NAPRZÓD, W PRZESZŁOŚĆ!ROSYJSKA POLITYKA HISTORYCZNA W SŁUŻBIE „WIECZNEGO” AUTORYTARYZMU

Maria Domańska, Jadwiga Rogoża

NAPRZÓD, W PRZESZŁOŚĆ!ROSYJSKA POLITYKA HISTORYCZNA W SŁUŻBIE „WIECZNEGO” AUTORYTARYZMU

Maria Domańska, Jadwiga Rogoża

WARSZAWAMAJ 2021

© Copyright by Ośrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpia

REDAKCJA MERYTORYCZNAAdam Eberhardt, Marek Menkiszak

REDAKCJAMałgorzata Zarębska

WSPÓŁPRACAKatarzyna Kazimierska, Tomasz Strzelczyk, Szymon Sztyk

WYKRESYUrszula Gumińska-Kurek

OPRACOWANIE GRAFICZNEPARA -BUCH

SKŁADIMAGINI

ZDJĘCIE NA OKŁADCEJuliya Shangarey / Shutterstock.com

ISBN 978-83-65827-74-6

Ośrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpiaul. Koszykowa 6a, 00-564 Warszawatel.: (+48) 22 525 80 00, info@osw.waw.pl

www.osw.waw.pl

Spis treści

TEZY | 5

WSTĘP | 8

I. SYSTEMOWE UWARUNKOWANIA ROSYJSKIEJ POLITYKI HISTORYCZNEJ (Maria Domańska) | 12

1. Autorytarny kontekst narracji o przeszłości | 12 2. Tożsamość imperialna | 14 3. Sekurytyzacja historii w rosyjskim myśleniu politycznym | 20 4. Ideologizacja i mitologizacja historii | 25

II. RELIGIA ZWYCIĘSTWA JAKO FUNDAMENT PUTINOWSKIEJ POLITYKI HISTORYCZNEJ (Maria Domańska) | 27

1. Zwycięstwo 1945 roku – mit założycielski putinizmu | 27 2. Historia w służbie geopolityki | 32 3. Militaryzacja serc i umysłów | 40 4. Długi cień terroru państwowego: obrona katów, anonimizacja

ofiar | 42

III. INFRASTRUKTURA ROSYJSKIEJ POLITYKI HISTORYCZNEJ – NARZĘDZIA, DZIAŁANIA, PODMIOTY (Maria Domańska, Jadwiga Rogoża) | 49

1. Instrumentarium polityki historycznej | 49 1.1. Przepisy prawa na straży historycznego kanonu | 51 1.2. Archiwa polem bitwy ideologicznej | 55 1.3. Szkoła jako laboratorium neosowietyzmu | 59 2. Rosyjski Kościół Prawosławny – jeden z filarów polityki historycznej

Kremla | 66 3. Instytucje quasi -społeczne jako realizatorzy polityki historycznej

Kremla | 70 4. Popkultura – narzędzie oddziaływania na umysły | 75

IV. SPOŁECZNA RECEPCJA HISTORII I POLITYKI HISTORYCZNEJ KREMLA (Jadwiga Rogoża) | 85

1. Społeczeństwo w „koleinie historycznej”: imperium, silna władza i „tysiącletnia historia” Rosji | 85

2. Stalin w świadomości społecznej: symbol nostalgii za imperium oraz sprawiedliwością społeczną | 93

3. Potęga bierności: specyfika postaw społecznych wobec kremlowskiej narracji historycznej, idei mocarstwowych i autorytarnego modelu państwa | 96

4. „Druga pamięć”: oddolna aktywność społeczna w sferze pamięci historycznej | 101

PODSUMOWANIE | 109

RA

PORT

OSW

5/2

021

5

TEZY

• O specyficerosyjskiejpolitykihistorycznejprzesądzajądwatypyuwarun‑kowań.Sątoczynnikisystemowewynikająceze szczególnegopodglebiaspołeczno‑kulturowego,uformowanegogłówniew tokuburzliwychdzie‑jówXX wieku,a takżebieżąceinteresyautorytarnegoreżimu.Te drugieskutkująskrajnymupolitycznieniemtematykiprzeszłościi wykorzenia‑niempluralizmuopiniiz dyskusjio niej.Narracjahistorycznamalegitymi‑zowaćautorytarnysystemrządówjakooptymalnydlaRosji,a tymsamymutrwalaćwygodnydlaKremlamodelrelacjipaństwo–społeczeństwo.

