rduhdh cqy sfvu Ø- - mpsfrimpsfri.org/files/tb_69.pdf · rduhdh cqy sfvu Ø- 69 ou...

rduhdh cqysfVu Ø- 69

ou ,oa vkS"k/kh; iztkfr;ksa dh jksi.kh,oa jksi.k rduhd ekxZnf'kZdk

MkW- vpZuk 'kekZofj"B oSKkfud

cht izkS|ksfxdh 'kk[kk

2016

jkT; ou vuqla/kku laLFkkutcyiqj ¼e-iz-½

lUns'k

MkW- xkSjh'kadj 'kstokjea=h

ou] ;kstuk] vkfFkZd ,oa lkaf[;dh foHkkx

ch&10] pkj beyh] HkksikynwjHkk"k %ea=ky; % 0755&2430011

fuokl % 0755&2441377] 0755&2441081

Ø- 2044@ea=h@ou-;ks-vk-lka-@ Hkksiky] fnukad 07-11-2016

¼MkW- xkSjh'kadj 'kstokj½

e/;izns'k oulaink dh n`f"V ls ,d laiUu jkT; gSA jkT; ds HkkSxksfyd {ks= dk yxHkx 95000

oxZ fdeh dk {ks= ouksa ls vkPNkfnr gSA c<+rh vkcknh ,oa vkS|ksfxdhdj.k ds lkFk&lkFk vU;

fodkl dk;ksZa ds dkj.k ouksa ij fuHkZjrk ls ncko cuk jgrk gSA bl dkj.k ouksa dk ?kuRo ?kVrk tk

jgk gS] ftlls i;kZoj.kh; foijhr izHkko fnu izfrfnu ns[kk tk jgk gSA ,slh fLFkfr esa 'kkldh; ,oa

v'kkldh; laLFkkvksa }kjk ouksa dh mRikndrk esa o`f) ykus ds fy, dbZ o`{kkjksi.k ;kstuk,a pykbZ

tk jgh gSaA dkQh gn rd o`{kkjksi.k ;kstukvksa dh lQyrk mfpr jksi.k rduhd ij vk/kkfjr gSA

blfy, ;g vko';d gS fd lgh rduhd dk Kku bu ;kstukvksa ls lacaf/kr veys@O;fDr dks

gksuk pkfg,A rduhdh Kku ds vHkko ,oa o`{kkjksi.k dh le;&lkj.kh dk ikyu ugha djus ls

o`{kkjksi.k dk;ZØe vlQy gksus dk [krjk cuk jgrk gSA blfy, okfudh ,oa vkS"k/kh; iztkfr] tks

fd vkfFkZd n`f"V ls dkQh egRoiw.kZ gSa] ds igpku] ifjp; ls ysdj jksi.k rduhd ,oa muds egRo

dh tkudkjh dks bl iqfLrdk esa ladfyr fd;k x;k gS] tks fd vR;Ur ljkguh; gSA

vr% eSa bl ekxZnf'kZdk dh lQyrk ds fy, gkfnZd 'kqHkdkeuk,a nsrk gwWa ,oa vk'kk djrk gwWa

fd jkT; ou vuqla/kku laLFkku] tcyiqj ¼e-iz-½ }kjk ladfyr ;g iqfLrdk o`{kkjksi.k ;kstukvksa dks

lQy cukus esa vR;Ur mi;ksxh fl) gksxhA

e/;izns'k esa fiNys ,d n'kd esa o`{kkjksi.k ds iz;klksa ds QyLo:i izns'k esa ou ,oa o`{k

vkoj.k esa yxHkx ,d gtkj oxZ fd-eh- dh o`f) gqbZ gSA orZeku esa izns'k dk ou ,oa o`{k vkoj.k

85]235 oxZ fd-eh- gS] tks fd jkT; ds HkkSxksfyd {ks=Qy dk 27-65 izfr'kr gSA jk"Vªh; ou uhfr

1988 ,oa jkT; ou uhfr 2005 ds mn~ns';ksa ds vUrxZr izns'k dk ou vkoj.k 33 izfr'kr fd;k tkus

dk y{; j[kk x;k gSA bl y{; dks izkIr djus ds fy;s gesa cM+s iSekus ij o`{kkjksi.k dk;ZØe ysus

dh vko';drk gksxhA bl o`{kkjksi.k dk;ZØe dks vPNh lQyrk rHkh izkIr gks ldrh gS] tcfd

jksfir fd;s tkus okyh mi;qDr fofHkUu o`{k iztkfr;ksa dh jksi.k rduhd lacaf/kr foHkkxksa ,oa vke

turk dks ljy Hkk"kk esa miyC/k gksA

;g g"kZ dk fo"k; gS fd jkT; ou vuqla/kku laLFkku] tcyiqj }kjk bl mn~ns'; dks

n`f"Vxr j[krs gq, 50 o`{k iztkfr;ksa dh igpku ,oa ifjp; ls ysdj jksi.kh fuekZ.k ,oa o`{kkjksi.k

rduhd dk ljy Hkk"kk esa ladyu dj ,d iqfLrdk rS;kj dh xbZ gSA ;g iqfLrdk o`{kkjksi.k dk;Z

esa layXu laLFkkvksa @ O;fDr;ksa ds fy;s dkQh mi;ksxh fl) gksxhA jkT; ou vuqla/kku laLFkku]

tcyiqj dk ;g iz;kl ljkguh; gSA

¼MkW- vfues"k 'kqDyk½Hkk-o-ls-

iz/kku eq[; ou laj{kd ,oa ou cy izeq[ke/;izns'k Hkksiky e-iz-

lUns'k

jkT; ou vuqla/kku laLFkku] tcyiqj ¼e-iz-½ o`{kkjksi.k dk;ZØe dks lQy cukus ,oa

mUur O;ogkfjd rduhd fodflr djus gsrq lrr~ iz;Ru'khy jgk gSA laLFkku }kjk 'kks/k

miyfC/k;ksa ,oa fodflr rduhd dks vketu@foHkkx ds mi;ksx gsrq lqyHk cukus ds fy,

vkfFkZd :i ls mi;ksxh vkS"k/kh; ,oa okfudh iztkfr;ksa ds yxHkx 50 iztkfr;ksa ds igpku]

izkfIr LFky] cht laxzg.k] Hk.Mkj.k] mipkj.k] ulZjh ,oa o`{kkjksi.k gsrq fodflr rduhd tSls

fo"k;ksa ij tkudkjh ladfyr dj bl iqfLrdk esa nh tk jgh gS] tks fd foHkkx ,oa vketu ds

fy, vR;ar mi;ksxh fl) gksxhA bl iqfLrdk dks ladfyr djus dk eq[; mn~ns'; o`{kkjksi.k

dk;ZØe esa layXu O;fDr;ksa dks iztkfr;ksa ds p;u ,oa o`{kkjksi.k lQy cukus gsrq p;fur

iztkfr;ksa dh jksi.kh rS;kj djus rFkk o`{kkjksi.k fof/k dks lekfgr fd;k x;k gSA ,d gh

iqfLrdk esa vusdksa iztkfr dh o`{kkjksi.k rduhd lekfgr gksus ls o`{kkjksi.k dk;Z esa layXu

'kkldh;@v'kkldh; laxBuksa ,oa vketuksa dks vk jgh leL;kvksa dks nwj djus esa ;g

iqfLrdk dkQh mi;ksxh lkfcr gksxhA vr% o`{kkjksi.k ;kstukvksa dks lQy cukus dh fn'kk esa

laLFkku dk ;g ,d egRoiw.kZ dne gSA

¼MkW- th- Ñ".kewfrZ½lapkyd

jkT; ou vuqla/kku laLFkkutcyiqj ¼e-iz-½

izLrkouk

laLFkku }kjk o`{kkjksi.k dk;ZØe dks lQy cukus ds fy, Lo;a }kjk fodflr ,oa vU;

'kks/kdrkZvksa }kjk fodflr rduhdksa dks vketu rd mi;ksx gsrq lqyHk cukus ds fy, fofHkUu

okfudh ,oa vkS"k/kh; çtkfr;ksa ds igpku] ifjp; ls ysdj o`{kkjksi.k rd oSKkfud rduhd dk

mi;ksx dj yxHkx 28 fcUnqvksa ij tkudkjh ladfyr dj bl iqfLrdk esa nh tk jgh gSA ;g

iqfLrdk laLFkku ds lapkyd MkW- th- Ñ".kewfrZ Hkk-o-ls- ds ekxZn'kZu esa rS;kj dh xbZ gSA muds }kjk

fn, x, ekxZn'kZu] çksRlkgu ,oa vFkd ç;klksa ls bls vafre :Ik fn;k tk ldk gSA blds lkFk gh

eSa 'kk[kk esa inLFk ifj;kstuk veys] ftUgksaus blds ladyu gsrq iqfLrdk esa nf'kZr fofHkUu çtkfr;ksa

ds fy, fo"k; fcUnqvksa ij ladyu gsrq lkfgR; esa 'kks/k }kjk fodflr rduhd dh [kkst dj ladyu

esa lekfgr djus esa viuk egRoiw.kZ ;ksxnku fn;kA blds lkFk gh eSa 'kk[kk esa inLFk daI;wVj

vkWIkjsVj Jh vfHk"ksd dqekj xqIrk }kjk daI;wVj ls lacaf/kr leLr dk;ksZa esa viuk ;ksxnku nsdj bls

vafre :Ik fn, tkus esa vko';d lg;ksx fn;k] dk ân; ls vkHkkj O;Dr djrh gw¡A

¼MkW- vpZuk 'kekZ½

oSKkfud

cht çkS|kSfxdh 'kk[kk

jkT; ou vuqla/kku laLFkku

tcyiqj ¼e-ç-½

vkHkkj

çtkfr;ksa dh lwphl-Ø- çtkfr dk LFkkuh; uke çtkfr dk okuLifrd uke i` Ø-

1- Ekgqvk e/kqdk bafMdk@ e/kqdk ySfVQksfy;k 03

2- foyk;rh ccwy çkslksfil twyh¶yksjk 08

3- panu lsaVsye ,yce 12

4- dqYyw LVjdwfy;k ;wjsUl 15

5- vtqZu Vjesusfy;k vtqZuk 19

6- lktk Vjesusfy;k VksesUVkslk 22

7- jrutksr tsVªksQk ddZl 25

8- djat iksaxsfe;k fiUusVk 29

9- fpjksy gksyksfIVfy;k bUVsxjhQksfy;k 33

10- ysf.M;k ysfxLVªksfe;k ikjoh¶yksjk 36

11- gYnw ,Mkbuk dkWMhZQksfy;k 39

12- csy bZxy ekfeZyksl 42

13- dkyk fljl vYchft;k yscsd 45

14- lQsn fljl ,Ychft;k çkslsjk 49

15- dpukj okgqfu;k osjhxsVk 52

16- dkjk@xjkjh fDyLVsUFkl dksykbul 56

17- 'kh'ke ¼jkstoqM½ MyoftZ;k ysVhQksfy;k 59

18- rsUnw Mk;ksLikbjksl esysukstkbyksu 62

19- uhyfxjh ;wdsfyIVl gkbfczM 65

20- vatu gkMZfcfd;k ckbusVk 68

21- flLlw MycftZ;k flLlw 71

22- ck¡l MsUMªksDysel fLVªDVl 74

23- chtk Vsjksdkjil ekjlwfi;e 78

24- cgsMk Vjesusfy;k csysfjdk 81

25- lkxkSu VsDVksuk xzsfUMl 84

çtkfr;ksa dh lwphl-Ø- çtkfr dk LFkkuh; uke çtkfr dk okuLifrd uke i` Ø-

26- [kSj vdsf’k;k dVspw 88

27- ccwy vdsf'k;k fuyksfVdk 91

28- vpkj cqdusfu;k yatu 94

29- vk¡oyk ,fEcfydk vkWQhflusfyl 98

30- [kesj esykbuk vjcksfj;k 102

31- gjkZ Vjessusfy;k fpcqyk 106

32- >k:Yk ysxjLVªksfe;k Lisflvkslk 109

33- lwccwy Y;wfluk Y;qdksflQsyk 112

34- iykl C;wfV;k eksuksLiekZ 115

35- dlbZ czkbMsfy;k jsVqlk 118

36- fHkyok lsehdkiZl ,ukdkWfMZ;e 121

37- lky lksfj;k jkscsLVk 124

38- dqlqe Lykbpsjk vksfy;kslk 127

39- lybZ ckWlosfy;k fljsVk 130

40- dqEHkh dsfj;k vjcksfj;k 132

41- ';ksukd vksjkstk;ye bafMde 136

42- ekgqy cgqfu;k ogYkkbZ 139

43- eSnk fyV~fl;k XywVhukslk 142

44- dkyes?k ,UMªksxzkfQd iSfudqysVk 145

45- liZxa/kk jkWfYQ;k lfiZUVkbZuk 148

46- v'oxa/kk foFksfu;k lkWEuhQsjk 151

47- jhBk lsfifUMl Vªk;Qksfy,Vl 155

48- eq.Mh fe=kxk;uk ikohZ¶yksjk 158

49- dlksn dsfl;k lkfe;k 161

50- frUlk ;wthfu;k MycftZ;ksfMl 164

fo"k; lwph

Ü

ÜokuLifrd@LFkkuh; uke

Üifjp;

Üigpku

ÜçkfIr LFkku

ÜLFkkuh; dkjd ¼Locality Factor½

Ücht pØ

Ü_rqtSfodh ¼Phenology½

Üçfrfdyks chtksa dh la[;k

Üthou {kerk vof/k

ÜlqlqIrkoLFkk

Üvadqj.k {kerk

ÜikS/k çfr’kr

Ümi;qDr HkaMkj.k fof/k

Ümi;ksfxrk dh vof/k

ÜcqvkbZ iwoZ mipkj.k

Üvadqj.k gsrq mi;qDr ek/;e

ÜcqvkbZ dk le;

Ü100 ikS/ks gsrq vko’;d chtksa dh ek=k

ÜcqvkbZ gsrq mi;qDr fof/k

Üjksi.kh voLFkk esa chekjh ,oa cpko

çtkfr dk uke

01

ÜikWfVax feJ.k

ÜikWyhfFku dk eki

Üjksi.k varjky

ÜxM~<+s dk eki

Üjksi.k gsrq ikS/k Å¡pkbZ@vk;q

Üjksi.k {ks= esa flapkbZ ,oa j[kj[kko

Ümi;ksfxrk

ÜvU;

02

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê ŸÊ◊ - ◊„È•Ê

flÊŸS¬ÁÃ∑§/SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ◊œÈ∑§Ê ß¢Á«∑§Ê/ ◊œÈ∑§Ê ∂ÒÁ≈U»§ÊÁ∂ƒÊÊ

¬Á⁄øƒÊ - ◊„È•Ê flÎ Ê ÁŸœŸÊ¢ ∑§ ¬« ∑§ ŸÊ◊ ‚ ¡ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò ƒÊ„

‚Ò¬Ê≈U‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ¬ÊÒœÊ „Ò– •ÊÁÕ∑§ M§¬ ‚ ªÊ◊Ëá ÊÊ¢ ∞fl¢ Áfl‡ÊcÊ

M§¬ ‚ •ÊÁŒflÊÁ‚ƒÊÊ¢ ∑§Ë •Õ√ƒÊflSÕÊ ◊¢ ◊„à fl¬Íá Ê ÷ÍÁ◊∑§Ê

¬ŒÊŸ ∑§⁄ÃÊ „Ò– ß‚∑§Ê ÁflÃ⁄á Ê ÷Ê⁄Ã, •ÊS≈UÁ∂ƒÊÊ ÃÕÊ

¬Ê∂ËŸÁ‡ÊƒÊÊ Ã∑§ ‚ËÁ◊Ã „Ò– ß‚∑§Ë øÊ⁄ ¬¡ÊÁÃƒÊÊ¢ ÷Ê⁄Ã ◊¢

¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò¢– ƒÊ„ ∂É ÊÈflŸÊ¬¡ ¬⁄ •ÊÁü ÊÃ ¡Ÿ‚¢ÅƒÊÊ „ÃÈ

‚flÊÁœ∑§ ◊„à fl¬Íá Ê flÎ Ê „Ò– ß‚∑§ flÎ Ê ‚¢⁄ÁÊÃ ∞fl¢ ªÒ⁄

‚¢⁄ÁÊÃ ŒÊŸÊ flŸÊ¢ ◊¢ ¬Ê∞ ¡ÊÃ „Ò¢– ß‚∑§Ê flÎ Ê ‚Ê∂, ‚ÊªÊÒŸ

∑§ ‚◊ÊŸ ◊ä ƒÊ ¬Œ‡Ê ∑§ flŸÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ƒÊ„ Áfl∑§Á‚Ã

¿Uò Ê flÊ∂Ê ’«∏Ê flÎ Ê „ÊÃÊ „Ò ∞fl¢ Œ‚ flcÊ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ©¬⁄Ê¢Ã „Ë

»§∂ ŒŸÊ •Ê⁄¢÷ ∑§⁄ÃÊ „Ò •ÊÒ⁄ ‚ÊÒ ƒÊÊ •Áœ∑§ flcÊ Ã∑§ ¡ËÁflÃ

⁄„ÃÊ „Ò– ƒÊ„ ‚÷Ë ¬∑§Ê⁄ ∑§Ë ◊ÎŒÊ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò, ¬⁄ã ÃÈ

¬Õ⁄Ë∂Ë, ¡∂Ê…U$, ÊÊ⁄ËƒÊ (™§‚⁄) ◊ÎŒÊ ◊¢ ß‚∑§Ë flÎÁf •ë ¿UË

„ÊÃË „Ò– ß‚∑§ flÎ Ê ’„ÈÃ •Áœ∑§ ¬∑§Ê‡Ê ∑§Ë ◊Ê¢ª ⁄πŸ flÊ∂

∞fl¢ ¿UÊƒÊÊ ◊¢ flÎÁf⁄ÊœË „ÊÃ „Ò¢–

¬„øÊŸ - ß‚∑§ flÎ Ê ∑§Ë •ÊÒ‚Ã ™°§øÊß vÆ ‚ vw ◊Ë≈U⁄ „ÊÃË „Ò¢ ∞fl¢

ªÊ∂Êß vÆÆ ‚ xÆÆ ‚.◊Ë. Ã∑§ „ÊÃË „Ò ∞fl¢ flÎ Ê ◊¢ Áfl∑§Á‚Ã

¿Uò Ê „ÊÃÊ „Ò– flÎ Ê ∑§Ë ¿UÊ∂ ∑§Ê∂ ª„⁄ ÷Í⁄ ⁄¢ª ∑§Ë ∂¢’Ë Œ⁄Ê⁄Ê¢

flÊ∂Ë „ÊÃË „Ò– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ Áø⁄ÊÒ¢¡Ë ∑§ flÎ Ê ∑§ ‚◊ÊŸ ∂¢’Ë

∞fl¢ ªÈë ¿U ◊¢ „ÊÃË „Ò¢– ß‚∑§Ë ¬„øÊŸ ∑§ Á∂∞ flÎ Ê ’Ë¡ ∞fl¢ »§∂

∑§ Áøò Ê ™§¬⁄ ŒÁ‡ÊÃ „Ò¢–

1- egqvk

03

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ◊ä ƒÊ ¬Œ‡Ê, ◊„Ê⁄Êc≈U, ªÈ¡⁄ÊÃ, Á’„Ê⁄, ©«Ë‚Ê ∞fl¢ ©à Ã⁄Ë

÷Ê⁄Ã ∑§ ‡ÊÈc∑§ Á◊Áü ÊÃ ¬á Ê¬ÊÃË flŸÊ¢ ◊¢ ∞fl¢ ◊ä ƒÊ ÷Ê⁄Ã ∑§Ë

Ÿ◊ É ÊÊÁ≈UƒÊÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ‡ÊÈc∑§ ©cá Ê ∑§Á≈U’¢œËƒÊ ¡∂flÊƒÊÈ ∑§ ‚ÊÕ- ‚ÊÕ ¬Ê∑§ÎÁÃ∑§ M§¬ ‚

ß‚∑§ Á∂∞ •Áœ∑§Ã◊ ÃÊ¬◊ÊŸ yvC ‚ y}C ∞fl¢ ã ƒÊÍŸÃ◊

ÃÊ¬◊ÊŸ vC ‚ }C, flÊÁcÊ∑§ •ÊÒ‚Ã flcÊÊ |zÆ Á◊Á◊ ‚ v}|z

Á◊Á◊ ∞fl¢ •ÊŒÃÊ yÆ ‚ }Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ©¬ƒÊÈÄ Ã ¬ÊƒÊË ªß „Ò–

ß‚∑§ flÎ Ê ¬Ê∂ ∞fl¢ ‚Íπ ∑§ ¬ÁÃ⁄ÊœË „ÊÃ „Ò¢ •ÕÊÃ •à ƒÊÊÁœ∑§

¬Ê∂Ê ∞fl¢ ‚ÍπÊ ¬«∏Ÿ ¬⁄ ÷Ë flÎ Ê ◊¢ Á∑§‚Ë ÷Ë Ã⁄„ ∑§Ë „ÊÁŸ

Ÿ„Ë¢ „ÊÃË „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - ¬ÁÃflcÊ »Í§∂ ∞fl¢ »§∂ •ÊÃ „Ò¢ ∂Á∑§Ÿ ∞∑§ flcÊ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄

»Í§∂ ∞fl¢ »§∂ ∑§Ë ©à ¬ÊŒ∑§ÃÊ •Áœ∑§ „ÊÃË „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚◊¢ ¬Èc¬Ÿ ∑§Ê ‚◊ƒÊ ◊Ê„ ◊Êø ∑§ •¢ÁÃ◊ ‚å ÃÊ„ ‚ ◊Ê„

•¬Ò∂ ∑§ •¢ÁÃ◊ ‚å ÃÊ„ Ã∑§ ⁄„ÃÊ „Ò ∞fl¢ flÎ Ê ◊¢ »§∂ ◊ß ◊Ê„

◊¢ ∂ªŸÊ ¬Ê⁄¢÷ „Ê ¡ÊÃ „Ò¢ ∞fl¢ ¡ÍŸ ‚ ¡È∂Êß Ã∑§ ¬∑§∑§⁄

ÃÒƒÊÊ⁄ „Ê ¡ÊÃ „Ò¢– ¬Á⁄¬Ä fl »§∂Ê¢ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ◊Ê„ ¡ÍŸ ∑§ ◊ä ƒÊ

‚ ◊Ê„ ¡È∂Êß ∑§ ◊ä ƒÊ Ã∑§ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡ ‚¢ÅƒÊÊ xÆÆ-yÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ Æ| ‚ vz ÁŒfl‚ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ - ß‚∑§ ’Ë¡Ê¢ ◊¢ Á∑§‚Ë ÷Ë Ã⁄„ ∑§Ë ‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ Ÿ„Ë¢ ¬ÊƒÊË

¡ÊÃË „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ÃÊ¡ ’Ë¡Ê¢ ◊¢ |z ‚ }Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ •¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - {Æ-|Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ ¬ÊÒœ •¢∑È§⁄á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬Êå Ã „ÊÃ „Ò¢–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ◊„È•Ê ’Ë¡ ∑§Ê ¡◊ËŸ ∑§ •¢Œ⁄ Á¿UÁŒÃ ¬Ê∂ËÕËŸ ’Òª ◊¢ ⁄Ã

∞fl¢ ŸË◊ ∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§ ‚ÊÕ Á◊Áü ÊÃ ∑§⁄ ÷á «Ê⁄á Ê ∑§⁄ŸÊ

©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò– ß‚‚ v ‚ w ◊Ê„ Ã∑§ ’Ë¡ ∑§Ê •¢∑È§⁄á Ê „UÃÈ

©U¬ƒÊÈÄ Ã ⁄πÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ‚¢ª„á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ß‚∑§ ’Ë¡ ∑§Ê Á∑§‚Ë ©¬øÊ⁄ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ Ÿ„Ë „ÊÃË „Ò–

04

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ - ⁄Ã ◊¢ ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§⁄Ÿ ¬⁄ •¢∑È§⁄á Ê |z ‚ }Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§

¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ‚◊ƒÊ ◊Ê„ ¡È∂Êß ‚ •ªSÃ ∑§

◊ä ƒÊ „ÊÃÊ „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ- vÆÆ ¬ÊÒœ¢ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ∑§ Á∂∞ yÆÆ ‚ zÆÆ ªÊ◊ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë

•Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊªË–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ƒÊ„ ‚Ëœ ’È•Êß ÃÕÊ ¬ÁÃ⁄Ê¬á Ê ∑§ mÊ⁄Ê ∂ªÊƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

¡¢ª∂ ∑§ Á∂∞ ‚Ëœ ’È•Êß ‚ „Ë ∂ªÊÃ „Ò, Ä ƒÊÊÁ∑§ ¬ÊÒœ ∑§Ê

∂ê’Ë ¡$« ‚ ¬ÁÃ⁄Ê¬á Ê ◊¢ ŸÈ∑§‚ÊŸ „ÊŸ ∑§Ë ‚¢÷ÊflŸÊ ⁄„ÃË

„Ò– ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ •ÕÊÃ ¡È∂Êß •ªSÃ ◊¢

¬„∂ ‚ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§Ë „Èß Ä ÿÊÁ⁄UÿÊ¥ ◊¥ ¬¢ÁÄ ÃƒÊÊ¢ ◊¢ ’ÊÃ „Ò, ™§¬⁄ ‚

y ‚ { ‚.◊Ë. ◊Ê≈UË ⁄Ã ∑§Ë Ã„ «Ê∂ ŒÃ „Ò–

¬ÁÃ⁄Ê¬á Ê ∑§ Á∂∞ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ∑§ Á∂∞ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê

‚Ëœ ∂ê’Ë ¬Ê∂ËÕËŸ ∑§Ë ÕÒÁ∂ƒÊÊ¢ ◊¢ ’ÊÃ „Ò, •ÕflÊ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê

¬„∂ ⁄Ê¬á ÊË ∑§Ë Ä ƒÊÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ◊¢ ’Ê∑§⁄, •¢∑È§⁄á Ê ∑§ ∑È§¿U ‚å ÃÊ„

’ÊŒ ¬ÊÚ∂ËÕËŸ ∑§Ë ÕÒÁ∂ƒÊÊ¢ ◊¢ ∂ªÊ ŒÃ „Ò– ŒÍ‚⁄ flcÊ flcÊÊ §ÃÈ

◊¢ ¬ÊÒœ ƒÊÕÊ SÕÊŸ ∂ªÊŸ ƒÊÊÇ ƒÊ „Ê ¡ÊÃ „Ò– ¬ÊÒœ ¡’ Ã∑§

⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ⁄„ Ã’ Ã∑§ ÁŸƒÊÁ◊Ã Á‚¢øÊß ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß •Êfl‡ƒÊ∑§

„ÊÃË „Ò–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ◊¢ ø∑§à Ã ∞fl¢ œé ’ ¬Ê∞ ¡ÊÃ „Ò¢ ¡Ê

Á∑§ Sopela echinulata ŸÊ◊∑§ »§»Í¥§Œ ∑§ ¬∑§Ê¬ ‚ „ÊÃ „Ò– ¡Ê

Á∑§ »§»Í¥§Œ ŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ∞¢ ∑§å ≈UÊÚŸ, Õ⁄ÊÚŸ •ÕflÊ flÒÁflS≈UËŸ •ÊÁŒ

∑§ v ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢œÃÊ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê ÃËŸ ÁŒŸ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄

Á¿U«∏∑§Êfl ∑§⁄Ÿ ‚ ‚◊Êå Ã „UÊ ¡ÊÃ „Ò¥–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§ •ë ¿UË ’…∏UÃ ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ Á◊≈U≈UË + ⁄Ã + ªÊ’⁄

πÊŒ (x—w—v) + {Æ ªÊ◊ ¬Ë.∞‚.’Ë. ¡Òfl ©fl⁄∑§ ∑§Ê Á◊ü Êá Ê

©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ wz x xÆ ‚◊Ë „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ ⁄UÊ¬á Ê ∑§ ‚◊ÿ ¬ÊÒä Ê ‚ ¬ÊÒä Ê ∑§ ’Ëø }x} ◊Ë≈U⁄ ∑§Ê •¢Ã⁄Ê∂

„ÊŸÊ øÊÁ„∞–

05

ª«$…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœ ∑§ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ {Æ{Æ{Æ ‚◊Ë ◊Ê¬ ∑§ ª«…U ∑§Ê ©¬ƒÊÊª

Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ∞∑§ flcÊ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ¬ÊÒœ ∑§Ê ¬ƒÊÊª ⁄Ê¬á Ê ∑§ Á∂∞ ©¬ƒÊÈÄ Ã

„ÊÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊflv. ’ÈflÊß ¬‡øÊÃ ’Ë¡ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê ¬Ê⁄¢÷ „ÊŸ ¬⁄ ∞∑§ ÁŒŸ ∑§

•¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ Á‚¢øÊß Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò– Á¡‚ ∂ªÊÃÊ⁄

∞∑§ ◊Ê„ Ã∑§ ∑§⁄ŸÊ •ÁŸflÊƒÊ „ÊÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ flcÊÊ Ÿ

„ÊŸ ¬⁄ vÆ ‚ vz ÁŒŸ Ã∑§ ‡ÊÈM§•ÊÃ ◊¢ ∂ªÊÃÊ⁄ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ

•Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

w. ⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¥ ‚ ‚È⁄ÊÊ ∑§ Á∂∞ ÃÊ⁄ ƒÊÊ ∑§Ê≈UÊ¢ ∑§Ë

’Êª« ∂ªÊŸÊ •ÁŸflÊƒÊ „Ò–

x. ⁄Ê¬á Ê ∑§ ¬„∂ flcÊ ◊¢ ∑§◊ ‚ ∑§◊ ŒÊ ’Ê⁄ ÁŸ¥ŒÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞

ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ‚ÊÕ ªÈ«Êß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒœ ◊¢ •ë ¿UË ’…∏Ã „ÊÃË „Ò–

y. ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏Ê¥ ∑§Ê ŒË◊∑§ ‚ ’øÊŸ ∑§ ŸË◊ π∂Ë ƒÊÊ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§

(Endo sulphone) ∑§Ê v ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢œÃÊ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê

Á¿U«∏∑§Êfl Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞

z. ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ¤ÊÊ⁄ ‚ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ

•à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ v. ß‚∑§Ê »§∂ ÃÕÊ »Í§∂ πÊŸ ∑§ ∑§Ê◊ •ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ »Í§∂ ◊¢

‡Ê∑§⁄Ê, Áfl≈UÊÁ◊Ÿ ∞fl¢ ∑Ò§ÁÀ‡ÊƒÊ◊ ÷⁄¬Í⁄ ◊Êò ÊÊ ◊¢ „ÊÃÊ „Ò– •Ã—

ß‚∑§ »Í§∂ ∑§Ê •ÊÁŒflÊ‚Ë øÊfl∂ ∑§ ‚ÊÕ ©’Ê∂∑§⁄ πÊÃ „Ò¢–

ß‚∑§ »Í§∂ ‚ •ã ƒÊ πÊl ©à ¬ÊŒ ¡Ò‚ ◊È⁄é ’Ê ∞fl¢ ¡Ò∂Ë ÃÒƒÊÊ⁄

Á∑§ƒÊ ¡ÊÃ „Ò¢–

w. ß‚∑§ »Í§∂ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª Œ‡ÊË ‡Ê⁄Ê’, ÁflŸª⁄ ∞fl¢ ŒflÊßƒÊÊ¢ ’ŸÊŸ

◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ »Í§∂ ◊¢ «Ë-Ç ∂Ä ≈UÊ¡, ∞Ÿ-∞⁄’ËŸÊ¡,

∞∂-⁄◊ŸÊ¡, «Ë-¡ÊÚƒÊ∂Ê¡ ∞fl¢ «Ë-Ç ∂∑§Ê⁄ÊÁŸ∑§ •ê∂ ÁŸêŸ

•ŸÈ¬ÊÃ wv—z—v—v—{ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò ¡Ê Á∑§ ŒflÊßƒÊÊ¢ ∑§ M§¬

◊¢ ∑§Ê»§Ë ©¬ƒÊÊªË „Ò–

x. ß‚∑§ ’Ë¡ ‚ ÃÒƒÊÊ⁄ Ã∂ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª à fløÊ ⁄Êª, Á‚⁄ŒŒ,

’flÊ‚Ë⁄, ∑§é ¡ •ÊÁŒ ∑§Ë ŒflÊßƒÊÊ¢ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ

x x

06

„Ò– ß‚∑§ Ã∂ ∑§Ê ’ŸÊŸ ∑§ ¬‡øÊÃ ’øË „Èß π∂Ë (

Cake) ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ¡Òfl ©fl⁄∑§ ∞fl¢ ªÊ’⁄ªÒ‚/ ’ÊƒÊÊªÒ‚ ÃÒƒÊÊ⁄

∑§⁄Ÿ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ •∂ÊflÊ ‚Ë« ∑§∑§ ∑§ œÈ∞¢ ‚

‚Ê¢¬ ∞fl¢ •ã ƒÊ ¡„⁄Ë∂ ∑§Ë«Ê¢ ∑§Ê ÷ªÊŸ, ◊¿U∂Ë ◊Ê⁄Ÿ ∞fl¢

‚Ê¢¬ ∑§ ∑§Ê≈UŸ ¬⁄ ©¬øÊ⁄ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

ß‚∑§ •∂ÊflÊ ß‚∑§ Ã∂ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ‚Ê’ÈŸ, ∂ÊÚã «Ë

Áøå ‚, ªË‚, ◊Ê◊’à ÃË ∞fl¢ øÊÚ∑§∂≈U ’ŸÊŸ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ß‚∑§ Ã∂ ∑§Ê ‡ÊÈÁf∑§⁄á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ •ÊÁŒflÊ‚Ë

∞fl¢ ª⁄Ë’ Ã’∑§ ∑§ ∂ÊªÊ¢ mÊ⁄Ê πÊŸ ◊¢ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

y. ß‚∑§Ë ∂∑§$«Ë ß◊Ê⁄ÃË ∞fl¢ ¡∂Ê™§ ∑§ M§¬ ◊¢ ∑§Ê◊ •ÊÃË „Ò–

z. ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¢ ∑§Ê Áπ∂ÊŸ ◊¢ ∞fl¢

ŒÊŸÊ/¬à Ã∂ ’ŸÊŸ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

•ã ƒÊ - ◊„È•Ê ∑§Ê flÎÎ Ê vÆ flcÊ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ’ÊŒ »§∂ ŒŸÊ ‡ÊÈM§ ∑§⁄ÃÊ „Ò

¬⁄ã ÃÈ ƒÊÁŒ ß‚ ∑§∂◊ ƒÊÊ ªÊÁç≈¢Uª ∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄¢ ÃÊ ß‚◊¢ y

‚ z flcÊÊ¢ ◊¢ „Ë »§∂ ƒÊÊ »Í§∂ ∑§Ê ©à ¬ÊŒŸ ‡ÊÈM§ „Ê ¡ÊÃÊ „Ò–

ß‚◊¢ Ä ∂ç≈U ªÊÁç≈¢Uª mÊ⁄Ê ©¬⁄Ê¬á Ê ∑§⁄ŸÊ •Áœ∑§ ©ÁøÃ

„ÊÃÊ „Ò–

Seed

07

2- foyk;rh ccwy

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê ŸÊ◊ - Áfl∂ÊƒÊÃË ’’Í∂

flÊŸS¬ÁÃ∑§/SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ¬Ê‚ÊÁ¬‚ ¡Í∂Ëç∂Ê⁄Ê

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ¬á Ê¬ÊÃË ◊ä ƒÊ◊ •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ê flÎ Ê „Ò– ß‚ Áfl∂ÊƒÊÃË ’’Í∂

∞fl¢ Á’∂ÊƒÊÃË ∑§Ë∑§⁄ ∑§ ŸÊ◊ ‚ ¡ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ƒÊ„

∂ÒÇ ƒÊÍÁ◊Ÿ‚Ë ∑È§∂ ∑§Ë ◊ÊƒÊŸÊ‚Ë »Ò§Á◊∂Ë ∑§Ê flÎ Ê „Ò– ƒÊ„ ‚Íπ

∑§ ¬ÁÃ ÁŸ⁄Ê¬Œ „Ò ÃÕÊ ∑§◊ flcÊÊ flÊ∂ ‚Íπ ∞fl¢ ⁄ÃË∂ SÕÊŸÊ¢

◊¢ •ë ¿UË Ã⁄„ ¬Ÿ¬ÃÊ „Ò– ◊M§SÕ∂ ∑§ »Ò§∂Êfl ∑§Ê ⁄Ê∑§Ÿ ∑§

Á∂∞ ƒÊ„ ∞∑§ ©¬ƒÊÈÄ Ã flÎ Ê „Ò– ƒÊ„ ‚’‚ ¬„∂ v}|| ◊¢ ¬„∂Ë

’Ê⁄ ÷Ê⁄Ã ◊¢ ¬„øÊŸÊ ªƒÊÊ •ÊÒ⁄ ÷Ê⁄Ã ∑§ ∑È§¿U ‚Íπ SÕÊŸÊ¢ ¬⁄

ß‚∑§ flÎ ÊÊ⁄Ê¬á Ê ∑§ ∑§ÊƒÊ ∑§Ê ◊„à fl ÁŒƒÊÊ ªƒÊÊ– ß‚ πÃË ∑§Ë

»§‚∂Ê¢ ∑§ ‚ÊÕ Ÿ„Ë¢ ∂ªÊŸÊ øÊÁ„∞ Ä ƒÊÊ¢Á∑§ ƒÊ„ πÃ ∑§Ë

»§‚∂Ê¢ ◊¢ »Ò§∂ ¡ÊÃÊ „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ ◊ä ƒÊ◊ •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ê ¬á Ê¬ÊÃË ¿UÊ≈UË ¬Áà ÃƒÊÊ¢ flÊ∂Ê ∑§Ê¢≈UŒÊ⁄

flÎ Ê „ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë flÎÁf Œ⁄ ‚ÊœÊ⁄á Ê „ÊÃË „Ò– ß‚∑§Ë •ÊÒ‚Ã

™°§øÊß vÆ ‚ vw ◊Ë. Ã∑§ „ÊÃË „Ò ¬⁄ã ÃÈ ∑§÷Ë-∑§÷Ë ƒÊ„ wÆ ◊Ë.

Ã∑§ ÷Ë ŒπË ªß „Ò– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ’ÊßÁ¬ã Ÿ≈U „ÊÃË „Ò¢– ß‚∑§

»Í§∂ ¿UÊ≈U, ‚»§Œ, „À∑§ ¬Ë∂ ⁄¢ª ∑§ É ÊŸ S¬Êß∑§ •Ê∑§Ê⁄ ∑§

„ÊÃ „Ò¢– ß‚∑§ »§∂ ∑§Ë »§Á∂ƒÊÊ¢ vÆ ‚ wz ‚◊Ë. ∂¢’Ë, „À∑§Ë ‚Ë

◊È«Ë „Èß ’∂ŸÊ∑§Ê⁄ „ÊÃË „Ò¢– Á¡‚◊¢ vw ‚ xy ’Ë¡ Ã∑§ „ÊÃ „Ò¢–

ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ „⁄ ÷Í⁄ ⁄¢ª ∑§Ë „ÊÃË „Ò¢ Á¡‚‚ ªÊ¢Œ ÁŸ∑§∂ÃË „Ò–

ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ª„⁄ ÷Í⁄ ⁄¢ª ∑§Ë ∑§∆UÊ⁄ ∞fl¢ ∑§Ê»§Ë ◊¡’ÍÃ „ÊÃË

„Ò–

08

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ÷Ê⁄Ã ◊¢ ∂ª÷ª ‚÷Ë ¡ª„ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊ÈÅƒÊÃ— ƒÊ„

⁄Ê¡SÕÊŸ, ªÈ¡⁄ÊÃ, „Á⁄ƒÊÊá ÊÊ, ©à Ã⁄ ¬Œ‡Ê, ◊ä ƒÊ¬Œ‡Ê,

¬Á‡ø◊ ’¢ªÊ∂, •¢Êœ ¬Œ‡Ê, ÃÁ◊∂ŸÊ«Í ∞fl¢ ©«Ë‚Ê ◊¢ ¬ÊƒÊÊ

¡ÊÃÊ „Ò– ◊.¬. ◊¢ ƒÊ„ Ç flÊÁ∂ƒÊ⁄, Á‡Êfl¬È⁄Ë, ◊È⁄ÒŸÊ, Ÿ¬ÊŸª⁄

•ÊÁŒ Á¡∂Ê¢ ∞fl¢ ‡ÊÈc∑§ SÕÊŸÊ¢ ¬⁄ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ ¬∑§Ê‡Ê ¬ ÊË „ÊÃÊ „Ò– ƒÊ„ ◊È⁄◊Ë, ∑§¿UÊ⁄Ë, ⁄ÃË∂Ë, ŒÊ◊≈U,

∑§Ê∂Ë, ∑§¬Ê‚Ë Á◊≈U≈UË ◊¢ •ë ¿UË Ã⁄„ flÎÁf ∑§⁄ÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë

flÎÁf ∑§ Á∂∞ ã ƒÊÍŸÃ◊ wz ‚ yÆF ∞fl¢ •Áœ∑§Ã◊ vv}F ‚

vwzF ÃÊ¬◊ÊŸ ∞fl¢ •ÊÒ‚Ã flcÊÊ vÆÆ ‚ vzÆÆ Á◊◊Ë Ã∑§

•Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃË „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - ¬ÁÃflcÊ ’Ë¡ ©à ¬ÊÁŒÃ „ÊÃÊ „Ò–

§ÃÈ ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚∑§ flÎ Ê ◊¢ »Í§∂ flcÊ ◊¢ w ’Ê⁄ •ÊÃ „Ò¢ Á‚Ã¢’⁄ ‚ •Ä ≈ÍU’⁄

•ÊÒ⁄ »§⁄fl⁄Ë ‚ ◊Êø– »§∂ Ÿfl¢’⁄-ÁŒ‚¢’⁄ ∞fl¢ •¬Ò∂ ‚ ¡ÍŸ ∑§

’Ëø ¬∑§∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢– •¬Ò∂ ‚ ¡ÍŸ ∑§ ’Ëø ∞∑§ò Ê »§∂Ê¢

∑§Ë ªÈá Êflà ÃÊ •Áœ∑§ •ë ¿UË „ÊÃË „Ò–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃ Á∑§∂Ê ’Ë¡ ‚¢ÅƒÊÊ xÆÆÆÆ-xwÆÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ Æv ‚ v½ flcÊ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ - ß‚∑§ ’Ë¡ ∑§«∑§ •Êfl⁄á Ê ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ’Ë¡ ∑§ •¢∑È§⁄á Ê ◊¢

M§∑§Êfl≈U •ÊÃË „Ò– •Ã— ß‚ ’ÈflÊß ¬Ífl ∑§ß Ã⁄„ ‚ ©¬øÊ⁄á Ê

∑§⁄ •¢∑È§⁄á Ê ƒÊÊÇ ƒÊ ’ŸÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– Á¡‚ ‚Ë« ∑§Ê≈U «ÊÚ⁄◊¢‚Ë

(Seed coat dormancy) ∑§„Ê ¡ÊÃÊ „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ ∑§Ë •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ ‚Ê◊Êã ƒÊÃ— zÆ-{Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË

„Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ xz ‚ yz ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ß‚∑§Ë »§Á∂ƒÊÊ¢ ∑§Ê ¡Í≈U ∑§ flÊ⁄ŒÊŸÊ¢ ◊¢ ∑§◊⁄ ∑§ ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄

⁄πÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞, ¬⁄ã ÃÈ »§Á∂ƒÊÊ¢ ‚ ’Ë¡ ÁŸ∑§Ê∂Ÿ ¬⁄ ’Ë¡

∑§Ê Á≈UŸ ∑§ã ≈UŸ⁄ ◊¢ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ Á◊∂Ê∑§⁄ ∞∑§ flcÊ Ã∑§

‚È⁄ÁÊÃ ⁄πÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

09

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’„Ã⁄ ¬Á⁄á ÊÊ◊ ∑§ Á∂∞ ’Ë¡ ∑§Ê Æ{ ‚ Æ~ ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄

©¬ƒÊÊª ∑§⁄ŸÊ ©ÁøÃ „ÊªÊ–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê v) vÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢œÃÊ ∑§ ‚ÀçÿÍÁ⁄∑§ •ê∂ ◊¢ vÆ Á◊ÁŸ≈U

Á÷ªÊ∑§⁄ ©¬øÊÁ⁄Ã ∑§⁄Ÿ ∑§ ¬‡øÊÃ ’Ë¡ ∑§Ê ¬ÊŸË ‚ •ë ¿UË

Ã⁄„ œÊ∑§⁄ ’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

w) ’ÈflÊß ∑§ ¬Ífl ß‚∑§ ’Ë¡ ∑§Ê y} É Ê¢≈U ¬ÊŸË ◊¢ Á÷ªÊ∑§⁄

©¬øÊÁ⁄Ã ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ - •¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ’Ê⁄Ë∑§ ⁄Ã ∑§Ê ¬ƒÊÊª ∑§⁄Ÿ ‚ •Áœ∑§ •¢∑È§⁄á Ê

¬ÁÃ‡ÊÃ ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ’ÊŸ ∑§Ê ‚◊ƒÊ ¡ÍŸ ‚ ¡È∂Êß ∑§ ◊ä ƒÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

ß‚ ‚◊ƒÊ •ŸÈ∑Í§∂ ÃÊ¬◊ÊŸ ∞fl¢ „À∑§Ë •ÊŒÃÊ „ÊŸ ‚ •¢∑È§⁄á Ê

¬ÁÃ‡ÊÃ í ƒÊÊŒÊ ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ∑§ Á∂∞ | ‚ vÆ ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë

•Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊÃË „Ò–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’È•Êß ∑§ Á∂∞ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê ¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U •ÕflÊ ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ Ä ƒÊÊ⁄Ë

◊¢ w ‚ x ‚◊Ë. ⁄Ã ∑§Ë ¬⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄ ’ÈflÊß ∑§⁄Ÿ ‚ •ë ¿UË

‚»§∂ÃÊ Á◊∂ÃË „Ò– •¢∑È§⁄á Ê ÃË‚⁄ ‚å ÃÊ„ ◊¢ ‡ÊÈM§ „Ê ¡ÊÃÊ „Ò–

’Ë¡ ‚ ’Ë¡ ∑§Ë ŒÍ⁄Ë vÆ ‚◊Ë ∞fl¢ ª„⁄Êß v.z ‚ w ‚◊Ë „ÊŸË

øÊÁ„∞– ’ÈflÊß ¬‡øÊÃ ¬ÁÃÁŒŸ Á‚¢øÊß •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò– •Ã— ¡’

¬ÊÒœ } ‚ vÆ ‚.◊Ë. ™¢§ø „Ê ¡ÊƒÊ, Ã’ ©Ÿ∑§Ê Ä ƒÊÊ⁄Ë ‚

©πÊ$«∑§⁄ ¬ÊÚ∂ËÕËŸ ∑§Ë ÕÒÁ∂ƒÊÊ¢ ◊¢ ∂ªÊŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏Ê¥ ∑§Ê ŒË◊∑§ ‚ ’øÊŸ ∑§ Á∂∞ ŸË◊ π∂Ë ƒÊÊ

∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ∑§Ê ¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚◊¢ ‚◊ƒÊ-‚◊ƒÊ ¬⁄

∞ã «Ê‚À»§ÊÚŸ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ∑§Ê v ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢œÃÊ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê

Á¿U«∏∑§Êfl ’Ë◊Ê⁄Ë Œπ ¡ÊŸ ¬⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÚÊ∂ËÁÕŸ ◊¢ ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË ’…∏UÃ ∑§ Á∂∞ ∞∑§ Á„S‚Ê ⁄Ã, ŒÊ

Á„S‚Ê Á◊≈U≈UË ∞fl¢ ∞∑§ Á„S‚Ê ªÊ’⁄ πÊŒ ∑§Ê Á◊ü Êá Ê ©¬ƒÊÈÄ Ã

„ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬

10

vzxwz ‚◊Ë. ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- x xx ◊Ë≈U⁄ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

ª«$…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒä Ê⁄UÊ¬á Ê ∑§ ‚◊ÿ ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ yz x yz x yz ‚.◊Ë. „ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ⁄UÊ¬á Ê „UÃÈ Æy ‚ Æ{ ◊Ê„ ¬È⁄ÊŸ ¬ÊÒœ ∑§Ê ⁄Ê¬á ÊË ‚ ÁŸ∑§Ê∂∑§⁄

flÎ ÊÊ⁄Ê¬á Ê ∑§ Á∂∞ ©¬ƒÊÊª ◊¢ Á∂ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl v. ⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¢ ‚ ‚È⁄ÊÊ ∑§ Á∂∞ ÃÊ⁄ ƒÊÊ ∑§Ê≈UÊ¢ ∑§Ë

’Êª«∏ ∂ªÊŸÊ øÊÁ„Uÿ–

w. ⁄Ê¬á Ê ∑§ ¬„∂ flcÊ ◊¢ ∑§◊ ‚ ∑§◊ ŒÊ ’Ê⁄ ÁŸ¥ŒÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞

ÁŸŒÊß ∑§ ‚ÊÕ ¡ÈÃÊß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒä Ê ◊¢ •ë ¿UË ’…∏UÃ „ÊÃË „Ò–

x. ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏Ê¢ ∑§Ê ŒË◊∑§ ‚ ’øÊŸ ∑§ ŸË◊ π∂Ë ƒÊÊ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§

∑§Ê ¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

y. ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ¤ÊÊ⁄ ‚ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ


©¬ƒÊÊÁªÃÊ v. ∑È§Á‚ƒÊÊ¢ ≈U’∂ ∞fl¢ •∂◊ÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ’ŸÊŸ ◊¢ ß‚ ∂∑§«∏Ë ∑§Ê ©¬ƒÊÊª

Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

w. ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ‚ ŸÊÒ∑§Ê∞¢ fl π¢÷ ÷Ë ’ŸÊƒÊ ¡ÊÃ „Ò–

x. ß‚∑§Ê ©¬ƒÊÊª ÊÊ⁄ƒÊÈÄ Ã πÊ⁄Ë ÷ÍÁ◊ ∑§Ê flŸS¬ÁÃ ©ªÊŸ

∂ÊƒÊ∑§ ’ŸÊŸ „ÃÈ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

y. ß‚∑§ »§∂Ê¢ ‚ ∞∑§ ¬∑§Ê⁄ ∑§Ê ‡Ê„Œ ÷Ë ÁŸ∑§Ê∂Ê ¡ÊÃÊ „Ò–

•ã ÿ - ß‚∑§ ¬ÊÒœ S≈¢U¬ å ∂Ê¢Á≈¢Uª ‚ ÷Ë ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄ ‚∑§Ã „Ò¢– Á¡‚∑§

Á∂∞ S≈¢U¬ ◊¢ wÆ ‚ xÆ ‚◊Ë. ¡«∏ ∞fl¢ vÆ ‚ vz ‚◊Ë. ÃŸ ∑§Ë

∂¢’Êß „ÊŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò– •Ã— vx ‚ vy ◊Á„Ÿ ¬È⁄ÊŸË ¬ÊÒœ

S≈¢U¬ ’ŸÊŸ ∑§ Á∂∞ ©¬ƒÊÈÄ Ã „Ò–

11

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ø¢ŒŸ

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ‚¢≈U∂◊ ∞∂’◊

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ‚¢≈U∂‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê flÎ Ê „Ò ß‚∑§Ê flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ ‚¢≈U∂◊

∞À’◊ „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ ∞∑§ ◊ä ƒÊ◊ •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ê ‚ŒÊ’„Ê⁄ flÎ Ê „ÊÃÊ „Ò– ‚Ê◊Êã ƒÊÃ—

flÎ Ê ∑§Ë ™°§øÊß vw ‚ vz ◊Ë. ∞fl¢ ªÊ∂Êß {Æ ‚ vwÆ ‚◊Ë. Ã∑§

„ÊÃË „Ò– flÎ Ê ∑§Ë ¿UÊ∂ ◊¢ ¿UÊ≈UË-¿UÊ≈UË Œ⁄Ê⁄¢ „ÊÃË „Ò¢–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ÷Ê⁄Ã ◊¢ í ƒÊÊŒÊÃ⁄ ‚÷Ë ÷ÊªÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ¬⁄ã ÃÈ

ß‚∑§Ê ∑§⁄Ë’ ~Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ ÁflÃ⁄á Ê ŒÁÊá Ê ÷Ê⁄Ã ◊¢ ∑§ŸÊ≈U∑§,

ÃÁ◊∂ŸÊ«È ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ •∂ÊflÊ ƒÊ„ •Ê¢œ ¬Œ‡Ê,

◊„Ê⁄Êc≈U, ∑§⁄∂ ∞fl¢ ◊¬ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ƒÊ„ ‚◊ÈŒ Ã∂ ‚

Ã∑§⁄Ë’Ÿ v}ÆÆ ◊Ë. ∑§Ë ™°§øÊß ¬⁄ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ ∞∑§ •f ¬⁄¡ËflË flÎ Ê „Ò– ¬Ê⁄¢Á÷∑§ •flSÕÊ ◊¢ ƒÊ„ ŒÍ‚⁄

¬ÊÒœÊ¢ ‚ •¬ŸÊ ¬ÊcÊá Ê ∑§⁄ÃÊ „Ò– ƒÊ„ •ÊÒ‚Ã |ÆÆ ‚ v{ÆÆ

Á◊Á◊. flcÊÊ flÊ∂ Êò ÊÊ¢ ◊¢ ß‚∑§Ë flÎÁf •Áœ∑§ ŒπË ªß „Ò– ƒÊ„

ŒÊ◊≈U, ⁄Ã∂Ë Á◊Ë ◊¢ •ë ¿UË Ã⁄„ flÎÁf ∑§⁄ÃÊ „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - ß‚◊¢ flcÊ ◊¢ ŒÊ ’Ê⁄ •ÕÊÃ •¬Ò∂ ‚ ◊ß •ÊÒ⁄ •Ä ≈ÍU’⁄ ‚

ÁŒ‚¢’⁄ ∑§ ◊ä ƒÊ ’Ë¡ •ÊÃ „Ò¢–

§ÃÈ ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ƒÊ„ ∞∑§ ¬∑§Ê‡Ê¬ ÊË flÎ Ê „ÊÃÊ „Ò– ß‚◊¢ »Í§∂ ÁŒ‚¢’⁄ ‚ »§⁄fl⁄Ë

∞fl¢ ¡È∂Êß ‚ Á‚Ã¢’⁄ ∞fl¢ ’Ë¡ •¬Ò∂ ‚ ◊ß •ÊÒ⁄ •Ä ≈ÍU’⁄ ‚

ÁŒ‚¢’⁄ ∑§ ◊ä ƒÊ ¬∑§∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢¢– »Í§∂ •ÊŸ ∑§ ¬„∂ flÎ Ê

◊¢ Ÿß ¬Áà ÃƒÊÊ° •Ê ¡ÊÃË „Ò¢–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡ ‚¢ÅƒÊÊ ∂ª÷ª {zÆÆ ‚ |ÆÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ Æv flcÊ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ - ’Ë¡ ◊¢ ‡ÊÈM§•ÊÃ ◊¢ Æw ◊Ê„ Ã∑§ ‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ ŒπË ªß „Ò–

3- panu

12

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ ∑§Ë •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ ‚Ê◊Êã ƒÊÃ— {Æ ‚ |Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§

„ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ zÆ ‚ {Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ∑§◊ ÃÊ¬◊ÊŸ ◊¢ ¬ÊÚ∂ËÕËŸ ∑§ ’Òª ◊¢ ÷á «ÊÁ⁄Ã ∑§⁄ŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã

„ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ Æ{ ‚ Æ~ ◊Ê„ ∑§ ÷ËÃ⁄ ©¬ƒÊÊª

∑§⁄ ∂ŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê ’ÈflÊß ¬Ífl •Áœ∑§ •¢∑È§⁄á Ê ∑§ Á∂∞ ’Ë¡ ∑§Ê øÍŸ ∑§ ¬ÊŸË ◊¢ y}

É Ê¢≈U Ã∑§ Á÷ªÊ∑§⁄ •ÕflÊ Æ.Æz ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢œÃÊ ∑§ GA „Ê◊ÊŸ 3

◊¢ vw É Ê¢≈U Ã∑§ «È’Ê∑§⁄ ©¬øÊÁ⁄Ã ∑§⁄Ÿ ‚ ‡ÊËÉ Ê ∞fl¢ •Áœ∑§

•¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ - ß‚◊¢ ÃËŸ Á„S‚Ê ⁄Ã ∞fl¢ ∞∑§ Á„S‚Ê Á◊Ë ∑§Ê Á◊ü Êá Ê •¢∑È§⁄á Ê

„ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß „ÃÈ ◊ß ‚ ¡ÍŸ ◊Ê„ ∑§Ê ‚◊ƒÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ „ÃÈ yÆ-zÆ ªÊ◊ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ

„ÊÃË „Ò–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê Æ.Æz ¬ÁÃ‡ÊÃ Á¡’Á∂∑§ ∞Á‚« ∑§ É ÊÊ∂ ◊¢ vw É Ê¢≈U

«È’Ê∑§⁄ ⁄πŸ ∑§ ¬‡øÊÃ Ÿ‚⁄Ë ’« ◊¢ ’⁄Ê’⁄ »Ò§∂Ê ŒŸÊ øÊÁ„∞

∞fl¢ ’Ë¡ ∑§ ™§¬⁄ ∞∑§ ‚.◊Ë. ⁄Ã ∑§Ë ¬⁄Ã Á’¿UÊ ŒŸË øÊÁ„∞–

©‚∑§ ™§¬⁄ ¬à ÃË ∞fl¢ É ÊÊ‚ ‚ …UÊ¢∑§∑§⁄ ¬ÁÃÁŒŸ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ

øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- vz ÁŒŸ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ »§»Í¥§Œ ŸÊ‡Ê∑§ ““«ÊƒÊ∞ÁÕŸ ¡« -|}””

∑§Ê Æ.wz ¬ÁÃ‡ÊÃ É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl ¬ÊÒœ ◊¢ »§»Í°§Œ ∑§Ê ⁄Ê∑§Ÿ

∞fl¢ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ““ß∑§∂Ä ‚”” ∑§Ê Æ.Æw ¬ÁÃ‡ÊÃ É ÊÊ∂ ∑§Ê

Á¿U«∏∑§Êfl ∞∑§ ◊Ê„ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ ∑§Ë≈U ∑§ ¬∑§Ê¬ ‚ ’øÊŸ ∑§

Á∂∞ ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ø¢ŒŸ ∑§Ë ¬ÊÒœ ◊¢ flÊƒÊ⁄‚ ’Ë◊Ê⁄Ë, ¡Ê Á∑§

»¢§ª∂ ∞fl¢ Ÿ◊≈UÊ« ∑§ ‚¢∑§◊á Ê ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò–

Á¡‚∑§Ë ©Ä Ã Á¿U«∏∑§Êfl ‚ ⁄Ê∑§ÕÊ◊ ∑§Ë ¡Ê ‚∑§ÃË „Ò–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§ •ë ¿UË ’…∏UUÃ ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê ◊¢ w—v—v (ŒÊ Á„S‚Ê

⁄Ã + ∞∑§ Á„S‚Ê ∂Ê∂ Á◊Ë + ∞∑§ Á„S‚Ê ªÊ’⁄ πÊŒ) ∑§Ê

•ŸÈ¬ÊÃ „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ Ä ƒÊÊ⁄Ë ‚ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ⁄Ê¬á Ê ∑§⁄Ã ‚◊ƒÊ

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ vz x wz ‚◊Ë. „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø ∑§Ë ŒÍ⁄Ë x x x ◊Ë≈U⁄ „ÊŸÊ

13

øÊÁ„∞–

ª«$…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ zÆ x zÆ x zÆ ‚◊Ë. „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ∑§Ë ™°§øÊß xÆ ‚◊Ë ‚ •Áœ∑§ „ÊŸË øÊÁ„∞

•ÕÊÃ Æ} ◊Ê„ ¬È⁄ÊŸË ¬ÊÒœ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ¬ÊƒÊÊ ªƒÊÊ

„Ò–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl- ƒÊÁŒ »§»Í°§Œ ∑§Ê ‚¢∑§◊á Ê ¬ÊÒœÊ¢ ¬⁄ ŒπÊ ¡ÊÃÊ „Ò ÃÊ »§»Í°§Œ

ŸÊ‡Ê∑§ •ÕÊÃ ““«ÊƒÊ∞ÁÕŸ ¡« - |}”” ∑§Ê Æ.wz ¬ÁÃ‡ÊÃ É ÊÊ∂

∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl vz ÁŒfl‚ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏Ê¥ ∑§Ê ŒË◊∑§ ‚ ’øÊŸ ∑§ ŸË◊ π∂Ë ∑§Ê ¬ƒÊÊª ÷Ë

Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò– ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ¬ÊÒœ ∑§ •Ê‚¬Ê‚ „ÊS≈U

å ∂Ê¢≈U (◊¡’ÊŸ ¬ÊÒœÊ) ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞ Á¡‚‚

¬ÊÒœ ∑§Ë flÎÁf •ë ¿UË „ÊÃË „Ò– ß‚∑§ Á∂∞ ∂ã ≈UÊŸÊ ¡Ò‚ „ÊS≈U

å ∂¢Ê≈U ∑§Ê ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¥ ‚ ‚È⁄ÊÊ ∑§ Á∂∞ ÃÊ⁄ ƒÊÊ ∑§Ê≈UÊ¢ ∑§Ë

’Êª« ∂ªÊŸÊ øÊÁ„Uÿ– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ¬„∂ flcÊ ◊¢ ∑§◊ ‚ ∑§◊ ŒÊ

’Ê⁄ ÁŸ¥ŒÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞ ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ‚ÊÕ ‚ÊÕ vz ÁŒŸ ∑§

•¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á Ê ∑§

ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ¤ÊÊ⁄ ‚ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã


©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ß‚‚ ©¬ƒÊÊªË Ã∂ ¬Êå Ã Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ◊¢ ©¬ÁSÕÃ Ã∂ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ¬⁄çƒÊÍ◊,

‚Èª¢ÁœÃ ¬Êfl«⁄, ‚Èª¢ÁœÃ ‚Ê’ÈŸ ∞fl¢ ‚ÊÒã ŒƒÊ ¬‚ÊœŸ ‚Ê◊ªË

ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ ß‚∑§Ê

•ÊÒcÊœËƒÊ ◊„à fl ÷Ë „Ò–

ƒÊ„ ∞∑§ ‚¡Êfl≈UË flÎ Ê „Ò ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ∑§Ê œÊÁ◊∑§ ◊„à fl

÷Ë „Ò– ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ‚ S≈U‡ÊŸ⁄Ë ©à ¬ÊŒ, ¿UÊ≈U-¿UÊ≈U ’ÊÚÄ ‚,

•ÊÁŒ ’ŸÊ∞ ¡ÊÃ „Ò¢–

ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¢ ∑§ Á∂∞ øÊ⁄ ∑§Ë

¬ÊÁå Ã ∑§ Á∂∞ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

•ã ƒÊ - Ã∑§⁄Ë’Ÿ wÆ flcÊ ¬È⁄ÊŸË flÎ Ê ◊¢ „Ê« flÈ« ’Ÿ∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃË „Ò–

„Ê« flÈ« ∑§Ë ªÈá Êflà ÃÊ ∑§ •ÊœÊ⁄ ¬⁄ ’Ê¡Ê⁄ Œ⁄ ÃƒÊ „ÊÃË „Ò–

14

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ∑È§À∂Í

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - S≈U⁄∑Í§Á∂ƒÊÊ ƒÊÍ⁄ã ‚

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ S≈U⁄∑Í§Á∂ƒÊ‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ‚ŒSƒÊ „Ò ∞fl¢ ƒÊ„ •à ƒÊÊÁœ∑§

¬∑§Ê‡ÊÁ¬ƒÊ ◊ä ƒÊ◊ •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ê flÎ Ê „Ò ¡Ê Á∑§ •Áœ∑§ ‚ŒË ∑§Ë

ÁSÕÁÃ/¬Ê∂Ê ¬«∏Ÿ ∑§Ë ÁSÕÁÃ ∑§ ¬ÁÃ ‚¢flŒŸ‡ÊË∂ „Ò •ÊÒ⁄

•Áœ∑§ ‚Íπ ∑§ ¬ÁÃ ¬ÁÃ⁄Êœ∑§ Ê◊ÃÊ ⁄πÃÊ „Ò–

¬„øÊŸ - ß‚ flÎ Ê ∑§Ë ™°§øÊß vw ‚ vz ◊Ë≈U⁄ ∞fl¢ ªÊ∂Êß {Æ ‚ vÆÆ

‚¢.◊Ë. Ã∑§ „ÊÃË „Ò– ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ œÍ‚⁄ ÷Í⁄ ⁄¢ª ∑§Ë „ÊÃË „Ò ∞fl¢

ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë „À∑§ ¬Ë∂/∑§Ë◊ ⁄¢ª ∑§Ë „ÊÃË „Ò– flÎ Ê ◊¢ »§∂

∞fl¢ »Í§∂ ∑§ ∂ªŸ ∑§ ‚◊ƒÊ ¬Áà ÃƒÊÊ° ¬Í⁄Ë Ã⁄„ ¤Ê«∏ ¡ÊÃË „Ò¢–

¬Á⁄¬Ä fl »§∂Ê¢ ∑§Ê ⁄¢ª ª„⁄Ê ∑§à Õß „ÊÃÊ „Ò ∞fl¢ »§∂ ∑§Ê •Ê∑§Ê⁄

flÎÄ ∑§ ∑§Ë Ã⁄„ „ÊÃÊ „Ò ∞fl¢ ß‚ •flSÕÊ ◊¢ flÎ Ê ∑§Ê»§Ë ‡ÊÊ÷ÊŒÊ⁄

ÁŒπÃÊ „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ◊ä ƒÊ ¬Œ‡Ê ◊¥ ’„ÈÃÊƒÊÃ ‚ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊ä ƒÊ ¬Œ‡Ê ∑§

•∂ÊflÊ ƒÊ„ •Ê¢œ ¬Œ‡Ê, ªÈ¡⁄ÊÃ, ◊„Ê⁄Êc≈U, ©«∏Ë‚Ê, ⁄Ê¡SÕÊŸ

•ÊÁŒ ⁄Êí ƒÊÊ¢ ◊¢ ÷Ë ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊ä ƒÊ ¬Œ‡Ê ◊¢ ƒÊ„ ’Ê∂ÊÉ ÊÊ≈U,

ŒflÊ‚, œÊ⁄, ¬ã ŸÊ, ‚ËœË, ©◊Á⁄ƒÊÊ, ¡’∂¬È⁄, Á‚flŸË •ÊÁŒ

Á¡∂Ê¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ øÊŸË ∞fl¢ ¬„Ê«∏Ë SÕÊŸÊ¢ ¬⁄ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ¬Ê∑§ÎÁÃ∑§ M§¬

‚ •ë ¿UË flcÊÊ flÊ∂ Êò ÊÊ¢ ◊¢ ß‚∑§Ë •ë ¿UË ’…∏UÃ ŒπË ªß „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - flÎ Ê ◊¢ ¬ÁÃflcÊ »§∂ ∂ªÃ „Ò¢ •ÊÒ⁄ ’Ë¡ ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò ¬⁄ã ÃÈ ©ë ø

ªÈá Êflà ÃÊ ∑§Ê ’Ë¡ ∞∑§ flcÊ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ „Ë ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–

§ÃÈ ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ◊Ê„ Ÿflê’⁄ ‚ ÁŒ‚¢’⁄ ∑§ ◊ä ƒÊ ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ¤Ê«∏ ¡ÊÃË „Ò¢– ÁŒ‚¢’⁄

‚ ◊Êø ∑§ ◊Á„Ÿ ◊¢ ß‚◊¢ „À∑§ „⁄/¬Ë∂ ⁄¢ª ∑§ »Í§∂ ∂ªÃ „Ò¢

ß‚∑§ »§∂ ◊Êø ‚ •¬Ò∂ ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢ ∞fl¢ ◊ß ◊Ê„ ∑§

4- dqYyw

15

ÁmÃËƒÊ ‚å ÃÊ„ Ã∑§ ¬∑§ ∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „Ê ¡ÊÃ „Ò– ¬Á⁄¬Ä fl „ÊŸ ¬⁄

»§∂ ∞∑§ Ã⁄»§ ‚ »§≈U ¡ÊÃ „Ò¢ Á¡‚∑§ •¢Œ⁄ ÃËŸ ‚ øÊ⁄

◊≈U◊Ò∂ ∑§Ê∂ ⁄¢ª ∑§ ’Ë¡ ¬ÊƒÊ ¡ÊÃ „Ò¢–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃ Á∑§∂ÊªÊ◊ ’Ë¡ ◊¢ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ xzÆÆ-yÆÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸÊ◊ÃÊ •flÁœ { ‚ ~ ◊„ËŸ Ã∑§ „ÊÃË „Ò– Ãà ¬‡øÊÃ ÃÊ¡ ’Ë¡ ∑§Ë ÃÈ∂ŸÊ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê œË⁄-œË⁄ É Ê≈UŸ ∂ªÃÊ „Ò–

‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ - ’Ë¡ ◊¢ Á∑§‚Ë ÷Ë Ã⁄„ ∑§Ë ‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ Ÿ„Ë¢ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ ∑§Ë •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ ‚Ê◊Êã ƒÊÃ— yz ‚ {Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - •¢∑È§⁄á Ê ¬‡øÊÃ ¬ÊƒÊË ¡ÊŸ flÊ∂Ë ¬ÊÒœ ◊ÎÃ ¬ÁÃ‡ÊÃ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê yÆ-yz ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ SflSÕ ¬ÊÒœ ¬Êå Ã „ÊÃ „Ò¢–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ‚ËÀ« å ∂ÊÁS≈U∑§ ¡Ê⁄ ◊¢ ÷á «ÊÁ⁄Ã ∑§⁄Ÿ ¬⁄ ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ v flcÊ ‚ •Áœ∑§ ‚◊ƒÊ Ã∑§ ’…∏UÊß ¡Ê ‚∑§ÃË „Ò– •Ã— v} ◊Ê„ ¬‡øÊÃ ÷Ë ‚Ê◊Êã ƒÊ ÷á «Ê⁄á Ê ∑§Ë ÃÈ∂ŸÊ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê vÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ •Áœ∑§ ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ¿U— ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ ∂ŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê wÆÆppm ‚Ê¢ŒÃÊ ∑§ GA (Gabbrallic Acid) ∑§ ‚ÊÕ vÆ Á◊Ÿ≈U 3

Ã∑§ ©¬øÊ⁄ ∑§⁄ ’Ë¡ ∑§Ë ’È•Êß ∑§⁄Ÿ ‚ •¢∑È§⁄á Ê }Æ ‚ ~Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ - •¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ’Ë¡ ∑§Ë ’È•Êß ’Ê⁄Ë∑§ ⁄Ã ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò– ’Ë¡ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê ∞∑§ ‚å ÃÊ„ ’ÊŒ ¬Ê⁄¢÷ „Ê ¡ÊÃÊ „Ò ∞fl¢ ÃËŸ ‚ øÊ⁄ ‚å ÃÊ„ ◊¢ ¬Íá Ê „Ê ¡ÊÃÊ „Ò–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ‚◊ƒÊ ◊ß-¡ÍŸ ◊Ê„ ∑§ ◊ä ƒÊ „ÊÃÊ „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - •¢∑È§⁄á Ê ¬ÁÃ‡ÊÃ ∑§ •ÊœÊ⁄ ¬⁄ vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ∑§ Á∂ƒÊ •ŸÈ◊ÊÁŸÃ yz-zÆ ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊÃË „Ò–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê ¬„∂ ¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U ◊¢ ⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄ ©¬⁄ÊÄ Ã ©¬øÊ⁄á Ê

¬‡øÊÃ ’È’Êß ∑§⁄ŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò, Ä ƒÊÊ¢Á∑§ •¢∑È§⁄á Ê ∑§

‚◊ƒÊ •Áœ∑§ ¬ÊŸË „ÊŸ ‚ ß‚∑§Ê ’Ë¡ ‚«∏ ¡ÊÃÊ „Ò ∞fl¢ ÃÒƒÊÊ⁄

¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏¥ ª∂ ¡ÊÃË „Ò¥U, ¬Á⁄á ÊÊ◊ SflM§¬ •Áœ∑§ •¢∑È§⁄á Ê ∞fl¢

SflSÕ ¬ÊÒœ ¬Êå Ã Ÿ„Ë¥ „ÊÃ– ⁄Ã ◊¢ ’Ë¡ ∑§Ë ’È’Êß ∑§⁄Ÿ ‚ ≈U ‚

16

•ÁÃÁ⁄Ä Ã ¬ÊŸË ’Ê„⁄ ÁŸ∑§∂ ¡ÊÃÊ „Ò– ¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U ©¬∂é œ Ÿ

„ÊŸ ∑§Ë ÁSÕÁÃ ◊¢ ⁄Ê¬á ÊË ∑§Ë Ä ƒÊÊ⁄Ë ◊¢ } ‚ vÆ ‚¢≈UË◊Ë≈U⁄ ⁄Ã

∑§Ë ¬⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄ ’Ë¡ ∑§Ë ’È•Êß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„ƒÊ ∞fl¢ Á‚¥øÊß

ÁŒŸ ◊¢ ∞∑§ ’Ê⁄ ¤ÊÊ⁄ ‚ ‚ËÁ◊Ã ◊Êò ÊÊ ◊¢ ∑§⁄ŸË øÊÁ„ƒÊ–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË¢ ◊¢ ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏Ê¢ ∑§Ê ŒË◊∑§ ∞fl¢ •ã ƒÊ ’Ë◊ÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ‚

’øÊŸ ∑§ Á∂ƒÊ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ¡Ò‚ flÒÁ’S≈UËŸ, ◊Ò∂ÊÁÕƒÊÊŸ,

∞ã «Ê‚À»§ÊÚŸ •ÊÁŒ ∑§Ê ∞∑§ ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢ŒÃÊ ∑§Ê É ÊÊ∂ ∑§Ê

Á¿U«∏∑§Êfl vz ÁŒŸ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„ƒÊ– ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ◊¢

’Ë◊Ê⁄Ë ∑§Ë ⁄Ê∑§ÕÊ◊ ∑§ Á∂∞ «ÊƒÊÕËŸ ¡«-|} ∑§Ê Æ.wz

¬ÁÃ‡ÊÃ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl ’Ë◊Ê⁄Ë Œπ ¡ÊŸ ¬⁄ vz ÁŒŸ ∑§

•¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê ◊¢ v—w—v∑§ •ŸÈ¬ÊÃ

◊¢ ⁄Ã + Á◊Ë + ªÊ’⁄ πÊŒ ∑§Ê Á◊ü Êá Ê „ÊŸÊ øÊÁ„∞–



⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§Ë ŒÍ⁄Ë x x x ◊Ë≈U⁄ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄

„ÊŸË øÊÁ„∞–

ª«U…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ª«$…U ∑§Ê ◊Ê¬ yz x yz x yz ‚◊Ë. „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ∑§Ë ™°§øÊß xÆ ‚◊Ë. ‚ •Áœ∑§ „ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ¬Ê⁄¢÷ ◊¢ ¬ÊÒœ •Áœ∑§ ∑§Ê◊∂ „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ©ã „¢ Ã¡

œÍ¬ ∞fl¢ Ã¡ „flÊ ‚ ’øÊŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò– ¡Á◊Ÿ‡ÊŸ

≈U/Ä ƒÊÊ⁄Ë ‚ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ¬ÊÚ∂ËÕËŸ ◊¢ ¬ÁÃ⁄ÊÁ¬Ã ∑§⁄Ã ‚◊ƒÊ ß‚

’ÊÃ ∑§Ê Áfl‡ÊcÊ ä ƒÊÊŸ ⁄πŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò Á∑§ ≈U ‚ ¬ÊÒœ

ÁŸ∑§Ê∂Ã ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏ ◊¢ S¬‡Ê Ÿ „Ê ∞fl¢ ¬ÊÚ∂ËÕËŸ ◊¢

¡«∏ ∑§Ë ∂¢’Êß ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄ ’ËøÊ¢-’Ëø Á∑§‚Ë ∂∑§«∏Ë ‚ Á¿UŒ

’ŸÊ∑§⁄ ¬ÊÒœ ∑§Ê π«∏Ê ⁄ÊÁ¬Ã ∑§⁄¢¢– ¬ÊÒœ ∑§Ê Ä ƒÊÊ⁄Ë ‚ ¬ÊÚ∂ËÕËŸ

◊ ⁄ÊÁ¬Ã ∑§⁄Ã ‚◊ƒÊ ƒÊ„ ä ƒÊÊŸ ŒŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò Á∑§

Ä ƒÊÊ⁄Ë ‚ ¬ÊÒœ ∑§Ê ÁŸ∑§Ê∂Ã ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏ ◊¢ „ÊÕ ‚ S¬‡Ê

Ÿ „Ê ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ¡«∏ ∑§Ë ∂¢’Êß ∑§Ê ä ƒÊÊŸ ◊¢ ⁄πÃ „ÈƒÊ

¬ÊÚ∂ËÕËŸ ∑§Ë ÕÒ∂Ë ◊¢ ∞∑§ «¢«Ë ‚ ¿UŒ ’ŸÊ ∑§⁄ ‚ËœÊ ¬ÊÒœÊ

⁄ÊÁ¬Ã ∑§⁄ øÊ⁄Ê¢ Ã⁄»§ ‚ ¬ÊÚ∂ËÕËŸ ∑§ Á◊ü Êá Ê ‚ ¡«∏ ∑§Ê Œ’Ê

ŒŸÊ øÊÁ„ƒÊ– Ä ƒÊÊ⁄Ë ‚ ¬ÊÒœ ∑§Ê ÁŸ∑§Ê∂∑§⁄ ¬ÊÚ∂ËÕËŸ ◊¢ ⁄ÊÁ¬Ã

17

∑§⁄Ÿ ∑§ ’Ëø •Áœ∑§ ‚◊ƒÊ ∑§Ê •¢Ã⁄Ê∂ Ÿ„Ë¥ „ÊŸÊ øÊÁ„ƒÊ

Ä ƒÊÊ¥Á∑§ •Áœ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ „ÊŸ ¬⁄ ¬ÊÒœ ∑§ ¡ËÁflÃ ⁄„Ÿ ∑§Ë zÆ

¬ÁÃ‡ÊÃ ‚¢÷ÊflŸÊ ∑§◊ „Ê ¡ÊÃË „Ò– ¬ÊÚ∂ËÕËŸ ◊¢ ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã

’ÊŒ ¤ÊÊ⁄ ‚ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò– ¬ÊÒœÊ¢ ◊¢

Á‚¢øÊß ‡ÊÊ◊ ∑§ ‚◊ƒÊ Ÿ„Ë¢ ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„ƒÊ ¡„Ê¢ Ã∑§ ‚¢÷fl „Ê

‚È’„ ∑§ ‚◊ƒÊ Ã¡ œÍ¬ „ÊŸ ∑§ ¬„∂ Á‚¢øÊß ∑§ÊƒÊ ¬Íá Ê ∑§⁄

∂ŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò– ‡ÊÊ◊ ∑§Ê Á‚¢øÊß ∑§⁄Ÿ ¬⁄ ¬ÊÒœÊ¢ ◊¢ ∂Í ∂ªŸ

