قرآنیی و نبیوی، ناتمیامبودن باورهیای فیوق را آموزه

کنید. سییرۀ عملیی و فرهنیگ متعیالی پیشیوایان آشکار می

دینیی، سیخنی فراتیر از ایین دارد و واقعییت آخرالزمییان و

ای دیگر نیز ترسیم کرده اسیت؛ امیام گونه عصر ظهور را به

لمانان کیه مهیدی و منجیی همیۀ مهدی)عج( نه مهدی مسی

هاست. بزرگان ما این چنین فهمییده و آن حضیرت را امت

المشیهدی، )ابین « السالم علی مهدی االمم»اند خطاب کرده

(؛ و عیییدالت او نیییه مخیییتن مسیییلمانان و 589ق: 1419

منحصییر بییه موافقییان و نیکییان اسییت کییه شییامل بییدان و

« دله البر و الفیاجر اذا قام القائم وس ع»سرکشان نیز هست

(. او مظهییر عطوفییت و رحمییت 61: 1ق، 1371)برقییی،

واسعۀ الهی است و در تیوقیعی فرمیوده اسیت او را چنیین

المشیهدی، )ابن« السالم علیک ایها الرحمۀ الواسعه»بخوانیم

( و البتییه رحمییت الهییی همگییان را فراگرفتییه 568ق: 1419

(. نییز در آن 156اعیراف: « )رحمتی وسعت کل شئ»است

او بهیار مردمیان و ماییۀ شیادابی و »توقی آمیده اسیت کیه

« السالم علی ربیی االنیام »سرزندگی و حیات مردمان است

کنید روزگاران و اهلش هدییه میی و خرمی و طراوت را به

(.568ق: 1419المشهدی، )ابن« و نضره االیام»

عییین رسیید چنییین امییام و رهبییری، در بییه نظییر مییی

برخورداری از قاطعیت در مقابل ظلم، انحراف، نفیاق، کفیر

و شرک، طرفدار و مجری حقوق فطری و الهی بشر و نییز

؛ چنانکیه جیدش 1هیای میذهبی خواهید بیود حامی اقلیت

اهلل)ص( و ائمه اطهار)ع( بیا الهیام از آییات قیرآن در رسول

برابر اهیل کتیاب و حتیی مخالفیان و منکیران دیین اسیالم

رفتاری و انصیاف ه بودند و پیروان خود را به خوشاینگون

کردنید در حق پیروان سایر ادییان و میذاهب سیفارش میی

(. روشن است که این مرد الهی چیرا 528: 1370)سبحانی،

آوییزد و بیه و به کدام دلیل، شمشیر جهاد را بر گیردن میی

إذا قیام سیار »نهد تا خداونید از او راضیی شیود زمین نمی

یرۀ رسیول اللیه ص إلیا نیه یبیین آثیار محمید و یضی بس

« الکفار رحمآء بینهم علیاشدآء »است براساس اصل قرآنی گفتنی . 1

(؛ برخورد قاطعانه با کفر و شرک هیچ منافاتی با طرفداری از 29: فتح)

ندارد. ها تیاقلحقوق بشر و حمایت از

http://farsi.khamenei.ir/newspart-index?sid=48&npt=7

37/ با پیروان ادیان و مذاهب( )الگوی رفتاری امام مهدی « پلورالیسم هنجاری در سیرۀ مهدی )ع(»

السیف علی عاتقه ثمانیۀ شیهر هرجیاه هرجیاه حتیی رضیی

(.28: 1ق، 1395بابویه، ؛ ابن164ق: 1397)نعمانی، « الله

مسئلۀ مدارا و تسامح امیام عصیر)ع( بیا اهیل کتیاب و

گستر مهیدوی سایر ادیان، به نحوی با عدالت جهانپیروان

خورد. هرچنید مقولیۀ عیدل جهیانی موعیود، نیز پیوند می

هییای حقیقییت چنییدوجهی و ذوابعییاد اسییت و در سییاحت

مختلف عدالت فیردی، اجتمیاعی، قضیایی، اقتصیادی و ...