• PolitykahistorycznamalegitymizowaćwizerunekRosji,rolemiędzynaro‑dowe,dojakichaspiruje,jejinteresymocarstwoweorazagresywnąpoli‑tykęzagraniczną.CelemjestuzasadnianieżądaniaszczególnegowpływuMoskwynageopolitycznykształtwspółczesnejEuropy,a takżenaeuropej‑skąarchitekturębezpieczeństwa.Władzenawiązujądosowieckiejmatrycypostrzegania historii państwa, charakteryzującej sięwyraźnym rysemantyzachodnim.Wynikatoz fundamentalnegoznaczeniaepokiZSRRjakoapogeumpotęgimiędzynarodowejRosjii masłużyćrealizacjipożądanejprzezKremlwizjiwspółczesnegoładumiędzynarodowego.

• WładzeFederacjiRosyjskiej(FR)traktujądyskusjenatematprzeszłościjakoelementbezpieczeństwanarodowego.Prowadzitodosilnejideologizacji,a nawetmitologizacjidziejówkraju.Na strażyprawomyślnościstudiównadnimistoirepresyjnyaparatpaństwa,instrumentalniewykorzystującyprawokarnei administracyjnei ograniczającyswobodębadańhistorycz‑nychpoprzezreglamentacjędostępudoarchiwów.Systemedukacjiobli‑czonyjestnaindoktrynowaniemłodychpokoleńw duchuneosowietyzmuoraznamilitaryzacjęmyśleniao przeszłościi współczesności.

• Fundamentrosyjskiejpolitykihistorycznej stanowisakralizacjazwycię‑stwaw wielkiejwojnieojczyźnianej(1941–1945)jakokluczowegowydarze‑niaw dziejachkraju,stanowiącegoswegorodzajumitzałożycielskiepokiPutinowskiej.Kultowiowego triumfu towarzyszypowrótdo sowieckiejwykładnihistoriiXX wieku,zanegowanejw latachdziewięćdziesiątych.Kulttenopierasięnapropagowaniuideirosyjskiegomesjanizmu,przemil‑czaniulubzaprzeczaniuistnieniaciemnychkarthistoriiZSRR,usprawie‑dliwianiuterrorustalinowskiegoi aneksjiterytorialnychlattrzydziestychi czterdziestych.Zabiegitepełniąistotnąfunkcjęwe współczesnejpolityce

RA

PORT

OSW

5/2

021

6

zagranicznejpaństwa,gdyżwielkawojnaojczyźnianatoswoistyarchetypdziałańmilitarnychprowadzonychprzezMoskwęw XXI wieku.

• Obrazwojny,którystałsięfilaremtriumfalistycznejnarracjiwładz,ulegaw rosyjskimspołeczeństwiecorazwiększejmitologizacji:wrazz odcho‑dzeniempokoleńbezpośrednichświadkówtychwydarzeńzacierasięichwyobrażeniejakotragediihumanitarnej,dramatunarodui jednostek,spu‑stoszeniakontynentu.W zamiankreowanyjestmitwojnywyłączniejakoczynuheroicznego,drogidozwycięstwa,pożądanegosposoburozwiązywa‑niakonfliktówmiędzynarodowych,triumfupaństwai budowyjegoprestiżu.

• Łatwośćzaszczepieniaw świadomościobywatelizmilitaryzowanejpamięcihistorycznejwynikaze specyfikirosyjskiejkulturypolitycznej.Jejtradycyj‑nymielementamisąkultsiłyi „kulturaprzemocy”,powszechnośći akcep‑tacjaprzemocyjakometodyregulowaniarelacjipolityczno‑społecznychnawielupoziomach –władzywobecobywatela,silniejszegowobecsłabszego,przemocy domowej, przemocy jakometodywychowawczej.Militaryza‑cjipamięcihistoryczneji nadaniupaństwurolijedynegojej„dysponenta”sprzyjajątakżespołecznaakceptacjaprymatupaństwanadjednostkąorazprzekonanie,żeRosjapredestynowanajestdoroliwielkiegomocarstwa.Kształtowanieumysłównamodłęmocarstwowąi militarystycznązaczynasięjużw okresieprzedszkolnym,a następniekontynuowanejestnaetapieedukacjiszkolnej,poprzeztreśćpodręcznikówi lekcjihistoriiorazprogra‑mówwychowaniapatriotycznego.

• Jednoz najskuteczniejszychnarzędzikształtowaniaświadomościspołecz‑nej,o którejmowapowyżej,stanowikulturapopularna.W uproszczonej,rozrywkowejformiezaszczepiaonaprzekonaniao potędzepaństwa,cią‑głości„tysiącletniejRosji”i bezalternatywności„odwiecznegoporządku”orazwskazujenaniepatriotycznośćpostawkrytycznychwobecwładzy.Filmy i  seriale przedstawiają wydarzenia historyczne z  różnych epok(okreschrztuRusi,ImperiumRosyjskiego,rewolucjipaździernikowej,ażpoczasyZSRR),jednakw nowychinterpretacjach,wspierającychdzisiej‑sząpolitykęKremla,w tymbudującychkultaparaturepresjii armiijakofundamentu FR.