∑§Ë ‚¢÷ÊflŸÊ ’…∏U ¡ÊÃË „Ò •ÊÒ⁄ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ◊ÎÃ ¬ÁÃ‡ÊÃ •Áœ∑§ „Ê

¡ÊÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¥ ‚ ‚È⁄ÊÊ ∑§ Á∂∞ ÃÊ⁄ ƒÊÊ ∑§Ê¥≈UÊ¢ ∑§Ë

’Êª«∏ ∂ªÊŸÊ– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ¬„∂ flcÊ ◊¢ ∑§◊ ‚ ∑§◊ ŒÊ ’Ê⁄

ÁŸŒÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞ ÁŸ¥ŒÊß ∑§ ‚ÊÕ ¡ÈÃÊß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒä Ê ◊¢

•ë ¿UË ’…∏UÃ „ÊÃË „Ò– ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏Ê¥ ∑§Ê ŒË◊∑§ ‚ ’øÊŸ ∑§ ŸË◊

π∂Ë ƒÊÊ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ∑§Ê ¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã

’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ¤ÊÊ⁄ ‚ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã


©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ß‚∑§ ’Ë¡ ∑§Ê ¬ÊË ∞fl¢ π⁄ªÊ‡Ê ’„ÈÃ øÊfl ‚ πÊÃ „Ò¢– ß‚

flÎ Ê ◊¥ ¬ÊƒÊ ¡ÊŸ flÊ∂ ∑§Á⁄ƒÊÊ ªÊ¢Œ ∑§ √ƒÊfl‚ÊÁƒÊ∑§ ◊„à fl ∑§

∑§Ê⁄á Ê ƒÊ„ ∑§Ê»§Ë ◊„à fl¬Íá Ê ∞fl¢ ©¬ƒÊÊªË „Ò– ∑§Á⁄ƒÊÊ ªÊ¢Œ ∑§Ê

©¬ƒÊÊª πÊl ©lÊª, ‚ÊÒã ŒƒÊ ¬‚ÊœŸ, ∑§¬«∏Ê ©lÊª ∞fl¢ ‚ÍπË

’Ò≈U⁄Ë ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ‹É ÊÈ flŸ

©¬¡ ◊¢ ß‚∑§Ê SÕÊŸ ∑§Ê»§Ë ◊„à fl¬Íá Ê „Ò– ß‚∑§Ë ‹∑§«∏Ë ∑§Ê

Áπ∂ÊÒŸ ’ŸÊŸ, ◊ÊÁø‚ ∑§Ë ÃË∂Ë ’ŸÊŸ ∞fl¢ •ã ƒÊ ‚¡Êfl≈U ∑§

‚Ê◊ÊŸ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ◊¢ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

•ã ÿ - flÎ Ê ‚ ªÊ¢Œ ÁŸ∑§Ê∂Ÿ ∑§Ë ÁflÁœ •flÒô ÊÊÁŸ∑§ „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê flÎ Ê

Ã¡Ë ‚ ‚Íπ∑§⁄ πà ◊ „Ê ⁄„ „Ò¢– ¡¢ª∂ ◊¢ ßŸ flÎ ÊÊ¢ ∑§Ê

¬ÈŸ⁄Êà ¬ÊŒŸ ∑§Ê»§Ë ∑§◊ „Ò– •Ã— ß‚∑§ flÎ ÊÊ⁄Ê¬á Ê ∑§Ë ÁŸÃÊ¢Ã

•Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „Ò–

18

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - •¡ÈŸ

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ≈U⁄◊ŸÁ∂ƒÊÊ •¡ÈŸÊ

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ∑§ÊÚÁê’≈U‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ‚ŒSƒÊ „Ò– ß‚ SÕÊŸËƒÊ ÷ÊcÊÊ ◊¢

•¡ÈŸ, ∑§Ê„Ê, •ÊÁŒ ŸÊ◊ ‚ ¡ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ ∞∑§ flÎ„ŒÊ∑§Ê⁄ ‚È¢Œ⁄, ‚ŒÊ„Á⁄Ã, ¬ÊƒÊ— flÁ¬Ã, S∑¢§Œ flÊ∂Ê,

Áfl∑§Á‚Ã ¿Uò Ê ÃÕÊ ∂≈U∑§ÃË ‡ÊÊπÊ•Ê¢ flÊ∂Ê flÎ Ê „Ò– ß‚ flÎ Ê ∑§Ë

¿UÊ∂ ’„ÈÃ Áø∑§ŸË •ÊÒ⁄ „À∑§ œÍ‚⁄ ⁄¢ª ∑§Ë ∞fl¢ •¢Œ⁄ ∑§Ë Ã⁄»§

„À∑§ ªÈ∂Ê’Ë ⁄¢ª ∑§Ë „ÊÃË „Ò– ß‚∑§ »§∂ ◊¢ ‚∑§⁄Ë-‚∑§⁄Ë

œÊÁ⁄ƒÊÊ¢ „ÊÃË „Ò– ƒÊ„ ∑§⁄Ë’ vz ‚ wz Á»§≈U Ã∑§ ™°§øÊß ∞fl¢ vÆÆ

‚ wÆÆ ‚◊Ë. Ã∑§ ÃŸ ∑§Ë ªÊ∂Êß ¬Êß ¡ÊÃË „Ò– ß‚∑§Ë

¬Áà ÃƒÊÊ° ‚ÊœÊ⁄á Ê, ∞∑§Êã Ã⁄ ∞fl¢ ™§¬⁄ ∑§Ë Ã⁄»§ ‚◊Ã∂ ∞fl¢ vÆ

‚ vz ‚◊Ë. ∂¢’Ë „ÊÃË „Ò¢–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ÷Ê⁄Ã ◊¢ ∂ª÷ª ‚÷Ë SÕÊŸÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ƒÊ„ ¿UÊ≈UÊ

ŸÊª¬È⁄, ◊ä ƒÊ ÷Ê⁄Ã ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ ŸÊª¬È⁄, ◊È¢’ß ∞fl¢ øã Ÿß

◊¢ ÷Ë ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– í ƒÊÊŒÊÃ⁄ ƒÊ„ ¡∂Sò ÊÊÃÊ¢ ∑§ Á∑§ŸÊ⁄

•ÕflÊ ÁŸ¢ŒÊß ∑§Ë ªß ÷ÍÁ◊ ¬⁄ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊.¬. ◊¢ ƒÊ„

Á‚flŸË, ’Ê∂ÊÉ ÊÊ≈U, Á¿¢UŒflÊ«∏Ê, ÷Ê¬Ê∂, ‚Êª⁄, Ÿ⁄Á‚¢„¬È⁄,

¡’∂¬È⁄, Œ◊Ê„, •ÊÁŒ ∑§ ¡¢ª∂Ê¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ ¡∂Ê…∏U ⁄ÃË∂Ë ÷ÍÁ◊ ¬⁄ •ë ¿UË Ã⁄„ flÎÁf ∑§⁄ÃÊ „Ò–

¬Ê∑Î§ÁÃ∑§ M§¬ ‚ ƒÊ„ •Áœ∑§Ã◊ vÆÆ ‚ vv}C ÃÊ¬◊ÊŸ ∑§

‚ÊÕ-‚ÊÕ •ÊÒ‚Ã flcÊÊ |zÆ ‚ v}ÆÆ Á◊◊Ë flÊ∂ Êò ÊÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ

¡ÊÃÊ „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - ¬à ƒÊ∑§ ÃË‚⁄ flcÊ •ë ¿UÊ ’Ë¡ ©à ¬ÊÁŒÃ „ÊÃÊ „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚◊¢ ªËc◊ §ÃÈ ∑§ ¬Ê⁄÷ ◊¢ „Ë Ÿß ¬Áà ÃƒÊÊ¢ •ÊŸ ∂ªÃË „Ò ∞fl¢

◊ß ‚ ¡È∂Êß ∑§ ◊ä ƒÊ »Í§∂ ∞fl¢ »§⁄fl⁄Ë ‚ •¬Ò∂ ∑§ ◊ä ƒÊ »§∂

5- vtqZu

19

•ÊÃ „Ò¢– ß‚∑§ »§∂ w.z ‚ z ‚◊Ë. Ã∑§ ∂¢’, •á «Ê∑§Ê⁄ ª„⁄

÷Í⁄ ⁄¢ª ∑§, ∑§∆UÊ⁄ •Êfl⁄á Ê flÊ∂ Á¡‚◊¢ z ‚ { œÊÁ⁄ƒÊÊ¢ „ÊÃË „Ò¢–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ |zÆ-}ÆÆ „ÊÃË „Ò ¬⁄ã ÃÈ ¬ÁÃÁ∑§∂Ê

»§∂Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ yÆÆ ‚ zÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ vw ‚ v} ◊Ê„ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ - ’Ë¡ ◊¢ Á∑§‚Ë ÷Ë ¬∑§Ê⁄ ∑§Ë ‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ Ÿ„Ë¢ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË–

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ zÆ ‚ zz ¬ÁÃ‡ÊÃ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ yÆ ‚ yz ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ’Ë¡ ‚Ê◊Êã ƒÊÃ— Á≈UŸ ∑§ Ÿ◊Ë ⁄Á„Ã Á«é ’Ê¢ ◊¢ Á‚Á∂∑§Ê ¡Ò∂

⁄Ê‚ÊƒÊŸ ∑§Ê Á◊Áü ÊÃ ∑§⁄ ÷¢«ÊÁ⁄Ã ∑§⁄Ÿ ¬⁄ ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ

Ê◊ÃÊ Æ{ ◊Ê„ Ã∑§ ’…U∏Êß ¡Ê ‚∑§ÃË „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ‚¢ª„á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ { ‚ ~ ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ Ã∑§ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄

Á∂ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ∆¢U« ¬ÊŸË ◊¢ y} É Ê¢≈U Á÷ªÊ∑§⁄ ⁄πŸÊ •ÕflÊ vÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢ŒÃÊ

flÊ∂ H SO ∑§ É ÊÊ∂ ◊¢ Œ‚ Á◊Ÿ≈U Ã∑§ «È’ÊŸ ∑§ ¬‡øÊÃ œÊ∑§⁄ 2 4

∂ªÊŸ ¬⁄ •¢∑È§⁄á Ê {Æ ‚ |Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ - •¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ ⁄Ã „Ò–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß •¬Ò∂ - ◊ß ◊Ê„ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ

„Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ∑§ Á∂∞ wÆÆ ‚ wzÆ ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë


’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ •¬Ò∂ ‚ ◊ß ◊Ê„ ◊¢ »§‹ ‚Á„UÃ ’Ë¡ ’Ê∑§⁄ ⁄Ã ∑§Ë

¬Ã∂Ë Ã„ ‚ …¢U∑§ ∑§⁄ ÁŸ⁄¢Ã⁄ Á‚¥øÊß ∑§Ë ¡ÊÃË „Ò– Á‚¥ÁøÃ ÷ÍÁ◊

¬⁄ ∑§ÃÊ⁄ ◊¢ ’Ë¡ ’ÊŸÊ ÷Ë ‚»§∂ ¬ÊƒÊÊ ªƒÊÊ „Ò, ¬¢⁄ÃÈ ƒÊÁŒ

÷ÍÁ◊ •ë ¿UË ¬∑§Ê⁄ ÷È⁄÷È⁄Ë „ÒÒ¢¢, ÃÊ Á‚¢øÊß ∑§Ë ¬ÁÃÁŒŸ

•Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ Ÿ„Ë¥ „ÊªË–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ¬Ê¢⁄Á÷∑§ •flSÕÊ ◊¢ í ƒÊÊŒÊ ‚ÊflœÊŸË ∑§Ë

•Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊÃË „Ò, Ä ƒÊÊ¢Á∑§ ß‚∑§Ë ¬ÊÒœ ‚Íπ ∑§ ¬ÁÃ

•à ƒÊÊÁœ∑§ ‚¢flŒŸ‡ÊË∂ „ÊÃË „Ò¢– •Ã— ¬ÁÃÁŒŸ Á‚¢øÊß ∑§

‚ÊÕ-‚ÊÕ Á∑§‚Ë ÷Ë Ã⁄„ ∑§Ë ’Ë◊Ê⁄Ë ∑§Ê Œπ ¡ÊŸ ¬⁄

20

∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ∞fl¢ »§»Í°§ŒŸÊ‡Ê∑§ •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊŸÈ‚Ê⁄ Á¿U«∏∑§Êfl

Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò– ƒÊ„ Á¿«∏∑§Êfl ’Ë◊Ê⁄Ë ∑§ Œπ

¡ÊŸ ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ vz ÁŒŸ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ w ‚ x ’Ê⁄ Á∑§ƒÊÊ

¡ÊŸÊ øÊÁ„∞, ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ¬ÊÒœ ∑§Ê Ã¡ œÍ¬ ∞fl¢ ª◊ „flÊ•Ê¢

‚ ’øÊŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË ’…∏UÃ ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ∞∑§ ÷Êª ∂Ê∂ Á◊Ë

+ ŒÊ ÷Êª ⁄Ã +∞∑§ ÷Êª ªÊ’⁄ πÊŒ •ÕÊÃ v—w—v ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ

◊¢ Á◊ü Êá Ê „ÊŸÊ øÊÁ„∞–



⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ¬ÊÒœ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê x x x ◊Ë≈U⁄ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ª«U…U ∑§Ê ◊Ê¬ xÆ x xÆ x xÆ ‚◊Ë „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - { ‚ } ◊Ê„ ¬È⁄ÊŸË ¬ÊÒœ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê ∑§ Á∂∞ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl- ⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¥ ‚ ‚È⁄ÊÊ ∑§ Á∂∞ ÃÊ⁄ ƒÊÊ ∑§Ê¥≈UÊ¢ ∑§Ë

’Êª« ∂ªÊŸÊ– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ¬„∂ flcÊ ◊¢ ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§

Á∂∞ ∂ªÊÃÊ⁄ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§Ë ¡ÊŸË øÊÁ„∞– ¬ÊÒœ ∑§Ë

¡«∏Ê¥ ∑§Ê ŒË◊∑§ ‚ ’øÊŸ ∑§ ŸË◊ π∂Ë ƒÊÊ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ∑§Ê

¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§

¬‡øÊÃ ¤ÊÊ⁄ ‚ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ∂∑§«∏Ë ’„ÈÃ ∑§«∏Ë ∞fl¢ ◊¡’ÍÃ „ÊÃË „Ò Á¡‚‚ ß‚∑§Ê ©¬ƒÊÊª

∑Î§ÁcÊ ©¬∑§⁄á Ê ªÎ„ ÁŸ◊Êá Ê, Á’¡∂Ë ∑§ πê’Ê¢ ∑§ M§¬ ◊¢ ∞fl¢

¬ÊŸË ∑§ ¡„Ê¡ ’ŸÊŸ ∑§ Á∂ƒÊ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– •¡ÈŸ ∑§Ë ¬û ÊË

∑§Ê ©¬ƒÊÊª ¡ÊŸfl⁄Ê¢ mÊ⁄Ê ÷Ê¡Ÿ ∑§ M§¬ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ ’„ÈÃ ‚Ë •ÊƒÊÈflÁŒ∑§ ŒflÊ•Ê¢ ∑§ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ∑§

∑§Ê◊ ◊¢ •ÊÃË „Ò, Á¡‚◊¢ NŒƒÊ ⁄Êª ∞fl¢ ⁄Ä Ã ‚¢’¢œË ŒflÊßƒÊÊ¢

◊ÈÅƒÊ „Ò¢– ¬ƒÊÊfl⁄á Ê ‚¢⁄Êá Ê ∑§ Á∂ƒÊ •¡ÈŸ ∑§Ê ⁄Ê« ∑§ Á∑§ŸÊ⁄

⁄ÊÁ¬Ã Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ≈UÁŸ¢Ÿ ∑§ M§¬

◊¢ ◊ÈÅƒÊÃ— „ÒflË ∂ÒŒ⁄ ∑§ ÁŸ◊Êá Ê ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë

¬Áà ÃƒÊÊ¢ ⁄‡Ê◊Ë ∑§Ë«Ê¢ ∑§ ¬Ê∂Ÿ ◊¢ ©¬ƒÊÊª „ÊÃË „Ò¢–

•ã ƒÊ - ∞∑§ flcÊ ∑§ ¬ÊÒœ ‚ M§≈U-‡ÊÍ≈U ÷Ë ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§∞ ¡Ê ‚∑§Ã „Ò¢ ¬⁄ã ÃÈ

¬ƒÊÈÄ Ã M§≈U-‡ÊÍ≈U ∑§Ê ◊Í∂ ‚¢œË ¬⁄ √ƒÊÊ‚ (Collar diameter) vw

‚ wz Á◊.Á◊. „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

21

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ‚Ê¡Ê

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ≈U⁄◊ŸÁ∂ƒÊÊ ≈UÊ◊ã ≈UÊ‚Ê

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ∑§ÊÚÁê’≈U‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ‚ŒSƒÊ „Ò– ß‚ SÕÊŸËƒÊ ÷ÊcÊÊ ◊¢

‚Ê¡Ê, ‚Ê¡, •ÊÁŒ ∑§ ŸÊ◊ ‚ ¡ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ ∞∑§ flÎ„ŒÊ∑§Ê⁄, ¬á Ê¬ÊÃË, ∂¢’, ‚Ëœ ÃÕÊ ÷⁄ ¿Uò Ê flÊ∂Ê

flÎ Ê „Ò ƒÊ„ •Áœ∑§Ê¢‡ÊÃ— Á◊Áü ÊÃ flŸÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ƒÊ„

¡∂∑§Ê¢ÁÃ ∑§ ¬ÁÃ ‚Á„cá ÊÈ Ÿ„Ë¢ „ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ ◊ª⁄◊ë ¿U

∑§Ë à fløÊ ¡Ò‚Ë ∑§≈UË „Èß ÁŒπÃË „Ò– ß‚ flÎ Ê ∑§Ë •ÊÒ‚Ã ™°§øÊß

xÆ ‚ xw ◊Ë≈U⁄ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ÷Ê⁄Ã ◊¢ ‡ÊÈc∑§ SÕÊŸÊ¢ ∑§Ê ¿UÊ«∑§⁄ ‚÷Ë ¡ª„ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ

„Ò– ƒÊ„ í ƒÊÊŒÊÃ⁄ ŒÁÊá Ê ÷Ê⁄Ã ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊.¬. ◊¢ ƒÊ„

’Ê∂ÊÉ ÊÊ≈U, Á¿¢UŒflÊ«∏Ê, Á‚flŸË, ’ÒÃÍ∂, ÷Ê¬Ê∂, ÁflÁŒ‡ÊÊ,

„Ê‡Ê¢ªÊ’ÊŒ, •ÊÁŒ Á¡∂Ê¢ ∑§ Á◊Áü ÊÃ flŸÊ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ ¡∂Ê…∏U ª„⁄Ë ÷ÍÁ◊ ◊¢ •ë ¿UË flÎÁf ∑§⁄ÃÊ „Ò ÊËá Ê ∞fl¢ ©Õ∂Ë

÷ÍÁ◊ ◊¢ ß‚∑§Ë flÎÁf •¬Íá Ê „ÊÃË „Ò– ¬Ê∑Î§ÁÃ∑§ M§¬ ‚ ƒÊ„

•Áœ∑§Ã◊ ~z ‚ vwÆF ÃÊ¬◊ÊŸ ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ •ÊÒ‚Ã flcÊÊ

|zÆ ‚ x}ÆÆ Á◊◊Ë flcÊÊ flÊ∂ Êò ÊÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - ¬à ƒÊ∑§ ÃË‚⁄ flcÊ •ë ¿U ’Ë¡ ©à ¬ÊÁŒÃ „ÊÃÊ „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ •á «Ê∑§Ê⁄ „ÊÃË „Ò¢ Á¡Ÿ∑§ •ÊœÊ⁄ ¬⁄ ŒÊ ªÊ¢∆¢U

¬Êß ¡ÊÃË „Ò– ß‚∑§ »Í§∂ ‚»§Œ ∞fl¢ „À∑§ ¬Ë∂ ⁄¢ª ∑§ „ÊÃ „Ò¢

¡Ê Á∑§ ◊ß ‚ ¡ÍŸ Ã∑§ flÎ Ê ¬⁄ ∂ªÃ „Ò¢– ß‚∑§ »§∂ ¬Ë∂ ÷Í⁄

⁄¢ª ∑§ „ÊÃ „Ò¢ ∞fl¢ ◊Ê„ »§⁄fl⁄Ë ‚ •¬Ò∂ ∑§ ◊ä ƒÊ ¬∑§∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄

„ÊÃ „Ò¢– ßŸ∑§ »§∂Ê¢ ∑§Ë ∂¢’Êß y ‚ z ‚◊Ë „ÊÃË „Ò–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ yzÆ-zzÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

6- lktk

22

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ Æv flcÊ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ - ’Ë¡ ◊¢ ∑§Êß ‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ Ÿ„Ë¢ „ÊÃË „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ‚Ê◊Êã ƒÊÃ— ’Ë¡ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ xz ‚ zÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË

„Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ wz ‚ xz ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ‚ËÀ« å ∂ÊÁS≈U∑§ ∑§ã ≈UŸ⁄ ◊¢ Á‚Á∂∑§Ê ¡Ò∂ ⁄‚ÊƒÊŸ ∑§

‚ÊÕ/◊∂◊∂ ∑§ ∑§¬$« ∑§Ë ÕÒ∂Ë ◊¢ ÷á «Ê⁄á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ


©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ‚¢ª„á Ê ©¬⁄Ê¢Ã Æ{ ‚ Æ~ ◊Ê„ ∑§ ÷ËÃ⁄ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ

¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ∆¢U« ¬ÊŸË ◊¢ y} É Ê¢≈U Á÷ªÊ∑§⁄ ⁄πŸÊ •ÕflÊ vÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢œÃÊ

flÊ∂ H SO ∑§ É ÊÊ∂ ◊¢ Œ‚ Á◊Ÿ≈U Ã∑§ «È’ÊŸ ∑§ ¬‡øÊÃ œÊ∑§⁄ 2 4

’ÈflÊßU ∑§⁄UŸ ¬⁄ •¢∑È§⁄á Ê {Æ ‚ |Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–


’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ê ◊Êø-•¬Ò∂ ◊¢ ¬∑§Ÿ ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ⁄Ê¬á ÊË •ÕflÊ

¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U ◊¢ ’Ê ŒŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ¬‡øÊÃ

ÁŸ⁄¢Ã⁄ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§Ë ¡ÊŸ ‚ ‚¢ÃÊcÊ¡Ÿ∑§ ¬Á⁄á ÊÊ◊

¬Êå Ã „ÊÃ „Ò¢– ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊßU »§‹ ‚Á„UÃ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ „ÃÈ |ÆÆ ‚ }ÆÆ ªÊ◊ ’Ë¡ •ÕÊÃ »§‹

∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊªË–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ∑§◊ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ’Ë¡ ∑§Ê ©Ä Ã ÁflÁœ

mÊ⁄Ê ©¬øÊÁ⁄Ã ∑§⁄∑§ ∑§ÃÊ⁄ ◊¢ vz ‚◊Ë. ∑§ •¢Ã⁄ ¬⁄ ’ÈflÊß

∑§⁄Ÿ ∑§ ¬‡øÊÃ ’Ë¡ ∑§ ™§¬⁄ ⁄Ã ∑§Ë „À∑§Ë ¬⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄

Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ ∂Ê÷¬Œ „ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ Á∂∞ ’Ë¡ ∑§Ê

¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U ◊¢ ‡ÊÈf ⁄Ã ◊¢ ’ÈflÊß ∑§⁄∑§ ÷Ë •¢∑È§⁄á Ê ¬‡øÊÃ

¬Êå Ã ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ‚Ëœ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ë ÕÒÁ∂ƒÊÊ¢ ◊¢ ¬ÁÃ⁄ÊÁ¬Ã Á∑§ƒÊÊ

¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ¬Ê¢⁄Á÷∑§ •flSÕÊ ◊¢ í ƒÊÊŒÊ ‚ÊflœÊŸË ∑§Ë

•Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊÃË „Ò Ä ƒÊÊ¢Á∑§ ß‚∑§Ë ¬ÊÒœ ‚Íπ ∑§ ¬ÁÃ

•à ƒÊÊÁœ∑§ ‚¢flŒŸ‡ÊË∂ „ÊÃË „Ò¢– •Ã— ¬ÁÃÁŒŸ Á‚¢øÊß ∑§

‚ÊÕ-‚ÊÕ Á∑§‚Ë ÷Ë Ã⁄„ ∑§Ë ’Ë◊Ê⁄Ë ∑§Ê Œπ ¡ÊŸ ¬⁄

23

∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ∞fl¢ »§»Í°§ŒŸÊ‡Ê∑§ •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊŸÈ‚Ê⁄ Á¿U«∏∑§Êfl

Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò– ƒÊ„ Á¿U«∏∑§Êfl ’Ë◊Ê⁄Ë ∑§ Œπ

¡ÊŸ ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ vz ÁŒŸ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ w ‚ x ’Ê⁄ Á∑§ƒÊÊ

¡ÊŸÊ øÊÁ„∞ ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ¬ÊÒœ ∑§Ê Ã¡ œÍ¬ ∞fl¢ ª◊ „flÊ•Ê¢

‚ ’øÊŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê ◊¢ ⁄Ã + ◊ÎŒÊ + ªÊ’⁄ πÊŒ

(v—v—v) ∑§Ê •ŸÈ¬ÊÃ ’⁄Ê’⁄ ◊Êò ÊÊ ◊¢ „ÊŸÊ øÊÁ„∞–


¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ vz & wz ‚◊Ë. „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ¬ÊÒœ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê x & x ◊Ë≈U⁄ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ xÆ & xÆ & xÆ ‚◊Ë „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ÃËŸ ‚ øÊ⁄ ◊Ê„ ¬È⁄ÊŸË ¬ÊÒœ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞–


’Êª«∏ ∂ªÊŸÊ– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ¬„∂ flcÊ ◊¢ ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§

Á∂∞ ∂ªÊÃÊ⁄ Á‚¢øÊß, ÁŸ¢ŒÊß ∞fl¢ ªÈ«∏Êß ∑§Ë ¡ÊŸË øÊÁ„∞– ¬ÊÒœ

∑§Ë ¡«∏Ê¥ ∑§Ê ŒË◊∑§ ‚ ’øÊŸ ∑§ ŸË◊ π∂Ë ƒÊÊ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ∑§Ê

¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ¬‡øÊÃ

¤ÊÊ⁄ ‚ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ß◊Ê⁄ÃË ∂∑§«∏Ë ∑§ M§¬ ◊¢ ∑§Ê◊ ◊¢ •ÊÃË „Ò–

¬Áà ÃƒÊÊ¢ øÊ⁄ ∑§ M§¬ ◊¢ ©¬ƒÊÊª ◊¢ ∂Ë ¡ÊÃË „Ò–

•ã ƒÊ - Ã¡ ¬∑§Ê‡Ê ◊¢ ß‚∑§ ¬ÊÒœ ∑§Ê Áfl∑§Ê‚ •ë ¿UÊ ŒπÊ ªƒÊÊ „Ò

¡’Á∑§ ¿UÊƒÊÊŒÊ⁄ SÕÊŸÊ¢ ◊¢ ¡„Ê¥ ¬⁄ É ÊÊ‚ ∞fl¢ •ã ƒÊ π⁄¬ÃflÊ⁄

„Ê¢, ¬ÊÒœ ∑§ Áfl∑§Ê‚ ◊¢ •à ƒÊÊÁœ∑§ ∑§◊Ë ŒπË ªß „Ò–

24

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ⁄ÃŸ¡ÊÃ

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ¡≈UÊ»§Ê ∑§∑§‚

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ©cá Ê ∑§Á≈U’¢œËƒÊ ∞∑§ flcÊËƒÊ ¤ÊÊ«∏ËŸÈ◊Ê ¬ÊÒœÊ „ÊÃÊ „Ò– ß‚

∑§ß SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊Ê¢ ‚ ¡ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ¡Ò‚ ⁄ÃŸ¡ÊÃ, ø¢Œ¡ÊÃ,

¡¢ª∂Ë •⁄á «, ÁflŒ‡ÊË •⁄á «, ßà ƒÊÊÁŒ– ƒÊ„ ƒÊÍ»§ÊÁflƒÊ‚Ë ∑È§∂

∑§Ê ‚ŒSƒÊ „Ò– ß‚ ∂ª÷ª xÆÆ ‚ yÆÆ flcÊ ¬„∂ ¬ÈÃªÊ∂Ë ß‚

•¬Ÿ ‚ÊÕ ÷Ê⁄Ã ∂∑§⁄ •Ê∞ Õ– ‚fl¬Õ◊ ∑§Ê∂flÊŸ Á∂Ÿ Ÿ

v|zx ◊¢ ß‚∑§Ê flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ ““¡Ò≈UÊ»§Ê ∑§∑§‚”” ÁŒƒÊÊ–

¬„øÊŸ - ß‚∑§Ê ÃŸÊ Áø∑§ŸÊ ÃÕÊ ÷Í⁄ ⁄¢ª ∑§Ë ¿UÊ∂ ‚ …¢U∑§Ê „ÊÃÊ „Ò–

Á¡‚ ∑§Ê≈UŸ ¬⁄ ŒÍÁœƒÊÊ ⁄¢ª ∑§Ê Œfl ÁŸ∑§∂ÃÊ „Ò– Á¡‚

flÒô ÊÊÁŸ∑§ ÷ÊcÊÊ ◊¢ ∂Ò≈UÄ ‚ ∑§„Ã „Ò¢– ß‚∑§Ê ÃŸÊ ¡◊ËŸ ‚

∂ª÷ª x ‚ {Æ ‚◊Ë ∑§Ë ™°§øÊß ¬⁄ ‡ÊÊÁπÃ „Ê ¡ÊÃÊ „Ò ∞fl¢

¤ÊÊ«∏ËŸÈ◊Ê •Ê∑§Ê⁄ ’ŸÊ ∂ÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ’«∏ •Ê∑§Ê⁄

∑§Ë, Á∑§ŸÊ⁄ ¬⁄ x ‚ y ª«…U ’ŸÊÃË „Èß ™§¬⁄ ∑§Ë •Ê⁄ ŸÈ∑§Ë∂

•Ê∑§Ê⁄ ∑§Ë „ÊÃË „Ò¢ ∞fl¢ ÃŸÊ¢ ¬⁄ ∞∑§Ê¢ÃÁ⁄Ã M§¬ ◊¢ ∂ªË „ÊÃË „Ò¢–

•ŸÈ∑Í§∂ flÊÃÊfl⁄á Ê ◊¢ ß‚∑§ ¬ÊÒœ ∑§Ë ™°§øÊß z ‚ } ◊Ë≈U⁄ Ã∑§

∞fl¢ ‚Ê◊Êã ƒÊ ¬Á⁄ÁSÕÁÃƒÊÊ¢ ◊¢ x ‚ y ◊Ë≈U⁄ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ÷Ê⁄Ã ∑§ ∂ª÷ª ‚÷Ë Êò ÊÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ƒÊ„ ◊.¬. ◊¢

¤ÊÊ’È•Ê, ¿UÃ⁄¬È⁄, ŒflÊ‚, ß¢ŒÊÒ⁄, ⁄Ã∂Ê◊, •ÊÁŒ ∑§ ¡¢ª∂Ê¢ ◊¢

⁄ÊÁ¬Ã ÷Ë Á∑§ƒÊÊ ªƒÊÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ ‚÷Ë ¬∑§Ê⁄ ∑§ ∞ªÊÄ ∂Êß◊ÒÁ≈U∑§ ¡ÊŸ ◊¢ ∂ªÊƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ

„Ò¢– ¬⁄ã ÃÈ •Áœ∑§ ∆¢U« SÕÊŸÊ¢ ¬⁄ ß‚∑§ ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË ’…U∏Ã

7- jrutksr

25

Ÿ„Ë¢ ŒπË ªß „Ò ƒÊ„ ⁄ÃË∂Ë ŒÊ◊≈U Á◊Ë ◊¢ •ë ¿UË ’…U∏Ã ∑§⁄ÃÊ

„Ò–

’Ë¡ ø∑§ - flcÊ ◊¢ ŒÊ ’Ê⁄ „ÊÃÊ „Ò– Á¡‚◊¢ •Ä ≈ÍU’⁄ ∞fl¢ ◊ß ◊Ê„ ◊¢ ’Ë¡ ∑§Ê

‚¢ª„á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚◊¢ ¬Ã¤Ê«∏ ∑§Ê ‚◊ƒÊ Ÿfl¢’⁄ ‚ ¡Ÿfl⁄Ë Ã∑§ „ÊÃÊ „Ò ∞fl¢

¡Ÿfl⁄Ë-»§⁄fl⁄Ë ∑§ ©¬⁄Ê¢Ã ¬ÊÒœ ◊¢ Ÿß ¬Áà ÃƒÊÊ¢ •Ê ¡ÊÃË „Ò¢–

ß‚◊¢ ¬Èc¬Ÿ flcÊ ◊¢ ŒÊ ’Ê⁄ „ÊÃÊ „Ò– ¬Õ◊ ¬Èc¬Ÿ •¬Ò∂ ‚ ◊ß

∑§ ◊ä ƒÊ ∞fl¢ ÁmÃËƒÊ •Ä ≈ÍU’⁄ ‚ Ÿflê’⁄ ∑§ ◊ä ƒÊ „ÊÃÊ „Ò– ß‚Ë

Ã⁄„ flcÊ ◊¢ ŒÊ ’Ê⁄ »§∂ ∂ªÃ „Ò¢– ¬Õ◊ ¡È∂Êß ‚ Á‚Ã¢’⁄ ∑§

◊ä ƒÊ ∞fl¢ ÁmÃËƒÊ »§⁄fl⁄Ë ‚ •¬Ò∂ Ã∑§ ∂ªÃ „Ò¢– ß‚∑§ »§∂

•á «Ê∑§Ê⁄ ∞fl¢ w ‚ y ‚◊Ë. Ã∑§ ∂¢’ „ÊÃ „Ò¢– ¬à ƒÊ∑§ »§∂ ∑§

•¢Œ⁄ x ‚ y ’Ë¡ „ÊÃ „Ò¢¢–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ v}ÆÆ-wwÆÆ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ { ‚ vw ◊Ê„ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ - ’Ë¡ ◊¢ Á∑§‚Ë ÷Ë Ã⁄„ ∑§Ë ‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ Ÿ„Ë¢ „ÊÃË „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ ◊¥ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ ‚Ê◊Êã ƒÊÃ— zÆ ‚ {z ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË

„Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - •¢∑È§⁄á Ê ¬‡øÊÃ ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ yÆ ‚ zÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ¬ÊÚ∂ËÕËŸ ’Òª ◊¢ •ÕflÊ Á≈UŸ ∑§ã ≈UŸ⁄ ◊¢ •ë ¿UË Ã⁄„

‚ ’¢Œ ∑§⁄∑§ Ÿ◊Ë ⁄Á„Ã SÕÊŸÊ¢ ¬⁄ ÷á «ÊÁ⁄Ã Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ‚¥ª„Uá Ê ∑§ ¬‡øÊÃ Æ{ ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ Á∂ƒÊÊ

¡ÊŸÊ øÊÁ„∞ Ä ƒÊÊ¢Á∑§ Ã∂ËƒÊ ¬¡ÊÁÃ ∑§Ê ’Ë¡ „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ Ã¡Ë ‚ ÊËá Ê „Ê ¡ÊÃË „Ò–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - Á∑§‚Ë ©¬øÊ⁄ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ Ÿ„Ë¢ „ÊÃË ¬⁄ã ÃÈ ’Ë¡ ∑§Ê ƒÊÁŒ

wy É Ê¢≈U ∆¢U« ¬ÊŸË ◊¢ Á÷ªÊ ∑§⁄ ⁄πŸ ¬⁄ ‚Ê◊Êã ƒÊ ‚ Ã∑§⁄Ë’Ÿ

Æ} ‚ vÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ •Áœ∑§ •¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊- •¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ ⁄Ã „ÊÃË „Ò–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ’ÊŸ ∑§Ê ‚◊ƒÊ ◊Ê„ »§⁄fl⁄Ë ‚ ◊Êø ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò– ß‚

26

‚◊ƒÊ •ŸÈ∑Í§∂ ÃÊ¬◊ÊŸ ∞fl¢ „À∑§Ë •ÊŒÃÊ „ÊŸ ‚ •¢∑È§⁄á Ê

¬ÁÃ‡ÊÃ í ƒÊÊŒÊ „ÊÃÊ „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ∑§ Á∂∞ vÆÆ-vwÆ ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë


’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§ ¬Ífl ⁄Ê¬á ÊË ∑§Ê •ë ¿UË Ã⁄„ ‚

¡ÈÃÊß ∑§⁄Ÿ ∑§ ©¬⁄Ê¢Ã ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê ∂ª÷ª vÆ ‚◊Ë. ∑§Ë ŒÍ⁄Ë ∞fl¢

z ‚◊Ë. ª„⁄Êß ¬⁄ ’ÊŸÊ øÊÁ„∞– ’ÈflÊß ∑§ ©¬⁄Ê¢Ã ’Ë¡ ∑§Ê

¬Ã∂Ë ⁄Ã ∑§Ë ¬⁄Ã ‚ …¢U∑§∑§⁄ Ÿ◊Ë¢ ’ŸÊ∞ ⁄πŸ „ÃÈ ∞∑§ ÁŒŸ

∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò– ß‚∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ë ÕÒÁ∂ƒÊÊ¢ ◊¢ ‚Ëœ ÷Ë ∂ªÊ ‚∑§Ã „Ò¢, ¬⁄ã ÃÈ

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ë ÕÒ∂Ë ◊¢ ’ÈflÊß ∑§⁄Ã ‚◊ƒÊ ’ÈflÊß ¬‡øÊÃ w ß¢ø

⁄Ã ‚ …¢U∑§ŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò ÃÊÁ∑§ ’Ë¡ ∂ªÊŸ ∑§ ©¬⁄Ê¢Ã

•¢∑È§⁄á Ê •Ê‚ÊŸË ‚ „Ê ‚∑§–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ’Ë¡ •¢∑È§⁄á Ê ∑§ ‚ÊÕ •ã ƒÊ π⁄¬ÃflÊ⁄ „Ë •Ê ¡ÊÃ „Ò¢

¡Ê Á∑§ ◊ÈÅƒÊ »§‚∂ ∑§ ‚ÊÕ ¬ÁÃS¬œÊ ∑§⁄Ã „Ò¢ ∞fl¢ „ÊÁŸ

¬„È¢øÊÃ „Ò¢ Á¡ã „¢ ‚◊ƒÊ-‚◊ƒÊ ¬⁄ ÁŸ∑§Ê∂ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§

„ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ Á∂∞ Áfl‡ÊcÊ ¬∑§Ê⁄ ∑§ π⁄¬ÃflÊ⁄ŸÊ‡Ê∑§ ∑§Ê

©¬ƒÊÊª ∑§⁄ ◊ÈÅƒÊ »§‚∂ ∑§Ê „ÊŸ flÊ∂Ë ÊÁÃ ‚ ’øÊƒÊÊ ¡Ê

‚∑§ÃÊ „Ò– ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏Ê¥ ∑§Ê ŒË◊∑§ ‚ ’øÊŸ ∑§ Á∂∞ ŸË◊ π∂Ë

ƒÊÊ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ∑§Ê ¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË ’$…UÃ ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê ◊¢ ⁄Ã + ◊ÎŒÊ +

ªÊ’⁄ πÊŒ (v—v—v) ∑§Ê •ŸÈ¬ÊÃ ’⁄Ê’⁄ ◊Êò ÊÊ ◊¢ „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

ªÊ’⁄ πÊŒ ∑§ SÕÊŸ ¬⁄ fl◊Ë∑§ê¬ÊS≈U (∑¥§øÈ•Ê πÊŒ) ∑§Ê

¬ƒÊÊª ÷Ë Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–



⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø)- ¬ÊÒœ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê w & w ◊Ë≈U⁄ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ yz & yz & yz ‚◊Ë „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ xÆ ‚◊Ë. ƒÊÊ ©‚‚ •Áœ∑§ „ÊŸÊ

27

øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl- ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ Á‚¢øÊß Á◊Ë ∑§Ë ‚¢⁄øŸÊ ¬⁄ ÁŸ÷⁄ ∑§⁄ÃË „Ò¢– ƒÊÁŒ

Á◊Ë ⁄ÃË∂Ë fl ÷È⁄÷È⁄Ë „Ê ÃÊ ª◊Ë ∑§ ◊ÊÒ‚◊ ◊¢ ‚È’„-‡ÊÊ◊

Á‚¢øÊß •ÕÊÃ ¬ÁÃÁŒŸ ŒÊ ’Ê⁄ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊªÊ–

¬⁄ã ÃÈ ƒÊÁŒ Á◊Ë ∑§Ê∂Ë „Ò ÃÊ ∑§fl∂ ‚È’„ „Ë Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ

©ÁøÃ „ÊÃÊ „Ò– •ÊœÈÁŸ∑§ Ã∑§ŸË∑§Ê¢ ‚ ¡Ò‚ ÁS¬¢∑§∂⁄, Á«¬

¬fÁÃ ‚ ÷Ë Á‚¢øÊß ∑§Ë ¡Ê ‚∑§ÃË „Ò, ƒÊ„ •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ ∞fl¢

‚¢‚ÊœŸÊ¢ ∑§Ë ©¬∂é œÃÊ ¬⁄ ÁŸ÷⁄ ∑§⁄ÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ‚◊ƒÊ

‚◊ƒÊ ¬⁄ ÁŸ¢ŒÊß ∞fl¢ ªÈ«∏Êß ∑§⁄ π⁄¬ÃflÊ⁄ ∑§Ê „≈UÊŸÊ •à ƒÊ¢Ã

•Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò– ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ‚ËœÊ ∞fl¢ ∑§ÃÊ⁄ ◊¢

⁄πŸÊ øÊÁ„∞– ¬ÊÒœ ◊¢ Á∑§‚Ë ÷Ë ¬∑§Ê⁄ ∑§Ë ’Ë◊Ê⁄Ë Œπ ¡ÊŸ

¬⁄ Ãà ∑§Ê∂ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ •ÕflÊ »§»Í¥§ŒŸÊ‡Ê∑§ ∑§Ê

•Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊŸÈ‚Ê⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ ’øÊfl ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ⁄Ê¬á Ê ∑§



©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ¡≈UÊ»§Ê ∑§∑§‚ ∑§ ’Ë¡ ∞fl¢ ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª •ÊÕ⁄ÊßÁ≈U‚,

¬ËÁ∂ƒÊÊ ÃÕÊ «¢≈U∂ ∑§Êê¬Ë∂Ë◊¢≈U, •ÊÁŒ ∑§Ë •ÊÒcÊÁœ ÃÒƒÊÊ⁄

∑§⁄Ÿ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ ’Ë¡ ‚ ¬Êå Ã „ÊŸ flÊ∂ Ã∂ ∑§Ê

©¬ƒÊÊª ’ÊƒÊÊ«Ë¡∂ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

•ã ƒÊ - ß‚∑§ ¬ÊÒœ ∑§∂◊ ∑§ mÊ⁄Ê ÷Ë ‚⁄∂ÃÊ ‚ ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§∞ ¡Ê ‚∑§Ã

„Ò¢ ß‚◊¢ ∑§∂◊ ∑§Ë ∂¢’Êß v| ‚ wÆ‚◊Ë Ã∑§ ∞fl¢ ◊Ê≈UÊß } ‚

vx Á◊.Á◊. Ã∑§ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃË „Ò Á¡‚◊¢ ŒÊ ƒÊÊ •Áœ∑§ ªÊ¢∆U

„ÊŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò– ∑§∂◊ ∂ªÊŸ ∑§Ê ‚’‚ ©¬ƒÊÈÄ Ã ‚◊ƒÊ

»§⁄fl⁄Ë ‚ •Ä ≈ÍU’⁄ „ÊÃÊ „Ò¢–

28

8- djat

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ∑§⁄¢¡

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ¬Ê¢ªÁ◊ƒÊÊ Á¬ã Ÿ≈UÊ

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ÷Ê⁄ÃËƒÊ ’Ëø flÎ Ê ∑§ ŸÊ◊ ‚ ÷Ë ¡ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ƒÊ„

∂ÒÇ ƒÊÍÁ◊ŸÒ‚Ë »Ò§Á◊∂Ë ∑§Ê flÎ Ê „Ò– ß‚ SÕÊŸËƒÊ ÷ÊcÊÊ ◊¢ ∑§⁄¢¡

•ÕÊÃ ∑¢§¡Ë ÷Ë ∑§„Ã „Ò¢– ƒÊ„ •à ƒÊ¢Ã ©¬ƒÊÊªË flÎ Ê „Ò– ß‚ flÎ Ê

∑§Ê ¬à ƒÊ∑§ ÷Êª •¬ŸË ©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§ Á∂∞ ¡ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ ◊ä ƒÊ◊ •Ê∑§Ê⁄ ∞fl¢ ∑§◊ ªÊ∂Êß •ÕÊÃ •Áœ∑§Ã◊ ™°§øÊß

v} ◊Ë≈U⁄ ∞fl¢ ªÊ∂Êß v.z ◊Ë≈U⁄ Ã∑§ „ÊÃË „Ò– ß‚ flÎ Ê ∑§Ë ¿UÊ∂

ª„⁄ S∂≈UË ⁄¢ª ∑§Ë ∞fl¢ ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ø◊∑§ŒÊ⁄ „ÊÃË „Ò¢– ß‚∑§ »Í§∂

‚»§Œ ªÈ∂Ê’Ë ⁄¢ª ∑§ „ÊÃ „Ò¢–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ∂ª÷ª ‚¢¬Íá Ê ÷Ê⁄Ã ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ƒÊ„ •Áœ∑§Ã⁄ ŸŒË,

ÃÊ∂Ê’ ∞fl¢ Ã≈UËƒÊ Êò Ê ∑§ Á∑§ŸÊ⁄ ¬⁄ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ê

flÎ ÊÊ⁄Ê¬á Ê ‚«∏∑§ ∑§ Á∑§ŸÊ⁄ ∞fl¢ •ŸÈ¬¡Ê™§ ¡◊ËŸ ¬⁄ ¡∂Ê™§

∞fl¢ Ã∂ ©à ¬ÊŒŸ ∑§Ë ŒÎÁc≈U ‚ Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ⁄„Ê „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ ‚÷Ë ¬∑§Ê⁄ ∑§Ë Á◊Ë ◊¢ ∂ªÊƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò ¬⁄¢ÃÈ ⁄ÃË∂Ë

¬Õ⁄Ë∂Ë Á◊Ë ◊¢ ¬ÊŸË ∑§ Sò ÊÊÃ ◊¢ •ë ¿UË ’…∏UÃ ∑§⁄ÃÊ „Ò– ƒÊ„

•à ƒÊ¢Ã œË◊Ë ªÁÃ ‚ ’…U∏Ÿ flÊ∂Ê ‡ÊÈc∑§ ¬ÁÃ⁄ÊœË flÎ Ê „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - flÎ Ê ◊¢ ¬ÁÃflcÊ ’Ë¡ •ÊÃÊ „Ò– ¡Ê Á∑§ •¬Ò∂ ‚ ¡ÍŸ ∑§ ◊ä ƒÊ

¬∑§∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃÊ „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚◊¢ ¬Ã¤Ê«∏ ∑§Ê ‚◊ƒÊ Ÿfl¢’⁄ ‚ ¡Ÿfl⁄Ë Ã∑§ „ÊÃÊ „Ò– ß‚

flÎ Ê ◊¢ ¬Èc¬Ÿ ¡Ÿfl⁄Ë ‚ ◊Êø ∑§ ◊ä ƒÊ „ÊÃÊ „Ò, ¡’Á∑§ »§∂

•¬Ò∂ ‚ ¡ÍŸ ∑§ ◊ä ƒÊ ◊¢ ¬∑§∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢– ß‚∑§ »§∂ ÷Í⁄

29

¬Ë∂ ⁄¢ª ∑§ ∑§Êc∆UËƒÊ ∞fl¢ Æy ‚ |.z ‚◊Ë ∂¢’ •ÊÒ⁄ v.z ‚ Æx

‚◊Ë øÊÒ«∏ ŸÈ∑§Ë∂ „ÊÃ „Ò¢– ¬à ƒÊ∑§ »§∂ ◊¢ ∞∑§ ‚ ŒÊ ’Ë¡ ¬ÊƒÊ

¡ÊÃ „Ò¢–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ vÆÆÆ ‚ vvÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ Æ{ ‚ Æ} ◊Ê„ „ÊÃË „Ò–


•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ {Æ ‚ |Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ yÆ ‚ zÆ Ã∑§ „ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - flÊƒÊÈ⁄ÊœË ¬Êò Ê ◊ ∑§◊ ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄ ÷¢«ÊÁ⁄Ã Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ


©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ Æ{ ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ Á∂ƒÊÊ

¡ÊŸÊ øÊÁ„∞ Ä ƒÊÊ¢Á∑§ Ã∂ËƒÊ ¬¡ÊÁÃ ∑§Ê ’Ë¡ „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê

’Ë¡ ∑§Ë •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ Ã¡Ë ‚ ∑§◊ „ÊÃË ¡ÊÃË „Ò–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ’ÈflÊß ¬Ífl ’Ë¡ ∑§Ê ∆¢U« ¬ÊŸË ◊¢ wy É Ê¢≈U «È’Ê∑§⁄ ©¬øÊÁ⁄Ã ∑§⁄Ÿ

‚ •¢∑È§⁄á Ê ‡ÊËÉ Ê •ÊÃÊ „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊- •¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ¿UŸË „Èß ⁄Ã ∑§Ê ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß „ÃÈ ◊ß ‚ ¡ÍŸ ◊Ê„ ∑§ ◊ä ƒÊ ∑§Ê ‚◊ƒÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã

„ÊÃÊ „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ „ÃÈ ∂ª÷ª wzÆ ªÊ◊ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë


’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ƒÊ„ ’Ë¡ ‚ •Ê‚ÊŸË ‚ ∂ªÊƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò¢ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê ⁄Ê¬á ÊË

∑§Ë Ä ƒÊÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ◊¢ •¬Ò∂- ◊ß ◊¢ ’ÊÃ „Ò– Ä ƒÊÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ◊¢ Æw ‚ Æx

‚◊Ë ∑§Ë ¿UŸË „Èß ⁄Ã ∑§Ë ¬⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄ ’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã

„ÊÃÊ „Ò– •¢∑È§⁄á Ê vÆ ÁŒŸ ’ÊŒ ‡ÊÈM§ „ÊÃÊ „Ò– ∞fl¢ ∞∑§ ◊„ËŸ ◊

¬Í⁄Ê „Ê ¡ÊÃÊ „Ò¢ ŒÍ‚⁄ flcÊ ∑§Ë flcÊÊ §ÃÈ Ã∑§ ¬ÊÒœ flÎ ÊÊ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ

ÃÒƒÊÊ⁄ „Ê ¡ÊÃ „Ò¢– Ä ƒÊÊ⁄Ë ◊¢ ’Ë¡ ‚ ’Ë¡ ∑§Ë ŒÍ⁄Ë vÆ ‚◊Ë ∑§

◊ä ƒÊ ∞fl¢ ª„⁄Êß Æw ‚◊Ë „ÊŸË øÊÁ„∞–

30

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ’Ë¡ •¢∑È§⁄á Ê ∑§ ‚ÊÕ •ã ƒÊ π⁄¬ÃflÊ⁄ ÷Ë •Ê ¡ÊÃ „Ò¢




©¬ƒÊÊª ∑§⁄ ◊ÈÅƒÊ »§‚∂ ∑§Ê „ÊŸ flÊ∂Ë ÊÁÃ ‚ ’øÊƒÊÊ ¡Ê

‚∑§ÃÊ „Ò–

¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏Ê¥ ∑§Ê ŒË◊∑§ ‚ ’øÊŸ ∑§ Á∂∞ ŸË◊ π∂Ë ƒÊÊ

∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ •ÕÊÃ ∞ã «Ê‚À»§ÊÚŸ ∑§Ê v ¬ÁÃ‡ÊÃ ∑§Ê É ÊÊ∂

’ŸÊ∑§⁄ Á¿U«∏∑§Êfl Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË ’…U∏Ã „ÃÈ ¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê ◊¢ ⁄Ã+◊ÎŒÊ+ªÊ’⁄

πÊŒ (v—v—v) ∑§Ê •ŸÈ¬ÊÃ ’⁄Ê’⁄ ◊Êò ÊÊ ◊¢ „ÊŸÊ øÊÁ„∞– ªÊ’⁄

πÊŒ ∑§ SÕÊŸ ¬⁄ fl◊Ë∑§ê¬ÊS≈U (∑¥§øÈ•Ê πÊŒ) ∑§Ê ¬ƒÊÊª ÷Ë

Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–



⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø)- ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø ∑§Ë ŒÍ⁄Ë •ÕÊÃ x&x ◊Ë≈U⁄ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄

¬ÊÒœ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ xÆ&xÆ&xÆ ‚◊Ë „ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ∑§Ë •ÊƒÊÈ Æ{ ‚ Æ} ◊Ê„ ∞fl¢ ™°§øÊß ∑§◊ ‚

∑§◊ xÆ ‚ xz ‚◊Ë „ÊŸË øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl- ⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¥ ‚ ‚È⁄ÊÊ ∑§ Á∂∞ ÃÊ⁄ ƒÊÊ ∑§Ê≈UÊ¢ ∑§Ë

’Êª«∏ ∂ªÊŸÊ–

⁄Ê¬á Ê ∑§ ¬„∂ flcÊ ◊¢ ∑§◊ ‚ ∑§◊ ŒÊ ’Ê⁄ ÁŸ¥ŒÊß ∑§⁄ŸÊ

øÊÁ„∞ ÁŸ¥ŒÊß ∑§ ‚ÊÕ ¡ÈÃÊß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒä Ê ◊¢ •ë ¿UË ’…∏UUÃ

„ÊÃË „Ò– ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«U∏Ê¥ ∑§Ê ŒË◊∑§ ‚ ’øÊŸ ∑§ ŸË◊ π∂Ë ƒÊÊ

∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ∑§Ê ¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢

ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ¤ÊÊ⁄ ‚ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ

„Ò–

31

©¬ƒÊÊÁªÃÊ v. ƒÊ„ Ã∂ ŒŸ flÊ∂Ê ’Ë¡ „Ò–

w. ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ∑§Ê ©¬ƒÊÊª »§ŸËø⁄ ’ŸÊŸ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

x. ß‚∑§ øÊ⁄ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¢ ∑§Ê πÊŸ ∑§ Á∂∞ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ

„Ò–

y. ÃÊ¡ ¿UÊ∂ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª •Ê¢ÃÁ⁄∑§ πÍŸË ’flÊ‚Ë⁄ ∑§ ⁄Êª ◊¢

©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

z. ⁄Ä Ã‡ÊÊœŸ, ∑È§∑§⁄ πÊ¢‚Ë ◊¢ ’Ë¡ ∑§Ê øÍá Ê ƒÊÊ ’Ë¡ ∑§Ê ¬ÊŸË ◊¢

ÁÉ Ê‚∑§⁄ ŒÃ „Ò–

{. ’ë øÊ¥ ∑§Ê ∑È§∑§⁄ πÊ¢‚Ë ‚ ’øÊŸ ∑§ Á∂∞ ß‚∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Ê∂Ê

÷Ë ’ŸÊß ¡ÊÃË „Ò–

|. ß‚∑§Ê Ã∂ ∑§ÎÁ◊ŸÊ‡Ê∑§, ⁄Ä ÃÁ¬à Ã∑§Ê⁄∑§ ÃÕÊ Ÿò Ê ⁄Êª, flÊÃ

¬Ë«∏Ê, ∑È§c∆U ∞fl¢ πÈ¡∂Ë ∑§Ê Ÿc≈U ∑§⁄ÃÊ „Ò– ß‚∑§ ∂¬ ‚ à fløÊ

Áfl∑§Ê⁄ ŒÍ⁄ „ÊÃ „Ò¢–

•ã ƒÊ - ß‚∑§ ’Ë¡ ‚ ÁŸ∑§∂Ÿ flÊ∂Ê Ã∂ ’ÊƒÊÊ«Ë¡∂ ∑§ M§¬ ◊¢

©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ⁄„Ê „Ò ∞fl¢ ’Ë¡ ‚ ¬Êå Ã π∂Ë ∑§Ê ©¬ƒÊÊª

πÊŒ ∑§ M§¬ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ⁄„Ê „Ò– Á¡‚∑§ ∑§Ê⁄á Ê ß‚ flÎ Ê ∑§Ê

◊„à fl •ÊÒ⁄ ÷Ë ’…∏U ªƒÊÊ „Ò–

32

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - Áø⁄Ê∂

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - „Ê∂ÊÁå ≈UÁ∂ƒÊÊ ßã ≈Uª⁄Ë»§ÊÁ∂ƒÊÊ

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ •À◊‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê flÎ Ê „Ò ß‚ Á„ã ŒË ◊¢ Áø⁄ÊÒ∂ •ÊÒ⁄ ∑§ã ¡Í ∑§

ŸÊ◊ ‚ ¡ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ ∑§Ê»§Ë ’«∏Ê vw ‚ vz ◊Ë≈U⁄ ∑§Ë ™§øÊß ∑§Ê Áfl∑§Á‚Ã ¿Uò Ê

flÊ∂Ê flÎ Ê „ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ◊¢ ∞∑§ •∂ª Ã⁄„ ∑§Ë ŒÈª¢œ

„ÊÃË „Ò– ß‚◊¢ ŒËÉ ÊflÎà ÃËƒÊ |.z -vw.z ‚◊Ë & x.w-{.x ‚◊Ë

•Ê∑§Ê⁄ ∑§Ë ¬à ÃË „ÊÃË „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ‚¢¬Íá Ê ÷Ê⁄Ã ◊¢ ‡ÊÈc∑§ Á◊Áü ÊÃ ¬á Ê¬ÊÃË flŸÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò

◊ÈÅƒÊ M§¬ ‚ ¿UÊ≈UÊ ŸÊª¬È⁄ ∑§Ê ¬∆UÊ⁄ ∞fl¢ ◊ä ƒÊ ÷Ê⁄Ã ◊¢ ¬ÊƒÊÊ

¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ⁄ÃË∂Ë ŒÊ◊≈U, ∑§¿UÊ⁄Ë Á◊Ë ◊¢ ß‚∑§Ë •ë ¿UË ’…∏UÃ ŒπË ªß „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - flÎ Ê ◊¢ ¬ÁÃflcÊ ’Ë¡ ©à ¬ÊÁŒÃ „ÊÃÊ „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚ flÎ Ê ◊¢ »Í§∂ ¡Ÿfl⁄Ë ‚ »§⁄fl⁄Ë ◊Ê„ ◊¢ •ÊÃ „Ò¢ ∞fl¢ »§∂

•¬Ò∂ ‚ ◊ß ◊Ê„ ◊ ¬∑§∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „Ê ¡ÊÃ „Ò¢– ß‚∑§ »§∂

¬¢πŸÈ◊Ê ŒπŸ ◊¢ ∑§Ê»§Ë πÍ’‚Í⁄Ã „ÊÃ „Ò¢

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ wzÆÆÆ-w|ÆÆÆ Ã∑§ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ Æ{ ‚ Æ~ ◊Ê„ Ã∑§ ⁄„ÃË „Ò–

‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ - ’Ë¡ ◊¢ Á∑§‚Ë ÷Ë Ã⁄„ ∑§Ë ‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ Ÿ„Ë¢ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË–

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ ∑§Ë •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ zÆ ‚ {Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ flÊÃÊfl⁄á Ê ¬⁄ ÁŸ÷⁄ ∑§⁄ÃÊ „Ò •ÕÊÃ ¿UÊƒÊÊŒÊ⁄

9- fpjksy

33

SÕÊŸ ∞fl¢ ¬ƒÊÊå Ã ¬ÊŸË ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ π⁄¬ÃflÊ⁄ ⁄Á„Ã „ÊŸ ¬⁄

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ xz ‚ yÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ŒπË ªß „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ’Ë¡ ‚¢ª„á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ ŒÊ ‚ ÃËŸ ÁŒŸ Ã∑§ œÍ¬ ◊¢ ‚ÈπÊŸ ∑§

¬‡øÊÃ ‚¢ª„á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞– ’Ë¡ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ∑§◊

ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ∑§Ê Æ.w ¬ÁÃ‡ÊÃ Á¿U«∏∑§Êfl ∑§⁄


©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ‚¢ª„á Ê ∑§ Æx ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ ∂ŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - Á∑§‚Ë Áfl‡ÊcÊ ©¬øÊ⁄ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ Ÿ„Ë¥ ¬⁄ã ÃÈ ’Ë¡ ∑§Ê vw

É Ê¢≈U ∆¢U« ¬ÊŸË ◊¢ «È’Ê∑§⁄ ⁄πŸ ‚ •¢∑È§⁄á Ê ‡ÊËÉ Ê •ÊÃÊ „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ - ’Ë¡ ∑§ •¢∑È§⁄á Ê ∑§ Á∂∞ ¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U ◊¢ ⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄ •ÕflÊ

Ä ƒÊÊ⁄Ë ◊¢ Æx ‚ Æy ‚◊Ë ∑§Ë ⁄Ã ∑§Ë ¬Ã Á’¿UÊ∑§⁄ ’Ë¡ ∑§Ë

’ÈflÊß ∑§⁄Ÿ ‚ •¢∑È§⁄á Ê •Áœ∑§ ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’È•Êß •¬Ò∂ ‚ ◊ß ∑§ ◊ä ƒÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃË „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ- vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ } ‚ vÆ ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊÃË „Ò–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§⁄Ã ‚◊ƒÊ ’Ë¡ ∑§Ê ’Ê⁄„ É Ê¢≈U Ã∑§ ¬ÊŸË ◊¢

Á÷ªÊ∑§⁄ ⁄πŸ ∑§ ¬‡øÊÃ ’Ë¡ ‚ ’Ë¡ ∑§Ë ŒÍ⁄Ë w.z ‚◊Ë.

„ÊŸË øÊÁ„∞– Ãà ¬‡øÊÃ ’Ë¡ ∑§ ™§¬⁄ ⁄Ã ∑§Ë ¬Ã Á’¿UÊ∑§⁄

©‚∑§ ™§¬⁄ É ÊÊ‚ »Í¢‚ ‚ …¢U∑§∑§⁄ ÁŒŸ ◊¢ ∞∑§’Ê⁄ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ

øÊÁ„∞– Á‚¢øÊß •∂‚È’„ •ÕflÊ ‚ÍƒÊÊSÃ ∑§ ¬‡øÊÃ ∑§⁄ŸÊ

øÊÁ„∞– ŒÊ¬„⁄ ∑§ ‚◊ƒÊ Á‚¢øÊß ∑§ŒÊÁ¬ Ÿ ∑§⁄¢–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ’Ë¡ •¢∑È§⁄á Ê ∑§ ‚ÊÕ •ã ƒÊ π⁄¬ÃflÊ⁄ ÷Ë •Ê ¡ÊÃ „Ò¢




©¬ƒÊÊª ∑§⁄ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ë ◊ÎÃ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ ‚ „ÊŸ flÊ∂Ë ÊÁÃ ‚ ’øÊ

¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ¬ÊÒœ ∑§Ê ¿UÊƒÊÊŒÊ⁄ SÕÊŸ ◊¢ ⁄πŸÊ •à ƒÊ¢Ã

•Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò– •ÕÊÃ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ œÍ¬ ‚ ’øÊfl ∑§⁄ŸÊ

Á„Ã∑§Ê⁄Ë „ÊªÊ–

34

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê ◊¢ Á◊Ë + ⁄Ã + ªÊ’⁄ πÊŒ

(w—v—v) ∑§Ê •ŸÈ¬ÊÃ ’⁄Ê’⁄ ◊Êò ÊÊ ◊¢ „ÊŸÊ øÊÁ„∞–


¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ vz&wz ‚◊Ë. „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø ∑§Ë ŒÍ⁄Ë •ÕÊÃ x&x ◊Ë≈U⁄ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄


ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ xÆ&xÆ&xÆ ‚◊Ë „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - Æv flcÊ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃ „Ò¢¢– ⁄Ê¬á Ê ∑§

‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ∑§Ë ™°§øÊß ∑§◊ ‚ ∑§◊ xz ‚ yÆ ‚◊Ë „ÊŸË øÊÁ„∞–


’Êª«∏ ∂ªÊŸÊ •Êfl‡ÿ∑§ „ÒU–


øÊÁ„∞ ÁŸ¥ŒÊß ∑§ ‚ÊÕ ¡ÈÃÊß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒä Ê ◊¢ •ë ¿UË ’…∏UÃ „ÊÃË

„Ò– ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏Ê¢ ∑§Ê ŒË◊∑§ ‚ ’øÊŸ ∑§ ŸË◊ π∂Ë ƒÊÊ



„Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ¡∂Ê™§ ∂∑§«∏Ë ∑§ M§¬ ◊¢ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò ∞fl¢ øÊ⁄∑§Ê∂

∑§Ë ¬ÊÁå Ã ∑§Ë ¡ÊÃË „Ò–

•ã ƒÊ - vw ◊Ê„ ¬È⁄ÊŸ ¬ÊÒœ ‚ vÆ ‚ vw ‚◊Ë. ∑§Ë ‡ÊÍ≈U ∞fl¢ wÆ ‚ wz

‚◊Ë. M§≈U ∑§Ê ŒÊŸÊ¥ Ã⁄»§ ‚ „À∑§Ë ‚Ë ∑§Á≈¢Uª ∂ªÊŸ ¬⁄ ÷Ë

¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

35

10- ysf.M;k

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ∂¢Á«ƒÊÊ

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ∂ÁªS≈UÊÁ◊ƒÊÊ ¬Ê⁄flËç∂Ê⁄Ê

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ Á∂Õ⁄‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ‚ŒSƒÊ „Ò ƒÊ„ ‚Ê∂ ∞fl¢ ‚ÊªÊÒŸ ∑§ ¡¢ª∂Ê¢

◊¢ ÷Ë ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ flÎ Ê •¬Ÿ ‚»§Œ »§∂ ∑§Ë „À∑§Ë ¬Ë∂Ë ¿UÊ∂ ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ

¬Ã∂Ë ¬¬⁄Ë œÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ∞fl¢ ÷Í⁄ ŸË∂Ë ‚»§Œ ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê

•∂ª „Ë ¬„øÊŸ Œ‡ÊÊÃÊ „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ◊.¬. ◊¢ ƒÊ„ ∂ª÷ª ‚÷Ë Á¡∂Ê¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– Á„◊Ê∂ƒÊŸ

÷Í-÷Êª, •‚◊, ◊.¬., •ÊÁ«∏‚Ê, ◊„Ê⁄Êc≈U, ªÈ¡⁄ÊÃ,

•Ê¢œ¬Œ‡Ê, ∑§ŸÊ≈U∑§ ∞fl¢ ÃÁ◊∂ŸÊ«Í (ŸË∂Áª⁄Ë ¬flÃ ∞fl¢ ‡ÊÈc∑§

Êò Ê) Ÿ◊ ¬á Ê¬ÊÃË flŸÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ⁄ÃË∂Ë , ŒÊ◊≈U, ∑§¿UÊ⁄Ë ◊ÎŒÊ ◊¢ ©¬ƒÊÈÄ Ã flÎÁf „ÊÃË „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - ¬ÁÃflcÊ ’Ë¡Êà ¬ÊŒŸ „ÊÃÊ „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚ flÎ Ê ◊¢ »Í§∂ •¬Ò∂ ‚ ¡ÍŸ ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢ ∞fl¢ »§∂

ÁŒ‚¢’⁄ ‚ »§⁄fl⁄Ë ◊Ê„ ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢¢– ’Ë¡ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ◊Ê„

»§⁄fl⁄Ë-◊Êø ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞– ß‚∑§ ¿UÊ≈U ’Ë¡ v.w ‚

v.{ ‚◊Ë. Ã∑§ ∑§ ÃÕÊ ’«∏ ’Ë¡ v.} ‚ w.Æ ‚◊Ë Ã∑§ „ÊÃ „Ò¢

¬⁄ã ÃÈ ¿UÊ≈U •Ê∑§Ê⁄ ∑§ ’Ë¡ •¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ •à ƒÊÊÁœ∑§ ©¬ƒÊÊªË

„ÊÃ „Ò¢¢– ’Ë¡ ∑§ •ë ¿U •¢∑È§⁄á Ê ∑§ Á∂∞ ÷È⁄÷È⁄Ë Á◊Ë ∑§ ‚ÊÕ

¿UŸË „Èß ⁄Ã ∑§Ê ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ yÆÆÆÆ-zÆÆÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò– ¡’Á∑§

¬ÁÃ»§∂ ’Ë¡ ‚¢ÅƒÊÊ xÆ ‚ yÆ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ vw ‚ vz ◊„ËŸ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

36

‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ - ’Ë¡ ◊¢ Æw ‚ Æx ◊Ê„ Ã∑§ ‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ‚Ê◊Êã ƒÊ ÁSÕÁÃ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê ¬ÁÃ‡ÊÃ wz ‚ xÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§

„ÊÃÊ „Ò– ¡’Á∑§ ’Ë¡ ∑§Ë ªÁ«¢ª ∑§⁄Ÿ ¬⁄ ¿UÊ≈U •Ê∑§Ê⁄ ∑§

ŸÈ∑§Ë∂ ¬Ã∂ ’Ë¡ ◊¢ v.w ‚ v.{ ‚◊Ë. Ã∑§ ∑§ ’Ë¡Ê¢ ◊¢

•¢∑È§⁄á Ê {Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚ ÷Ë •Áœ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - •ë ¿U ’Ë¡ ◊¢ xz ‚ yz ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ ¬Êå Ã „ÊÃÊ

„Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - å ∂ÊÁS≈U∑§ ∑§ ¡Ê⁄ ◊¢ yC ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄ ÷á «ÊÁ⁄Ã ∑§⁄Ÿ ¬⁄ ’Ë¡

∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ Æ{ ◊Ê„ Ã∑§ •Áœ∑§ ’…U∏Êß ¡Ê ‚∑§ÃË

„Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ‚¢ª„á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ vw ‚ vz ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄


’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ’ÈflÊß ¬Ífl vÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢œÃÊ flÊ∂ ‚ÀçƒÊÍÁ⁄∑§ •ê∂ ∑§ É ÊÊ∂ ◊¢

Œ‚ Á◊Ÿ≈U Ã∑§ ©¬øÊÁ⁄Ã ∑§⁄Ÿ ¬⁄ •Áœ∑§ •¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã „ÊÃÊ

„Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ - •Áœ∑§ •¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã ∑§⁄Ÿ „ÃÈ ◊„ËŸ ¿UŸË „Èß ⁄Ã ∑§Ê ©¬ƒÊÊª

∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ‚◊ƒÊ ◊Êø ◊Ê„ „ÊÃÊ „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ vÆ ‚ vz ªÊ◊ ’Ë¡Ê¢


’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚Ëœ ¡◊ËŸ ◊¢ ’Ê∑§⁄ ÃÕÊ ¬ÁÃ⁄Ê¬á Ê mÊ⁄Ê ∂ªÊƒÊÊ

¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò– ¿UÊ≈U ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê •ë ¿UË ’…∏UÊÃ⁄Ë ∑§ Á∂∞ ‚⁄ã œ ÃÕÊ

©ë ø ¡∂ ÁŸ∑§Ê‚Ë flÊ∂Ë ¡◊ËŸ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃË „Ò ÃÕÊ ¿UÊ≈U ¬ÊÒœ

ÃÈcÊÊ⁄ ∑§ ¬ÁÃ ‚¢flŒŸ‡ÊË∂ „ÊÃ „Ò–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê Ã¡ œÍ¬ ∞fl¢ ª◊ „flÊ ‚ ’øÊŸÊ

•à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ¬ÊÒœÊ¢ ◊¢ ¬ÊŸË ∑§Ê

÷⁄Êfl M§∑§Ê „È•Ê Ÿ„Ë¢ „ÊŸÊ øÊÁ„∞ •ã ƒÊÕÊ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§ ◊ÎÎÃ „ÊŸ

∑§Ê ¬ÁÃ‡ÊÃ ’…U∏ ¡ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË ’…U∏Ã ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ Á◊ü Êá Ê ⁄Ã + Á◊Ë +

ªÊ’⁄ πÊŒ ∑§Ê v—v—v ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¢ „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

37

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - vz&wz ‚◊Ë ◊Ê¬ ∑§Ë ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø ∑§Ë ŒÍ⁄Ë •ÕÊÃ x&x ◊Ë≈U⁄ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄



⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - Æ{ ◊Ê„ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃ „Ò¢¢– ⁄Ê¬á Ê ∑§

‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ∑§Ë ™°§øÊß ∑§◊ ‚ ∑§◊ wÆ ‚ xÆ ‚◊Ë „ÊŸË øÊÁ„∞–


’Êª« ∂ªÊŸÊ øÊÁ„∞ ‚ÊÕ „Ë ¬Õ◊ flcÊ ◊¢ ¬ÁÃÁŒŸ Á‚¢øÊß ∑§Ë

√ƒÊflSÕÊ ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ ‚Ëœ ‚ÍƒÊ ∑§ ¬∑§Ê‡Ê ‚ ’øÊfl ∑§⁄ŸÊ



øÊÁ„∞ ÁŸ¥ŒÊß ∑§ ‚ÊÕ ¡ÈÃÊß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒä Ê ◊¢ •ë ¿UË ’…U∏Ã „ÊÃË

„Ò– ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏Ê¥ ∑§Ê ŒË◊∑§ ‚ ’øÊŸ ∑§ ŸË◊ π∂Ë ƒÊÊ



„Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ß◊Ê⁄ÃË ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ ¡∂Ê™§ ∂∑§«∏Ë ∑§ M§¬ ◊¢

∑§Ê◊ ◊¢ •ÊÃË „Ò– ß‚ ∂∑§«∏Ë ‚ ŸÊfl ÃÕÊ ’Ò∂ªÊ«∏Ë ’ŸÊß ¡ÊÃË

„Ò– ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ ‚ ¬Êå Ã „ÊŸ flÊ∂ ≈UÁŸŸ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ø◊«∏ ∑§Ë

⁄¢ªÊß ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò •ÊÒ⁄ ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ‚ ¬Êå Ã „ÊŸ flÊ∂

≈UÁŸŸ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª à fløÊ ‚¢’¢ÁœÃ ⁄ÊªÊ¢ ∑§ Á∂∞ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

ƒÊ„ flÎ Ê ≈U‚⁄ Á‚À∑§ ∑§ ∑§Ë« ¬Ê∂Ÿ ∑§ Á∂∞ ‚Ò∑§ã «Ë „ÊS≈U ∑§

ÃÊÒ⁄ ¬⁄ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

•ã ƒÊ - flœË ¬¡ŸŸ ‚ ÷Ë ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§∞ ¡Ê ‚∑§Ã „Ò¢ ß‚∑§ Á∂∞ vÆ

‚ vz ‚◊Ë. ÃŸÊ ∞fl¢ wÆ ‚ xÆ ‚◊Ë. ¡«∏ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ

¡ÊÃÊ „Ò–

38

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - „ÀŒÍ

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ∞«ÊßŸÊ ∑§ÊÚ«Ë»§ÊÁ∂ƒÊÊ

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ M§Á’∞‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ¬á Ê¬ÊÃË flÎ Ê „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ flÎ Ê •¬ŸË œÍ‚⁄ ¿UÊ∂ ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ ¿UÊ≈UË ∞fl¢ ŒÊ ¬Áà ÃƒÊÊ¢

∑§ ’Ëø ¬Ê∞ ¡ÊŸ flÊ∂ ¿UÊ≈U-¿UÊ≈U ∑§Ê¢≈UÊ¢ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ¬„øÊŸÊ

¡ÊÃÊ „Ò– ƒÊ„ flÎ Ê ∂ª÷ª wz ‚ xÆ ◊Ë≈U⁄ ™°§øÊß ∞fl¢ Æz ‚ Æ{

◊Ë≈U⁄ ªÊ∂Êß ∑§ „ÊÃ „Ò¢– ßŸ∑§ »Í§∂ „À∑§ ¬Ë∂ ∞fl¢ »§∂

∑Ò§å ‚Í∂ŸÈ◊Ê „ÊÃ „Ò¢ Á¡Ÿ∑§ •¢Œ⁄ ∑§ß ’Ë¡ ¬Ê∞ ¡ÊÃ „Ò¢–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ŒÁÊá Ê ÷Ê⁄Ã ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ∂Á∑§Ÿ ◊ÈÅƒÊÃ— ƒÊ„ ¬ÍflË

É ÊÊ≈U, •Ê¢œ ¬Œ‡Ê ∞fl¢ ∑§ŸÊ≈U∑§ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊.¬. ◊¢ ƒÊ„

Á‚flŸË, ’Ê∂ÊÉ ÊÊ≈U, Á¿¢UŒflÊ«∏Ê, Œ◊Ê„, ∑§≈UŸË, •ÊÁŒ Á¡∂Ê¢ ◊¢

¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ∑§¿UÊ⁄Ë, ⁄ÃË∂Ë, ∑§Ê∂Ë, Áø∑§ŸË ∂Ê∂ ŒÊ◊≈U •ÕflÊ ∂≈U⁄Êß≈U

Á◊Ë ◊¢ •ë ¿UË flÎÁf ∑§⁄ÃÊ „Ò–


§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚ flÎ Ê ◊¢ »Í§∂ ¡ÍŸ ‚ •ªSÃ ∑§ ◊ä ƒÊ ∞fl¢ »§∂ »§⁄fl⁄Ë ‚ ◊ß

∑§ ◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢– ß‚∑§ ’Ë¡ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê •¬Ò∂ ‚ ◊ß ∑§

◊ä ƒÊ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ ∂ª÷ª vvÆÆÆÆÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ Æv ‚ Æ{ ◊Ê„ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–


•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ ∑§Ë •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ xÆ ‚ xz ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ vz-wÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

11- gYnw

39

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ∑§◊ ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄ ÷¢«ÊÁ⁄Ã Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ

„Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ‚¢ª„á Ê ∑§ Æx ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ ∂ŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê ’Ë¡ ◊¢ ’ÈflÊß ¬Ífl Á∑§‚Ë ©¬øÊ⁄ ∑§Ë •Êfl‡∑§ÃÊ Ÿ„Ë¥ „ÊÃË „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ - ’Ë¡ •¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ ⁄Ã ∞fl¢ øÊ⁄∑§Ê∂ ¬Êfl«⁄ „Ò–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ◊ß ◊Ê„ ◊¢ ∑§Ë ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ- vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ∑§ Á∂∞ Æv ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ

„ÊªË–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ’È•Êß ’„ÈÃ „Ë ‚ÊflœÊŸË¬Ífl∑§ ∑§Ë ¡ÊŸË øÊÁ„∞

Ä ƒÊÊ¢Á∑§ ß‚∑§Ë ’Ë¡ fl¡Ÿ ◊¢ ’„ÈÃ „À∑§Ê ∞fl¢ ¿UÊ≈UÊ „ÊÃÊ „Ò–

’ÈflÊß ¬Ífl ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê ¬ÊŸË ◊¢ «Ê∂∑§⁄ ŸËø «Í’ „È∞ ’Ë¡ ∑§Ê