درخور مطالعیه و پیژوهش اسیت، از مییان ابعیاد مختلیف

تار حاضر است پاسیخ بیه عدالت مهدوی، آنچه مدنظر نوش

این سؤال است که سلوک و رفتار ارتباطی آن حضیرت در

آغاز قییام و دعیوت فراگییر خیویش و در دوران اسیتقرار

حکومت جهانی خود، بیا پییروان سیایر ادییان و میذاهب،

هیای هیایی از آمیوزه چگونه خواهد بیود، و چیه شاخصیه

بیرای -منزلۀ الگوی رفتیاری بیا غیرمسیلمانان مهدویت به

شود. استنباط و ارائه می -عرضه به دنیای امروز

ها با تکیه بر سنت و سیرۀ رفتیاری پاسخ به این پرسش

امام عصر)عج(، هدف نوشتار حاضر اسیت کیه افیزون بیر

ای از مسائل نظیری ایین حیوزه، در جهیان امیروز حل پاره

خصییوص در عرصییۀ سیاسییت خییارجی، از کییارآیی و بییه

ار اسییت و زمینییۀ پویییایی و اثربخشییی عملییی برخییورد

کارآمدی روابط حقوقی و دیپلماسیی موفیق و اخالقیی بیا

کند. های غیرمسلمان را فراهم می ها و ملت دولت

در سیرۀ مهدی)ع(« پلورالیسم هنجاری». 2

دیدگاه ما در مسئلۀ نوشیتار حاضیر ایین اسیت کیه ضیمن

های مهدویت با پلورالیسم دینیی تأکید بر ناسازگاری آموزه

مینش حکیومتی و سییرۀ -به معنای حقانیت همۀ ادییان -

عملیی حضیرت مهیدی)ع( در عیین قاطعییت بیا دشیمنان

محارب، در ساحت رفتار ارتباطی با پییروان سیایر ادییان و

آمییز بتنیی بیر تسیامح و سیلوک مسیالمت مذاهب، بیشتر م

نحو مطلق، ایین ادعیا، نیه بیه لحیاظ خواهد بود؛ هرچند به

پذیر اسیت و نیه بیه لحیاظ عملیی، نظریه، عاقالنه و اثبات

پییذیر. چنانکییه از برخییی روایییات معصییومین نیییز امکییان

آید که امام)ع( در برخیی مواضی نیاگزیر متوسیل بیه برمی

رسید د. هرچند به نظر میی قدرت و زور شمشیر خواهد ش

اسییتفاده حضییرت از حربییۀ قتییل، جنییگ و خشییونت در

کمترین حد ممکن خواهد بیود و درصید بسییار انیدکی از

اهل کتاب و پییروان ادییان در روییارویی بیا امیام بیه قتیل

خواهند رسید؛ آن هم مخالفان و اهل کتابی کیه از لجاجیت

مخالفیت و اند و متعصیبانه بیه و عناد خود دست برنداشته

پردازند. انکار حق می

مبانی عقلی و نقلی نظریه . 3

دیییدگاه پلورالیسییم هنجییاری در میینش حکییومتی و سیییرۀ

ای از مبیانی عقلیی و نقلیی رفتاری امام مهدی)ع( بیر پیاره

استوار است و با دالیل و قیرائن متعیددی تأییید و تقوییت

اختصییار و شییود کییه در اینجییا بییه برخییی از آنهییا بییه مییی

شود. وار اشارت می رستفه

و موعود انتظار در آسمانی ادیان همۀ اشتراک. 3-1

آخرالزمان منجی

آمییوزۀ آخرالزمییان، منجییی ظهییور و موعییود انتظییار

اهمییت جهیانی بیزر میذاهب همۀ در که است مشترکی

شیمار بیه ادییان اعتقیادی مسیلم اصیول از و دارد خاصیی

ادییان آسیمانی و زمینیی تاریخ و ها کتاب با مطالعۀ. رود می

ادییان، هرییک بیه پیروان بیشتر که شود می روشن خوبی به

ای دهنیده نجیات و جهانی منجی و مصلح ظهور ای به گونه

آمییوزۀ .بحرانییی معتقدنیید و تاریییک روزگییاری در بییزر

جز آیین یهود، در ادیان ابراهیمیی تیا آییین منجی جهانی به

شیود )موحیدیان روشنی دیده می بودا و برهما و زرتشت به

-164: 1393؛ عییییرب، 110-108: 1380-1381عطییییار،

در جاویید امنییت و صیلح تورات ازنظر (؛ برای مثال،166

خواهید فرمیا حکیم نیز حیوانات میان حتی طبیعت سراسر

بزغالیه بیا پلنگ و داشت خواهد سکونت بره با ر گ» شد

خواهنید با هم پروار گاو و شیر و گوساله و خوابید خواهد

خیرس با گاو و راند خواهد را آنها کوچک، طفل و زیست

تیورات، ) «خوابیید خواهند با هم آنها بچۀ و چرید خواهد


مزمیور داوود، مزامیر در (.7-6، آیه11اشعیاءنبی، باب کتاب

منتظران خداونید، اما»است آمده 22، 11 -9های جمله 37

وار زمیین خواهنید بیود... و امیام حلیمیان، وار زمیین

.. .خواهند شد و از فراوانی و سالمتی متلذذ خواهند گردید

انجییل در «آنان که از وی برکت یابند، وار زمین گردنید

برقیراری و موعیود ظهیور بیه مربوط تعبیر همین شبیه نیز

بیاب متی، انجیل)است آمده مکرر جهان، در امنیت و صلح

(.28-25سفر ،5باب یوحنا، ؛44سفر ،24

و ادییان مشیترک اصیول از بیر اینکیه افزون آموزه این

و عقلیی و فطیری امیری شیود، میی شیمرده آسیمانی کتب

کیه معنیا بیدین اوسیت؛ تکامیل و بشر سرنوشت با مرتبط

و تکنولییوفی آن همییه بییاوجود آخرالزمییان انسییان وقتییی

شیود می کشیده تباهی و فساد به روز روزبه علمی، پیشرفت

را او نتوانسیته گسیترده و پیچیده اکتشافات و اختراعات و

پیاک فطیرت و سیلیم عقیل به حکم برهاند، سردرگمی از

بیرای او از و شیود میی –خیدا –متعالی مبد متوجه خود،

.جوید می کمک ستم و تباهی این از نجات و رهایی

در بیر اینکیه عیالوه ادییان، مشترک آموزۀ بر این تأکید

مییان آمییز مسیالمت همزیسیتی و تفیاهم وحدت، به عمل،

نییز نظیری لحیاظ بیه کند، می شایانی کمک مذاهب پیروان

مهیدوی سیرۀ در هنجاری پلورالیسم مبانی از یکی تواند می

.شود لحاظ

سللوک و( ص)خدا رسول آمیز مسالمت سنت. 3-2

ادیان پیروان با تعامل در(ع)اطهار ائمه ارتباطی

سینت فیوق، دییدگاه شیواهد و مبیانی از دیگیر یکی

ائمییه تعییاملی سییلوک و( ص)خییدا رسییول آمیییز مسییالمت

در آنچیه بیرخالف . اسیت ادییان دیگیر پیروان با( ع)اطهار

و( ص)اکیرم رسیول بیا غیرمسیلمانان و مشیرکان برخورد

از حیاکی آنهیا بیا پییامبر رفتار داشت، وجود ایشان حامیان

اصیول رعاییت و اسیتدالل احتیرام، بر مبتنی منطقی تعامل

البتیه بود؛ نابجا خشونت و ستیز هرگونه به دور از اخالقی

مسیتند زمینیه، ایین در( ع)معصیومین سیرۀ که است واضح

اسیت. بیوده قرآنیی دسیتورات بر مبتنی و وحیانی آیات به

و عادالنیه رفتیار پرشیماری، میوارد در آسیمانی کتاب این

پییامبر بیه را نیک اخالق و استدالل با توم منطقی برخورد

بیرای مثیال کنید؛ می توصیه دیگران با تعامل در پیروانش و

بیه عمیل و نیکیی به را مسلمانان ،«ممتحنه» سوره 8 آیه در

توصییه آزار، بی های انسان و غیرمسلمانان با عدالت و قسط

کییارگیری بییه در متعییددی مییوارد در و کییرده تشییویق و

«حسین جیدال » ،(125:نحل) «حسنه موعظۀ» و «حکمت»

و «لیینن قیول » و( 83 :بقیره )« حسین قول» ،(46 :عنکبوت)

و تأکیید خیود مخالفان با تعامل و مذاکره در( 44 :طه)نرم

-اخالقیی سیلوک نیوعی از حاکی نیز این که کرده توصیه

و غیرمسییلمانان بییا تعامییل در آمیییز صییلح میینش و منطقییی

دهید اینهیا نشیان میی .اسیت میذاهب و ادیان سایر پیروان

جهاد انفسی و اموالی در اسالم، صیبۀۀ دیگیری دارد و آن،

است. در این جهیاد، هیدف نهیایی، رهیایی « بخشی آزادی»

هیا شود دولت هاست و درنتیجه، آنچه از میان برده می ملت

های متفاوت. های مزاحمند، نه ادیان و اندیشه و قدرت

پیییامبر قییرآن، اخالقییی دسییتورات همییین براسییاس

او بییا دشیمنی در از مخالفیان کییه زمیانی حتیی ( ص)اکیرم

و با گفتگو آنان بین اسالم آیین اشاعۀ و تبلیغ به آمدند، برمی

نقیل ( ع)عسکری حسن امام از چنانکه پرداخت؛ می مناظره

با پیامبر آیا: پرسیدم محمد بن علی پدرم از»فرمود که است

ورزیدنید، میی دشیمنی او بیا که زمانی مشرکان، و یهودیان

طبرسیی، ) !«بسییار و مکیرر آری: فرمیود کیرد میی مناظره

و فیراوان مصادیق(. 111: 1385طباطبایی، ؛47: 1ق، 1416

مخالفیانی بیا اسیالم پییامبر گفتگوهای و ها مناظره از متعدد

در... و مشیرکان مانویان، دهریه، مسیحیان، یهودیان، چون

:رک)مدعاسیت بیراین گویا شاهدی تاریخی، و دینی مناب

(.114-25: 1ق، 1416طبرسی،

-محنییت سییال سیییزده -مکییی دوران سراسییر در

هیا، تهمیت هیا، سیختگیری فشارها، ها، تحریم انواع باوجود

تنهیا نیه پییامبر، بیر مخالفیان ازسیوی هیا توطئیه و تهدیدها

از خشیین و تنیید رفتییار و غیراخالقییی واکیینش گونییه هیییچ

مشییرکان و دشییمنان مقابییل در همراهییانش و حضییرت


آن پاییدار گذشیت و میدارا و صیبر حتیی نشیده، گزارش

و زبییانزد غیرمسییلمانان و مخالفییان بییا تعامییل در بزرگییوار

.است شده بشریت سرمشق

سیایر پییروان با خدا رسول تعاملی سیرۀ بر این، افزون

حاکمییت اقتدار و استقرار دوران -مدنی دوران در مذاهب

و سیاسیی قیدرت از برخیورداری بیاوجود -اسالمی نظام

نیام بیا آن از کیه قراردادی و پیمان است؛ معتنابه نیز نظامی

طبیق و شود می یاد «جهان در مکتوب اساسی قانون اولین»