ÁŸ∑§Ê∂∑§⁄ ¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U ◊¢ ⁄Ã ∞fl¢ øÊ⁄∑§Ê∂ ¬Êfl«⁄ ∑§Ê

’⁄Ê’⁄ ◊Êò ÊÊ ◊¢ ∂∑§⁄ ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ π⁄¬ÃflÊ⁄ ∑§Ë

ÁŸ¢ŒÊß ∞fl¢ ÁŸƒÊÁ◊Ã „ÊŸÊ øÊÁ„∞ ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê

¬ƒÊÊå Ã ¬∑§Ê‡Ê ©¬∂é œ „ÊŸÊ øÊÁ„∞– ¬ÊÒœÊ¢ ◊¢ Á∑§‚Ë ÷Ë ¬∑§Ê⁄

∑§Ë ’Ë◊Ê⁄Ë ÁŒπŸ ¬⁄ Ãà ∑§Ê∂ »§»Í¥§ŒŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ’ÒÁflS≈UËŸ ∞fl¢

∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ∞ã «Ê‚À»§ÊÚŸ •ÕflÊ ⁄ÊªÊ⁄ ∑§Ê ∞∑§ ¬ÁÃ‡ÊÃ

‚Ê¢œÃÊ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl ‚å ÃÊ„ ◊¢ ŒÊ ’Ê⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞ ∞fl¢ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê Ãà ∑§Ê∂ ∑È§¿U ‚◊ƒÊ ∑§ Á∂∞ œÍ¬ ◊¢ ⁄πŸÊ

•à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ë ÕÒÁ∂ƒÊÊ¢ ∑§Ê

‚◊ƒÊ-‚◊ƒÊ ¬⁄ SÕÊŸ ¬Á⁄flÁÃÃ ∑§⁄Ã ⁄„ŸÊ •à ƒÊ¢Ã

•Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ∞∑§ ŒÍ‚⁄ ‚ ≈U∑§⁄ÊŸ

‚ ’øÊfl ∑§⁄ŸÊ ÷Ë ’Ë◊Ê⁄Ë »Ò§∂Ÿ ∑§Ê ⁄Ê∑§Ÿ ∑§ Á∂∞ ÁŸÃ¢ÊÃ

•Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ⁄Ã + Á◊Ë + ªÊ’⁄

πÊŒ ∑§Ê ‚◊ÊŸ ◊Êò ÊÊ ◊¢ ∂∑§⁄ Á◊ü Êá Ê ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á Ê ∑§ Á∂∞ vz & wz ‚◊Ë. ∑§Ë ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ


40

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø x & x ◊Ë≈U⁄ ∑§Ê •¢Ã⁄Ê∂


ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - xÆ&xÆ&xÆ ‚◊Ë ∑§ ª«…U ◊ ⁄Ê¬á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ∂ª÷ª Æv flcÊ ¬È⁄ÊŸ ¬ÊÒœ ∑§Ê Êò Ê ◊¢ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ

¡ÊŸÊ øÊÁ„∞



ÁŸ¥ŒÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞ ÁŸ¥ŒÊß ∑§ ‚ÊÕ ¡ÈÃÊß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒœ ◊¢


π∂Ë ƒÊÊ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ∑§Ê ¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã

’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ¤ÊÊ⁄ ‚ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã


©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ß‚∑§Ë ©¬ƒÊÊª ß◊Ê⁄ÃË ∂∑§«∏Ë ∑§Ë ¬ÊÁå Ã ∑§ Á∂∞ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ

„Ò¢– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª øÊ⁄ ∑§ M§¬ ◊¢ ¬‡ÊÈ•Ê¢ ∑§ Á∂∞

Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò¢– ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª M§∑§-M§∑§ ∑§⁄ •ÊŸ

flÊ∂ ’ÈπÊ⁄ ∞fl¢ ¬ÁÃÁflcÊÊÄ Ã (∞ã ≈UË ‚Áå ≈U∑§) ∑§ M§¬ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ

¡ÊÃÊ „Ò–

•ã ƒÊ - ß‚∑§ ¬ÊÒœ •ÁÃ‚¢flŒŸ‡ÊË∂ „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê Ã¡ œÍ¬, ª◊ „flÊ,

¬Ê∂Ê ∞fl¢ ÃÈcÊÊ⁄ ‚ ’øÊŸ „ÃÈ •ÁÃÁ⁄Ä Ã ‚È⁄ÊÊ ∑§Ë

•Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊÃË „Ò– ß‚∑§ ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ ∑§◊ „ÊŸ

∑§ ∑§Ê⁄á Ê ß‚ ’…U∏Ê∞ ¡ÊŸ „ÃÈ •ÁÃÁ⁄Ä Ã ‡ÊÊœ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ

„Ò–

41

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ’∂

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ßª∂ ◊ÊÁ◊∂Ê‚

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ M§≈U‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ¬á Ê¬ÊÃË flÎ Ê „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ { ‚ } ◊Ë≈U⁄ ™°§øÊß ∑§Ê ¬á Ê¬ÊÃË flÎ Ê „ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë

¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§ «¢∆U∂ ∑§ ¬Ê‚ ŸÈ∑§Ë∂ ∑§Ê≈U ¬Ê∞ ¡ÊÃ „Ò¢– ƒÊ„ flÎ Ê

ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∞fl¢ »§∂ ∑§ œÊÁ◊∑§ ◊„à fl ∑§ ∑§Ê⁄á Ê œÊÁ◊∑§

•ÊSÕÊ ∑§ ‚ÊÕ ¬Í¡Ê ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§Ë ∂¢’Êß z ‚

vÆ ‚◊Ë ∞fl¢ øÊÒ«∏Êß w.z ‚ {.x ‚◊Ë Ã∑§ „ÊÃË „Ò¢– ß‚ flÎ Ê ∑§

»Í§∂ „⁄ ‚»§Œ ⁄¢ª ∑§ „ÊÃ „Ò¢ ∞fl¢ »§∂ } ‚ vÆ ‚◊Ë ∑§

ªÊ∂Ê∑§Ê⁄ „ÊÃ „Ò¢, Á¡‚ ¬⁄ x ‚ y Á◊Á◊. ∑§∆UÊ⁄ ∑§flø „ÊÃÊ „Ò–

ƒÊ„ •¬ŸË ÃËŸ ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§ ªÈë ¿U ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ¬„øÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ œÍ‚⁄ •ÊÒ⁄ •ÁŸƒÊÁ◊Ã ªÈë ¿U ◊¢ ¬ÊƒÊË ¡ÊŸ ∑§

∑§Ê⁄á Ê •∂ª ŒπË ¡Ê ‚∑§Ã „Ò¢–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ∂ª÷ª ‚¢¬Íá Ê ÷Ê⁄Ã ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò, ∂Á∑§Ÿ ◊ÈÅƒÊÃ—

©.¬., Á’„Ê⁄, ◊.¬., ŒÄ ∑§Ÿ ∑§ ¬∆UÊ⁄ËƒÊ ÷Êª ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ∑§¿UÊ⁄Ë, ⁄ÃË∂Ë, Áø∑§ŸË ∂Ê∂ ŒÊ◊≈U •ÕflÊ ∂≈U⁄Êß≈U Á◊Ë ◊¢


’Ë¡ ø∑§ - ’Ë¡Êà ¬ÊŒŸ ¬ÁÃflcÊ „ÊÃÊ „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚ flÎ Ê ◊¢ »Í§∂ ◊Êø ‚ ◊ß ∑§ ◊ä ƒÊ ∞fl¢ »§∂ ÁŒ‚¢’⁄ ∑§

¬‡øÊÃ ∂ªŸÊ ‡ÊÈM§ „ÊÃ „Ò¢ ∞fl¢ •¬Ò∂ ‚ ◊ß ∑§ ◊ä ƒÊ ¬∑§∑§⁄

ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢– ß‚∑§ ’Ë¡ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê •¬Ò∂ ‚ ◊ß ∑§ ◊ä ƒÊ


¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ zÆÆÆ-zzÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ Æv ◊Ê„ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

12- csy

42



¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ wÆ-wz ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê ‚ÈπÊŸ ∑§ ’ÊŒ ∑§◊ ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄ ‚ËÀ« å ∂ÊÁS≈U∑§

¡Ê⁄ ◊¢ ÷á «ÊÁ⁄Ã Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ‚¢ª„á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ Æv ◊Ê„ ∑§ ÷ËÃ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ Á∂ƒÊÊ


’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê ’Ë¡ ◊¢ ’ÈflÊß ¬Ífl Á∑§‚Ë ©¬øÊ⁄ ∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ Ÿ„Ë¥ „ÊÃË „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ - ’Ë¡ ∑§ •¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ ⁄Ã „Ò–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ◊Ê„ •¬Ò∂ ‚ ◊ß ∑§ ◊ä ƒÊ ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ∑§ Á∂∞ yÆ ‚ zÆ ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë


’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ¬«∏ ∑§ ™§¬⁄ ‚ ¬∑§ „È∞ »§∂Ê¢ ∑§Ê ÃÊ«∏∑§⁄ ©Ÿ◊¢ ‚ ’Ë¡

ÁŸ∑§Ê∂Ê ¡ÊÃÊ „Ò¢– ¡◊ËŸ ¬⁄ ¬«∏ „È∞ »§∂Ê¢ ∑§ ’Ë¡ ∑§Ê◊ ◊¢ Ÿ„Ë¥

∂ŸÊ øÊÁ„∞– »§∂ ∑§Ê »§Ê«∏∑§⁄ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ’Ê„⁄ ‚ ªÍŒ ∑§Ê œÊ∑§⁄

‚Ê»§ ∑§⁄∑§ ‚ÈπÊŸ ∑§ ¬‡øÊÃ ’Ë¡ ∑§Ê ¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U •ÕflÊ

Ä ƒÊÊ⁄Ë ◊¢ ⁄Ã ∑§Ë ¬⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄ ’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–




∑§Ë ’Ë◊Ê⁄Ë ÁŒπŸ ¬⁄ Ãà ∑§Ê∂ »§»Í°§ŒŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ’ÒÁflS≈UËŸ ∞fl¢









¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË ’…∏UÃ ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ⁄Ã + Á◊Ë + ªÊ’⁄

πÊŒ ∑§Ê ‚◊ÊŸ ◊Êò ÊÊ ◊¢ ∂∑§⁄ Á◊ü Êá Ê ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

43

øÊÁ„∞–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á Ê ∑§ Á∂∞ vz & wz ‚◊Ë. ∑§Ë ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø) - ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø x & x •ÕflÊ y&y ◊Ë≈U⁄ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ xÆ&xÆ&xÆ ‚◊Ë „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ∂ª÷ª Æw flcÊ ¬È⁄ÊŸ ¬ÊÒœ ∑§Ê Êò Ê ◊¢ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊflv. ⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¥ ‚ ‚È⁄ÊÊ ∑§ Á∂∞ ÃÊ⁄ ƒÊÊ ∑§Ê¥≈UÊ¢ ∑§Ë ’Êª«∏ ∂ªÊŸÊ •Êfl‡ÿ∑§ „ÒU–

w. ⁄Ê¬á Ê ∑§ ¬„∂ flcÊ ◊¢ ∑§◊ ‚ ∑§◊ ŒÊ ’Ê⁄ ÁŸ¥ŒÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞ ÁŸ¥ŒÊß ∑§ ‚ÊÕ ¡ÈÃÊß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒä Ê ◊¢ •ë ¿UË ’…∏UÃ „ÊÃË „Ò– ß‚∑§Ë ¬ÊÒœ π⁄¬ÃflÊ⁄ ∑§ ¬ÁÃ •à ƒÊ¢Ã ‚¢flŒŸ‡ÊË∂ „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê π⁄¬ÃflÊ⁄ Œπ ¡ÊŸ ¬⁄ ©‚∑§Ë ÁŸ¢ŒÊß ÃÈ⁄¢Ã ∑§Ë ¡ÊŸË øÊÁ„∞– •ã ƒÊÕÊ ¬ÊÒœ ∑§Ë flÎÁf ¬÷ÊÁflÃ „ÊªË–

x. ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏Ê¥ ∑§Ê ŒË◊∑§ ‚ ’øÊŸ ∑§ ŸË◊ π∂Ë ƒÊÊ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ∑§Ê ¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

y. ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ¤ÊÊ⁄ ‚ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ß‚∑§ »§∂ ∞fl¢ ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§Ê •ÊÒcÊœËƒÊ ◊„à fl „Ò¢– ß‚∑§ »§∂ ∑§ ªÍŒ ‚ ◊È⁄é ’Ê ∞fl¢ ‡Ê⁄’Ã ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò ¡Ê Á∑§ ¬≈U ∑§Ë ’Ë◊ÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ∑§ Á∂∞ •øÍ∑§ •ÊÒcÊœË „Ò– •ÕÊÃ •ÁÃ‚Ê⁄ ∞fl¢ ¬Áø‚ ◊¢ ß‚∑§Ê ¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ ’Ë¡ ‚ ÁŸ∑§∂Ÿ flÊ∂Ê Ã∂ ∞¢≈UË’ÒÄ ≈UËÁ⁄ƒÊ∂ ªÈá ÊÊ¢ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ø◊⁄ÊªÊ¢ ◊¢ •à ƒÊ¢Ã ©¬ƒÊÊªË „ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¢ ∑§Ê Áπ∂ÊŸ ∞fl¢ Á‡Êfl ¬Í¡Ê ∑§ Á∂∞ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ¡∂Ê™§ ∑§ ÃÊÒ⁄ ¬⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§Ë ¡ÊÃË „Ò–

•ã ƒÊ - ∑§ÊÁƒÊ∑§ ¬¡ŸŸ mÊ⁄Ê ÷Ë ß‚∑§ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§∞ ¡Ê ‚∑§Ã „Ò¢–

ß‚∑§ Á∂∞ M§≈U ‡Ê∑§⁄ ∑§Ê ∂∑§⁄ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ’Òª ◊¢ ⁄Ã, Á◊Ë

•ÊÒ⁄ ªÊ’⁄ πÊŒ ∑§Ê v—v—w ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¢ ∂∑§⁄ ∂ªÊ∑§⁄

¬ÁÃÁŒŸ Á‚¢øÊß ∑§⁄Ÿ ¬⁄ ŒÊ ◊Ê„ ∑§ ¬‡øÊÃ Ÿ∞ ¬ÊÒœ ∑§Ë flÎÁf

ŒπË ªß „Ò–

44

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ∑§Ê∂Ê Á‚⁄‚

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - •À’ËÁ¡ƒÊÊ ∂’∑§

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ‡ÊÈc∑§ ∞fl¢ Ÿ◊ flŸÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊ ¡ÊŸ flÊ∂Ê ◊ä ƒÊ◊ ™¢§øÊß ∑§Ê

¬á Ê¬ÊÃË flÎ Ê „Ò– ƒÊ„ ∂ÒÇ ƒÊÍÁ◊Ÿ‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ‚ŒSƒÊ „Ò– ƒÊ„

Á◊Áü ÊÃ flŸÊ¢ ◊¢ •Áœ∑§Ã⁄ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚ flÎ Ê ‚ ÁŸ∑§∂Ÿ

flÊ∂Ë ªÊ¢Œ ∞⁄Á’∑§ ªÊ¢Œ ∑§ ŸÊ◊ ‚ ¡ÊŸË ¡ÊÃË „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ vz ‚ v} ◊Ë≈U⁄ Ã∑§ ∑§Ë ™¢§øÊß ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ Æz ‚ vÆ ∑§

¡Ê«∏ ◊¢ ¬ÊƒÊË ¡ÊŸ flÊ∂Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ flÊ∂Ê flÎ Ê „ÊÃÊ „Ò– ß‚ flÎ Ê

∑§Ë ¿UÊ∂ πÈ⁄Œ⁄Ë ∞fl¢ ÷Í⁄-∑§Ê∂ ⁄¢ª ∑§Ë „ÊÃË „Ò– ß‚∑§Ë »§∂Ë ◊¢

Æ{ ‚ vw Ã∑§ ’Ë¡ ¬Ê∞ ¡ÊÃ „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ flÎ Ê Á„◊Ê∂ƒÊ ‚ ∂ª Êò ÊÊ¢ ∑§ ‚ÊÕ ‚ÊÕ ’¢ªÊ∂, •‚◊,

Á’„Ê⁄, ◊.¬., ©à Ã⁄ ¬Œ‡Ê •ÊÁŒ ⁄Êí ƒÊÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊ä ƒÊ

¬Œ‡Ê ◊¢ ƒÊ„ ◊ÈÅƒÊÃ— Ç flÊÁ∂ƒÊ⁄, ’ÒÃÍ∂, „Ê‡Ê¢ªÊ’ÊŒ, ŒflÊ‚,

Á‚flŸË, ◊á «∂Ê, ∑§≈UŸË, •ÊÁŒ Á¡∂Ê¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ ÁflÁ÷ã Ÿ Ã⁄„ ∑§Ë Á◊Ë ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ¬⁄ã ÃÈ ⁄ÃË∂Ë,

∂Ê∂ ŒÊ◊≈U, ∑§Ê∂Ë ∑§¬Ê‚Ë ◊ÎŒÊ ◊¢ •ë ¿UË ’…∏UÃ ∑§⁄ÃÊ „Ò–


§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚ flÎ Ê ◊¢ »Í§∂ ¡ÍŸ ‚ •ªSÃ ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢ ∞fl¢ »§∂

•Ä ≈ÍU’⁄ ‚ •¬Ò∂ ◊Ê„ ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢¢– ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê

13- dkyk fljl

45

»§⁄fl⁄Ë-◊Êø ∑§ ◊ä ƒÊ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ ’Ë¡ ◊¢ ¬Á⁄¬Ä flÃÊ

•flÁœ ∑§ ŒÊÒ⁄ÊŸ ∑§Ë«∏ ∑§Ê ¬∑§Ê¬ „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê •Áœ∑§Ã⁄ ’Ë¡

»§∂Ë ∑§ •¢Œ⁄ ÊÁÃªSÃ ¬ÊƒÊ ¡ÊÃ „Ò¢–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ ∂ª÷ª }ÆÆÆ ‚ ~ÆÆÆ Ã∑§ „ÊÃË

„Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ ∂ª÷ª v.z ‚ Æw fl·ÊZ Ã∑§

„ÊÃË „Ò–


•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ ∑§Ë •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ {Æ ‚ ~Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ yÆ-zÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ‚ËÀ« å ∂ÊÁS≈U∑§ ∑§ã ≈UŸ⁄ ◊¢ Á‚Á∂∑§Ê ¡Ò∂ ⁄‚ÊƒÊŸ ∑§ ‚ÊÕ

÷¢«ÊÁ⁄Ã ∑§⁄Ÿ ¬⁄ ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸÊ◊ÃÊ •flÁœ ‚Ê◊Êã ƒÊ

÷á «Ê⁄á Ê ∑§Ë ÁSÕÁÃ ‚ Æ{ ‚ Æ~ ◊Ê„ •Áœ∑§ ’…∏UÊß ¡Ê ‚∑§ÃË

„Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ∑§ ∞∑§ flcÊ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ŸÊ •¢∑È§⁄á Ê

∑§Ë ŒÎÁc≈U ‚ ∂Ê÷∑§Ê⁄Ë „ÊÃÊ „Ò–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ’ÈflÊß ¬Ífl ’Ë¡ ∑§Ê wy É Ê¢≈U ∆¢U« ¬ÊŸË ◊¢ «È’Ê∑§⁄ ⁄πŸ ‚

•¢∑È§⁄á Ê ‚Ê◊Êã ƒÊ ‚ •Áœ∑§ ∞fl¢ ‡ÊËÉ Ê ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊- ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ ⁄Ã „Ò–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§Ê ©ÁøÃ ‚◊ƒÊ »§⁄fl⁄Ë ‚ ¡ÍŸ ∑§ ◊ä ƒÊ „ÊÃÊ „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœÊ¢ „ÃÈ wÆ ‚ wz ªÊ◊ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊÃË „Ò–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ‚Ëœ ™§¬⁄ ÁŒ∞ ª∞ ©¬øÊ⁄á Ê •ŸÈ‚Ê⁄ ©¬øÊÁ⁄Ã ∑§⁄

¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U •ÕflÊ Ä ƒÊÊ⁄Ë ◊¢ ◊„ËŸ ⁄Ã ∑§Ë ¬⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄ |.z

‚ |.z ‚◊Ë. ’Ë¡ ‚ ’Ë¡ ∑§Ë ŒÍ⁄Ë ¬⁄ ’ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ÁŸƒÊÁ◊Ã

M§¬ ‚ Á‚¥øÊß ∑§⁄Ã „Ò¥, ’ÊŸ ∑§ ¬Ê¢ø ÁŒŸ ’ÊŒ ‚ •¢∑È§⁄á Ê ‡ÊÈM§

„Ê ¡ÊÃÊ „Ò, ∞fl¢ ◊„ËŸÊ¢ Ã∑§ „ÊÃÊ ⁄„ÃÊ „Ò–

46














πÊŒ ∑§Ê v—v—v ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¢ Á◊ü Êá Ê ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ vz&wz ‚◊Ë ◊Ê¬ ∑§Ë ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ŸÊ

øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø x&x ◊Ë. ∑§Ë ŒÍ⁄Ë „ÊŸË øÊÁ„∞ ∞fl¢ ∑§ÃÊ⁄ ‚

∑§ÃÊ⁄ ∑§Ë ŒÍ⁄Ë y ◊Ë. „ÊŸË øÊÁ„∞–


⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - Æy ‚ Æz ◊Ê„ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃ „Ò¢¢–

⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ∑§Ë ™°§øÊß ∑§◊ ‚ ∑§◊ wÆ ‚ xÆ ‚◊Ë




ÁŸ¥ŒÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞ ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ‚ÊÕ ¡ÈÃÊß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒœ ◊¢


π∂Ë ƒÊÊ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ∑§Ê ¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞– ⁄Ê¬á Ê ∑§

47



©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ©ë ø ªÈá Êflà ÃÊ ∑§Ë „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ‚¡Êfl≈U ∑§

‚Ê◊ÊŸ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ, ◊∑§ÊŸ ∑§ ‚¡Êfl≈UË »§‡Ê ’ŸÊŸ, ⁄Àfl

∑Ò§Á⁄¡ ∑§ ∑§ÊƒÊ, ∑§ÎÁcÊ ©¬∑§⁄á Ê ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ •ÊÁŒ ◊¢ ©¬ƒÊÊª

∑§Ë ¡ÊÃË „Ò– ß‚∑§ flÎ Ê ‚ ÁŸ∑§∂Ÿ flÊ∂Ë ªÊ¢Œ ∑§Ê ∑§ß ©à ¬ÊŒÊ¢

◊¢ Á◊∂Êfl≈U ∑§ ÃÊÒ⁄ ¬⁄ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò ‚ÊÕ „Ë ß‚∑§Ë

¿UÊ∂ ◊¢ ¬Ê∞ ¡ÊŸ flÊ∂ ≈UÁŸŸ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ◊¿U∂Ë ¬∑§«∏Ÿ ∑§

¡Ê∂ ◊¢ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∞fl¢ ’Ë¡ ∑§Ê

©¬ƒÊÊª •Ê¢πÊ¢ ∑§Ë ’Ë◊Ê⁄Ë ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ ‚ÊÕ

ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ∑§Ê ¡∂Ê™§ ∂∑§«∏Ë ∑§ ÃÊÒ⁄ ¬⁄ ÷Ë ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ

¡ÊÃÊ „Ò¢– ƒÊ„ flÎ Ê ∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¢ ∑§ Á∂∞

øÊ⁄ ∑§Ë ¬ÊÁå Ã ∑§ Á∂∞ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

•ã ƒÊ - ß‚ M§≈U-‡ÊÍ≈U ∑§Á≈¢Uª ∑§ mÊ⁄Ê ÷Ë Áfl∑§Á‚Ã Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

ß‚∑§ Á∂∞ M§≈U-‡ÊÍ≈U ∑§Ë ∑§ÊÚ∂⁄ ¬⁄ ◊Ê≈UÊß Æw ‚◊Ë Ã∑§ „ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

48

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ‚»§Œ Á‚⁄‚

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ∞À’ËÁ¡ƒÊÊ ¬Ê‚⁄Ê

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ Ÿ◊ flŸÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊ ¡ÊŸ flÊ∂Ê ◊ä ƒÊ◊ ™¢§øÊß ∑§Ê ¬á Ê¬ÊÃË

flÎ Ê „Ò– ƒÊ„ ∂ÒÇ ƒÊÍÁ◊Ÿ‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ‚ŒSƒÊ „Ò– ƒÊ„ Á◊Áü ÊÃ flŸÊ¢ ◊¢

•Áœ∑§Ã⁄ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ƒÊ„ ¬∑§Ê‡Ê¬ ÊË ∞fl¢ ‚ÍπÊ ¬ÁÃ⁄Êœ∑§

¬⁄¢ÃÈ ¬Ê∂ ∑§ ¬ÁÃ ‚¢flŒŸ‡ÊË∂ „Ò¢–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ v} ‚ wy ◊Ë≈U⁄ Ã∑§ ∑§Ë ™¢§øÊß ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ Æ{ ‚ vw ∑§

¡Ê«∏ ◊¢ ¬ÊƒÊË ¡ÊŸ flÊ∂Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ flÊ∂Ê flÎ Ê „ÊÃÊ „Ò– ß‚ flÎ Ê

∑§Ë ¿UÊ∂ Áø∑§ŸË „À∑§Ë ¬Ë∂Ë ‚»§Œ ⁄¢ª ∑§Ë „ÊÃË „Ò– ß‚∑§Ë

»§∂Ë ◊¢ ÷Ë ∑§Ê∂Ê Á‚⁄‚ ∑§ ‚◊ÊŸ Æ{ ‚ vw Ã∑§ ’Ë¡ ¬Ê∞

¡ÊÃ „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ flÎ Ê ∑§Ê∂Ê Á‚⁄‚ ∑§ ‚◊ÊŸ Á„◊Ê∂ƒÊ ‚ ∂ª Êò ÊÊ¢ ∑§ ‚ÊÕ

‚ÊÕ ’¢ªÊ∂, •‚◊, Á’„Ê⁄, ◊.¬., ©à Ã⁄ ¬Œ‡Ê •ÊÁŒ ⁄Êí ƒÊÊ¢ ◊¢

¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊ä ƒÊ ¬Œ‡Ê ◊¢ ƒÊ„ ◊ÈÅƒÊÃ— Ç flÊÁ∂ƒÊ⁄, ’ÒÃÍ∂,

„Ê‡Ê¢ªÊ’ÊŒ, ŒflÊ‚, Á‚flŸË, ◊á «∂Ê, ∑§≈UŸË, •ÊÁŒ Á¡∂Ê¢ ◊¢


SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ ÁflÁ÷ã Ÿ Ã⁄„ ∑§Ë Á◊Ë ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò, ¬⁄ã ÃÈ ⁄ÃË∂Ë,

∂Ê∂ ŒÊ◊≈U, ◊ÎŒÊ ◊¢ •ë ¿UË ’…∏UÃ ∑§⁄ÃÊ „Ò–


§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚ flÎ Ê ◊¢ »Í§∂ ¡ÍŸ ‚ •ªSÃ ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢ ∞fl¢ »§∂

•Ä ≈ÍU’⁄ ‚ •¬Ò∂ ◊Ê„ ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢¢– ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê

»§⁄fl⁄Ë-◊Êø ∑§ ◊ä ƒÊ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ ’Ë¡ ◊¢ ¬Á⁄¬Ä flÃÊ

•flÁœ ∑§ ŒÊÒ⁄ÊŸ ∑§Ë«∏Ê¢ ∑§Ê ¬∑§Ê¬ ∑§Ê∂Ê Á‚⁄‚ ∑§Ë •¬ ÊÊ ∑§◊

„ÊÃÊ „Ò–

14- lQsn fljl

49

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ vwÆÆÆ-vxÆÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ ∂ª÷ª v.z ‚ Æw flcÊÊZ Ã∑§

„ÊÃË „Ò–


•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ zÆ ‚ {Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ yÆ ‚ zÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ‚ËÀ« å ∂ÊÁS≈U∑§ ∑§ã ≈UŸ⁄ ◊¢ Á‚Á∂∑§Ê ¡Ò∂ ⁄‚ÊƒÊŸ ∑§

‚ÊÕ •ÕflÊ fl ◊∂◊∂ ∑§ ∑§¬«∏ ∑§Ë ÕÒ∂Ë ◊¢ ÷á «UÊÁ⁄UÃ ∑§⁄UŸÊ

©U¬ÿÈQ§ „UÊÃÊ „ÒU–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ‚¢ª„á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ ’Ë¡ ∑§Ê v.z ‚ w flcÊ ∑§ ÷ËÃ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄

∂ŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ’Ë¡ ∑§Ê ’È•Êß ¬Ífl vw É Ê¢≈U ª⁄◊ ¬ÊŸË ◊¢ •ÕflÊ y} É Ê¢≈U Ã∑§

∆¢U« ¬ÊŸË ◊¢ «È’Ê∑§⁄ ⁄πŸ ‚ •¢∑È§⁄á Ê ‡ÊËÉ Ê ∞fl¢ •Áœ∑§ ¬Êå Ã

„ÊÃÊ „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊- ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ ⁄Ã „Ò–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§Ê ©ÁøÃ ‚◊ƒÊ ◊Êø ‚ •¬Ò∂ ∑§ ◊ä ƒÊ „ÊÃÊ „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ vÆ ‚ vz ªÊ◊ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊªË–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê ¡◊ËŸ ◊¢ ‚Ëœ ’È•Êß/⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ¬ÁÃ⁄Ê¬á Ê fl ◊Í∂

SÃ¢÷ ∑§Ë ÁflÁœƒÊÊ¢ mÊ⁄Ê Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ¬ÁÃ⁄Ê¬á Ê ∑§ Á∂∞ ÃÒƒÊÊ⁄

∑§⁄Ÿ ∑§ Á∂∞ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ◊Ê„ ◊Êø ‚ ◊ß Ã∑§

Ä ƒÊÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ◊¢ ¿UÊ≈U-¿UÊ≈U ∑È¥§«U ’ŸÊ∑§⁄ ’ÊŸÊ øÊÁ„∞–










•Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò, ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ∞∑§ ŒÍ‚⁄ ‚

50

≈U∑§⁄ÊŸ ‚ ’øÊfl ∑§⁄ŸÊ ÷Ë ’Ë◊Ê⁄Ë »Ò§∂Ÿ ∑§Ê ⁄Ê∑§Ÿ ∑§ Á∂∞

ÁŸÃ¢ÊÃ •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ⁄Ã + Á◊Ë + ªÊ’⁄ πÊŒ ∑§Ê v—v—v ◊¢ Á◊ü Êá Ê ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - vz&wz ‚◊Ë ◊Ê¬ ∑§Ë ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø x&x ◊Ë. ∑§Ë ŒÍ⁄Ë „ÊŸË øÊÁ„∞ ∞fl¢ ∑§ÃÊ⁄ ‚

∑§ÃÊ⁄ ∑§Ë ŒÍ⁄Ë y ◊Ë. „ÊŸË øÊÁ„∞–


⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - Æx ‚ Æy ◊Ê„ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃ „Ò¢¢–

⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ∑§Ë ™°§øÊß ∑§◊ ‚ ∑§◊ wz ‚ xÆ ‚◊Ë


⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊflv. ⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¥ ‚ ‚È⁄ÊÊ ∑§ Á∂∞ ÃÊ⁄ ƒÊÊ ∑§Ê¥≈UÊ¢ ∑§Ë

’Êª«∏ ∂ªÊŸÊ •à ÿã Ã •Êfl‡ÿ∑§ „UÊÃÊ „ÒU–


ÁŸ¥ŒÊß ∑§ ‚ÊÕ ¡ÈÃÊß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒœ ◊¢ •ë ¿UË ’…∏UÃ „ÊÃË „Ò–

x. ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏Ê¥ ∑§Ê ŒË◊∑§ ‚ ’øÊŸ ∑§ ŸË◊ π∂Ë ƒÊÊ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§

∑§Ê ¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§


©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ‚÷Ë ¬∑§Ê⁄ ∑§ ÁŸ◊Êá Ê ◊¢ ß‚∑§Ë ∑§Êc∆U ∑§Ê ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ

„Ò– ß‚‚ Œ⁄flÊ¡, Áπ«∏Á∑§ƒÊÊ¢, øÊÒπ≈U, ¬À∂, ’Ò∂ªÊ«∏Ë,

Á∑§‚ÊŸÊ¢ ∑§ •ÊÒ¡Ê⁄Ê¢ ∑§ „à Õ •ÊÁŒ •Ÿ∑§ ∑§Ê◊ ◊¢ •ÊÃË „Ò–

ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ÁŸœŸ ∑§ ∑§Ê◊ ÷Ë •ÊÃË „Ò– ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª

◊flÁ‡ÊƒÊÊ¢ ∑§ Á∂∞ øÊ⁄ ∑§Ë ¬ÊÁå Ã ∑§ Á∂∞–

•ã ƒÊ - ∑§Ê∂Ê Á‚⁄‚ ∑§Ë ÷Ê¢ÁÃ ß‚ ÷Ë M§≈U-‡ÊÍ≈U ∑§Á≈¢Uª ∑§ mÊ⁄Ê ÷Ë

Áfl∑§Á‚Ã Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

51

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ∑§øŸÊ⁄

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - flÊ„ÈÁŸƒÊÊ fl⁄Ëª≈UÊ

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ∂Ç ƒÊÍÁ◊Ÿ‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ¬á Ê¬ÊÃË flÎ Ê „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ ◊ä ƒÊ◊ •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ê Á◊Áü ÊÃ flŸÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊŸ flÊ∂Ê

¬á Ê¬ÊÃË flÎ Ê „Ò– ƒÊ„ flÎ Ê •¬Ÿ ∂È÷ÊflŸ ‚»§Œ ªÈ∂Ê’Ë »Í§∂Ê¢ ∑§

∑§Ê⁄á Ê ¬„øÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ »Í§∂ ◊¢ ◊ÈÅƒÊÃ— øÊ⁄ Œ∂ ¬ò Ê

‚»§Œ ∞fl¢ ∞∑§ ªÈ∂Ê’Ë ⁄¢ª ∑§Ê „ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ‡ÊÊπÊ∞¢ ≈U…∏UË

ÁÃ⁄¿UË „ÊÃË „Ò¢– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ vÆ ‚ vz ‚◊Ë ∂¢’Ë ∞fl¢ ’Ë¡ ◊¢

∑§≈UÊfl flÊ∂Ë ∑È§¿U •¢«Ê∑§Ê⁄ •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ë „ÊÃË „Ò¢ ß‚∑§ »§∂ vz ‚

xÆ ‚◊Ë ∂¢’ ∞fl¢ v.} ‚ w.z ‚◊Ë øÊÒ«∏ ∑§∆UÊ⁄ ø¬≈U •Ê∑§Ê⁄ ∑§

„ÊÃ „Ò¢– Á¡‚◊¢ vÆ ‚ vz ’Ë¡ ¬Ê∞ ¡ÊÃ „Ò¢– ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ œÍ‚⁄

∞fl¢ ø≈U∑§Ë „Èß „ÊÃË „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ∂ª÷ª ‚¢¬Íá Ê ÷Ê⁄Ã ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ∂Á∑§Ÿ ◊ÈÅƒÊÃ—

•‚◊, ¬¢¡Ê’, ◊.¬. ∞fl¢ ◊É ÊÊ∂ƒÊ ∑§Ë πÊ‚Ë ¬„ÊÁ«∏ƒÊÊ¢ ∞fl¢

¬Á‡ø◊Ë ÷Ê⁄Ã ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ⁄ÃË∂Ë, ŒÊ◊≈U, ∂≈U⁄Êß≈U ◊ÎŒÊ ◊¢ •ë ¿UË ’…U∏Ã ∑§⁄ÃÊ „Ò–


§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚ flÎ Ê ◊¢ »Í§∂ »§⁄fl⁄Ë ‚ •¬Ò∂ ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢ ∞fl¢ »§∂ ◊ß

‚ ¡ÍŸ ◊Ê„ ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ª ∑§⁄ ¬Á⁄¬Ä fl „ÊÃ „Ò¢¢– ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê

‚¢ª„á Ê ◊ß ‚ ¡ÍŸ ∑§ ◊ä ƒÊ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ xÆÆÆ-xwÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

15- dpukj

52

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ ~ ‚ vw ◊Ê„ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ - ’Ë¡ ◊¢ Æv ◊Ê„ ∑§Ë ‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ }z-~Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ¬ÊƒÊË ªß „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ◊¢ zz ‚ {Æ ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ¬Ê∂ËÕËŸ ƒÊÊ ∑§Ê°ø ∑§Ë ’ÊÃ∂ ◊¢ v ‚Ê∂ Ã∑§ ÷¢«ÊÁ⁄Ã

Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê Æ{ ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ ∂ŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - wy ‚ y} É Ê¢≈U Ã∑§ ∆¢U« ¬ÊŸË ◊¢ Á÷ªÊ∑§⁄ ⁄πŸ ∑§ ¬‡øÊÃ „Ë

’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊- Á◊≈U≈UË ∞fl¢ ⁄Ã ∑§Ê v—w ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¢ ∂∑§⁄ ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§Ë

¡ÊŸË øÊÁ„∞–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß „ÃÈ ◊ß ◊Ê„ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ¬Êå Ã ∑§⁄Ÿ „ÃÈ }Æ ‚ vÆÆ ªÊ◊ Ã∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë


’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§ÃÊ⁄ ’ŸÊ∑§⁄ ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞ ∞fl¢ ∑§ÃÊ⁄ ‚

∑§ÃÊ⁄ ∑§Ë ŒÍ⁄Ë wz ‚¢≈UË◊Ë≈U⁄ ∑§ ∂ª÷ª ¡’Á∑§ ’Ë¡ ‚ ’Ë¡

∑§Ë ŒÍ⁄Ë z ‚ | ‚◊Ë ∑§ ◊ä ƒÊ „ÊŸË øÊÁ„∞– ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß flcÊÊ

§ÃÈ ∑§ ¬Ífl •ÕÊÃ ◊ß ◊Ê„ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò

’ÈflÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ’Ë¡ ∑§Ê ⁄Ã ∞fl¢ ∑§Ê¬Í Á◊Ë ∑§ Á◊ü Êá Ê ‚ ’Ë¡

∑§Ë ◊Ê≈UÊß ∑§ ’⁄Ê’⁄ …¢U∑§ ŒŸÊ øÊÁ„∞–





∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ∞ã «Ê‚À»§ÊÚŸ •ÕflÊ ⁄ÊªÊ⁄ (Ä ∂Ê⁄Ê-

¬ÊƒÊ⁄Ë»§ÊÚ‚) ∑§Ê ∞∑§ ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢œÃÊ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl

‚å ÃÊ„ ◊¢ ŒÊ ’Ê⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞ ∞fl¢ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê Ãà ∑§Ê∂ ∑È§¿U

53

‚◊ƒÊ ∑§ Á∂∞ œÍ¬ ◊¢ ⁄πŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á ÊË

◊¢ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ë ÕÒÁ∂ƒÊÊ¢ ∑§Ê ‚◊ƒÊ-‚◊ƒÊ ¬⁄ SÕÊŸ ¬Á⁄flÁÃÃ

∑§⁄Ã ⁄„ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê

∞∑§ ŒÍ‚⁄ ‚ ≈U∑§⁄ÊŸ ‚ ’øÊfl ∑§⁄ŸÊ ÷Ë ’Ë◊Ê⁄Ë »Ò§∂Ÿ ∑§Ê

⁄Ê∑§Ÿ ∑§ Á∂∞ ÁŸÃ¢ÊÃ •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò– ¬Ê⁄¢Á÷∑§ •flSÕÊ ◊¢

⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê Ã¡ œÍ¬ ∞fl¢ ª◊ „flÊ ‚ ’øÊŸÊ •à ƒÊ¢Ã

•Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ¬ÊÒœÊ¢ ◊¢ Á‚¢øÊß ¤ÊÊ⁄ mÊ⁄Ê ‚È’„

Ã¡ œÍ¬ ÁŸ∑§∂Ÿ ‚ ¬„∂ •ÕflÊ ‡ÊÊ◊ ∑§Ê œÍ¬ ‚◊Êå Ã „ÊŸ ∑§

∞∑§ É Ê¢≈U ¬‡øÊÃ ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–



¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒä Ê⁄UÊ¬á Ê „UÃÈ vz&wz ‚◊Ë ◊Ê¬ ∑§Ë ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª


⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø)- ⁄UÊ¬á Ê ∑§ ‚◊ÿ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø {&{ ◊Ë. ∑§Ë ŒÍ⁄Ë „ÊŸË

øÊÁ„∞ ∞fl¢ ∑§ÃÊ⁄ ‚ ∑§ÃÊ⁄ ∑§Ë ŒÍ⁄Ë x ◊Ë. „ÊŸË øÊÁ„∞–


⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - Æ~ ‚ vw ◊Ê„ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃ „Ò¢¢–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl-v. ⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¥ ‚ ‚È⁄ÊÊ ∑§ Á∂∞ ÃÊ⁄ ƒÊÊ ∑§Ê¥≈UÊ¢ ∑§Ë



ÁŸ¥ŒÊß ∑§ ‚ÊÕ ¡ÈÃÊß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒä Ê ◊¢ •ë ¿UË ’…∏UÃ „ÊÃË „Ò–



y. ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ¤ÊÊ⁄ ‚ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ


©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ ‚ ⁄¢¡∑§ ¬Êå Ã Á∑§∞ ¡ÊÃ „Ò–

ß‚ flÎ Ê ‚ ªÊ¢Œ ∑§Ë ¬ÊÁå Ã ∑§Ë ¡ÊÃË „Ò–

54

ƒÊ„ •ÊÒcÊœËƒÊ flÎ Ê „Ò–

ß‚∑§Ë ¬Áû ÊÿÊ¥ ‚ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¢ ∑§ Á∂∞ øÊ⁄ ∑§Ë ¬ÊÁå Ã „ÊÃË „Ò–

ß‚∑§ »Í§∂Ê¢ ∑§Ê πÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

ƒÊ„ ‚¡Êfl≈UË flÎ Ê „Ò–

ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ÃÕÊ »§∂Ë ∑§Ê ©¬ƒÊÊª πÊŸ ∑§ ∑§Ê◊ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ

¡ÊÃÊ „Ò–

ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª •SÕ◊Ê ÃÕÊ •À‚⁄ ⁄Êª ∑§ ©¬øÊ⁄

∑§ Á∂∞ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

ß‚∑§Ë ¡«∏ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ‚¬ ∑§ ∑§Ê≈UŸ ¬⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

•ã ƒÊ - ∑§øŸÊ⁄ ∑§ ¬ÊÒœ ’Ë¡ ∑§ ‚ÊÕ -‚ÊÕ M§≈U ‡ÊÍ≈U ‚ ÷Ë ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§∞

¡Ê ‚∑§Ã „Ò¢ ß‚∑§ Á∂∞ Æv flcÊ ¬È⁄ÊŸ ¬ÊÒœ ‚ ÷Ë vÆ ‚ vz

‚¢≈UË◊Ë≈U⁄ ∑§ ‡ÊÍ≈U ∞fl¢ wÆ ‚ xÆ ‚◊Ë ∑§ M§≈U ∂∑§⁄ S≈¢U¬ ÃÒƒÊÊ⁄

Á∑§∞ ¡ÊÃ „Ò– Á¡‚ flcÊÊ §ÃÈ ∑§ ‚◊ƒÊ ‚Ëœ ⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢

∂ªÊƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

55

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ∑§Ê⁄Ê /ª⁄Ê⁄Ë

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ÁÄ ∂S≈Uã Õ‚ ∑§Ê∂ÊßŸ‚

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ƒÊÍ»§ÊÁ’ƒÊ‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ¬á Ê¬ÊÃË flÎ Ê „Ò–


¬á Ê¬ÊÃË flÎ Ê „Ò– ß‚∑§ »§∂ ªÊ∂ ¬⁄¢ÃÈ »§≈UŸ ¬⁄ ∑§Ê»§Ë ŸÈ∑§Ë∂

œÊ⁄ŒÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢– ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ πÈ⁄Œ⁄Ë •ÊÒ⁄ ∑§≈UË∂Ë ∞fl¢ •¢Œ⁄ ∑§Ë

Ã⁄»§ ∂Ê∂ ⁄¢ª ∑§Ë „ÊÃË „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ◊ä ƒÊ¬Œ‡Ê ◊¢ ƒÊ„ ◊á «∂Ê, ’Ê∂ÊÉ ÊÊ≈U, Á‚flŸË ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ

◊„Ê⁄Êc≈U ◊¢ ŸÊª¬È⁄ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ⁄ÃË∂Ë, ŒÊ◊≈U, ø≈U≈UÊŸË, ∑§Ê∂Ë, ∂Ê∂ ‚÷Ë ¬∑§Ê⁄ ∑§Ë ◊ÎŒÊ ◊¢


’Ë¡ ø∑§ - ’Ë¡Êà ¬ÊŒŸ ¬ÁÃflcÊ „ÊÃÊ „Ò ¬⁄¢ÃÈ ∞∑§ flcÊ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄

’Ë¡Êà ¬ÊŒŸ •Áœ∑§ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚ flÎ Ê ◊¢ »Í§∂ Ÿß ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§ ‚ÊÕ »§⁄fl⁄Ë ‚ ◊Êø ∑§ ◊ä ƒÊ

∂ªÃ „Ò¢ ∞fl¢ »§∂ •Ä ≈ÍU’⁄ ‚ Ÿflê’⁄ ∑§ ◊ä ƒÊ ¬∑§∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄

„ÊÃ „Ò¢– ß‚∑§ »§∂ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ÁŒ‚¢’⁄ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

∑§„Ë¢-∑§„Ë¢ »§∂ »Í§∂ ∂ªŸ ∑§ •ª∂ flcÊ •ÕÊÃ ◊Êø •¬Ò∂ ∑§

◊ä ƒÊ ¬∑§∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ Œπ ª∞ „Ò¢–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ v|ÆÆÆ-v}ÆÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ ∞∑§ flcÊ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–


•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ‚Ê◊Êã ƒÊÃ— ’Ë¡ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê wz-yÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ¬ÊƒÊË ªß „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ wÆ ‚ wz ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

16- dkjk@xjkjh

56

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ∑§◊ ÃÊ¬◊ÊŸ ◊¢ å ∂ÊÁS≈U∑§ ¡Ê⁄ ◊¢ ÷á «ÊÁ⁄Ã ∑§⁄Ÿ ¬⁄ ’Ë¡ ∑§Ë

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ { ‚ ~ ◊Ê„ Ã∑§ ’…U∏Êß ¡Ê ‚∑§ÃË „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ‚¥ª„Uá Ê ∑§ ¬‡øÊÃ Æ~ ‚ vw ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄

∂ŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê ’ÈflÊß ¬Ífl ’Ë¡ ∑§Ê ª◊ ¬ÊŸË ◊¢ wy É Ê¢≈U Ã∑§ Á÷ªÊ∑§⁄ ⁄πŸ ¬⁄

•¢∑È§⁄á Ê ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ ◊¢ •ŸÈ¬øÊÁ⁄Ã ∑§Ë ÃÈ∂ŸÊ ◊¢ zÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ

Ã∑§ •Áœ∑§ flÎÁf ¬ÊƒÊË ªß–


’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ◊Ê„ ◊ß ‚ ¡ÍŸ ∑§ ◊ä ƒÊ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã

„ÊÃÊ „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ¬Êå Ã ∑§⁄Ÿ „ÃÈ vÆÆ ‚ vzÆ ªÊ◊ Ã∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë


’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§ÃÊ⁄ ’ŸÊ∑§⁄ ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞ ∞fl¢ ∑§ÃÊ⁄ ‚

∑§ÃÊ⁄ ∑§Ë ŒÍ⁄Ë wz ‚¢≈UË◊Ë≈U⁄ ∑§ ∂ª÷ª ¡’Á∑§ ’Ë¡ ‚ ’Ë¡

∑§Ë ŒÍ⁄Ë y ‚ z ‚◊Ë ∑§ ◊ä ƒÊ „ÊŸË øÊÁ„∞– ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß flcÊÊ

§ÃÈ ∑§ ¬Ífl •ÕÊÃ ◊ß ◊Ê„ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò

’ÈflÊß ¬Ífl ’Ë¡ ∑§Ê ©Ä Ã ÁflÁœ ‚ ©¬øÊÁ⁄Ã ∑§⁄ ’Ë¡ ∑§Ê ⁄Ã ∞fl¢

∑§Ê¬Í Á◊Ë ∑§ Á◊ü Êá Ê ‚ ’Ë¡ ∑§Ë ◊Ê≈UÊß ∑§ ’⁄Ê’⁄ …¢U∑§ ŒŸÊ

øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ª⁄Ê⁄Ë ∑§Ë ¬ÊÒœ flÎÁf ∑§Ê»§Ë œË◊Ë „ÊÃË „Ò •Ã— ⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ

◊¢ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ π⁄¬ÃflÊ⁄ ∑§Ë ÁŸ¢ŒÊß ∞fl¢

ÁŸƒÊÁ◊Ã „ÊŸÊ øÊÁ„∞ ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ¬ƒÊÊå Ã ¬∑§Ê‡Ê

©¬∂é œ „ÊŸÊ øÊÁ„∞– ¬ÊÒœÊ¢ ◊¢ Á∑§‚Ë ÷Ë ¬∑§Ê⁄ ∑§Ë ’Ë◊Ê⁄Ë

ÁŒπŸ ¬⁄ Ãà ∑§Ê∂ »§»Í¥§ŒŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ’ÒÁflS≈UËŸ ∞fl¢ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§

ŒflÊ ∞ã «Ê‚À»§ÊÚŸ •ÕflÊ ⁄ÊªÊ⁄ (Ä ∂Ê⁄Ê-¬ÊƒÊ⁄Ë»§ÊÚ‚) ∑§Ê ∞∑§

¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢œÃÊ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl ‚å ÃÊ„ ◊¢ ŒÊ ’Ê⁄ Á∑§ƒÊÊ

¡ÊŸÊ øÊÁ„∞ ∞fl¢ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê Ãà ∑§Ê∂ ∑È§¿U ‚◊ƒÊ ∑§ Á∂∞ œÍ¬ ◊¢

⁄πŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ë

ÕÒÁ∂ƒÊÊ¢ ∑§Ê ‚◊ƒÊ-‚◊ƒÊ ¬⁄ SÕÊŸ ¬Á⁄flÁÃÃ ∑§⁄Ã ⁄„ŸÊ

•à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ∞∑§ ŒÍ‚⁄ ‚

≈U∑§⁄ÊŸ ‚ ’øÊfl ∑§⁄ŸÊ ÷Ë ’Ë◊Ê⁄Ë »Ò§∂Ÿ ∑§Ê ⁄Ê∑§Ÿ ∑§ Á∂∞

57

ÁŸÃ¢ÊÃ •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò– ¬Ê⁄¢Á÷∑§ •flSÕÊ ◊¢ ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê

Ã¡ œÍ¬ ∞fl¢ ª◊ „flÊ ‚ ’øÊŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ¬ÊÒœÊ¢ ◊¢ Á‚¢øÊß ¤ÊÊ⁄ mÊ⁄Ê ‚È’„ Ã¡ œÍ¬ ÁŸ∑§∂Ÿ ‚

¬„∂ •ÕflÊ ‡ÊÊ◊ ∑§Ê œÍ¬ ‚◊Êå Ã „ÊŸ ∑§ ∞∑§ É Ê¢≈U ¬‡øÊÃ


¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf „ÃÈ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ⁄Ã + Á◊Ë + ªÊ’⁄ πÊŒ

∑§Ê v—v—v ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¢ Á◊ü Êá Ê ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê ∑§ Á∂∞ vz&wz ‚◊Ë ◊Ê¬ ∑§Ë ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê

©¬ƒÊÊª ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø)- ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø x&x ◊Ë. ∑§Ë ŒÍ⁄Ë „ÊŸË øÊÁ„∞ ∞fl¢ ∑§ÃÊ⁄ ‚

∑§ÃÊ⁄ ∑§Ë ŒÍ⁄Ë x ◊Ë. „ÊŸË øÊÁ„∞–


⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - vw ‚ v} ◊Ê„ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃ „Ò¢¢–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl-v. ⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¥ ‚ ‚È⁄ÊÊ ∑§ Á∂∞ ÃÊ⁄ ƒÊÊ ∑§Ê≈UÊ¢ ∑§Ë






⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ¤ÊÊ⁄ ‚ Á‚¢øÊß

∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ß‚ flÎ Ê ∑§Ë ∂∑§«∏Ë É Ê⁄ ∑§ Œ⁄flÊ¡ ∞fl¢ Áπ«∏Á∑§ƒÊÊ¢ ’ŸÊŸ ∑§ Á∂∞

©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò ∞fl¢ ß‚∑§ »§∂ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ¬≈U ‚

‚¢’¢ÁœÃ •ÊÒcÊÁœ ∑§Ê ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

•ã ƒÊ - ƒÊ„ M§≈U ‡Ê∑§⁄ ∞fl¢ ∑§ÊÚÁ¬‚ ∑§ mÊ⁄Ê ÷Ë ß‚◊¢ •ë ¿UË flÎÁf ŒπË

ªß „Ò–

58

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ‡ÊË‡Ê◊ (⁄Ê¡flÈ«)

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - «∂flÁ¡ƒÊÊ ∂≈UË»§ÊÁ∂ƒÊÊ

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ∂ÒÇ ƒÊÍÁ◊Ÿ‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê flÎ Ê „Ò ƒÊ„ ¬á Ê¬ÊÃË flŸÊ¢ ◊¢ ‚ÊªÊÒŸ

∑§ ‚ÊÕ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

¬„øÊŸ - ß‚∑§ flÎ Ê Ã∑§⁄Ë’Ÿ vz ‚ wÆ ◊Ë. ™°§ø ∞fl¢ |z ‚ vzÆ ‚◊Ë.

ªÊ∂Êß flÊ∂ „ÊÃ „Ò¢– ß‚∑§ »Í§∂ ‚»§Œ ¬Ë∂ ⁄¢ª ∑§ ¿UÊ≈U ∞fl¢

Á’ŸÊ «¢∆U∂ ∑§ flÎ Ê ¬⁄ ∂ª ÁŒπÃ „Ò¢– ß‚∑§ »§∂ ‚◊ ∑§Ë »§∂Ë

∑§Ë Ã⁄„ ∂¢’ ∞fl¢ Æx ‚ Æ} ‚◊Ë ∂¢’ ∞fl¢ Æ.{ ‚ v.z ‚◊Ë Ã∑§

øÊÒ«∏ •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ë „ÊÃË „Ò¢– ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ ¬⁄ ª„⁄ œÍ‚⁄ ⁄¢ª ∑§Ë

∂¢’Ë œÊÁ⁄ƒÊÊ¢ flÊ∂Ë ∑§≈UË-»§≈UË ‚¢⁄øŸÊ flÊ∂Ë „ÊÃË „Ò– ƒÊ„ flÎ Ê

ÃŸ ¬⁄ ¬ÊƒÊË ¡ÊŸ flÊ∂Ë ∑§≈UË-»§≈UË ∂¢’¢Ë œÊÁ⁄ƒÊÊ¢ flÊ∂Ë ¿UÊ∂

∞fl¢ ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ◊¢ ªÊ∂Êß ∑§ ‚ÊÕ ¬ÊƒÊ ¡ÊŸ flÊ∂ ŸÈ∑§Ë∂¬Ÿ ∑§

∑§Ê⁄á Ê •Ê‚ÊŸË ‚ ¬„øÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ í ƒÊÊŒÊÃ⁄ Á„◊Ê∂ƒÊ ∑§ Ã≈UËƒÊ Êò ÊÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§

‚ÊÕ „Ë ƒÊ„ ©.¬., ◊.¬. ¬¢¡Ê’, ◊„Ê⁄Êc≈U, ∑§ŸÊ≈U∑§ ∞fl¢

ªÈ¡⁄ÊÃ ◊¢ ÷Ë ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊.¬. ◊¢ ƒÊ„ ¡’∂¬È⁄, Ç flÊÁ∂ƒÊ⁄,

Á‡Êfl¬È⁄Ë, ‚ËœË, ’Ê∂ÊÉ ÊÊ≈U •ÊÁŒ Á¡∂Ê¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ ∑§Ê∂Ë ∑§¬Ê‚Ë, ¡∂Ê…∏U Á◊Ë ¬⁄ •ë ¿UË flÎÁf ∑§⁄ÃÊ „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - ß‚◊¢ ¬ÁÃflcÊ •Áœ∑§ ◊Êò ÊÊ ◊¢ ©ë ø ªÈá Êflà ÃÊ ∑§Ê ’Ë¡ ©à ¬ÊÁŒÃ

Ÿ„Ë¢ „ÊÃÊ „Ò– •ÕÊÃ ∞∑§ flcÊ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ •ÊÒ⁄ ∑§÷Ë ∑§÷Ë ŒÊ

flcÊ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ ©ë ø ªÈá Êflà ÃÊ ∑§Ê •Áœ∑§ ◊Êò ÊÊ ◊¢ ’Ë¡

©à ¬ÊÁŒÃ „ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ ¬à ƒÊ∑§ »§∂Ë ◊¢ ∞∑§ ‚ ÃËŸ ’Ë¡ Ã∑§

¬Ê∞ ¡ÊÃ „Ò¢–

17- 'kh'ke ¼jkstoqM½

59

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - SÕÊŸËƒÊ ¡∂flÊƒÊÈ ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄ »Í§∂ ∞fl¢ »§∂ ∑§ ‚◊ƒÊ ◊¢

Á÷ã ŸÃÊ ŒπŸ ∑§Ê Á◊∂ÃË „Ò ¬⁄ã ÃÈ ß‚ flÎÎ Ê ◊¢ »Í§∂ ¡Ÿfl⁄Ë ‚

◊Êø ∑§ ◊ä ƒÊ ∞fl¢ »§∂ ÁŒ‚¢’⁄ ‚ •¬Ò∂ ∑§ ◊ä ƒÊ •ÊÃ „Ò¢– ’Ë¡

∑§Ê ‚¢ª„á Ê »§⁄fl⁄Ë-◊Êø ∑§ ◊ä ƒÊ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ wzÆÆÆ ‚ xÆÆÆÆ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ ~ ‚ vw ◊„ËŸ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–


•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ ∑§Ë •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ xÆ ‚ |Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ wÆ ‚ zÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ∑§◊⁄ ∑§ ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄ ‚ËÀ« ¬ÊÚ∂ËÕËŸ ’Òª •ÕflÊ ¡Í≈U

∑§ ’Ê⁄Ê¢ ◊¢ ÷¢«ÊÁ⁄Ã Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ Æ{ ‚ Æ~ ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄


’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê ’Ë¡ ∑§Ê ’ÈflÊß ¬Ífl Á∑§‚Ë Áfl‡ÊcÊ ©¬øÊ⁄ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ Ÿ„Ë¥

„ÊÃË „Ò ¬⁄ã ÃÈ ’Ë¡ ∑§Ê wy É Ê¢≈U ∆¢U« ¬ÊŸË ◊¥ «È’Ê∑§⁄ ©¬ƒÊÊª

∑§⁄Ÿ ¬⁄ ‡ÊËÉ Ê ∞fl¢ •Áœ∑§ •¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–


’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’È•Êß ∑§Ê ©¬ƒÊÈÄ Ã ‚◊ƒÊ ◊Ê„ ◊Êø „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ z ‚ | ªÊ◊ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊÃË „Ò¢–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ß‚∑§Ê flÎ ÊÊ⁄Ê¬á Ê ≈U„ÁŸƒÊÊ¢ ∑§Ë ∑§∂◊ ÃÕÊ ’Ë¡Ê¢ ‚ ∂ªÊƒÊ¢ ¡Ê

‚∑§Ã „Ò– øÍ¢Á∑§ ’Ë¡ ∑§Ê»§Ë ◊Êò ÊÊ ◊¢ Á◊∂ ¡ÊÃ „Ò¥ ÃÕÊ •Ê‚ÊŸË

‚ •¢∑È§Á⁄Ã „ÊÃ „Ò¥– ¬ÁÃ⁄Ê¬á Ê ∑§ Á∂∞ »§ÁÀ∂ƒÊÊ¢¢ ∑§Ê ◊Êø •¬Ò∂

◊¢ ⁄Ê¬á ÊË ∑§Ë Ä ƒÊÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ◊¢ ⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄ vÆ ‚.◊Ë. ∑§ •¢Ã⁄ ‚

’ÊÃ „Ò¥ ∞fl¢ ÁŸƒÊÁ◊Ã Á‚¢øÊß ∑§⁄Ã „Ò¢– ’Ë¡Ê¢ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê Æ| ‚

vÆ ÁŒfl‚ ©¬⁄Ê¢Ã ¬Ê⁄¢÷ „Ê ¡ÊÃÊ „Ò– •¢∑È§⁄á Ê ∑§ ŒÊÒ⁄ÊŸ ÁŸ¢ŒÊß

∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò– •¢∑È§⁄á Ê ∑§ ÃËŸ ◊Ê„ ¬‡øÊÃ Ÿß

¬ÊÒœ ∑§Ê ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ⁄ÊÁ¬Ã ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ Á∑§‚Ë ÷Ë Ã⁄„ ∑§Ë ’Ë◊Ê⁄Ë ÁŒπŸ ¬⁄ ŸË◊

∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§Ê Æx ‚ Æy ÁŒŸ Á÷¢ªÊ∑§⁄ ⁄πŸ ¬⁄ ©‚‚ ¬Êå Ã

60

•∑§ ∑§Ê ¬ÊÒœÊ¢ ¬⁄ Á¿U«∏∑§Êfl ∑§⁄Ÿ ‚ ’Ë◊Ê⁄Ë ‚ ’øÊfl Á∑§ƒÊÊ ¡Ê

‚∑§ÃÊ „Ò–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ◊¢ v—v—v ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¢

•ÕÊÃ ⁄Ã + Á◊Ë + ªÊ’⁄ πÊŒ ∑§Ê ’⁄Ê’⁄ ◊Êò ÊÊ ◊¢ ∂∑§⁄

Á◊ü Êá Ê ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ Ä ƒÊÊ⁄Ë ‚ ¬ÊÒœ ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ◊¢ ⁄ÊÁ¬Ã ∑§⁄Ã ‚◊ƒÊ

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ vz&wz ‚◊Ë. „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§Ë ŒÍ⁄Ë w&w ◊Ë≈U⁄ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄


ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ yz&yz&yz ‚◊Ë. „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ª«U…U ◊¥ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ∑§Ë •ÊƒÊÈ Æv flcÊ „ÊŸÊ øÊÁ„∞–


’Êª«∏ ∂ªÊŸÊ øÊÁ„∞ ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ⁄Ê¬á Ê ∑§ ¬„∂ flcÊ ◊¢ ∑§◊

‚ ∑§◊ ŒÊ ’Ê⁄ ÁŸ¥ŒÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞ ÁŸ¥ŒÊß ∑§ ‚ÊÕ ¡ÈÃÊß

∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒœ ◊¢ •ë ¿UË ’…∏UÃ „ÊÃË „Ò– ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏Ê¥ ∑§Ê ŒË◊∑§

‚ ’øÊŸ ∑§ ŸË◊ π∂Ë, ŸË◊ ∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§Ê •∑§ •ÕflÊ

∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ∞ã «Ê‚∂»§ÊÚŸ/’ÒÁflS≈UËŸ ∑§Ê Æv ¬ÁÃ‡ÊÃ

‚Ê¢œÃÊ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ

∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ¤ÊÊ⁄ ‚ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§

„ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ß‚ flÎ Ê ‚ ¬Êå Ã ∂∑§«∏Ë ∑§Ê ¬ƒÊÊª ß◊Ê⁄ÃË ∂∑§«∏Ë ∑§ M§¬ ◊¢,

©à Ã◊ ªÈá Êflà ÃÊ ∑§ »§ŸËø⁄, å ∂Êß’Ê«, ªÁá ÊÃËƒÊ ©¬∑§⁄á Ê,

ŸflË, ’Ê«, ∑Î§ÁcÊ ©¬∑§⁄á Ê, ÷flŸ ÁŸ◊Êá Ê ∑§ÊƒÊ Œ⁄flÊ¡-Áπ«∏∑§Ë

∑§Ë øÊÒπ≈U •ÊÁŒ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

•ã ƒÊ - ß‚◊¢ M§≈U-‚∑§⁄ ƒÊÊ ∑§ÊÁ¬‚ ∑§ mÊ⁄Ê •ë ¿UÊ ¬ÈŸ⁄Êà ¬ÊŒŸ „ÊÃÊ

„Ò– ’«∏ ¬ÊÒœÊ¢ ‚ ¬ÁÃ⁄Ê¬á Ê ∑§⁄Ã ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ©πÊ«∏∑§⁄ ÃŸ

fl ¡«∏ ∑§Ê ∑§◊‡Ê— Æz ‚◊Ë ÃÕÊ vz ‚◊Ë ¿UÊ«∏∑§⁄ ¿¢U≈UÊß ∑§⁄,

‚é ’∂ ‚ ª«…UÊ ∑§⁄ ∂ªÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– M§≈U-‡ÊÍ≈U ∑§Ê ∂ªÊŸ ∑§Ë

ÁflÁœ ‚ÊªÊÒŸ ¬¡ÊÁÃ ∑§ ‚◊ÊŸ „ÊÃË „Ò–

61

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ƒÊ„ Ã¢ŒÍ, ’∂ß, ◊Ê∂Ê’Ê⁄, •ÊÁŒ ∑§ ŸÊ◊ ‚ ¡ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ß‚∑§Ê flÊŸÁS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ «ÊƒÊÊS¬Êß⁄Ê‚ ◊∂ŸÊÄ ∂Êß∂ÊŸ „Ò–

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ∞ÁflŸ‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ¬á Ê¬ÊÃË flÎ Ê „Ò

¬„øÊŸ - ƒÊ„ flÎ Ê É ÊÍ‚⁄ ∑§Ê∂Ë ¿UÊ∂ ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ ©‚ ¬⁄ ¿UÊ≈UË ∂¢’Ê∑§Ê⁄

å ∂≈U‚ ŸÈ◊Ê ⁄øŸÊ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ¬„øÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚ flÎ Ê ∑§Ë

∂¢’Êß Ã∑§⁄Ë’Ÿ v} ‚ wy ◊Ë≈U⁄ ∞fl¢ ªÊ∂Êß v.z ‚ w ◊Ë≈U⁄ ∑§

◊ä ƒÊ „ÊÃË „Ò– ƒÊ„ ‚ËœÊ ’…U∏Ÿ flÊ∂Ê flÎ Ê „Ò ∞fl¢ ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢

•¢«Ê∑§Ê⁄ ∞fl¢ •¢«Ê∑§Ê⁄ ∞fl¢ ∞∑§ ŒÍ‚⁄ ∑§Ë Áfl¬⁄ËÃ ÁŒ‡ÊÊ ◊¢

ÁSÕÃ „ÊÃË „Ò¢– ß‚∑§ »Í§∂ øÃÈÕ ∞fl¢ cÊ∆U∑§Êá ÊËƒÊ •Ê∑§Ê⁄ ∑§ „ÊÃ

„Ò¢– ß‚∑§ »§∂ Æw ‚ Æx ‚◊Ë. ∂¢’ ¬Ë∂ ŸÊ⁄¢ªË ⁄¢ª ∑§ „ÊÃ „Ò¢

Á¡‚◊¢ ¬à ƒÊ∑§ »§∂ ◊¢ w ‚ x ’Ë¡ ÁSÕÃ „ÊÃ „Ò¢–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ÷Ê⁄Ã ∑§ ◊ä ƒÊ ¬Ê¢Ã, ©à Ã⁄ ¬Œ‡Ê, ◊ä ƒÊ ¬Œ‡Ê, •Ê¢œ ¬Œ‡Ê,

©«∏Ë‚Ê, ªÈ¡⁄ÊÃ, ◊„Ê⁄Êc≈U, Á’„Ê⁄ ∞fl¢ ¬Á‡ø◊Ë ¬ÊƒÊmË¬ ◊¢

¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊ä ƒÊ ¬Œ‡Ê ◊¢ ƒÊ„ ‚ÊªÊÒŸ ∞fl¢ ‚Ê∂ ∑§ ‡ÊÈc∑§

flŸÊ¢ ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ ÷Ê¬Ê∂, Ÿ⁄Á‚¢„¬È⁄, ¡’∂¬È⁄, ªÈŸÊ,

Á‡Êfl¬È⁄Ë •ÊÁŒ Á¡∂Ê¢ ∑§ ¡¢ª∂Ê¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ ◊È⁄◊Ë, ⁄ÃË∂Ë, ŒÊ◊≈U, ∑§¿UÊ⁄Ë Á◊Ë ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–


§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚ flÎ Ê ◊¢ »Í§∂ •¬Ò∂ ‚ ¡ÍŸ ∑§ ◊ä ƒÊ ∞fl¢ »§∂ •ª∂ flcÊ ◊Êø

•¬Ò∂ ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ª∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ vÆÆÆ-vvÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ { ‚ vw ◊„ËŸ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

18- rsUnw

62


¡ÊÃË–

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ zÆ ‚ {Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ yÆ ‚ zÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ∑§◊ ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄ å ∂ÊÁS≈U∑§ ∑§ flÊƒÊÈ ⁄ÊœË ¡Ê⁄ ◊¢ ÷á «ÊÁ⁄Ã

∑§⁄Ÿ ¬⁄ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ ∞fl¢ ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ ◊¢ flÎÁf ŒπË ªß

„Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ‚¢ª„á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ ’Ë¡ ∑§Ê Æ{ ‚ Æ~ ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄

©¬ƒÊÊª ∑§⁄ ∂ŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ’Ë¡ ∑§Ê vw É Ê¢≈U Ã∑§ ∆¢U« ¬ÊŸË ◊¢ Á÷ªÊ∑§⁄ ⁄πŸ ‚ •¢∑È§⁄á Ê

‡ÊËÉ Ê ∞fl¢ •Áœ∑§ ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊- •¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ⁄Ã+Á◊Ë ∑§Ê w—v ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¢ ∂∑§⁄ ’ÈflÊß


’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß „ÃÈ ◊Êø - •¬Ò∂ ◊Ê„ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ wÆÆ ‚ wwÆ ªÊ◊ ’Ë¡


’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ß‚∑§Ê flÎ ÊÊ⁄Ê¬á Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê ‚Ëœ ’È•Êß ÃÕÊ ¬ÁÃ⁄Ê¬á Ê ∑§Ë

ÁflÁœƒÊÊ¢ mÊ⁄Ê ∂ªÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏ ’„ÈÃ ∂¢’Ë „ÊŸ ∑§Ë

fl¡„ ‚ ¬ÁÃ⁄Ê¬á Ê ◊¢ ‚»§∂ÃÊ ∑§◊ Á◊∂ÃË „Ò– ß‚∑§ Á∂ƒÊ

’Ë¡Ê¢ ∑§Ê ¬Ê∂ËÕËŸ ∑§Ë ∂¢’Ë ÕÒÁ∂ƒÊÊ¢ ◊¢ ◊Ê„ •¬Ò∂ ◊ß ◊¢ ’Ê

ŒÃ „Ò– ⁄ÃË∂Ë ŒÊ◊≈U Á◊≈U≈UË ’Ë¡ ™§ªŸ ∑§Ê •ë ¿UÊ ◊Êä ƒÊ◊

„ÊÃË „Ò– •¢∑È§⁄á Ê ∂ª÷ª wÆ ÁŒŸÊ¢ ◊¢ ‡ÊÈM§ „Ê ¡ÊÃÊ „Ò– ¬ÊÒœ

•Êà ƒÊÊÁœ∑§ Ÿ◊Ë ∑§ ¬ÁÃ ‚¢flŒŸ‡ÊË∂ „ÊÃË „Ò– ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê ‚Ëœ

’È•Êß ‚ ÷Ë flÎ ÊÊ⁄Ê¬á Ê ∂ªÊƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò– ß‚∑§ Á∂ƒÊ

’Ë¡Ê¢ ∑§Ê ¬¢ÁÄ ÃƒÊÊ¢ ◊¢ ’ÊÃ „Ò– ÃÕÊ ¬„∂ ŒÊ ÃËŸ flcÊÊ Ã∑§

ÁŸ¢ŒÊß ªÈ«∏Êß ∑§⁄Ã „Ò–




‚∑§ÃÊ „Ò–

63

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ◊¢ v—v—v ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¢

⁄Ã + Á◊Ë + ªÊ’⁄ πÊŒ ∑§Ê Á◊ü Êá Ê „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ wÆ&xÆ ‚◊Ë. „ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§Ë ŒÍ⁄Ë x& x ◊Ë≈U⁄ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄


ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ xÆ&xÆ&xÆ ‚◊Ë. „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∂ª÷ª Æv flcÊ „ÊŸÊ øÊÁ„∞–




ÁŸ¥ŒÊß ∑§ ‚ÊÕ ¡ÈÃÊß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒœ ◊¢ •ë ¿UË ’…∏UÃ „ÊÃË „Ò–


∑§Ê ¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§


©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ß‚∑§Ê ©¬ƒÊÊª ß◊Ê⁄ÃË ∞fl¢ ¡∂Ê™§ ∂∑§«∏Ë ∑§Ë ¬ÊÁå Ã ∑§ Á∂ƒÊ

Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚ flÎ Ê ∑§Ë ¬Áû ÊƒÊÊ¢ ‚ ’Ë«∏Ë ’ŸÊß ¡ÊÃË „Ò–

ß‚∑§ »§∂ πÊŸ ∑§ ∑§Ê◊ •ÊÃ „Ò¢– ß‚∑§ ‚Íπ „È∞ »Í§∂ ∑§Ê

©¬ƒÊÊª ◊Íò Ê ∞fl¢ à fløÊ ‚¢’¢ÁœÃ ©¬øÊ⁄ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò ¡’Á∑§

ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ ∑§Ê ¬ƒÊÊª «ÊƒÊÁ⁄ƒÊÊ ∞fl¢ ¬≈U ‚ ‚¢’¢ÁœÃ ’Ë◊Ê⁄Ë ◊¢


•ã ƒÊ - ∆Í¢U∆U (S≈¢U¬) ∑§ mÊ⁄Ê ÷Ë Êò Ê ◊¢ ⁄Ê¬á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò– ÃÒƒÊÊ⁄

Á∑§∞ ª∞ ∆Í¢U∆U ◊¢ vÆ ‚ vz ‚◊Ë. ‡ÊÍ≈U ∞fl¢ wÆ ‚ wz ‚◊Ë. M§≈U

„ÊŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò– ∆Í¢U∆U ‚ ⁄Ê¬á Ê Á∑§∞ ¡ÊŸ ∑§ ¬‡øÊÃ ◊ÎŒÊ

∑§ÊƒÊ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ •ÁÃ •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò–

64

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ŸË∂Áª⁄Ë (⁄« ª◊)

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ƒÊÍ∑§Á∂å ≈U‚ „ÊßÁ’«

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ Á◊⁄≈ÒU‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê flÎ Ê „Ò¢ ß‚∑§Ë ∂ª÷ª |ÆÆ ‚ •Áœ∑§

¬¡ÊÁÃƒÊÊ¢ „ÊÃË „Ò¢– ¡Ê Á∑§ •ÊS≈UÁ∂ƒÊÊ ∞fl¢ ß¢«ÊŸÁ‡ÊƒÊÊ ◊Í∂ ∑§Ë

„Ò¢– ß‚ ªÊ¢Œ ∑§ ¬«∏ ∑§ M§¬ ◊¢ ÷Ë ¡ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ƒÊ„ Ã¡Ë ‚

’…∏UŸ flÊ∂Ë ∂∑§«∏Ë ∑§Ê Sò ÊÊÃ „Ò–

¬„øÊŸ - ∞∑§ ¬Á⁄¬Ä fl ŸË∂Áª⁄Ë ∑§Ê flÎ Ê ∑§◊ ™°§øÊß flÊ∂Ë ¤ÊÊ«∏Ë ƒÊÊ

’„ÈÃ ’«∏ flÎ Ê ∑§ M§¬ ◊¢ ÷Ë „Ê ‚∑§ÃÊ „Ò– flÎ Ê ∑§Ë ™°§øÊß ∑§◊ ‚

∑§◊ vÆ ◊Ë≈U⁄ ∞fl¢ •Áœ∑§ ‚ •Áœ∑§ xÆ ‚ {Æ ◊Ë≈U⁄ Ã∑§ „ÊÃË

„Ò– ß‚∑§ flÎ Ê ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ‚ ¬Íá Ê M§¬ ‚ •ë ¿UÊÁŒÃ „ÊÃ „Ò¢

ßŸ∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ •Ê◊ ÃÊÒ⁄ ¬⁄ ŸËø ∑§Ë •Ê⁄ ¤ÊÈ∑§Ë ∂¢’Ë

ø∑§ÃËŒÊ⁄ „ÊÃË „Ò¢– ß‚∑§ »Í§∂ ‚»§Œ ◊π◊∂Ë ¬Ë∂ ªÈ∂Ê’Ë

⁄¢ª ∑§ M§¢∞ŒÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢ Á¡Ÿ◊¢ ¬¢πÈÁ«∏ƒÊÊ¢ Ÿ„Ë¢ „ÊÃË „Ò– ß‚∑§Ë

¿UÊ∂ „À∑§ ¬Ë∂ ⁄¢ª ∑§Ë ø◊∑§Ë∂Ë „ÊÃË „Ò

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ÷Ê⁄Ã ∑§ ŒÁÊá ÊË ÷Êª ◊¢ •Áœ∑§Ê¢‡ÊÃ— ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

∂ª÷ª ‚¢¬Íá Ê ◊ä ƒÊ¬Œ‡Ê ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊ÈÅƒÊÃ— ƒÊ„ Á«¢«ÊÒ⁄Ë

•◊⁄∑¢§≈U∑§ •ŸÍ¬¬È⁄ Á¡∂Ê¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ ∑§Ê∂Ë ◊π◊∂Ë Á◊Ë ◊¢ •ë ¿UË ’…∏UÃ ∑§⁄ÃÊ „Ò– ß‚∑§ ‚ÊÕ

„Ë ƒÊ„ wzÆ ‚ {ÆÆ Á◊Á◊. •ÊÒ‚Ã flcÊÊ flÊ∂ Êò ÊÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ

„Ò–

’Ë¡ ø∑§ - ’Ë¡Êà ¬ÊŒŸ ¬ÁÃflcÊ „ÊÃÊ „Ò– ¬⁄¢ÃÈ ∞∑§ flcÊ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ ’Ë¡

∑§Ê ©à ¬ÊŒŸ ŒπÊ ªƒÊÊ „Ò–

19- uhyfxjh ¼;wdsfyIVl½

65

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚◊¢ »Í§∂ ¡ÍŸ ‚ •ªSÃ ◊¢ ∞fl¢ »§∂ •Ä ≈ÍU’⁄ ‚ Ÿfl¢’⁄ ◊¢

¬∑§ ∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ xzÆÆÆÆ-zÆÆÆÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ Æx flcÊ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–


•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ ◊¢ {Æ-}Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ „ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ zÆ-{z ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ∑§◊ ÃÊ¬◊ÊŸ ◊¢ ‚ËÀ« Á≈UŸ ∑¢§≈UŸ⁄ •ÕflÊ ‚ËÀ« ’ÊÚ≈U∂ ◊¢

÷á «ÊÁ⁄Ã ∑§⁄Ÿ ¬⁄ ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ v} ‚ wy ◊Ê„ Ã∑§