ساکن یهودیان ای برای گسترده حقوق( ص)خدا رسول آن،

میدیریت از ای برجسیته نمونیۀ شیناخت، رسمیت به مدینه

جانیب از ادییان دیگر پیروان با برخورد در مناسب مذهبی

(.102-101: 1374حمیداهلل، )است اسالمی حکومت

یهودییان »اسیت آمیده اساسنامه این بندهای از در یکی

ایین بیا شیوند؛ میی شیناخته امیت ییک حکم در مؤمنان با

و کنید میی عمیل خیود دین دستور مطابق یهود که تفاوت

یهیود [ پیمانیان هم]موالی خود، دین اوامر مطابق مسلمانان

نیز داسیتان قرآنیی مباهلیه (.همان) «یهودند خود حکم در

با مسیحیان نجران در اواخر حیات پیامبر)ص( پرده از ایین

(. 40-38: 2ق، 1404دارد )سیوطی، رویکرد نبوی برمی

از یکیی ادییان، پییروان با تعاملی سلوک بر این، عالوه

نییز مهیدوی، سییره در هنجیاری پلورالیسیم فرضییۀ مبانی

امیام حکیومتی الگیوی وییژه در اسیت؛ بیه درخور بررسی

که بیرخالف دیگیر ائمیه، در سیریر قیدرت بیود. (ع)علی

جرجی جرداق توانسته این پرده از سیرۀ انسیانی حضیرت

(.69-40: 3، 1379خوبی نشان دهد )جرداق، امیر را به

در عمللومی صللل و امنیللت عللدالت تللیمین. 3-3

مهدوی حکومت

سییرۀ در هنجاری پلورالیسم نظری مبانی از دیگر یکی

منزلیۀ بیه المللیی بین صلح و امنیت عدالت، برپایی مهدوی،

شیک، بیی . است( عج)عصر امام جهانی رسالت ترین بزر

مدینیۀ اساسیی مؤلفیۀ و جهیانی حکومیت اصیلی زیربنای

هییای آمییوزه طبییق آخرالزمییان توحیییدی جامعییۀ و فاضییله

در تأکیید بیشیترین رو ازایین است؛ گستری عدالت وحیانی،

چنانکیه اسیت؛ سیتیزی ظلیم عیدل و بر مهدویت، احادیث

نمانیده باقی روز یک جز دنیا از اگر»فرمود ( ع)حسین امام

فرزنیدان از میردی تا گرداند دراز را روز آن خداوند باشد،

پی از آنکیه بیاکنید. داد و عدل از را زمین و کند قیام من

«شینیدم خیدا پیامبر از چنین این باشد، آکنده بیداد و ستم از

(.308: 1373گلپایگانی، صافی)

و فطیری نیازهیای از عدالت، و امنیت و صلح به تمایل

طیول در انسیان آرزوهیای و آمیال جیزء و بشیر ضیروری

فیرد تکامل و رشد برای الزم شرط آن، تحقق و بوده تاریخ

سیازنده تعامیل و همیدلی وحیدت، سیاز زمینه و اجتماع و

و تضییاد آن، سییایۀ در کییه اسییت بشییری جوامیی و افییراد

.شود ناچیز می خشونت و درگیری

مجیری و بشیری امنیت پدیدآورندۀ( ع)مهدی امام اگر

و علیل اسیت قیرار و -هسیت که -است جهانی عدالت

تیوان میی پ بردارد، میان از را نزاع و دلهره ترس، عوامل

و ادییان پییروان بیا آفرین صلح و آمیز مسالمت رفتاری او از

داشیت؛ انتظیار حاکمییت و ظهیور دوران در دیگر مذاهب

بیه هیا سیختی روزگیار ( ع)امیرمؤمنیان تعبییر به که دورانی

میا قیائم چیون »شد خواهد سپری( عج)قائم ظهور برکت

بیاهم نییز حیوانیات رود؛ بییرون هیا دل از ها کینه کند، قیام

زییور و زییب همیۀ بیا زن روزگیار، آن در. کنند سازگاری

«نترسید هییچ از و بیرود شیام تیا و درآید عراق از خویش

(.592همان: )

و نابسیامانی چنیین ایین بتوانید کیه نظامی است بدیهی

خیاموش را اختالف و جنگ آتش و ببرد بین از را ناامیدی

برگردانید دنییا به چنان را عدالت و آسایش و امنیت کند و

چنیین ایین شیوند، منید بهیره آن از نییز حیوانیات حتی که

و اخییالق حاکمیییت و هییا دل بییر حکومییت حکییومتی،

( ص)اکرم رسول چنانکه بود؛ خواهد ها انسان بر مهرورزی

دهیم میی بشیارت قریش از مردی مهدی، به شمارا»فرمود

او فرمییانروایی و خالفییت از زمییین و آسییمان سییاکنان کییه

دیگییر جییای در و(. 431: 1386قنییدوزی، ) «خشیینودند

و زمیین میردم کیه کنید میی قیام من امت از مردی» :فرمود


: 19ق، 1376شوشیتری، ) «دارنید میی دوسیت را او آسمان

مهیدی »است آمده حضرت آن از دیگری روایت در(. 663

آرزو زنییدگان کیه کنید میی برپیا جامعیه در عیدالتی چنیان

عییدالت آن از و بودنیید زنییده مردگانشییان کییاش کننیید مییی

(.294: 13همان، ) «گردیدند می مند بهره

مردگیان حتیی که دارد تأثیری چنان حضرت حکومت

حضیرت ! زنیدگان بیه رسید چیه برنید، میی بهره آن از نیز

ظهیور فرزنیدانم از میردی »فرمایید میی باره دراین( ع)علی

در ای میرده هییچ [ حکیومتش و ظهور درنتیجۀ که]کند می

بیرایش گور در برکاتی و گشایش اینکه مگر ماند، نمی گور

قیائم قییام و رونید می یکدیگر دیدار به آنان و آید می پدید

مجلسییی، ) «دهنیید مییی شییادباش و مییژده یکییدیگر بییه را

(.328: 52ق، 1403

و( ع)مهدی امام بین بس آتش و صل قرارداد. 3-4

(نامسلمانان)رومیان

پلورالیسییم دیییدگاه روایییی و نظییری مبییانی دیگییر از

تجیاوزی بیی و صلح قرارداد عقد ظهور، عصر در هنجاری

پیمیان براسیاس غیرمسیلمانان بیا آمیز مسالمت همزیستی و

ایین از( ع)امیام هیدف رسید میی نظیر به که است دوطرفه

بیرای عمل فرصت و زمینه ایجاد نخست، وهلۀ در قرارداد

در طبیعییی روال بییه بتوانیید تییا اسییت( ع)مسیییح حضییرت

و عقاییید در تحییولی و بییردارد گییام غربییی ملییل هییدایت

انحرافیات و آورد وجیود بیه فرصیت این در آنها سیاست

ایین در زییرا کنید؛ بیرمال را غرب های تمدن و ها حکومت

قیریش بیا ( ص)پییامبر کیه حدیبییه صیلح همانند -صلح

پیرده جانبیه ییک عهدشکنی با قریش مشرکان و کرد منعقد

در نییز مسییحیان و غربییان -برداشیتند خود پلید نیات از

خصیلت از و کننید می شکنی پیمان مسلمانان با ظهور عصر

طبیق . داشیت برخواهند پرده خود تجاوزگر خوی و طۀیان

پیمیان چهار رومیان، و امام بین( ص)اکرم رسول از روایتی

انجامید میی طیول بیه هیا سیال کیه شیود میی منعقید صیلح

(.80: 51ق، 1403مجلسی، )

حضیرت فرودآمیدن و رجعیت بیه مربوط روایات در

خواهید پاییان زمیان آن در جنیگ که است آمده( ع)عیسی

روایییی مبیانی از یکیی ایین و( 45: 1380کیورانی، )یافیت

پییروان بیا مسیلمانان آمییز مسالمت رفتار بر مبنی ما فرضیۀ

.آید می شمار به ظهور عصر در ادیان

در های الگوی رفتار ارتباطی بلا پیلروان ادیلان مؤلفه. 4

فرهنگ مهدوی

با توجه به اینکه تحقیق حکومیت جهیانی امیام مهیدی)ع(

مستلزم اجرای کامل عیدالت و برقیراری تعامیل منطقیی و

هاسیت، جیای طیرح ایین هیا و اقلییت سازنده با همۀ ملت

پرسیش بییرای معتقیدان بییه حکومیت واحیید جهیانی امییام

عصر)عج( است که رفتیار و سیلوک ارتبیاطی حضیرت بیا

ن ادیان بر مبنای چه الگیوی اخالقیی خواهید سران و پیروا

منزلیۀ هایی از فرهنگ و سیرۀ مهدوی به بود، و چه شاخصه

شود. الگوی رفتاری با غیرمسلمانان استنباط و ارائه می

بییدین منظییور در راسییتای حییل مسییئله مییذکور، بییه

های الگوی رفتار ارتباطی امیام ها و شاخن ترین مؤلفه مهم

سیایر ادییان براسیاس شیواهد نقلیی و عصر)ع( با پییروان

شود. استنباط عقلی اشارت می

ها . احترام و مهرورزی و رعایت حقوق اقلیت4-1

بییا توجییه بییه اینکییه مبنییای اصییلی آمییوزۀ مهییدویت و

آیات قرآن و احادییث -حکومت عدل جهانی، متون دینی

است و از طرفیی قیدر متییقن، هییچ دیین -معصومین)ع(

هیا و حیاف ین اسالم ضامن آزادی اقلیتآسمانی همانند د

شرف و حقوق ملی آنها نیسیت، بسیی شایسیته اسیت کیه

هیای های الگوی ارتباطی با غیرمسلمانان از این آموزه مؤلفه

صریح و مترقی اسالمی استنباط و ارائه شود.