’ŸË ⁄„ÃË „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ ∞∑§ flcÊ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ ∂ŸÊ

øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ’Ë¡ ◊¢ ’ÈflÊß ¬Ífl Á∑§‚Ë ©¬øÊ⁄á Ê ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ Ÿ„Ë¢ „ÊÃË

„Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊- ’Ë¡ •¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ ⁄Ã „Ò–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§Ê ©¬ƒÊÈÄ Ã ‚◊ƒÊ Ÿfl¢’⁄- ÁŒ‚ê’⁄ „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ „ÃÈ Æv ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊÃË

„Ò–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß „ÃÈ Á∑§‚Ë ÷Ë Ã⁄„ ∑§Ë ©¬øÊ⁄á Ê ∑§Ë

•Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ Ÿ„Ë¢ „ÊÃË „Ò– ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§⁄Ã ‚◊ƒÊ ◊„ËŸ

⁄Ã ∑§ •ÕflÊ ∂∑§«∏Ë ∑§ ’È⁄ÊŒ ∑§ ‚ÊÕ Á◊Áü ÊÃ ∑§⁄∑§ ∑§ÃÊ⁄ ◊¢

’ÈflÊß ∑§Ë ¡ÊŸË øÊÁ„∞– ∑§ÃÊ⁄ ‚ ∑§ÃÊ⁄ ∑§Ë ŒÍ⁄Ë z ‚◊Ë ⁄πË

¡ÊŸË øÊÁ„∞– ’ÈflÊß ¬‡øÊÃ ’«∏ ∑§Ê ª„Í° ∑§ ¬Ò⁄Ê •ÕflÊ É ÊÊ‚ ∑§

‚ÊÕ …¢U∑§ ∑§⁄ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–




66

‚∑§ÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ π⁄¬ÃflÊ⁄ ÁŒπŸ ¬⁄ ©‚∑§Ê •Ê‚ÊŸË ‚

Á◊Ë ∑§Ë ‚Ã„ ‚ ’„ÈÃ ‚ÊflœÊŸË ¬Ífl∑§ ÁŸ∑§Ê∂ŸÊ •à ƒÊ¢Ã

•Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò– •ã ƒÊÕÊ ¬ÊÒœ ∑§Ë flÎÁf M§∑§ ¡ÊÃË „Ò– ß‚∑§

‚ÊÕ „Ë ¬ÊÒœÊ¢ ◊¢ ‚ÊflœÊŸË ¬Ífl∑§ Á‚¢øÊß Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ •à ƒÊ¢Ã

•Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò– ¬ÊÒœ¢ ◊¢ øÊ⁄ ¬Áà ÃƒÊÊ¢ •ÊŸ ¬⁄ ©‚ ‚ÊflœÊŸË

¬Ífl∑§ ÁŸ∑§Ê∂∑§⁄ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ’Òª ◊¢ ¬Êà ƒÊÊ⁄ÊÁ¬Ã Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ’Òª ◊¢ Á◊ü Êá Ê ◊¢ w—v—w

∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¢ ⁄Ã + Á◊Ë + ªÊ’⁄ πÊŒ „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ vz&wz ‚◊Ë. „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§Ë ŒÍ⁄Ë w&w ◊Ë≈U⁄ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄



⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ∑§Ë •ÊƒÊÈ Æ{ ‚ Æ} ◊Ê„ „ÊŸÊ øÊÁ„∞–


’Êª« ∂ªÊŸÊ–

w. ⁄Ê¬á Ê ∑§ ¬„∂ flcÊ ◊¢ ∑§◊ ‚ ∑§◊ ŒÊ ’Ê⁄ ÁŸ¢ŒÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞

ÁŸ¢ŒÊß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒä Ê ◊¢ •ë ¿UË ’…∏UÃ „ÊÃË „Ò–

⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ¤ÊÊ⁄ ‚ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ


©¬ƒÊÊÁªÃÊ v. ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ∑§Ê ©¬ƒÊÊª å ∂ÊßflÈ« ’ŸÊŸ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

w. ß‚∑§Ê ∂∑§«∏Ë ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ÷flŸ ÁŸ◊Êá Ê ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

x. ß‚ flÎ Ê ∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ‚ ¬Êå Ã Ã∂, ∞¢≈UË‚Áå ≈U∑§, ∑§»§ ŸÊ‡Ê∑§,

í fl⁄ŸÊ‡Ê∑§, ◊ë ¿U⁄ ∞fl¢ ∑§Ë«∏Ê¢ ∑§Ê ŒÍ⁄ ∑§⁄Ÿ •ÊÁŒ ◊¢ ©¬ƒÊÊªË

„ÊÃÊ „Ò–

y. ß‚∑§Ê ßSÃ◊Ê∂ Œ∂Œ∂ ∑§Ë ÁŸ∑§Ê‚Ë •ÊÒ⁄ ◊∂Á⁄ƒÊÊ ∑§ πÃ⁄

∑§Ê ∑§◊ ∑§⁄Ÿ ∑§ Á∂∞ ÷Ë Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

67

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - •¢¡Ÿ

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - „Ê«Á’Á∑§ƒÊÊ ’ÊßŸ≈UÊ

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ∂ÒÇ ƒÊÈÁ◊Ÿ‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê flÎ Ê „Ò¢– ƒÊ„ ‡ÊÈc∑§ flÊÃÊfl⁄á Ê ◊¢ zÆÆ ‚

vÆÆÆ Á◊Á◊. flÊÁcÊ∑§ •ÊÒ‚Ã flcÊÊ flÊ∂ SÕÊŸÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

ƒÊ„ ¬Á‡ø◊Ë É ÊÊ≈U •ÊÒ⁄ ŒÁÊá ÊË ∑§⁄∂ ◊¢ ‚ŒÊ’„Ê⁄ flŸÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ

¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ƒÊ„ ©à Ã⁄ ÷Ê⁄Ã ◊¢ ‡ÊÈc∑§ ¬á Ê¬ÊÃË flŸ

Êò ÊÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

¬„øÊŸ - ß‚ flÎ Ê ∑§Ë ™°§øÊß vz ‚ xÆ ◊Ë≈U⁄ Ã∑§ ∞fl¢ ªÊ∂Êß Æw ‚ Æy

◊Ë≈U⁄ Ã∑§ „ÊÃË „Ò– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ Æz ‚ vÆ ‚◊Ë Ã∑§ ∂¢’Ë

ø◊«∏ ¡Ò‚Ë „ÊÃË „Ò¢– ß‚∑§ »Í§∂ ‚»§Œ ¿UÊ≈U ∞fl¢ ªÈë ¿UÊ¢ ◊¢ „ÊÃ „Ò¢

∞fl¢ »§∂ »§∂Ë ∑§ •Ê∑§Ê⁄ ◊¢ x ‚ z ‚◊Ë. ∂¢’ ∑§∆UÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢

Á¡‚∑§ •¢Œ⁄ ’Ë¡ ÁSÕÃ „ÊÃ „Ò– ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ πÈ⁄Œ⁄Ë ∞fl¢ ª„⁄

÷Í⁄ ⁄¢ª ∑§Ë „ÊÃË „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ŒÁÊá Ê ÷Ê⁄Ã ◊¢ ∑§⁄∂, ∞fl¢ ◊ä ƒÊ ¬Œ‡Ê ∑§ ’Ê∂ÊÉ ÊÊ≈U,

Á¿¢UŒflÊ«∏Ê, π¢«flÊ, ŒflÊ‚, œÊ⁄ •ÊÁŒ Á¡∂Ê¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ ⁄ÃË∂Ë ŒÊ◊≈U, ¬Õ⁄Ë∂Ë ∂Ê∂ ◊ÎŒÊ ◊¢ •ë ¿UË ’…U∏Ã ∑§⁄ÃÊ „Ò–

¬⁄¢ÃÈ Áø∑§ŸË Á◊Ë ◊¢ ß‚∑§Ë flÎÁf •ë ¿UË Ÿ„Ë¢ ŒπË ªß „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - ¬à ƒÊ∑§ flcÊ ’Ë¡Êà ¬ÊŒŸ Ÿ„Ë¢ „ÊÃÊ– Æx ‚ Æz flcÊ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ◊¢

’Ë¡ ©à ¬ÊÁŒÃ „ÊÃÊ „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚◊¢ »Í§∂ »§⁄fl⁄Ë ‚ ◊Êø ◊¢ ∞fl¢ »§∂ ◊ß ‚ ¡ÍŸ ∑§ ◊ä ƒÊ ¬∑§

∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢–

20- vatu

68

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ x~ÆÆ-yÆÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ { ‚ vw ◊„ËŸ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–


•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ÃÊ¡ ’Ë¡ ◊¢ |z-}Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ •¢∑È§⁄á Ê ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ yÆ ‚ zÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ‡ÊÈc∑§ SÕÊŸ ◊¢ ‚ËÀ« Á≈UŸ ∑¢§≈UŸ⁄ ◊¢ ÷á «ÊÁ⁄Ã ∑§⁄ŸÊ ©ÁøÃ

„ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ‚¥ª„Uá Ê ¬‡øÊÃ Æ{ ‚ Æ~ ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄


’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê ’ÈflÊß ¬Ífl ’Ë¡ ∑§Ê ∆¢U« ¬ÊŸË ◊¢ wy É Ê¢≈U Ã∑§ «È’Ê∑§⁄ ⁄πŸ ∑§

¬‡øÊÃ ’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ •ë ¿UÊ „ÊÃÊ „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ - ’Ë¡ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ ⁄Ã „Ò–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§Ê ©¬ƒÊÈÄ Ã ‚◊ƒÊ ◊ß-¡ÍŸ „ÊÃÊ „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ „ÃÈ Æz ‚ Æ{ ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ

„ÊÃË „Ò–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ÃÊ¡ ’Ë¡ ∑§Ê ‚Ëœ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ƒÊÊ Ä ƒÊÊ⁄Ë ◊¢ ∆¢U« ¬ÊŸË ◊¢ «È’Ê∑§⁄

⁄πŸ ∑§ ¬‡øÊÃ ’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ’ÈflÊß ∑§ ŒÊ ‚å ÃÊ„

¬‡øÊÃ •¢∑È§⁄á Ê ¬Ê⁄¢÷ „Ê ¡ÊÃÊ „Ò– ¡Ê Á∑§ Æz ‚å ÃÊ„ Ã∑§

ø∂ÃÊ „Ò ÃÕÊ ’ÈflÊß ∑§ ¬‡øÊÃ Ä ƒÊÊ⁄Ë •ÕflÊ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢

‚È’„-‡ÊÊ◊ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∑§ ¬ÁÃ •à ƒÊ¢Ã

‚¢flŒŸ‡ÊË∂ „ÊÃË „Ò¢ •Ã— ‚ÊflœÊŸË ∑§ ÃÊÒ⁄ ¬⁄ ¡«Ê¢ ∑§Ê ∑§◊ ‚

∑§◊ wy É Ê¢≈U ∑§ Á∂∞ ’«∏ ∑§Ê ¬ÊŸË ∑§ ÷⁄Êfl ◊¢ ⁄πŸÊ øÊÁ„∞–

ß‚∑§ •∂ÊflÊ •ã ƒÊ ’Ë◊Ê⁄Ë Œπ ¡ÊŸ ¬⁄ Æ.z ¬ÁÃ‡ÊÃ

◊Ò∂ÊÁÕƒÊÊŸ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl ÷Ë Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ’Òª ◊¢ Á◊ü Êá Ê ◊¢ v—w—v


69




ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ yz&yz&yz ‚◊Ë. „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ∑§Ë •ÊƒÊÈ Æv flcÊ Ã∑§ „ÊŸÊ øÊÁ„∞–





x. ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏Ê ∑§Ê ŒË◊∑§ ‚ ’øÊŸ ∑§ ŸË◊ π∂Ë ƒÊÊ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§




©¬ƒÊÊÁªÃÊ- v. ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ß◊Ê⁄ÃË ∂∑§«∏Ë ∑§ M§¬ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ

¡ÊÃÊ „Ò–

w. ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ ‚ ⁄‡Ê ∑§Ë ¬ÊÁå Ã „ÊÃË „Ò ¡Ê Á∑§ ⁄S‚Ë ’ŸÊŸ ∑§

∑§Ê◊ •ÊÃË „Ò–

x. ß‚∑§ mÊ⁄Ê •ÊÁ∂ƒÊÊ ⁄Á¡Ÿ ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–

y. ß‚∑§Ë ¬Áû ÊƒÊÊ¢ ‚ øÊ⁄ ∑§ M§¬ ◊¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¢ ∑§Ê Áπ∂Êß ¡ÊÃË „Ò

¡Ê Á∑§ ¬Ê≈UËŸ ∑§Ê ◊ÈÅƒÊ Sò ÊÊÃ „Ò–

70

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - Á‚S‚Í

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - «∂’Á¡ƒÊÊ Á‚S‚Í

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ∂ÒÇ ƒÊÍÁ◊Ÿ‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê flÎ Ê „Ò ƒÊ„ ¬á Ê¬ÊÃË flŸÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ

¡ÊÃÊ „Ò–

¬„øÊŸ - ß‚∑§ flÎ Ê Ã∑§⁄Ë’Ÿ wÆ ‚ wz ◊Ë. ™°§ø ∞fl¢ |z ‚ vzÆ ‚◊Ë.

ªÊ∂Êß flÊ∂ „ÊÃ „Ò¢– ß‚∑§ »Í§∂ ‚»§Œ ¬Ë∂ ⁄¢ª ∑§ ¿UÊ≈U ∞fl¢

Á’ŸÊ «¢∆U∂ ∑§ flÎ Ê ¬⁄ ∂ª ÁŒπÃ „Ò¢– ß‚∑§ »§∂ ‚◊ ∑§Ë »§∂Ë

∑§Ë Ã⁄„ ∂¢’ ∞fl¢ Æx ‚ Æ} ‚◊Ë ∂¢’ ∞fl¢ Æ.{ ‚ v.z ‚◊Ë Ã∑§

øÊÒ«∏ •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ë „ÊÃË „Ò¢– ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ ¬⁄ ª„⁄ œÍ‚⁄ ⁄¢ª ∑§Ë

∂¢’Ë œÊÁ⁄ƒÊÊ¢ flÊ∂Ë ∑§≈UË-»§≈UË ‚¢⁄øŸÊ flÊ∂Ë „ÊÃË „Ò– ƒÊ„ flÎ Ê

ÃŸ ¬⁄ ¬ÊƒÊË ¡ÊŸ flÊ∂Ë ∑§≈UË-»§≈UË ∂¢’¢Ë œÊÁ⁄ƒÊÊ¢ flÊ∂Ë ¿UÊ∂

∞fl¢ ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ◊¢ ªÊ∂Êß ∑§ ‚ÊÕ ¬ÊƒÊ ¡ÊŸ flÊ∂ ŸÈ∑§Ë∂¬Ÿ ∑§

∑§Ê⁄á Ê •Ê‚ÊŸË ‚ ¬„øÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ í ƒÊÊŒÊÃ⁄ Á„◊Ê∂ƒÊ ∑§ Ã≈UËƒÊ Êò ÊÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§

‚ÊÕ „Ë ƒÊ„ ©.¬., ◊.¬. ¬¢¡Ê’, ◊„Ê⁄Êc≈U, ∑§ŸÊ≈U∑§ ∞fl¢

ªÈ¡⁄ÊÃ ◊¢ ÷Ë ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊.¬. ◊¢ ƒÊ„ ¡’∂¬È⁄, Ç flÊÁ∂ƒÊ⁄,

Á‡Êfl¬È⁄Ë, ‚ËœË, ’Ê∂ÊÉ ÊÊ≈U •ÊÁŒ Á¡∂Ê¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ ŒÊ◊≈U, ’È∂Èß Á◊Ë ¬⁄ •ë ¿UË flÎÁf ∑§⁄ÃÊ „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - ’Ë¡Êà ¬ÊŒŸ ¬ÁÃflcÊ „ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ ¬à ƒÊ∑§ »§∂Ë ◊¢ ∞∑§ ’Ë¡

„ÊÃÊ „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - SÕÊŸËƒÊ ¡∂flÊƒÊÈ ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄ »Í§∂ ∞fl¢ »§∂ ∑§ ‚◊ƒÊ ◊¢

Á÷ã ŸÃÊ ŒπŸ ∑§Ê Á◊∂ÃË „Ò ¬⁄ã ÃÈ ß‚ flÎÎ Ê ◊¢ »Í§∂ ◊Êø-

21- flLlw

71

•¬Ò∂ ∑§ ◊ä ƒÊ ∞fl¢ »§∂ ÁŒ‚¢’⁄ ‚ ¡Ÿfl⁄Ë ∑§ ◊ä ƒÊ ¬∑§∑§⁄

ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢– ’Ë¡ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ¡Ÿfl⁄Ë-»§⁄fl⁄Ë ∑§ ◊ä ƒÊ Á∑§ƒÊÊ


¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ zÆÆÆÆ ‚ zzÆÆÆ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ ~ ‚ vw ◊„ËŸ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–


•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ ∑§Ë •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ {Æ ‚ }Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ yÆ ‚ {Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ∑§◊ ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄ ‚ËÀ« ¬ÊÚ∂ËÕËŸ ’Òª ◊¢ ÷¢«ÊÁ⁄Ã Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ Æ{ ‚ Æ~ ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄


’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - Á∑§‚Ë Áfl‡ÊcÊ ©¬øÊ⁄ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ Ÿ„Ë¥ „ÊÃË „Ò ¬⁄ã ÃÈ ’Ë¡

∑§Ê wy É Ê¢≈U ∆¢U« ¬ÊŸË ◊ «È’Ê∑§⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄Ÿ ¬⁄ ‡ÊËÉ Ê ∞fl¢

•Áœ∑§ •¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–


’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’È•Êß ∑§Ê ©¬ƒÊÈÄ Ã ‚◊ƒÊ ◊Ê„ »§⁄fl⁄Ë-◊Êø „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ „ÃÈ y ‚ { ªÊ◊ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ

„ÊÃË „Ò¢–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - Á‚S‚Í ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§⁄Ÿ ∑§ Á∂∞ »§∂Ë ‚ ß‚∑§Ê ’Ë¡

•∂ª ∑§⁄ŸÊ ∑§Ê»§Ë ∑§Á∆UŸ „ÊÃÊ „Ò •Ã— »§∂Ë ∑§ ≈ÈU∑§«∏ ∑§⁄

∂ŸÊ øÊÁ„∞ ∞fl¢ ßã „¢ ŒÊ ‚ ÃËŸ ‚¢◊Ë. ∑§ •¢Ã⁄ ¬⁄

©¬⁄ÊÄ ÃÊŸÈ‚Ê⁄ ©¬øÊÁ⁄Ã ∑§⁄ ’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ß‚∑§

’Ë¡Ê¢ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê Æ| ‚ vÆ ÁŒfl‚ ©¬⁄Ê¢Ã ¬Ê⁄¢÷ „Ê ¡ÊÃÊ „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê ∑§ ŒÊÒ⁄ÊŸ ÁŸ¢ŒÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò– ’«∏ ◊¢

¬ÊÒœ ∑§Ë ™°§øÊß z ‚ | ‚◊Ë. „ÊŸ ¬⁄ ß‚ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ë ÕÒÁ∂ƒÊÊ¢

◊¢ ⁄ÊÁ¬Ã ∑§⁄ ŒŸÊ øÊÁ„∞–



72


‚∑§ÃÊ „Ò–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ’Òª ◊¢ Á◊ü Êá Ê ◊¢ v—v—v






⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ∑§Ë •ÊƒÊÈ Æv flcÊ „ÊŸÊ øÊÁ„∞–


’Êª«∏ ∂ªÊŸÊ øÊÁ„∞ ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ⁄Ê¬á Ê ∑§ ¬„∂ flcÊ ◊¢ ∑§◊

‚ ∑§◊ ŒÊ ’Ê⁄ ÁŸ¥ŒÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞ ÁŸ¥ŒÊß ∑§ ‚ÊÕ ¡ÈÃÊß

∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒÉ Ê ◊¢ •ë ¿UË ’…∏UÃ „ÊÃË „Ò– ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏Ê¥ ∑§Ê ŒË◊∑§

‚ ’øÊŸ ∑§ ŸË◊ π∂Ë, ŸË◊ ∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§Ê •∑§ •ÕflÊ

∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ∞ã «Ê‚∂»§ÊÚŸ/’ÒÁflS≈UËŸ ∑§Ê Æv ¬ÁÃ‡ÊÃ

‚Ê¢œÃÊ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–



©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ß‚ flÎ Ê ‚ ¬Êå Ã ∂∑§«∏Ë ∑§Ê ¬ƒÊÊª ß◊Ê⁄ÃË ∂∑§«∏Ë ∑§ M§¬ ◊¢,

©à Ã◊ ªÈá Êflà ÃÊ ∑§ »§ŸËø⁄, ⁄Àfl S∂Ë¬⁄, flÊl ƒÊ¢ò Ê ∞fl¢

øÊ⁄∑§Ê∂ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ‚ÊÕ

ß‚‚ ¡∂Ê™§ ∂∑§«∏Ë ÷Ë ¬Êå Ã ∑§Ë ¡ÊÃË „Ò– ß‚‚ ÁŸ∑§∂Ÿ

flÊ∂ Ã∂ ∑§Ê ¬ƒÊÊª SŸ„∑§ (ÀƒÊÍÁ’∑§ã ≈U) ∑§ M§¬ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ

„Ò ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¢ ∑§ Á∂∞ øÊ⁄Ê ÷Ë ß‚ flÎ Ê ‚ ¬Êå Ã Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

•ã ƒÊ - ß‚◊¢ M§≈U-‚∑§⁄ ƒÊÊ ∑§ÊÁ¬‚ ∑§ mÊ⁄Ê •ë ¿UÊ ¬ÈŸ⁄Êà ¬ÊŒŸ „ÊÃÊ

„Ò– ’«∏ ¬ÊÒœÊ¢ ‚ ¬ÁÃ⁄Ê¬á Ê ∑§⁄Ã ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ©πÊ«∏∑§⁄ ÃŸ

fl ¡«∏ ∑§Ê ∑§◊‡Ê— Æz ‚◊Ë ÃÕÊ vz ‚◊Ë ¿UÊ«∏∑§⁄ ¿¢U≈UÊß ∑§⁄,

‚é ’∂ ‚ ª«…UÊ ∑§⁄ ∂ªÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– M§≈U-‡ÊÍ≈U ∑§Ê ∂ªÊŸ ∑§Ë

ÁflÁœ ‚ÊªÊÒŸ ¬¡ÊÁÃ ∑§ ‚◊ÊŸ „ÊÃË „Ò–

73

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ’Ê°‚

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ß‚∑§Ê flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ «ã «ÊÄ ∂◊‚ ÁS≈UÄ ≈U‚ „Ò–

¬Á⁄øƒÊ - ’Ê°‚, Á¡‚∑§Ê flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ «ã «ÊÄ ∂◊‚ ÁS≈UÄ ≈U‚ „Ò ƒÊ„

É ÊÊ‚ ¬Á⁄flÊ⁄ ∑§Ê ‚ŒSƒÊ „Ò ß‚ flÎ ÊËƒÊ É ÊÊ‚ ƒÊÊ ∑§Êc∆UËƒÊ É ÊÊ‚ ∑§

ŸÊ◊ ‚ ÷Ë ¡ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò– Áfl‡fl ◊¢ ß‚∑§Ë vwzÆ ¬¡ÊÁÃƒÊ¢Ê „Ò¢–

Á¡Ÿ◊¢ ‚ Á‚»§ vwy ¬¡ÊÁÃƒÊÊ¢ ÷Ê⁄Ã ◊¢ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ ◊ä ƒÊ◊ •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ê } ‚ wÆ ◊Ë≈U⁄ ∂¢’Ê •ÊÒ⁄ w ‚ z

‚¢≈UË◊Ë≈U⁄ ∑§Ë «¢∆U∂ ∑§ •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ê „ÊÃÊ „Ò ∞fl¢ ¬Á⁄¬Ä fl „ÊŸ ¬⁄

ß‚∑§ «¢∆U∂ „À∑§ „⁄ ƒÊÊ ¬Ë∂ ⁄¢ª ∑§ „ÊÃ „Ò¢ ¡Ê Á∑§ ’Ëø ◊¢

πÊπ∂ „ÊÃ „Ò¢– ßŸ∑§Ê πÊπ∂Ê¬Ÿ Œ∂Œ∂ËƒÊ SÕÊŸ ¬⁄

•Áœ∑§ ŒπŸ Á◊∂ÃÊ „Ò ¡’Á∑§ ‚Íπ SÕÊŸ ¬⁄ ƒÊ„ ∑§Ê»§Ë „Œ

Ã∑§ ∑§◊ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚◊¢ ÕÊ«∏Ë ÕÊ«∏Ë ŒÍ⁄Ë ¬⁄ ª∆UÊŸ ¬ÊƒÊË

¡ÊÃË „Ò¢– •ÕÊÃ ŒπŸ ◊¢ ƒÊ„ ªã Ÿ ∑§Ë Ã⁄„ ÁŒπÃÊ „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - Á‚flŸË, ’Ê∂ÊÉ ÊÊ≈U, ◊¢«∂Ê, ¡’∂¬È⁄, ‚ËœË, ‚Ë„Ê⁄, ¤ÊÊ’È•Ê,

©◊Á⁄ƒÊÊ, ‡Ê„«Ê∂, „Ê‡Ê¢ªÊ’ÊŒ, ¤ÊÊ’È•Ê ∞fl¢ ◊ä ƒÊ¬Œ‡Ê ∑§ ‚÷Ë

Á◊Áü ÊÃ flŸÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ŒÊ◊≈U ⁄ÃË∂Ë Á◊Ë ◊¢ •ë ¿UË ’…∏UÃ „ÊÃË „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - yÆ ‚ zÆ flcÊÊ ◊¢ ∞∑§ ’Ê⁄ ’Ë¡ ©à ¬ÊŒŸ „ÊÃÊ „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ’Ê¢‚ ◊¥ ¬Èc¬Ÿ Á‚Ãê’⁄ ‚ ÁŒ‚ê’⁄ ◊Ê„ ◊¢ ŒπÊ ªƒÊÊ „Ò–

»§∂Ÿ ∑§Ê ‚◊ƒÊ Ÿflê’⁄ ‚ ◊Êø ◊Ê„ ◊¢ „ÊÃÊ „Ò– ∞∑§ò ÊË∑§⁄á Ê

‚◊ƒÊ »§⁄fl⁄Ë ‚ •¬Ò∂ ◊Ê„ ∑§ ◊ä ƒÊ ’Ë¡ ∑§Ë ¬Á⁄¬Ä flÃÊ

•ŸÈ‚Ê⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ ü Êc∆U „ÊÃÊ „Ò–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - Æv Á∑§∂ÊªÊ◊ ’Ê¢‚ ’Ë¡ ◊¢ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ yÆ,ÆÆÆ ‚

22- ck?l

74

zÆ,ÆÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ê¢‚ ’Ë¡ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ ◊Êò Ê { ‚ ~ ◊Ê„ Ã∑§ „ÊÃË „Ò

¬Ê⁄¢Á÷∑§ Æx ◊Ê„ ◊¢ •ë ¿UÊ •¢∑È§⁄á Ê ŒπŸ ∑§Ê Á◊∂ÃÊ „Ò

Ãà ¬‡øÊÃ œË⁄-œË⁄ •¢∑È§⁄á Ê ¬ÁÃ‡ÊÃÊ ◊¢ ∑§◊Ë „ÊÃË ¡ÊÃË „Ò,

Ä ƒÊÊ¥Á∑§ ’Ë¡ •Áœ∑§ ‚◊ƒÊ Ã∑§ ‚Ê◊Êã ƒÊ ÷¢«Ê⁄á Ê ∑§Ë ÁSÕÁÃ ◊¢

¡ËÁflÃ Ÿ„Ë¢ ⁄„ÃÊ „Ò–

‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ - ’Ë¡ ◊¢ Á∑§‚Ë ÷Ë ¬∑§Ê⁄ ∑§Ë ‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ Ÿ„Ë¢ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „ÒU–

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ {Æ ‚ |Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ zÆ ‚ zz ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - vÆ Á«ªË ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄ flÊƒÊÈ⁄Êœ∑§ Á≈UŸ ∑§ã ≈UŸ⁄ ◊ ⁄πŸ ¬⁄

¡ËflŸÊ◊ÃÊ vz ‚ v} ◊Ê„ Ã∑§ ’ŸË¢ ⁄„ÃË „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ‚¢ª„á Ê ∑§ Æ{ ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ ∂ŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê ‚ÊœÊ⁄á Ê ¬ÊŸË ◊¢ wy É Ê¢≈U Á÷ªÊ∑§⁄ ⁄πŸ ∑§ ¬‡øÊÃ ’ÈflÊß



’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ‚◊ƒÊ ◊Ê„ •¬Ò∂ ‚ ◊ß ∑§ ◊ä ƒÊ

„ÊÃÊ „Ò– Ä ƒÊÊ¢Á∑§ ’Ë¡ ◊Êø ‚ •¬Ò∂ ◊Ê„ ∑§ ◊ä ƒÊ ¬∑§∑§⁄

ÃÒƒÊÊ⁄ „Ê ¡ÊÃ „Ò¢– •Ã— ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ ∑§Ê»§Ë

∑§◊ „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ’Ë¡ ∑§Ê ∞∑§ò ÊË∑§⁄á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ’È•Êß


vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - SflSÕ vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ∑§ Á∂ƒÊ vz ‚ wÆ ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë


’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ‚◊ƒÊ •¬Ò∂-◊ß ∑§ ◊ä ƒÊ „ÊÃÊ „Ò– ’È•Êß

„ÃÈ Ä ƒÊÊ⁄Ë ◊¢ ¡ª„ ∞fl¢ ◊„ŸÃ •Áœ∑§ ∂ªÃË „Ò ß‚Á∂∞

¬Ê⁄¢Á÷∑§ •flSÕÊ ◊¢ Ä ƒÊÊ⁄Ë ∑§Ë ¡ª„ ¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U ∑§Ê ©¬ƒÊÊª

∑§⁄ ‚∑§Ã „Ò– ƒÊ„ ≈U ÁflÁ÷ã Ÿ •Ê∑§Ê⁄Ê¢ ◊¢ ©¬∂é œ „Ê ¡ÊÃË „Ò–

•ª⁄ •Ê¬ øÊ„ ÃÊ ß‚ SflƒÊ¢ ÁŸÁ◊Ã ∑§⁄ ‚∑§Ã „Ò– ∂Ê„ ∑§Ë

øÊŒ⁄ ∑§Ê øÊÒ∑§Ê⁄ ◊Ê«∏∑§⁄ y ‚◊Ë. ∑§Ë ŒÍ⁄Ë ¬⁄ ÁŸø∂ Á„S‚ ◊¢

¬Í⁄Ë ¡ª„ Á¿UŒ „ÊŸÊ øÊÁ„∞ ÃÊÁ∑§ ¬ÊŸË ∑§Ê Á⁄‚Êfl •Áœ∑§ ‚

•Áœ∑§ ◊Êò ÊÊ ◊¢ „Ê ‚∑§ ∞fl¢ •∑È§⁄á Ê „ÃÈ ¬ƒÊÊå Ã „flÊ ∞fl¢

¬∑§Ê‡Ê Á◊∂ ‚∑§– •Ã— ’È•Êß ∑§ Á∂ƒÊ ’Ë¡ ∑§Ê ◊„ËŸ ⁄Ã ◊¢

75

v.z ‚ w ‚¢◊Ë. ŸËø Œ’Ê∑§⁄ ’Ë¡ ∑§Ê ∂¢’Êß ◊¢ ’ÊŸÊ øÊÁ„ƒÊ–

’ÈflÊß ¬‡øÊÃ ’Ë¡ ∑§ ™§¬⁄ ¬ÈŸ— ∂ª÷ª w ‚¢◊Ë. ◊„ËŸ ⁄Ã

∑§Ë ¬Ã Á’¿UÊ ŒŸÊ øÊÁ„ƒÊ ∞fl¢ ¬ÁÃÁŒŸ ◊¢ ∞∑§ ’Ê⁄ ¤ÊÊ⁄ ‚

Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„ƒÊ– Á‚¢øÊß ∑§⁄Ã ‚◊ƒÊ ß‚ ’ÊÃ ∑§Ê ä ƒÊÊŸ

⁄πŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò Á∑§ ’Ë¡ ◊¢ ¬ÊŸË ∑§Ê ¡◊Êfl •Áœ∑§ ◊Êò ÊÊ

◊¢ Ÿ „Ê ∞fl¢ ’Ë¡ ‚ ’Ë¡ ∑§Ë ŒÍ⁄Ë ∂ª÷ª v ‚ v.wz ‚¢◊Ë.

„ÊŸÊ øÊÁ„ƒÊ–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U ‚ ¬Ê∂ËÕËŸ ◊¢ ¬ÊÒœ ⁄ÊÁ¬Ã ∑§⁄Ÿ ‚ ¬„∂ Á◊ü Êá Ê

∑§ ‚ÊÕ ª◊ÁÄ ‚ËŸ ¬Ê©«⁄ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ŒË◊∑§ ⁄Ê∑§Ÿ ∑§ Á∂∞

•Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò, ‚ÊÕ „Ë ⁄ÊÁ¬Ã Á∑§∞ ª∞ ¬ÊÒœ ∑§ øÊ⁄Ê¥ •Ê⁄

ßá «Ê‚À»§ÊŸ ∑§Ê v' ∑§Ê É ÊÊ∂ «Ê∂ŸÊ ©ÁøÃ ⁄„ÃÊ „Ò Á¡‚‚

ŒË◊∑§ ∑§Ê ¬∑§Ê¬ Ÿ „Ê ‚∑§– ⁄ÊÁ¬Ã Á∑§∞ ª∞ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê

⁄π⁄πÊfl ∑§◊ ‚ ∑§◊ ∞∑§ flcÊ Ã∑§ ∑§⁄ŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á Ê ∑§ ∞∑§ ◊Ê„ ∑§⁄ŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ∞∑§ ◊Ê„

∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§ øÊ⁄Ê¢ ∑§Ë π⁄¬ÃflÊ⁄ ÁŸ∑§Ê∂ ∂ŸÊ

øÊÁ„∞– Á¡‚‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§Ë •Áœ∑§ ‚ •Áœ∑§ ’…∏UÃ „Ê ‚∑§ ∞fl¢

•Áœ∑§ ⁄Êß¡Ê◊ Áfl∑§Á‚Ã „Ê ‚∑§–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ∞∑§ ÷Êª ⁄Ã + ∞∑§ ÷Êª Á◊≈U≈UË + ∞∑§ ÷Êª ªÊ’⁄ πÊŒ ∑§

Á◊ü Êá Ê ∑§ ‚ÊÕ ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ¬Ê∂ËÕËŸ ’ÒÇ ‚ ◊¢ ⁄ÊÁ¬Ã ∑§⁄ŸÊ

øÊÁ„∞– ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ÕÒÁ∂ƒÊÊ¢ ◊¢ ¬ÊÒœ ⁄ÊÁ¬Ã ∑§⁄Ÿ ‚ ¬„∂

ÕÒÁ∂ƒÊÊ¢ ∑§ Á◊ü Êá Ê ◊¢ zÆ ªÊ◊ ƒÊÍÁ⁄ƒÊÊ yÆ ªÊ◊ ‚È¬⁄ »§ÊS»§≈U

ÃÕÊ zÆ ªÊ◊ ¬Ê≈UÊ‚ ∑§Ê xÆ ∂Ë≈U⁄ ¬ÊŸË ◊¢ É ÊÊ∂ ’ŸÊ∑§⁄

¬à ƒÊ∑§ ÕÒ∂Ë ◊¢ xÆ Á◊∂Ë∂Ë≈U⁄ ∑§Ê É ÊÊ∂ Á¿U«∏∑§Êfl ∑§⁄ŸÊ

øÊÁ„ƒÊ–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ vz&wz ‚◊Ë ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂

(¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø) - ’Ê°‚ ⁄Ê¬á Ê ∑§ Á∂ƒÊ y&y◊Ë. ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ ª«…U πÊŒ ∑§⁄ ¬ÊÒœ

∂ªÊƒÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„ƒÊ–

ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ª«…U ∑§Ê •Ê∑§Ê⁄ yz&yz&yz ‚◊Ë ©¬ƒÊÈÄ Ã

„ÊÃÊ „Ò¢–

76

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ’Ê¢‚ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê flcÊÊ §ÃÈ ∑§ ¬Ê⁄¢÷ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„ƒÊ–

ß‚∑§ Á∂ƒÊ { ‚ } ◊Ê„ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ŸÊ ∂Ê÷ŒÊƒÊ∑§

¬ÊƒÊÊ ªƒÊÊ „Ò– ’Ê°‚ ¬Ê∑§ÎÁÃ∑§ M§¬ ‚ …UÊ∂Í ¡◊ËŸ ¬⁄ •ë ¿UÊ

’…∏UÃÊ „Ò •Ã— ß‚∑§ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ øƒÊÁŸÃ SÕ∂ …UÊ∂Í „ÊŸÊ

øÊÁ„ƒÊ–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl- ¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U ‚ ¬Ê∂ËÕËŸ ◊¢ ¬ÊÒœ ⁄ÊÁ¬Ã ∑§⁄Ÿ ‚ ¬„∂ Á◊ü Êá Ê

∑§ ‚ÊÕ ª◊ÁÄ ‚ËŸ ¬Ê©«⁄ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ŒË◊∑§ ⁄Ê∑§Ÿ ∑§ Á∂∞

•Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò, ‚ÊÕ „Ë ⁄ÊÁ¬Ã Á∑§∞ ª∞ ¬ÊÒœ ∑§ øÊ⁄UÊ¥ •Ê⁄

ßá «Ê‚À»§ÊŸ ∑§Ê v' ∑§Ê É ÊÊ∂ «Ê∂ŸÊ ©ÁøÃ ⁄„ÃÊ „Ò Á¡‚‚

ŒË◊∑§ ∑§Ê ¬∑§Ê¬ Ÿ „Ê ‚∑§– ⁄ÊÁ¬Ã Á∑§∞ ª∞ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê

⁄π⁄πÊfl ∑§◊ ‚ ∑§◊ ∞∑§ flcÊ Ã∑§ ∑§⁄ŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á Ê ∑§ ∞∑§ ◊Ê„ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§ øÊ⁄Ê¢ ∑§Ë π⁄¬ÃflÊ⁄

ÁŸ∑§Ê∂ ∂ŸÊ øÊÁ„∞, Á¡‚‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§Ë •Áœ∑§ ‚ •Áœ∑§ ’…∏UÃ

„Ê ‚∑§ ∞fl¢ •Áœ∑§ ⁄Êß¡Ê◊ Áfl∑§Á‚Ã „Ê ‚∑§–



©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ’ÊÚ¢‚ ∑§Ë ©¬ƒÊÊÁªÃÊ ªÊ◊Ëá Ê ∞fl¢ ∑Î§cÊ∑§Ê¢ mÊ⁄Ê É Ê⁄ ’ŸÊŸ,

’Ò∂ªÊ«∏Ë ’ŸÊŸ, É Ê⁄∂Í ∑§ÊƒÊ „ÃÈ ©¬ƒÊÊªË ‚Ê◊ªË ¡Ò‚ -

≈UÊ∑§ŸË, ¤ÊÊ«Í, É Ê⁄∂Í ‚Ê¡-‚í ¡Ê ∞fl¢ •ª⁄’à ÃË ’ŸÊŸ •ÊÁŒ

◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ƒÊ„ ∑§Êª¡ ’ŸÊŸ ◊¢ ‚’‚ •Áœ∑§ ©¬ƒÊÊªË

⁄„Ê „Ò– ◊ÊŸfl ¡ËflŸ ◊¢ Á„ã ŒÍ ‚¢S∑Î§ÁÃ ◊¢ ’Ê¢‚ ‡ÊÊŒË ÁflflÊ„,

¡ã ◊ ‚ ∂∑§⁄ ◊⁄á Ê Ã∑§ Á∑§‚Ë Ÿ Á∑§‚Ë M§¬ ◊¢ ◊ŸÈcƒÊ ∑§Ê

‚„÷ÊªË ⁄„ÃÊ „Ò–

•ã ƒÊ - ß‚ ’Ë¡ ∑§ •∂ÊflÊ ∑§ÊÁƒÊ∑§ ¬¡ŸŸ ∞fl¢ ™§Ã∑§ ‚¢flœŸ mÊ⁄Ê

÷Ë ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

77

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ’Ë¡Ê

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ≈U⁄Ê∑§Ê⁄¬‚ ◊Ê⁄‚ÍÁ¬ƒÊ◊

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ∂ÒÇ ƒÊÍÁ◊Ÿ‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ¬á Ê¬ÊÃË flÎ Ê „Ò– ß‚ ’Ë¡Ê‚Ê⁄,

’Ë¡Ê‚Ê∂ ∞fl¢ ∑§ËŸÊ flÎ Ê ∑§ ŸÊ◊ ‚ ÷Ë ¡ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ƒÊ„ ∞∑§

‚Ëœ ÃŸ flÊ∂Ê ◊ä ƒÊ◊ Êò Ê ∑§Ê flÎ Ê „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ wz ‚ xÆ ◊Ë≈U⁄ ™¢§øÊß ∞fl¢ Æw ‚ w.z ◊Ë≈U⁄ ªÊ∂Êß ◊¢ ‚ËœÊ

’…∏UŸ flÊ∂Ê flÎ Ê „Ò– ß‚∑§ ÃŸ ∑§Ë ∂∑§«∏Ë ◊¢ ‚ÈŸ„⁄ ÷Í⁄ ⁄¢ª ∑§Ë

œÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò¢– ß‚∑§ ÃŸ ◊¢ ¬÷Êfl∑§Ê⁄Ë ⁄Ê‚ÊƒÊÁŸ∑§

ªÈá ÊÊ¢ ‚ ÷⁄¬Í⁄ „Ê«flÈ« •ÊÒcÊœËƒÊ ©¬ƒÊÊª ◊¢ ∂ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

ß‚∑§ »§∂/’Ë¡ ¬¢πŸÈ◊Ê ’«∏ ‚È¢Œ⁄ ª„⁄ ÷Í⁄ ⁄¢ª ∑§ „ÊÃ „Ò¢–

ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ø◊∑§Ë∂Ë ∞fl¢ ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ ◊¢ „À∑§Ê ‚Ê øË⁄Ê

∂ªÊŸ ¬⁄ ß‚‚ ∂Ê∂ ⁄¢ª ∑§Ë ªÊ¢Œ ∑§Ê Sò ÊÊfl „ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ÷Ê⁄Ã ◊¢ •Áœ∑§Ê¢‡ÊÃ— ªÈ¡⁄ÊÃ,◊.¬., ©.¬., Á’„Ê⁄ ∞fl¢

©«∏Ë‚Ê ∑§ Ã⁄Êß flÊ∂ ß∂Ê∑§ ∞fl¢ ŒÁÊá Ê ÷Ê⁄Ã ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

◊.¬. ◊¢ ƒÊ„ ◊ÈÅƒÊÃ— œÊ⁄, ß¢ŒÊÒ⁄, ªÈŸÊ, Á‡Êfl¬È⁄Ë, ‚ËœË,

‡Ê„«Ê∂, ©◊Á⁄ƒÊÊ, ’ÒÃÍ∂, Á‚flŸË, ’Ê∂ÊÉ ÊÊ≈U, Œ◊Ê„,

Ç flÊÁ∂ƒÊ⁄, ¡’∂¬È⁄, ◊á «∂Ê, ⁄ËflÊ, ‚Êª⁄ •ÁÊŒ Á¡∂Ê¢ ◊¢


SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ ‚ÊªÊÒŸ ‚Ê∂ ∞fl¢ Á◊Áü ÊÃ ¬á Ê¬ÊÃË flŸÊ¢ ∞fl¢ •Ÿ∑§ Á∑§S◊

∑§Ë Á◊Ë ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò¢ ¬⁄ã ÃÈ ⁄ÃË∂Ë, ∑§Ê∂Ë ∑§¬Ê‚Ë ∞fl¢

ŒÊ◊≈U ◊ÎŒÊ ◊¢ ß‚∑§Ë flÎÁf •Áœ∑§ „ÊÃË „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - ’Ë¡Êà ¬ÊŒŸ ¬ÁÃflcÊ „ÊÃÊ „Ò ¬⁄¢ÃÈ ∞∑§ flcÊ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ ’Ë¡

∑§Ê ©à ¬ÊŒŸ •Áœ∑§ ∞fl¢ ©à Ã◊ ªÈá Êflà ÃÊ ∑§Ê „ÊÃÊ „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚∑§ flÎ Ê ◊¢ ¬Èc¬ ¡ÍŸ ‚ Á‚Ã¢’⁄ ∑§ ◊ä ƒÊ „ÊÃÊ „Ò– flÎ Ê ◊¢ »§∂

23- chtk

78

ÁŒ‚¢’⁄ ◊Ê„ ‚ ∂ªŸÊ •Ê⁄¢÷ „ÊÃ „Ò¢ ∞fl¢ ◊Êø Ã∑§ »§∂Ã „ÊÃÊ

⁄„ÃÊ „Ò ¡Ê Á∑§ •¬Ò∂ ‚ ◊ß ◊Ê„ Ã∑§ ¬∑§ ∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „Ê ¡ÊÃ „Ò¢

’Ë¡ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê •¬Ò∂ ◊Ê„ ∑§ •¢Ã ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ ©ÁøÃ „ÊÃÊ

„Ò–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ wÆÆÆ ‚ wyÆÆ Ã∑§ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ { ‚ vw ◊„ËŸ Ã∑§ ⁄„ÃË „Ò–

‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ - ß‚∑§ ’Ë¡ ◊¢ ∑§∆UÊ⁄ •Êfl⁄á Ê „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ¬ÊƒÊË ¡ÊŸ flÊ∂Ë

‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ’Ë¡ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê ¬ÁÃ‡ÊÃ ∑§◊ ¬Êå Ã

„ÊÃÊ „Ò ¬⁄¢ÃÈ ’Ë¡ ∑§Ê ’ÈflÊß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê ∑§⁄Ÿ ¬⁄ ∑§◊ ‚◊ƒÊ

◊¢ •Áœ∑§ •¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ yÆ ‚ {Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò ¡Ê Á∑§

÷á «Ê⁄á Ê •flÁœ ’…∏UŸ ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ ∑§◊ „ÊÃË ¡ÊÃË „Ò¢–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ xÆ ‚ yÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ∑§Ë ÕÒ∂Ë ◊ Á‚Á∂∑§Ê ¡Ò∂ ⁄Ê‚ÊƒÊŸ ∑§ ‚ÊÕ ÷á «ÊÁ⁄Ã

∑§⁄Ÿ ¬⁄ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ «…∏U flcÊ Ã∑§ wz ‚ xÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§

¬Êå Ã ∑§Ë ¡Ê ‚∑§ÃË „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ‚¢ª„á Ê ∑§ Æ{ ‚ Æ~ ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ ∂ŸÊ

øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ’Ë¡ ∑§Ê vÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢ŒÃÊ ∑§ ‚À»È§Á⁄∑§ •ê∂ ∑§ É ÊÊ∂ ◊¢ vÆ

Á◊ÁŸ≈U ÷ªÊ∑§⁄ ⁄πŸ ∑§ ©¬⁄Ê¢Ã ’ÈflÊß ∑§⁄Ÿ ¬⁄ ∑§◊ ‚◊ƒÊ ◊¢

•Áœ∑§ •¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–


’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß •¬Ò∂ ‚ ◊ß ◊¢ ∑§Ë ¡ÊŸË øÊÁ„∞–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ „ÃÈ }Æ ‚ vÆÆ ªÊ◊ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë


’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U •ÕflÊ Ä ƒÊÊ⁄Ë ◊¢ z ‚◊Ë. ⁄Ã ∑§Ë ¬⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄

©¬⁄ÊÄ Ã ©¬øÊÁ⁄Ã ÁflÁœ •ŸÈ‚Ê⁄ ’Ë¡ ∑§Ê ©¬øÊÁ⁄Ã ∑§⁄ ’Ë¡

∑§Ê ’Ë¡ ‚ z ‚ | ‚◊Ë. ∑§Ë ŒÍ⁄Ë ⁄πÃ „È∞ ’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ë ¡«∏Ê¢ ∑§Ê ŒË◊∑§ ∞fl¢ •ã ƒÊ

’Ë◊ÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ‚ ’øÊŸ ∑§ Á∂∞ ŸË◊ ∑§Ë π∂Ë •ÕflÊ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§

ŒflÊ ¡Ò‚ ’ÒÁflS≈UËŸ, ◊Ò∂ÊÁÕƒÊÊŸ •ÊÁŒ ∑§Ê v ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Êã ŒÃÊ

79

∑§ œÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê

Ã¡ œÍ¬ ‚ ’øÊfl ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ’Òª ◊¢ Á◊ü Êá Ê ◊¢ ⁄Ã +

Á◊Ë + ªÊ’⁄ πÊŒ ∑§Ê v—v—v ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¢ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - Ä ƒÊÊ⁄Ë ‚ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê ∑§⁄Ã ‚◊ƒÊ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê

◊Ê¬ vz&wz ‚◊Ë „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø w&w ◊Ë. ∑§Ë ŒÍ⁄Ë „ÊŸË øÊÁ„∞ –


⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - Æx ‚ Æy ◊Ê„ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃ „Ò¢¢–

⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ∑§Ë ™°§øÊß ∑§◊ ‚ ∑§◊ wz ‚ xÆ ‚◊Ë

„ÊŸË øÊÁ„∞– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ¬„∂ flcÊ ◊¢ ∑§◊ ‚ ∑§◊ ŒÊ ’Ê⁄ ÁŸ¥ŒÊß

∞fl¢ ªÈ«∏Êß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒœ¢ ◊¢ •ë ¿UË ’…∏UÃ „ÊÃË „Ò–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl- ¬Ê⁄¢÷ ◊¢ ¬ÊÒœ •Áœ∑§ ∑§Ê◊∂ „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ©ã „¢ Ã¡ ä ÊÍ¬ ∞fl¢

ª◊ „flÊ ‚ ’øÊŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò ∞fl¢ ‚Ê◊Êã ƒÊ ‚È⁄ÊÊ ∑§Ë

ŒÎÁc≈U ‚ flÎ ÊÊ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ∑§Ë ™°§øÊß wz ‚ xÆ ‚◊Ë.

„ÊŸÊ øÊÁ„∞– ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ øÊ⁄Ê¢ Ã⁄»§ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¥ ‚ ‚È⁄ÊÊ ∑§ Á∂∞

ÃÊ⁄ ƒÊÊ ∑§Ê≈UÊ¢ ∑§Ë ’Êª«∏ ∂ªÊŸÊ øÊÁ„∞–



©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ’„È©¬ƒÊÊªË ¬¡ÊÁÃ „Ò ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ÷flŸ ÁŸ◊Êá Ê, »§ŸËø⁄,

’Ò∂ªÊ«∏Ë ∑§ œÈ⁄Ë •ÊÁŒ ∑§ÊƒÊÊ¢ ◊¢ ©¬ƒÊÊª ∑§Ë ¡ÊÃË „Ò– ß‚∑§

‚ÊÕ „Ë ¬Áø‡Ê, «ÊƒÊÁ⁄ƒÊÊ, ‡ÊÈª⁄, ÀƒÊÍ∑§ÊÁ⁄ƒÊÊ •ÊÁŒ •ÊÒcÊœËƒÊ ◊¢

÷Ë ß‚∑§Ê ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊÚ¢ øÊ⁄ ∑§ M§¬

◊¢ •ÊÒ⁄ •ÊÒcÊœËƒÊ ’ÃÊÒ⁄ ø◊⁄Êª ◊¢ ’Ê„ƒÊ ∂¬ ∑§ M§¬ ◊¢

©¬ƒÊÊª ∑§Ë ¡ÊÃË „Ò– ¬Á⁄¬Ä fl flÎ ÊÊ¢ ∑§Ë ◊Ê≈UË ≈U„ÁŸƒÊÊ¢ ∑§Ë

¿¢U≈UÊß ∑§⁄ ’Ê„⁄Ë ∑§ë øË ∂∑§«∏Ë ∑§Ë Á‚¢øÊß ∑§⁄ ª„⁄ ∑§Êc∆U ÷Êª

∑§Ê øÍá Ê ◊œÈ◊„ ∑§ ©¬øÊ⁄ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚ flÎ Ê ∑§Ë ªÊ¢Œ

÷Ë ∞∑§ ◊„à fl¬Íá Ê •ÊÒcÊœËƒÊ Ãà fl „Ò–

•ã ƒÊ - S≈¢U¬ ∑§Á≈¢Uª ∑§ mÊ⁄Ê ÷Ë ¬Ê¬Êª‡ÊŸ Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò ß‚∑§

Á∂∞ vw ◊Ê„ ¬È⁄ÊŸË ‚Ë«Á∂¢ª ‚ S≈¢U¬ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ã „Ò¢ Á¡‚◊¢ Æ}

‚ vÆ ‚◊Ë. ÃŸÊ ∞fl¢ vz ‚ wÆ ‚◊Ë. ¡«∏ „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

80

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ’„«Ê

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ≈U⁄◊ŸÁ∂ƒÊÊ ’∂Á⁄∑§Ê

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ∑§ÊÚÁê’≈U‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê flÎ Ê „Ò–

¬„øÊŸ - ß‚ flÎ Ê ∑§Ë •Áœ∑§Ã◊ ™°§øÊß yÆ ◊Ë≈U⁄ ∞fl¢ v.z ‚ w.z ◊Ë≈U⁄

ªÊ∂Êß flÊ∂Ê „ÊÃÊ „Ò– ƒÊ„ flÎ Ê ª„⁄ ÷Í⁄ ⁄¢ª ∑§Ë ¿UÊ∂ ∑§ ‚ÊÕ

‚ÊÕ ©‚ ¬⁄ ¬ÊƒÊ ¡ÊŸ flÊ∂ ∑§Êc∆UËƒÊ ∑§Ê¢≈U ∞fl¢ ¬ò Ê∑§ ∑§ ™§¬⁄

∑§Ë Ã⁄»§ ¡Ê«∏ ◊¢ ¬ÊƒÊ ¡ÊŸ flÊ∂Ë ª¢ÁÕƒÊÊ¢ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ¬„øÊŸÊ

¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ ¬à Ã ∂ª÷ª vÆ ‚ wÆ ‚◊Ë. Ã∑§ ∂¢’ ÃÕÊ Æ{

‚ Æ~ ‚◊Ë Ã∑§ øÊÒ«∏ „ÊÃ „Ò¢– ß‚∑§Ê »§∂ •á « ∑§ •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ê

ªÊ∂ •ÊÒ⁄ ∂¢’Êß ◊¢ Æx ‚◊Ë Ã∑§ „ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ „⁄Ê ∑§Ë ÷Ê¢ÁÃ ÷Ê⁄Ã ∑§ ∂ª÷ª ‚÷Ë ÷Êª ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò

ß‚∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ ƒÊ„ ¬.’¢ªÊ∂ •‚◊ ∞fl¢ ŒÄ ∑§Ÿ ¬∆UÊ⁄ ¬⁄ „⁄Ê

flÎ ÊÊ¢ ∑§ ‚ÊÕ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò¢– ◊.¬. ◊¢ ƒÊ„ Á‚flŸË, ‚⁄ªÈ¡Ê,

∑§Ê⁄’Ê, ◊á «∂Ê, ¡’∂¬È⁄, ’ÒÃÍ∂ •ÊÁŒ–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ „⁄Ê flÎ Ê ∑§Ë ÷Ê¢ÁÃ ∂≈U⁄Êß≈U, ⁄ÃË∂Ë ŒÊ◊≈U, ∑§Ê∂Ë ∑§¬Ê‚Ë

∞fl¢ ÁflÁ÷ã Ÿ ◊ÎŒÊ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò, Á¡‚◊¢ •Áœ∑§ ‚ •Áœ∑§

¡∂ œÊ⁄á Ê Ê◊ÃÊ „ÊÃË „Ò– ƒÊ„ ¬∑§Ê‡Ê¬ ÊË ∞fl¢ ¬Ê∂ ∑§ ¬ÁÃ

‚¢flŒŸ‡ÊË∂ ¬⁄¢ÃÈ ‚ÍπÊ ¬ÁÃ⁄ÊœË flÎ Ê „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - ¬ÁÃflcÊ ’Ë¡ ©à ¬ÊÁŒÃ „ÊÃÊ „Ò– ¬⁄¢ÃÈ ∞∑§ flcÊ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄

’Ë¡ ∑§Ê ©à ¬ÊŒŸ •Áœ∑§ ◊Êò ÊÊ ◊¢ „ÊÃÊ „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - flÎ Ê ◊¢ ◊ß ‚ ¡ÍŸ ∑§ ◊ä ƒÊ »Í§∂ •ÊÃ „Ò– flÎ Ê ◊¢ Ÿflê’⁄ ‚

¡Ÿfl⁄Ë ◊Ê„ ∑§ ◊ä ƒÊ »§∂ ∂ªÃ „Ò¢ ∞fl¢ »§⁄fl⁄Ë ‚ ◊Êø ◊¢

24- cgsMk

81

¬∑§∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢– ß‚∑§ »§∂ •á «Ê∑§Ê⁄, œÍ‚⁄ ⁄¢ª ∑§ ∞fl¢

vw ‚ vz Á◊Á◊. ∑§ „ÊÃ „Ò¢–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ yÆÆ ‚ yzÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ Æ~ ‚ vw ◊Ê„ „ÊÃË „Ò–


•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ ∑§Ë •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ yÆ ‚ {Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ xz ‚ yz ¬ÁÃ‡ÊÃ „ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ¬Ê∂ËÕËŸ ’ª ◊¢ Á‚Á∂∑§Ê ¡Ò∂ ⁄‚ÊƒÊŸ ∑§ ‚ÊÕ ÷á «UÊÁ⁄UÃ

∑§⁄UŸÊ ©U¬ÿÈQ§ „UÊÃÊ „ÒU–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ‚¥ª„Uá Ê ∑§ ¬‡øÊÃ Æ{ ‚ Æ~ ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ◊¢


’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - vÆ% ‚ÊŒ¢ÃÊ ∑§ ‚ÀçƒÊÍÁ⁄∑§ •ê∂ ∑§ ‚ÊÕ vÆ Á◊ÁŸ≈U Ã∑§

«Í’Ê∑§⁄ ©¬øÊÁ⁄Ã ∑§⁄Ÿ ∑§ ¬‡øÊÃ ‚Ê»§ ¬ÊŸË ‚ œÊ∑§⁄ ’ÈflÊß

∑§⁄ŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊- ’Ë¡ ∑§ •¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ ⁄Ã „Ò–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’ÈflÊß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ‚◊ƒÊ ◊Êø ‚ •¬Ò∂ „ÊÃÊ „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ „ÃÈ zÆÆ ‚ {ÆÆ ªÊ◊ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë


’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ‚Ëœ ’Ë¡ ∑§Ë ’È•Êß ¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U •ÕflÊ Ä ƒÊÊ⁄Ë ◊¢ z ‚ }

‚◊Ë. ⁄Ã ∑§Ë ¬⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ¬Ê⁄¢÷ ◊¢ ¬ÊÒœ •Áœ∑§ ∑§Ê◊∂ „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ©ã „¢ Ã¡ œÍ¬ ∞fl¢

ª◊ „flÊ ‚ ’øÊŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò ∞fl¢ Á∑§‚Ë ÷Ë Ã⁄„ ∑§Ë

’Ë◊Ê⁄Ë ÁŒπŸ ¬⁄ »§»Í¥§ŒŸÊ‡Ê∑§ ’ÒÁflS≈UËŸ ∞fl¢ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ

∞ã «Ê‚À»§ÊÚŸ ∑§Ê Æv ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢ŒÃÊ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê ‚◊ƒÊ-‚◊ƒÊ

¬⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ⁄Ã, Á◊Ë ∞fl¢ ªÊ’⁄ πÊŒ ∑§Ê ‚◊ÊŸ ÷Êª ◊¢ ∂∑§⁄ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ

◊¢ Á◊ü Êá Ê ’ŸÊ∑§⁄ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - Ÿ‚⁄Ë ◊¢ Ä ƒÊÊ⁄Ë ‚ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê ∑§⁄Ã ‚◊ƒÊ

82

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ vz&wz ‚◊Ë „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§Ë ŒÍ⁄Ë x&x ◊Ë≈U⁄ Ã∑§ „ÊŸË

øÊÁ„∞–

ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ yz&yz&yz ‚◊Ë „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - Æ{ ◊Ê„ ¬È⁄ÊŸ ¬ÊÒœ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ ¬Ê⁄¢Á÷∑§ •flSÕÊ ◊¢ ∑È§¿U ‚◊ƒÊ Ã∑§ ∂ªÊÃÊ⁄

Á‚¢øÊß ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊÃË „Ò–



ŒÎÁc≈U ‚ flÎ ÊÊ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ∑§Ë ™°§øÊß wz ‚ xÆ ‚◊Ë.

„ÊŸÊ øÊÁ„∞– ⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¥ ‚ ‚È⁄ÊÊ ∑§ Á∂∞ ÃÊ⁄ ƒÊÊ

∑§Ê≈UÊ¢ ∑§Ë ’Êª«∏ ∂ªÊŸÊ ∞fl¥ ⁄Ê¬á Ê ∑§ ¬„∂ flcÊ ◊¢ ∑§◊ ‚ ∑§◊

ŒÊ ’Ê⁄ ÁŸ¥ŒÊß ∞fl¢ ªÈ«∏Êß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒœ ◊¢ •ë ¿UË ’…∏UÃ „ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ë ¡«∏Ê¢ ∑§Ê ŒË◊∑§ ∞fl¢ •ã ƒÊ ’Ë◊ÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ‚ ’øÊŸ ∑§ Á∂∞

∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ¡Ò‚ ∞ã «Ê‚À»§ÊÚŸ, Á∂á «Ÿ ∞fl¢ »§»Í¥§ŒŸÊ‡Ê∑§

ŒflÊ ◊¢ flÊÚÁflS≈UËŸ, ◊Ò∂ÊÁÕƒÊÊŸ •ÊÁŒ ∑§Ê v ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Êã ŒÃÊ ∑§

œÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–



©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ∂∑§«∏Ë ¡∂Ê™§ ∂∑§«∏Ë ∑§ M§¬ ◊ ∞fl¢ »§∂ •ÊÒcÊœËƒÊ ◊¢ ©¬ƒÊÊª

Á∑§∞ ¡ÊÃ „Ò–

•ã ƒÊ - ß‚∑§Ê ¬ƒÊÊª Áò Ê»§∂Ê, ë ƒÊflŸ¬Ê‡Ê •ÊÁŒ •ÊÒcÊÁœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ◊¢

÷Ë Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚◊¢ ÷Ë „⁄Ê ∑§Ë ÷Ê¢ÁÃ »§∂ ∑§Ë √ƒÊfl‚ÊÁƒÊ∑§

◊Ê¢ª •à ƒÊÊÁœ∑§ „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê flŸ Êò ÊÊ¢ ◊¢ ¬Ê∑§ÎÁÃ∑§

¬ÈŸ⁄Êà ¬ÊŒŸ ∑§Ê»§Ë ∑§◊ ŒπÊ ªƒÊÊ „Ò–

83

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ‚ÊªÊÒŸ

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ≈UÄ ≈UÊŸÊ ªÁã «‚

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ fl’Ÿ‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê flÎ Ê „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ Áø⁄„Á⁄Ã •ÕÊÃ flcÊ÷⁄ „⁄Ê-÷⁄Ê ⁄„Ÿ flÊ∂Ê ¬á Ê¬ÊÃË flÎ Ê

„Ò– ƒÊ„ flÎ Ê ¬ÊƒÊ— }Æ ‚ vÆÆ Á»§≈U ∂¢’Ê ∑§Êc∆UËƒÊ „ÊÃÊ „Ò– ƒÊ„

‡ÊÊπÊ •ÊÒ⁄ Á‡Êπ⁄ ¬⁄ ÃÊ¡ ¡Ò‚Ê øÊ⁄Ê¢ Ã⁄»§ »Ò§∂Ê „È•Ê „ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ÷Ê⁄Ã, êƒÊÊ¢◊Ê⁄ •ÊÒ⁄ ÕÊß∂Òá « ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ÷Ê⁄Ã ◊¢

ƒÊ„ ◊ÈÅƒÊ M§¬ ‚ •⁄Êfl∂Ë ¬flÃ ‚ ’¢ÈŒ∂ π¢« Ã∑§ ∑§ Êò ÊÊ¢ ◊¢

¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò ‚ÊÕ „Ë ∂ª÷ª ‚ê¬Íá Ê ◊ä ƒÊ¬Œ‡Ê ◊¢ ¬ÊƒÊÊ

¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ⁄ÃË∂Ë, ∑§¿UÊ⁄Ë, ∑§Ê∂Ë ∑§¬Ê‚Ë, Áø∑§ŸË ∂≈U⁄Êß≈U •ÊÁŒ Á◊Ë

◊¢ ß‚∑§Ë ’…∏UÃ •ë ¿UË ŒπË ªß „Ò •ÕÊÃ ¬ÊŸË ∑§Ê ÁŸ∑§Ê‚

⁄„ŸÊ •ÕflÊ •œÊ÷ÍÁ◊ ∑§Ê ‚ÍπÊ ⁄„ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò–

flcÊ ◊¢ zÆ ß¢ø ‚ •Áœ∑§ flcÊÊ flÊ∂ •ÊÒ⁄ wz ‚ w|C ÃÊ¬◊ÊŸ

flÊ∂ SÕÊŸÊ¢ ◊¢ ƒÊ„ •ë ¿UË flÎÁf ∑§⁄ÃÊ „Ò¢–

’Ë¡ ø∑§ - ¬ÁÃflcÊ ’Ë¡ ©à ¬ÊÁŒÃ „ÊÃÊ „Ò ¬⁄ã ÃÈ ∞∑§ flcÊ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄

’Ë¡ ∑§Ê ©à ¬ÊŒŸ •Áœ∑§ ŒπÊ ªƒÊÊ „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ¡Ÿfl⁄Ë-»§⁄fl⁄Ë ◊Ê„ ◊¢ ¬Ã¤Ê«∏ „ÊÃÊ „Ò–

¬Áà ÃƒÊÊ¢ Æv ‚ Æw »§Ë≈U ∂¢’Ë ∞fl¢ Æ{ ‚ vw ß¢ø øÊÒ«∏Ë „ÊÃË „Ò¢¢–

ß‚∑§ »Í§∂ ∂ë ¿UŒÊ⁄ ‚»§Œ ⁄¢ª ∑§ „ÊÃ „Ò¢ ∞fl¢ •ªSÃ ‚

Á‚Ã¢’⁄ ◊Ê„ ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢– »§∂ •Ä ≈ÍU’⁄ ‚ ¡Ÿfl⁄Ë ∑§

◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢– »§∂ ªÊ∂Ê∑§Ê⁄, ÷Í⁄, S∂≈UË ⁄¢ª ∑§ „ÊÃ „Ò¢– ¡Ê

25- lkxkSu

84

Á∑§ »§⁄fl⁄Ë-◊Êø ∑§ ◊ä ƒÊ ¬∑§∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢¢–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ wÆÆÆ ‚ wzÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ x flcÊ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ - ’Ë¡ ◊¢ Æ{ ‚ vw ◊Ê„ Ã∑§ ‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ „ÊÃË „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ wz ‚ xz ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ wÆ ‚ wz ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ∑§◊⁄ ∑§ ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄ ¡Í≈U ∑§ ÕÒ∂ ◊¢ •ÕflÊ Á≈UŸ ∑§Ë ≈¢UÁ∑§ƒÊÊ¢ ◊¢

÷á «ÊÁ⁄Ã Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - Æw flcÊ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ Á∂ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞– ÃË‚⁄ flcÊ

•¢∑È§⁄á Ê ∑§◊ „ÊŸ ∂ªÃÊ „Ò–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê- v. ’ÈflÊß ∑§ ¬Ífl ’Ë¡ ∑§ ™§¬⁄Ë ∑§∆UÊ⁄ ∑§flø ∑§Ê „≈UÊŸ ∑§ Á∂∞ ¬Ífl

‚ „Ë ¬øÁ∂Ã ÁflÁœƒÊÊ¢ •ÕÊÃ ª«…U ◊¢ ªÊ’⁄ ∞fl¢ Á◊Ë ∑§ É ÊÊ∂

∑§ ‚ÊÕ ‚«∏ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò Á¡‚ vz ÁŒŸ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ ‚ÈπÊƒÊÊ

∞fl¢ ¬ÈŸ— ª«…U ◊¢ «Ê∂Ê ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚ Ã⁄„ z ‚ { ø∑§ ¬Íá Ê „ÊŸ

¬⁄ ’Ë¡ ∑§Ê ª«…U ‚ ÁŸ∑§Ê∂ ∑§⁄ ©‚ »§‡Ê ¬⁄ ¡Í≈U ∑§ ’Ê⁄ ‚

⁄ª«∏∑§⁄ œÊŸ ∑§ ¬‡øÊÃ ’ÈflÊß ∑§⁄Ÿ ƒÊÊÇ ƒÊ ’ŸÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

w. ’Ë¡ ∑§Ê ‚Ë◊¢≈U ∑§ ¬Ä ∑§ å ∂≈U»§Ê◊ ¬⁄ «Ê∂∑§⁄ ¬ÊŸË ‚

∂ªÊÃÊ⁄ ‚ÊÃ ÁŒŸÊ¢ Ã∑§ Á‚¢øÊß∑§⁄ ∑È§≈UÊß ∑§⁄∑§ ’Ê„⁄Ë ∑§∆UÊ⁄

•Êfl⁄á Ê ∑§Ê „≈UÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚ Ã⁄„ ‚ ©¬øÊ⁄á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ

’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§Ë ¡ÊÃË „Ò–

x. flÒô ÊÊÁŸ∑§ Ã⁄Ë∑§ ‚ ’Ë¡ ∑§Ê ‚ÊÃ ÁŒŸÊ¢ Ã∑§ ¬ÊŸË ◊¢ ‚«∏Ê∑§⁄

◊‡ÊËŸ ‚ Á¿U∂∑§Ê „≈UÊ∑§⁄ ’ÈflÊß ƒÊÊÇ ƒÊ ’ŸÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§

•ÁÃÁ⁄Ä Ã ’Ë¡ ∑§Ê ©¬øÊ⁄á Ê wÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ é ∂ËÁø¢ª ¬Ê©«⁄ ∑§

É ÊÊ∂ ◊¢ v É Ê¢≈U Ã∑§ «È’ÊŸ ∑§⁄ ‚Ê»§ ¬ÊŸË ‚ œÊ∑§⁄ ÷Ë Á∑§ƒÊÊ

¡ÊÃÊ „Ò Á¡‚‚ ’Ë¡ ◊¢ •ë ¿UÊ •¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊- •¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ’Ë¡ ∑§Ê ◊„ËŸ ¿UŸË „Èß ⁄Ã ◊¢ ’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ

øÊÁ„∞–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß flcÊÊ ¬Ê⁄¢÷ „ÊŸ ∑§ ∞∑§ ‚å ÃÊ„ ¬„∂ ∑§Ë ¡ÊŸË

85

øÊÁ„∞– é ∂ËÁø¢ª ¬Êfl«⁄ ‚ ©¬øÊÁ⁄Ã ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß •¬Ò∂ ‚

◊ß ◊Ê„ ◊¢ ∑§Ë ¡Ê ‚∑§ÃË „Ò– ¬⁄¢ÃÈ ß‚ ‚◊ƒÊ ’ÈflÊß ∑§⁄Ÿ ¬⁄

’Ë¡ ◊¢ ¬ÁÃÁŒŸ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ- vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ „ÃÈ ~Æ-vÆÆ ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ

„ÊÃË „Ò–


‚◊Ë. ⁄Ã ∑§Ë ¬⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄ ‚Ëœ ©¬⁄ÊÄ Ã ÁflÁœ ‚ ©¬øÊÁ⁄Ã

’Ë¡ ∑§Ê ’Ê∑§⁄, •ÕflÊ v flcÊ ¬È⁄ÊŸ ’Ë¡Ê¢∑È§⁄ ‚ M§≈U-‡ÊÍ≈U

∑§Ê≈U∑§⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ¬ÊÒœ ∑§Ê ’Ë◊Ê⁄Ë ‚ ’øÊŸ ∑§ Á∂∞ ‡ÊÈM§•ÊÃË

•flSÕÊ ◊¢ Ã¡ œÍ¬ ∞fl¢ ª◊ „flÊ ‚ ’øÊŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò

ß‚∑§ Á∂∞ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ªËŸ Ÿ≈U ‡Ê« ◊¢ ⁄πŸÊ øÊÁ„∞– ‚ÊÕ „Ë

¬ÊÒœÊ¢ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ÁŒπŸ ¬⁄ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ¡Ò‚ ∞¢«Ê‚À»§ÊÚŸ

∑§Ê v ¬ÁÃ‡ÊÃ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl ∞fl¢ »§»Í¥§ŒŸÊ‡Ê∑§ ⁄ÊªÊ⁄

•ÕflÊ ’ÒÁflS≈UËŸ ∑§ ∞∑§ ¬ÁÃ‡ÊÃ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl ∑§⁄Ÿ ‚

¬ÊÒœ ◊¢ „ÊŸ flÊ∂Ë ’Ë◊Ê⁄Ë ‚ ’øÊfl Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË ’…UÃ ∑§ Á∂∞ Á◊Ë + ⁄Ã +

∑§øÈ•Ê¢ πÊŒ ∑§Ê ’⁄Ê’⁄ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¢ ∂∑§⁄ ©‚◊¢ zÆ ªÊ◊ ŸË◊

∑§Ë π∂Ë ∑§Ê Á◊∂Ê∑§⁄ Á◊ü Êá Ê ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄ ©¬ƒÊÊª ◊¢ ∂ŸÊ

øÊÁ„∞–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬

vz&wz ‚◊Ë. ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ¬ÊÒœÊ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê w&w ◊Ë≈U⁄ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ xÆ&xÆ&xÆ ‚¢◊Ë „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ∂ª÷ª Æv flcÊ ¬È⁄ÊŸ ¬ÊÒœ ∑§Ê ⁄Ê¬á ÊË ‚ ÁŸ∑§Ê∂∑§⁄ flÎ ÊÊ⁄Ê¬á Ê

∑§ Á∂∞ ©¬ƒÊÊª ◊¢ Á∂ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–


ª◊ „flÊ ‚ ’øÊŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò ⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¢

86

‚ ‚È⁄ÊÊ ∑§ Á∂∞ ÃÊ⁄ ƒÊÊ ∑§Ê≈UÊ¢ ∑§Ë ’Êª«∏ ∂ªÊŸÊ ⁄Ê¬á Ê ∑§

¬„∂ flcÊ ◊¢ ∑§◊ ‚ ∑§◊ ŒÊ ’Ê⁄ ÁŸ¥ŒÊß ∞fl¢ ªÈ«∏Êß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒœ

◊¢ •ë ¿UË ’…∏UÃ „ÊÃË „Ò– ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ë ¡«∏Ê¢ ∑§Ê ŒË◊∑§ ∞fl¢ •ã ƒÊ

’Ë◊ÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ‚ ’øÊŸ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ¡Ò‚ ∞ã «Ê‚À»§ÊÚŸ,

Á∂á «Ÿ, •ÊÁŒ ∑§Ê v ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Êã ŒÃÊ ∑§ œÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl




©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ∑§Ë ◊¡’ÍÃË ∑§Ê ŒπÃ „È∞ ß‚∑§Ê ©¬ƒÊÊª

ß◊Ê⁄ÃË ∂∑§«∏Ë ∑§ M§¬ ◊¢ •ÕÊÃ »§ŸËø⁄, ¿UÃ, Œ⁄flÊ¡ •ÊÁŒ

’ŸÊŸ¢ ∑§ ∑§ÊƒÊ ◊¢ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò ‚ÊÕ „Ë ß‚∑§ ’Ë¡ ∑§

Ã∂ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª •ÊÒcÊœËƒÊ M§¬ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ ≈UÁŸŸ

∑§Ê ©¬ƒÊÊª «Êß ’ŸÊŸ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ‚

¬Êå Ã „ÊŸ flÊ∂ Ã∂ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ÷Ë •ÊÒcÊœËƒÊ M§¬ ◊¢ •ÕÊÃ

∞ÁÄ ¤Ê◊Ê ∑§ Á∂∞ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– »Í§∂ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª •SÕ◊Ê ∞fl¢

¬‡ÊÊ’ ‚ ‚’¢ÁœÃ ’Ë◊Ê⁄Ë ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

•ã ƒÊ - ¬ÊÒœ ∑§Ê ’Ë¡ ‚ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ∑§ •∂ÊflÊ M§≈U ∞fl¢ ‡ÊÍ≈U ‚ ÷Ë

ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò Á¡‚◊¢ Æ{ ‚ Æv flcÊ ¬È⁄ÊŸ ¬ÊÒœ ‚ wz

‚◊Ë. ∂¢’Ë M§≈U ∞fl¢ Æx ‚ Æy ‚◊Ë. ‡ÊÍ≈U ∂∑§⁄ ⁄ÊÁ¬Ã Á∑§ƒÊÊ

¡ÊÃÊ „Ò– ß‚ ÁflÁœ ‚ ‡ÊËÉ Ê ∞fl¢ SflSâ ƒÊ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢–

87

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - πÒ⁄, ∑§à ÕÊ ∑§ ŸÊ◊ ‚ ÷Ë ¡ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ß‚∑§Ê flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ •∑§Á‡ÊƒÊÊ ∑§≈UøÍ „Ò–

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ∂ÒÇ ƒÊÍÁ◊Ÿ‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê flÎ Ê „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ ◊ä ƒÊ◊ •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ê ~ ‚ vw ◊Ë≈U⁄ ∂¢’Ê ∞fl¢ Ã∑§⁄Ë’Ÿ w ‚ x

◊Ë≈U⁄ ªÊ∂Êß flÊ∂Ê flÎ Ê „ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ Ám∂Ê¬ËƒÊ vÆ

‚ vz ‚◊Ë ∂¢’Ë ∞fl¢ wÆ ‚ zÆ ∑§ ¡Ê«∏ ◊¢ ÁŒπÊß ŒÃË „Ò¢– ß‚∑§

»Í§∂ „À∑§ ¬Ë∂ ⁄¢ª ∑§ «¢∆U∂ ⁄Á„Ã ™§¬⁄ ∑§Ë Ã⁄»§ •ÊËƒÊ

ŸÈ∑§Ë∂ „ÊÃ „Ò¢– ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ πÈ⁄ŒÈ⁄Ë œÍ‚⁄ ÷Í⁄ ⁄¢ª ∑§Ë ∂¢’Ë

‚∑§⁄Ë œÊÁ⁄ƒÊÊ¢ flÊ∂Ë Á¡‚ ¬⁄ ∑§Ê¢≈U „ÊÃ „Ò¢, ÁŒπÊß ŒÃË „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ‚◊SÃ ÷Ê⁄Ã ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò ¬⁄¢ÃÈ ◊ÈÅƒÊ M§¬ ‚ ©à Ã⁄

¬Œ‡Ê, ◊ä ƒÊ ¬Œ‡Ê, ⁄Ê¡SÕÊŸ, ªÈ¡⁄ÊÃ, ◊„Ê⁄Êc≈U, •Ê¢œ ¬Œ‡Ê

∞fl¢ ∑§ŸÊ≈U∑§ ⁄Êí ƒÊÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊ä ƒÊ¬Œ‡Ê ◊¢ ƒÊ„

◊ÈÅƒÊÃ— ◊È⁄ÒŸÊ, Á‚flŸË, ’Ê∂ÊÉ ÊÊ≈U, ’ÒÃÍ∂, „Ê‡Ê¢ªÊ’ÊŒ,

⁄ÊƒÊ‚Ÿ, ¡’∂¬È⁄ •ÊÁŒ Á¡∂Ê¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ∑§Ê∂Ë ∑§¿UÊ⁄Ë, ŒÊ◊≈U ⁄ÃË∂Ë Á◊≈U≈UË ◊¢ ß‚∑§Ë ©¬¡ ∑§Ê»§Ë

•ë ¿UË „ÊÃË „Ò–


§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - πÒ⁄ ◊ ¬Èc¬Ÿ ¡ÍŸ ‚ •ªSÃ ◊Ê„ ◊¢ ∞fl¢ »§∂ ÁŒ‚¢’⁄ ‚ ◊Êø

∑§ ◊ä ƒÊ ∂ª∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò– ’Ë¡ ∑§Ê ∞∑§ò ÊË∑§⁄á Ê »§⁄fl⁄Ë ‚

◊Êø ◊Ê„ ∑§ ◊ä ƒÊ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞– ’Ë¡ ∂¢’Ë »§∂Ë ∑§ •¢Œ⁄

ÁSÕÃ „ÊÃ „Ò¢ Á¡ã „¢ »§≈UŸ ∑§ ¬Ífl ‚¢ªÁ„Ã ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã


26- [kSj

88

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂ÊªÊ◊ ◊¢ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ xzÆÆÆ - yÆÆÆÆ Ã∑§ „ÊÃË

„Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ ∞∑§ flcÊ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–


•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ‚Ê◊Êã ƒÊÃ— •¢∑È§⁄á Ê yÆ-{Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ xÆ ‚ yÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - å ∂ÊÁS≈U∑§ ¡Ê⁄ ◊¢ Á‚∂∑§Ê ¡∂ ⁄‚ÊƒÊŸ ∑§ ‚ÊÕ ÷á «ÊÁ⁄Ã ∑§⁄Ÿ

¬⁄ ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ v} ◊Ê„ Ã∑§ ’…U∏Êß ¡Ê

‚∑§ÃË „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ Æ~ ‚ vw ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄


’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ’ÈflÊß ¬Ífl ’Ë¡ ∑§Ê ‚ÊœÊ⁄á Ê ¬ÊŸË ◊¢ wy É Ê¢≈U Ã∑§ Á÷ªÊ∑§⁄

⁄πŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊- •¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ ⁄Ã „Ò–

’ÈflÊß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’È•Êß ∑§ Á∂∞ ◊Êø - •¬Ò∂ ◊Ê„ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ wz ‚ xÆ ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊªË–


‚◊Ë. ⁄Ã ∑§Ë ¬⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U ‚ ¬Ê∂ËÕËŸ ◊¢ ¬ÊÒœ ⁄ÊÁ¬Ã ∑§⁄Ÿ ‚ ¬„∂ Á◊ü Êá Ê

∑§ ‚ÊÕ ’ÒÁflS≈UËŸ ∑§ v ¬ÁÃ‡ÊÃ ∑§ ‚Ê¢œÃÊ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê

Á¿U«∏∑§Êfl ŒË◊∑§ ⁄Ê∑§Ÿ ∑§ Á∂∞ •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò, ‚ÊÕ „Ë

⁄ÊÁ¬Ã Á∑§∞ ª∞ ¬ÊÒœ ∑§ øÊ⁄Ê¥ •Ê⁄ ßá «Ê‚À»§ÊŸ ∑§Ê v ¬ÁÃ‡ÊÃ

∑§Ê É ÊÊ∂ «Ê∂ŸÊ ÷Ë ©ÁøÃ ⁄„ÃÊ „Ò Á¡‚‚ ŒË◊∑§ ∑§Ê ¬∑§Ê¬ Ÿ

„Ê ‚∑§– ⁄ÊÁ¬Ã Á∑§∞ ª∞ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ⁄π⁄πÊfl ∑§◊ ‚ ∑§◊ ∞∑§

flcÊ Ã∑§ ∑§⁄ŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò– ¬ÊÚÁ∂ÕËŸ ◊¢ ⁄ÊÁ¬Ã ∑§⁄Ã

‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏Ê¢ ∑§Ê S¬‡Ê Ÿ„Ë¢ ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞ •ÕÊÃ ≈U ‚

¬ÊÒœ ∑§Ê ◊ä ƒÊ ÷Êª ‚ ¬∑§«∏∑§⁄ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ⁄Ê¬á Ê ∑§⁄Ÿ ‚

◊ÎÃ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ ◊¢ ∑§◊Ë¢ ∑§Ë ¡Ê ‚∑§ÃË „Ò–

89

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ’Òª ◊¢ Á◊ü Êá Ê ∑§Ê

•ŸÈ¬ÊÃ ∞∑§ ÷Êª ⁄Ã + ŒÊ ÷Êª Á◊Ë + ∞∑§ ÷Êª ªÊ’⁄ πÊŒ

⁄πÊ ¡ÊŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ vz&wz ‚◊Ë ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª


⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- πÒ⁄ ⁄Ê¬á Ê ∑§ Á∂ƒÊ x&x◊Ë. ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ ª«…U πÊŒ ∑§⁄ ¬ÊÒœ


ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ª«…U ∑§Ê •Ê∑§Ê⁄ xÆ&xÆ&xÆ ‚◊Ë ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò¢–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ⁄Ê¬á Ê ∑§ Á∂∞ { ‚ } ◊Ê„ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ¬ÊÒœ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ŸÊ

øÊÁ„∞–



ŒÎÁc≈U ‚ flÎ ÊÊ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ∑§Ë ™§øÊß wz ‚ xÆ ‚◊Ë.