های دینی همیواره اسالم ضمن احترام به حقوق اقلیت

معیۀ اسیالمی بیوده درصدد تأمین عیدالت اجتمیاعی در جا

هیا بیاوجود تنها برای مسلمانان، برای تمیام انسیان است، نه

اختالف مذهب، نژاد، زبان و رنگ و ایین یکیی از مزاییای

هیای میذهبی بزر اسالم در عالم انسانیت است که اقلیت

و اکتسیاب تابعییت در کشیور آزادانیه « پیمان ذمه»با انعقاد


، امنییت داخلیی و کننید و از حقیوق اجتمیاعی زندگی میی

نییا شیوند )کریمیی مند میی خارجی مانند افراد مسلمان بهره

(. قرآن مجید با صراحت، سیاست کلیی اسیالم 267: 1383،

دربیارۀ -چه در عصر غیبت و چیه در عصیر ظهیور -را

لیا »کنید مراعات حقوق ملل و مذاهب بیگانه چنین بیان می

لییم و الییدنین فییی یقییاتلوکم لییم الییذین عیین اللییه ینهییئکم

اللیه إن إلییهم تقسیطوا و تبروهم ن دیارکم منن یخرجوکم

دادگیری و کیردن نیکی از شما را المقسطین؛ خداوند یحب

از شیما را و نجنگییده شیما بیا دیین [ امر] در که کسانی با

خداونید تردیید بیی . کنید نمیی من اند نکرده بیرون دیارتان

(.8 :ممتحنه« )دارد می دوست را دادگران

شیمول و جاودانیه، اسیالم طبق این اصل قرآنی جهیان

های مذهبی و پییروان ادییان حق طبیعی زندگی برای اقلیت

در جامعۀ اسالمی و همچنین حقیوق شیهروندی و انسیانی

شناسید؛ امیا مشیروط بیر اینکیه را برای آنها به رسمیت می

تهدید و مزاحمتی برای اسالم و مسلمانان نداشیته باشیند و

ن توطئه و جنگی صورت ندهنید. آزادی و احتیرام علیه آنا

های مذهبی در اسالم به حدی است که اگیر کسیانی اقلیت

از اهل ذمه، عملی انجام دهند که در دین آنهیا جیایز ولیی

کسیی در -نوشیی ماننید بیاده -در شرع اسالم حرام است

حکومت اسالمی حق ندارد متعرض آنها شود؛ البته میادامی

ل تظاهر نکنند و اگر به آن عمیل تظیاهر کننید که به آن عم

بازخواسیت خواهنید « الحماییه تحت»به سبب نقض قانون

(.53: 1370شد )سبحانی،

بدین ترتیب حکومتی کیه بیا چنیین مبیانی انسیانی در

هیا را از ها چیره شیود و نابسیامانی مدتی کوتاه بر دشواری

، بذر امیید عدالتی و ناامیدی بین ببرد و با برچیدن ظلم و بی

ها بکیارد، از پشیتیبانی عمیومی و بلکیه و عدالت را در دل

ها برخوردار خواهد شد. در چنین نظامی که حمایت اقلیت

ها برچیده و امنییت و آسیایش چنیان ها و دشمنی توزی کینه

منید بر دنیا حاکم شود که حتیی حیوانیات نییز از آن بهیره

رعاییت شک احتیرام و مهیرورزی بیه همگیان و شوند، بی

عنیوان اصیلی راهبیردی نهادینیه خواهید ها به حقوق اقلیت

کیه رضیایت و خرسیندی مردمیان را درپیی نحیوی شد؛ به

شیما »فرماید باره می خواهد داشت؛ رسول اکرم)ص( دراین

دهیم کیه سیاکنان را به مهدی، مردی از قریش بشارت میی

« آسییمان و زمییین از خالفییت و فرمییانروایی او خشیینودند

؛ 124: 5ق، 1425؛ حرعییییاملی، 431: 1386 )قنییییدوزی،

فرماییید (. همچنییین آن حضییرت مییی 250: 1372طبییری،

کند که میردم زمیین و آسیمان او مردی از امت من قیام می»

( و در رواییت 496: 4ق، 1407)دیلمیی، « را دوست دارنید

دیگری آمده است در خالفت او ساکنان زمیین و آسیمان و

: 51ق، 1403دند )مجلسی، پرندگان در هوا راضی و خشنو

(؛ البته تحقق این مهیرورزی و احتیرام بیه شخصییت و 80

های میذهبی، مسیتلزم تۀیییر ویژه اقلیت حقوق همنوعان به

نگرش و اصالح ذهنیت مسلمانان نسبت بیه پییروان سیایر

فرماییید ادیییان و مییذاهب اسییت. حضییرت علییی)ع( مییی

نسیبت بیه هیای بنیدگان هنگامی که قائم ما قیام کند، کینه»

: 2، 1362بابوییه، )ابن« شود هایشان زدوده می یکدیگر از دل

در آن »بیاره فرمیوده اسیت ( و نیز پیامبر)ص( در ایین 254

« هیا زدوده خواهید شید هیا از دل ها و دشمنی روزگار، کینه

(. عالوه بر اینها، از روایاتی کیه 152ق: 1408طاووس، )ابن

النیاس داللیت حیق نحو اطالق بر عدالت قضیایی و ادای به

هیا در الگیوی رفتیار حقیوق اقلییت دارند اصل احتیرام بیه

ارتباطی امام عصر)عج( بیا پییروان سیایر ادییان و میذاهب

شود؛ ازجمله این روایات، فرمایش امام بیاقر)ع( استنباط می

پی از ظهیور مهیدی)ع( هییچ حقیی از »است که فرمیود

آن را ماند، مگر آنکیه حضیرت کسی بر عهده دیگری نمی

ق، 1403)مجلسیی، « دهید ستاند و به صاحب حق می بازمی

(.61: 1ق، 1411؛ عیاشی، 224: 52

انیدازه و حیدود »همچنین در جای دیگیر آمیده اسیت

رفته در روزگار مهدی، بیدان انیدازه گیری حقوق ازبین پ

است که اگر حقی از کسیی در زییر دنیدان دیگیری باشید

« گردانید حبش بیازمی سیتاند و بیه صیا حضرت آن را بازمی

(.36ق: 1424شافعی، )مقدسی

. سلوک مدارا و تسام 4-2

هییای رفیق و میدارا و تسیامح دینیی از دیگیر شاخصیه

الگوی رفتاری با پیروان سایر ادییان و میذاهب در فرهنیگ


توان میدعی شید یکیی از مهدوی است. با نظر پژوهش می

تاریخ داری در طول به دین هایی واردشده ترین ضربه بزر

داران و حامییان چند هزارساله تمدن دینیی از جانیب دیین

تسامح دینی بوده متعصب مذهبی، روحیۀ سختگیری و عدم

که به روایت تاریخ از زندگی و سییرۀ انبییای است؛ درحالی

-اهلل)ص( و ائمیه اطهیار)ع( ویژه شخن رسول به -سلف

و این بزرگیواران همیواره از مصیادیق بیارز روحییۀ میدارا

(.89: 1376اند )گواهی، تسامح با غیرهمکیشان بوده

ضرورت و لزوم پایبندی به این اصل اخالقی در رفتیار

شیود کیه ارتباطی با پیروان سایر ادیان بدین نحو تبیین میی

( نتیوان 256؛ بقره: 3حکم عقل و ادلۀ نقلی )انسان: وقتی به

وع دین و آیین خاصی را به کسی تحمییل کیرد، طبیعتیاه تنی

آیید. بنیابراین صیاحبان ها و اعتقادات دینی پدیید میی آیین

ای جز این ندارند که با حفی حقیوق و ادیان مختلف چاره

احتییرام بییه عقاییید یکییدیگر، بییا رواداری و مییدارا در کنییار

ای همراه با میدارا و تسیامح داشیته باشیند یکدیگر، زندگی

(. 196: 1381)رک: جوادی آملی،

و لکیل »تنها اصل ادیان و شرای : ن، نهبنابر روایت قرآ

(، مناسک دینیی هیم 48)مائده:« جعلنا منکم شرعۀه و منهاجاه

(. 34)حیج: « و لکیل امیۀ جعلنیا منسیکاه »اند متعدد و متنوع

تییوان میدعی شیید در بنیابراین طبیق اییین مبیانی نقلییی میی

حکومییت جهییانی موعییود، امییام)ع( و پیییروان دییین حییق،

دلییل، تخیم کننید و بیی مورد سختگیری و مخالفت نمی بی

کارند. نفاق و دشمنی را در قلوب آنها نمی

اسییالم بییا رویکییردی منطقییی و برهییانی، همگییان را

هیا ویژه اقلیت کند و مخالفان خود به حقیقت راهنمایی می به

کنید و اهل کتاب را به ارائۀ برهان و اسیتدالل دعیوت میی

(. در بخشیی 11)بقره: « إن کنتم صادقینقل هاتوا برهانکم »

از آیات قرآن نیز بر این اصل عقلی و تجربیی تأکیید شیده

ای گونیه که طبیعت اعتقیادات قلبیی و مسیائل وجیدانی بیه

ال إکیراه فیی الیدین قید »دارد است که اکراه و اجبار برنمی

در کیار دیین، اکیراه روا ( »256بقیره: «)تبین الرشد من الۀی

و «. »روشنی آشیکار شیده اسیت ؛ زیرا راه از بیراهه بهنیست

تکیره جمیعا فأنیت الأرض کلهم فی من المن ربک شاء لو

پروردگیار اگر و( »99)یون : « مؤمنین یکونوا حتی الناس

آنهیا همیۀ انید، زمیین در کیه کسیانی قطعاه خواست، می تو

را میردم تیو آییا آوردنید؛ حیال میی ایمان[ اجبار به]یکسره

«.شوند مؤمن که کنی می مجبور

آید که در آخرالزمان، دیین از مناب اسالمی به دست می

اسالم فراگیر و بیر تمیام ادییان و میذاهب، چییره و حیاکم

شود. امام عصر)عج( نه با اکراه و اجبار، با ادلۀ قطعیی و می

یهودیان و مسیحیان را بیه روشن، پیروان مذاهب دیگر مثل

گفتنید « مهدی»جهت اینکه مهدی را »کند اسالم دعوت می

شیود و اسیفار سوی کوه شیام هیدایت میی این است که به

وسیلۀ تورات بیا یهیود تورات را از دل آن خارج کرده و به

نماید و جماعتی از یهیود بیه دسیت احتجاج و استدالل می

(.306: 1344)صدر، « گردند آن حضرت تسلیم می

صیورت آییین رسیمی، با اینکه در آخرالزمان، اسالم به

همۀ جهان را زیر لوای حکومت واحد اسالمی فرا خواهید

گرفت، هیچ مانعی ندارد که اقلیتی از یهود و نصارا در پنیاه

حکومت مهدی)ع( زندگی کننید؛ چنانکیه از برخیی آییات

–عمییران آل 55سییوره مائییده و 14نظیییر آیییۀ -قییرآن

ماندن پییروان مسییحیت و یهودییت تیا دامنیۀ قیامیت اقیب

(.432: 2؛ 316: 4، 1362شود )مکارم شیرازی، استفاده می

با وجود این، به حکم عقل و نقل، انتظار آزادی فکیر و

پیذیر بیان از حکومت عدل جهانی، انتظاری معقول و تحقق

خصیوص است؛ چه اینکه اجبیار و الیزام همیۀ میردم و بیه

سایر ادیان آسیمانی بیه دیین اسیالم از جانیب امیام پیروان

بیر فیرض –طور طبیعی نه ممکن اسیت و نیه عصر)ع( به

تیوان انتظیار مطلوب و اثربخش است؛ بنابراین می -امکان

داشت دعوت و انقالب جهانی امام)عج(، مبتنی بر منطیق و

حریت است و توسل او بیه قیدرت و نییروی نظیامی نییز

هییای ظلییم و برانییداختن حکومییت بییرای بسییط عییدالت و

قراردادن جهان زیر پرچم عدالت اسالمی باشید، نیه بیرای

(. روشین 433: 2اجبار به پذیرفتن این آییین )رک: همیان،

است مجازات و نابودی ستمگران و معانیدان ازسیوی امیام


سیازی جامعیۀ مثابۀ عمل جراحیی اسیت کیه بیرای پیاک به

شیگان ضیرورت پی جهانی از لو وجود سرکشیان و سیتم

شیود و دارد و بدون آن، هرگیز بسیاط ظلیم برچییده نمیی

عدالت، حاکم نخواهد شد.

طبیق رواییات، همییین کشیتار و برخیورد تنیید امیام بییا

دشمنان هم به امر الهی و مطابق با لطف و حکمیت اوسیت

بار، دائمی و مطلیق عالوه این سیاست و رفتار خشونت و به

متۀیرها و شرایط خیاص نیست؛ بلکه حرکتی موقت و تاب

بسییا اییین طوفییان مجییازات، مقدمییه و خواهیید بییود و چییه

ساز صلح و امنییت و آرامیش جهیانی موعیود باشید؛ زمینه

چنانکه در روایتیی از امیام جیواد)ع( بیه خیتم کشیتارها و

فرجیامی ایین غائلیه تصیریح شیده اسیت کیه فرمیود نیک

وی دهد تیا خیدا از پیوسته به کشتن دشمنان خدا ادامه می»

شیود خشنود شود و او زمانی از خشنودی خداوند آگاه می

)النعمیانی، « که در دل خود احساس ترحم و دلسوزی کند

( و در روایت دیگری در همیین مأخیذ فرمیود 121: 1363

برخیی «. زمانی که خداوند مهر و محبیت در دل او افکنید »

از احادیث نیز بر نجات پیروان راسیتین امیام عصیر)عج( و

سرکشان و مخالفان او در عصر ظهور داللت دارند هالکت

(؛ ماننید ایین حیدیث نبیوی 65: 1، 1378بابوییه، )رک: ابن

التقوم الساعه حتی یقوم قائم الحق منیا و »)ص( که فرمود

ذلک حین یأذن اهلل عزوجل، من تبعه نجا و من تخلف عنه

یییاتی نیییز (؛ البتییه روا70: 5ق، 1425)حرعییاملی، « هلییک...

وجییود دارد دال بییر اینکییه سییتیزه و رویییارویی حضییرت

همیشه با پیروان سایر ادیان یکسان نیست؛ بلکیه گیاهی بیا

دهید در دیین خودشیان به آنان اجازه میی « جزیه»دریافت

پیردازد برجای بمانند و با گروهی نیز به بحث و مناظره می

ید کنید و شیا و آنان را با این روش بیه اسیالم دعیوت میی

پیردازد و بیا بتوان گفت در آغاز قیام با آنان بیه بحیث میی

کسییانی کییه حییق را نپذیرنیید و لجبییازی و عنییاد بورزنیید،

گوید به امام صادق)ع( عیرض کیردم جنگد. ابوبصیر می می

حضرت قائم تا پایان زنیدگانی در مسیجد سیهله ]کوفیه[ »

خواهد ماند فرمود: آری. پرسییدم: اهیل ذمیه در نظیرش

خواهند بود فرمود: با آنان از راه مدارا و مسیالمت چگونه

کیرد ]یعنیی شود؛ همچنان که پیامبر)ص( رفتار می وارد می

« شیدند[ در قبال مدارا، آنها مأمور بیه پرداخیت جزییه میی

(. همچنین در رواییت دیگیری 376: 52ق، 1403)مجلسی،

در خصوص نحوۀ رفتار امام)ع( با اهل کتیاب آمیده اسیت

گوینید کیه بیه حضیرت قیائم)ع( مهیدی میی جهت بدین»