„ÊŸÊ øÊÁ„∞– ⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¥ ‚ ‚È⁄ÊÊ ∑§ Á∂∞ ÃÊ⁄ ƒÊÊ

∑§Ê¥≈UÊ¢ ∑§Ë ’Êª«∏ ∂ªÊŸÊ ⁄Ê¬á Ê ∑§ ¬„∂ flcÊ ◊¢ ∑§◊ ‚ ∑§◊ ŒÊ

’Ê⁄ ÁŸ¥ŒÊß ∞fl¢ ªÈ«∏Êß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒœ ◊¢ •ë ¿UË ’…∏UÃ „ÊÃË „Ò–


∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ¡Ò‚ ’ÒÁflS≈UËŸ, ◊Ò∂ÊÁÕƒÊÊŸ •ÊÁŒ ∑§Ê v

¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Êã ŒÃÊ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ⁄Ê¬á Ê ∑§



©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ∑Î§ÁcÊ flÊÁŸ∑§Ë ∑§ Á∂∞ ƒÊ„ •à ƒÊã Ã ©¬ƒÊÊªË ¬¡ÊÁÃ „Ò ß‚ πÃ

∑§Ë ◊«∏ ¬⁄ ∂ªÊƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò ÃÕÊ ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ∑§Ê

©¬ƒÊÊª ∑§à ÕÊ ’ŸÊŸ ∞fl¢ •ÊÒcÊœËƒÊ ©¬ƒÊÊª ¡Ò‚ πÊ°‚Ë, ∑§é ¡,

∑§»§, øÊ≈U •ÊÁŒ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ∑Î§ÁcÊ •ÊÒ¡Ê⁄Ê¢

∞fl¢ ’Ò∂ªÊ«∏Ë œÈ⁄Ë ∞fl¢ ¬Á„∞ ’ŸÊŸ ∑§ ∑§Ê◊ •ÊÃË „Ò–

•ã ƒÊ - ∞∑§ flcÊ ¬È⁄ÊŸ ¬ÊÒœ ‚ S≈¢U¬ (∆Í°U∆U) ∂∑§⁄ ÷Ë ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê ∑§ Á∂∞

©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò Á¡‚◊¢ w.z ‚ z.Æ ‚◊Ë. ‡ÊÍ≈U ∞fl¢

wz ‚ xÆ ‚◊Ë M§≈U „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

90

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ’’Í∂

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - •∑§Á‡ÊƒÊÊ ÁŸ∂ÊÁ≈U∑§Ê

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ◊ÊƒÊ◊Ê‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ‚ŒÊ„Á⁄Ã flÎ Ê „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ ∞∑§ ◊ä ƒÊ◊ •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ê ¿UÊ≈U ÃŸ ∞fl¢ »Ò§∂ „È∞ ¿Uò Ê ∞fl¢ ¬¢π

¡Ò‚Ë »Ò§∂Ë „Èß ¬Áà ÃƒÊÊ¢ flÊ∂Ê flÎ Ê „Ò– ß‚∑§Ë »§∂Ë ∂¢’Ë ∞fl¢

∑§≈UÊflŒÊ⁄ ŒπŸ ◊¢ ∑§Ê»§Ë πÍ’‚Í⁄Ã „ÊÃË „Ò¢ Á¡‚∑§ •¢Œ⁄ Æ} ‚

vw ’Ë¡ ÁSÕÃ ⁄„Ã „Ò¢– ß‚∑§ »Í§∂ ¬Ë∂ ø◊∑§Ë∂ ∞fl¢ ‚Èª¢ÁœÃ

„ÊÃ „Ò¢–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ÷Ê⁄Ã ∑§ ‡ÊÈc∑§ SÕÊŸÊ¢ ◊¢ ’„ÈÃÊƒÊÃ ‚ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊.¬.

◊¢ ƒÊ„ „Ê‡Ê¢ªÊ’ÊŒ, Ç flÊÁ∂ƒÊ⁄, œÊ⁄, ⁄ËflÊ, ¬ã ŸÊ, ¡’∂¬È⁄,

•ÊÁŒ Á¡∂Ê¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ flÎ Ê •Ÿ∑§ ¬∑§Ê⁄ ∑§Ë ¡◊ËŸ ◊¢ ©ª ‚∑§ÃÊ „Ò– ¬⁄¢ÃÈ ß‚∑§

Á∂∞ Á◊Ë ∑§Ë ÁŸø∂Ë ‚Ã„ ◊¢ ¬ƒÊÊå Ã ◊Êò ÊÊ ◊¢ SÕÊß Ÿ◊Ë

„ÊŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò– ∑§Ê∂Ë ∑§¿UÊ⁄Ë ŒÊ◊≈U Á◊Ë, ÊÊ⁄ËƒÊ Á◊Ë ◊¢

•ë ¿UË flÎÁf ∑§⁄ÃÊ „Ò–


§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚ flÎ Ê ◊¢ Ÿß ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ◊ß ◊Ê„ ◊¢ •ÊŸÊ ¬Ê⁄¢÷ „ÊÃË „Ò¢ ∞fl¢

»Í§∂ í ƒÊÊŒÊÃ⁄ ¡È∂Êß ‚ Á‚Ã¢’⁄ ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢– »Í§∂ •ÊŸ

∑§ ’ÊŒ ÃÈ⁄¢Ã »§∂ •ÊŸÊ ‡ÊÈM§ „Ê ¡ÊÃÊ „Ò ¡Ê Á∑§ ◊Êø ‚ ◊ß

Ã∑§ ¬∑§ ¡ÊÃ „Ò¢– ’Ë¡ ∞∑§ò ÊË∑§⁄á Ê •¬Ò∂ ‚ ◊ß ◊Ê„ ∑§ ◊ä ƒÊ


¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ ~ÆÆÆ-vÆÆÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

27- ccwy

91

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - flÊƒÊÈ ⁄ÊœË å ∂ÊÁS≈U∑§ ¡Ê⁄ ◊¢ Á‚Á∂∑§Ê ¡∂ ⁄Ê‚ÊƒÊŸ ∑§ ‚ÊÕ

÷á «Ê⁄á Ê ∑§⁄Ÿ ¬⁄ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ /•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ ŒÊ

flcÊ ‚ •Áœ∑§ ‚◊ƒÊ Ã∑§ ’ŸË¢ ⁄„ÃË „Ò–


•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ‚Ê◊Êã ƒÊ ÷¢«Ê⁄á Ê ∑§Ë ÁSÕÁÃ ◊ ’Ë¡ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ yÆ-|Æ

¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ yÆ ‚ zÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - flÊƒÊÈ ⁄ÊœË å ∂ÊÁS≈U∑§ ¡Ê⁄ ◊¢ Á‚Á∂∑§Ê ¡∂ ⁄‚ÊƒÊŸ ∑§ ‚ÊÕ

Á◊Áü ÊÃ ∑§⁄ ’Ë¡ ∑§ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ yÆ ‚ zÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§

’ŸË ⁄„ÃË „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - Æw flcÊ ∑§ •¢Œ⁄ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ◊¢ ∂ Á∂ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ’Ë¡ ∑§Ê ’ÈflÊß ¬Ífl Ã¡ ª⁄◊ ¬ÊŸË ◊¢ «Ê∂∑§⁄ ∆¢U«Ê „ÊŸ ∑§

¬‡øÊÃ wy É Ê¢≈U Ã∑§ ß‚Ë ¬ÊŸË ◊¢ Á÷ªÊ∑§⁄ ⁄πŸ ∑§ ¬‡øÊÃ

’È•Êß ∑§⁄Ÿ ‚ ’Ë¡ ∑§Ë •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ wz ‚ xÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§

’…∏UÊß ¡Ê ‚∑§ÃË „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊- ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§ Á∂∞ ⁄Ã ∑§Ë { ‚ | ‚◊Ë ∑§Ë ¬⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄

’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò– •Ã— ’Ë¡ •¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã

◊Êä ƒÊ◊ ⁄Ã „Ò–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’È•Êß ◊ß ◊Ê„ ◊¢ ∑§Ë ¡ÊŸË øÊÁ„∞–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ „ÃÈ |Æ ‚ |z ªÊ◊ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ

„ÊªË–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ß‚∑§ ’Ë¡ ‚Ëœ ⁄Ê¬á Ê SÕ∂ ◊¢ ’ÊƒÊ ¡Ê ‚∑§Ã „Ò ƒÊÊ ßã „¥ ‚Ëœ

¬Ê∂ËÕËŸ ∑§Ë â ÊÒÁ∂ƒÊÊ¥ ‚ ’ÊƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò– Ä ƒÊÊ⁄Ë ◊¢ ’Ë¡ z

‚◊Ë. ∑§ •¢Ã⁄ ¬⁄ ∂ªÊŸ øÊÁ„∞– ’ÊŸ ∑§ ∞∑§ ‚å ÃÊ„ ’ÊŒ

•¢∑È§⁄á Ê ¬Ê⁄¢÷ „Ê ¡ÊÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ¬Ê⁄¢÷ ◊¢ ¬ÊÒœ •Áœ∑§ ∑§Ê◊∂ „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ©ã „¢ Ã¡ œÍ¬ ∞fl¢

ª◊ „flÊ ‚ ’øÊŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò– ¬„∂ flcÊ ◊¢ ∑§◊

‚ ∑§◊ ŒÊ ’Ê⁄ ÁŸ¢ŒÊß ∞fl¢ ªÈ«∏Êß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒœ ◊¢ •ë ¿UË ’…∏UÃ

„ÊÃË „Ò ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏Ê¢ ∑§Ê ŒË◊∑§ ∞fl¢ •ã ƒÊ

’Ë◊ÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ‚ ’øÊŸ ∑§ Á∂∞ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ¡Ò‚ ’ÒÁflS≈UËŸ ∑§

92

v ¬ÁÃ‡ÊÃ ∑§ ‚Ê¢œÃÊ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê ∑§⁄Ã ‚◊ƒÊ Á◊ü Êá Ê ∑§Ê •ŸÈ¬ÊÃ ∞∑§

÷Êª ⁄Ã + ŒÊ ÷Êª Á◊Ë + ∞∑§ ÷Êª ªÊ’⁄ πÊŒ ⁄πÊ ¡ÊŸÊ



øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ Á∂ƒÊ x&x◊Ë. ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ ª«…U πÊŒ ∑§⁄ ¬ÊÒœ


ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ª«…U ∑§Ê •Ê∑§Ê⁄ xÆ&xÆ&xÆ ‚◊Ë ©¬ƒÊÈÄ Ã

„ÊÃÊ „Ò¢–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ⁄Ê¬á Ê ∑§ Á∂∞ ~ ‚ vw ◊Ê„ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ¬ÊÒœ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ŸÊ

øÊÁ„∞–


ª◊ „flÊ ‚ ’øÊŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò– ¬„∂ flcÊ ◊¢ ∑§◊ ‚ ∑§◊

ŒÊ ’Ê⁄ ÁŸ¥ŒÊß ∞fl¢ ªÈ«∏Êß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒœ ◊¢ •ë ¿UË ’…∏UÃ „ÊÃË „Ò–


ŸË◊ ∑§Ë π∂Ë •ÕflÊ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ¡Ò‚ ’ÒÁflS≈UËŸ •ÊÁŒ ∑§Ê

v ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Êã ŒÃÊ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ⁄Ê¬á Ê

∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ¤ÊÊ⁄ ‚ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ


©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ß‚∑§Ë »§Á∂ƒÊÊ° •ÊÒ⁄ ¬à Ã ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¥ ∑§ Á∂∞ øÊ⁄ ∑§ M§¬ ◊¢

©¬ƒÊÊª ◊¢ ∂Êß ¡ÊÃË „Ò– ∑Î§ÁcÊ flÊÁŸ∑§Ë ∑§ Á∂∞ ƒÊ„ •à ƒÊã Ã

©¬ƒÊÊªË ¬¡ÊÁÃ „Ò ß‚ πÃ ∑§Ë ◊«∏ ¬⁄ ∂ªÊƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

ß‚∑§Ë ÃŸ ‚ ≈UÁŸŸ ∞fl¢ ªÊ¢Œ ¬Êå Ã „ÊÃË „Ò– ƒÊ„ ∑Î§ÁcÊ flÊÁŸ∑§Ë

∞fl¢ ◊ÎŒÊ ÁSÕ⁄Ë∑§⁄á Ê ∑§ Á∂∞ •à ƒÊ¢Ã ©¬ƒÊÊªË ¬¡ÊÁÃ „Ò–

ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ‚ ©à Ã◊ ªÈá Êflà ÃÊ ∑§Ê øÊ⁄∑§Ê∂ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃÊ „Ò–

•ã ƒÊ - ß‚∑§ ’Ë¡ ∑§Ê ‚Ëœ ªb ◊¢ ÷Ë ’ÈflÊß ∑§Ë ¡Ê ‚∑§ÃË „Ò ¬⁄¢ÃÈ

¬à ƒÊ∑§ ªb ◊¢ ©¬øÊÁ⁄Ã w ‚ x ’Ë¡ «Ê∂ŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊªÊ–

¡Ê Á∑§ •¢∑È§⁄á Ê ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ ∑§Ë ŒÎÁc≈U ‚ •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò–

93

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - •øÊ⁄

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ’È∑§ŸÁŸƒÊÊ ∂¢¡Ÿ

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ◊ä ƒÊ◊ •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ê ªÊ∂Ê∑§Ê⁄ ¿Uò Ê flÊ∂Ê flÎ Ê „Ò– ƒÊ„

∞ŸÊ∑§ÊÁ«ƒÊ‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ‚ŒSƒÊ „Ò– •ÊÁÕ∑§ M§¬ ‚ ªÊ◊Ëá ÊÊ¢ ∞fl¢

Áfl‡ÊcÊ M§¬ ‚ •ÊÁŒflÊÁ‚ƒÊÊ¢ ∑§Ë •Õ√ƒÊflSÕÊ ◊¢ ◊„à fl¬Íá Ê

÷ÍÁ◊∑§Ê ¬ŒÊŸ ∑§⁄ÃÊ „Ò– ƒÊ„ ∂É ÊÈflŸÊ¬¡ ¬⁄ •ÊÁü ÊÃ

¡Ÿ‚¢ÅƒÊÊ „ÃÈ ‚flÊÁœ∑§ ◊„à fl¬Íá Ê flÎ Ê „Ò– ß‚∑§ flŸ ‚¢⁄ÁÊÃ

∞fl¢ ªÒ⁄ ‚¢⁄ÁÊÃ ŒÊŸÊ flŸÊ¢ ◊¢ ¬Ê∞ ¡ÊÃ „Ò¢– ß‚∑§ ’Ë¡ ◊fl ∑§

M§¬ ◊¢ πÊŸ ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ ¬Êå Ã Ã∂ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª •ÊÒcÊÁœ M§¬

◊¢ „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ÷Ë •Õ√ƒÊflSÕÊ ◊¢ ◊„à fl¬Íá Ê ÷ÍÁ◊∑§Ê

ÁŸ÷ÊÃÊ „Ò– ß‚ flÎ Ê ∑§Ê ◊„à fl ª⁄Ë’Ê¢ ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ •ÊÁÕ∑§

M§¬ ‚ ‚¢¬ã Ÿ ∂Ê ∑§Ê◊ ◊¢ •ÊÃ „Ò¢–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ vy ‚ vz ◊Ë≈U⁄ ™°§øÊß flÊ∂Ê ‚Ëœ ÃŸ flÊ∂Ê flÎ Ê „ÊÃÊ „Ò

ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ øÊÒ«∏Ë ◊Ê≈UË •ÊÒ⁄ ◊È∂ÊƒÊ◊ ⁄‡ÊÊ¢ ‚ •Êë ¿UÊÁŒÃ

„ÊÃË „Ò¢– ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ ∑§Ê∂Ë ∂¢’Ë œÊÁ⁄ƒÊÊ¢ flÊ∂Ë „ÊÃË „¥Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ©à Ã⁄-¬Á‡ø◊Ë ÷Ê⁄Ã ∑§ ‚◊ÈŒ Ã∂ ‚ xÆÆÆ Á»§≈U ∑§Ë

™§øÊß Ã∑§ ‡ÊÈc∑§ ¡∂flÊƒÊÈ Êò Ê ◊ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊.¬. ◊¢ ƒÊ„

◊¢«∂Ê, ’ÒÃÍ∂, ŒflÊ‚, ¡’∂¬È⁄, ¬ã ŸÊ, Á¿UŒflÊ«∏Ê •ÊÁŒ Á¡∂Ê¢

◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ŒÊ◊≈U, ¬Õ⁄Ë∂Ë, ◊È⁄◊, ∑§Ê∂Ë Á◊≈U≈UË ◊¢ ß‚∑§Ë flÎÁf •ë ¿UË

„ÊÃË „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - ¬ÁÃflcÊ ’Ë¡ ©à ¬ÊÁŒÃ „ÊÃÊ „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚ flÎ Ê ◊¢ »Í§∂ ¡Ÿfl⁄Ë ‚ ◊Êø ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢ ∞fl¢ »§∂

28- vpkj

94

•¬Ò∂ ‚ ¡ÍŸ ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢ ∞fl¢ ¡È∂Êß ‚ Ÿß ¬Áà ÃƒÊÊ¢

•ÊŸÊ ¬Ê⁄¢÷ „Ê ¡ÊÃË „Ò¢– ¬Á⁄¬Ä fl »§∂Ê¢ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ◊ß ◊Ê„ ∑§

¬Õ◊ ‚ ÁmÃËƒÊ ‚å ÃÊ„ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞– ¬Á⁄¬Ä fl »§∂Ê¢

∑§Ê ⁄¢ª ∑§Ê∂Ê-∑§à Õß „ÊÃÊ „Ò–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ xzÆÆ ‚ yÆÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ Æ{ ‚ Æ~ ◊Ê„ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–


•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ yÆ ‚ zÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ xz ‚ yÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ¬Ê∂ËÕËŸ ’Òª ◊¢ ∑§◊ ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄ ÷á «ÊÁ⁄Ã ∑§⁄Ÿ ¬⁄ ’Ë¡ ∑§Ë

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ ∞fl¢ •¢∑È§⁄á Ê ¬ÁÃ‡ÊÃ Æx ‚ Æ{ ◊Ê„ Ã∑§

’…U∏ÊƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ Æ{ ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ ∂ŸÊ

øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê Æ.v ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢ŒÃÊ ∑§ ◊⁄Ä ƒÊÍÁ⁄∑§ Ä ∂Ê⁄Êß« œÊ∂ ◊¢ w Á◊ÁŸ≈U

Ã∑§ «È’Ê∑§⁄ ⁄πŸ ∑§ ¬‡øÊÃ ‚Ê»§ ¬ÊŸË w ‚ x ’Ê⁄ œÊ∑§⁄

’È•Êß ∑§Ë ¡Ê∞ •ÕflÊ vÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢ŒÃÊ flÊ∂ ‚ÀçƒÊÍÁ⁄∑§

•ê∂ ◊¢ vÆ Á◊ÁŸ≈U «È’Ê∑§⁄ ⁄πŸ ∑§ ¬‡øÊÃ ‚Ê»§ ¬ÊŸË w ‚ x

’Ê⁄ œÊ∑§⁄ ’È•Êß ∑§⁄ŸÊ–


’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’ÈflÊß ∑§Ê ©¬ƒÊÈÄ Ã ‚◊ƒÊ ¡ÍŸ-¡È∂Êß „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ∑§ Á∂∞ {Æ ‚ |Æ ªÊ◊ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë


’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ‚Ëœ ’Ë¡Ê¥ ∑§Ë ’È•Êß ¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U •ÕflÊ Ä ƒÊÊ⁄Ë ◊¢ y ‚ {

‚◊Ë. ⁄Ã ∑§Ë ¬⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄ ’Ë¡ ‚ ’Ë¡ ∑§ ’Ëø ∑§Ë ŒÍ⁄Ë Æw ‚

w.z ‚◊Ë ⁄π∑§⁄ ’ÈflÊß ∑§⁄ŸË øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË¢ ◊¢ ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§ ¬‡øÊÃ Ä ƒÊÊ⁄Ë ◊¢ •à ƒÊÊÁœ∑§ ¬ÊŸË

∑§ ÷⁄Êfl ‚ ’øŸÊ øÊÁ„∞, Ä ƒÊÊ¢Á∑§ •Áœ∑§ ¬ÊŸË ‚ •¢∑È§Á⁄Ã

¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏¢ ª∂ ¡ÊÃË „Ò¢– •¢∑È§⁄á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ ‚◊ƒÊ-‚◊ƒÊ ¬⁄

ÁŸ¢ŒÊß ∞fl¢ ªÈ«∏Êß ∑§⁄Ã ⁄„ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

95

’Ë◊Ê⁄Ë ‚ ’øÊfl ∑§ Á∂∞ Æv ∂Ë≈U⁄ ¬ÊŸË ◊¢ Æw ªÊ◊ ’ÒÁflS≈UËŸ

∑§Ê É ÊÊ∂ ’ŸÊ∑§⁄ ¬ÁÃ ’Ò« Æy ‚ Æz ∂Ë≈U⁄ É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl

∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ŒË◊∑§ ∑§Ê ¬∑§Ê¬ Œπ ¡ÊŸ ¬⁄ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§

Á∂¢«Ÿ, Ä ∂Ê⁄Ê¬ÊƒÊ⁄Ë»§ÊÚ‚ ∑§Ê Æv ¬ÁÃ‡ÊÃ É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl

Á◊Ë ∑§ ¬Ê‚ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË ’…∏UÃ ∑§ Á∂∞ ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê

∑§⁄Ã ‚◊ƒÊ ⁄Ã +Á◊Ë+ ªÊ’⁄ πÊŒ ∑§Ê x—v—v ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¢

Á◊ü Êá Ê Á∂ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ vz&wz ‚◊Ë ∑§ ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª


⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø x&x ◊Ë≈U⁄ ∑§Ê •¢Ã⁄Ê∂ „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - flcÊÊ ¬Ê⁄¢÷ „ÊŸ ¬⁄ ◊Ê„ ¡ÍŸ ¡È∂Êß ◊¢ ¬ÊÒœ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê

xÆ&xÆ&xÆ ‚◊Ë. ∑§ ª«…U ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ vw ◊Ê„ ∑§ ¬ÊÒœ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–


’Êª«∏ ∂ªÊŸÊ ∞fl¥ ⁄Ê¬á Ê ∑§ ¬„∂ flcÊ ◊¢ ∑§◊ ‚ ∑§◊ ŒÊ ’Ê⁄

ÁŸ¥ŒÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞ ÁŸ¥ŒÊß ∑§ ‚ÊÕ ¡ÈÃÊß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒä Ê ◊¢

•ë ¿UË ’…∏UÃ „ÊÃË „Ò– ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏Ê¥ ∑§Ê ŒË◊∑§ ‚ ’øÊŸ

∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ¡Ò‚ ’ÒÁflS≈UËŸ •ÊÁŒ ∑§Ê v ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Êã ŒÃÊ ∑§

É ÊÊ∂ ∑§Ê ¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß

∑§ ¬‡øÊÃ ¤ÊÊ⁄ ‚ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ß‚∑§ ’Ë¡ πÊŸ ◊¢ ∑§Ê◊ •ÊÃ „Ò ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ° ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¢ ∑§

Á∂∞ øÊ⁄ ∑§ Á∂∞ ∑§Ê◊ ◊¢ •ÊÃË „¥Ò, Ä ƒÊÊ¢Á∑§ ƒÊ„ ∑Ò§∂Á‡ÊƒÊ◊,

∑§Ê’Ÿ ∞fl¢ ŸÊß≈UÊ¡Ÿ ‚ ÷⁄¬Í⁄ „ÊÃË „¥Ò– ß‚∑§ flÎ Ê ∑§Ê ©¬ƒÊÊª

ªÊ¢Œ ∑§Ë ¬ÊÁå Ã ∑§ Á∂∞ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ∑§Ê

•Ê‚ÊŸË ‚ ◊‡ÊËŸÊ¢ mÊ⁄Ê øË⁄Ê ¡ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê •ÊœÈÁŸ∑§ ‚Ê¡-

‚í ¡Ê ◊¢ ©¬ƒÊÊª ◊¢ •ÊŸ flÊ∂Ë ‚Ê◊ªË ◊¢ ©¬ƒÊÊª ∑§Ë ¡ÊÃË

„Ò– ß‚∑§ •∂ÊflÊ ƒÊ„ ∂∑§«∏Ë ∑§ ’Ä ‚, ’À∂Ë, Œ⁄flÊ¡, ¬Ê∂

∞fl¢ ∑§◊ ∑§Ë◊Ã flÊ∂ »§ŸËø⁄ ’ŸÊŸ ∑§ ∑§Ê◊ •ÊÃË „Ò– ß‚∑§

‚ÊÕ „Ë ÷Ê⁄Ã ◊¢ ‚÷Ë ¡ª„ •ÊÁŒflÊÁ‚ƒÊÊ¢ mÊ⁄Ê ¡∂Ê™§ ‹∑§«∏Ë

∑§ M§¬ ◊¢ ©¬ƒÊÊª ∑§Ë ¡ÊÃË „Ò– ƒÊ„ ∑Î§ÁcÊ flÊÁŸ∑§Ë ∑§ Á∂∞

96

•à ƒÊ¢Ã ©¬ƒÊÊªË ¬¡ÊÁÃ „Ò– ß‚∑§ ’Ë¡ ◊¢ xz ‚ zÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ

Ã∑§ Ã∂ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò ¡Ê Á∑§ πÊŒ ∞fl¢ •ÊÒcÊœËƒÊ ©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§

∑§Ê⁄á Ê ∑§Ê»§Ë ∂Ê÷ŒÊƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ ’Ë¡ ‚ ¬Êå Ã „ÊŸ

flÊ∂Ê Ã∂ πÊŸ ◊¢ ÷Ë ∑§Ê»§Ë ¬ÊÁc≈U∑§ „ÊÃÊ „Ò ∞fl¢ ‚ÊÒã ŒƒÊ

¬‚ÊœŸ •ÊÒ⁄ à fløÊ ‚¢’¢œË ⁄Êª ∞fl¢ ‡Ê⁄Ë⁄ ¬⁄ ¬«∏Ÿ flÊ∂ ä ÊUé ’

∑§Ë∂ ◊È„Ê¥‚Ê¢ •ÊÁŒ ∑§Ê ŒÍ⁄ ∑§⁄Ÿ ◊¢ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚

‡Ê⁄Ë⁄ ◊¢ „ÊŸ flÊ∂ •¢ŒM§ŸË ŒŒ ∑§ Á∂∞ ’∑§⁄Ë ∑§ ŒÍœ ∑§ ‚ÊÕ

Á◊∂Ê∑§⁄ ¬ËŸ ‚ •Ê⁄Ê◊ Á◊∂ÃÊ „Ò– ƒÊ„ flÎ Ê ∑È§‚◊Ë ∂Êπ

ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ∑§ Á∂∞ ©¬ƒÊÊª ◊¢ ∂Ê∞ ¡ÊŸ flÊ∂ ∑§Ë«∏ ∑§ „ÊS≈U ∑§

M§¬ ◊¢ ¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚ ¬⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊŸ flÊ∂ ∑§Ë«∏ ∑§

∂ÊflÊ ∞∑§ •Ê∑§Ê⁄ ∑§ ∞fl¢ •Áœ∑§ Áfl∑§Á‚Ã „ÊÃ „Ò– ß‚ flÎ Ê ‚

¬Ê∞ ¡ÊŸ flÊ∂Ë ªÊŒ ◊¢ ∞Á«Á‚fl ªÈá Êflà ÃÊ •Áœ∑§ „ÊŸ ∑§

∑§Ê⁄á Ê ƒÊ„ ’Ê‚⁄Êª◊ ∑§ ‚Ê◊ÊŸ ÷Ë ©¬ƒÊÊªË „ÊÃË „Ò ∞fl¢

≈UÄ ‚≈UÊß∂ ∑§ «Á‚¢ª ∑§ ∑§Ê◊ •ÊÃË „Ò– ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ •ÊÒ⁄ »§∂

‚ ¬Ê∑Î§ÁÃ∑§ flÊÁŸ‚ ¬Êå Ã „ÊÃË „Ò, Ä ƒÊÊ¢Á∑§ ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ ◊¢ vx

‚ vy ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ≈UÁŸŸ ∞fl¢ ~ ‚ vÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ŸÊŸ≈UÁŸŸ

¬Ê∞ ¡ÊÃ „Ò¥– ß‚∑§Ë ¡«∏ ∑§Ê»§Ë ∑§«∏flË „ÊÃË „Ò ¡Ê Á∑§ Á¬à Ã ∞fl¢

πÍŸ ‚ ‚¢’¢ÁœÃ ’Ë◊ÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ∑§Ê ŒÍ⁄ ∑§⁄Ÿ ∑§ ¬ƒÊÊª ◊¢ •ÊÃË „Ò–

ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§Ê ⁄‚ ¬ÊøŸ Á∑§ƒÊÊ ∆UË∑§ ∑§⁄Ÿ, ∑§»§

ÁŸ∑§Ê∂Ÿ ∞fl¢ „∑§∂ÊŸ flÊ∂ ’Ë◊ÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ◊¢ ∑§Ê◊ •ÊÃË „Ò–

•ã ƒÊ - ß‚ M§≈U-‚∑§⁄ ∑§ mÊ⁄Ê ÷Ë ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ◊¢ ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ

„Ò Á¡‚∑§ Á∂∞ M§≈U ‚∑§⁄ Æz ‚◊Ë. ∑§Ë ªÊ∂Êß ∞fl¢ vz ‚◊Ë.

∑§Ë ∂¢’Êß ∂∑§⁄ ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ◊¢ w—v—v ∑§Ê (⁄Ã+Á◊Ë+ªÊ’⁄

πÊŒ) ∑§Ê Á◊ü Êá Ê ∂∑§⁄ ⁄Ê¬á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞– M§≈U ‚∑§⁄

‚ ¬Êå Ã ¬ÊÒœ Æv flcÊ ∑§ „ÊŸ ¬⁄ Êò Ê ◊¢ ⁄Ê¬á Ê Á∑§∞ ¡Ê ‚∑§Ã

„Ò¢–

¬Ê∑§ÎÁÃ∑§ ¬ÈŸ⁄Êà ¬ÊŒŸ ∞fl¢ ß‚∑§ ’Ë¡ ∑§Ë •à ƒÊÊÁœ∑§

◊Ê¢ª „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê flŸÊ¢ ◊¢ ß‚∑§Ë ÁŒŸ ¬ÁÃÁŒŸ ∑§◊Ë ŒπË ¡Ê

⁄„Ë „Ò ß‚ ∑§Ê⁄á Ê ƒÊ„ flÎ Ê ŒÈ∂÷ ∞fl¢ ‚¢∑§≈UÊ¬ã Ÿ ∑§Ë ü Êá ÊË ◊¢ •Ê

ª∞ „Ò–

97

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - •Ê°fl∂Ê

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ∞Áê’Á∂∑§Ê •ÊÚ»§ËÁ‚ŸÁ∂‚

¬Á⁄øƒÊ - •Ê°fl∂Ê ‚¢¬Íá Ê ∂Ê∑§Ê¢ ◊¢ ¬Áflò Ê flÎ Ê „Ò– •ÕÊÃ ‚’ ¬Ê¬Ê¢ ∑§Ê „⁄Ÿ

flÊ∂ flÎ Ê ∑§Ë ¡«∏ ◊¢ Áflcá ÊÈ, ™§¬⁄Ë ÷Êª ◊¢ Á¬ÃÊ◊„ ’ê„Ê, ÃŸ

◊¢ Á‡Êfl, ‡ÊÊπÊ•Ê¢ ◊¢ ◊ÈÁŸªá Ê, ≈U„ÁŸƒÊÊ¢ ◊¢ ŒflÃÊ, ¬à ÃÊ¢ ◊¢

fl‚È, »Í§∂Ê¢ ◊¢ ◊M§Ã, »§∂Ê¢ ◊¢ ‚◊SÃ ¬¡Ê¬ÁÃ flÊ‚ ∑§⁄Ã „Ò¢–

÷ªflÊŸ Áflcá ÊÈ ∑§ ‡flÃ ∑§á ÊÊ¢ ‚ ÁŸÁ◊Ã ø¢Œ ∑§ ‚◊ÊŸ ∑§Ê¢ÁÃ

ƒÊÈÄ Ã ∞∑§ ’Í¢Œ ∑§ ¬Îâ flË ¬⁄ Áª⁄Ÿ ‚ •Ê°fl∂Ê ¡Ò‚ ◊„ÊŸ flÎ Ê ∑§Ë

©à ¬Áà Ã „Èß– ¬È⁄Êá ÊÊ¢ ◊¢ ∂π „Ò Á∑§ •Ê°fl∂Ê ∑§ flÎ Ê ¡„Ê¢ „ÊÃ „Ò¢

fl„Ê¢ ∂◊Ë ∑§Ê ÁŸflÊ‚ „ÊÃÊ „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ ◊ä ƒÊ◊ •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ê »§∂ŒÊ⁄, •ÊÒcÊœËƒÊ, ¬á Ê¬ÊÃË flÎ Ê „Ò– ƒÊ„

ƒÊÍ»§ÊÁ’ƒÊ‡ÊË ∑È§∂ ∑§Ê flÎ Ê „Ò– ƒÊ„ ◊ÈÅƒÊÃ— Ÿ◊ ©cá Ê ¬Œ‡ÊÊ¢ ◊¢

¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò Á∑§ã ÃÈ ‡ÊÈc∑§ Êò ÊÊ¢ ◊¢ ÷Ë ß‚ •Ê‚ÊŸË ‚ ©ªÊƒÊÊ

¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ flÎ Ê ÷Ê⁄Ã ∑§ ∂ª÷ª ‚÷Ë ÷ÊªÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊.¬.

◊¢ ƒÊ„ ◊ÈÅƒÊ M§¬ ‚ ¬ã ŸÊ, Á‚flŸË, ◊á «∂Ê, ’Ê∂ÊÉ ÊÊ≈U •ÊÁŒ

Á¡∂Ê¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ©à Ã⁄ ¬Œ‡Ê ◊¢ ƒÊ„ ◊ÈÅƒÊ M§¬ ‚

’ŸÊ⁄‚, ¬ÃÊ¬ª…∏U ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ¬ã ŸÊ Á¡∂ ◊¢ ¬ÊƒÊ ¡ÊŸ

flÊ∂Ê •Ê°fl∂Ê ‚flü Êc∆U ◊ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ ◊ÈÅƒÊ M§¬ ‚ ∂Ê∂, ∑§Ê∂Ë, ◊È⁄◊, ⁄ÃË∂Ë ,ŒÊ◊≈U, ∑§Ê∂Ë

Áø∑§ŸË ∂≈U⁄Êß≈U Á◊Ë ◊¢ ‚»§∂ÃÊ ¬Ífl∑§ flÎÁf ∑§⁄Ã „Ò¢–

29- vk¡oyk

98

’Ë¡ ø∑§ - ¬ÁÃflcÊ »§∂ •ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ’Ë¡ ∑§Ë ¬ÊÁå Ã ¬ÁÃflcÊ „ÊÃË „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚ flÎ Ê ◊¢ »Í§∂ •¬Ò∂ ‚ •ªSÃ ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢ ¡’Á∑§ »§∂

•Ä ≈ÍU’⁄ ‚ ¡Ÿfl⁄Ë Ã∑§ ∂ªÃ „Ò¢ ∞fl¢ ¬Á⁄¬Ä fl »§∂ »§⁄fl⁄Ë ∑§

•¢ÁÃ◊ ‚å ÃÊ„ ‚ ◊Êø ∑§ ÁmÃËƒÊ ‚å ÃÊ„ Ã∑§ ∂ª∑§⁄ ÁflŒÊ„Ÿ

„ÃÈ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢––

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ yÆÆÆÆ - yzÆÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ Æ{ ‚ vw ◊Ê„ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ - ’Ë¡ ◊¢ Á∑§‚Ë ÷Ë Ã⁄„ ∑§Ë ‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ Ÿ„Ë¢ „ÊÃË „Ò ¬⁄ã ÃÈ

’Ë¡ ∑§Ê ∑§flø •à ƒÊ¢Ã ∑§∆UÊ⁄ „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ß‚◊¢ ’ÈflÊß ¬Ífl

¬ÊÕÁ◊∑§ ©¬øÊ⁄ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊÃË „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ ∑§Ë •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ yÆ ‚ {Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò ¡Ê Á∑§

Æ~ ‚ vw ◊Ê„ ◊¢ ‚Ê◊Êã ƒÊ ÷¢«Ê⁄á Ê ∑§Ë ÁSÕÁÃ ◊ vÆ ‚ vz

¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ⁄„ ¡ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ xÆ ‚ yz Ã∑§ ¬ÊßU ¡ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ∑§◊ ÃÊ¬◊ÊŸ •ÕÊÃ vÆC ¬⁄ ¬ÊÚ∂ËÕËŸ ’Òª ◊¢ ⁄πŸ ¬⁄ v½

flcÊ Ã∑§ wz ‚ xÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ •¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - Æ{ ‚ Æ~ ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ ∂ŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê vÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚¢ÊŒÃÊ ∑§ ‚ÀçÿÍÁ⁄∑§ •ê∂ ∑§ ‚ÊÕ z Á◊ÁŸ≈U

©¬øÊ⁄ •ÕflÊ wy É Ê¢≈U ‚ÊœÊ⁄á Ê ¬ÊŸË ◊¢ Á÷ªÊ∑§⁄ ©¬ƒÊÊª

∑§⁄Ÿ ¬⁄ •¢∑È§⁄á Ê ‡ÊËÉ Ê ∞fl¢ •Áœ∑§ ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ - •¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ ⁄Ã + Á◊≈U≈UË ∑§Ê w—v ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ

◊¢ ©¬ƒÊÈÄ Ã ¬ÊƒÊÊ ªƒÊÊ–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§Ê ©¬ƒÊÈÄ Ã ‚◊ƒÊ ◊Ê„ •¬Ò∂ ‚ ◊ß ∑§ ◊ä ƒÊ

„ÊÃÊ „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ „ÃÈ z ‚ | ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ

„ÊÃË „Ò–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ß‚∑§ ’Ë¡ ∑§Ê ‚Ëœ ¬Ê∂ËÕËŸ ∑§Ë ÕÒÁ∂ƒÊÊ¢ ◊¢/¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U

99

•ÕflÊ Ä ƒÊÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ◊¢ y ‚ z ‚◊Ë. ⁄Ã ∑§Ë ¬⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄ ’È•Êß

∑§⁄ŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ¬ÊÒœÊ¢ ◊¢ ‚»§Œ ⁄¢ª ∑§ M§ß ∑§ ‚◊ÊŸ ªÈë ¿U

∂ª ¡ÊÃ „Ò¢ Á¡Ÿ◊ ¬ÊƒÊ ¡ÊŸ flÊ∂ ∑§Ë≈U ‚ ¬ÊÒœ ∑§Ë ≈U„ÁŸƒÊÊ¢

∞fl¢ •ã ƒÊ ÷Êª ‚Íπ ¡ÊÃ „Ò¢ ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ß‚∑§ ¬ÊÒœÊ¢ ◊¢

ŒË◊∑§ ∑§Ê ¬∑§Ê¬ •à ƒÊ¢Ã ŒπÊ ªƒÊÊ „Ò– Á¡‚‚ ’øÊfl ∑§ „ÃÈ

⁄ÊªÊ⁄ ŸÊ◊∑§ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ∑§Ê Æv ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢œÃÊ ∑§ É ÊÊ∂

∑§Ê ¬ƒÊÊª ‚å ÃÊ„ ◊¢ ŒÊ ’Ê⁄ ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∞fl¢ ‡ÊÊπÊ•Ê¢ ¬⁄ ∑§⁄ŸÊ

øÊÁ„∞ ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ∞ã «Ê‚À»§ÊÚŸ ∞fl¢ ’ÒÁflS≈UËŸ ∑§Ê ÷Ë Æv

¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢œÃÊ flÊ∂ É ÊÊ∂ ∑§Ê ¬ƒÊÊª Á◊Ë ◊¢ ‚å ÃÊ„ ◊¢ ŒÊ ’Ê⁄


¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ¬ÊÒœ flÎÁf „ÃÈ Á∂∞ ¡ÊŸ flÊ∂ Á◊ü Êá Ê ◊¢ v—v—v ∑§

•ŸÈ¬ÊÃ ◊¢ Á◊Ë, ⁄Ã ∞fl¢ ªÊ’⁄ πÊŒ ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ wÆ ªÊ◊

flÒ◊ ¬ÁÃ ¬ÊÒœ ∑§Ê Á◊ü Êá Ê ©¬ƒÊÊª ◊¢ ∂ÊŸ ¬⁄ ¬ÊÒœ ∑§Ë flÎÁf „ÃÈ

©¬ƒÊÈÄ Ã „Ò–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ vz&wz ‚◊Ë „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§Ë ŒÍ⁄Ë {&{ ◊Ë≈U⁄ Ã∑§ „ÊŸË

øÊÁ„∞ ∂Á∑§Ÿ ¡◊ËŸ ∑§Ë ©¬∂é œÃÊ ¬⁄ ß‚ }&} ◊Ë. ∑§Ë ŒÍ⁄Ë

¬⁄ ÷Ë ⁄ÊÁ¬Ã Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–


⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - Æ{ ◊Ê„ ¬È⁄ÊŸ ¬ÊÒœ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ ¬Ê⁄¢Á÷∑§ •flSÕÊ ◊¢ ∑È§¿U ‚◊ƒÊ Ã∑§ ∂ªÊÃÊ⁄

Á‚¢øÊß ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊÃË „Ò–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl- ⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ ‚ ‚È⁄ÊÊ ∑§ Á∂∞ ÃÊ⁄ ƒÊÊ ∑§Ê≈UÊ¢ ∑§Ë


ÁŸ¥ŒÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞ ÁŸ¥ŒÊß ∑§ ‚ÊÕ ¡ÈÃÊß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒÉ Ê ◊¢

•ë ¿UË ’…U∏Ã „ÊÃË „Ò– ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏Ê¥ ∑§Ê ŒË◊∑§ ‚ ’øÊŸ

∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ¡Ò‚ ∞ã «Ê‚À»§ÊÚŸ •ÊÁŒ ∑§Ê v ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Êã ŒÃÊ ∑§

100

œÊ∂ ∑§Ê ¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß


©¬ƒÊÊÁªÃÊ - •¢Êfl∂Ê ∑§Ê ◊ÈÅƒÊÃƒÊÊ »§∂ ©à ¬ÊŒ ∑§ M§¬ ◊¢ ∂ªÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

•Ê¢fl∂ ∑§ »§∂ ∑§Ê •øÊ⁄, ◊È⁄é ’Ê ∞fl¢ •ÊƒÊÈflÁŒ∑§ •ÊÒcÊœËƒÊ ◊¢

„ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ »§∂ ‡ÊÁÄ Ãflœ∑§ ∞fl¢ Áfl≈UÊÁ◊Ÿ ““‚Ë”” ‚ ÷⁄¬Í⁄

„ÊŸ ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ ßŸ◊¢ ¬ÊƒÊ ¡ÊŸ flÊ∂ Á»§ŸÊÚ∂ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê

∑Ò§ã ‚⁄ ¬ÁÃ⁄Êœ∑§ Ê◊ÃÊ „ÊÃË „Ò– ‚Íπ „È∞ »§∂ ⁄Ä ÃSò ÊÊfl,

¬flÊÁ„∑§Ê, •À¬⁄Ä ÃÃÊ, •¡Ëá Ê ÃÕÊ πÊ¢‚Ë ∑§ Á∂∞ •à ƒÊ¢Ã

∂Ê÷∑§Ê⁄Ë „ÊÃ „Ò¢– •Ê¢fl∂ ∑§ »§∂ ‚ ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸ flÊ∂Ê

Áò Ê»§∂Ê øÍá Ê •Ê¢πÊ¢ ∞fl¢ ¬Ò≈U ∑§Ë ’Ë◊Ê⁄Ë ∑§ Á∂∞ ⁄Ê◊’Êá Ê „Ò–

ŒÍ‚⁄Ë •Ê⁄ ß‚∑§Ê ©¬ƒÊÊª ë ƒÊflŸ¬Ê‡Ê ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ◊¢ „ÊŸ ∑§

∑§Ê⁄á Ê ƒÊ„ ‡ÊÊ⁄ËÁ⁄∑§ flÎÁf ∞fl¢ SflÊSâ ƒÊ ∑§ Á∂∞ ∞∑§ ©¬ƒÊÊªË

∞fl¢ ¬øÁ∂Ã ≈UÊÚÁŸ∑§ „Ò–

•ã ƒÊ - v. ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§∞ ª∞ Œ‡ÊË •Ê¢fl∂Ê¢ ∑§ ¬ÊÒœÊ¢ ¬⁄ ©ã ŸÃ

Á∑§S◊ ∑§ flÎ ÊÊ¢, Á¡Ÿ◊¢ ¬„∂ ‚ »§∂ •Ê ⁄„ „Ê¢ ∞fl¢ •ë ¿UË

ªÈá Êflà ÃÊ ∑§ „Ê¢ ‚ «ÊÁ∂ƒÊÊ¢ ∑§Ê≈U∑§⁄ Æ} ‚ vÆ ‚◊Ë ∑§ ≈ÈU∑§«∏Ê¢ ∑§Ê

Ä ∂ç≈U ¬fÁÃ ‚ ªÊç≈U ∑§⁄Ÿ ¬⁄ •ë ¿UË ªÈá Êflà ÃÊ ∑§ ªÊç≈U«

¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§∞ ¡Ê ‚∑§Ã „Ò¢– •à ƒÊÊÁœ∑§ ª◊Ë ∞fl¢ •à ƒÊÊÁœ∑§

‚ŒË ∑§ ◊ÊÒ‚◊ ◊¢ ªÊÁç≈¢Uª ∑§Ê ∑§ÊƒÊ Ÿ„Ë¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

w. Æv Á∑§∂ÊªÊ◊ •Ê¢fl∂Ê »§∂ ‚ Æy ‚ Æz ªÊ◊ ’Ë¡ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃÊ

„Ò–

x. ªÊç≈U« •Ê¢fl∂ ∑§ flÎ ÊÊ¢ ◊¢ øÊÒÕ¢ flcÊ »§∂ •ÊŸÊ ‡ÊÈM§ „Ê ¡ÊÃÊ „Ò

¡’Á∑§ ’Ë¡Í flÎ Ê ◊¢ ‚Ê◊Êã ƒÊÃ— »§∂ •ÊŸ ◊¢ Æ} ‚ vÆ flcÊ

∂ªÃ „Ò¢–

101

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - π◊⁄

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ◊∂ÊßŸÊ •⁄’ÊÁ⁄ƒÊÊ

¬Á⁄øƒÊ - π◊⁄ Á¡‚∑§Ê flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ ◊∂ÊßŸÊ •⁄’ÊÁ⁄ƒÊÊ „Ò– ƒÊ„

’⁄’Ÿ‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ‚ŒSƒÊ „Ò SÕÊŸËƒÊ ÷ÊcÊÊ ◊¢ ß‚ ªê„Ê⁄,

∑È¢ê÷Ê⁄Ë, •Ê⁄ ‚ËflŸ ÷Ë ∑§„Ã „Ò– ƒÊ„ πÈ’‚Í⁄Ã, ’„È©¬ƒÊÊªË,

’„ÈflÊÁcÊ∑§, Ã¡Ë ‚ ’…∏UŸ flÊ∂Ê ¬á Ê¬ÊÃË flÎ Ê „ÊÃÊ „Ò¢–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ flÎ Ê ‚ÊªÊÒŸ ∑§ ‚◊ÊŸ ÁŒπŸ flÊ∂Ê ¬∑§Ê‡Ê¬ ÊË ¬á Ê¬ÊÃË

flÎ Ê „Ò ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§Ê»§Ë flÎ„Œ ∞fl¢ ¬Ë¬∂ ∑§ flÎ Ê ∑§Ë

¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§Ë Ã⁄„ ÁŒπÃË „Ò¢– ƒÊ„ •à ƒÊ¢Ã ‚ËœÊ ’…U∏Ÿ flÊ∂Ê S¬c≈U

Êò Ê flÊ∂Ê flÎÎ Ê „ÊÃÊ „Ò– ¬Ê∑Î§ÁÃ∑§ ¬ÈŸ⁄UÊà ¬ÊŒŸ ∑§◊ „ÊŸ ∑§

∑§Ê⁄á Ê ß‚ ¬¡ÊÁÃ ∑§Ê flŸÊ¢ ◊¢ ¿ÈU≈U-¬È≈U M§¬ ‚ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊŸÊ ŒπÊ

ªƒÊÊ „Ò– •Áœ∑§Ê¢‡Ê— flÎ Ê ∑§Ë ªÊ∂Êß v.z ‚ w.Æ ◊Ë≈U⁄ Ã∑§ „ÊÃË

„Ò– ¬⁄¢ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã flÊÃÊfl⁄á Ê ◊¢ ƒÊ„ y.z ◊Ë≈U⁄ Ã∑§ ÷Ë ÃŸ ∑§Ë

ªÊ∂Êß ŒπË ªß „Ò– ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ Áø∑§ŸË ÷Í⁄Ë ∞fl¢ „À∑§Ë ¬Ë∂Ë

„ÊÃË „Ò Á¡‚ ¬⁄ ∑§Ê∂ ä ÊUé ’ „ÊÃ „Ò– ß‚∑§Ë ‡ÊÊπÊ∞Ú¢ »Ò§∂Ë „Èß

¿Uò Ê ∑§ M§¬ ◊¢ „ÊÃË „Ò– ß‚∑§Ê ’Ë¡ ÷Ë ‚ÊªÊÒŸ ∑§ ’Ë¡ ∑§Ë

Ã⁄„ ∑§Ê»§Ë ∑§«∏Ê „ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ¬Ê∑Î§ÁÃ∑§ M§¬ ‚ ÷Ê⁄Ã ∑§ •Áœ∑§Ê‡Ê¢ ÷ÊªÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

◊.¬. ◊¢ ƒÊ„ ’Ê∂ÊÉ ÊÊ≈U, ◊¢«∂Ê, ’ÒÃÍ∂, ŒflÊ‚, Á¿U¥ŒflÊ«∏Ê,

„Ê‡Ê¢ªÊ’ÊŒ, Á‚flŸË •ÊÁŒ Á¡∂Ê¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ flÎ Ê Ÿ◊ ©¬¡Ê™§ ¡„Ê¢ ⁄ÃË∂Ë ŒÊ◊≈U Á◊≈U≈UË „ÊÃË „Ò ◊¢

•ë ¿UË flÎÁf ∑§⁄ÃÊ „Ò– ß‚ ∂ªÊŸ ‚ ÷ÍÁ◊ ◊¢ ŸÊß≈UÊ¡Ÿ ∞fl¢

»§ÊS»§Ê⁄‚ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ ’…U∏ÃË „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - ß‚◊¢ ¬ÁÃflcÊ »§∂ •ÊÃ „Ò ∞fl¢ ¬à ƒÊ∑§ »§∂ ◊¢ ‚Ê◊Êã Ã— ŒÊ

’Ë¡ „ÊÃ „Ò– •Ã— ß‚ flÎ Ê ‚ ¬ÁÃflcÊ ’Ë¡ ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–

30- [kesj

102

•¢Ã⁄Êc≈UËƒÊ ¬Êfl‡ÊŸ∂ ≈UÊƒÊ∂ ‚ ƒÊ„ •ŸÈ◊ÊŸ ∂ªÊƒÊÊ ªƒÊÊ Á∑§

∞∑§ ¬Ê∑Î§ÁÃ∑§ ¬«∏ ‚ ∂ª÷ª v Á∑§∂ÊªÊ◊ ‚Ê»§ »§∂ ¬Êå Ã „Ê

‚∑§Ã „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚◊¢ »Í§∂ »§⁄fl⁄Ë ‚ ◊Êø Ã∑§ ∂ªÃ „Ò– ß‚ ‚◊ƒÊ flÎ Ê ¬Íá ÊÃ—

¬á Ê⁄Á„Ã ⁄„ÃÊ „Ò– ß‚∑§ »§∂ •¬Ò∂ ‚ ¡ÍŸ Ã∑§ ¬∑§Ã „Ò– ’Ë¡

∞∑§ò ÊË∑§⁄á Ê ∑§Ê ∑§ÊƒÊ ◊Ê„ ◊ß •¢Ã •ÕflÊ ¡ÍŸ ∑§ ¬Õ◊ ‚

ÁmÃËƒÊ ‚å ÃÊ„ ∑§ ◊ä ƒÊ ∞∑§Áò ÊÃ ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ß‚◊¢ ¬ÁÃÁ∑§∂ÊªÊ◊ ◊¢ ’Ë¡ ‚¢ÅƒÊÊ vwÆÆ ‚ vyÆÆ Ã∑§ „ÊÃË

„Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ ‚Ê◊Êã ƒÊ— ÷¢«Ê⁄á Ê ¬⁄ ~ ‚ vw

◊Ê„ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ - ∑§Êß ‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ Ÿ„Ë¢ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡Ê¢ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê yÆ ‚ |Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃÊ „Ò– ‚Ê◊Êã ƒÊ

÷¢«Ê⁄á Ê ∑§Ë ÁSÕÁÃ ◊ ŸÊÒ ‚ ’Ê⁄„ ◊Ê„ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê wÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ

‚ ÷Ë ∑§◊ „Ê ¡ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - •¢∑È§⁄á Ê ¬‡øÊÃ vÆ ‚ vz ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ◊ÎÃ ¬ÊÒœ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê

∞∑§ò ÊË∑§⁄á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∂ªÊ∞ ª∞ ’Ë¡Ê¢ ‚ ∑È§∂ ¬ÊÒœ

¬ÁÃ‡ÊÃ yÆ ‚ zÆ Ã∑§ „Ë ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ß‚∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ ’„ÈÃ ¡ÀŒË „Ë ÊËá Ê „ÊÃË „Ò– ß‚

å ∂ÊÁS≈U∑§ ¡Ê⁄ ◊¢ Á‚Á∂∑§Ê ¡Ò∂ ⁄‚ÊƒÊŸ ∑§ ‚ÊÕ Á◊Áü ÊÃ ∑§⁄ v

v/ flcÊ Ã∑§ ⁄πŸ ¬⁄ wz ‚ xÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ •¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã „ÊÃÊ w

„Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ Æ{ ‚ Æ~ ◊Ê„ ∑§ ÷ËÃ⁄ ©¬ƒÊÊª

∑§⁄ Á∂ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - vÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚ÊŒ¢ÃÊ ∑§ ‚ÀçƒÊÍÁ⁄∑§ •ê∂ ∑§ ‚ÊÕ vÆ Á◊ÁŸ≈U

Ã∑§ «È’Ê∑§⁄ ⁄πŸ ∑§ ¬‡øÊÃ ‚Ê»§ ¬ÊŸË ‚ œÊ∑§⁄ ’È•Êß ∑§⁄Ÿ

¬⁄ |Æ ‚ }Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ÃÊ¡ ’Ë¡ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã „ÊÃÊ

„Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ - •¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ’Ë¡ ∑§Ë ’È•Êß ∑§ Á∂∞ ¬Ê⁄¢Á÷∑§ •flSÕÊ ◊¢

’Ê⁄Ë∑§ ⁄Ã ∑§Ê ¬ƒÊÊª ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞ Á¡‚‚ •Áœ∑§ ‚ •Áœ∑§

•¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ‚◊ƒÊ ◊Ê„ ¡ÍŸ „ÊÃÊ „Ò, Ä ƒÊÊ¢Á∑§

103

’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ ∑§Ê»§Ë ∑§◊ „ÊÃË „Ò– ß‚Á∂∞ ’Ë¡

∞∑§ò ÊË∑§⁄á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ’È•Êß ∑§⁄ŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - SflSÕ vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ∑§ Á∂ƒÊ ∂ª÷ª vzÆ ‚ wÆÆ ªÊ◊

’Ë¡ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊÃË „Ò–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ‚ËœË ’È•Êß/‚Ëœ ¬Ê∂ËÕËŸ ∑§Ë ÕÒÁ∂ƒÊÊ¢

◊¢/¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U •ÕflÊ Ä ƒÊÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ◊¢ y ‚ z ‚◊Ë. ⁄Ã ∑§Ë ¬⁄Ã v

Á’¿UÊ∑§⁄ ’Ë¡ ∑§Ê v/ ‚ w ‚◊Ë ŸËø ŒflÊ∑§⁄ ’È•Êß ∑§⁄ŸÊ w

©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò ÃÕÊ ™§¬⁄ ‚ ¿UÊƒÊÊ ∑§Ë ¡M§⁄Ã Ÿ„Ë¥ „ÊÃË,

¬⁄¢ÃÈ ÁŸƒÊÁ◊Ã Á‚¢øÊß fl ÁŸ¥ŒÊß ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊÃË „Ò– ∞∑§

‚å ÃÊ„ ’ÊŒ •¢∑È§⁄á Ê ¬Ê⁄¢÷ „Ê ¡ÊÃÊ „Ò ∞fl¢ wz ÁŒŸ ◊¢ ¬Íá Ê

•¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã „Ê ¡ÊÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ƒÊ„ ‡ÊËœ ’…∏UŸ flÊ∂Ê ¬∑§Ê‡Ê¬ ÊË „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ⁄Ê¬á Ê ◊¢ ¬ÊÒœÊ¢

∑§ ¿Uò Ê ∞∑§ ŒÍ‚⁄ ‚ ≈U∑§⁄ÊŸ ¬⁄ ∑§Ë≈UÊ¢ ∑§ •Ê∑§◊á Ê ∞fl¢ ∑§ß

’Ë◊ÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ‚ ¬ÊÒœ ¬÷ÊÁflÃ „ÊŸ ∑§Ê πÃ⁄Ê ’…∏U ¡ÊÃÊ ¬ÊÒœ ¡«Ê¢

∑§Ë ŒË◊∑§ ‚ ’øÊŸ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ¡Ò‚ ∞ã «Ê‚À»§ÊÚŸ •ÊÁŒ ∑§Ê v

¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Êã ŒÃÊ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê ¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ∑§∂Ê¬¬∂Ê

Á∂ƒÊÊŸÊ ŸÊ◊∑§ π◊⁄ flÎ ÊÊ⁄Ê¬á ÊÊ¢ ∑§Ê ∞∑§ ¬◊Èπ ¬Áà Ã ÷Ê∑§

∑§Ë≈U „Ò ƒÊ„ ◊ß ∑§ ¬Õ◊ ‚å ÃÊ„ ◊¢ ‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ ‚ ∂ÊÒ≈UŸ ∑§

’ÊŒ π◊⁄ flÎ Ê ¬⁄ •á « ŒÃÊ „Ò ∞fl¢ •¬Á⁄¬Ä fl flƒÊS∑§ ¬Íá ÊÃ—

flƒÊS∑§ „ÊŸ ∑§ ¬Ífl ∑È§¿U ‚◊ƒÊ Ã∑§ ∞Á¬∑§ÊÁ◊∑§ ‡ÊÍ≈U‚ •ÊÒ⁄

Ÿfl¡ÊÃ ¬à ÃÊ¢ ∑§Ê πÊÃÊ „Ò– ¬Íá ÊÃƒÊÊ flƒÊS∑§ „ÊŸ ¬⁄ ƒÊ„ ŸƒÊ

ÃŸ ∑§Ê ÷Ë πÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ßŸ∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ πÊŸ ∑§Ê ‚◊ƒÊ ‚È’„

‚ ¬Ê⁄¢÷ „Ê∑§⁄ •¢œ⁄Ê „ÊŸ Ã∑§ ¡Ê⁄Ë ⁄„ÃÊ „Ò– ⁄ÊÁò Ê ◊¢ ƒÊ„

¬Áà ÃƒÊÊ¢ ¬⁄ ∞fl¢ «¢∆U∂Ê¢ ¬⁄ •Ê⁄Ê◊ ∑§⁄Ã „Ò¢– ∂ÊflÊ ∑§Ë •flSÕÊ ◊¢

„Ë ƒÊ„ •Áœ∑§ ŸÈ∑§‚ÊŸ ¬„È¢øÊ ŒÃÊ „Ò– ß‚ ¬à ÃË ÷Ê∑§ ∑§Ë≈U

∑§Ê ⁄Ê‚ÊƒÊÁŸ∑§ ÁŸƒÊ¢ò Êá Ê ¿UÊ≈U •ÊÒ⁄ ’«∏ ŒÊŸÊ ¬Ò◊ÊŸÊ¢ ¬⁄ Á∑§ƒÊÊ

¡ÊÃÊ „Ò– Ÿ∞ ⁄Ê¬á ÊÊ¢ ∑§ Á∂ƒÊ Æ.v ‚ Æ.w ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢œÃÊ ∑§Ê

◊Ò∂ÊÁÕƒÊÊŸ zÆ ‚Ë‚Ë ∑§Ê É ÊÊ∂ ¬ÊŸË ◊¢ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄ S¬ ∑§⁄ŸÊ

•ÁŸflÊƒÊ „Ò–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ë ÕÒÁ∂ƒÊÊ¢ ◊¢ ⁄ÊÁ¬Ã ∑§⁄Ã ‚◊ƒÊ w—v—v ∑§Ê Á◊ü Êá Ê

•ÕÊÃ w ÷Êª ªÊ’⁄ πÊŒ, v ÷Êª Á◊≈U≈UË ∞fl¢ ∞∑§ ÷Êª ’Ê⁄Ë∑§

⁄Ã ∑§Ê Á◊ü Êá Ê Á∂ƒÊÊ ¡ÊŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ vz&wz ‚◊Ë „ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

104

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê ◊¢ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø ∑§Ë ŒÍ⁄Ë Æx&Æx ◊Ë≈U⁄ ∑§Ë


ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ yz&yz&yz ‚◊Ë „ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - Æ{ ‚ Æ~ ◊Ê„ ¬È⁄ÊŸ ¬ÊÒœ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl- ƒÊ„ ‡ÊËÉ Ê ’…∏UŸ flÊ∂Ê ¬∑§Ê‡Ê¬ ÊË „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ⁄Ê¬á Ê ◊¢ ¬ÊÒœÊ¢

∑§ ¿Uò Ê ∞∑§ ŒÍ‚⁄ ‚ ≈U∑§⁄ÊŸ ¬⁄ ∑§Ë≈UÊ¢ ∑§ •Ê∑§◊á Ê ∞fl¢ ∑§ß

’Ë◊ÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ‚ ¬ÊÒœ ¬÷ÊÁflÃ „ÊŸ ∑§Ê πÃ⁄Ê ’…∏U ¡ÊÃÊ ¬ÊÒœ ¡«∏Ê¢

∑§Ë ŒË◊∑§ ‚ ’øÊŸ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ¡Ò‚ ’ÒÁflS≈UËŸ •ÊÁŒ ∑§Ê v

¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Êã ŒÃÊ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê ¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ∑§∂Ê¬¬∂Ê

Á∂ƒÊÊŸÊ ŸÊ◊∑§ π◊⁄ flÎ ÊÊ⁄Ê¬á ÊÊ¢ ∑§Ê ∞∑§ ¬◊Èπ ¬Áà Ã ÷Ê∑§

∑§Ë≈U „Ò ƒÊ„ ◊ß ∑§ ¬Õ◊ ‚å ÃÊ„ ◊¢ ‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ ‚ ∂ÊÒ≈UŸ ∑§

’ÊŒ π◊⁄ flÎ Ê ¬⁄ •á « ŒÃÊ „Ò ∞fl¢ •¬Á⁄¬Ä fl flƒÊS∑§ ¬Íá ÊÃ—

flƒÊS∑§ „ÊŸ ∑§ ¬Ífl ∑È§¿U ‚◊ƒÊ ÃÊ∑§ ∞Á¬∑§ÊÁ◊∑§ ‡ÊÍ≈U‚ •ÊÒ⁄

Ÿfl¡ÊÃ ¬à ÃÊ¢ ∑§Ê πÊÃÊ „Ò– ¬Íá ÊÃƒÊÊ flƒÊS∑§ „ÊŸ ¬⁄ ƒÊ„ ŸƒÊ

ÃŸ ∑§Ê ÷Ë πÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ßŸ∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ πÊŸ ∑§Ê ‚◊ƒÊ ‚È’„

‚ ¬Ê⁄¢÷ „Ê∑§⁄ •¢œ⁄Ê „ÊŸ Ã∑§ ¡Ê⁄Ë ⁄„ÃÊ „Ò– ⁄ÊÁò Ê ◊¢ ƒÊ„

¬Áà ÃƒÊÊ¢ ¬⁄ ∞fl¢ «¢∆U∂Ê¢ ¬⁄ •Ê⁄Ê◊ ∑§⁄Ã „Ò¢– ∂ÊflÊ ∑§Ë •flSÕÊ ◊¢

„Ë ƒÊ„ •Áœ∑§ ŸÈ∑§‚ÊŸ ¬„È¢øÊ ŒÃÊ „Ò– ß‚ ¬à ÃË ÷Ê∑§ ∑§Ë≈U

∑§Ê ⁄Ê‚ÊƒÊÁŸ∑§ ÁŸƒÊ¢ò Êá Ê ¿UÊ≈U •ÊÒ⁄ ’«∏ ŒÊŸÊ ¬Ò◊ÊŸÊ¢ ¬⁄ Á∑§ƒÊÊ

¡ÊÃÊ „Ò– Ÿ∞ ⁄Ê¬á ÊÊ¢ ∑§ Á∂ƒÊ Æ.v ‚ Æ.w ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢œÃÊ ∑§Ê

◊Ò∂ÊÁÕƒÊÊŸ zÆ ‚Ë‚Ë ∑§Ê É ÊÊ∂ ¬ÊŸË ◊¢ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄ S¬ ∑§⁄ŸÊ

•ÁŸflÊƒÊ „Ò– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ¤ÊÊ⁄ ‚

Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ‚ ß◊Ê⁄ÃË ∂∑§«∏Ë ¬Êå Ã „ÊÃË „Ò ¡Ê »§ŸËø⁄ ∞fl¢

÷flŸ ÁŸ◊Êá Ê ◊¢ ©¬ƒÊÊª ∑§Ë ¡ÊÃË „Ò– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊÚ¢

•ÊÒcÊœËƒÊ ◊¢ ∑§Ê◊ •ÊÃË „Ò–

•ã ƒÊ - ¬ÊÒœ ∑§Ê ’Ë¡ ‚ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ∑§ •∂ÊflÊ M§≈U ∞fl¢ ‡ÊÍ≈U ‚ ÷Ë

ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò Á¡‚◊¢ Æ~ ‚ vw ◊Ê„ ¬È⁄ÊŸ ¬ÊÒœ ‚ wÆ ‚

wz ‚◊Ë. ∂¢’Ë M§≈U ∞fl¢ Æ} ‚ vÆ ‚◊Ë. ‡ÊÍ≈U ∂∑§⁄ ⁄ÊÁ¬Ã Á∑§ƒÊÊ

¡ÊÃÊ „Ò– ß‚ ÁflÁœ ‚ ‡ÊËÉ Ê ∞fl¢ SflSâ ƒÊ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢–

105

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - „⁄Ê

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ≈U⁄◊ŸÁ∂ƒÊÊ Áø’È∂Ê

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ∑§ÊÚÁê’≈U‡ÊË ∑È§∂ ∑§Ê flÎ Ê „Ò– ß‚ „⁄« ∑§ ŸÊ◊ ‚ ÷Ë ¡ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

„⁄Ê ∑§Ê flÒlÊ¢ Ÿ ÁøÁ∑§à ‚Ê ‚ÊÁ„à ƒÊ ◊¢ •à ƒÊÁœ∑§ ‚ê◊ÊŸ ŒÃ „È∞ ©‚ •◊ÎÃÊ¬◊ •ÊÒcÊÁœ ∑§„Ê „Ò– ß‚∑§ ’Ê⁄ ◊¢ ∑§„Ê ¡ÊÃÊ „Ò Á∑§-

ƒÊSƒÊ ◊ÊÃÊ ªÎ„ ŸÊÁSÃ, ÃSƒÊ ◊ÊÃÊ „⁄ËÃ∑§Ë–

∑§ŒÊÁøŒ ∑È§å ƒÊÃ ◊ÊÃÊ, ŸÊŒ⁄SÕÊ „⁄ËÃ∑§Ë––

•ÕÊÃ „⁄ËÃ∑§Ë ◊ŸÈcƒÊÊ¢ ∑§Ë ◊ÊÃÊ ∑§ ‚◊ÊŸ Á„Ã ∑§⁄Ÿ flÊ∂Ë „Ò– ◊ÊÃÊ ÃÊ ∑§÷Ë ∑§÷Ë ∑È§Á¬Ã ÷Ë „Ê ¡ÊÃË „Ò, ¬⁄ã ÃÈ ©Œ⁄ ÁSÕÁÃ •ÕÊÃ πÊƒÊË „Èß „⁄«∏ ∑§÷Ë ÷Ë •¬∑§Ê⁄Ë Ÿ„Ë¢ „ÊÃË–

¬„øÊŸ - ◊ä ƒÊ◊ •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ê •Áœ∑§Ã◊ ™°§øÊß xÆ ◊Ë≈U⁄ flÊ∂Ê flÎ Ê „Ò– ƒÊ„ flÎ Ê ª„⁄ ÷Í⁄ ⁄¢ª ∑§Ë ¿UÊ∂ ∑§ ‚ÊÕ ‚ÊÕ ©‚ ¬⁄ ¬ÊƒÊ ¡ÊŸ flÊ∂ ∑§Êc∆UËƒÊ ∑§Ê¢≈U ∞fl¢ ¬ò Ê∑§ ∑§ ™§¬⁄ ∑§Ë Ã⁄»§ ¡Ê«∏ ◊¢ ¬ÊƒÊ ¡ÊŸ flÊ∂Ë ª¢ÁÕƒÊÊ¢ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ¬„øÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ÷Ê⁄Ã ∑§ ∂ª÷ª ‚÷Ë ÷Êª ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò ß‚∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ ƒÊ„ ¬. ’¢ªÊ∂ •‚◊ ∞fl¢ ŒÄ ∑§Ÿ ¬∆UÊ⁄ ¬⁄ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò¢– ◊.¬. ◊¢ ƒÊ„ Á‚flŸË, ‚⁄ªÈ¡Ê, ∑§Ê⁄’Ê, ◊á «∂Ê, ¡’∂¬È⁄, ’ÒÃÍ∂ •ÊÁŒ–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ í ƒÊÊŒÊÃ⁄ ∂≈U⁄Êß≈U, ⁄ÃË∂Ë ŒÊ◊≈U, ∑§Ê∂Ë ∑§¬Ê‚Ë ∞fl¢ ÁflÁ÷ã Ÿ ◊ÎŒÊ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò, Á¡‚◊¢ •Áœ∑§ ‚ •Áœ∑§ ¡∂ œÊ⁄á Ê Ê◊ÃÊ „ÊÃË „Ò– ƒÊ„ ¬∑§Ê‡Ê¬ ÊË ∞fl¢ ¬Ê∂ ∑§ ¬ÁÃ ‚¢flŒŸ‡ÊË∂ ¬⁄¢ÃÈ ‡ÊÈc∑§ ¬ÁÃ⁄ÊœË flÎ Ê „Ò– ƒÊ„ ∂ª÷ª yÆ ‚ vwÆ ß¢ø flÊÁcÊ∑§ •ÊÒ‚Ã flcÊÊ flÊ∂ Êò ÊÊ¢ ◊¢ •ë ¿UË flÎÁf ∑§⁄ÃÊ „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - ’Ë¡ ©à ¬ÊŒŸ ¬ÁÃflcÊ „ÊÃÊ „Ò, ¬⁄¢ÃÈ ∞∑§ flcÊ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄

31- gjkZ

106

’Ë¡ ∑§Ê ©à ¬ÊŒŸ •Áœ∑§ ◊Êò ÊÊ ◊¢ „ÊÃÊ „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - flÎ Ê ◊¢ ◊ß ‚ ¡ÍŸ ∑§ ◊ä ƒÊ »Í§∂ •ÊÃ „¥Ò– flÎ Ê ◊¢ Ÿflê’⁄ ‚ ¡Ÿfl⁄Ë ◊Ê„ ∑§ ◊ä ƒÊ »§∂ ∂ªÃ „Ò¢ ∞fl¢ »§⁄fl⁄Ë ‚ ◊Êø ◊¢ ¬∑§∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢– ß‚∑§ »§∂ •á «Ê∑§Ê⁄ ∞fl¢ x ‚ z ‚◊Ë ∂¢’ „ÊÃ „Ò¢–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡ ‚¢ÅƒÊÊ wÆÆ ‚ wzÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ Æ~ ‚ vw ◊„ËŸ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ - ’Ë¡ ◊¢ Á∑§‚Ë ÷Ë ¬∑§Ê⁄ ∑§Ë ‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ Ÿ„Ë¢ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ ∑§Ë •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ wz-xÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ vz ‚ wÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ¬Êå Ã „ÊÃË „Ò– v

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ¬Ê∂ËÕËŸ ’ª ◊¢ Á‚Á∂∑§Ê ¡Ò∂ ⁄‚ÊƒÊŸ ∑§ ‚ÊÕ v ‚ v/ flcÊ w