شود. در آنجا اسیفار سوی یکی از کوهای شام هدایت می به

سازد و بیا آن بیا یهودییان بیه بحیث و تورات را خارج می

گروهیی از آنیان بیه سیمت حضیرت پیردازد و مناظره می

(. در جیای 40ق: 1424شیافعی، )مقدسیی « آورند اسالم می

قسیم ثروت و رفتار عادالنیۀ دیگر، بر رعایت مساوات در ت

امام زمان)عج( بیا بنیدگان خیدا اعیم از نیکوکیار و بیدکار

تصریح شیده اسیت؛ ضیمن اینکیه حضیرت بیا هرییک از

پیروان ادیان نیز با نهایت مدارا و تسیامح، براسیاس کتیاب

إذا قییام »آسییمانی خودشییان حکییم و داوری خواهیید کییرد

لیق الیرحمن البیر قائمنا فإنه یقسم بالسویه و یعیدل فیی خ

منهم و الفاجر... و انمیا یسیمی المهیدی هنیه یهیدی همیر

خفی یستخرج التیوراه و سیائر کتیب اهلل مین غیار انطاکییه

فیییحکم بییین هییل التییوراه بییالتوراه و بییین هییل ا نجیییل

با نجیل و بیین هیل الزبیور بیالزبور و بیین هیل الفرقیان

(.267، ح115: 5ق، 1425لی، )حرعام« بالفرقان...

. تیکیللد بللر اصللول م للترک و همزیسللتی 4-3

آمیز مسالمت

اسالم آیینی است که از همیان آغیاز پییدایش بیا شیعار

آمییز دعییوت خیویش را بیه جهانیییان همزیسیتی مسیالمت

شیمول اخالقیی عرضه کرد. این شعار در قالب اصل جهان

تعیالوا کتیاب ال هیل ییا قل»گوید خطاب به اهل کتاب می

بیه نشیرک ال و الله إال نعبد ال بینکم و بیننا سواء کلمۀ إلی

عمیران: ]آل« اللیه دون من رباباه بعضاه بعضنا یتخذ ال و شیئاه

پذیرفتیه کیه ای کلمیه آن از بیایید کتاب، اهل ای: بگو[ »64

و نپرسیتیم را خیدای جیز آنکیه : کنیم پیروی شماست و ما

را دیگیر بعضی ما از بعضی و نسازیم او شریک را چیز هیچ

«.نگیرد پرستش به خدا سوای


سیوی این آیه از آیات مهم در دعیوت اهیل کتیاب بیه

رود. تأکیید و توجیه آییه بیر نقیاط وحدت بیه شیمار میی

مشترک و اصول یکسان بیین اسیالم و اهیل کتیاب اسیت.

آمیوزد کیه ن پیام اخالقی جاودانه به مسلمانان میقرآن با ای

اگر کسانی حاضر نبودند در تمام اهداف مقدستان بیا شیما

کم در میواردی همکاری کنند از پا ننشینید و بکوشید دست

دارند، همکاری آنها را جلیب کنیید که با شما اشتراک هدف

و آن را پاییه بییرای پیشییبرد اهیداف مقدسییتان قییرار دهییید

(.450: 2، 1362رم، )مکا

قرآن مجید، فلسیفۀ بعثیت انبییای مختلیف را مشیترک

دانسته و تالش همۀ آنها را برای تحقیق اهیدافی یکسیان و

اصولی مشترک ازقبیل تعلیم کتاب و حکمت الهی بیه بشیر

( و ایجیاد عیدالت 2( تزکیۀ نف )جمعیه: 164عمران: )آل

ایین، ( توصیف کرده است. بر اسیاس 47اجتماعی )یون :

چه در زمیان غیبیت -طورکلی تکلیف اخالقی مسلمانان به

با پیروان سایر ادییان -و چه در عصر ظهور امام مهدی)ع(

آمییز بیا و مذاهب، روشن و مبتنی بیر همزیسیتی مسیالمت

تأکید بر اصول مشترک آنها خواهد بود.