Ã∑§ ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ ’…U∏Êß ¡Ê ‚∑§ÃË „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ‚¢ª„á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ Æ{ ‚ Æ~ ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ◊¢ Á∂ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê ’ÈflÊß ∑§ ¬Ífl vÆ— ‚ÊŒ¢ÃÊ ∑§ ‚ÀçƒÊÍÁ⁄∑§ •ê∂ ∑§ ‚ÊÕ vÆ Á◊ÁŸ≈U Ã∑§ «È’Ê∑§⁄ ⁄πŸ ¬⁄ •Áœ∑§ •¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ - ◊„ËŸ ¿UŸË „Èß ⁄Ã ∑§Ê ©¬ƒÊÊª •¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’ÈflÊß ∑§Ê ©¬ƒÊÈÄ Ã ‚◊ƒÊ •¬Ò∂ ‚ ◊ß ◊Ê„ „ÊÃÊ „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ „ÃÈ v.z ‚ Æw Á∑§∂ÊªÊ◊ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊªË–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ‚Ëœ ’Ë¡ ∑§Ë ’È•Êß ¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U •ÕflÊ Ä ƒÊÊ⁄Ë ◊¢ z ‚ } ‚◊Ë. ⁄Ã ∑§Ë ¬⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄ ©¬⁄ÊÄ Ã ŒÁ‡ÊÃ ©¬øÊ⁄á Ê ¬‡øÊÃ ’ÈflÊß ∑§⁄Ÿ ¬⁄ ‚Ê◊Êã ƒÊ •¢∑È§⁄á Ê ‚ wÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ •Áœ∑§ •¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ¬Ê⁄¢÷ ◊¢ ¬ÊÒœ •Áœ∑§ ∑§Ê◊∂ „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ©ã „¢ Ã¡ ä ÊÍ¬ ∞fl¢ ª◊ „flÊ ‚ ’øÊŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò ∞fl¢ Á∑§‚Ë ÷Ë Ã⁄„ ∑§Ë ’Ë◊Ê⁄Ë ÁŒπŸ ¬⁄ »§»Í¥§ŒŸÊ‡Ê∑§ ’ÒÁflS≈UËŸ ∞fl¢ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ∞ã «Ê‚À»§ÊÚŸ ∑§Ê Æv ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢ŒÃÊ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê ‚◊ƒÊ ‚◊ƒÊ ¬⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ⁄Ã, Á◊Ë ∞fl¢ ªÊ’⁄ πÊŒ ∑§Ê ‚◊ÊŸ ÷Êª ◊¢ ∂∑§⁄ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ Á◊ü Êá Ê ’ŸÊ∑§⁄ ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

107

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ vz&wz ‚◊Ë „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§Ë ŒÍ⁄Ë x&x ◊Ë≈U⁄ Ã∑§ „ÊŸË øÊÁ„∞–


⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - Æ~ ‚ vw ◊Ê„ ¬È⁄ÊŸ ¬ÊÒœ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞ ∞fl¢ ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ≈U¬ M§≈U ∑§Ë ‚È⁄ÊÊ ∑§Ê ä ƒÊÊŸ ŒŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl- ‚Ê◊Êã ƒÊ ‚È⁄ÊÊ ∑§Ë ŒÎÁc≈U ‚ flÎ ÊÊ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ∑§Ë ™°§øÊß wz ‚ xÆ ‚◊Ë. „ÊŸÊ øÊÁ„∞– ⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¥ ‚ ‚È⁄ÊÊ ∑§ Á∂∞ ÃÊ⁄ ƒÊÊ ∑§Ê≈UÊ¢ ∑§Ë ’Êª«∏ ∂ªÊŸÊ ⁄Ê¬á Ê ∑§ ¬„∂ flcÊ ◊¢ ∑§◊ ‚ ∑§◊ ŒÊ ’Ê⁄ ÁŸ¥ŒÊß ∞fl¢ ªÈ«∏Êß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒœ¢ ◊¢ •ë ¿UË ’…∏UÃ „ÊÃË „Ò– ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ë ¡«∏Ê¢ ∑§Ê ŒË◊∑§ ∞fl¢ •ã ƒÊ ’Ë◊ÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ‚ ’øÊŸ ∑§ Á∂∞ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ¡Ò‚ ∞ã «Ê‚À»§ÊÚŸ, Á∂á «Ÿ ∞fl¢ »§»Í¥§ŒŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ◊¢ ’ÒÚÁflS≈UËŸ, ◊Ò∂ÊÁÕƒÊÊŸ •ÊÁŒ ∑§Ê v ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Êã ŒÃÊ ∑§ œÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ¤ÊÊ⁄ ‚ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ∂∑§«∏Ë ¡∂Ê™§ ∂∑§«∏Ë ∑§ M§¬ ◊ ∞fl¢ »§∂ •ÊÒcÊœËƒÊ ◊¢ ©¬ƒÊÊª Á∑§∞ ¡ÊÃ „Ò– ¬≈U ‚ ‚¢’¢ÁœÃ ’Ë◊Ê⁄Ë ¡Ò‚, ÷Íπ Ÿ ∂ªŸÊ, ∑§é ¡∞ ©À≈UË •ÊŸÊ, ÷Ê⁄Ë¬Ÿ, Õ∑§Êfl≈U, •ÊÁŒ ’Ë◊ÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ∑§ Á∂∞ ŒflÊß ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ◊¢ •ÊƒÊÈflŒ ◊¢ ß‚∑§Ê ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò, ¬⁄¢ÃÈ •ÊƒÊÈflŒ ◊¢ ª÷flÃË ÁSò ÊƒÊÊ¢ ∑§Ê ß‚∑§Ê ‚flŸ ÁŸcÊœ „Ò– ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ß‚∑§ »§∂Ê¢ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª «ÊƒÊÁ⁄ƒÊÊ, ’ÈπÊ⁄, πÊ¢‚Ë, •SÕ◊Ê, ¬‡ÊÊ’ ‚¢’¢ÁœÃ ’Ë◊Ê⁄Ë •ÊÒ⁄ ¬≈U ∑§ ∑§Ë«∏Ê¢ ‚ „ÊŸ flÊ∂ Ã∑§∂Ë»§ ∑§Ë •ÊÒcÊÁœ ÷Ë ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊŸ flÊ∂Ê ◊ÊƒÊ⁄ÊflÒ∂Ÿ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ∂ÒŒ⁄ ‚Ê∂ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ◊¢, Á∑§ÃÊ’Ê¢ ∑§Ë ∂ÒŒ⁄ ’Êß¢Á«¢ª, •ÊÁŒ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

•ã ƒÊ - ß‚∑§Ê ¬ƒÊÊª Áò Ê»§∂Ê, ë ƒÊflŸ¬Ê‡Ê •ÊÁŒ •ÊÒcÊÁœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ◊¢ ÷Ë Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ »§∂ ∑§Ë √ƒÊÊfl‚ÊÁƒÊ∑§ SÃ⁄ ¬⁄ •ä ƒÊÊÁœ∑§ ◊Ê¢ª „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ∞fl¢ ’Ë¡ ∑§Ë •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ ∑§◊ „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê flŸ Êò ÊÊ¢ ◊¢ ß‚∑§Ê ¬Ê∑§ÎÁÃ∑§ ¬ÈŸ⁄Êà ¬ÊŒŸ ∑§Ê»§Ë ∑§◊ ŒπÊ ªƒÊÊ „Ò–

108

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ¤ÊÊM§∂, ¡M§∂

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ∂ª⁄S≈UÊÁ◊ƒÊÊ ‚¬Á‚•Ê‚Ê

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ Á∂Õ⁄‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ¬á Ê¬ÊÃË flÎ Ê „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ ◊ä ƒÊ◊ •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ê vz ‚ wÆ ◊Ë≈U⁄ ™°§øÊß ∞fl¢ vÆÆ ‚ vzÆ

‚◊Ë ªÊ∂Êß flÊ∂Ê flÎ Ê „ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ Áø∑§ŸË ∞fl¢ ∑§÷Ë

∑§÷Ë ∑§Êª¡Ë ªÈë ¿U ∑§Ë Ã⁄„ ÁŒπŸ flÊ∂Ë œÍ‚⁄, „À∑§ ÷Í⁄ ⁄¢ª

∑§Ë „ÊÃË „Ò¢ ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ‚ÊœÊ⁄á Ê ‚ËœË π«∏Ë ÃŸ ∑§Ë ‚Ëœ ◊¢

(Ám¬¢ÁÄ Ã∑§) „ÊÃË „Ò¢ ß‚∑§ »Í§∂ ‚»§Œ ªÈ∂Ê’Ë ’ÒªŸË ⁄¢ª ∑§

∑§ß ¬È¢∑§‚⁄ flÊ∂ ∑§ß ¬¢ÁÄ ÃƒÊÊ¢ ◊¢ „ÊÃ „Ò¢– ¡’Á∑§ »§∂ ∑§∆UÊ⁄

∑Ò§å ‚Í∂ ∑§ •Ê∑§Ê⁄ ∑§ „ÊÃ „Ò¢–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ¬ÍflË ∞Á‡ÊƒÊÊ ◊¢ •ÕÊÃ ∑¢§’ÊÁ«ƒÊÊ, øËŸ, ◊∂Á‡ÊƒÊÊ,

Á»§∂Ë¬Ë¢‚, ÕÊƒÊ∂Ò¢« •ÊÁŒ Œ‡ÊÊ¢ ◊¢ ¬◊ÈπÃÊ ‚ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

◊.¬. ◊¢ ƒÊ„ ∂ª÷ª ‚÷Ë Á¡∂Ê¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– •ÊÁ«‚Ê,

◊„Ê⁄Êc≈U, ªÈ¡⁄ÊÃ, •Ê¢œ¬Œ‡Ê, ∑§ŸÊ≈U∑§ ∞fl¢ ÃÁ◊∂ŸÊ«Í ∑§

Ÿ◊ ¬á Ê¬ÊÃË flŸÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊.¬. ◊¢ ƒÊ„ Á‚flŸË, ’ÒÃÍ∂

„Ê‡Ê¢ªÊ’ÊŒ, ‚Êª⁄, Œ◊Ê„ •ÊÁŒ Á¡∂Ê¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ∂≈U⁄Êß≈U, ⁄ÃË∂Ë ŒÊ◊≈U, ∑§¿UÊ⁄Ë ◊ÎŒÊ ◊¢ ©¬ƒÊÈÄ Ã flÎÁf „ÊÃË „Ò–


§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚ flÎ Ê ◊¢ »Í§∂ •¬Ò∂ ‚ ¡ÍŸ ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢ ∞fl¢ »§∂

ÁŒ‚¢’⁄ ‚ »§⁄fl⁄Ë ◊Ê„ ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢¢– ’Ë¡ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ◊Ê„

»§⁄fl⁄Ë-◊Êø ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞– ’Ë¡ ∑§ •ë ¿U •¢∑È§⁄á Ê ∑§

Á∂∞ ÷È⁄÷È⁄Ë Á◊Ë ∑§ ‚ÊÕ ¿UŸË „Èß ⁄Ã ∑§Ê ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ


¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ vzÆÆÆÆ-wÆÆÆÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ v} ◊Ê„ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

32- >k:y

109

‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ - ’Ë¡ ◊¢ Á∑§‚Ë Ã⁄„ ∑§Ë ‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ Ÿ„Ë¢ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË–

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ‚Ê◊Êã ƒÊ ÁSÕÁÃ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê ¬ÁÃ‡ÊÃ |Æ ‚ }Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - •¢∑È§⁄á Ê ¬‡øÊÃ zÆ ‚ zz ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - å ∂ÊÁS≈U∑§ ∑§Ë ’ÊÚ≈U∂ ◊¢ yC ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄ xÆ ◊Ê„ Ã∑§ ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ ’…∏UÊß ¡Ê ‚∑§ÃË „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ Æ{ ‚ vw ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ Á∂ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ’Ë¡ ◊¢ ’ÈflÊß ¬Ífl Á∑§‚Ë ÷Ë Ã⁄„ ∑§ ©¬øÊ⁄á Ê ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ Ÿ„Ë¢ „ÊÃË „Ò– ‚Ê◊Êã ƒÊ ÁSÕÁÃ ◊¢ ’Ë¡ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê ’ÈflÊß ∑§ Æv ‚å ÃÊ„ ¬‡øÊÃ ¬Ê⁄¢÷ „Ê ¡ÊÃÊ „Ò ∞fl¢ •Áœ∑§Ã◊ Æw ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ¬Íá Ê „Ê ¡ÊÃÊ „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ - •Áœ∑§ •¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã ∑§⁄Ÿ „ÃÈ ◊„ËŸ ¿UŸË „Èß ⁄Ã ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’ÈflÊß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ‚◊ƒÊ ◊Êø ◊Ê„ „ÊÃÊ „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ v-w ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊÃË „Ò–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚Ëœ ¡◊ËŸ ◊¢ ’Ê∑§⁄ ÃÕÊ ¬ÁÃ⁄Ê¬á Ê mÊ⁄Ê ∂ªÊƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò– ¿UÊ≈U ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê •ë ¿UË ’…∏UÊÃ⁄Ë ∑§ Á∂∞ ⁄ÃË∂Ë ŒÊ◊≈U ÃÕÊ ©ë ø ¡∂ ÁŸ∑§Ê‚Ë flÊ∂Ë ¡◊ËŸ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃË „Ò ÃÕÊ ¿UÊ≈U ¬ÊÒœ ÃÈcÊÊ⁄ ∑§ ¬ÁÃ ‚¢flŒŸ‡ÊË∂ „ÊÃ „Ò–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê Ã¡ œÍ¬ ∞fl¢ ª◊ „flÊ ‚ ’øÊŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ¬ÊÒœÊ¢ ◊¢ ¬ÊŸË ∑§Ê ÷⁄Êfl M§∑§Ê „È•Ê Ÿ„Ë¢ „ÊŸÊ øÊÁ„∞ •ã ƒÊÕÊ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§ ◊ÎÎÃ „ÊŸ ∑§Ê ¬ÁÃ‡ÊÃ ’…∏U ¡ÊÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ß‚∑§ ¬ÊÒœÊ¢ ◊¢ ⁄Êß¡Êé ≈UÊÁŸƒÊÊ ‚Ê∂ÊŸÊß »§»Í¥§Œ ∑§Ê ¬∑§Ê¬ ŒπÊ ªƒÊÊ „Ò Á¡‚‚ ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ◊¢ ÁøÃ∑§’⁄Ê¬Ÿ •Ê∑§⁄ ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ¬Ë∂Ë ¬«∏∑§⁄ ¤Ê«∏Ÿ ∂ªÃË „Ò¢– ß‚∑§Ë ⁄Ê∑§ÕÊ◊ ∑§ Á∂∞ »§»Í¥§Œ ŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ Ä ∂Ê⁄Ê¬ÊƒÊ⁄Ë»§Ê‚ ∑§ v ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢œÃÊ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl ‡ÊÈM§•ÊÃË •flSÕÊ ◊¢ ÃËŸ ÁŒŸ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê ∑§⁄Ã ‚◊ƒÊ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ⁄Ã+Á◊Ë+ªÊ’⁄ πÊŒ ∑§Ê v—v—v ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¢

110

Á◊ü Êá Ê ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ vz&wz ‚◊Ë ◊Ê¬ ∑§Ë ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø ∑§Ë ŒÍ⁄Ë •ÕÊÃ x&x ◊Ë≈U⁄ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ ¬ÊÒœ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–


⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - Æ{ ◊Ê„ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃ „Ò¢¢– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ∑§Ë ™°§øÊß ∑§◊ ‚ ∑§◊ xÆ ‚ xz ‚◊Ë „ÊŸË øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl-v. ⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¥ ‚ ‚È⁄ÊÊ ∑§ Á∂∞ ÃÊ⁄ ƒÊÊ ∑§Ê¥≈UÊ¢ ∑§Ë ’Êª«∏ ∂ªÊŸÊ øÊÁ„Uÿ–

w. ⁄Ê¬á Ê ∑§ ¬„∂ flcÊ ◊¢ ∑§◊ ‚ ∑§◊ ŒÊ ’Ê⁄ ÁŸ¥ŒÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞ ÁŸ¥ŒÊß ∑§ ‚ÊÕ ¡ÈÃÊß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒä Ê ◊¢ •ë ¿UË ’…∏UÃ „ÊÃË „Ò–

x. ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏Ê¥ ∑§Ê ŒË◊∑§ ‚ ’øÊŸ ∑§ ŸË◊ π∂Ë ƒÊÊ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ∑§Ê ¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

y. ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ¤ÊÊ⁄ ‚ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ- v. ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ß◊Ê⁄ÃË ∂∑§«∏Ë ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ ¡∂Ê™§ ∑§ Á∂ƒÊ ÷Ë Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

w. ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ¡„Ê¡, ŸÊfl •ÊÒ⁄ »§ŸËø⁄ ∑§ÎÁcÊ ©¬∑§⁄á Ê •ÊÁŒ ∑§ ÁŸ◊Êá Ê ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ŒË◊∑§ ¬ÁÃ⁄Êœ∑§ „ÊÃË „Ò– •ÕÊÃ ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ◊¢ ŒË◊∑§ ∑§Ê ¬÷Êfl Ÿ„Ë¢ „ÊÃÊ „Ò–

x. ß‚∑§Ë ¬Áû ÊƒÊÊ¢ ‚ øÊ⁄ ∑§Ë ¬ÊÁå Ã „ÊÃË „Ò–

y. ß‚∑§Ê •ÊÒcÊœËƒÊ ©¬ƒÊÊª „Ò–

z. ß‚∑§Ë ¡«∏ ÃŸÊ ∞fl¢ ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ◊¢ „Êß«Ê‚ÊƒÊÁŸ∑§ ∞Á‚« ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò ¡Ê Á∑§ •à ƒÊ¢Ã ÁflcÊÒ∂Ê „ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ ‚ ¬≈U ‚¢’¢ÁœÃ ’Ë◊Ê⁄Ë ∑§Ë ŒflÊ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ◊¢ ∑§Ê◊ •ÊÃË „Ò– ß‚∑§Ë ‚ÊÕ „Ë ß‚∑§Ë ‚ÍπË „Èß ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ‚ ◊œÈ◊„ ∞fl¢ ¬‡ÊÊ’ ‚¢’¢ÁœÃ ’Ë◊Ê⁄Ë ∑§Ë ŒflÊ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§Ë ¡ÊÃË „Ò–

•ã ƒÊ - ß‚∑§ »Ò§∂ „È∞ ¡«∏ Ã¢ò Ê ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ƒÊ„ Á◊Ë ∑§ Ê⁄á Ê ∑§Ê ⁄Ê∑§ÃÊ „Ò– ß‚∑§ »Í§∂ •à ƒÊ¢Ã ‚ÈŒ⁄ „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ƒÊ„ flÎ Ê ‚«∏∑§ Á∑§ŸÊ⁄ ∂ªÊ∞ ¡ÊÃ „Ò¢– ƒÊ„ ÁflŒ‡ÊË ¬¡ÊÁÃ „ÊŸ ∑§ ’Êfl¡ÍŒ ÷Ë ÷Ê⁄Ã ◊¢ •Ê‚ÊŸË ‚ ∂ªÊƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

111

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ‚Í’’Í∂

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ÀƒÊÍÁ‚ŸÊ ÀƒÊÈ∑§ÊÁ‚»§∂Ê

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ∂ÒÇ ƒÊÍÁ◊Ÿ‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê flÎ Ê „Ò–

¬„øÊŸ - ß‚ flÎ Ê ∑§Ë ™°§øÊß vz ‚ wÆ ◊Ë≈U⁄ ∞fl¢ ªÊ∂Êß v ‚ v.z ◊Ë≈U⁄

Ã∑§ „ÊÃË „Ò– ƒÊ„ Ã¡Ë ‚ ’…∏UŸ flÊ∂Ë ¬¡ÊÁÃ „Ò– ß‚ ¬¡ÊÁÃ ◊¢

ŸÊß≈UÊ¡Ÿ ÁSÕ⁄Ë∑§⁄á Ê ∑§⁄Ÿ ∑§Ê ªÈá Ê ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë

¬Áà ÃƒÊÊ¢ {-{ ∑§ ¡Ê«∏ ◊¢ ¬¢πŸÈ◊Ê „ÊÃË „Ò¢– ß‚∑§ »Í§∂ „À∑§

¬Ë∂ ‚»§Œ ⁄¢ª ∑§ É ÊŸ ªÈë ¿U ◊¢ ∂ªÃ „Ò¢¢– ß‚∑§ »§∂ ∂¢’Ë

»§∂ËŸÈ◊Ê •Ê∑§Ê⁄ ∑§ ø¬≈U „ÊÃ „Ò¢, Á¡‚◊¢ vz ‚ wÆ ’Ë¡ ÁSÕÃ

„ÊÃ „Ò¢– ß‚∑§ ’Ë¡ ∑§∆UÊ⁄ ∞fl¢ ◊Ê◊ ∑§Ë Ã⁄„ Áø∑§ŸË Á÷à ÃË

flÊ∂ „ÊÃ „Ò¢–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ Ÿ◊ ¬á Ê¬ÊÃË flŸÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò¢– ŒÁÊá Ê ÷Ê⁄Ã ◊¢ ¬‡ÊÈ•Ê¢

∑§ øÊ⁄ ∑§ ÃÊÒ⁄ ¬⁄ ß‚∑§Ë πÃË ∑§Ë ¡ÊÃË „Ò– ◊.¬. ◊¢ ƒÊ„

∂ª÷ª ‚÷Ë ¡ª„ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ ∂Ê∂ ¬Ë∂Ë ŒÊ◊≈U Á◊Ë ◊¢ •ë ¿UË flÎÁf ∑§⁄ÃÊ „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - ’Ë¡Êà ¬ÊŒŸ flcÊ ◊¢ Æw ’Ê⁄ „ÊÃÊ „Ò– •ÕÊÃ ¡È∂Êß ‚ Ÿfl¢’⁄

∞fl¢ »§⁄fl⁄Ë ‚ •¬Ò∂ ’Ë¡ ©à ¬ÊÁŒÃ „ÊÃÊ „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚◊ ¬Èc¬Ÿ flcÊ ◊¢ ŒÊ ’Ê⁄ ◊ß ‚ ¡È∂Êß ∞fl¢ Ÿfl¢’⁄ ‚ ÁŒ‚¢’⁄

∑§ ◊ä ƒÊ „ÊÃÊ „Ò– ¡’Á∑§ »§∂ ¡È∂Êß ‚ Ÿfl¢’⁄ ∞fl¢ »§⁄fl⁄Ë ‚

•¬Ò∂ ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂ÊªÊ◊ ◊¢ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ wÆÆÆÆ - xÆÆÆÆ Ã∑§ „ÊÃË

„Ò–

33- lwccwy

112

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ Æv ‚ Æw flcÊ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–


•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ‚Ê◊Êã ƒÊÃ— •¢∑È§⁄á Ê |Æ-}Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ zÆ ‚ {Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ∑§◊⁄ ∑§ ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄ flÊƒÊÈ ⁄ÊœË Á≈UŸ ∑¢§≈UŸ⁄ ◊¢

÷á «ÊÁ⁄Ã ∑§⁄ŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê vw ‚ v} ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ Á∂ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ’ÈflÊß ¬Ífl ’Ë¡ ∑§Ê ª◊ ¬ÊŸË ◊¢ w ‚ x Á◊Ÿ≈U Ã∑§ Á÷ªÊ∑§⁄

⁄πŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ - •¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ ⁄Ã „Ò– ’ÈflÊß ∑§⁄Ã ‚◊ƒÊ ’Ë¡

∑§Ê v ‚ v.z ‚◊Ë ∑§Ë ª„⁄Êß ◊¢ „Ë ’ÊŸÊ øÊÁ„∞ ß‚‚ •Áœ∑§

ª„⁄Êß „ÊŸ ¬⁄ •¢∑È§⁄á Ê ¬÷ÊÁflÃ „ÊÃÊ „Ò–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß „ÃÈ ◊Ê„ ¡ÍŸ-¡È∂Êß ©ÁøÃ „ÊÃÊ „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ „ÃÈ | ‚ vÆ ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ

„ÊÃË „Ò–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡Ê¢ mÊ⁄Ê ’È•Êß ∑§⁄Ÿ ∑§ Á∂∞ ’Ë¡Ê¥ ∑§Ê ’ÊŸ ∑§ ¬„∂ Ã¡

ª⁄◊ ¬ÊŸË ◊¢ ŒÊ ‚ ÃËŸ Á◊ÁŸ≈U Ã∑§ «È’Ê∑§⁄ ⁄πŸ ∑§ ¬‡øÊÃ

’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ß‚ ¬¡ÊÁÃ ∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ◊¢ „ÒÁ∂ƒÊÊÕË‚ •Ê◊Ë¡⁄Ê

ŸÊ◊∑§ ∑§Ë≈U ∑§Ê ¬∑§Ê¬ ŒπÊ ªƒÊÊ „Ò ¡Ê Á∑§ ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§Ê

πÊ ¡ÊÃÊ „Ò ∞fl¢ flÎÁf ∑§Ê ¬÷ÊÁflÃ ∑§⁄ÃÊ „Ò ß‚∑§ ’øÊfl ∑§

Á∂∞ ∑§Ê’ÊÁŸ∂ zÆ «é ÀƒÊÍ ≈UË ∑§Ê Æ.vw ¬ÁÃ‡ÊÃ ƒÊÊ ∞ã «Ê‚À»§ÊÚŸ

∑§Ê Æ.Æ| ¬ÁÃ‡ÊÃ É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê ∑§⁄Ã

‚◊ƒÊ Á◊ü Êá Ê ∑§Ê •ŸÈ¬ÊÃ ∞∑§ ÷Êª ⁄Ã + ŒÊ ÷Êª Á◊Ë +

∞∑§ ÷Êª ªÊ’⁄ πÊŒ ⁄πÊ ¡ÊŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–


øÊÁ„∞–

113

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ Á∂ƒÊ w◊Ë. & w◊Ë. ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ ª«…U πÊŒ ∑§⁄ ¬ÊÒœ


ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ª«…U ∑§Ê •Ê∑§Ê⁄ xÆ&xÆ&xÆ ‚◊Ë

©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò¢–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ª«U…U ◊¥ ⁄Ê¬á Ê ∑§ Á∂∞ y ‚ { ◊Ê„ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ¬ÊÒœ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª


⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl -v. ⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¥ ‚ ‚È⁄ÊÊ ∑§ Á∂∞ ÃÊ⁄ ƒÊÊ ∑§Ê¥≈UÊ¢ ∑§Ë








©¬ƒÊÊÁªÃÊ - v. ß‚ flÎ Ê ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ¬‡ÊÈ•Ê¢ ∑§Ê øÊ⁄Ê ¬ŒÊŸ ∑§⁄Ÿ ∑§ Á∂∞ Á∑§ƒÊÊ

¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ◊¢ ¬Ê≈UËŸ •Áœ∑§ ◊Êò ÊÊ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ

„Ò, •Ã— ƒÊ„ ¬‡ÊÈ•Ê¢ ∑§ Á∂∞ •ÊŒ‡Ê •Ê„Ê⁄ „Ò–

w. ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ß¥œŸ ∑§ M§¬ ◊¢ ©¬ƒÊÊª ∑§Ë ¡ÊÃË „Ò–

x. ƒÊ„ ∞∑§ ∂Ê∑§Á¬ƒÊ flÎ Ê „Ò, Á¡‚ πÃÊ¢ ∑§Ë ◊«∏ ¬⁄, flÊƒÊÈ⁄Êœ∑§

⁄Ê¬á Ê ∑§ÃÊ⁄Ê¢ ◊¢ ‡ÊÊ÷ÊŒÊ⁄ flÎ ÊÊ⁄Ê¬á Ê ◊¢ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ

„Ò–

y. flÃ◊ÊŸ ◊¢ ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ªÊ’⁄ ∑§ ‚ÊÕ Á◊∂Ê∑§⁄

•Áœ∑§ ◊Êò ÊÊ ◊¢ ’ÊƒÊÊªÒ‚ ¬Êå Ã ∑§⁄Ÿ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ⁄„Ê „Ò–

114

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ¬∂Ê‚

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - é ƒÊÍÁ≈UƒÊÊ ◊ÊŸÊS¬◊Ê

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ∂Ç ƒÊÍÁ◊Ÿ‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ¬á Ê¬ÊÃË flÎ Ê „Ò–


¬á Ê¬ÊÃË flÎ Ê „Ò– ƒÊ„ flÎ Ê •¬Ÿ ∂È÷ÊflŸ ¬Ë∂ ∑§‚Á⁄ƒÊÊ ⁄¢ª ∑§

»Í§∂Ê¢ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ¬„øÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ‡ÊÊπÊ∞¢ ≈U…∏UË ÁÃ⁄¿UË

„ÊÃË „Ò¢– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ’«∏Ë ∞fl¢ Æx ∑§≈UÊfl flÊ∂Ë „ÊÃË „Ò¢–

ß‚∑§ »§∂ vw ‚ wÆ ‚◊Ë ∂¢’ ∞fl¢ w.z ‚ z ‚◊Ë øÊÒ«∏ ∑§∆UÊ⁄

ø¬≈U •Ê∑§Ê⁄ ∑§ „ÊÃ „Ò¢– ¬à ƒÊ∑§ »§∂Ë ◊¢ ™§¬⁄ ∑§Ë Ã⁄»§ ∞∑§

’Ë¡ ÁSÕÃ „ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ÷Ê⁄Ã ◊¢ ‚÷Ë ¡ª„ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ∂Á∑§Ÿ πÈ∂ ◊ÒŒÊŸË Êò ÊÊ¢

◊¢ ƒÊ„ •Áœ∑§Ã⁄ ŒπŸ ∑§Ê Á◊∂ÃÊ „Ò– ◊ä ƒÊ ¬Œ‡Ê ◊¢ ƒÊ„

◊á «∂Ê, ’Ê∂ÊÉ ÊÊ≈U, ¬ã ŸÊ, ‚ËœË, Á‚flŸË, ’ÒÃÍ∂, „Ê‡Ê¢ªÊ’ÊŒ,

•ÊÁŒ Á¡∂Ê¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ ∂≈U⁄Êß≈U, ⁄ÃË∂Ë ŒÊ◊≈U, ∑§Ê∂Ë ∑§¬Ê‚Ë Á◊Ë ◊¢ •ë ¿UË flÎÁf

∑§⁄ÃÊ „Ò–


§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚ flÎ Ê ◊¢ »Í§∂ »§⁄fl⁄Ë ‚ ◊Êø ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢ ∞fl¢ »§∂

•¬Ò∂ ‚ ◊ß ◊Ê„ ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ª ∑§⁄ ¬Á⁄¬Ä fl „ÊÃ „Ò¢¢– ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê

‚¢ª„á Ê ◊ß ◊Ê„ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ vyÆÆ - vzÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–


34- iykl

115


•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ |Æ - }Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ¬ÊƒÊË ªß „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ◊¢ yÆ - zÆ ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ∑§◊ ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄ flÊƒÊÈ ⁄ÊœË å ∂ÊÁS≈U∑§ ’ÊÚ≈U∂ ◊¢ ⁄πŸÊ


©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê Æ{ ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ ∂ŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ’ÈflÊß ¬Ífl ’Ë¡ ∑§Ê ∆¢U« ¬ÊŸË ◊¢ vw É Ê¢≈U Ã∑§ Á÷ªÊ∑§⁄ ⁄πŸ ∑§

¬‡øÊÃ „Ë ’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ - Á◊≈U≈UË ∞fl¢ ⁄Ã ∑§Ê v—w ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¢ ∂∑§⁄ ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§Ë

¡ÊŸË øÊÁ„∞–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß „ÃÈ ◊ß-¡ÍŸ ◊Ê„ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ¬Êå Ã ∑§⁄Ÿ „ÃÈ vÆÆ ‚ vzÆ ªÊ◊ Ã∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë


’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U ◊¢ ◊„ËŸ ⁄Ã ∑§ ‚ÊÕ ’ÈflÊß ∑§⁄Ÿ ¬⁄

•ÕflÊ ⁄Ê¬á ÊË ’«∏ ◊¢ x ‚ y ‚◊Ë ∑§Ë ⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄ z ‚ { ‚◊Ë

∑§Ë ŒÍ⁄Ë ¬⁄ ™§¬⁄ ‚ „À∑§Ë Á◊Ë ∑§Ë ¬⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄ ’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ

øÊÁ„∞– •¢∑È§⁄á Ê •ÊŸ ∑§ ¬‡øÊÃ ‚◊ƒÊ ‚◊ƒÊ ¬⁄ ÁŸ¢ŒÊß ∑§⁄

π⁄¬ÃflÊ⁄ „≈UÊÃ ⁄„ŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò Ä ƒÊÊ¢Á∑§ π⁄¬ÃflÊ⁄

„ÊŸ ¬⁄ ß‚ ¬¡ÊÁÃ ∑§Ë flÎÁf M§∑§ ¡ÊÃË „Ò– •¢∑È§⁄á Ê ’ÈflÊß ∑§

vz ÁŒŸ ¬‡øÊÃ ‡ÊÈM§ „Ê ¡ÊÃÊ „Ò– •Ã— ’ÈflÊß ∑§ ’ÊŒ ¬ÁÃÁŒŸ

Á‚¢øÊß ∑§Ë ¡ÊŸË øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ∑§÷Ë-∑§÷Ë ß‚∑§Ë ¬ÊÒœ ¬⁄ ƒÊÍ¬ÊÚÁÄ ≈U‚ ŸÊ◊

∑§ ∑§Ë≈U (ßÀ∂Ë) ∑§Ê ¬∑§Ê¬ ŒπÊ ªƒÊÊ „Ò– ¡Ê Á∑§ ’Ê∂Ê¢ ‚ …¢U∑§Ë

⁄„ÃË „Ò– ƒÊ„ ¬ÊÒœ ∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§Ê πÊ ¡ÊÃË „Ò– Á¡‚‚ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ë

flÎÁf ◊¢ „ÊÁŸ „ÊÃË „Ò •Ã— ß‚∑§ ’øÊfl ∑§ Á∂∞ ∞ã «Ê‚À»§ÊÚŸ

ƒÊÊ »§ÊÚS»§ÊÁfl«ÊŸ ∑§ Æ.Æx ¬ÁÃ‡ÊÃ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl ∑§⁄Ÿ

‚ ∑§Ë≈U ◊⁄ ¡ÊÃÊ „Ò–



116

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ¬ÊÒœ ⁄ÊÁ¬Ã ∑§⁄Ã ‚◊ƒÊ vz&wz ‚◊Ë ◊Ê¬ ∑§Ë

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø x&x ◊Ë. ∑§Ë ŒÍ⁄Ë „ÊŸË

øÊÁ„∞


⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - Æ~ ‚ vw ◊Ê„ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃ „Ò¢¢–






∑§Ê ¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–



©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ ◊¢ ≈UÁŸŸ •ÊÒ⁄ ⁄¢ªÊß ∑§ ©¬ƒÊÊª ◊¢ •ÊÃË „Ò–

¬Áà ÃƒÊÊ¢ øÊ⁄ ∑§ M§¬ ◊¢, ∂∑§«∏Ë ¡∂Ê™§ ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ ’Ê«

’ŸÊŸ ∑§ Á∂∞ ©¬ƒÊÊªË „Ò– ß‚∑§Ê ©¬ƒÊÊª ∂Êπ ∑§ ¬ÊcÊá Ê, ÷Í-

Ê⁄á Ê ∑§Ê ⁄Ê∑§Ÿ ∞fl¢ ªÊ¢Œ ∑§Ë ¬ÊÁå Ã ∑§ Á∂ƒÊ ÷Ë Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

•ã ƒÊ - ’Ë¡ ∑§ •∂ÊflÊ ß‚∑§ ¬ÊÒœ ∆¢ÍU∆U ⁄Ê¬á Ê (S≈¢U¬ å ∂Ê¢Á≈¢Uª) ‚ ÷Ë

ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§∞ ¡Ê ‚∑§Ã „Ò¢ ß‚∑§ Á∂∞ ∞∑§ flcÊ ¬È⁄ÊŸ ¬ÊÒœ ‚

Á¡‚◊¢ vÆ ‚ vz ‚◊Ë ‡ÊÍ≈U ∞fl¢ wÆ ‚ xÆ ‚◊Ë M§≈U flÊ∂Ê ÷Êª

„ÊŸÊ øÊÁ„∞, ‚ S≈¢U¬ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄ ⁄Ê¬á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

117

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ∑§‚ß

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ’Êß«Á∂ƒÊÊ ⁄≈ÈU‚Ê

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ƒÊÍ»§ÊÁfl∞‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê Á◊Áü ÊÃ ¬á Ê¬ÊÃË flŸÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊ ¡ÊŸ

flÊ∂Ê flÎ Ê „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ ◊ä ƒÊ◊ •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ê •ÕÊÃ Æ~ ‚ vÆ ◊Ë≈U⁄ ∑§Ë ™°§øÊß ∞fl¢

Æv ‚ Æw ◊Ë≈U⁄ ∑§Ë ªÊ∂Êß flÊ∂Ê ‚ËœÊ ’…∏UŸ flÊ∂Ê flÎ Ê „ÊÃÊ „Ò–

ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ¿UÊ≈UË ∞fl¢ ŒËÉ Ê flÎà ÃËƒÊ •á «Ê∑§Ê⁄ (ßÁ∂Áå ≈U∑§)

„ÊÃË „Ò¢– ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ ¬⁄ œÍ‚⁄-÷Í⁄ ⁄¢ª ∑§Ë ø≈U∑§Ë∂Ë ‚¢⁄øŸÊ

flÊ∂Ë „ÊÃË „Ò– ß‚∑§ »Í§∂ „⁄-¬Ë∂ ⁄¢ª ∑§ ªÈë ¿UÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊ ¡ÊÃ „Ò¢

¡’Á∑§ »§∂ ’ÒªŸË ∑§Ê∂ ⁄¢ª ∑§ ªÊ∂Ê∑§Ê⁄ „ÊÃ „Ò¢– Á¡‚∑§

•¢Œ⁄ „««Ë ∑§ πÊ∂ŸÈ◊Ê ‚¢⁄øŸÊ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ‚◊SÃ ÷Ê⁄Ã ◊¢ Á◊Áü ÊÃ ¬á Ê¬ÊÃË flŸÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

◊.¬. ◊¢ ƒÊ„ ¡’∂¬È⁄, ’ÒÃÍ∂, „Ê‡ÊªÊ¢’ÊŒ ∑§≈UŸË ©◊Á⁄ƒÊÊ •ÊÁŒ

Á¡∂Ê¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ‚÷Ë ¬∑§Ê⁄ ∑§Ë ◊ÎŒÊ, ∑¢§∑§⁄Ë∂Ë ∑§Ê∂Ë Áø∑§ŸË, ⁄ÃË∂Ë ŒÊ◊≈U

Á◊Ë ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - ÃËŸ flcÊ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ •ë ¿UÊ ’Ë¡ ©à ¬ÊÁŒÃ „ÊÃÊ „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚◊¢ »Í§∂ ◊ß ‚ ¡È∂Êß ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢ ∞fl¢ »§∂ ÁŒ‚¢’⁄ ‚

»§⁄fl⁄Ë ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ª ∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡ ‚¢ÅƒÊÊ yzÆÆ ‚ y}ÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ v ‚ { ◊Ê„ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–


’ÁÀ∑§ ∑§«∑§ •Êfl⁄á Ê ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ’Ë¡ ∑§ •¢∑È§⁄á Ê ◊¢ M§∑§Êfl≈U

35- dlbZ

118

„ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ß‚ ’ÈflÊß ¬Ífl ∑§ß Ã⁄„ ∑§ ©¬øÊ⁄á Ê ∑§⁄

•¢∑È§⁄á Ê ƒÊÊÇ ƒÊ ’ŸÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– Á¡‚ ‚Ë« ∑§Ê≈U «ÊÚ⁄◊¢‚Ë

(Seed coat dormancy) ∑§„Ê ¡ÊÃÊ „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ ∑§Ë •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ Æ{ ‚ vÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò

Ä ƒÊÊ¢Á∑§ ‚÷Ë ’Ë¡Ê¢ ◊¢ ÷Íá Ê ÃÒƒÊÊ⁄ Ÿ„Ë¢ „Ê ¬ÊÃÊ ∞fl¢ ÃÒƒÊÊ⁄ ÷Íá Ê

¬Í⁄Ë Ã⁄„ ‚ ¬Á⁄¬Ä fl ÷Ë Ÿ„Ë¢ ⁄„ÃÊ– ©¬øÊ⁄á Ê ¬‡øÊÃ •¢∑È§⁄á Ê

wz ‚ xÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ¬ÊƒÊÊ ªƒÊÊ–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ Æy ‚ Æ{ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê å ∂ÊÁS≈U∑§ ¡Ê⁄ ◊¢ Á‚Á∂∑§Ê ¡Ò∂ ⁄‚ÊƒÊŸ ∑§ ‚ÊÕ

÷á «Ê⁄á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ‚¢ª„á Ê ‚ Æx ◊Ê„ Ã∑§ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ Á∂ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ’ÈflÊß ¬Ífl ’Ë¡ ∑§Ê wÆÆ ppm ‚Ê¢ŒÃÊ ∑§ Á¡’⁄Á∂∑§ ∞Á‚« ∑§

É ÊÊ∂ ◊¢ vÆ Á◊ÁŸ≈U «È’Ê∑§⁄ •ÕflÊ {Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢œÃÊ ∑§

‚À»Í§Á⁄∑§ •ê∂ ◊ vÆ Á◊ÁŸ≈U Ã∑§ «È’Ê∑§⁄ ⁄πŸ ∑§ ¬‡øÊÃ

’ÈflÊß ∑§⁄Ÿ ‚ •Áœ∑§ ∞fl¢ ‡ÊËÉ Ê •¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ - ’Ë¡ •¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ ⁄Ã „Ò–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ‚◊ƒÊ ◊Êø „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ∑§ Á∂∞ wÆÆ ‚ wzÆ ªÊ◊ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë


’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê ¬„∂ ¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U •ÕflÊ Ä ƒÊÊ⁄Ë ◊¢ ⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄

©Ä Ã ÁŒ∞ ©¬øÊ⁄á Ê ¬‡øÊÃ ’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ •Áœ∑§ ¬ÊŸË ‚ ß‚∑§Ê ’Ë¡ ‚«∏ ¡ÊÃÊ „Ò ∞fl¢

¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏¢ ª∂ ¡ÊÃË „Ò¢ ¬Á⁄á ÊÊ◊SflM§¬ •Áœ∑§ •¢∑È§⁄á Ê ∞fl¢

SflSâ ƒÊ ¬ÊÒœ ¬Êå Ã Ÿ„Ë¢ „ÊÃ „Ò¢– ⁄Ã ◊¢ ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§⁄Ÿ ‚

•ÁÃÁ⁄Ä Ã ¬ÊŸË ’Ê„⁄ ÁŸ∑§∂ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß

∑§⁄Ã ‚◊ƒÊ ƒÊ„ ä ƒÊÊŸ ŒŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò Á∑§ ’Ë¡ ¬⁄

‚Ëœ Ã¡ œÍ¬ ∑§ ‚¢¬∑§ ◊¢ Ÿ ⁄πÊ ¡ÊƒÊ Ä ƒÊÊ¢Á∑§ ’Ë¡ ∑§ ‚Ëœ

œÍ¬ ∑§ ‚¢¬∑§ ◊¢ •ÊŸ ¬⁄ •¢∑È§⁄á Ê ¬÷ÊÁflÃ „ÊÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á ÊË ◊¢

Ä ƒÊÊ⁄Ë ’ŸÊÃ ‚◊ƒÊ ¿UÊƒÊÊŒÊ⁄ SÕ∂ ∑§Ê øƒÊŸ ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏Ê¥ ∑§Ê ŒË◊∑§ ‚ ’øÊŸ ∑§ ŸË◊

π∂Ë ƒÊÊ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ∑§Ê ¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

119

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ v—w—v ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¢

⁄Ã + Á◊Ë + ªÊ’⁄ πÊŒ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ vz&wz ‚◊Ë „ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø ∑§Ë ŒÍ⁄Ë w.z & w.z ◊Ë.


ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ xÆ&xÆ&xÆ ‚◊Ë „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - Æy ‚ Æ{ ◊Ê„ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ¬ÊÒœ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ŸÊ

øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl - ⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¥ ‚ ‚È⁄ÊÊ ∑§ Á∂∞ ÃÊ⁄ ƒÊÊ ∑§Ê¥≈UÊ¢ ∑§Ë


ÁŸ¥ŒÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞ ÁŸ¥ŒÊß ∑§ ‚ÊÕ ¡ÈÃÊß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒä Ê ◊¢

•ë ¿UË ’…∏UÃ „ÊÃË „Ò– ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ß‚∑§ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê Ã¡ œÍ¬ ‚

’øÊŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢


„Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ß‚∑§Ê ’Ë¡ πÊŸ ∑§ ∑§Ê◊ •ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ¬Áû ÊƒÊÊ¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¢ ∑§

Á∂ƒÊ øÊ⁄ ∑§ Á∂∞ ∑§Ê◊ ◊¢ •ÊÃË „Ò– ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ÷flŸ

ÁŸ◊Êá Ê ∑§ ∑§Ê◊ ◊¢ •ÊÃË „Ò– ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ ◊¢ yÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ ≈UÁŸŸ

„ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ ∑§Ê »§Ê◊Ê ©lÊª ◊ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò

ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ ◊ ∞ã ≈UËflÊƒÊ⁄∂ ªÈá Ê „ÊÃ „Ò– ß‚∑§ »§∂ ∑§Ê πÊƒÊÊ

¡ÊÃÊ „Ò–

•ã ƒÊ - ß‚ •÷Ë Ã∑§ ∑§ÊÁƒÊ∑§ ¬¡ŸŸ ∑§ mÊ⁄Ê ÃÒƒÊÊ⁄ Ÿ„Ë¢ Á∑§ƒÊÊ ¡Ê

‚∑§Ê „Ò–

120

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - Á÷∂flÊ

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ‚◊Ë∑§Ê¬‚ ∞ŸÊ∑§ÊÚÁ«ƒÊ◊

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ∞ŸÊ∑§ÊÁ«ƒÊ‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ¬á Ê¬ÊÃË flÎ Ê „Ò–

¬„øÊŸ - ‚Ê◊Êã ƒÊÃ— ß‚ flÎ Ê ∑§Ë ™¢§øÊß vw ‚ vz ◊Ë≈U⁄ ∞fl¢ ªÊ∂Êß Æv

‚ v.w ◊Ë≈U⁄ Ã∑§ „ÊÃË „Ò– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ v}-{Æ ‚◊Ë. & vÆ-

xÆ ‚◊Ë. •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ë „ÊÃË „Ò ß‚∑§ »Í§∂ ¿UÊ≈U „⁄-¬Ë∂ ⁄¢ª ∑§

∞fl¢ »§∂ ªÍŒŒÊ⁄ w.z ‚◊Ë. ∂¢’ Áø∑§Ÿ ∞fl¢ ø◊∑§Ë∂ ¬∑§Ÿ ¬⁄

∑§Ê∂ ⁄¢ª ∑§ ÁŒπÊß ŒÃ „Ò¢– ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ πÈ⁄Œ⁄Ë ÷Í⁄ ⁄¢ª ∑§Ë

„ÊÃË „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ flÎ Ê ÷Ê⁄Ã ∑§ ©¬ Á„◊Ê∂ƒÊ Êò ÊÊ¢, (’¢ªÊ∂, •‚◊) ◊ä ƒÊ

÷Ê⁄Ã ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ƒÊ„ ÷Ê⁄Ã ◊¢ ª◊

¡∂flÊƒÊÈ flÊ∂ Êò ÊÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊ä ƒÊ¬Œ‡Ê ◊¢ Á÷∂flÊ

◊ÈÅƒÊ M§¬ ‚ Á¿¢UŒflÊ«∏Ê, ◊¢«∂Ê, Á‚flŸË, ∑§≈UŸË, ©◊Á⁄ƒÊÊ,

¡’∂¬È⁄ ∞fl¢ ‡Ê„«Ê∂ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ƒÊ„ flŸ ∞fl¢ ⁄Ê¡Sfl

÷ÍÁ◊ ∑§ ‚◊Ã∂ ◊ÒŒÊŸË Êò Ê ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- Á÷∂flÊ ∑§Ê∂Ë ∑§¬Ê‚Ë ⁄ÃË∂Ë ∑§Ê∂Ë Á◊≈U≈UË ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–


§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - flÎ Ê ◊¢ ¬Èc¬Ÿ •ªSÃ ‚ Á‚Ã¢’⁄ ∞fl¢ »§∂ ◊Êø-•¬Ò∂ ◊¢

¬∑§∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ |ÆÆ ‚ }zÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ ∂ª÷ª Æ{ ◊Ê„ Ã∑§ ⁄„ÃË „Ò–


36- fHkyok

121


¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ yÆ ‚ zÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ∑§◊ ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄ (yC) ¬⁄ ‚ËÀ« å ∂ÊÁS≈U∑§ ¡Ê⁄ ◊¢ ⁄πŸ ¬⁄

∞∑§ flcÊ Ã∑§ ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ ’ŸË ⁄„ÃË „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ‚Ê◊Êã ƒÊ ÷á «Ê⁄á Ê ∑§Ë ÁSÕÁÃ ◊¢ ’Ë¡ ‚¢ª„á Ê ∑§ Æ{ ◊Ê„ ∑§

•¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ Á∂ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ’ÈflÊß ∑§ ¬Ífl ’Ë¡ ∑§Ê Æz ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢œÃÊ ∑§ ‚ÀçƒÊÍÁ⁄∑§ •ê∂

∑§ É ÊÊ∂ ◊¢ vÆ Á◊Ÿ≈U «È’Ê∑§⁄ ⁄πŸ ∑§ ¬‡øÊÃ ¬ÊŸË ‚ œÊ∑§⁄

’ÈflÊß ∑§⁄Ÿ ¬⁄ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ ’…∏U ¡ÊÃË „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ - ’Ë¡ •¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ ⁄Ã + Á◊Ë ∑§Ê w—v ∑§

•ŸÈ¬ÊÃ ◊¢ ∂∑§⁄ ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’È•Êß ◊Êø-•¬Ò∂ ∑§ ◊ä ƒÊ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ „ÃÈ xÆÆ ‚ yÆÆ ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë


’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ Æv ‚◊Ë. ⁄Ã ∑§Ë ¬⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄ Æw ‚◊Ë. ∑§Ë

ª„⁄Êß ◊¢ ’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ’ÈflÊß ∑§⁄Ã ‚◊ƒÊ ’Ë¡ ‚

’Ë¡ ∑§Ë ŒÍ⁄Ë Æx ‚ Æy ‚◊Ë. ∑§ ’Ëø „ÊŸÊ øÊÁ„∞– ’Ë¡ ∑§Ë

’ÈflÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ’Ë¡ ∑§Ë ◊Ê≈UÊß ∑§ ’⁄Ê’⁄ ⁄Ã ‚ ∞fl¢

•Ê‚¬Ê‚ ∑§ ∑§ø⁄ ‚ ’Ë¡ ∑§Ê …¢U∑§ ŒŸÊ øÊÁ„∞– ’Ë¡ ◊¢

•¢∑È§⁄á Ê vÆ ‚ vw ÁŒŸ ◊¢ ¬Ê⁄¢÷ „Ê ¡ÊÃÊ „Ò ¡Ê Á∑§ xÆ ‚ xz

ÁŒŸ ◊¢ ¬Íá Ê „Ê ¡ÊÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ß‚∑§Ë ¬ÊÒœ ¬⁄ »§»Í¥§Œ ∑§Ê ¬∑§Ê¬ ŒπÊ ªƒÊÊ

„Ò Á¡‚∑§ Á∂∞ »§»Í¥§ŒŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ÕÊƒÊ⁄◊ ƒÊÊ «ÊƒÊßÕŸ ∞◊.

yz, ∑§Ê Æ.w ¬ÁÃ‡ÊÃ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl Æv ◊Ê„ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂

¬⁄ ∂ªÊÃÊ⁄ ∑§⁄Ã ⁄„ŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ⁄Ã+Á◊Ë+ ªÊ’⁄

πÊŒ ∑§Ê ‚◊ÊŸ ◊Êò ÊÊ ◊¢ ∂∑§⁄ ©‚◊¢ wÆ ªÊ◊ ∞¡≈UÊ’ÒÄ ≈U⁄

(¡ÒÁfl∑§ πÊŒ) ∑§Ê ∂∑§⁄ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ vz&wz ‚◊Ë „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

122

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø y&y ◊Ë≈U⁄ ∑§Ê •¢Ã⁄Ê∂

⁄πŸÊ øÊÁ„∞–

ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœ ∑§Ê xÆ&xÆ&xÆ ‚◊Ë ∑§ ª«…U ◊¢ ⁄ÊÁ¬Ã Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ∂ª÷ª Æv flcÊ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞–


’Êª«∏ ∂ªÊŸÊ– ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ¬Õ◊ ÃËŸ ◊Ê„ ◊¢ ¬ÊÒœ ∑§Ë ’…∏UÃ ∑§

Á∂∞ ÁŸ⁄¢Ã⁄ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ∑§◊ ‚ ∑§◊

ŒÊ ’Ê⁄ ÁŸ¥ŒÊß ∞fl¢ ªÈ«∏Êß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒä Ê ◊¢ •ë ¿UË ’…U∏Ã „ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ∑§Ê »§»Í¥§Œ ∑§ ¬∑§Ê¬ ‚ ’øÊŸ ∑§ Á∂∞ »§»Í¥§ŒŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ

∑§Ê ©¬ƒÊÊª ∑§⁄Ã ⁄„ŸÊ øÊÁ„∞– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß


©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ß‚∑§ »§∂Ê¢ ‚ ÁŸ∑§∂Ÿ flÊ∂Ê ⁄‚ ¡Ê Á∑§ ’Ë.∞‚.∞∂ ∑§ ŸÊ◊

‚ ¡ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò, √ƒÊfl‚ÊÁƒÊ∑§ M§¬ ◊¢ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

ß‚∑§ ’Ë¡ ‚ ÁŸ∑§∂Ÿ flÊ∂Ê Ã∂ ∂∑§«∏Ë ∑§Ê ‚È⁄ÁÊÃ ⁄πŸ,

∞ã ≈UË‚Áå ≈U∑§, ’flÊ‚Ë⁄, à fløÊ ⁄Êª •ÊÁŒ ◊¢ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ

¡ÊÃÊ „Ò–

•ã ƒÊ - ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ Ä ƒÊÊ⁄Ë ◊¢ ÃËŸ ◊Ê„ ∑§ ¬ÊÒœ „ÊŸ ∑§ ¬‡øÊÃ „Ë

¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ’Òª ◊¢ SÕÊŸ¢ÊÃ⁄á Ê ∑§⁄ŸÊ •ë ¿UÊ „ÊÃÊ „Ò–

123

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ‚Ê∂, ‚ÊπÍ

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ‚ÊÁ⁄ƒÊÊ ⁄Ê’S≈UÊ

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ Á«Áå ≈UƒÊÊ∑§Ê⁄¬‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê Ÿ◊ ¬á Ê¬ÊÃË flÎ Ê „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ ◊ä ƒÊ◊ ªÁÃ ‚ ’…U∏Ÿ flÊ∂Ê ‚ŒÊ’„Ê⁄ flÎ Ê „ÊÃÊ „Ò– ß‚ flÎ Ê

∑§Ë ∂¢’Êß xÆ ‚ xz ◊Ë≈U⁄ ∞fl¢ ªÊ∂Êß w ‚ w.z ◊Ë≈U⁄ Ã∑§ „ÊÃË

„Ò– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ vÆ ‚ wz ‚◊Ë ∂¢’Ë ∞fl¢ w ‚ vz ‚◊Ë øÊÒ«∏Ë

„ÊÃË „Ò¢–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ÷Ê⁄Ã ◊¢ ƒÊ„ Á„◊Êø∂ ¬Œ‡Ê, Á’„Ê⁄, ©à Ã⁄ ¬Œ‡Ê, ©«∏Ë‚Ê,

’¢ªÊ∂, •‚◊, ◊É ÊÊ∂ƒÊ, •M§á ÊÊø∂ ¬Œ‡Ê ∞fl¢ ◊ä ƒÊ ¬Œ‡Ê ◊¢

¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊ä ƒÊ ¬Œ‡Ê ◊¢ ƒÊ„ ◊ÈÅƒÊÃ— ’Ê∂ÊÉ ÊÊ≈U, Á¿¢UŒflÊ«∏Ê,

◊á «∂Ê, Á«á «ÊÒ⁄Ë, „Ê‡Ê¢ªÊ’ÊŒ, ⁄ËflÊ, ‚ËœË, ‡Ê„«Ê∂ ∞fl¢

©◊Á⁄ƒÊÊ •ÊÁŒ Á¡∂Ê¢ ∑§ flŸÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ ⁄ÃË∂Ë ŒÊ◊≈U, ⁄ÃË∂Ë Áø∑§ŸË ∂≈U⁄Êß≈U ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–


§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ‡ÊÈc∑§ •ÊÒ⁄ Ÿ◊ Êò Ê ◊¢ ¬ÊƒÊ ¡ÊŸ flÊ∂ flÎ ÊÊ¢ ◊¢ »Í§∂ •ÊŸ ◊¢

ÁflÁ÷ã ŸÃÊ flÊÃÊfl⁄á Ê ∑§ •ÊœÊ⁄ ¬⁄ ŒπË ªß „Ò– ß‚ flÎ Ê ◊¢

í ƒÊÊŒÊÃ⁄ ◊Êø-•¬Ò∂ ◊¢ ¬Èc¬Ÿ ∞fl¢ •¬Ò∂ ‚ ¡ÍŸ ∑§ ◊ä ƒÊ »§∂

∂ª∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢– ’Ë¡ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ¡ÍŸ ◊Ê„ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ

¡ÊÃÊ „Ò–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ zÆÆ ‚ {ÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ Æ| ‚ vÆ ÁŒŸ Ã∑§ ⁄„ÃË „Ò–


•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ ∑§Ë •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ {Æ-|Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

37- lky

124

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ yz-zÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê Á∑§‚Ë Áfl‡ÊcÊ ÷¢«Ê⁄á Ê ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ Ÿ„Ë¢ „Ò, Ä ƒÊÊ¢Á∑§

ƒÊ„ Á⁄∑Ò§À‚Ë≈ÒUã ≈U ¬¡ÊÁÃ „Ò •ÕÊÃ ß‚∑§ ÷Íá Ê ∑§Ê Á¡ã ŒÊ ⁄„Ÿ

∑§ Á∂∞ xÆ ‚ yÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ ¬ÊŸË ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊÃË „Ò– ¡Ê

Á∑§ ÷á «Ê⁄á Ê ∑§Ë ŒÎÁc≈U ‚ ©ÁøÃ Ÿ„Ë¢ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ‚ Æ| ÁŒŸ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ Á∂ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ’ÈflÊß ¬Ífl ’Ë¡ ∑§Ê Á∑§‚Ë ©¬øÊ⁄ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ Ÿ„Ë¢ „ÊÃË „Ò–


’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’È•Êß ¡ÍŸ- ¡È∂Êß ∑§ ◊ä ƒÊ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ yÆÆ-zÆÆ ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊªË–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ‚Ëœ ’ÊŸ ∑§ ¬Ífl ’Ë¡Ê¢ ∑§ ¬¢π ÁŸ∑§Ê∂Ÿ ∑§ ¬‡øÊÃ

¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ’Òª •ÕflÊ ¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U ◊¢ vÆ ‚◊Ë ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄

∂ªÊŸÊ øÊÁ„∞– ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ’Ë¡ ∑§Ê ∑§◊ ‚ ∑§◊ x ‚◊Ë ∑§Ë

ª„⁄Êß ◊¢ ’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ∑§Ë ÕÒÁ∂ƒÊÊ¢ ◊¢ ÷⁄Ë

¡ÊŸ flÊ∂Ë Á◊Ë ◊Êß∑§Ê⁄Êß¡Ê ƒÊÈÄ Ã „ÊŸË øÊÁ„∞– •ÕÊÃ

∂ÒÁÇ ƒÊÍÁ◊Ÿ‡ÊË ¬¡ÊÁÃ ∑§ flÎ ÊÊ¢ ∑§ ŸËø ∑§Ë Á◊Ë ∑§Ê ©¬ƒÊÊª

∂Ê÷ŒÊƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò– ’ÈflÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ¬ÁÃÁŒŸ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ

øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ªËc◊ ∑§Ê∂ ∑§ ÁŒŸÊ¢ ◊¢ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ‚

•ë ¿UÊÁŒÃ ‡ÊÊπÊ•Ê¢ ‚ ’Ÿ ‡Ê« ∑§ ŸËø ⁄π∑§⁄ ‚ÍƒÊ ∑§Ë Ã¡

ª◊Ë ‚ ’øÊŸÊ øÊÁ„∞– ß‚∑§ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ŒË◊∑§ ∑§ ¬∑§Ê¬ ‚

’øÊŸ „ÃÈ Ä ∂Ê⁄Ê¬ÊƒÊ⁄Ë»§Ê‚ ∑§Ê Æ.v ¬ÁÃ‡ÊÃ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê

Á¿U«∏∑§Êfl •ÕflÊ ŸË◊ ¬à ÃË ∑§ ⁄‚ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ Á◊Ë +⁄Ã + ªÊ’⁄

πÊŒ ∑§Ê w—w—v ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¢ ∂∑§⁄ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞–


⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø w&w ◊Ë≈U⁄ ∑§Ê •¢Ã⁄Ê∂


125

ª«$…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœ ∑§Ê yz&yz&yz ‚◊Ë ∑§ ª«…U ◊¢ ⁄ÊÁ¬Ã Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ∂ª÷ª Æw flcÊ ∑§Ë •ÊƒÊÈ •ÕflÊ vz ‚ wÆ ‚◊Ë ™°§øÊß ∞fl¢ x ‚

y ‚◊Ë ªÊ∂Êß ∑§ ¬ÊÒœ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ⁄Ê¬á Ê ∑§ Á∂∞ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl- ⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ ƒÊÁŒ ‚Ê∂ ∑§ flŸ Êò Ê „Ò¢ ÃÊ ª«…UÊ¢ ◊¢ •ÁÃÁ⁄Ä Ã

◊Êß∑§Ê⁄Êß¡Ê ∑§ ©¬øÊ⁄ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ Ÿ„Ë¢ „ÊÃË „Ò, ¬⁄¢ÃÈ

ªÒ⁄ ‚Ê∂ flŸ Êò ÊÊ¢ ◊¢ ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ª«…UÊ¢ ◊¢ ◊Êß∑§Ê⁄Êß¡Ê

ƒÊÈÄ Ã Á◊Ë ©¬ƒÊÊª ◊¢ ∂Êß ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞– ⁄Ê¬á Ê ∑§ÊƒÊ flcÊÊ

¬Ê⁄¢÷ „ÊÃ „Ë ¡È∂Êß ∑§ ¬Õ◊ ‚å ÃÊ„ Ã∑§ ¬Íá Ê ∑§⁄ Á∂ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ë ÕÒ∂Ë ∑§Ê é ∂« ‚ ∑§Ê≈U∑§⁄

¬ÊÒœ ∑§Ê Á◊Ë ‚Á„Ã ª«…U ∑§ •Ê‚¬Ê‚ ∑§Ë Á◊Ë ∑§ ‚ÊÕ

⁄Ê¬á Ê ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ π⁄¬ÃflÊ⁄ ∑§Ë ‚»§Êß

‚◊ƒÊ-‚◊ƒÊ ¬⁄ ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á Ê Êò Ê

◊¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¥ ‚ ‚È⁄ÊÊ ∑§ Á∂∞ ÃÊ⁄ ƒÊÊ ∑§Ê≈UÊ¢ ∑§Ë ’Êª«∏ ∂ªÊŸÊ–



©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ƒÊ„ É Ê⁄∂Í ∂∑§«∏Ë ∑§ ÃÊÒ⁄ ¬⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§Ë ¡ÊÃË „Ò– ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë

ß‚∑§Ê ©¬ƒÊÊª ¿UÃ ∑§Ë ’Ë◊, ¬È∂, ŸÊfl, ∑Î§ÁcÊ ©¬∑§⁄á Ê ’ŸÊŸ

◊¢, ≈Uã ≈U •ÊÁŒ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚ flÎ Ê ‚

•ÊÁ∂ƒÊÊ ⁄Á¡Ÿ ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò Á¡‚ ‚Ê∂ «Ê◊⁄ ∑§ ŸÊ◊ ‚ ¡ÊŸÊ

¡ÊÃÊ „Ò Á¡‚∑§Ê ©¬ƒÊÊª ¬¢≈U flÊÁŸ‡Ê ’ŸÊŸ ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ

∑§Ê’Ÿ ¬¬⁄ ∞fl¢ Á⁄’Ÿ ’ŸÊŸ ∑§ Á∂∞ ÷Ë ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ

„Ò– •ÊÒcÊœËƒÊ M§¬ ◊¢ «ÊƒÊÁ⁄ƒÊÊ (•¢Êò Ê‡ÊÊœ) ∞fl¢ «Ë‚¢≈UË (¬Áø‚)

∑§Ë ŒflÊß ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ◊¢ ÷Ë ƒÊ„ •à ƒÊ¢Ã ©¬ƒÊÊªË „Ò– ß‚∑§

’Ë¡ ‚ ¬Êå Ã ◊Ä πŸ ∑§Ê ‚Ê∂ ’≈U⁄ ∑§ ŸÊ◊ ‚ ¡ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò

Á¡‚∑§Ê ©¬ƒÊÊª øÊÚ∑§∂≈U ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ, πÊŸÊ ’ŸÊŸ ∞fl¢

⁄Ê‡ÊŸË ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ’Ë«∏Ë ’ŸÊŸ ◊¢ ©¬ƒÊÊª

∑§Ë ¡ÊÃË „Ò ‚ÊÕ „Ë ß‚∑§ »Í§∂ ‡Ê„Œ ¬ÊÁå Ã ∑§ Á∂∞ •ë ¿UÊ

Sò ÊÊÃ „Ò–

126

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ∑È§‚È◊

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - S∂Êßø⁄Ê •ÊÁ∂ƒÊÊ‚Ê

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ‚ÒÁ¬ã «‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ¬á Ê¬ÊÃË flÎ Ê „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ flÎ Ê „À∑§ ªÈ∂Ê’Ë ⁄¢ª ∑§Ë Á¬ë ¿UÊ∑§Ê⁄ (¬Ò⁄ËÁ¬ã Ÿ≈U) ¬Áà ÃƒÊÊ¢

∞fl¢ œÍ‚⁄ ⁄¢ª ∑§Ë ¿UÊ∂ ¡Ê Á∑§ •¢Œ⁄ ‚ ∂Ê∂ ⁄¢ª ∑§Ë „ÊÃË „Ò, ∑§

∑§Ê⁄á Ê ¬„øÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚ flÎ Ê ∑§Ë ™¥§øÊß ∂ª÷ª xÆ ‚ xw

◊Ë≈U⁄ ∞fl¢ ªÊ∂Êß w.z ‚ Æx ◊Ë≈U⁄ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ÷Ê⁄Ã ∑§ Áfl‡ÊÊ∂ ÷Êª ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò ¬⁄¢ÃÈ ƒÊ„ ◊ÈÅƒÊÃ—

ŒÁÊá Ê ÷Ê⁄Ã ◊¢ ∑§ŸÊ≈U∑§, Ã∂¢ªÊŸÊ ∞fl¢ ‚Ë◊Ê¢œ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ

„Ò¢, ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë Á’„Ê⁄ ◊¢ flÎ„Œ ÃÊÒ⁄ ¬⁄ ß‚∑§Ë πÃË •ÕÊÃ

¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄Ë ∑§Ë ¡ÊÃË „Ò– ◊ä ƒÊ ¬Œ‡Ê ◊¢ ƒÊ„ ◊ÈÅƒÊÃ— Ç flÊÁ∂ƒÊ⁄,

‡ƒÊÊ¬È⁄, ŒÁÃƒÊÊ, ’Ê∂ÊÉ ÊÊ≈U, Á¿¢UŒflÊ«∏Ê, •ÊÁŒ Á¡∂Ê¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ

¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ‚ÊœÊ⁄á ÊÃƒÊÊ ƒÊ„ ⁄ÃË∂Ë ŒÊ◊≈U ¬Õ⁄Ë∂Ë •ë ¿UË ¡∂ ÁŸ∑§Ê‚Ë

flÊ∂Ë ÷ÍÁ◊ ◊¢ •ë ¿UË flÎÁf ∑§⁄ÃÊ „Ò–


§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚ flÎ Ê ◊¢ „⁄-¬Ë∂ ⁄¢ª ∑§ »Í§∂ Ÿß ¬Áà ÃƒÊÊ¢ •ÊŸ ∑§ ‚ÊÕ-

‚ÊÕ ◊Êø-•¬Ò∂ ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢– ∑È§¿U flÎ ÊÊ¢ ◊¢ ∑§fl∂ Ÿ⁄

¬Èc¬ „Ë ©à ¬ã Ÿ „ÊÃ „Ò¢– »§∂ ◊ß ‚ ¡ÍŸ ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢–

¬Á⁄¬Ä fl »§∂Ê¢ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ¡ÍŸ ◊ä ƒÊ ‚ ¡È∂Êß ◊ä ƒÊ ∑§ ’Ëø


¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡ ‚¢ÅƒÊÊ wÆÆÆ ‚ wzÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ ‚Ê◊Êã ƒÊ ÷á «Ê⁄á Ê ◊¢ Æx ‚ Æ{ ◊Ê„ Ã∑§

„ÊÃË „Ò– ¬⁄ã ÃÈ ∑§◊ ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄ ÷á «ÊÁ⁄Ã ∑§⁄Ÿ ¬⁄ ∂ª÷ª

38- dqlqe

127

Æv flcÊ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ - ’Ë¡ ◊¢ Æx ◊Ê„ Ã∑§ ∑§Ë ‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ ŒπË ªß „Ò, ¡Ê Á∑§ ’Ë¡

∑§ ÷Íá Ê ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ Æ~ ‚ yÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò¢–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ Æ| ‚ xÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ∑§◊ ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄ (yC) ¬⁄ å ∂ÊÁS≈U∑§ ¡Ê⁄ ◊¢

÷á «ÊÁ⁄Ã ∑§⁄Ÿ ¬⁄ ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ ◊¢ flÎÁf ŒπË ªß „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ‚¢ª„á Ê ∑§ Æ~ ‚ vw ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ’Ë¡ ∑§Ê ¡Ë.∞.x „Ê◊Êã ‚ ∑§ wÆÆ ¬Ë.¬Ë.∞◊. ∑§ É ÊÊ∂ ◊¢ vÆ

Á◊Ÿ≈U Ã∑§ «È’Ê∑§⁄ ©¬øÊÁ⁄Ã ∑§⁄Ÿ ‚ ’Ë¡ ∑§Ë •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ

◊¢ flÎÁf „ÊÃË „Ò–


’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ‚◊ƒÊ ¡ÍŸ-¡È∂Êß „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ zÆÆ ‚ {ÆÆ ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊÃË „Ò–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ƒÊ„ ‚Ëœ ’È•Êß ÃÕÊ ¬ÁÃ⁄Ê¬á Ê ∑§ mÊ⁄Ê ∂ªÊƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

’Ë¡Ê¢ ∑§Ê ⁄Ê¬á ÊË¢ ◊¢ y ‚ { ‚.◊Ë. ◊Ê≈UË ⁄Ã ∑§Ë ¬⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄

’Ë¡ ‚ ’Ë¡ w.z ‚ Æx ‚◊Ë ∑§Ë ŒÍ⁄Ë ¬⁄ ’ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

Ãà ¬‡øÊÃ ™§¬⁄ ‚ ©ÃŸË „Ë ⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄ ’Ë¡ ∑§Ê …¢U∑§ ÁŒƒÊÊ

¡ÊÃÊ „Ò ∞fl¢ ÁŸ⁄¢Ã⁄ ¬ÁÃÁŒŸ Á‚¢øÊß ∑§Ë ¡ÊÃË „Ò– ’Ë¡ ◊¢

•¢∑È§⁄á Ê ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ •ã ƒÊ π⁄¬ÃflÊ⁄ ÷Ë ©ªÃ ÁŒπÊß ŒÃ „Ò¢

¡Ê Á∑§ ¬ÊÒœ flÎÁf ∞fl¢ ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ ∑§Ê ¬÷ÊÁflÃ ∑§⁄Ã „Ò¢–

¬ÁÃ⁄Ê¬á Ê ∑§ Á∂∞ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ∑§ Á∂∞ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê ‚Ëœ

∂ê’Ë ¬Ê∂ËÕËŸ ∑§Ë ÕÒÁ∂ƒÊÊ¢ ◊¢ ’ÊÃ „Ò–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ◊¢ Ã¡ ª◊ „flÊ ‚ ’øÊŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§

„ÊÃÊ „Ò Ä ƒÊÊ¢Á∑§ ƒÊ„ ª◊Ë ∑§ ¬ÁÃ •à ƒÊ¢Ã ‚¢flŒŸ‡ÊË∂ „Ò– ß‚‚

¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ë ◊ÎÃ ‚¢ÅƒÊÊ ’…∏U ¡ÊÃË „Ò ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë Á‚Ã¢’⁄ ‚

Ÿfl¢’⁄ ◊Ê„ ∑§ ◊ä ƒÊ ¬ÊÒœÊ¢ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∑§ ¬∑§Ê¬ ŒπÊ ªƒÊÊ „Ò ¡Ê

Á∑§ »§»Í¥§Œ ŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ∞¢ ∑§å ≈UÊÚŸ, Õ⁄ÊÚŸ •ÕflÊ ’ÒÁflS≈UËŸ •ÊÁŒ

∑§ v ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢œÃÊ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê ÃËŸ ÁŒŸ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄

Á¿U«∏∑§Êfl ∑§⁄Ÿ ‚ ‚◊Êå Ã „ÊÃÊ „Ò–

128

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ Á◊≈U≈UË +⁄Ã + ªÊ’⁄

πÊŒ ∑§Ê x—w—v ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¢ ∂∑§⁄ ¬ÊÒœ ⁄ÊÁ¬Ã Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞–


⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø y&y ◊Ë≈U⁄ ∑§Ê •¢Ã⁄Ê∂



øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - Æ~ ‚ vw ◊Ê„ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê flcÊÊ §ÃÈ ∑§ ‚◊ƒÊ


⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl- ’ÈflÊß ¬‡øÊÃ ’Ë¡ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê ¬Ê⁄¢÷ „ÊŸ ¬⁄ ∞∑§ ÁŒŸ ∑§

•¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ Á‚¢øÊß Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò– Á¡‚ ∂ªÊÃÊ⁄

∞∑§ ◊Ê„ Ã∑§ ∑§⁄ŸÊ •ÁŸflÊƒÊ „ÊÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á ÊË¢ ◊¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ ‚

‚È⁄ÊÊ ∑§ Á∂∞ ÃÊ⁄ ƒÊÊ ∑§Ê≈UÊ¢ ∑§Ë ’Êª« ∂ªÊŸÊ •ÁŸflÊƒÊ „Ò–

⁄Ê¬á ÊË¢ ◊¢ ∞∑§ ‚å ÃÊ„ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ ÁŸ¢ŒÊß ∞fl¢ ªÈ«∏Êß ∑§⁄ŸÊ

øÊÁ„∞– ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏Ê¥ ∑§Ê ŒË◊∑§ ‚ ’øÊŸ ∑§ ŸË◊ π∂Ë ƒÊÊ

∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ (Endo sulphone) ∑§Ê Æv ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢œÃÊ ∑§ É ÊÊ∂

∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢


„Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ƒÊ„ flÎ Ê ◊ÈÅƒÊ M§¬ ‚ ∂Êπ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ◊¢ „ÊS≈U ∑§Ë Ã⁄„ ∑§Ê◊

•ÊÃÊ „Ò– ß‚ flÎ Ê ¬⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊŸ flÊ∂Ë ∂Êπ ∑§Ê ∑È§‚È◊Ë ∂Êπ

∑§ ŸÊ◊ ‚ ¡ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ ’Ë¡ ‚ ÁŸ∑§∂Ÿ flÊ∂Ê Ã∂

‚ÊÒã ŒƒÊ ¬‚ÊœŸ, ’Ê∂Ê¢ ∑§Ë flÎÁf, ‚Ê’ÈŸ ÁŸ◊Êá Ê ∞fl¢ flSò Ê

©lÊª ◊¢ SŸ„∑§ (Lubricant) ∑§ M§¬ ◊¢ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ

„Ò– ß‚∑§ ’Ë¡ ∑§Ê øÍá Ê ¡ÊŸfl⁄Ê¢ ◊¢ „ÊŸ flÊ∂ ¿UÊ∂ ◊¢ •ÊÒcÊÁœ

∑§ M§¬ ◊¢ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ¬‡ÊÈ•Ê¢ ∑§

øÊ⁄ ∑§ M§¬ ◊¢ ∑§Ê◊ •ÊÃË „Ò–

•ã ƒÊ - SÃ¢÷ (Stump cutting) ∑§∂◊ ‚ ÷Ë ß‚∑§ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§∞

¡ÊÃ „Ò Á¡‚∑§ Á∂∞ ∞∑§ flcÊ ¬È⁄ÊŸ ¬ÊÒœ ‚ Æw ‚ Æy ‚◊Ë. ∑§Ë

‡ÊÍ≈U ∞fl¢ wz ‚◊Ë. ∑§Ë M§≈U ∂∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– M§≈U

‚∑§⁄ ‚ ÷Ë ß‚∑§ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§∞ ¡Ê ‚∑§Ã „Ò¢–

129

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ‚∂ß

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ’ÊÚ‚flÁ∂ƒÊÊ Á‚⁄≈UÊ

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ fl‚⁄‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ¬á Ê¬ÊÃË flÎ Ê „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ ◊ä ƒÊ◊ ’« •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ê ¬á Ê¬ÊÃË flÎ Ê „ÊÃÊ „Ò Á¡‚∑§Ë ∂¢’Êß ‚Ê◊Êã ƒÊ ÃÊÒ⁄ ¬⁄ ~ ‚ vz ◊Ë≈U⁄ ∞fl¢ ªÊ∂Êß v.z ‚ w ◊Ë≈U⁄ Ã∑§ „ÊÃË „Ò ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ œÍ‚⁄ „⁄ ⁄¢ª ∑§Ë ∞fl¢ ∑§÷Ë ∑§÷Ë „À∑§ ∂Ê∂ ⁄¢ª ∑§Ë „ÊÃË „Ò– ƒÊ„ ’»§ ∞fl¢ ¬Ê∂ ∑§ ¬ÁÃ ∑§∆UÊ⁄ „ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ‡ÊÈc∑§ ‚ÊªÊÒŸ ∑§ flŸÊ¢ •ÕflÊ Á◊Áü ÊÃ flŸÊ¢ ◊¢ ¬„Ê«∏Ë Êò Ê ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ ¡∂Ê…∏U Á◊Ë ◊¢ •ë ¿UË ’…∏UÃ ∑§⁄ÃÊ „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - ’Ë¡ ¬à ƒÊ∑§ v flcÊ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ •ë ¿UÊ ’Ë¡ ©à ¬ÊÁŒÃ „ÊÃÊ „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚ flÎ Ê ◊¢ »Í§∂ »§⁄fl⁄Ë ◊Ê„ ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢ ∞fl¢ »§∂ •¬Ò∂ ‚ ◊ß ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ª∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò¥– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ Ÿfl¢’⁄ ÁŒ‚¢’⁄ ◊¢ ¤Ê«∏ ¡ÊÃË „Ò– ß‚∑§ ¬Á⁄¬Ä fl »§∂Ê¢ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ◊Ê„ ◊ß ‚ ¡ÍŸ ∑§ ◊ä ƒÊ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ vyÆÆÆ-v{ÆÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–



•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ ∑§Ë •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ yÆ-zÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò¢

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ vz-wÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò¢

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ∑§◊⁄ ∑§ ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄ flÊƒÊÈ⁄Êœ∑§ Á≈UŸ ∑¢§≈UŸ⁄ ◊¢ ÷á «ÊÁ⁄Ã ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ‚¢ª„á Ê ∑§ Æ{ ‚ Æ~ ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ∆¢U« ¬ÊŸË ◊¢ wy É Ê¢≈U Á÷ªÊ∑§⁄ ⁄πŸ ∑§ ¬‡øÊÃ ’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

39- lybZ

130


’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ‚◊ƒÊ ◊ß-¡ÍŸ „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ „ÃÈ vz ‚ wÆ ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊªË–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ‚Ëœ ’Ë¡ ’Ê∑ §⁄ ÃÕÊ ¬ÁÃ⁄Ê¬ á Ê mÊ⁄Ê ¬ÊœÒ Ê ¢∑§Ê ∂ªÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „–Ò

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ¬Ê⁄¢Á÷∑§ Œ‡ÊÊ ◊¢ π⁄¬ÃflÊ⁄ ∑§Ê „ÊÕ ‚ ÁŸ∑§Ê∂Ã ⁄„ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò– ‚ÊÕ „Ë •¢∑È§⁄á Ê ∑§Ê Á’ŸÊ „ÊÁŸ ¬„È¢øÊ∞ ÁŸ¢ŒÊß ∞fl¢ ªÈ«∏Êß Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò– ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ŒË◊∑§ ‚ ’øÊŸ ∑§ Á∂∞ ŸË◊ ∑§Ë π∂Ë •ÕflÊ ⁄Ê‚ÊƒÊÁŸ∑§ ∑§Ë≈U ŸÊ‡Ê∑§Ê¢ ¡Ò‚ ∞¢«Ê‚À»§ÊÚŸ •ÊÁŒ ∑§Ê v ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢œÃÊ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl ∑§⁄ŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ Á◊≈U≈UË +⁄Ã + ªÊ’⁄ πÊŒ ∑§Ê w—w—v ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¢ ∂∑§⁄ ¬ÊÒœ ⁄ÊÁ¬Ã Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–


⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø w&w ◊Ë≈U⁄ ∑§Ê •¢Ã⁄Ê∂ ⁄πŸÊ øÊÁ„∞–

ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ xÆ&xÆ&xÆ ‚◊Ë ∑§ ª«…U ∑§Ê •Ê∑§Ê⁄ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - Æ~ ‚ vw ◊Ê„ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê flcÊÊ §ÃÈ ∑§ ‚◊ƒÊ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl- ⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¥ ‚ ‚È⁄ÊÊ ∑§ Á∂∞ ÃÊ⁄ ƒÊÊ ∑§Ê≈UÊ¢ ∑§Ë ’Êª«∏ ∂ªÊŸÊ øÊÁ„U∞–

⁄Ê¬á Ê ∑§ ¬„∂ flcÊ ◊¢ ∑§◊ ‚ ∑§◊ ŒÊ ’Ê⁄ ÁŸ¥ŒÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞ ÁŸŒ¥ Êß ¸∑§ ‚ÊÕ ¡ÃÈ Êß ¸∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊäÒ Ê ◊ ¢•ë ¿UË ’…U∏Ã „ÊÃ Ë „–Ò

¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏Ê¥ ∑§Ê ŒË◊∑§ ‚ ’øÊŸ ∑§ ŸË◊ π∂Ë ƒÊÊ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ∑§Ê ¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸŒ¢ Êß ¸∑§ ¬‡øÊÃ ˜¤ÊÊ⁄ ‚ Á‚ø¢ Êß ¸∑§⁄ŸÊ •à ƒÊÃ¢ •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃ Ê „–Ò

©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ∑§Ê ◊ÊÁø‚ ∑§ ’ÊÄ ‚ ∞fl¢ å ∂ÊƒÊflÈ« ’ŸÊŸ ◊¢ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ ÃŸ ‚ ªÊ¢Œ ¬Êå Ã ∑§Ë ¡ÊÃË „Ò–

ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ß‚◊¢ ¬ÊƒÊ ¡ÊŸ flÊ∂ ’Ë≈UÊ ’Ê‚flÁ∂∑§ •ê∂ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ŒŒ ÁŸflÊ⁄∑§ ŒflÊßƒÊÊ¢ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– „Ê∂ „Ë ◊¢ ß‚‚ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊŸ flÊ∂Ë ŒflÊ ¡Ê Á∑§ ‡Ê⁄Ë⁄ ∑§Ë ¤ÊÈÁ⁄ƒÊÊ¢ ŒÍ⁄ ∑§⁄Ÿ ◊¢ ©¬ƒÊÊª ∑§Ë ¡ÊŸË „Ò, ∑§ ¬≈Uã ≈U ∑§ Á∂∞ ¬SÃÈÃ ∑§Ë ¡Ê øÈ∑§Ë „Ò ∞fl¢ SflË∑§ÎÁÃ „ÃÈ ÁfløÊ⁄ÊœËŸ „Ò–

131

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ∑È§ê÷Ë, ¡¢ª∂Ë •◊M§Œ

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ∑§Á⁄ƒÊÊ •⁄’ÊÁ⁄ƒÊÊ

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ Á◊≈U‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ¬á Ê¬ÊÃË flÎ Ê „Ò– ¡Ê Á∑§ ‚◊SÃ ÷Ê⁄Ã ◊¢

¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ™°§øÊß ~ ‚ v} ◊Ë≈U⁄ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

ß‚∑§Ê •¢Ã∑§Êc∆U „À∑§Ê ƒÊÊ ª„⁄ ∂Ê∂ ⁄¢ª ∑§Ê „ÊÃÊ „Ò– ∂∑§«∏Ë

÷Ê⁄Ë ÃÕÊ ∑§∆UÊ⁄ „ÊÃË „Ò–

¬„øÊŸ - ß‚ flÎ Ê ∑§Ë ¿UÊ∂ ª„⁄ œÍ‚⁄ ⁄¢ª ∑§Ë „ÊÃË „Ò ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë

ß‚∑§ »Í§∂ ∑§Ê»§Ë ‚È¢Œ⁄ ∂Ê∂ ‚»§Œ ⁄¢ª ∑§ „ÊÃ „Ò¢ ∞fl¢ ¬Áà ÃƒÊÊ¢

‚ŒË ∑§ ÁŒŸÊ¢ ◊¢ ∂Ê∂ ⁄¢ª ∑§Ë ŒπË ªß „Ò¢– ß‚∑§ »§∂ ªÍŒŒÊ⁄

„⁄ ∞fl¢ ªÊ∂ „ÊÃ „Ò¢ Á¡‚∑§ •¢Œ⁄ ∞∑§ ‚ •Áœ∑§ ’Ë¡ œ‚ „È∞

⁄„Ã „Ò¢ ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë πÈ⁄Œ⁄Ë ∑§∆UÊ⁄ ◊Ê≈UË Ã„ flÊ∂Ë „ÊÃË „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ‚◊SÃ ÷Ê⁄Ã ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ÷Ê⁄Ã ◊¢ ƒÊ„ vzÆÆ ◊Ë≈U⁄ ∑§Ë ™°§øÊß ¬⁄ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ŒÊ◊≈U

⁄ÃË∂Ë Á◊Ë ◊¢ •ë ¿UË Ã⁄„ flÎÁf ∑§⁄ÃÊ „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - ß‚◊¢ ¬ÁÃflcÊ ’Ë¡ ©à ¬ÊŒŸ „ÊÃÊ „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚∑§ »Í§∂ •¬Ò∂ ‚ ◊ß ∑§ ◊ä ƒÊ flÎ Ê ¬⁄ ∂ªÃ „Ò¢– ¡’Á∑§

»§∂ ¡ÍŸ-¡È∂Êß ◊¢ ¬∑§∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢– ¬à ƒÊ∑§ »§∂ ’∂ ∑§

‚◊ÊŸ ªÊ∂ ∞fl¢ ¬∑§Ÿ ¬⁄ ª„⁄ „⁄ ⁄¢ª ∑§Ê „ÊÃÊ „Ò Á¡‚◊¢ xz

‚ yÆ ’Ë¡ „ÊÃ „Ò¢– ¬à ƒÊ∑§ »§∂ ∑§Ë ªÊ∂Êß {.y ‚ }.x ‚.◊Ë.

Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ∞∑§ Á∑§∂ÊªÊ◊ ◊¢ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ wwÆÆ ‚ wyÆÆ Ã∑§ ¬ÊƒÊË

¡ÊÃË „Ò–

40- dqEHkh

132

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ‚Ê◊Êã ƒÊ ÁSÕÁÃ ◊¢ ∑È§ê÷Ë ∑§ ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ

ß‚◊¢ ¬ÊƒÊ ¡ÊŸ flÊ∂ xÆ ‚ xz ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ •ÊŒÃÊ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê

∑§Ê»§Ë ∑§◊ •Áœ∑§Ã◊ ∞∑§ ‚å ÃÊ„ „ÊÃË „Ò–

‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ - ∑È§ê÷Ë ∑§ ’Ë¡ ◊¢ Á∑§‚Ë ÷Ë Ã⁄„ ∑§Ë ‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ Ÿ„Ë¢ ¬ÊƒÊË

¡ÊÃË „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ÃÊ¡ ’Ë¡ ◊¢ }Æ ‚ }z ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ ŒπË ªß

„Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ß‚◊¢ ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ {z ‚ |Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ¬ÊƒÊË ªß ¬⁄¢ÃÈ ƒÊÁŒ

’Ë¡ ◊¢ ’ÈflÊß ¬‡øÊÃ ¬ÊŸË ∑§Ë ◊Êò ÊÊ •Áœ∑§ ŒË ¡ÊÃË „Ò ÃÊ

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ ∞fl¢ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ ŒÊŸÊ „Ë ¬÷ÊÁflÃ „ÊÃË „Ò¢–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ß‚∑§ »§∂Ê¢ ∑§Ê ∑§◊ ÃÊ¬◊ÊŸ •ÕÊÃ y Á«ªË ‚¢≈UËª« ÃÊ¬◊ÊŸ

¬⁄ ÷á «ÊÁ⁄Ã ∑§⁄ ©‚‚ ’Ë¡ ¬Êå Ã ∑§⁄Ÿ ¬⁄ yz ÁŒŸ ∑§ ¬‡øÊÃ

÷Ë •ŸÈ¬øÊÁ⁄Ã ’Ë¡ ◊¢ v} ‚ wÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ •¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã

„ÊÃÊ „Ò– ¡Ê Á∑§ ‚Ê◊Êã ƒÊ ÷á «Ê⁄á Ê ◊¢ vz ÁŒŸÊ¢ ◊¢ vÆ ‚ vw

¬ÁÃ‡ÊÃ ∞fl¢ xÆ ÁŒŸ ◊¢ ‡ÊÍã ƒÊ „Ê ¡ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - »§∂Ê¢ ∑§Ê ÷á «ÊÁ⁄Ã ∑§⁄ ©‚‚ ¬Êå Ã ’Ë¡ ∑§Ê vz ÁŒŸÊ¢ ∑§ ÷ËÃ⁄

©¬ƒÊÊª ∑§⁄ ∂ŸÊ øÊÁ„∞– ÃÊ¡ »§∂Ê¢ ‚ ’Ë¡ ÁŸ∑§Ê∂∑§⁄

÷á «ÊÁ⁄Ã ∑§⁄Ÿ ¬⁄ Æ| ÁŒŸÊ¢ ∑§ •¢Œ⁄ ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ

‚◊Êå Ã „Ê ¡ÊÃË „Ò–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - •ŸÈ¬øÊÁ⁄Ã ’Ë¡ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ }Æ ‚ }z ¬ÁÃ‡ÊÃ ¬ÊƒÊË

ªß „Ò ¬⁄¢ÃÈ ƒÊÁŒ ’Ë¡ ∑§Ê •Êß.’Ë.∞. „Ê◊ÊŸ ∑§ zÆÆ

¬Ë.¬Ë.∞◊. ‚Ê¢œÃÊ ∑§ É ÊÊ∂ ‚ vÆ Á◊Ÿ≈U Ã∑§ ©¬øÊÁ⁄Ã ∑§⁄

’ÈflÊß ∑§Ë ¡ÊÃË „Ò ÃÊ ’Ë¡ ◊¢ ~} ‚ vÆÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ •¢∑È§⁄á Ê


•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ - •Áœ∑§Ã◊ •¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ’Ê⁄Ë∑§ ⁄Ã ◊¢ ∑§⁄ŸÊ

øÊÁ„∞–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ◊Ê„ ¡È∂Êß ◊¢ ’Ë¡ ‚¢ª„á Ê ∑§ Ãà ∑§Ê∂ ’ÊŒ ’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ


133

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ „ÃÈ {Æ ‚ }Æ ªÊ◊ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ

„ÊªË–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U ◊¢ ’Ê⁄Ë∑§ ⁄Ã ÷⁄∑§⁄ zÆÆ

¬Ë.¬Ë.∞◊. ‚Ê¢œÃÊ ∑§ É ÊÊ∂ ‚ vÆ Á◊Ÿ≈U Ã∑§ ©¬øÊÁ⁄Ã ∑§⁄ ∑§Ë

¡ÊŸÊ øÊÁ„∞– ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ∞∑§ ÁŒŸ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ ¤ÊÊ⁄ ‚

Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ’Ë¡ ‚ ’Ë¡ ∑§Ë ŒÍ⁄Ë w ‚ x ‚.◊Ë.


⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ß‚∑§Ë ¬ÊÒœ ◊¢ ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ¬⁄ ∑§Ë≈U ∞fl¢ »§»Í¥§Œ

∑§Ê ¬∑§Ê¬ ŒπÊ ªƒÊÊ ¬⁄¢ÃÈ ƒÊ„ ¬∑§Ê¬ ∑§÷Ë ◊ÊÒ‚◊ ∑§ ¬ÁÃ∑Í§∂

„ÊŸ ¬⁄ „Ë ŒπÊ ªƒÊÊ „Ò ÃÕÊ ß‚∑§Ë ⁄Ê∑§ÕÊ◊ ∑§ Á∂∞

∞ã «Ê‚À»§ÊÚŸ ∞fl¢ ’ÒÁflS≈UËŸ ∑§ Æv-Æv ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢œÃÊ ∑§ É ÊÊ∂

∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl ‚å ÃÊ„ ◊¢ ∞∑§ ’Ê⁄ •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊŸÈ‚Ê⁄ Á∑§ƒÊÊ


¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ÷⁄ ¡ÊŸ flÊ∂ Á◊ü Êá Ê

◊¢ ⁄Ã, πÊŒ ∞fl¢ Á◊Ë ∑§Ê v—v—v ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¢ ∂∑§⁄ ©‚◊¢ wÆ

ªÊ◊ ⁄Êß¡ÊÁ’ƒÊ◊ (¡ÒÁfl∑§ πÊŒ) ∑§Ê ÷⁄∑§⁄ ¬ÊÒœ ⁄ÊÁ¬Ã ∑§⁄Ÿ

¬⁄ ¬ÊÒœ ◊¢ ‚Ê◊Êã ƒÊ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ Á◊ü Êá Ê (∑§fl∂ Á◊Ë) ∑§Ë ÃÈ∂ŸÊ

◊¢ vzÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ •Áœ∑§ flÎÁf Ã∑§ ¬ÊƒÊË ªß „Ò–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - Ÿ‚⁄Ë ’«∏ ‚ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ vz&wz

‚◊Ë „ÊŸÊ øÊÁ„∞– Ÿ‚⁄Ë ’«∏ ‚ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê ∑§⁄Ã

‚◊ƒÊ •à ƒÊ¢Ã ‚Ã∑§ÃÊ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊÃË „Ò– •ÕÊÃ ⁄Ê¬á Ê

∑§⁄Ã ‚◊ƒÊ ¡«∏ ∑§Ê •Ê‚¬Ê‚ ∑§Ë Á◊≈U≈UË ‚Á„Ã ÁŸ∑§Ê∂ ∑§⁄ „Ë

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ’Òª ◊¢ ⁄ÊÁ¬Ã ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞ •ã ƒÊÕÊ ¬ÊÒœ ∑§ ◊ÎÃ „ÊŸ

∑§Ë ‚¢÷ÊflŸÊ •Áœ∑§ ⁄„ÃË „Ò–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø x&x ◊Ë≈U⁄ ∑§Ê •¢Ã⁄Ê∂



øÊÁ„∞–

134

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ∂ª÷ª Æ{ ◊Ê„ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞–


’Êª«∏ ∂ªÊŸÊ– ⁄Ê¬á ÊË¢ ◊¢ ¬Õ◊ ÃËŸ ◊Ê„ ◊¢ ¬ÊÒœ ∑§Ë ’…∏UÃ ∑§


ŒÊ ’Ê⁄ ÁŸ¥ŒÊß ∞fl¢ ªÈ«∏Êß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒä Ê ◊¢ •ë ¿UË ’…U∏Ã „ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ∑§Ê »§»Í¥§Œ ∑§ ¬∑§Ê¬ ‚ ’øÊŸ ∑§ Á∂∞ »§»Í¥§ŒŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ

∑§Ê ©¬ƒÊÊª ∑§⁄Ã ⁄„ŸÊ øÊÁ„∞– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß


©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ƒÊ„ ‚¢¬Íá Ê flÎ ÊÊ •ÊÒcÊœËƒÊ ŒÎÁc≈U ‚ •à ƒÊ¢Ã ◊„à fl¬Íá Ê „ÊÃÊ „Ò–

ß‚∑§ »Í§∂ ∞fl¢ ’Ë¡ ’ÈπÊ⁄ ∞fl¢ •Ê¢ÃÊ¢ ‚ ¡È«∏Ë ’Ë◊Ê⁄Ë ∑§ ‚ÊÕ

ŒSÃ (•ÁÃ‚Ê⁄) ◊¢ ∑§Ê◊ •ÊÃÊ „Ò– »Í§∂ ◊¢ ¬ÊƒÊ ¡ÊŸ flÊ∂Ê

’Ê„⁄Ë Á„S‚Ê ∑Ò§Á∂Ä ‚ (Œ∂¬È¢¡) »§ÊƒÊ∂Á⁄ƒÊÊ („ÊÕË ¬Ê¢fl) ∑§Ë

’Ë◊Ê⁄Ë ◊¢ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ’ÈπÊ⁄,

‚Í¡Ÿ, ¬≈U ∑§ ¿UÊ∂ ∞fl¢ ø◊⁄Êª ◊¢ ∑§Ê◊ •ÊÃË „Ò¢– ß‚‚

ÁŸ∑§∂Ÿ flÊ∂Ë ªÊ¢Œ ¬ËÁ∂ƒÊÊ ∑§ ©¬øÊ⁄ ∞fl¢ ¡Ë÷ ∑§ ¿UÊ∂Ê¢ ◊¢

©¬ƒÊÊª ◊¢ •ÊÃË „Ò¢– ß‚∑§ ÃŸ ∑§Ë ¿UÊ∂ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª •SÕ◊Ê

Œ¢Ã ⁄Êª ∞fl¢ ‚Ê¢¬ ∑§ ∑§Ê≈UŸ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ‚ÊÕ „Ë ß‚∑§Ë

¿UÊ∂ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª à fløÊ ⁄Êª, øø∑§, •¢ÊÃÊ¢ ∑§Ë ª«∏’«∏Ë, »§»§«∏Ê

‚¢’¢ÁœÃ ⁄Êª ∞fl¢ •ã ƒÊ •‚Êä ƒÊ ⁄ÊªÊ¢ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

•ã ƒÊ - ß‚ flÎ Ê ∑§ ¬à ƒÊ∑§ ÷Êª ◊¢ ¬ÊƒÊ ¡ÊŸ flÊ∂

»§ÊƒÊ≈UÊ∑§Ê¢ÁS≈U≈UƒÊÍ∞¢≈U‚ ∑§Ê ŒπÃ „È∞ ß‚ ‚¢¬Íá Ê flÎ Ê ∑§Ê

©¬ƒÊÊª ¬Ê⁄¢¬Á⁄∑§ M§¬ ‚ ÁflÁ÷ã Ÿ ’Ë◊ÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ∑§Ë •ÊÒcÊÁœ ÃÒƒÊÊ⁄

∑§⁄Ÿ ◊¢ Á∑§∞ ¡ÊŸ „ÃÈ ÁflSÃÎÃ •ä ƒÊƒÊŸ ÁflÁ÷ã Ÿ flÒô ÊÊÁŸ∑§Ê¢

mÊ⁄Ê Á∑§ƒÊÊ ¡Ê øÈ∑§Ê „Ò– •Ã— ß‚ ¬¡ÊÁÃ ∑§Ê Áfl÷Êª mÊ⁄Ê

flÎ ÊÊ⁄Ê¬á Ê Á∑§∞ ¡ÊŸ „ÃÈ ÁfløÊ⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ ÁŸÃÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§

„Ò–

135

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ‡ƒÊÊŸÊ∑§/‚ÊŸ¬Ê∆UÊ/Á‡ÊflŸÊª

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - •Ê⁄Ê¡ÊƒÊ∂◊ ß¢Á«∑§◊

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ‡ÊËÉ Ê flÎÁf flÊ∂Ê ∞∑§ ŒÈ‹÷ flÎ Ê ¡Ê Á∑§ •ÊÒcÊœËƒÊ ¬¡ÊÁÃ ∑§Ê

„Ò ∞fl¢ Á’Ç ŸÊÁŸ∞‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ‚ŒSƒÊ „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ flÎ Ê vÆ ‚ vz ◊Ë≈U⁄ ™°§øÊß ∑§Ê „ÊÃÊ „Ò ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ w-x

Á¬ë ¿UÊ∑§Ê⁄ (Pinnate) ∞fl¢ ‚ê◊Èπ „ÊÃË „Ò¢– ƒÊ„ flÎ Ê ¬Ê∂Ê ÃÕÊ

‚ÍπÊ ∑§ ¬ÁÃ ‚¢flŒŸ‡ÊË∂ „Ò– ’Ë¡ øÁ∑§∑§, Á¤ÊÀ∂Ë ŸÈ◊Ê ∞fl¢

¬¢πŒÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢– ß‚∑§ »§∂ ∂¢’ ÃÕÊ Ã∂flÊ⁄ ∑§Ë Ã⁄„ „ÊÃ „Ò¢–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ÷Ê⁄Ã ◊¢ ¬ÍflË É ÊÊ≈U ¬Á‡ø◊ËÉ ÊÊ≈U ∞fl¢ ©à Ã⁄-¬ÍflË Êò Ê ◊¢

‚◊ÈŒ Ã∂ ‚ vwÆÆ ◊Ë≈U⁄ ∑§Ë ™°§øÊß Ã∑§ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

◊.¬. ◊¢ ƒÊ„ ¬¡ÊÁÃ ¿UÃ⁄¬È⁄, Á‚flŸË, ◊á «∂Ê, Á«á «ÊÒ⁄Ë ∞fl¢

•◊⁄∑¢§≈U∑§ ◊¢ ŒÈ‹÷ ¬¡ÊÁÃ ∑§ M§¬ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ „À∑§Ë ŒÊ◊≈U ◊ÎŒÊ ◊¢ •Ê‚ÊŸË ‚ ©ªÊƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

ß‚∑§ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ¬Ê∂Ê ‚ ’øÊŸ „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ¿UÊƒÊÊ ∑§ ‚ÊÕ-

‚ÊÕ Ÿ◊Ë¢ •à ƒÊÊÁœ∑§ •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃË „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - ’Ë¡ ¬ÁÃflcÊ ©à ¬ÊÁŒÃ „ÊÃÊ „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚ flÎ Ê ◊¢ ¬Ã¤Ê«∏ ÁŒ‚¢’⁄ ‚ »§⁄fl⁄Ë ◊Ê„ ∑§ ◊ä ƒÊ ∞fl¢ Ÿß

¬Áà ÃƒÊÊ¢ ◊ß ‚ ¡ÍŸ ∑§ ◊ä ƒÊ •ÊÃË „Ò¢– ß‚◊¢ »Í§∂ ¡È∂Êß ‚

•ªSÃ ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢ ¡’Á∑§ »§∂ ÁŒ‚¢’⁄ ‚ ◊Êø ∑§ ◊ä ƒÊ

∂ªÃ „Ò¢– ¬Á⁄¬Ä fl »§∂Ê¢ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê •¬Ò∂ ‚ ◊ß ◊Ê„ ∑§ ◊ä ƒÊ


¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡ ‚¢ÅƒÊÊ vzÆÆÆ-v|ÆÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

41- ';ksukd ¼vksjkstk;ye bafMde½

136

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ Æ~ ‚ vw ◊Ê„ Ã∑§ ‚ÊflœÊŸË

¬Ífl∑§ ÷á «Ê⁄á Ê ∑§⁄Ÿ ¬⁄ ¬ÊƒÊË ªß „Ò–


•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ‚Ê◊Êã ƒÊÃ— ’Ë¡ ∑§Ë •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ xÆ ‚ yz ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§

„ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ wz ‚ xÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - flÊƒÊÈ ⁄Êœ∑§ Á«é ’Ê¢ ◊¢ ∑§◊ ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄ ÷á «ÊÁ⁄Ã ∑§⁄ŸÊ ¡ËflŸ

Ê◊ÃÊ ∑§Ë ŒÎÁc≈U ‚ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ‚¢ª„á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ Æ{ ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ ∂ŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ’Ë¡ ∑§Ê ’ÈflÊß ¬Ífl Á∑§‚Ë ©¬øÊ⁄á Ê ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ Ÿ„Ë¢ „ÊÃË

„Ò–


’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ’ÈflÊß ∑§Ê ©¬ƒÊÈÄ Ã ‚◊ƒÊ ◊Êø ‚ •¬Ò∂ ∑§ ◊ä ƒÊ „ÊÃÊ „Ò

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœÊ¢ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ „ÃÈ Æ| ‚ vÆ ªÊ◊ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë


’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ’ÊŸ ∑§ ¬‡øÊÃ ⁄ÃË∂Ë Á◊Ë ‚ …¢U∑§ŸÊ

øÊÁ„∞ ∞fl¢ •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊŸÈ‚Ê⁄ ÁŸ⁄¢Ã⁄ Á‚¢øÊß ∑§Ë ¡ÊŸË øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ¬ÊÒœ ∑§Ê ¬Ê∂Ê ‚ ’øÊŸ „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ¿UÊƒÊÊ

∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊÃË „Ò– Á∑§‚Ë ÷Ë Ã⁄„ ∑§Ë ’Ë◊Ê⁄Ë ÁŒπŸ ¬⁄

»§»Í¥§ŒŸÊ‡Ê∑§ ’ÒÁflS≈UËŸ ∞fl¢ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ∞ã «Ê‚À»§ÊÚŸ ∑§Ê

Æv ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢ŒÃÊ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê ‚◊ƒÊ ‚◊ƒÊ ¬⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

•à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ŒÊ◊≈U Á◊Ë ∞fl¢

ªÊ’⁄ πÊŒ/¡ÒÁfl∑§ πÊŒ ∑§ ‚◊ÊŸ ◊Êò ÊÊ ◊¢ Á◊ü Êá Ê ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄


¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ wy&xÆ ‚◊Ë ∑§Ë „ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§Ë ŒÍ⁄Ë y&y ◊Ë≈U⁄ Ã∑§ „ÊŸË

øÊÁ„∞–

137


⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - Æ{ ‚ Æ~ ◊Ê„ ¬È⁄ÊŸ ¬ÊÒœ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl- ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ¬Ê⁄¢Á÷∑§ •flSÕÊ ◊¢ ÁŸ⁄¢Ã⁄ Á‚¢øÊß ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ

„ÊÃË „Ò– ¬⁄ã ÃÈ flcÊÊ §ÃÈ ∑§ ’ÊŒ ∞∑§ ‚å ÃÊ„ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ◊¢ vÆ

‚ vz ∂Ë≈U⁄ ¬ÊŸË ¬ÁÃ ¬ÊÒœ ÁŒƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞– ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë

flcÊÊ §ÃÈ ∑§ ¬„∂ ∞fl¢ ’ÊŒ ◊¢ ŒÊ ’Ê⁄ ÁŸ¢ŒÊß ªÈ«∏Êß ∑§Ê ∑§ÊƒÊ

Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ¬‡øÊÃ

¤ÊÊ⁄ ‚ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ß‚ flÎ Ê ∑§ ÁflÁ÷ã Ÿ ÷ÊªÊ¢ ◊¢ ∞∂∑§∂Êß≈U ÃÕÊ »§∂flÊ∂ÊÚß«

¬ÊƒÊ ¡ÊÃ „Ò¢ ¡Ê Á∑§ ’Ê©Ÿ∑§ÊƒÊÁ≈U‚, ¬ËÁ∂ƒÊÊ, ’flÊ‚Ë⁄, ¿UÊ≈UË

øø∑§, ‚ÍπÊ ⁄Êª, ‚»§Œ ŒÊª NŒƒÊ⁄Êª, ’…∏UË „Èß ÁÃÀ∂Ë, „Ò¡Ê

•ÊÁŒ ⁄ÊªÊ¢ ∑§Ë •ÊÒcÊœËƒÊ ∑§ M§¬ ◊¢ ©¬ƒÊÊªË „Ò– ß‚∑§Ë ¡«∏

ÃÕÊ ÃŸ¢ ◊¢ •ÊÚ⁄Ê¡Êß∂◊ ““∞”” ’Ê∂∑§∂ËŸ ÃÕÊ ∑§Á‚¢Ÿ

ŸÊ◊∑§ »§∂flÊŸÊÚß« ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò, ß‚∑§ •ÁÃÁ⁄Ä Ã ß‚◊¢

∞∂∑§∂ÊÚß«, ≈UÁŸ∑§ ∞Á‚«, Ç ∂Ä ≈UÊ¡, Á‚‚ÊS≈U⁄Ê∂ ÷Ë ¬ÊƒÊ

¡ÊÃ „Ò¢ ß‚∑§Ê ¬ƒÊÊª ‡ÊÁÄ Ãflœ∑§ ë ƒÊflŸ¬Ê‚ ’ŸÊŸ ◊¢ ÷Ë

Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ ’Ë¡ ◊¢ wÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ ø◊∑§Ë∂Ê •ÊÚƒÊ∂

¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò, ¡Ê Á∑§ ∞ã ≈UË •ÊÚÄ ‚Ë«ã ≈U ∑§ M§¬ ◊¢ ∑§ÊƒÊ ∑§⁄ÃÊ

„Ò– ƒÊ„ flÊÃ ∑§»§ ¡Ê«Ê¢ ∑§ ŒŒ ∞fl¢ ¡∂Ÿ ∑§Ê ‡ÊÊ¢Ã ∑§⁄Ÿ ◊¢ ÷Ë

©¬ƒÊÊªË „Ò– ‚ÊÕ „Ë ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ ∑§Ê ∑§Ê…∏UÊ ∞ã ≈UË ∑Ò¥§‚⁄

¬ÁÃ⁄Êœ∑§ Ê◊ÃÊ, ∞ã ≈UË ∞ø.•Êß.’Ë. ÃÕÊ •Ê¢Ã ∑§ ≈UƒÊÍ◊⁄ „ÃÈ

©¬ƒÊÊªË „Ò– flÎ Ê ◊¢ ¬ÊƒÊ ¡ÊŸ flÊ∂Ê ¬Ê ¬Ê≈UËŸ ∑§ã fl⁄≈U¡

∞¢¡Êß◊ ßŸ ∞ÁÄ ≈Ufl Á¬∑§⁄‚⁄ ¬Ê≈UËŸ ∑§ ’ÊƒÊÊ ∞ÁÄ ≈Ufl ©à ¬ÊŒŸ

◊¢ ◊ÈÅƒÊ ÷ÍÁ◊∑§Ê ÁŸ÷ÊÃÊ „Ò, ¡Ê Á∑§ ∑Ò¥§‚⁄, flÊƒÊ⁄∂ ∞fl¢

’ÒÄ ≈UËÁ⁄ƒÊ∂ ’Ë◊ÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ∑§Ê ⁄Ê∑§Ÿ ◊¢ ©¬ƒÊÊªË „ÊÃÊ „Ò– •Ã— flÎ Ê

∑§ ÁflÁ÷ã Ÿ ÷ÊªÊ¢ ∑§Ê ¬‚¢S∑§⁄á Ê ∑§⁄ ©¬ƒÊÊªË ŒflÊß ’ŸÊŸ

ÃÕÊ ◊ÍÀƒÊ ‚¢flœŸ ◊¢ ß‚∑§Ê ¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

•ã ƒÊ - M§≈U- ‚∑§⁄ ∞fl¢ ™§à Ã∑§ ‚¢flœŸ ¬fÁÃ mÊ⁄Ê ÷Ë ß‚∑§ ¬ÊÒœ

ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§∞ ¡ÊÃ „Ò¢–

138

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ◊Ê„È∂, ◊Ê∂Í

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ’„ÈÁŸƒÊÊ fl„‹Êß

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ Á‚Á‚∂ ¬ËÁŸ∞‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê flÎ Ê „Ò– ¡Ê Á∑§ ’∂Ê ∑§Ë Ã⁄„ ‚„Ê⁄Ê ∂∑§⁄ flÎÁf ∑§⁄ÃÊ „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ ’∂ ∑§Ë Ã⁄„ ⁄¢ªŸ flÊ∂Ê ’„ÈflcÊË flÎ Ê „Ò ƒÊ„ ∑§⁄Ë’ vÆ ‚ xÆ ◊Ë≈U⁄ ∂¢’Ê „ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ‡ÊÊπÊ•Ê¢ ◊¢ ∂Ê„ ◊¢ ∂ªŸ flÊ∂Ë ¡¢ª ∑§ ‚◊ÊŸ ’Ê⁄Ë∑§ ’Ê∂ ∑§Ê Œπ∑§⁄ ¬„øÊŸÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ‡ÊÊπÊ∞¢ ¡Ê« ◊¢ ∑È§á «∂ ∑§ ‚◊ÊŸ ◊È«∏∑§⁄ •Êª ∑§Ë Ã⁄»§ ’…∏UÃË „Ò¢– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ vÆ ‚ yz ‚◊Ë. ∂¢’Ë ∞fl¢ ŒÊ ÷ÊªÊ¢ ◊¢ ’«∏ ∑§≈UÊfl ∑§ ‚ÊÕ ’¢≈UË „Èß „ÊÃË „Ò¢– ß‚∑§ »Í§∂ w ‚ x ‚◊Ë. ’«∏ ‚»§Œ ¬Ë∂ ⁄¢ª ∑§ ªÊ∂Ê∑§Ê⁄ ¤ÊÈ¢« ◊¢ „ÊÃ „Ò¢ ∞fl¢ ß‚∑§ »§∂ ∑§∆UÊ⁄ wÆ ‚ xÆ ‚◊Ë. ∂¢’ »§∂Ë ∑§ •Ê∑§Ê⁄ ◊¢ ∞fl¢ z ‚ | ‚◊Ë. øÊÒ«∏ „ÊÃ „Ò¢ Á¡‚◊¢ { ‚ vw ’Ë¡ ¬ÊƒÊ ¡ÊÃ „Ò¢– ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê •Ê∑§Ê⁄ v.z ‚ w.z ‚◊Ë øÊÒ«∏Ê ∞fl¢ w.z ‚ x.w ‚◊Ë. ∂¢’Ê „ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ‚¢¬Íá Ê ÷Ê⁄Ã ◊¢ ¬„Ê«∏Ë Êò ÊÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò ¬⁄¢ÃÈ ◊ÈÅƒÊ M§¬ ‚ ƒÊ„ ∑§‡◊Ë⁄ ‚ Á‚ÁÄ ∑§◊ Ã∑§ vzÆÆ ◊Ë≈U⁄ ∑§Ë ™°§øÊß ¬⁄ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊ä ƒÊ ¬Œ‡Ê ◊¢ ƒÊ„ Á«á «ÊÒ⁄Ë, •ŸÍ¬¬È⁄, ◊á «∂Ê, „Ê‡Ê¢ªÊ’ÊŒ •ÊÁŒ Á¡∂Ê¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ß‚ flÎ Ê ∑§Ë flÎÁf ∑§ Á∂∞ Á∑§‚Ë Áfl‡ÊcÊ ¬∑§Ê⁄ ∑§Ë Á◊Ë ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ Ÿ„Ë¢ „ÊÃË– ƒÊ„ ÊÊ⁄ËƒÊ ∞fl¢ •ê∂ËƒÊ ŒÊ◊≈U ’∂Èß Á◊Ë ◊¢ •ë ¿UË Ã⁄„ ‚ flÎÁf ∑§⁄ÃÊ „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - ß‚◊¢ ∞∑§ flcÊ ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ •ë ¿UÊ ’Ë¡ ©à ¬ÊÁŒÃ „ÊÃÊ „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚ flÎ Ê ◊¢ »Í§∂ •¬Ò∂ ‚ ¡ÍŸ ∑§ ◊ä ƒÊ ∞fl¢ »§∂ ¡Ÿfl⁄Ë ‚ ◊Êø ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢– ’Ë¡ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ◊Ê„ »§⁄fl⁄Ë ‚ ◊Êø ∑§ ◊ä ƒÊ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃ Á∑§∂Ê ’Ë¡ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ }ÆÆ ‚ }zÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

42- ekgqy

139


‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ - ß‚∑§ ’Ë¡Ê¢ ◊¢ Á∑§‚Ë ÷Ë Ã⁄„ ∑§Ë ‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ Ÿ„Ë¢ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ‚Ê◊Êã ƒÊ ÁSÕÁÃ ◊¢ ’Ë¡ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ {Æ ‚ {z ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ zÆ ‚ zz ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ∑§◊ ÃÊ¬◊ÊŸ •ÕÊÃ y Á«ªË ‚¢≈UËª« ÃÊ¬ ¬⁄ ÷á «ÊÁ⁄Ã ∑§⁄Ÿ ¬⁄ ’Ë¡ ∑§Ë •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ zÆ ‚ zw ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ vz ◊Ê„ ∑§ ÷á «Ê⁄á Ê ∑§ ©¬⁄Ê¢Ã ¬ÊƒÊË ªß ¡Ê Á∑§ ‚Ê◊Êã ƒÊ ÷á «Ê⁄á Ê ∑§Ë ÁSÕÁÃ ◊¢ vz ‚ v{ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ŒπË ªß ß‚Ë Ã⁄„ ŒÊ flcÊ ¬‡øÊÃ ’Ë¡ ◊¢ ‚ÊœÊ⁄á Ê ÷á «Ê⁄á Ê ∑§Ë ÁSÕÁÃ ◊¢ ’Ë¡ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê ‡ÊÍã ƒÊ ¬ÊƒÊÊ ªƒÊÊ ¡’Á∑§ y Á«ªË ‚¢≈UËª« ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄ ÷á «ÊÁ⁄Ã ∑§⁄Ÿ ¬⁄ wz ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ ŒπË ªß–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê vw ‚ vz ◊Ê„ ∑§ •flÁœ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ’ÈflÊß ∑§ ¬Ífl ’Ë¡ ∑§Ê Æz ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢œÃÊ ∑§ ‚ÀçƒÊÍÁ⁄∑§ •ê∂ ∑§ É ÊÊ∂ ◊¢ vÆ Á◊Ÿ≈U «È’Ê∑§⁄ ⁄πŸ ∑§ ¬‡øÊÃ ¬ÊŸË ‚ œÊ∑§⁄ ’ÈflÊß ∑§⁄Ÿ ¬⁄ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ •ŸÈ¬øÊÁ⁄Ã ’Ë¡ ∑§Ë ÃÈ∂ŸÊ ◊¢ wz ‚ xÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ •Áœ∑§ ¬ÊƒÊË ªß–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ - •Áœ∑§ •¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã ∑§⁄Ÿ „ÃÈ ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ’Ê⁄Ë∑§ ⁄Ã ◊¢ ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–


vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ „ÃÈ xzÆ ‚ yÆÆ ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊªË–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ’ÈflÊß ∑§ Á∂∞ Ä ƒÊÊ⁄Ë ∑§ SÕÊŸ ¬⁄ ¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U ∑§Ê ¬ƒÊÊª ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– Á¡‚◊¢ ’Ê⁄Ë∑§ ◊„ËŸ ⁄Ã ÷⁄∑§⁄ Æw ‚.◊Ë. ∑§Ë ª„⁄Êß ◊¢ ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§⁄ ’Ë¡ ‚ ’Ë¡ ∑§Ë ŒÍ⁄Ë Æx ‚.◊Ë. ⁄πŸÊ øÊÁ„∞– ’ÈflÊß ¬Ífl ’Ë¡ ∑§Ê ™§¬⁄ ŒË „Èß ÁflÁœ ‚ ©¬øÊÁ⁄Ã ∑§⁄ „Ë ¬ƒÊÊª ◊¢ ∂ÊŸÊ øÊÁ„∞ Á¡‚‚ •Áœ∑§ •¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã „Ê ‚∑§– ’ÈflÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ÁŒŸ ◊¢ ∞∑§ ’Ê⁄ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò– ¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U ◊¢ ∞∑§ ◊Ê„ ∑§ ¬ÊÒœ „ÊŸ ∑§ ¬‡øÊÃ „Ë ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ’Òª ◊¢ SÕÊŸ¢ÊÃ⁄á Ê ∑§⁄ŸÊ •ë ¿UÊ „ÊÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ∑§Ë≈U ∑§Ê ¬∑§Ê¬ Œπ ¡ÊŸ ¬⁄ ß‚◊¢

140

Ä ∂Ê⁄Ê¬ÊƒÊ⁄Ë»§ÊÚ‚ ƒÊÊ ∞¢«Ê‚À»§ÊÚŸ ∑§ Æv ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢¢œÃÊ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∑§Êfl •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ ∑§ •ŸÈM§¬ Á∑§ƒÊ ¡ÊŸ ¬⁄ ∑§Ë≈U ∑§ ¬∑§Ê¬ ‚ ⁄Ê∑§ÕÊ◊ ∑§Ë ¡Ê ‚∑§ÃË „Ò–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ⁄Ã+Á◊Ë+ªÊ’⁄ πÊŒ ∑§Ê ‚◊ÊŸ ◊Êò ÊÊ ◊¢ ∂∑§⁄ ©‚◊¢ {Æ ªÊ◊ ⁄Êß¡ÊÁ’ƒÊ◊ (¡ÒÁfl∑§ πÊŒ) Á◊∂Ê∑§⁄ ¬ÊÒœ ⁄ÊÁ¬Ã Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ wÆ&xÆ ‚◊Ë „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø w&w ◊Ë≈U⁄ ∑§Ê •¢Ã⁄Ê∂ ⁄πŸÊ øÊÁ„∞–

ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœ ⁄ÊÁ¬Ã ∑§⁄Ÿ ∑§ Á∂∞ xÆ&xÆ&xÆ ‚◊Ë ∑§ ª«…U ∑§Ê ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ∂ª÷ª Æ{ ‚ Æ~ ◊Ê„ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl- ⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¥§ ‚ ‚È⁄ÊÊ ∑§ Á∂∞ ÃÊ⁄ ƒÊÊ ∑§Ê¥≈UÊ¢ ∑§Ë ’Êª«∏ ∂ªÊŸÊ– ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ¬Õ◊ ÃËŸ ◊Ê„ ◊¢ ¬ÊÒœ ∑§Ë ’…∏UÃ ∑§ Á∂∞ ÁŸ⁄¢Ã⁄ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ∑§◊ ‚ ∑§◊ ŒÊ ’Ê⁄ ÁŸ¥ŒÊß ∞fl¢ ªÈ«∏Êß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒä Ê ◊¢ •ë ¿UË ’…U∏Ã „ÊÃË „Ò– ¬ÊÒœ ∑§Ê ∑§Ë≈U ∑§ ¬∑§Ê¬ ‚ ’øÊŸ ∑§ Á∂∞ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ∑§⁄Ã ⁄„ŸÊ øÊÁ„∞– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ¤ÊÊ⁄ ‚ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ƒÊ„ flÎ Ê •ÊÒcÊœËƒÊ ∞fl¢ √ƒÊfl‚ÊÁƒÊ∑§ ŒÎÁc≈U ‚ •à ƒÊ¢Ã ©¬ƒÊÊªË „ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ŒÊŸÊ-¬à Ã∂ ’ŸÊŸ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚ flÎ Ê ∑§ ⁄‡Ê ’Ë«∏Ë ∑§ ’¢«∂ ’¢ÊœŸ ◊¢ ©¬ƒÊÊª Á∑§∞ ¡ÊÃ „Ò¢– ß‚∑§Ë ¡«∏Ê¢ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª Ã¬ÁŒ∑§ ∑§ ⁄Êª ∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ •Ê¢ò Ê‡ÊÊä Ê ∞fl¢ ’ÈπÊ⁄ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ∑È§¿U ¡ª„Ê¢ ¬⁄ ß‚∑§Ë ¡«∏ ∑§Ê ŒÊÃÍŸ ∑§ M§¬ ◊¢ ¬ÊƒÊÁ⁄ƒÊÊ ∑§Ë ⁄Ê∑§ÕÊ◊ ∑§ Á∂∞ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ ∞fl¢ ’Ë¡ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª à fløÊ ⁄Êª, «ÊƒÊÁ⁄ƒÊÊ, »§Ê«∏-»È¥§‚Ë, ◊‚Ê, •ÊÁŒ ∑§ ©¬øÊ⁄ „ÃÈ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§Ë ¡ÊŸ flÊ∂Ë •ÊÒcÊÁœ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ’Ë¡ ∑§Ê ¬ƒÊÊª ∑§Ê◊Êà Ã¡∑§ ŒflÊß ’ŸÊŸ ◊¢ ÷Ë Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

•ã ƒÊ - ◊Ê„È∂ ¬à ÃÊ ªÊ◊Ëá ÊÊ¢ ∑§Ê ∞∑§ •ÊƒÊ ∑§Ê ◊ÈÅƒÊ Sò ÊÊÃ „Ò ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë •ÊÒcÊœËƒÊ ŒÎÁc≈U ‚ ÷Ë •à ƒÊ¢Ã ©¬ƒÊÊªË „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ÷ÁflcƒÊ ◊¢ ß‚∑§ flÎ ÊÊ⁄Ê¬á Ê ∑§Ê Á∑§ƒÊÊ ¡Ê∑§⁄ •ÊƒÊ ∑§ ‚ÊœŸ ∑§Ê ’…∏UÊƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

141

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ◊ÒŒÊ

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - Á∂≈UÁ‚ƒÊÊ Ç ∂Í≈UËŸÊ‚Ê

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ∂ÊÚ⁄‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ◊ä ƒÊ◊ •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ê ‚ŒÊ’„Ê⁄ flÎ Ê „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ flÎ Ê ∑§⁄Ë’ vw ‚ vz ◊Ë≈U⁄ ∂¢’Ê „ÊÃÊ „Ò ∞fl¢ ªÊ∂Êß zÆ ‚

{Æ ‚◊Ë Ã∑§ „ÊÃË „Ò– ƒÊ„ ‚ËœÊ ’…U∏Ÿ ∞fl¢ ∑§◊ ‡ÊÊπÊ•Ê¢ flÊ∂Ê

flÎ Ê „ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ œÍ‚⁄ ⁄¢ª ∑§Ë Á¡‚¬⁄ ¿UÊ≈U ¿UÊ≈U ∑§Ê¢≈U

„ÊÃ „Ò¢– ß‚∑§ »Í§∂ ‚»§Œ ‚ „À∑§ ¬Ë∂ ⁄¢ª ∑§ ¡’Á∑§ »§∂

∑§Ê∂ ⁄¢ª ∑§ „ÊÃ „Ò¢–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ™§cá Ê ∑§Á≈U’¢œËƒÊ Êò ÊÊ¢ ◊¢ •ÕÊÃ Á„◊Ê∂ƒÊŸ ÷Í÷Êª, ◊ä ƒÊ

∞fl¢ ŒÁÊá Ê ÷Ê⁄Ã ü ÊË ∂¢∑§Ê, øËŸ, ◊∂Á‡ÊƒÊÊ ∞fl¢ •ÊS≈UÁ∂ƒÊÊ ◊¢

¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊ä ƒÊ ¬Œ‡Ê ◊¢ ƒÊ„ ¬ø◊…∏UË, •◊⁄∑¢§≈U∑§,

Á«ã «ÊÒ⁄Ë, „Ê‡Ê¢ªÊ’ÊŒ ∞fl¢ ¬ã ŸÊ •ÊÁŒ ∑§ ¡¢ª∂Ê¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ

„Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ flÎ Ê ∑§Ê∂Ë ∑§¿UÊ⁄Ë ŒÊ◊≈U Á◊Ë ◊¢ •ë ¿UË flÎÁf ∑§⁄ÃÊ „Ò–


§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚ flÎ Ê ◊¢ »Í§∂ ’⁄‚ÊÃ ∑§ ◊ÊÒ‚◊ ◊¢ •ÕÊÃ ¡È∂Êß-•ªSÃ ◊¢

∞fl¢ »§∂ ¡Ÿfl⁄Ë-»§⁄fl⁄Ë ∑§ ◊ä ƒÊ ∂ª∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃ Á∑§∂Ê ’Ë¡ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ wzÆÆ ‚ xÆÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ Æ{ ◊Ê„ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ - ß‚∑§ ’Ë¡Ê¢ ◊¢ ∑§∆UÊ⁄ •Êfl⁄á Ê ∑§ ∑§Ê⁄á Ê •¢∑È§⁄á Ê ◊¢ M§∑§Êfl≈U

•ÊÃË „Ò •ÕÊÃ „Ê« ‚Ë«∑§Ê≈U «ÊÚ⁄◊¢‚Ë ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò Á¡‚

„Ê⁄◊ÊŸ/•ê∂ ©¬øÊ⁄á Ê ∑§ mÊ⁄Ê ‚◊Êå Ã Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

43- eSnk

142

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ‚Ê◊Êã ƒÊ ÁSÕÁÃ ◊¢ ’Ë¡ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ ∑§Ê»§Ë ∑§◊ •ÕÊÃ

vÆ ‚ vz ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò– ¡Ê Á∑§ ¡∂flÊƒÊÈ ¬⁄ ÁŸ÷⁄

∑§⁄ÃË „Ò– ∑È§¿U ‡ÊÊœ ¬ò ÊÊ¢ ◊¢ {Æ ‚ |Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ •¢∑È§⁄á Ê

Á⁄¬Ê≈U Á∑§ƒÊÊ ªƒÊÊ „Ò– ’Ë¡ ∑§ SÕÊŸ ¬⁄ M§≈U ‡Ê∑§⁄ ‚ |Æ

¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§∞ ¡Ê ‚∑§Ã „Ò¢–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - •¢∑È§⁄á Ê ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¢ ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ zÆ ‚ zz ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§

„ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ∑§◊ ÃÊ¬◊ÊŸ •ÕÊÃ y Á«ªË ‚¢≈UËª« ÃÊ¬ ¬⁄

÷á «ÊÁ⁄Ã Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê Æ{ ◊Ê„ ∑§ •flÁœ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ’ÈflÊß ∑§ ¬Ífl ’Ë¡ ∑§Ê vw É Ê¢≈U Ã∑§ ª◊ ¬ÊŸË ◊¢ Á÷ªÊ∑§⁄ ⁄πŸ

∑§ ¬‡øÊÃ ’ÈflÊß ∑§⁄Ÿ ‚ ‡ÊËÉ Ê ∞fl¢ •Áœ∑§ •¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã „ÊÃÊ

„Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊ - •Áœ∑§ •¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã ∑§⁄Ÿ „ÃÈ ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ⁄Ã ∞fl¢ Á◊Ë ∑§

‚◊ÊŸ Á◊ü Êá Ê ∑§Ê ∂∑§⁄ ∑§⁄ŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–


vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ „ÃÈ xÆ ‚ xz ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ

„ÊªË–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ’ÈflÊß ∑§ Á∂∞ Ä ƒÊÊ⁄Ë ∑§ SÕÊŸ ¬⁄

¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U ∑§Ê ¬ƒÊÊª ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ’ÈflÊß ¬Ífl ’Ë¡ ∑§Ê

™§¬⁄ ŒË „Èß ÁflÁœ ‚ ©¬øÊÁ⁄Ã ∑§⁄ „Ë ¬ƒÊÊª ◊¢ ∂ÊŸÊ øÊÁ„∞

Á¡‚‚ •Áœ∑§ •¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã „Ê ‚∑§– ’ÈflÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ÁŒŸ ◊¢

∞∑§ ’Ê⁄ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò– ¡Á◊Ÿ‡ÊŸ

≈U ◊¢ ∞∑§ ◊Ê„ ∑§ ¬ÊÒœ „ÊŸ ∑§ ¬‡øÊÃ „Ë ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ’Òª ◊¢

SÕÊŸ¢ÊÃ⁄á Ê ∑§⁄ŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ∑§Ë≈U ∑§Ê ¬∑§Ê¬ Œπ ¡ÊŸ ¬⁄ ß‚◊¢

Ä ∂Ê⁄Ê¬ÊƒÊ⁄Ë»§ÊÚ‚ ƒÊÊ ∞¢«Ê‚À»§ÊÚŸ ∑§ Æv ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢¢œÃÊ ∑§

É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ ∑§ •ŸÈM§¬ Á∑§ƒÊ ¡ÊŸ ¬⁄ ∑§Ë≈U

∑§ ¬∑§Ê¬ ‚ ⁄Ê∑§ÕÊ◊ ∑§Ë ¡Ê ‚∑§ÃË „Ò–

143

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ⁄Ã+Á◊Ë+ ªÊ’⁄

πÊŒ ∑§Ê ‚◊ÊŸ ◊Êò ÊÊ ◊¢ ∂∑§⁄ ¬ÊÒœ ⁄ÊÁ¬Ã Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ wÆ&xÆ ‚◊Ë „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø w&w ◊Ë≈U⁄ ∑§Ê •¢Ã⁄Ê∂


ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê xÆ&xÆ&xÆ ‚◊Ë ∑§ ª«…U ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ª«U…U ◊¥ ∂ª÷ª Æv flcÊ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê Á∑§ƒÊÊ



’Êª«∏ ∂ªÊŸÊ– ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ¬Õ◊ ÃËŸ ◊Ê„ ◊¢ ¬ÊÒœ ∑§Ë ’…U∏Ã ∑§


ŒÊ ’Ê⁄ ÁŸ¥ŒÊß ∞fl¢ ªÈ«∏Êß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒä Ê ◊¢ •ë ¿UË ’…∏UÃ „ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ∑§Ê ∑§Ë≈U ∑§ ¬∑§Ê¬ ‚ ’øÊŸ ∑§ Á∂∞ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ∑§Ê

©¬ƒÊÊª ∑§⁄Ã ⁄„ŸÊ øÊÁ„∞– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§


©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ƒÊ„ flÎ Ê •ÊÒcÊœËƒÊ ŒÎÁc≈U ‚ •à ƒÊ¢Ã ©¬ƒÊÊªË „ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë

¿UÊ∂ ∞fl¢ ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª í fl⁄ ∞fl¢ ‚Í¡Ÿ ∑§◊ ∑§⁄Ÿ,

¬Áø‚, ŒSÃ ∞fl¢ É ÊÊfl ÷⁄Ÿ •ÊÁŒ ∑§Ë •ÊÒcÊÁœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ◊¢

Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ ’Ë¡ ‚ ¬Êå Ã Ã∂, ‚Ê’ÈŸ ∞fl¢ ◊Ê◊’à ÃË

’ŸÊŸ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ◊¡’ÍÃ „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê

ß‚∑§Ê ©¬ƒÊÊª »§ŸËø⁄ ’ŸÊŸ ◊¢ ÷Ë Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ‚ÊÕ „Ë

ß‚‚ ¬Êå Ã „ÊŸ flÊ∂ ⁄‡Ê ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ⁄S‚Ë ’ŸÊŸ ∞fl¢ ¬¬⁄

’ŸÊŸ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

•ã ƒÊ - ¬≈U ∑§Ë ’Ë◊ÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ‚ ‚¢’¢ÁœÃ •ÊÒcÊÁœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ◊¢ ß‚ flÎ Ê

∑§Ë ¿UÊ∂ ∑§Ê •Áœ∑§ ©¬ƒÊÊª „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ß‚ •flÒô ÊÊÁŸ∑§

Ã⁄Ë∑§ ‚ flÎ ÊÊ¢ ‚ ÁŸ∑§Ê∂Ê ¡ÊÃÊ „Ò Á¡‚‚ flÎ Ê ‚Íπ ¡ÊÃ „Ò¢ ∞fl¢

ÁŒŸ ¬ÁÃÁŒŸ flÎ ÊÊ¥ ∑§Ê É ÊŸà fl É Ê≈UÃÊ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU–

144

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ∑§Ê∂◊É Ê

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ∞ã «ÊªÊÁ»§∑§ ¬ÒÁŸ∑È§∂≈UÊ

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ∞ÕÒ¢‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ‚ËœÊ ’…U∏Ÿ flÊ∂Ê ‡ÊÊ∑§ËƒÊ ¬ÊÒœÊ „Ò ¡Ê Á∑§

¬«∏ÃË ¡ª„Ê¢ ¬⁄, πÃ ∑§Ë ◊…∏UÊ¢ ¬⁄ ©ªÃÊ „Ò–

¬„øÊŸ - ß‚∑§Ë ™°§øÊß v ‚ v.z Á»§≈U Ã∑§ „ÊÃË „Ò– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢

•à ƒÊ¢Ã ‚∑§⁄Ë, ∂¢’flÃ „ÊÃË „Ò¢–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ◊ä ƒÊ ¬Œ‡Ê, ©à Ã⁄ ¬Œ‡Ê, ¿Uà ÃË‚ª…∏U, ◊„Ê⁄Êc≈U ◊¢ ¬ÊƒÊÊ

¡ÊÃÊ „Ò–

◊.¬. ◊¢ ƒÊ„ ◊ÈÅƒÊÃ— Á‚flŸË, Á¿Uã ŒflÊ«∏Ê, ’Ê∂ÊÉ ÊÊ≈U,

◊á «∂Ê, ∑§≈UŸË •ÊÁŒ Á¡∂Ê¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ∑§Ê∂◊É Ê ∑§ Á∂∞ ‚◊‡ÊËÃÊcá Ê ¡∂flÊƒÊÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò– ß‚∑§

‚ÊÕ „Ë •ÊÒ‚Ã flcÊÊ |z-~Æ ‚◊Ë „ÊŸË øÊÁ„∞ ¬⁄¢ÃÈ vwz ‚ vxÆ

‚◊Ë. flcÊÊ flÊ∂ SÕÊŸÊ¢ ◊¢ ÷Ë ƒÊ„ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ƒÊ„ ©à Ã◊

¡∂ ÁŸ∑§Ê‚Ë flÊ∂Ë ŒÊ◊≈U ∑§¿UÊ⁄Ë ÃÕÊ ◊Á≈UƒÊÊ⁄Ë ∑§Ê∂Ë ÷ÍÁ◊ ◊¢

•ë ¿UË flÎÁf ∑§⁄ÃÊ „Ò– ß‚∑§ Á∂∞ Á◊Ë ∑§Ê ¬Ë.∞ø. ‚Ê◊Êã ƒÊ



§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ƒÊ„ ∞∑§ •ÊÒcÊœËƒÊ ¬ÊÒœÊ „Ò •Ã— ß‚∑§ »Í§∂ •ªSÃ-Á‚Ã¢’⁄

◊Ê„ ◊¢ •ÊÃ „Ò¢ ¡’Á∑§ »§∂ •Ä ≈ÍU’⁄ ‚ ÁŒ‚¢’⁄ ◊Ê„ ∑§ ◊ä ƒÊ

∂ª∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢– ß‚∑§ ’Ë¡ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ÁŒ‚¢’⁄-¡Ÿfl⁄Ë

◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ v.z ‚ Æw ∂Êπ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

44- dkyes?k

145


‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ - ’Ë¡ ◊¢ Æy ‚ Æ{ ◊Ê„ Ã∑§ •Ê¢ÃÁ⁄∑§ ‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË

„Ò–

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ ‚¢ª„á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ xz ‚ yÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ ¡’Á∑§ Æy ‚ Æ{

◊Ê„ ∑§ ÷á «Ê⁄á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ {Æ ‚ |Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ •¢∑È§⁄á Ê


¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ’Ë¡ •¥∑È§⁄Uá Ê ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¥ ¬ÊÒä Ê ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ xÆ ‚ zÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ


©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ’Òª ◊¢ yC ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄ ÷á «ÊÁ⁄Ã ∑§⁄Ÿ ¬⁄ •¢∑È§⁄á Ê

¬ÁÃ‡ÊÃ ∞fl¢ ¡ËflŸÊ◊ÃÊ •flÁœ ’…∏U ¡ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ‚¢ª„á Ê ∑§ Æv flcÊ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ ∂ŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ’ÈflÊß ¬Ífl ’Ë¡ ∑§Ê ∆¢U« ¬ÊŸË ◊¢ wy É Ê¢≈U Ã∑§ Á÷ªÊ¢∑§⁄ ⁄πŸ ∑§

¬‡øÊÃ ’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ ©ÁøÃ „ÊÃÊ „Ò–


’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ◊Ê„ ÁŒ‚¢’⁄-¡Ÿfl⁄Ë ◊¢ ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§Ë ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ „ÃÈ Æy ‚ Æz ªÊ◊ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ

„ÊªË–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ’ÊŸ ‚ ¬„∂ wy É Ê¢≈U ¬ÊŸË ◊¢ Á÷ªÊ ∑§⁄ ⁄π¢ Ãà ¬‡øÊÃ

Ä ƒÊÊ⁄Ë •ÕflÊ ¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U ◊¢ ⁄Ã ∑§Ë ¬⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄ ’ÈflÊß

∑§⁄¢– •¢∑È§⁄á Ê ∑§ ’ÊŒ ¡’ ¬ÊÒœ wÆ ‚◊Ë ∑§ „Ê ¡Ê∞ Ã’ ©ã „¢

©πÊ«∏∑§⁄ ⁄Ê¬Êß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ß‚∑§Ë »§‚∂ Æy ‚ Æz ◊Ê„ ◊¢

¬∑§∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „Ê ¡ÊÃË „Ò–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ‚Ê◊Êã ƒÊÃ— ß‚◊¢ ⁄ÊªÊ¢ ∑§Ê ¬÷Êfl Ÿ„Ë¢ „ÊÃÊ „Ò– ∑§Ë≈UÊ¢ ∑§

ÁŸƒÊ¢ò Êá Ê ∑§ Á∂∞ ◊Ò∂ÊÁÕƒÊÊŸ ŒflÊ ∑§Ê Æw Á◊∂Ë. ¬ÁÃ∂Ë≈U⁄ ∑§Ê

É ÊÊ∂ ’ŸÊ∑§⁄ Á¿U«∏∑§Êfl ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ß‚∑§ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê •¢∑È§⁄á Ê ∑§ Ãà ∑§Ê∂ ¬‡øÊÃ ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ◊¢ ⁄ÊÁ¬Ã

Ÿ„Ë¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ Á∂∞ •¢∑È§⁄á Ê ¬‡øÊÃ ‚Ëœ ⁄Ê¬á Ê

SÕ∂ ¬⁄ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò Á¡‚◊¢ vz Á∑§ªÊ.

Ÿò Ê¡Ÿ ¬ÁÃ „ÒÄ ≈UƒÊ⁄ ¬Õ◊ Á‚¢øÊß ∑§ ‚◊ƒÊ ÁŒƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ¬ÊÒœÊ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê Ÿ„Ë¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò ¬⁄¢ÃÈ

146

•Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊŸ ¬⁄ vw&wy ‚◊Ë. ◊Ê¬ ∑§Ë ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ∑§Ê

©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò Á¡‚◊¢ ⁄Ã +Á◊Ë+ ªÊ’⁄ πÊŒ

∑§Ê ‚◊ÊŸ ◊Êò ÊÊ ◊¢ ∂∑§⁄ Á◊ü Êá Ê ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø ∑§Ë ŒÍ⁄Ë wz ‚◊Ë. „ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ vÆ&vÆ&vÆ ‚◊Ë ∑§Ê ª«…UÊ ’ŸÊ∑§⁄ ⁄Ê¬Êß ∑§⁄ŸÊ

øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ∑§Ë ™°§øÊß wÆ ‚ wz ‚◊Ë. „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl- flcÊÊ ∑§◊ „ÊŸ ¬⁄ ⁄Ê¬á Ê SÕ∂ ◊¢ ƒÊÁŒ Ÿ◊Ë ∑§Ë ∑§◊Ë ÁŒπÊß Œ

ÃÊ •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ •ŸÈ‚Ê⁄ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ⁄Ê¬á Ê ∑§ xÆ ‚

yÆ ÁŒŸÊ¢ ∑§ ¬‡øÊÃ ÁŸ¢ŒÊß ∞fl¢ ªÈ«∏Êß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§

„ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ »§‚∂ •flÁœ Æ| ‚ Æ} ◊Ê„ ∑§Ë „ÊÃË „Ò– ¬⁄¢ÃÈ

•ª⁄ Á‚¢øÊß √ƒÊflSÕÊ „Ê ÃÊ Æx ‚ Æy ◊Ê„ ◊¢ ÷Ë »§‚∂ ∂Ë ¡Ê

‚∑§ÃË „Ò– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ¤ÊÊ⁄ ‚


©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ƒÊ„ ¬≈U ∑§Ë ¡∂Ÿ, ƒÊ∑§ÎÃ flÎÁf, ⁄Ä Ã Áfl∑§Ê⁄, •Ê¢ò Ê‡ÊÊœ,

◊∂Á⁄ƒÊÊ í fl⁄ ÃÕÊ ø◊ ⁄ÊªÊ¢ ◊¢ ©¬ƒÊÊªË „ÊÃÊ „Ò– πÍŸ ∞fl¢

Á∂fl⁄ ∑§Ë ’Ë◊Ê⁄Ë ∑§ Á∂∞ •à ƒÊ¢Ã ©¬ƒÊÊªË •ÊÒcÊÁœ „Ò– ß‚ ¬ÊÒœ

∑§ ¬à ƒÊ∑§ ÷Êª ∑§Ê ©¬ƒÊÊª •ÊÒcÊœË ◊¢ Á∑§‚Ë Ÿ Á∑§‚Ë M§¬ ◊¢


•ã ƒÊ - ∑§Ê∂◊É Ê ◊¢ ∞ã «Ê∑§Ê∂Êß« ÃÕÊ ∑§Ê∂◊ÁÉ ÊŸ ŸÊ◊∑§ ⁄Ê‚ÊƒÊÁŸ∑§

Ãà fl ¬ÊƒÊ ¡ÊÃ „Ò¢ ¡Ê Á∑§ •ÊÒcÊœËƒÊ ŒÎÁc≈U ‚ •à ƒÊ¢Ã ©¬ƒÊÊªË

„ÊÃ „Ò¢– ∑§Ê∂◊É Ê ∑§Ë »§‚∂ ‚ ¬ÁÃ „ÒÄ ≈UƒÊ⁄ Æy ‚ Æz ÁÄ fl¢≈U∂

’Ë¡ ÃÕÊ xÆ ‚ xz ÁÄ fl¢≈U∂ ‡ÊÈc∑§ ‡ÊÊ∑§ Á◊∂ÃË „Ò¢– ß‚∑§Ë πÃË

¬⁄ ¬ÁÃ „ÒÄ ≈UƒÊ⁄ ∂ª÷ª M§. vÆÆÆÆ/- πø •ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ê

’Ê¡Ê⁄ ÷Êfl ’Ë¡ M§.vÆÆ/- ¬ÁÃ Á∑§∂ÊªÊ◊ ∞fl¢ ¬Áà ÃƒÊÊ¢ xÆ ‚

yÆ M§. ¬ÁÃÁ∑§∂ÊªÊ◊ „Ò– •Ã— ß‚∑§Ë πÃË ‚ wz ‚ xÆ „¡Ê⁄

M§. ¬ÁÃ „ÒÄ ≈UƒÊ⁄ ‡ÊÈf ∂Ê÷ •Á¡Ã Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò– (Sò ÊÊÃ-

«ÊÚ.∞‚.∑§.ÁmflŒË, ¡.∞Ÿ.∑§.√„Ë.√„Ë. ¡’∂¬È⁄).

147

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ‚¬ª¢œÊ

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ⁄ÊÚÁÀ»§ƒÊÊ ‚Á¬ã ≈UÊßŸÊ

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ∞¬Ê‚ÊƒÊŸ‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ’„ÈflcÊËƒÊ ¤ÊÊ«∏ËŸÈ◊Ê ¬ÊÒœÊ „Ò¢– ß‚ ‚¢S∑§ÎÃ ◊¢ ø¢ÁŒ∑§Ê, Á„ã ŒË ◊¢ ¿UÊ≈UÊ ø¢ÊŒ, ‚¬ª¢œÊ •ÊÒ⁄ •¢ª¡Ë ◊¢ ‚¬Á≈UÃ flÈ«∞ ∑§ ŸÊ◊ ‚ ¡ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ Æw ‚ Æx Á»§≈U ∂¢’Ê „ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ê ÃŸÊ ¬ÊƒÊ— ‡ÊÊπÊÁfl„ËŸ, •ÁŸƒÊÁ◊Ã, ¬Ë∂-÷Í⁄ ⁄¢ª ∑§Ë ∑§Ê∑§ ¡Ò‚Ë ¿UÊ∂ ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò– ¬Áà ÃƒÊÊ¢ Áø∑§ŸË, Áò Êø∑§ËƒÊ, Æz ‚ v} ‚◊Ë. ∂¢’Ë ÃÕÊ v.z ‚ Æ| ‚◊Ë. øÊÒ«∏Ë ÷Ê∂Ê∑§Ê⁄, •á «Ê∑§Ê⁄ ∞fl¢ •ÊœÊ⁄ ¬⁄ SÃÍ¬ •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ë „ÊÃË „Ò¢– »Í§∂ ∂Ê∂ ⁄¢ª ∑§ ªÈë ¿UÊ¢ ◊¢ w.z ‚◊Ë. ∂¢’ «¢∆U∂ ◊¢ ∂ª „ÊÃ „Ò¢– »§∂ ªÊ∂ ªÈ∆U∂ËŒÊ⁄ ¬∑§Ÿ ¬⁄ ∑§Ê∂ ø◊∑§ŒÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢ Á¡‚◊¢ ÷Í⁄ ∑§Ê∂ ⁄¢ª ∑§ Æv ‚ Æw ’Ë¡ ¬ÊƒÊ ¡ÊÃ „Ò¢–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ÷Ê⁄Ã ∑§ Ÿ◊ ÃÕÊ „À∑§ ª◊ Êò ÊÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò ƒÊ„ Á„◊Ê∂ƒÊ ◊¢ ∂ª÷ª vxÆÆ ◊Ë≈U⁄ ∑§Ë ™°§øÊß Ã∑§ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ©à Ã⁄ ¬Œ‡Ê ÃÕÊ ©à Ã⁄Ê¢ø∂ ◊¢ Œ„⁄ÊŒÍŸ ‚ ∂∑§⁄ ªÊ⁄π¬È⁄ Ã∑§ ∆¢U« ÃÕÊ ¿UÊƒÊÊŒÊ⁄ SÕÊŸÊ¢ ◊¢ Áfl‡ÊcÊ∑§⁄ ‚Ê∂ ∑§ flŸÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊ä ƒÊ ¬Œ‡Ê ◊¢ ƒÊ„ •’ ŒÈ∂÷ ¬¡ÊÁÃ ∑§Ë ü Êá ÊË ◊¢ •Ê ªƒÊÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ ’Ê∂Èß, ¡∂Ê…∏U ‚ ∂∑§⁄, ∂Ê∂ ∂Ò≈U⁄Êß≈U, ŒÊ◊≈U ¡Ò‚Ë •Ÿ∑§ ¬∑§Ê⁄ ∑§Ë Á◊Ë ◊¢ ©ªÊƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë Á◊Ë ∑§ Á∂∞ ¬Ë.∞ø. Æy ‚ Æ{ ∑§ ◊ä ƒÊ „ÊŸÊ øÊÁ„∞– ß‚∑§Ë flÎÁf ∞fl¢ ©¬¡ ∑§ Á∂∞ •ÊÒ‚ÃŸ ÃÊ¬◊ÊŸ vz ‚ xz Á«ªË ‚ÁÀ‚ƒÊ‚ ∑§ ◊ä ƒÊ flÊ∂ Êò Ê ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊ÊŸ ¡ÊÃ „Ò¢– •Áœ∑§Ã◊ ∆¢U« SÕÊŸÊ¢ ◊¢ ß‚∑§Ë flÎÁf ¬⁄ Áfl¬⁄ËÃ •‚⁄ ¬«∏ÃÊ „Ò ÃÕÊ ¬Ê∂Ê ¬«∏Ÿ ¬⁄ ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§Ê ŸÈ∑§‚ÊŸ ¬„È¢øÃÊ „Ò– ƒÊ„ v} ◊Ê„ ∑§Ë •flÁœ ◊¢

45- liZxa/kk

148

ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊŸ flÊ∂Ë ∞∑§ Á‚¢ÁøÃ »§‚∂ „Ò–


§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚ ¬ÊÒœ ◊¢ »§∂ Ÿflê’⁄ - ÁŒ‚¢’⁄ ∑§ ◊ä ƒÊ •ÊÃ „Ò¢ ∞fl¢ »§∂Ê¢ ∑§Ê ∞∑§ò ÊË∑§⁄á Ê ◊Ê„ ÁŒ‚¢’⁄ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ xwÆÆÆ ‚ xxÆÆÆ ∑§ ’Ëø „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ◊¢ ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ Æ} ‚ vÆ ◊Ê„ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ - ’Ë¡ ◊¢ Æx ‚ Æy ◊Ê„ Ã∑§ ∑§Ë ‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ „ÊÃË „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ ∑§Ë •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ vÆ ‚ {Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ Æ| ‚ yÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ∑§◊⁄ ∑§ ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄ ’¢Œ ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ’Òª ◊¢ ⁄πÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ‚¢ª„á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ Æ} ‚ vÆ ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ ∂ŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - wy É Ê¢≈U Ã∑§ ∆¢U« ¬ÊŸË ◊¢ Á÷ªÊ∑§⁄ ⁄πŸ ∑§ ¬‡øÊÃ ’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊- ŒÊ ÷Êª ⁄Ã ∞fl¢ ∞∑§ ÷Êª Á◊Ë ∑§Ê Á◊ü Êá Ê ∂∑§⁄ ’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - •¬Ò∂ •¢Ã ‚ ◊ß ¬Õ◊ ‚å ÃÊ„ ◊¢ ’ÈflÊß ∑§⁄ŸË øÊÁ„∞–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ „ÃÈ zÆ ‚ {Æ ªÊ◊ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊªË–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ©¬øÊÁ⁄Ã ’Ë¡ •¬Ò∂ ◊Ê„ ∑§ •¢Ã ‚ ◊ß ◊Ê„ ∑§ ¬Õ◊ ‚å ÃÊ„ ◊¢ Æ} ‚ vÆ ‚◊Ë ŒÍ⁄ ∑§ÃÊ⁄Ê¢ ◊¢ Æv ‚ Æw ‚◊Ë. ª„⁄Êß ◊¢ ’ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– Ãà ¬‡øÊÃ Á◊Ë, ⁄Ã ∞fl¢ ªÊ’⁄ πÊŒ ∑§ Á◊ü Êá Ê ‚ …U∏∑§∑§⁄ ¬ÁÃÁŒŸ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ∂ª÷ª vz ‚ wÆ ÁŒŸ ∑§ ’ÊŒ •¢∑È§⁄á Ê ¬Ê⁄¢÷ „ÊŸ ∂ªÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ¬ÊÒœ ∑§Ë ¡«∏Ê¢ ◊¢ ÁŸ◊≈UÊ« ∑§Ê ‚¢∑§◊á Ê „ÊŸ ¬⁄ vÆ ¡Ë. y} ƒÊÊ x ¡Ë. ∑§Ê’ÊçƒÊÍ⁄ÊÚŸ ∑§ ŒÊŸÊ¢ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§Ê πÊŸ flÊ∂ ∑§≈U⁄ Á¬À∂⁄Ê¢ ∑§Ê ⁄Ê∑§Ÿ ∑§ Á∂∞ Æ.w ¬ÁÃ‡ÊÃ ⁄ÊªÊ⁄ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê ¬ƒÊÊª ∑§⁄ŸÊ øÁ„∞– «Êß’Ò∑§ ⁄Êª „ÊŸ ¬⁄ «ÊÚßÕŸ-¡« |} ∑§Ê Æ.x ¬ÁÃ‡ÊÃ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

149

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ Á◊Ë+⁄Ã+ªÊ’⁄πÊŒ ∑§Ê ∑§◊‡Ê— w—v—v ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¢ Á◊ü Êá Ê ∂ŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á ÊË ‚ ¬ÊÒœ ‚Ëœ ⁄Ê¬á Ê SÕ∂ ¬⁄ ∂ ¡Ê∞ ¡ÊÃ „Ò¢– ßã „¢ ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ◊¢ •Áœ∑§ ‚◊ƒÊ Ã∑§ ⁄ÊÁ¬Ã ∑§⁄ ∑§ ⁄πŸ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ Ÿ„Ë¢ „ÊÃË „Ò– •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊŸ ¬⁄ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ vz&wz ‚◊Ë. ∑§Ê „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø xÆ&xÆ ‚◊Ë ∑§Ë ŒÍ⁄Ë „ÊŸÊ øÊÁ„∞

ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœ ∑§Ê vz&vz&vz ‚◊Ë. ∑§ ª«…U ◊¢ ⁄Ê¬á Ê ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ⁄Ê¬á Ê SÕ∂ ¬⁄ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ŒÊ ◊Ê„ ¬È⁄ÊŸ ¬ÊÒœ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl- ©¬øÊÁ⁄Ã ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê Æ} ‚ vÆ ‚◊Ë. ∑§Ë ŒÍ⁄Ë ¬⁄ Æv ‚ Æw ‚◊Ë. ∑§Ë ª„⁄Êß ¬⁄ ’ÊŸÊ øÊÁ„∞– ’ÊŸ ∑§ ¬‡øÊÃ vz ‚ wÆ ÁŒŸ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê ‡ÊÈM§ „Ê ¡ÊÃÊ „Ò ß‚ •flÁœ ◊¢ ¤ÊÊ⁄ mÊ⁄Ê ‚È’„ ‡ÊÊ◊ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ¡’ ¬ÊÒœ Æw ◊Ê„ ∑§ „Ê ¡Ê∞¢ •ÊÒ⁄ Æy ‚ Æ{ ¬Áà ÃƒÊÊ¢ •Ê ¡Ê∞¢ Ã’ ßã „¥ ‚ÊflœÊŸË ¬Ífl∑§ ©πÊ«∏∑§⁄ ¡«∏Ê¢ ∑§Ê Æ.v ¬ÁÃ‡ÊÃ »§»Í¥§ŒŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ∑§ É ÊÊ∂ ◊¢ «È’Ê∑§⁄ ⁄Ê¬á Ê SÕ∂ ¬⁄ ⁄ÊÁ¬Ã ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞ ∞fl¢ Ãà ∑§Ê∂ ¬ÊŸË ‚ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ¤ÊÊ⁄ ‚ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ‚¬ª¢œÊ ∑§Ë ¡«∏¢ •fl‚ÊŒ∑§, ÁŸŒÊŒƒÊ∑§ ÃÕÊ ⁄Ä Ã Œ’Êfl ∑§◊ ∑§⁄Ÿ flÊ∂Ë „ÊÃË „Ò¢– ß‚∑§Ë ¡«∏Ê¢ ◊¢ ¬ÊƒÊ ¡ÊŸ flÊ∂ ∞À∑§Ê∂Êß« •∂ª-•∂ª ªÈá ÊÊ¢ ∑§ Á∂∞ SflÃ¢ò Ê M§¬ ‚ ¬ƒÊÊª Á∑§∞ ¡ÊÃ „Ò¢– ⁄‚⁄¬ËŸ, ◊ŸÊÁfl∑§Ê⁄Ê¢ ÃÕÊ Áø¢ÃÊ ªSÃ •flSÕÊ ◊¢ ¬‚ã ŸÃÊ ∑§Ê ∑§ÊƒÊ ∑§⁄ÃÊ „Ò– ÃÕÊ ⁄ÊªË ∑§Ê ‡ÊÊ¢Ã ∞fl¢ Á◊∂Ÿ‚Ê⁄ ’ŸÊÃÊ „Ò– ‚¬ã ≈UËŸ •À¬ ⁄Ä Ã ŒÊ’ ©à ¬ã Ÿ ∑§⁄ÃÊ „Ò ÃÕÊ •Ê¢ò ÊªÁÃ ∑§Ê ©gËå Ã ∑§⁄ÃÊ „Ò¢– •ÕÊÃ ßŸ∑§Ë ¡«∏Ê¢ ∑§Ê ¬ƒÊÊª ŒSÃ, ¬≈U ∑§ ŒŒƒÊÈÄ Ã ‚¢∑§◊á Ê, •ÁŸŒÊ, •ÊÁŒ ⁄ÊªÊ¢ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

•ã ƒÊ - ß‚∑§Ê ∑§ÊÁƒÊ∑§ ¬flœŸ ÷Ë „ÊÃÊ „Ò ÃŸ ∞fl¢ ◊Í∂ ∑§Ë ∑§Á≈¢Uª ‚ ÷Ë ß‚∑§ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ „Ê ¡ÊÃ „Ò¢¢–

150

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - •‡flª¢œÊ, •Sflª¢œ

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ÁflÕÁŸƒÊÊ ‚ÊÚêŸË»§⁄Ê

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ∞∑§ ◊ä ƒÊ◊ •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ê ’„ÈflcÊËƒÊ ¬ÊÒœÊ „Ò– ÁflÕÁŸƒÊÊ ∑§Ë ∑È§∂ w{ ¬¡ÊÁÃƒÊÊ¢ „Ò¥ Á¡Ÿ◊¢ ‚ ‚ÊÚêŸË»§⁄Ê ÃÕÊ ∑§Ê∞Ç ƒÊÍ∂¢‚ ÷Ê⁄Ã ◊¢ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò– •‡flª¢œÊ Œ⁄Ë ‚ ∂ªÊß ¡ÊŸ flÊ∂Ë π⁄Ë»§ »§‚∂ ∑§ M§¬ ◊¢ ÷Ê⁄Ã ∑§ ∑§ß ⁄Êí ƒÊ Áfl‡ÊcÊ M§¬ ‚ ⁄Ê¡SÕÊŸ, ªÈ¡⁄ÊÃ ∞fl¢ ◊ä ƒÊ ¬Œ‡Ê ◊¢ ∂ªÊß ¡ÊÃË „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ ¬ÊÒœÊ ∞∑§ ‚ «…∏U ◊Ë≈U⁄ ∑§Ë ™°§øÊß ∑§Ê ∞fl¢ ß‚∑§Ê ÃŸÊ ‡ÊÊπÊƒÊÈÄ Ã ‚ËœÊ œÍ‚⁄ ⁄¢ª ∑§Ê „ÊÃÊ „Ò ß‚∑§Ë ¡«∏ ∂¢’Ë ∞fl¢ ‡ÊÊπÊ ƒÊÈÄ Ã „ÊÃË „Ò¢– ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ‚ÊœÊ⁄á Ê vÆ ‚◊Ë. Ã∑§ ∂¢’Ë •á «Ê∑§Ê⁄ ‚’Îã Ã ÃÕÊ ∞∑§Ê¢Ã⁄ „ÊÃË „Ò– ¬Èc¬ ¿UÊ≈U ∂ª÷ª v ‚◊Ë ∂¢’ „⁄ ¬Ë∂ ⁄¢ª ∑§ „ÊÃ „Ò¢ ¡Ê Á∑§ ªÈë ¿UÊ¢ ◊¢ ∂ª „ÊÃ „Ò¢– »§∂ z ‚ { Á◊Á◊. øÊÒ«∏ ªÊ∂Ê∑§Ê⁄ Áø∑§Ÿ ÃÕÊ ∂Ê∂ ⁄¢ª ∑§ „ÊÃ „Ò¢, ¡Ê Á∑§ »Í§∂ „È∞ ÃÕÊ Á¤ÊÀ∂ËŸÈ◊Ê ’Ê„ƒÊ Œ∂¬È¢¡ ‚ …¢U∑§ „È∞ „ÊÃ „Ò– »§∂Ê¢ ∑§ •¢Œ⁄ ∑§Ê»§Ë ◊Êò ÊÊ ◊¢ ‡flÃ ⁄¢ª ∑§ ’Ë¡ „ÊÃ „Ò¢¢–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - •Ê◊ ÃÊÒ⁄ ¬⁄ ƒÊ„ ÷Ê⁄Ã ∑§ ‚◊SÃ ‡ÊÈc∑§ Êò ÊÊ¢ ◊¢ Áfl‡ÊcÊ M§¬ ‚ ◊ÒŒÊŸË ÷ÊªÊ¢ ∑§Ë ’∑§Ê⁄ ÷ÍÁ◊ ‚ ∂∑§⁄ Á„◊Ê∂ƒÊ ◊¢ v}ÆÆ ◊Ë≈U⁄ ∑§Ë ™°§øÊß Ã∑§ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊.¬. ◊¢ ƒÊ„ ŸË◊ø, ◊¢Œ‚ÊÒ⁄, ⁄Ã∂Ê◊, ¤ÊÊ’È•Ê, œÊ⁄ •ÊÁŒ Á¡∂Ê¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ •ÁÃÁ⁄Ä Ã ƒÊ„ ⁄Ê¡SÕÊŸ ∑§ ŸÊªÊÒ⁄, Á„◊Êø∂ ÃÕÊ ¬¢¡Ê’ ∑§ Ã⁄Êß Êò Ê ◊¢ ©à Ã⁄Ê¢ø∂ ∑§ ÁŸø∂ Êò ÊÊ¢ ◊¢, „Á⁄ƒÊÊá ÊÊ, ÁŒÀ∂Ë, ©.¬. ªÈ¡⁄ÊÃ, ◊„Ê⁄Êc≈U, ∑§ŸÊ≈U∑§ ◊¢ »§‚∂ ∑§ M§¬ ◊¢ ©ªÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ ’Ê∂Í, ŒÊ◊≈U ÃÕÊ „À∑§Ë ∂Ê∂ Á◊Ë ◊¢ •Ê‚ÊŸË ‚ ©ªÊƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò– •¬ ÊÊ∑§ÎÃ ∑§◊ ©¬¡Ê™§ ÃÕÊ •Á‚¢ÁøÃ ÷ÍÁ◊ ◊¢ ÷Ë ß‚∑§Ë πÃË ∑§Ë ¡Ê ‚∑§ÃË „Ò– ß‚∑§Ë πÃË ∑§ Á∂∞ zÆÆ ‚ |ÆÆ Á◊Á◊. flcÊÊ flÊ∂ ©¬ ©cá Ê ∑§Á≈U’¢œËƒÊ Êò Ê ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊ÊŸ

46- v'oxa/kk

151

ª∞ „Ò¢– Á◊Ë ∑§Ê ¬Ë. ∞ø. |.z ‚ }.Æ Ã∑§ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - flcÊ ◊¢ ŒÊ ’Ê⁄ ß‚∑§Ë πÃË ∑§Ë ¡ÊÃË „Ò– •ÕÊÃ ⁄’Ë ∞fl¢ π⁄Ë»§ ∑§Ë »§‚∂ ∑§ ‚◊ƒÊ ß‚∑§Ë πÃË ∑§Ë ¡ÊÃË „Ò– ¬⁄ã ÃÈ ⁄’Ë ∑§Ë »§‚∂ ∑§ ‚◊ƒÊ ’Ê∞ ª∞ ’Ë¡ ‚ ÃÒƒÊÊ⁄ ¬ÊÒœ ©ë ø ªÈá Êflà ÃÊ ∑§ „ÊÃ „Ò¢–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚ ¬ÊÒœ ◊¢ »Í§∂ •Ä ≈ÍU’⁄-Ÿflê’⁄ ∑§ ◊ä ƒÊ •ÊÃ „Ò¢ ¡’Á∑§ »§∂ ÁŒ‚¢’⁄ ‚ ◊Êø ∑§ ’Ëø ∂ªÃ „Ò¢ ∞fl¢ »§⁄fl⁄Ë-◊Êø ◊¢ ¬∑§∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ ∂ª÷ª y,ÆÆ,ÆÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ vw ‚ v} ◊Ê„ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ - ’Ë¡ ◊¢ ‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ (∞Áê’ƒÊÊŸ∂ «ÊÚ⁄◊ã ‚Ë) •flÁœ Æ{ ◊Ê„ Ã∑§ „ÊÃË „Ò– ¡Ê Á∑§ ’Ë¡ ‚¢ª„á Ê ∑§ Æx ‚ Æ{ ◊Ê„ ∑§ ŒÊÒ⁄ÊŸ ‚◊Êå Ã „Ê ¡ÊÃË „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ’Ë¡ ∑§Ë •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ xÆ ‚ yÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - wÆ ‚ wz ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - flÊƒÊÈ⁄Êœ∑§ å ∂ÊÁS≈U∑§ ¡Ê⁄ ◊¢ ⁄πŸ ¬⁄ ¡ËflŸÊ◊ÃÊ •Áœ∑§ ‚◊ƒÊ Ã∑§ ’ŸË ⁄„ÃË „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡ ‚¢ª„á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ Æ} ‚ vÆ ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ ∂ŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ’ÈflÊß ¬Ífl ’Ë¡ ∑§Ê vÆÆ ¬Ë.¬Ë.∞◊. ∑§ ¡Ë.∞. x ∑§ É ÊÊ∂ ‚ wy É Ê¢≈U Ã∑§ ©¬øÊÁ⁄Ã ∑§⁄Ÿ ‚ ‡ÊËÉ Ê ∞fl¢ •Áœ∑§ •¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ß‚∑§ ÷Íá Ê ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ¬Ê∞ ¡ÊŸ flÊ∂Ë ‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ ÷Ë ‚◊Êå Ã „Ê ¡ÊÃË „Ò–


’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’È•Êß ∑§Ê ©¬ƒÊÈÄ Ã ‚◊ƒÊ ¡ÍŸ-¡È∂Êß „ÊÃÊ „Ò–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ „ÃÈ Æv ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊªË–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - flcÊÊ •ÊŸ ∑§ ¬Ífl Á◊Ë ∑§Ê •ë ¿UË Ã⁄„ ÷È⁄÷È⁄Ê ’ŸÊ ∂ŸÊ øÊÁ„∞– ∞fl¢ ß‚◊¢ Æv ‚◊Ë. ⁄Ã ∑§Ë ¬⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄ ’ÈflÊß ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ »§√flÊ⁄ ‚ ¬ÊŸË «Ê∂ŸÊ øÊÁ„∞– ’Ë¡ ’ÊŸ ‚ ¬Ífl Á◊Ë ◊¢ ÁÕ⁄ÊÚ◊, «ÊƒÊÁÕŸ ∞◊yz, »§»Í¥§ŒŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ∑§Ê Æ.Æv ¬ÁÃ‡ÊÃ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò– ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§⁄Ã ‚◊ƒÊ ’Ë¡ ∑§Ê Æv ‚ Æx ‚◊Ë. ª„⁄Êß ◊¢ ∞fl¢ Æz ‚ vÆ ‚◊Ë ∑§Ë ŒÍ⁄Ë ¬⁄ ’ÊŸÊ øÊÁ„∞–

152

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§ wz ÁŒŸ ’ÊŒ Ã∑§ ÁŸ¢ŒÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò– Ä ƒÊÊ¢Á∑§ π⁄¬ÃflÊ⁄ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ©fl⁄Ê ∑§Ë ‡ÊÁÄ Ã É Ê≈U ¡ÊÃË „Ò– Á¡‚‚ ¬ÊÒœ ∑§Ë ªÈá Êflà ÃÊ ¬÷ÊÁflÃ „ÊÃË „Ò– ⁄Ê¬á ÊË ∑§ ‚◊ƒÊ ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ¬⁄ ¬ÊË ÷Ê∑§ ∑§Ë≈UÊ¢ ÃÕÊ ¡«∏Ê¢ ¬⁄ ‚»§Œ Œfl ∑§Ê •Ê∑§◊á Ê ŒπÊ ªƒÊÊ „Ò– ß‚∑§Ë ⁄Ê∑§ÕÊ◊ ∑§ Á∂∞ ⁄ÊªÊ⁄ ƒÊÊ ŸÈ•ÊŸ ∑§ Æ.{ ¬ÁÃ‡ÊÃ É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl Æw ‚ Æx ’Ê⁄ ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò– ¡«∏Ê¢ ◊¢ ∂ªŸ flÊ∂ ‚»§Œ Œfl ∑§Ë ⁄Ê∑§ÕÊ◊ ∑§ Á∂∞ Ä ∂Ê⁄Ê¬ÊƒÊ⁄Ë»§ÊÚ‚ ∑§ Æ.v ¬ÁÃ‡ÊÃ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§ Á¿U«∏∑§Êfl ∑§Ê ¬ƒÊÊª ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ’ÈflÊß ∑§ ‚◊ƒÊ Æz ‚ Æ{ Á∑§ªÊ. çƒÊÍ⁄Ê«ÊÚŸ (Á∑§ƒÊÊ‡ÊË∂ Ãà fl) ¬ÁÃ „ÒÄ ≈UƒÊ⁄ ∑§Ë Œ⁄ ‚ πÃ ◊¢ Á◊∂Ê ŒŸ ‚ Ÿ◊Ê≈UÊ« ∑§ ¬÷Êfl ∑§Ê ∑§◊ •ÕflÊ Ÿc≈U Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò ß‚‚ »§‚∂ ∑§Ë ¬ÒŒÊflÊ⁄ ÷Ë ’…∏UÃË „Ò– •‡flª¢œÊ ◊¢ ◊ÈÅƒÊ M§¬ ‚ ∂ªŸ flÊ∂ ⁄Êª Áflø¡ ’Í◊, «Ò¢Á¬¢ª •ÊÚ»§, ‚Ë«Á∂¢ª ⁄ÊÚ«, M§≈UŸÊÚ≈U, ∂Ë»§ ∑§∂ •ÊÁŒ ⁄Êª Œπ ª∞ „Ò¢ ¡Ê Á∑§ ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∞fl¢ ¡«∏Ê¢ ¬⁄ ÁŒπÊß ŒÃ „Ò¢–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê ◊¢ ⁄Ã + ◊ÎŒÊ + ªÊ’⁄ πÊŒ (v—v—v) ∑§Ê •ŸÈ¬ÊÃ ’⁄Ê’⁄ ◊Êò ÊÊ ◊¢ „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ Ä ƒÊÊ⁄Ë ‚ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ⁄Ê¬á Ê ∑§⁄Ã ‚◊ƒÊ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ vw&wz ‚◊Ë. „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø)- ¬ÊÒœ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê z&vÆ ‚◊Ë. ∑§ •¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ vÆ&vÆ&vÆ ‚◊Ë „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ∞∑§ ‚ «…∏U ◊Ê„ ¬È⁄ÊŸË ¬ÊÒœ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl- ⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ¬ÊÒœ ∑§Ê ∂ªÊŸ ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ „À∑§Ë Á‚¢øÊß¢ ∑§⁄ŸË øÊÁ„∞– •Áœ∑§ flcÊÊ ƒÊÊ ¬ÊŸË Á◊∂Ÿ ¬⁄ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê „ÊÁŸ „Ê ‚∑§ÃË „Ò– ’Ë¡ •¢∑È§⁄á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ ƒÊ„ ä ƒÊÊŸ ŒŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò Á∑§ xÆ ‚ {Æ ¬ÊÒœ ¬ÁÃ flª ◊Ë≈U⁄ ‚ •Áœ∑§ Ÿ „Ê¢– π⁄¬ÃflÊ⁄ ÁŸƒÊ¢ò Êá Ê ∑§ Á∂∞ ‚◊ƒÊ-‚◊ƒÊ ¬⁄ •‡flª¢œÊ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§ •Ê‚¬Ê‚ ©ª ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ©πÊ«∏∑§⁄ ÁŸ¢ŒÊß ∞fl¢ ªÈ«∏Êß ∑§ÊƒÊ •Êfl‡ƒÊ ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ∑§Ë≈U ∞fl¢ •ã ƒÊ ’Ë◊ÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ‚ ’øÊfl „ÃÈ ©¬⁄ÊÄ Ã ŒË „Èß ÁflÁœ •ŸÈ‚Ê⁄ ŒË „Èß ŒflÊß •ŸÈ‚Ê⁄ Á¿U«∏∑§Êfl ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ øÊ⁄Ê¥ Ã⁄»§ ∑§Ê¢≈UŒÊ⁄ ’Ê«∏Ë ∂ªÊ∑§⁄ ¡ÊŸfl⁄Ê¢ •ÊÁŒ ‚ ⁄Ê¬á ÊË ∑§Ë ‚È⁄ÊÊ ∑§⁄ŸÊ ÁŸÃÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ¤ÊÊ⁄ ‚ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ - •‡flª¢œÊ ∑§Ë ¡«∏ ÃÕÊ ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§Ê ¬ƒÊÊª •Ÿ∑§ ¬∑§Ê⁄ ∑§Ë

153

‚◊SƒÊÊ•Ê¥ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚ ◊ÁŒ⁄Ê¬ÊŸ ◊ ÁŸŒÊŒÊƒÊ∑§ ∑§ M§¬ ◊¢ ÃÕÊ flÊÃ S»§ËÁÃ (∞ê»§ÊƒÊ‚Ë◊Ò≈U‚) ◊¢ ∂Ê÷ ∑§ Á∂∞ ¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∑§Ê ¬≈U ∑§ ∑§Ë«∏ ◊Ê⁄Ÿ ÃÕÊ »§Ê«∏Ê¢ ∑§Ê ∆UË∑§ ∑§⁄Ÿ ∑§ Á∂∞ ¬ƒÊÊª ∑§⁄Ã „Ò¢– ß‚∑§ •ã ƒÊ ¬ƒÊÊª ß‚ ¬∑§Ê⁄ „¥Ò-

ŒÈ—‚Êä ƒÊ, •À‚⁄, ªÊÁ∆UƒÊÊ ∑§Ë ‚Í¡Ÿ ÃÕÊ ªÁ∆UƒÊÊ ∑§ ‚÷Ë ∑§‚, Ã¬ÁŒ∑§, ’ë øÊ¢ ◊¢ ŒÈ’∂ÃÊ, flÎfÊflSÕÊ ∑§Ë ∑§◊¡Ê⁄Ë, Ã¢Áò Ê∑§Ê Õ∑§ÊŸ, ◊ÁSÃc∑§ ∑§Ë Õ∑§ÊŸ, S◊⁄á Ê‡ÊÁÄ Ã ∑§Ê ŸÊ‡Ê, ◊Ê¢‚¬Á‡ƒÊÊ¢ ◊¢ Õ∑§ÊŸ, Sflå ŸŒÊcÊ, •Ê◊flÊÁÃ∑§ í fl⁄ ©¬Œ¢‡Ê ÃÕÊ ‚¢É Ê≈UŸÊà ◊∑§ ’Ë◊ÊÁ⁄ƒÊÊ°– •‡flª¢œÊ ∑§Ë ‚ÍπË Á¬‚Ë „Èß ¡«∏ ∑§Ê ’⁄Ê’⁄ ÷ÊªÊ¢ ◊¢ ‡Ê„Œ ÃÕÊ É ÊË ∑§ ‚ÊÕ Á◊∂Ê∑§⁄ ¬ƒÊÊª ∑§⁄Ÿ ‚ Ÿ¬È¢‚∑§ÃÊ ÃÕÊ ¬¡ŸŸ ‚¢’¢œË ∑§◊¡Ê⁄Ë ◊¢ ∂Ê÷ „ÊÃÊ „Ò– ¡«∏ ∑§Ê ∑§Ê…∏UÊ ¬‚ÍÁÃ ÁSò ÊƒÊÊ¢ ÃÕÊ flÎf ∂ÊªÊ¢ ∑§ Á∂∞ ¬ÊÒÁc≈U∑§ ÃÕÊ SflÊSâ ƒÊ¬Œ ◊ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ∑¢§∆U◊Ê∂Ê ÃÕÊ •ã ƒÊ ª¢ÁÕƒÊÊ¢ ∑§Ë ‚Í¡Ÿ ◊¢ ÃÊ¡Ê „⁄Ë ¡«∏Ê¢ ∑§Ê ª◊ ¬ÊŸË ∑§ ‚ÊÕ ¬S≈U ’ŸÊ∑§⁄ ∂ªÊŸ ‚ ‹Ê÷ Á◊∂ÃÊ „Ò– ŒÍœ ©à ¬ã Ÿ ∑§⁄Ÿ ÃÕÊ ŒÍœ ’…∏UÊŸ flÊ∂Ë ŒflÊ ∑§ M§¬ ◊¢ Á’∂Êß∑¢§Œ ÃÕÊ ◊È∂„∆UË ∑§ ∑§Ê…∏U ∑§Ê ªÊƒÊ ∑§ ŒÍœ ∑§ ‚ÊÕ ÁSò ÊƒÊÊ¢ ∑§Ê ÁŒƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ŒÎÁc≈U ŒÊcÊ ◊¢ ß‚∑§Ë ¡«∏ ∑§ ¬Êfl«⁄ ∑§Ê ◊È∂„∆UË ∑§ ¬Êfl«⁄ ∑§ ‚ÊÕ Á◊∂Ê∑§⁄ •Ê¢fl∂ ∑§ ⁄‚ ◊¢ ¬S≈U ’ŸÊ∑§⁄ ¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

•ã ƒÊ - ß‚∑§Ë ¡«∏ ∑§Ë ©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ê ŒπÃ „È∞ ªÈá Êflà ÃÊ ∞fl¢ Áfl¬á ÊŸ ∑§Ë ŒÎÁc≈U ‚ ß‚∑§Ë ¡«∏ ∑§Ê øÊ⁄ ü Êá ÊË ◊¢ ’Ê¢≈UÊ ªƒÊÊ „Ò– ¡Ò‚-

‚flÊà Ã◊ - ““∞”” ª«

Æ| ‚◊Ë. ∂¢’Ë v.z ‚◊Ë. √ƒÊÊ‚ ∑§Ë ÷⁄Ë „Èß ø◊∑§ŒÊ⁄ ‚Ã„ ◊È∂ÊƒÊ◊ ¬Í⁄Ë ‚»§Œ–

©à Ã◊ - ““’Ë”” ª«

Æ| ‚◊Ë. ∂¢’Ë v.z ‚◊Ë. √ƒÊÊ‚ ∑§Ë ∆UÊ‚ ø◊∑§ŒÊ⁄ ‚»§Œ–

◊ä ƒÊ◊ - ““‚Ë”” ª«

Æ| ‚◊Ë. ∂¢’Ë v.z ‚◊Ë. √ƒÊÊ‚ ∑§Ë ∆UÊ‚ ∑§◊ ø◊∑§ŒÊ⁄ •¬ ÊÊ∑§ÎÃ ∑§◊ ‚»§Œ–

ÁŸêŸ - ““«Ë”” ª«

¬Ã∂Ë ∑§≈UË-»§≈UË ¬Ë∂ ⁄¢ª ∑§Ë ø◊∑§⁄Á„Ã–

154

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ⁄Ë∆UÊ, ‚Ò»§ÊŸ≈U

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ‚Á¬Áã «‚ ≈UÊƒÊ»§ÊÁ∂∞≈U‚

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ‚Á¬ã «Ò‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê ¬á Ê¬ÊÃË flÎ Ê „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ flÎ Ê •¬ŸË πÈ⁄ŒÈ⁄Ë ø◊∑§ÃË œÍ‚⁄ ¿UÊ∂ ∞fl¢ ¬¢π ŸÈ◊Ê ¬Áà Ã

∑§ ∑§Ê⁄á Ê ¬„øÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚ flÎ Ê ∑§Ë ∂¢’Êß vz ‚ v} ◊Ë≈U⁄

∞fl¢ ªÊ∂Êß v ‚ v.z ◊Ë≈U⁄ Ã∑§ „ÊÃË „Ò– ß‚∑§ »Í§∂ ‚»§Œ ⁄¢ª

∑§ „ÊÃ „Ò¢–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ‚Ê◊Êã ƒÊÃ— ⁄Ë∆UÊ ÷Ê⁄Ã ∑§ ŒÁÊá ÊË ¬ÊƒÊmË¬ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ƒÊ„ ŒÁÊá Ê ÷Ê⁄Ã ∑§ πÈ∂ ¡¢ª∂Ê¢ ◊¢ ∑§◊ ™°§øÊß

flÊ∂ Êò ÊÊ¢ ◊¢ ©ªÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ¬Á‡ø◊ ’¢ªÊ∂, ◊ä ƒÊ¬Œ‡Ê,

©à Ã⁄ ¬Œ‡Ê ∞fl¢ Á’„Ê⁄ ◊¢ ÷Ë ∑§„Ë¢-∑§„¢Ë ƒÊ„ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ß‚ flÎ Ê ∑§Ë flÎÁf ∑§ Á∂∞ Á∑§‚Ë Áfl‡ÊcÊ ¬∑§Ê⁄ ∑§Ë Á◊Ë ∑§Ë

•Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ Ÿ„Ë¢ „ÊÃË– ƒÊ„ ÊÊ⁄ËƒÊ ∞fl¢ •ê∂ËƒÊ ŒÊ◊≈U ’∂Èß

Á◊Ë ◊¢ •ë ¿UË Ã⁄„ ‚ flÎÁf ∑§⁄ÃÊ „Ò–


§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚ flÎ Ê ◊¢ »Í§∂ •Ä ≈ÍU’⁄ ‚ ÁŒ‚¢’⁄ ∞fl¢ »§∂ »§⁄fl⁄Ë ‚ •¬Ò∂

∑§ ◊ä ƒÊ ∂ªÃ „Ò¢– ’Ë¡ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ◊Ê„ •¬Ò∂ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ

„Ò–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ¬ÁÃ Á∑§∂Ê ’Ë¡ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ wÆÆÆ ‚ wzÆÆ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–



¡ÊÃË „Ò–

47- jhBk

155

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ‚Ê◊Êã ƒÊ ÁSÕÁÃ ◊¢ ’Ë¡ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ yÆ ‚ yz ¬ÁÃ‡ÊÃ


¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ xÆ ‚ yÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - flÊƒÊÈ ⁄ÊœË å ∂ÊÁS≈U∑§ ¡Ê⁄ ◊¢ ÷á «ÊÁ⁄Ã ∑§⁄Ÿ ¬⁄ ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ

Ê◊ÃÊ Æv flcÊ Ã∑§ ’…U∏Êß ¡Ê ‚∑§ÃË „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ’Ë¡Ê¢ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ∑§ ¬‡øÊÃ Æ} ‚ vÆ ◊Ê„ ∑§ •flÁœ ∑§ •¢Œ⁄

©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ’Ë¡ ∑§Ê ’ÈflÊß ∑§ ¬Ífl ªÊ’⁄ ∑§ É ÊÊ∂ ◊¢ wy É Ê¢≈U Ã∑§ Á÷ªÊŸ ∑§

¬‡øÊÃ ¬ÊŸË ‚ œÊ∑§⁄ ’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊- •Áœ∑§ •¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã ∑§⁄Ÿ „ÃÈ ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ’Ê⁄Ë∑§ ⁄Ã ∞fl¢

∑§Ê¬Í Á◊ ∑§Ê v—w ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¢ Á◊∂Ê ∑§⁄ ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’È•Êß ◊ß ‚ ¡ÍŸ ◊Ê„ ∑§ ◊ä ƒÊ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ „ÃÈ vzÆ ‚ wÆÆ ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë


’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ’ÈflÊß ∑§ Á∂∞ Ä ƒÊÊ⁄Ë ∑§ SÕÊŸ ¬⁄

¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U ∑§Ê ¬ƒÊÊª ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– Á¡‚◊¢ ’Ê⁄Ë∑§ ◊„ËŸ

⁄Ã ∑§ ‚ÊÕ ∑§Ê¬Í Á◊Ë ∑§Ê v—w ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¢ Á◊∂Ê∑§⁄ Æw

‚.◊Ë. ∑§Ë ª„⁄Êß ◊¢ ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§⁄ ’Ë¡ ‚ ’Ë¡ ∑§Ë ŒÍ⁄Ë

Æw ‚.◊Ë. ⁄πŸÊ øÊÁ„∞– ’ÈflÊß ¬Ífl ’Ë¡ ∑§Ê ™§¬⁄ ŒË „Èß ÁflÁœ

‚ ©¬øÊÁ⁄Ã ∑§⁄ „Ë ¬ƒÊÊª ◊¢ ∂ÊŸÊ øÊÁ„∞ Á¡‚‚ •Áœ∑§

•¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã „Ê ‚∑§– ’ÈflÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ÁŒŸ ◊¢ ∞∑§ ’Ê⁄

Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò– ¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U ◊¢ ∞∑§

◊Ê„ ∑§ ¬ÊÒœ „ÊŸ ∑§ ¬‡øÊÃ „Ë ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ’Òª ◊¢ SÕÊŸ¢ÊÃ⁄á Ê

∑§⁄ŸÊ •ë ¿UÊ „ÊÃÊ „Ò–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ∑§Ë≈U ∑§Ê ¬∑§Ê¬ ∑§◊ „Ë ŒπŸ ∑§Ê Á◊∂ÃÊ „Ò

¬⁄¢ÃÈ ƒÊÁŒ ß‚ Ã⁄„ ∑§Ê ¬∑§Ê¬ ÁŒπÃÊ „Ò ÃÊ ß‚◊¢

Ä ∂Ê⁄Ê¬ÊƒÊ⁄Ë»§ÊÚ‚ ƒÊÊ ∞¢«Ê‚À»§ÊÚŸ ∑§ Æv ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢¢œÃÊ ∑§

É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ ∑§ •ŸÈM§¬ Á∑§ƒÊ ¡ÊŸ ¬⁄ ∑§Ë≈U

∑§ ¬∑§Ê¬ ‚ ⁄Ê∑§ÕÊ◊ ∑§Ë ¡Ê ‚∑§ÃË „Ò–

156

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ⁄Ã+Á◊Ë+ªÊ’⁄

πÊŒ ∑§Ê (w—v—v) ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¢ ∂∑§⁄ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞–


⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø x&x ◊Ë≈U⁄ ∑§Ê •¢Ã⁄Ê∂



øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ∂ª÷ª vw ‚ vy ◊Ê„ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞–


’Êª«∏ ∂ªÊŸÊ ∞fl¥ ⁄Ê¬á ÊË¢ ◊¢ ¬Õ◊ ÃËŸ ◊Ê„ ◊¢ ¬ÊÒœ ∑§Ë ’…∏UÃ

∑§ Á∂∞ ÁŸ⁄¢Ã⁄ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ∑§◊ ‚

∑§◊ ŒÊ ’Ê⁄ ÁŸ¥ŒÊß ∞fl¢ ªÈ«∏Êß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒä Ê ◊¢ •ë ¿UË ’…U∏Ã

„ÊÃË „Ò– ¬ÊÒœ ∑§Ê ∑§Ë≈U ∑§ ¬∑§Ê¬ ‚ ’øÊŸ ∑§ Á∂∞ ∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§

ŒflÊ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ∑§⁄Ã ⁄„ŸÊ øÊÁ„∞– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢


„Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ƒÊ„ flÎ Ê •ÊÒcÊœËƒÊ ∞fl¢ √ƒÊfl‚ÊÁƒÊ∑§ ŒÎÁc≈U ‚ •à ƒÊ¢Ã ©¬ƒÊÊªË

„ÊÃÊ „Ò–

ß‚∑§ »§∂ ∑§Ê ¬ƒÊÊª •¬◊Ê¡∑§ (Á«≈U¡¢≈U), ‡ÊÒê¬Í ÃÒƒÊÊ⁄

∑§⁄Ÿ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë •Ê÷ÍcÊá Ê ‚Ê»§ ∑§⁄Ÿ ◊¢

÷Ë ß‚∑§Ê ¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ »§∂ ∞fl¢ ’Ë¡ ∑§Ê

¬ƒÊÊª «ÊƒÊÁ⁄ƒÊÊ, ¬≈U ‚ ‚¢’¢ÁœÃ ’Ë◊Ê⁄Ë, ∂∑§flÊ ∞fl¢ »§»§«∏

•ÊÁŒ ∑§Ë •ÊÒcÊœË ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ◊¢ ÷Ë Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ¡«∏

∞fl¢ ¿UÊ∂ ∑§Ê ¬ƒÊÊª ∑§»§ ∞fl¢ ‡fl‚Ÿ Ã¢ò Ê ∑§ ÁŸƒÊ¢Áò ÊÃ ∑§⁄Ÿ ∑§Ë

Á∂∞ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

•ã ƒÊ - ƒÊ„ √ƒÊfl‚ÊÁƒÊ∑§ ∞fl¢ •ÊÒcÊœËƒÊ ŒÎÁc≈U ‚ •à ƒÊ¢Ã ©¬ƒÊÊªË „ÊŸ ∑§

∑§Ê⁄á Ê ß‚ ¬¡ÊÁÃ ∑§Ê flÎ ÊÊ⁄Ê¬á Ê flÎ„Œ SÃ⁄ ¬⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞ Ä ƒÊÊ¢Á∑§ ƒÊ„ πÈ∂ ¡¢ª∂Ê¢ ◊¢ ∑§Ê»§Ë ∑§◊ ◊Êò ÊÊ ◊¢ ¬ÊƒÊË

¡ÊÃË „Ò–

157

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ◊Èá «Ë, ∑§◊

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - Á◊ò ÊÊªÊƒÊŸÊ ¬ÊflËç∂Ê⁄Ê

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ M§Á’∞‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê flÎ Ê „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ ◊ä ƒÊ◊ •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ê ¬á Ê¬ÊÃË flÎ Ê „ÊÃÊ „Ò– ß‚ flÎ Ê ∑§Ë ¿UÊ∂ œÍ‚⁄ ª„⁄ ⁄¢ª ∑§Ë ∞fl¢ ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ¿UÊ≈UË „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê •Ê‚ÊŸË ‚ ¬„øÊŸÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ »Í§∂ „⁄-¬Ë∂ ⁄¢ª ∑§Ë ªÊ∂Ê∑§⁄ Á‚⁄ flÊ∂ ∑§Ê»§Ë ŒπŸ ◊¢ ∑§Ê»§Ë πÍ’‚Í⁄Ã „ÊÃ „Ò¢– ß‚∑§ »§∂ ªÊ∂Êß Á∂∞ „È∞ Á‚⁄Ê¢ ¬⁄ ŸÈ∑§Ë∂ „ÊÃ „Ò¢– ¡Ê Á∑§ ¬∑§Ÿ ¬⁄ œÍ‚⁄ ∑§Ê∂ ⁄¢ª ∑§ ÁŒπÊß ŒÃ „Ò¢–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ÷Ê⁄Ã ∑§ ‚Íπ ∞fl¢ ª◊ Êò ÊÊ¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊ä ƒÊ ¬Œ‡Ê ◊¢ ƒÊ„ ‚Êª⁄, Œ◊Ê„, „Ê‡Ê¢ªÊ’ÊŒ ∞fl¢ ’ÒÃÍ∂ Á¡∂ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊ÈÅƒÊ M§¬ ‚ ƒÊ„ ∞Á‡ÊƒÊÊ ∞fl¢ ◊∂Á‡ÊƒÊÊ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ ©cá Ê ∞fl¢ ©¬Êcá Ê ∑§Á≈U’¢œËƒÊ ¡∂flÊƒÊÈ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ƒÊ„ ª„⁄Ë ⁄ÃË∂Ë Áø∑§ŸË ’∂Èß Á◊Ë ◊¢ •ë ¿UË flÎÁf ∑§⁄ÃÊ „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - ß‚ flÎ Ê ◊¢ ’Ë¡ ¬ÁÃflcÊ ©à ¬ÊÁŒÃ „ÊÃÊ „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚∑§ »Í§∂ ‚ ◊ß ‚ ¡È∂Êß ∑§ ◊ä ƒÊ flÎ Ê ¬⁄ ∂ªÃ „Ò¢– ¡’Á∑§ »§∂ Ÿfl¢’⁄ ‚ ◊Êø ∑§ ◊ä ƒÊ ¬∑§∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢ ∞fl¢ ’Ë¡ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ◊Êø ◊Ê„ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ∞∑§ Á∑§∂ÊªÊ◊ ◊¢ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ |ÆÆÆ ‚ |zÆÆ Ã∑§ ¬ÊƒÊË ¡ÊÃË „Ò–

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ‚Ê◊Êã ƒÊ ÁSÕÁÃ ◊¢ ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ ∂ª÷ª vw ‚ v} ◊Ê„ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

‚È‚Èå ÃÊflSÕÊ - ’Ë¡ ◊¢ ∑§∆UÊ⁄ ∑§flø ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ’Ê„⁄Ë ‚È‚Èå ÃÊ •flSÕÊ ŒπË ªß „Ò Á¡‚ ’ÈflÊß ¬Ífl ¬Ê⁄¢Á÷∑§ ©¬øÊ⁄ mÊ⁄Ê ‚◊Êå Ã Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò–

48- eq.Mh

158

•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ÃÊ¡ ’Ë¡ ◊¢ } ‚ vÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ ¬ÊƒÊË ªß „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - •ŸÈ¬øÊÁ⁄Ã ’Ë¡ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê Æ} ‚ vÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ Æy ‚ Æz ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ¬ÊƒÊË ªß– ¬⁄¢ÃÈ ©¬øÊÁ⁄Ã ’Ë¡ ◊¥ •¢∑È§⁄á Ê {w ‚ {z ¬ÁÃ‡ÊÃ „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ yÆ ‚ yz ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ¬ÊƒÊË ªß–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ß‚∑§ »§∂Ê¢ ∑§Ê ∑§◊ ÃÊ¬◊ÊŸ •ÕÊÃ y Á«ªË ‚¢≈UËª« ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄ ÷á «ÊÁ⁄Ã ∑§⁄ ©‚‚ ’Ë¡ ¬Êå Ã ∑§⁄Ÿ ¬⁄ vz ‚ v} ◊Ê„ ¬‡øÊÃ ÷Ë •ŸÈ¬øÊÁ⁄Ã ’Ë¡ ◊¢ x{ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ •¢∑È§⁄á Ê ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò– ¡Ê Á∑§ ‚Ê◊Êã ƒÊ ÷á «Ê⁄á Ê ◊¢ Æ~ ◊Ê„ ◊¢ y ¬ÁÃ‡ÊÃ ∞fl¢ vw ◊Ê„ ◊¢ ‡ÊÍã ƒÊ „Ê ¡ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ‚Ê◊Êã ƒÊ ÷á «Ê⁄á Ê ∑§Ë ÁSÕÁÃ ◊¢ ’Ë¡ ‚¢ª„á Ê ∑§ Æ{ ◊Ê„ ∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ Á∂ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ’ÈflÊß ∑§ ¬Ífl ’Ë¡ ∑§Ê ~{ É Ê¢≈U Ã∑§ ∆¢U« ¬ÊŸË ◊¢ «È’Ê∑§⁄ ⁄πŸ ∑§ ¬‡øÊÃ ’ÈflÊß ∑§⁄Ÿ ¬⁄ •¢∑È§⁄á Ê ¬ÁÃ‡ÊÃ {w ‚ {z ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ¬Êå Ã „ÊÃË „Ò ¡Ê Á∑§ •ŸÈ¬øÊÁ⁄Ã ’Ë¡ ◊¢ ◊Êò Ê Æ} ¬ÁÃ‡ÊÃ „ÊÃË „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊- ’Ë¡ ∑§Ê ’Ê⁄Ë∑§ ◊„ËŸ ⁄Ã ◊¢ ’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò Ä ƒÊÊ¢Á∑§ ß‚∑§ ’Ë¡ ∑§Ê»§Ë ¿UÊ≈U „ÊÃ „Ò¢ ∞fl¢ Á◊Ë ◊¢ ’ÈflÊß ∑§⁄Ÿ ¬⁄ ßŸ∑§Ê ÷Íá Ê ◊⁄ ¡ÊÃÊ „Ò–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’È•Êß ◊Êø ‚ ◊ß ∑§ ◊ä ƒÊ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ „ÃÈ zÆ ‚ {Æ ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊªË–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ’ÈflÊß ∑§ Á∂∞ Ä ƒÊÊ⁄Ë ∑§ SÕÊŸ ¬⁄ ¡Á◊Ÿ‡ÊŸ ≈U ∑§Ê ¬ƒÊÊª ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– Á¡‚◊¢ ’Ê⁄Ë∑§ ◊„ËŸ ⁄Ã ÷⁄∑§⁄ Æv ‚.◊Ë. ∑§Ë ª„⁄Êß ◊¢ ’Ë¡ ∑§Ë ’ÈflÊß ∑§⁄ ’Ë¡ ‚ ’Ë¡ ∑§Ë ŒÍ⁄Ë Æv ‚.◊Ë. ⁄πŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ß‚∑§ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ¬Ê⁄¢Á÷∑§ ÃÊÒ⁄ ¬⁄ •à ƒÊÊÁœ∑§ Œπ÷Ê∂ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊÃË „Ò– ƒÊ„ œË◊Ë ªÁÃ ‚ flÎÁf ∑§⁄Ÿ flÊ∂Ê „ÊÃÊ „Ò– •Ã— ß‚ •à ƒÊÊÁœ∑§ œÍ¬ ∞fl¢ Ã¡ ‚ŒË ‚ ’øÊŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ¬⁄ ∑§÷Ë ∑§÷Ë ¿UÊ≈U ¿UÊ≈U Á¿UŒ Œπ ª∞ „Ò¢ Á¡‚ ∞ã «Ê‚À»§ÊÚŸ ∑§ Æv ¬ÁÃ‡ÊÃ ∑§ É ÊÊ∂ ∑§ Á¿U«∏∑§Êfl ∞fl¢ Á◊Ë ◊¢ ’ÒÁflS≈UËŸ ¬Êfl«⁄ ∑§Ê Æv ¬ÁÃ‡ÊÃ É ÊÊ∂ ∑§Ê Á¿U«∏∑§Êfl ∑§⁄ ⁄Ê∑§ÕÊ◊ ∑§Ë ¡Ê ‚∑§ÃË „Ò–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ⁄Ã+Á◊Ë+ ªÊ’⁄ πÊŒ ∑§Ê ‚◊ÊŸ ◊Êò ÊÊ ◊¢ ∂∑§⁄ ©‚◊¢ Æw ªÊ◊ ¬Ê≈UÊ‡Ê ¬ÁÃ ¬ÊÒ∂ËÁÕŸ ’Òª ◊¢

159

∂∑§⁄ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - Ÿ‚⁄Ë ’« ‚ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ vz&wz ‚◊Ë „ÊŸÊ øÊÁ„∞– Ÿ‚⁄Ë ’« ‚ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê ∑§⁄Ã ‚◊ƒÊ •à ƒÊ¢Ã ‚Ã∑§ÃÊ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊÃË „Ò– •ÕÊÃ ⁄Ê¬á Ê ∑§⁄Ã ‚◊ƒÊ ¡«∏ ∑§Ê •Ê‚¬Ê‚ ∑§Ë Á◊≈U≈UË ‚Á„Ã ÁŸ∑§Ê∂ ∑§⁄ „Ë ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ’Òª ◊¢ ⁄ÊÁ¬Ã ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞ •ã ƒÊÕÊ ¬ÊÒœ ∑§ ◊ÎÃ „ÊŸ ∑§Ë ‚¢÷ÊflŸÊ •Áœ∑§ ⁄„ÃË „Ò–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ ∑§ ’Ëø w.z&w.z ◊Ë≈U⁄ ∑§Ê •¢Ã⁄Ê∂ ⁄πŸÊ øÊÁ„∞–

ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœ ∑§Ê xÆ&xÆ&xÆ ‚◊Ë ∑§ ª«…U ◊¢ ⁄ÊÁ¬Ã Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ∂ª÷ª Æ{ ◊Ê„ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl- ⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¥ ‚ ‚È⁄ÊÊ ∑§ Á∂∞ ÃÊ⁄ ƒÊÊ ∑§Ê≈UÊ¢ ∑§Ë ’Êª«∏ ∂ªÊŸÊ– ⁄Ê¬á ÊË¢ ◊¢ ¬Õ◊ ÃËŸ ◊Ê„ ◊¢ ¬ÊÒœ ∑§Ë ’…U∏Ã ∑§ Á∂∞ ÁŸ⁄¢Ã⁄ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ∑§◊ ‚ ∑§◊ ŒÊ ’Ê⁄ ÁŸ¥ŒÊß ∞fl¢ ªÈ«∏Êß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒä Ê ◊¢ •ë ¿UË ’…∏UÃ „ÊÃË „Ò– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ¤ÊÊ⁄ ‚ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ - •ÊƒÊÈflÁŒ∑§ •ÊÒcÊÁœ ◊¢ ƒÊ„ flÎ Ê ∑§ß Ã⁄„ ‚ ©¬ƒÊÊªË „Ò ¡Ò‚ ß‚ flÎ Ê ∑§Ë ¿UÊ∂ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª πÍŸ ‚ ‚¢’¢ÁœÃ ’Ë◊ÊÁ⁄ƒÊÊ¢ ∑§ ©¬øÊ⁄ ◊¢, ’ÈπÊ⁄, ¬≈U ◊¢ ŒŒ, ¡∂Ÿ, ‚Í¡Ÿ, ◊Ê¢‚¬Á‡ÊƒÊÊ¢ ◊¢ ŒŒ, ÁflcÊÊÄ Ã, ∑§»§ ∞fl¢ ∑§Ê◊Êà Ã¡∑§ •ÊÒcÊÁœ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ∞fl¢ »§∂ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ¬≈U ∑§ ¿UÊ∂ ∞fl¢ ©‚‚ „ÊŸ flÊ∂ ŒŒ ∑§Ê ∑§◊ ∑§⁄Ÿ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ ÃŸ ∞fl¢ ¿UÊ∂ ◊¢ ç∂flÊŸÊß«, Ç ∂ÊƒÊ∑§Ê‚Êß«‚ ∞fl¢ ≈UÁŸŸ ∑§ ‚ÊÕ ∑§ß Ã⁄„ ∑§ ∞À∑§∂Êß«‚ ¬Ê∞ ¡ÊÃ „Ò¢ Á¡‚∑§ ∑§Ê⁄á Ê ß‚‚ ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§∞ ª∞ ‚à Ã ∑§Ê ¬ƒÊÊª ¬≈U ∑§ •¢Œ⁄ „ÊŸ flÊ∂ ∑§Ë«∏ ∑§Ê ◊Ê⁄Ÿ ◊¢ ∑§Ê»§Ë ¬÷Êfl‡ÊË∂ ¬ÊƒÊÊ ªƒÊÊ „Ò–

•ã ƒÊ - flÒô ÊÊÁŸ∑§ ‚¢≈U ¡ÊÚŸ Ÿ ß‚∑§ ÃŸ ∞fl¢ ¿UÊ∂ ‚ ÃÒƒÊÊ⁄ ‚à Ã ∑§Ê Áø¢ÃÊ, É Ê’⁄Ê„≈U ŒÍ⁄ ∑§⁄Ÿ ∑§ Á∂∞ ÃÒƒÊÊ⁄ •ÊÒcÊÁœ ∑§ ÃÊÒ⁄ ¬⁄ ¬◊ÊÁá ÊÃ Á∑§ƒÊÊ Á¡‚ ©ã „Ê¥Ÿ «ÊƒÊ¡¬Ê◊ ŸÊ◊ ∑§Ë ŒflÊß ∑§Ê Á’ŸÊ Á∑§‚Ë ŒÈc¬÷Êfl ∑§ ÃÊÒ⁄ ¬⁄ ‚ÊÁ’Ã Á∑§ƒÊÊ–

160

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ∑§‚ÊŒ, ∑§S‚ÊŒ

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ∑§Á‚ƒÊÊ ‚ÊÁ◊ƒÊÊ

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ∂Ç ƒÊÍÁ◊Ÿ‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê flÎ Ê „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ ◊ä ƒÊ◊ •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ê ‚ŒÊ’„Ê⁄ flÎ Ê „ÊÃÊ „Ò– ß‚ flÎ Ê ∑§Ë ¿UÊ∂

œÍ‚⁄ ª„⁄ ⁄¢ª ∑§Ë ∞fl¢ ¬Áà ÃƒÊÊ¢ vz ‚ xÆ ‚◊Ë ∂¢’Ë { ‚ vy ∑§

¡Ê«∏ ◊¢ «¢∆U∂ ⁄Á„Ã „ÊÃË „Ò– ß‚∑§ »Í§∂ ª„⁄ ¬Ë∂ ⁄¢ª ∑§ ¬Ê¢ø

Œ∂ flÊ∂ ¡’Á∑§ ß‚∑§ »§∂ vz ‚ wÆ ‚◊Ë ∂¢’ ’∂ŸÊ∑§Ê⁄

’ÒªŸË ⁄¢ª ∑§ „ÊÃ „Ò¢ ¡Ê Á∑§ ¬∑§Ÿ ¬⁄ ÷Í⁄ ⁄¢ª ∑§ „ÊÃ „Ò Á¡‚∑§

•¢Œ⁄ ¿UÊ≈U-¿UÊ≈U ◊π◊∂Ë ’Ë¡ ÁSÕÃ „ÊÃ „Ò¢–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ƒÊ„ ¬Á‡ø◊Ë ¬ÊƒÊmË¬ ◊¢ ¬Ê∞ ¡ÊŸ flÊ∂Ê flÎ Ê „Ò ¡Ê Á∑§ ŒÁÊá Ê

÷Ê⁄Ã ◊¢ ◊ÈÅƒÊÃ— ÃÁ◊∂ŸÊ«Í ∞fl¢ ∑§ŸÊ≈U∑§ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

ß‚∑§ •∂ÊflÊ ƒÊ„ Ÿ¬Ê∂, ü ÊË∂¢∑§Ê, ’¢ª∂ÊŒ‡Ê ∞fl¢ êƒÊÊ¢◊Ê⁄ ◊¢

¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ¬Ê∑§ÎÁÃ∑§ M§¬ ‚ ƒÊ„ ‡ÊÈc∑§ ¡¢ª∂Ê¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ

¡ÊÃÊ „Ò–

SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ ⁄ÃË∂Ë Ÿ◊Ë¢ ƒÊÈÄ Ã •ë ¿UË ¡∂ ÁŸ∑§Ê‚Ë flÊ∂Ë Á◊Ë ◊¢

ß‚∑§Ë ’…∏UÃ •ë ¿UË ŒπË ªß „Ò– ƒÊ„ flÎ Ê ‚ÍπÊ ¬ÁÃ⁄Êœ∑§

Ê◊ÃÊ ⁄πÃÊ „Ò– ƒÊ„ ‚ŒË ∞fl¢ ¬Ê∂ ∑§ ¬ÁÃ •ÁÃ ‚¢flŒŸ‡ÊË∂

„Ò– ◊ÎŒÊ ∑§Ê ¬Ë.∞ø. z.z ‚ |.z Ã∑§ „ÊŸ ¬⁄ ß‚∑§Ë ’…∏UÃ •ë ¿UË

ŒπË ªß „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - ß‚ flÎ Ê ◊¢ ’Ë¡ ¬ÁÃflcÊ ©à ¬ÊÁŒÃ „ÊÃÊ „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚∑§ »Í§∂ ‚ ◊ß-¡ÍŸ ◊¢ flÎ Ê ¬⁄ ∂ªÃ „Ò¢– ¡’Á∑§ »§∂ ◊Êø-

•¬Ò∂ ∑§ ◊ä ƒÊ ¬∑§∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢ ∞fl¢ ’Ë¡ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê ◊Êø-

•¬Ò∂ ◊Ê„ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ∞∑§ Á∑§∂ÊªÊ◊ ◊¢ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ wzÆÆÆ ‚ xzÆÆÆ Ã∑§ ¬ÊƒÊË

¡ÊÃË „Ò–

49- dlksn

161

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ‚Ê◊Êã ƒÊ ÁSÕÁÃ ◊¢ ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ ∂ª÷ª Æw

flcÊ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–


•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ÃÊ¡ ’Ë¡ ◊¢ zÆ ‚ {Æ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ ¬ÊƒÊË ªß

„Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ’Ë¡ •¥∑È§⁄Uá Ê ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¥ ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ yz ‚ zÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ

Ã∑§ ¬ÊƒÊË ªß–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê flÊƒÊÈ ⁄Êœ∑§ ¡Ê⁄ ◊¢ ∑§◊⁄ ∑§ ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄ ÷á «ÊÁ⁄Ã


©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ‚Ê◊Êã ƒÊ ÷á «Ê⁄á Ê ∑§Ë ÁSÕÁÃ ◊¢ ’Ë¡ ‚¢ª„á Ê ∑§ vw ‚ v} ◊Ê„

∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ Á∂ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ’ÈflÊß ¬Ífl ’Ë¡ ∑§Ê vÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢œÃÊ ∑§ ‚ÀçƒÊÍÁ⁄∑§ •ê∂ ∑§

‚ÊÕ vÆ Á◊Ÿ≈U Ã∑§ Á÷ªÊŸ ∑§ ¬‡øÊÃ ’ÈflÊß ∑§⁄Ÿ ‚ •¢∑È§⁄á Ê

◊¢ wz ‚ xÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ ∑§Ë ’…∏UÊà Ã⁄Ë „ÊÃË „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊- ’Ë¡ ∑§Ê ’Ê⁄Ë∑§ ◊„ËŸ ⁄Ã ◊¢ ’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò

Ä ƒÊÊ¢Á∑§ ß‚∑§ ’Ë¡ ∑§Ê»§Ë ¿UÊ≈U „ÊÃ „Ò¢ ∞fl¢ Á◊Ë ◊¢ ’ÈflÊß ∑§⁄Ÿ

¬⁄ ßŸ∑§Ê ÷Íá Ê ◊⁄ ‚∑§ÃÊ „Ò–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’È•Êß ◊Êø ‚ •¬Ò∂ ∑§ ◊ä ƒÊ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœÊ¢ „ÃÈ Æ} ‚ vÆ ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊªË–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ’ÈflÊß ∑§ Á∂∞ Ä ƒÊÊ⁄Ë ◊¢ Æw ‚◊Ë ∑§Ë ⁄Ã

Á’¿UÊ∑§⁄ ∑§ÃÊ⁄ ◊¢ Æv ‚ v.z ‚◊Ë ∑§Ë ‚◊ÊŸ ŒÍ⁄Ë ¬⁄ ∑§ÃÊ⁄ ◊¢

’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ’ÈflÊß ∑§ ∞∑§ ◊Ê„ ¬‡øÊÃ •¢∑È§⁄á Ê ¬Ê⁄¢÷

„Ê ¡ÊÃÊ „Ò– ’Ë¡ ∑§Ê ‚Ëœ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ’ÒÇ ‚ ◊¢ ÷Ë ’ÈflÊß ∑§Ë ¡Ê

‚∑§ÃË „Ò–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ß‚∑§ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ¬Ê⁄¢Á÷∑§ ÃÊÒ⁄ ¬⁄ •à ƒÊÊÁœ∑§

Œπ÷Ê∂ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊÃË „Ò– •Ã— ß‚ •à ƒÊÊÁœ∑§ œÍ¬

∞fl¢ Ã¡ ‚ŒË ‚ ’øÊŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á ÊË ◊¢

¬Õ◊ ◊ÊŸ‚ÍŸ ∑§ •¢Ã ◊¢ ¬ÊÒœ ◊¢ •ÁÃÁ⁄Ä Ã ≈U„ÁŸƒÊÊ¢ ∑§Ê ¿¢U≈UÊß

∑§ÊƒÊ Á∑§ƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò Á¡‚‚ ¬ÊÒœ ∑§Ë ’…∏UÃ •ë ¿UË „ÊÃË „Ò

ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ¡∂flÊƒÊÈ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê „ÊŸ flÊ∂ ¬Á⁄flÃŸ ‚ Á∑§‚Ë

÷Ë Ã⁄„ ∑§Ë ’Ë◊Ê⁄Ë ∑§Ê ¬÷Êfl Œπ ¡ÊŸ ¬⁄

»§»Í¥§ŒŸÊ‡Ê∑§/∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊß ∑§Ê ¬ƒÊÊª v ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚¢ÊœÃÊ

162

∑§Ê É ÊÊ∂ ’ŸÊ∑§⁄ ‚å ÃÊ„ ◊¢ ∞∑§ ’Ê⁄ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ ©ÁøÃ „ÊÃÊ

„Ò–


πÊŒ ∑§Ê ‚◊ÊŸ ◊Êò ÊÊ ◊¢ ∂∑§⁄ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœÊ¢ ∑§ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ vx&wÆ ‚◊Ë „ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø w&w ◊Ë≈U⁄ ∑§Ê •¢Ã⁄Ê∂



øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ∂ª÷ª Æy ‚ Æz ◊Ê„ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞–


’Êª«∏ ∂ªÊ ∞fl¥ ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ¬Õ◊ ÃËŸ ‚ øÊ⁄ ◊Ê„ ◊¢ ¬ÊÒœ ∑§Ë

’…∏UÃ ∑§ Á∂∞ ÁŸ⁄¢Ã⁄ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ◊Ê„

◊¢ ∑§◊ ‚ ∑§◊ ŒÊ ’Ê⁄ ÁŸ¥ŒÊß ∞fl¢ ªÈ«∏Êß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒä Ê ◊¢ •ë ¿UË

’…∏UÃ „ÊÃË „Ò– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ¤ÊÊ⁄ ‚


©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ƒÊ„ flÎ Ê ‡ÊÊ÷ÊŒÊ⁄ „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ‚«∑§ Á∑§ŸÊ⁄ ∞fl¢ ’ÊªÊŸÊ¢ ◊¢

∂ªÊŸ ∑§ Á∂∞ ∑§Ê»§Ë ©¬ƒÊÊªË „Ò– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ‚ •ë ¿UÊ

πÊŒ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ¡∂Ê™§ ∂∑§«∏Ë ∑§ ÃÊÒ⁄ ¬⁄

©¬ƒÊÊªË „ÊÃË „Ò– ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ß‚ ÷flŸ ÁŸ◊Êá Ê ∑§ÊƒÊ „ÃÈ

÷Ë ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚ flÎ Ê ∑§ ‚÷Ë ÷Êª ‚ ≈UÁŸŸ

¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ß‚∑§Ë ∂∑§«∏Ë ‚ •ë ¿UË ªÈá Êflà ÃÊ

∑§Ê øÊ⁄∑§Ê∂ ¬Êå Ã „ÊÃÊ „Ò– ƒÊ„ flÎ Ê ’∑§Ê⁄ ¬«∏Ë ¡◊ËŸ ¬⁄ ¬ÈŸ—

„⁄Ê-÷⁄Ê Á∑§∞ ¡ÊŸ ∑§ Á∂∞ ÷Ë ∂ªÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚ flÎ Ê ‚

ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§Ë ¡ÊŸ flÊ∂Ë •ÊÒcÊÁœ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª ’⁄Ë-’⁄Ë, ◊œÈ◊„,

¬Áø‚, ∞fl¢ ¬‡ÊÊ’ ‚ „ÊŸ flÊ∂Ë Ã∑§∂Ë»§Ê¢ ∑§ ß∂Ê¡ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ

¡ÊÃÊ „Ò– ß‚∑§ •ÁÃÁ⁄Ä Ã ß‚‚ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊŸ flÊ∂Ë ŒflÊßƒÊÊ¢

ŒŒÁŸflÊ⁄∑§, ¡Òfl¬ÁÃ⁄Êœ∑§, ©ë ø ⁄Ä Ã øÊ¬ ∑§Ê ÁŸƒÊ¢Áò ÊÃ ∑§⁄Ÿ

•ÊÁŒ ◊¢ ©¬ƒÊÊªË „ÊÃË „Ò–

•ã ƒÊ - S≈¢U¬ å ∂Ê¢Á≈¢Uª ‚ ÷Ë ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§ƒÊ ¡Ê ‚∑§Ã „Ò¢ Á¡‚∑§ Á∂∞

v.w ‚◊Ë ªÊ∂Êß ∑§ S≈¢U¬ ∑§Ê ∂ŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

163

¬¡ÊÁÃ ∑§Ê SÕÊŸËƒÊ ŸÊ◊ - ÁÃã ‚Ê

flÊŸS¬ÁÃ∑§ ŸÊ◊ - ƒÊÍ¡ËÁŸƒÊÊ «∂’Á¡ƒÊÊÁ«‚

¬Á⁄øƒÊ - ƒÊ„ ∂Ç ƒÊÍÁ◊Ÿ‚Ë ∑È§∂ ∑§Ê flÎ Ê „Ò–

¬„øÊŸ - ƒÊ„ ◊ä ƒÊ◊ •Ê∑§Ê⁄ ∑§Ê •f ¬á Ê¬ÊÃË flÎ Ê „ÊÃÊ „Ò– ß‚ flÎ Ê ∑§Ë

™°§øÊß | ‚ vy ◊Ë≈U⁄ ∞fl¢ ªÊ∂Êß yÆ ‚ zÆ ‚◊Ë Ã∑§ „ÊÃË „Ò–

ß‚∑§Ë ¿UÊ∂ „À∑§ ªÈ∂Ê’Ë ⁄¢ª ‚ ª„⁄ ŸË∂ ⁄¢ª πÈ⁄Œ⁄Ë

•ÁŸƒÊÁ◊Ã ¬Ã∂ ∑§Ê¢≈UŒÊ⁄ „ÊÃË „Ò– ß‚∑§ »§∂ ÃÕÊ »Í§∂ „À∑§

ªÈ∂Ê’Ë ‚ ∂∑§⁄ ‚»§Œ ⁄¢ª ∑§ „ÊÃ „Ò¢– ¡’Á∑§ »§∂ z ‚ vÆ

‚◊Ë ∂¢’ ∞fl¢ v ‚◊Ë øÊÒ«∏ „ÊÃ „Ò¢–

¬ÊÁå Ã SÕÊŸ - ÿ„ ÷Ê⁄Ã ∞fl¢ Ÿ¬Ê∂ ∑§ Ÿ◊ ¬á Ê¬ÊÃË ¡¢ª∂Ê¢ ◊¢ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

•Áœ∑§Ã⁄ ƒÊ„ ‚Ê∂ ∑§ flÎ ÊÊ¢ ∑§ ‚ÊÕ ¬ÊƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ◊ä ƒÊ ¬Œ‡Ê

◊¢ ƒÊ„ Á‚flŸË, ’Ê∂ÊÉ ÊÊ≈U, ◊á «∂Ê, „Ê‡Ê¢ªÊ’ÊŒ •ÊÁŒ Á¡∂Ê¢ ◊¢


SÕÊŸËƒÊ ∑§Ê⁄∑§ (Locality Factor)- ƒÊ„ ÁflÁ÷ã Ÿ ¬∑§Ê⁄ ∑§Ë Á◊Ë ◊¢ flÎÁf ∑§⁄ÃÊ „Ò ¬⁄¢ÃÈ ß‚∑§Ë

⁄ÃË∂Ë Ÿ◊Ë¢ ƒÊÈÄ Ã •ë ¿UË ¡∂ ÁŸ∑§Ê‚Ë flÊ∂Ë Á◊Ë ◊¢ ß‚∑§Ë

’…∏UÃ •ë ¿UË ŒπË ªß „Ò–

’Ë¡ ø∑§ - ß‚ flÎ Ê ◊¢ •ÁŸƒÊÁ◊Ã ’Ë¡ ø∑§ ŒπÊ ªƒÊÊ „Ò •ÕÊÃ Á∑§‚Ë flcÊ

•Áœ∑§ ∞fl¢ •ë ¿UÊ ’Ë¡ ©à ¬ÊÁŒÃ „ÊÃÊ „Ò ¡’Á∑§ Á∑§‚Ë flcÊ ◊¢

’Ë¡ ©à ¬ÊŒŸ ∑§Ê»§Ë ∑§◊ „ÊÃÊ „Ò– •ÕÊÃ ∞∑§ ‚ ŒÊ flcÊ ∑§

•¢Ã⁄Ê∂ ¬⁄ ∑§÷Ë-∑§÷Ë •ë ¿UÊ ’Ë¡ ©à ¬ÊŒŸ ŒπÊ ªƒÊÊ „Ò–

§ÃÈ¡ÒÁfl∑§Ë (Phenology) - ß‚∑§ »Í§∂ »§⁄fl⁄Ë ‚ ◊Êø ◊¢ flÎ Ê ¬⁄ ∂ªÃ „Ò¢– ¡’Á∑§ »§∂

◊ß ‚ ¡ÍŸ ∑§ ◊ä ƒÊ ¬∑§∑§⁄ ÃÒƒÊÊ⁄ „ÊÃ „Ò¢ ∞fl¢ ’Ë¡ ∑§Ê ‚¢ª„á Ê

¡ÍŸ ◊Ê„ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÁÃÁ∑§∂Ê ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ - ∞∑§ Á∑§∂ÊªÊ◊ ◊¢ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ‚¢ÅƒÊÊ w}ÆÆÆ ‚ xxÆÆÆ Ã∑§ ¬ÊƒÊË

¡ÊÃË „Ò–

50- frUlk

164

¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ - ‚Ê◊Êã ƒÊ ÁSÕÁÃ ◊¢ ’Ë¡ ∑§Ë ¡ËflŸ Ê◊ÃÊ •flÁœ ∂ª÷ª Æv

flcÊ Ã∑§ „ÊÃË „Ò–


•¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ - ÃÊ¡ ’Ë¡ ◊¢ zÆ ‚ {z ¬ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ •¢∑È§⁄á Ê Ê◊ÃÊ „UÊÃË „Ò–

¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃ - ’Ë¡ •¥∑È§⁄Uá Ê ∑§ •ŸÈ¬ÊÃ ◊¥ ¬ÊÒœ ¬ÁÃ‡ÊÃÃÊ xz ‚ zÆ ¬ÁÃ‡ÊÃ

Ã∑§ „UÊÃË „ÒU–

©¬ƒÊÈÄ Ã ÷¢«Ê⁄á Ê ÁflÁœ - flÊƒÊÈ ⁄Êœ∑§ ¡Ê⁄ ◊¢ ∑§◊⁄ ∑§ ÃÊ¬◊ÊŸ ¬⁄ ÷á «ÊÁ⁄Ã Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ

øÊÁ„∞–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ ∑§Ë •flÁœ - ‚Ê◊Êã ƒÊ ÷á «Ê⁄á Ê ∑§Ë ÁSÕÁÃ ◊¢ ’Ë¡ ‚¢ª„á Ê ∑§ Æ~ ‚ vw ◊Ê„

∑§ •¢Œ⁄ ©¬ƒÊÊª ∑§⁄ Á∂ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

’È•Êß ¬Ífl ©¬øÊ⁄á Ê - ’ÈflÊß ¬Ífl ’Ë¡ ∑§Ê wy É Ê¢≈U ∆¢U« ¬ÊŸË ◊¢ Á÷ªÊ∑§⁄ ⁄πŸ ∑§

¬‡øÊÃ ’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ ©¬ƒÊÈÄ Ã „ÊÃÊ „Ò–

•¢∑È§⁄á Ê „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ◊Êä ƒÊ◊- ’Ë¡ ∑§Ê ’Ê⁄Ë∑§ ◊„ËŸ ⁄Ã ∑§ ‚ÊÕ ∑È§¿U ◊Êò ÊÊ ◊¢ Á◊Ë

Á◊∂Ê∑§⁄ ’ÈflÊß ∑§⁄Ÿ ‚ ’Ë¡ ◊¢ •¢∑È§⁄á Ê ‡ÊËÉ Ê •ÊÃÊ „Ò– ‚ÊÕ

„Ë ’Ë¡ ∑§ ÷Íá Ê ∑§ ◊⁄Ÿ ∑§Ë ‚¢÷ÊflŸÊ ∑§◊ „Ê ¡ÊÃË „Ò–

’È•Êß ∑§Ê ‚◊ƒÊ - ’Ë¡ ∑§Ë ’È•Êß ¡ÍŸ-¡È∂Êß •ÕÊÃ ◊ÊŸ‚ÍŸ ∑§ ¬Ê⁄¢÷ „ÊÃ „Ë

∑§Ë ¡ÊŸË øÊÁ„∞–

vÆÆ ¬ÊÒœ „ÃÈ •Êfl‡ƒÊ∑§ ’Ë¡Ê¢ ∑§Ë ◊Êò ÊÊ - vÆÆ ¬ÊÒœÊ¢ „ÃÈ vÆ ‚ vw ªÊ◊ ’Ë¡ ∑§Ë •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊªË–

’È•Êß „ÃÈ ©¬ƒÊÈÄ Ã ÁflÁœ - ’Ë¡ ∑§Ê ⁄Ê¬á ÊË ◊¢ ’ÈflÊß ∑§ Á∂∞ Ä ƒÊÊ⁄Ë ◊¢ ŒÊ ÷Êª ⁄Ã ∞fl¢ ∞∑§

÷Êª Á◊Ë ∑§Ë ¬⁄Ã Á’¿UÊ∑§⁄ ∑§ÃÊ⁄ ◊¢ Æv ‚◊Ë ∑§Ë ª„⁄Êß ◊¢

’ÈflÊß ∑§⁄ŸÊ øÊÁ„∞– ’ÈflÊß ∑§ Æv ‚å ÃÊ„ ¬‡øÊÃ •¢∑È§⁄á Ê

¬Ê⁄¢÷ „Ê ¡ÊÃÊ „Ò– ’Ë¡ ∑§Ê ‚Ëœ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ’ÒÇ ‚ ◊¢ ÷Ë ’ÈflÊß

∑§Ë ¡Ê ‚∑§ÃË „Ò–

⁄Ê¬á ÊË •flSÕÊ ◊¢ ’Ë◊Ê⁄Ë ∞fl¢ ’øÊfl- ⁄UÊ¬á ÊË ◊¥ „Ê« ⁄ÊÚ≈U, ¬ÊÁ∑§≈U ⁄ÊÚ≈U, √„Êß≈U S¬¢¡Ë ⁄ÊÚ≈U ŸÊ◊∑§

’Ë◊Ê⁄Ë ŒπË ªß „Ò ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ◊¢ ∑§ß Ã⁄„

∑§ ∑§Ë≈U ÷ÊË ∑§Ê ¬∑§Ê¬ ŒπÊ ªƒÊÊ „Ò– •Ã— ß‚∑§ ’øÊfl ∑§

Á∂∞ »§»Í¥§ŒŸÊ‡Ê∑§/∑§Ë≈UŸÊ‡Ê∑§ ŒflÊ ∑§Ê v ¬ÁÃ‡ÊÃ ‚Ê¢œÃÊ ∑§

É ÊÊ∂ ∑§Ê ‚å ÃÊ„ ◊¢ ∞∑§ ’Ê⁄ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

¬ÊÚÁ≈¢Uª Á◊ü Êá Ê - ¬ÊÒœ ∑§Ë •ë ¿UË flÎÁf ∑§ Á∂∞ ¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ◊¢ ⁄Ã + Á◊Ë + ¡ÒÁfl∑§

πÊŒ (⁄Êß¡ÊÁ’ƒÊ◊) ∑§Ê ‚◊ÊŸ ◊Êò ÊÊ ◊¢ ∂∑§⁄ ¬ÊÒœ ⁄Ê¬á Ê


165

¬ÊÚ∂ËÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœÊ¢ ∑§ ⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÚÁ∂ÁÕŸ ∑§Ê ◊Ê¬ vz&wz ‚◊Ë „ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê •¢Ã⁄Ê∂ (¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø)- ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬ÊÒœ ‚ ¬ÊÒœ¢ ∑§ ’Ëø x&{ ◊Ë≈U⁄ ∑§Ê •¢Ã⁄Ê∂ ⁄πŸÊ øÊÁ„∞–

ª«…U ∑§Ê ◊Ê¬ - ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê xÆ&xÆ&xÆ ‚◊Ë ∑§ ª«…U ◊¢ ⁄ÊÁ¬Ã Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê „ÃÈ ¬ÊÒœ ™°§øÊß/•ÊƒÊÈ - ∂ª÷ª Æv flcÊ ∑§Ë •ÊƒÊÈ ∑§ ¬ÊÒœÊ¢ ∑§Ê ⁄Ê¬á Ê Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞–

⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ Á‚¢øÊß ∞fl¢ ⁄π⁄πÊfl- ⁄Ê¬á Ê Êò Ê ◊¢ ◊flÁ‡ÊƒÊÊ¥ ‚ ‚È⁄ÊÊ ∑§ Á∂∞ ÃÊ⁄ ƒÊÊ ∑§Ê¥≈UÊ¢ ∑§Ë ’Êª«∏ ∂ªÊŸÊ ∞fl¥ ß‚∑§ ‚ÊÕ „Ë ◊Ê„ ◊¢ ∑§◊ ‚ ∑§◊ ŒÊ ’Ê⁄ ÁŸ¥ŒÊß ∞fl¢ ªÈ«∏Êß ∑§⁄Ÿ ‚ ¬ÊÒä Ê ◊¢ •ë ¿UË ’…U∏Ã „ÊÃË „Ò– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ¬Ê⁄¢Á÷∑§ •flSÕÊ ◊¢ ¬ÊÒœ ∑§Ê „À∑§Ë ¿UÊƒÊÊ ◊¢ ⁄πÊ ¡ÊŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „Ò– ¬ÊÒœ ∑§Ë flÎÁf ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄ ßã „¢ ¬∑§Ê‡Ê ∑§Ë •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ÃÊ „ÊÃË „Ò, Ä ƒÊÊ¢Á∑§ ƒÊ„ ¬∑§Ê‡Ê¬ ÊË „ÊÃÊ „Ò– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ‚◊ƒÊ ª«…U ◊¢ ¡Òfl πÊŒ ∑§Ê ¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊŸÊ øÊÁ„∞– Á¡‚◊¢ ⁄Êß¡ÊÁ’ƒÊ◊ ◊ÈÅƒÊ Sò ÊÊÃ ∑§ M§¬ ◊¢ „ÊŸÊ øÊÁ„∞– ⁄Ê¬á Ê ∑§ ÃÈ⁄¢Ã ’ÊŒ ∞fl¢ ÁŸ¢ŒÊß ∑§ ¬‡øÊÃ ¤ÊÊ⁄ ‚ Á‚¢øÊß ∑§⁄ŸÊ •à ƒÊ¢Ã •Êfl‡ƒÊ∑§ „ÊÃÊ „Ò–

©¬ƒÊÊÁªÃÊ - ß‚ flÎ Ê ∑§Ë ¿UÊ∂ ∑§Ê ©¬ƒÊÊª í fl⁄ ∞fl¢ ¬Áø‚ ∑§Ë ŒflÊß ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ◊¢ Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚ flÎ Ê ∑§Ë ¡«∏Ê¢ ◊¢ Á◊Ë ∑§ Ê⁄á Ê ∑§Ê ⁄Ê∑§Ÿ ∑§Ë Ê◊ÃÊ „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ß‚ …U∂ÊŸ •ÕÊÃ ¬„Ê«∏Ë Êò ÊÊ¢ ◊¢ ∂ªÊƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò– ß‚∑§ »Í§∂ ∑§Ê»§Ë πÍ’‚Í⁄Ã „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ß‚ ‡ÊÊ÷ÊŒÊ⁄ flÎ Ê ∑§ M§¬ ◊¢ ‚«∏∑§ Á∑§ŸÊ⁄ ∂ªÊƒÊÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Ò– ß‚ flÎ Ê ∑§Ë ∂∑§«∏Ë ∑§Ê»§Ë ∑§∆UÊ⁄ „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê »§ŸËø⁄/å ∂ÊßflÈ« ’ŸÊŸ ∑§ Á∂∞ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò– ß‚ flÎ Ê ∑§Ë ∂∑§«∏Ë »§≈UŸ, ≈ÍU≈UŸ •ÊÁŒ ◊¢ ‚ÊªÊÒŸ ∑§Ë ∂∑§«∏Ë ‚ •Áœ∑§ ∑§∆UÊ⁄ ŒπË ªß „Ò– ß‚ ∑§Ê⁄á Ê ƒÊ„ ÷flŸ ÁŸ◊Êá Ê, »§ŸËø⁄, ≈ÒUÄ ‚≈UÊß∂ ∞fl¢ ◊⁄ËŸ å ∂ÊßflÈ« •ÊÁŒ ∑§ Á∂∞ ©¬ƒÊÊª ∑§Ë ¡ÊÃË „Ò– ß‚∑§Ë ¬Áà ÃƒÊÊ¢ ◊¢ ¬Ê≈UËŸ vw ‚ vz ¬ÁÃ‡ÊÃ „ÊŸ ∑§ ∑§Ê⁄á Ê ƒÊ„ øÊ⁄ ∑§ Á∂∞ ©¬ƒÊÊªË „Ò¢– ƒÊ„ flÎ Ê ∂Êπ ÃÒƒÊÊ⁄ ∑§⁄Ÿ ∑§ Á∂∞ ∂Êπ ∑§ ∑§Ë«∏ ¬Ê∂Ÿ ∑§ Á∂∞ „ÊS≈U å ∂Ê¢≈U ∑§Ë Ã⁄„ ©¬ƒÊÊª Á∑§ƒÊÊ ¡ÊÃÊ „Ò–

•ã ƒÊ - M§≈U ∑§Á≈¢Uª ‚ ÷Ë ¬ÊÒœ ÃÒƒÊÊ⁄ Á∑§ƒÊ ¡Ê ‚∑§Ã „Ò¢–

166

References

Books:

Bedell P.E. (1998), Seed science and technology Indian Forestry Species. Allied Publishers Ltd. New Delhi ISBN 81-7023-821-8

Bhat D.M.; SwamyVidya S. and N.H. Ravindranath, (2003) Nursery manual for forest tree species. Universities Press (Indian) Private Limited, Hyderabad (AP) ISBN 81 7371 455 X

Gopikumar, K.; S.Gopikumar and E.V. Anoop, (2003), Forest Nursery & Tree Husbandry.International Book Distributors, Dehra Dun (UK) India. ISBN 81-7089-301-1

Rai S.N., (1999), Nursery and Planting techniques of forest trees in tropical south Asia.Punarvasu Publications, Pentagon House, Kalaghatagi Road, DHARWAD- 580 002 Karnataka-India. ISBN 81-901073-0-5

Troup R.S. (1921), TheSilviculture of Indian Trees. Oxford University Press, New Delhi. ISBN

Prasad Ram and A.K. Kandya, (1992)Handling of forestry seeds in India, Published byAssociated Publishing Company, New Delhi, ISBN 8185211264

167

rduhdh cqy sfvu Ø- - mpsfrimpsfri.org/files/tb_69.pdf · rduhdh cqy sfvu Ø- 69 ou...

Documents