بدین ترتیب دین مبین اسالم بیش از هر دیین دیگیر

مسالمت با ادییان دیگیر پایبنید اسیت. از به اصل تساهل و

آیید کیه امیام عصیر)عج( آیات و روایات مهیدویت برمیی

تنها با اهل کتاب و پیروان ادیان الهی، بیا کیافرانی کیه از نه

ظلم و فساد بیه دور و پیذیرای حکومیت دادگسیتر ایشیان

اکییرم)ص( از سییر مسییالمت و باشییند، هماننیید سیییرۀ نبییی

گییرد. هرچنید از آنان جزییه میی کند و مصالحت رفتار می

تدریج با برقراری عدل و فراگیری آن در سراسر زمیین و به

هیا و هیا و آشکارشیدن نشیانه ها و بدعت از بین رفتن باطل

شیود و های روشن الهی بر مردم تمام می آیات حق، حجت

ای بیرای کفیر و شیرک بیاقی دیگر جای هیچ عذر و بهانیه

(.65: 1387نخواهد ماند )کارگر،

هیای تیوان میدعی شید اقلییت اما بیا وجیود ایین نمیی

کییوچکی از پیییروان ادیییان آسییمانی دیگییر، مطلقییاه وجییود

نخواهنیید داشییت؛ زیییرا انسییان دارای آزادی اراده اسییت و

کیار نیسیت و امکیان اجباری در چنین نظیام حکیومتی در

دارد افرادی بر اثر اشتباه یا تعصب بیر عقییدۀ پیشیین بیاقی

نظیام توحییدی اسیالم چند اکثریت، گیرایش بیه بمانند؛ هر

هرحیال اگیر خواهند داشت و این امر طبیعی است؛ ولی به

صورت اقلییت سیالم چنین اقلیتی هم وجود داشته باشد، به

، آن حکومیت اسیالمی از آنهیا «اهل ذمه»و با حف شرایط

( و در 289: 1384حمایت خواهد کیرد )مکیارم شییرازی،

آمیزی خواهند داشت. گی مسالمتکنار مسلمانان، زند

آمیز با پیروان سیایر ادییان در الزمۀ همزیستی مسالمت

حکومت مهدوی، فراگیری صلح و امنییت واقعیی، آرامیش

شدن اختالفات اسیت. امیام صیادق)ع( و همدلی و برچیده

فییو اهلل یییا مفضییل! لیرفیی عیین الملییل و اهدیییان »فرمییود

به خیدا سیوگند ای ( »4: 53 ق،1403)مجلسی، « ا ختالف

ها و ادییان مفضل! ]قائم ما[ اختالف و پراکندگی را از ملت

«.دارد برمی

هیا زاییل و به استناد روایات، در عصیر ظهیور، خیوف

گییرد و در جان و مال و آبروی مردمان در ضمان قرار میی

شیود. سراسر جهان، امنییت و آرامیش عمیومی حیاکم میی

ویی، اسیتکبار و اسیتثمار از جهیان، ج اختناق، خفقان، ستیزه

هیا بیا هیر نیامی کن و عامالن و مرتکبان این ناراستی ریشه

هیا امین کین و راه در زمان او ستم، ریشه»شوند برچیده می

)مفیید، « ارتف فی ایامه الجور و منت به السبل« »گردند می

(. 384: 2ق، 1346

و درنیدگان در چنین دوران طالیی که حتی چهارپاییان

بابوییه، )ابین « اصیطلحت السیباع و البهیائم »اند نیز در صلح

( و گر و گوسفند در ییک مکیان زنیدگی 626: 2، 1362

« ترعییی الشییاۀ و الییذئب فییی مکییان واحیید »کننیید مییی

توان منکیر (، چگونه می592: 3ق، 1373گلپایگانی، )صافی

ولیو -خیود نوعان آمیز مسلمانان با هم همزیستی مسالمت

بود. –کیش غیرهم

. گفتمان عقلی و ملذاکرۀ علملی )عقینیلت و 4-4

محوری( دانش

و پایبندی به اصیل گفتمیان « محوری دانش»عقالنیت و


و مذاکره به دور از هرگونه استبداد و برخورد احساسیی از

های مهم و راهبردی الگیوی رفتیار ارتبیاطی دیگر شاخن

در سییایۀ حکومیت عییدل امیام عصیر)ع( بییا غیرمسیلمانان

آیید؛ چیه اینکیه جهیان رو بیه تکامیل حساب می جهانی به

سییوی رشیید و فعلیییت عقییل و معرفییت در اسییت و بییه

های مختلف دانیش بشیری اعیم از علیوم تجربیی و عرصه

بیاره وارد رود و روایات متعددی نیز درایین نظری پیش می

شده که پرداختن تفصیلی به آنهیا از حوصیلۀ ایین نوشیتار

(.366: 52ق، 1403ج است )رک: مجلسی، خار

دربارۀ رشد عقالنی آدمیان در آخرالزمان به این رواییت

إذا قام قائمنیا وضی ییده علیی »شود امام باقر)ع( اشاره می

« رئوس العبیاد فجمی بیه عقیولهم و کملیت بیه حالمهیم

زمانی که قائم میا ( »48، حدیث 61: 5ق، 1425)حرعاملی،

کشد کیه در پرتیو آن، کند، دستش را بر سر بندگان می قیام

این حیدیث چنانکیه «. شود های آنان بارور و کامل می عقل

پیداست بر رشد عقالنیت و تکامل عقول مردم، بیه برکیت

های عقلی کند که با برهان ظهور حضرت حجت داللت می

همراه است.

امییام صییادق)ع( نیییز در روایتییی علییم و معرفییت را

کنید کیه فقیط دو جیزء آن را وهفت جیزء ذکیر میی بیست

وپنج جیزء بیست -اند و باقی پیامبران به مردم معرفی کرده

کنید را حضرت مهدی)ع( برای میردم روشین میی -دیگر

العلم سبعۀ و عشرون حرفاه فجمی میا جیاءت بیه الرسیل »

بحث آخیر حرفیان، فلیم یعیرف النیاس حتیی الییوم غییر

فإذا قام قائمنا خیرج الخمسیه و العشیرین حرفیاه الحرفین

فبثها فی الناس و خیتم إلیهیا حیرفین حتیی یبثهیا سیبعه و

(. جزئیات ایین 366: 52ق، 1403)مجلسی، « عشرین حرفاه

حدیث و چگونگی کشف تام بیست و جزء علم بیرای میا

روشن نیست؛ ولی قدر متیقن، بشارتی اسیت بیر اینکیه در

ظهور، معرفت و دانیش بشیری بیه نهاییت تعیالی و عصر

کمال خود برسد و در پرتیو ایین تعیالی و کمیال عقلیی و

دانش بشری، تعاملی سازنده و درخور مردمیان آخرالزمیان

در قالب مذاکرۀ علمیی و -اعم از مسلمان و غیرمسلمان -

گفتمان عقلی تحقق یابد.

شک، مستمسیک و راهگشیای امیام عصیر)ع( در بدون

رفتار ارتباطی با غیرمسلمانان، قرآن مجید اسیت کیه مکیرر

نحو منطقیی و بیه های صحیح مواجهه با مخالفان را به شیوه

دور از هرگونه برخیورد احساسیی و نیامعقول بییان کیرده

است؛ برای مثال در گفتگو با اهل کتاب به مسلمانان چنیین

هیی بیالتی الإ الکتیاب هیل تجیادلوا ال و»دهد دستور می

و إلینیا نزل بالذی آمنا قولوا و منهم ظلموا الذین إال حسن

« مسیلمون لیه نحین و واحید إلهکیم و إلهنیا و إلیکم نزل

ای شییوه نیکیوترین بیه جیز کتاب، اهل با( »46)عنکبوت:

بیه : بگویید و کردند پیشه ستم که آنها با مگر. مکنید مجادله

ایمیان اسیت، نازل شده شما بر آنچه و شده نازل ما بر آنچه

در میا و اسیت یکیی شیما خیدای و میا خدای و ایم آورده

«.ایم نهاده گردن او برابر

بحیث و گفتگیوی « جیدال حسین »در اینجا منظور از

(؛ زییرا اهییل کتییاب 299: 6، 1362منطقیی اسییت )مکییارم،

کیم بخشیی از دسیتورات انبییاء و کتیب آسییمانی را دسیت

شنیده بودند و آمیادگی بیشیتری بیرای برخیورد منطقیی و

گفتگوی عقلی داشتند که با هرک باید بیه مییزان عقیل و

(.298دانش و اخالقش سخن گفت )همان:

سیبیل إلیی ادع»دهد خداوند در جای دیگر دستور می

بیالتی هیی جیادلهم و الحسینۀ موعظیۀ بالحکمیۀ و ال ربنک

بیه نیکیو اندرز و حکمت با را مردم( »125)نحل: « حسن

مجادلیه و آنیان با شیوه بهترین با و بخوان پروردگارت راه

منظور از حکمت در این آییه، علیم و دانیش «. کن استدالل

و آمیده « منی »و منطق و استدالل است و در اصل به معنای

چیون علیم و دانیش و منطیق و اسیتدالل میان از فسیاد و

گفته شده است.« حکمت»انحراف است به آن

سوی حق، استفاده هرحال نخستین گام در دعوت به به

شده است و بیه تعبییر از منطق صحیح و استدالالت حساب

انداختن در درون فکیر و اندیشیۀ میردم و بیه دیگر، دست

هیای خفتیه اسیت ارکردن عقیل حرکت درآوردن آن و بیید

(.455: 11)همان،


هیای روشینگر قرآنیی گییری از ایین آمیوزه با الهیام و بهیره

است که امیام صیادق)ع( دربیارۀ هیدایت مردمیان آخرالزمیان و

برخورد منطقی و سرشار از عقالنییت امیام عصیر)ع( بیا میردم،

مهیدی، آنیان را بیا کالمیی حکیمانیه بیه »دارد اینگونه بییان میی

تیرین کنید و بیا زیبیاترین و شییرین یرش حیق دعیوت میی پیذ

کند که بسییاری از آنهیا توجیه کیرده، سخنان، آنها را موعظه می

نهند و دست از مخالفیت و سیتمگری و تعیدی حق گردن می به

(.11: 53ق، 1403)مجلسی، « دارند برمی

:بندی نتیجه و جمع. 5

در اییین پییژوهش تییالش شیید تییا ضییمن تبیییین دیییدگاه

هیای مترقیی اسیالم و پلورالیسم هنجاری، در پرتیو آمیوزه

احادیث راهبیردی مهیدویت، الگیویی نظیری و عملیی در

هیای اصییل هیا و شیاخن مقیاسی جهانی، مبتنی بر مؤلفیه

اسالمی در زمینۀ تعامل و ارتباط با پییروان سیایر -اخالقی

کیه عیالوه ای گونیه ستنباط و ارائه شود؛ بهادیان و مذاهب، ا

ای از مسائل نظری و معرفتی در حیوزۀ اخیالق بر حل پاره

وییژه در صیحنۀ بیه -کاربردی و کالم جدید، در عالم واق

نییییز از کییارآیی و اثربخشیییی الزم -سیاسییت خییارجی

برخوردار باشد و پویایی و کارآمدی روابط ما مسیلمانان را

الملییل و برقییراری مناسییبات و در عرصییۀ حقییوق بییین

دیپلماسی موفق و اخالقی با دول و ملل غیرمسلمان تیأمین

کند.

همچنین در ایین پیژوهش معلیوم شید بیاوجود اینکیه

های اسالم و تعالیم مهدویت بیا پلورالیسیم دینیی بیه آموزه

ناسیازگار اسیت، در فرهنیگ « حقانیت همیۀ ادییان »معنای

به معنای صیلح و همزیسیتی « هنجاری»مهدوی، پلورالیسم

آمیز با پیروان سایر ادیان، مسلم و پذیرفتیه و رفتار مسالمت

است که این دیدگاه در نوشتار حاضیر، بیا دالییل و قیرائن

عقلی و نقلی، تأیید و تقویت شد.

هیای الگیوی هیا و شیاخن ترین مؤلفیه درنهایت، مهم

رفتار ارتبیاطی امیام عصیر)عج( بیا پییروان سیایر ادییان و

شییمول میذاهب، بییا الهییام از متییون اصییل و تعییالیم جهییان

انید از: اختصیار عبیارت اسالمی، استنباط و ارائه شد کیه بیه

ها، سلوک میدارا احترام و مهرورزی و رعایت حقوق اقلیت

و تسیییامح، تأکیییید بیییر اصیییول مشیییترک و همزیسیییتی

محوری )گفتمیان عقلیی و آمیز و عقالنیت و دانش مسالمت

مذاکرۀ علمی(.

منابع و مآخذ:. 6

قرآن کریم. -1

(، 1380(، )عهیید عتییق و عهیید جدییید کتیاب مقییدس ) -2

، همیدانی ناخی فاضیل ۀترجمی ، هنیری میرتن ،ویلیام گلین

.اساطیر تهران،

(، 1362صیدوق(، ) )شییخ بابوییه، محمید بین علیی ابن -3

تهیران، ، ای ترجمه و شرح فارسیی کمیره ، 2جلد الخصال،

.اسالمیه

اخبییییییار عیییییییون ،(1378).....، ................................ -4

.جهان انتشارات، تهران ،(ع)الرضا

الییدین و تمییام ق(، کمییال1395....،)............................... -5

اکبر غفاری، تهران، اسالمیه. النعمه، تحقیق علی

و مالحیم ال(، ق1408)طیاووس، علیی بین موسیی، ابن -6

بییروت، ،اهلل فرجیه الفتن فی ظهور الۀائیب المنتظیر عجیل

.االعلمی للمطبوعات ۀسسؤم

ق(، المییزار 1419المشییهدی، محمیید بیین جعفییر، ) ابیین -7

الکبیر، تحقیق جواد قیومی اصیفهانی، قیم، دفتیر انتشیارات

اسالمی.

ش(، علییی صییدای عییدالت 1379جییرداق، جرجییی، ) -8

دی خسروشاهی، قیم، ، ترجمه و توضیح سیدها3انسانی، ج

کلبۀ شروق.

شناسیی، قیم، مرکیز ، دین(1381)آملی، عبداهلل، جوادی -9

اسراء. نشر

سیاسیی های پیمان و ها (، نامه1374)، محمدحمیداهلل، -10

محمیید ۀترجمیی اسییالم، صییدر و اسییناد محمیید حضییرت

.سروش تهران، ،حسینی

ق(، 1371برقییی، احمیید بیین محمیید بیین خالیید، ) -11


الیدین محید ، قیم، دارالکتیب تصیحیح جیالل المحاسن،

االسالمیه.

الهیداه اثبیات ، ق(1425، )حسین بن حرعاملی، محمد -12

، تصییحیح، عالءالییدین علمییی، بالنصییوص و المعجییزات

بیروت، مؤسسۀ االعلمی للمطبوعات.

نیور، تهیران: وزارت فهیصیح ( 1361) اهلل ،روحینیخم -13

9جلد ؛یفرهنگ و ارشاد اسالم

(، ق1407) ،شیرویه بین شیهردار بین شییرویه ،دیلمی -14

، بیروت، دارالکتاب العربی. 4االخبار، جلد فردوس

اسیالمی، مبیانی حکومیت (،1370سبحانی، جعفیر، ) -15

توحید.، قم الهامی، داوود ترجمۀ

ق(، الیدر 1404سیوطی، عبیدالرحمن بین ابیی بکیر، ) -16

اهلل العظمیی کتابخانیه آییت المنثور فی التفسیر بالماثور، قم،

مرعشی نجفی.

احقیاق (،ق1376)الیدین، شوشتری، نوراهلل بن شریف -17

الییدین میی تعلیقییات شییهاب، 19ج ،الحییق وازهییاق الباطییل

.کتابفروشی اسالمیه تهران، ،النجفی

االثیر منتخیب (، ق1373)، اهلل گلپایگیانی، لطیف صافی -18

مکتبییه هییران،ت ،فییی االمییام الثییانی عشییر علیییه السییالم

.البوذرجمهری

المهیییدی؛ امیییام (،1344صیییدر، سیدصیییدرالدین، ) -19

فروشیی کتیاب تهیران، ، به قلم محمدجواد نجفی دوازدهم

.اسالمیه

مییا خیق( تییار1412محمیید صییادق ) دیصییدر، السیی -20

: دار التعارف للمطبوعاتروتیبعدالظهور، ب

بیه النبیی سنن (، 1385طباطبایی، سیدمحمدحسین، ) -21

صلوه. قم، انتشارات عزیزی، عباس کوشش

(، ق1416علیییی، ) طبرسیییی، منصیییوراحمد بییین -22

. رالنش و للطباعۀ نجف، داراالسوۀ ،1االحتجاج، جلد

قییم، ( دالیییل ا مامیه، 1372طبیری، محمییدبن جرییر) -23

موسسه البعثه

،کتییاب الۀیبییه(، 1386، )طوسییی، محمیید بیین حسیین -24

مسییجد مقییدس قییم،، ترجمییه و تحقیییق مجتبییی عزیییزی

.جمکران

قبیل بیزر ادیان در موعود منجی»(، 1393عرب، مهین، ) -25

.149-168، ص 11، مجلۀ هفت آسمان، شماره «اسالم از

،عیاشیی ال تفسیر(، ق1411)، ، محمد بن مسعودعیاشی -26

بیییروت، ،تصییحیح و تعلیییق هاشییم الرسییولی المحالتییی

.االعلمی للمطبوعات ۀسسؤم

المیوده، (، ینیابی 1386) ،قندوزی، سلیمان بن ابیراهیم -27

.مرکز اطالعات و مدارک اسالمیم، ق

(، آینیدۀ جهیان، تهیران، بنییاد 1387کارگر، رحییم، ) -28

فرهنگی حضرت موعود)عج(.

(، مهیییییییییدویت )دوران 1387......، )....................... -29

ظهور(، قم، دفتر نشر معارف.

(، همزیسیییتی 1383نییییا، محمدمهیییدی، ) کریمیییی -30

الملیل، قیم، مؤسسیۀ آمیز در اسالم و حقیوق بیین مسالمت

خمینی. ژوهشی امامآموزشی پ

حیق( المصباح، تصیح 1414)،یبن عل میابراه ،یکفعم -31

للمطبوعات ی: موسسه االعلمروتیب ،یاالعلم نیحس

تهیران، سیازمان عصر ظهیور، (،1380علی، ) کورانی، -32

اسالمی. تبلیۀات

، جهانی حقوق بشیر ۀاعالمی(، 1382، )فر، شهرام کیوان -33

.کاروان، تهران

(، درآمدی بر تاریخ ادییان 1376گواهی، عبدالرحیم، ) -34

در قرآن، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسالمی.

، بحیاراهنوار، بییروت، (ق1403) دباقر،مجلسی، محمی -35

الوفاء. مؤسسۀ

،یانقییالب اسییالم رامییونی( پ1370) ،ی،مرتضیییمطهر -36

تهران؛ صدرا

ترجمیۀ (، االرشیاد ق1346مفید، محمد بین نعمیان، ) -37

سیدهاشم رسولی محالتی، تهران، انتشارات اسالمیه.

عقید (، ق1424، )شیافعی، یوسیف بین یحییی مقدسی -38

قیم، ، تعلییق علیی نظیری منفیرد ،الدرر فی اخبیار المنتظیر

.مسجدجمکران

تهیران، (، تفسیر نمونیه، 1362) ،شیرازی، ناصر مکارم -39

http://mtif.org/p/person/38033/شیرویه-بن-شهردار-بن-شیرویه-دیلمی


.دارالکتب االسالمیه

(، حکومیییییت جهیییییانی 1384) ......،........................ -40

مهدی)ع(، قم، نسل جوان.

شناسیی گونیه »(، 1381-1380موحدیان، عطیار، ) علی -41

-12، هفت آسمان، شیمارۀ «منجی موعود در ادیان مختلف

.107-130، ص 13

( نگیرش اسیالم بیه 1384) دمحمد،یزاده، سی یموسو -42

یوملل، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسالم انیاد ریسا

نعمیانی، (، غیبیت 1363) ابراهیم، بن النعمانی، محمد -43

.کتابخانه صدوق تهران،، جواد غفاریمحمد ۀترجم

ق(، الۀیبیییییه، تصیییییحیح 1397..........،)..................... -44

اکبر غفاری، تهران، نشرصدوق. علی