• Politykęhistorycznąrządzącychwspierai realizujerzeszaorganizacjifor‑malnieniezależnychodwładz.WażnymnarzędziemKremla jestw  tymzakresieRosyjskiKościółPrawosławny,którykontynuujeswojątradycyjnąmisjęlegitymizowaniawładzyświeckiej,podkreślaniaciągłości„tysiąclet‑niegopaństwarosyjskiego”i jegoaspiracjidorolimocarstwa,niezmienności

RA

PORT

OSW

5/2

021

7

jegokonserwatywnychwartościorazodwiecznejodmiennościodcywiliza‑cjizachodniej.W realizacjętejstrategiiangażująsiętzw. GONGO(organi‑zacjeformalniepozarządowe,w istociezaśsterowanei finansowaneprzezrządzących).Działająonew sferzewychowaniapatriotycznego,edukacjihistorycznej,alerównieżsąwykorzystywanedoataków(w tymfizycznych)naoponentówkremlowskiejpamięcihistorycznej.Swójwkładwnosząteżorganizacjekozackie,którepoprzezodwołaniadoprzeszłościkozactwai tradycjiimperialnychumacniająwizerunekpaństwajakospadkobiercyImperiumRosyjskiego.

• Społeczeństwo z  łatwością absorbuje propagowaneprzezwładze treściideologiczne i  historyczne, padają onebowiemnapodatny grunt rosyj‑skiejkulturypolitycznej,tradycyjniezogniskowanejwokółwładzyorazimperialnegostatusupaństwa.Jednymz przejawówtegojeststaływzrostpoparciaobywatelidlaJózefaStalinajakopostacihistoryczneji mężastanu.PopularnośćdyktatoratopoczęściefektjegopośredniejrehabilitacjiprzezKreml,w tymw kontekściezwycięstwaw II wojnieświatowej.Ma onajed‑nakrównieżpodłożesocjalno‑ekonomiczneo zabarwieniuprotestacyjnym –stanowiprzejawspołecznejfrustracjiwywołanejproblemamibytowymii skorumpowaniemelit.DlawiększościapologetówStalinuosabianietylkopotęgępaństwa‑imperium,lecztakżesprawiedliwośćspołeczną,opiekuń‑czośćpaństwaorazskromnośćczywręczascezęrządzących.

• Choćwiększość obywateliwykazuje podatność na narrację historycznąKremla, w  pewnych segmentach społeczeństwa można zaobserwowaćprocesodwrotny –zainteresowanieodsłanianiemciemnychi tragicznychkartrodzimejprzeszłości,badaniemlosównietyleimperium,cowłasne‑goregionu,miasta,rodziny,mówieniemo kosztachbudowymocarstwai wielkichzwycięstw,zwłaszczaw odniesieniudookresustalinowskiego.Działania te zyskałymiano „drugiejpamięci”,w opozycjidoheroiczneji państwocentrycznej„pierwszejpamięci”. „Drugąpamięć”współtworząprzedstawicielemłodegopokolenia,wnukowie i prawnukowieofiar i ka‑tów, którzyw  odróżnieniu od pokolenia swoich rodzicówwykazują go‑towośćdoanalizowania trudnejhistorii i  robią tow sposóbnowoczesnyi nośny.InicjatywiesprzyjarozwójInternetu,pozwalającynaprowadzeniebadań,działalnościedukacyjneji popularyzatorskiej,realizowanieprojek‑tów,a takżeposzukiwaniezwolennikówi funduszyw sposóbpraktycznieniezależnyodpaństwa.Procestenmożeprzybieraćnasilewrazz postępu‑jącymrozczarowaniemRosjanwładzamii kondycjąpaństwa,którew corazmniejszymstopniuzaspokajapotrzebyi aspiracjeobywateli.

RA

PORT

OSW

5/2

021

8

WSTĘP

Wyobrażeniadotycząceprzeszłości,oceny jej znaczenia i konsekwencji czykreowaniemitównajejtemattonieodłącznaczęśćtożsamościindywidualneji zbiorowej.Historiajestprzytymbudulcemtożsamościróżnychgrup,coprze‑kształcasferępublicznychdyskusjio niejw polewiecznychkonfliktówsym‑bolicznych1.Jednocześniewyobrażeniao przeszłościkształtowanesązgodniez interesamielityrządzącejjakoinstrumentpolityczny,narzędzieumożliwia‑jącezachowaniewładzyi jejsukcesję.Próbyupolitycznianiatejtematykistano‑wiązjawiskopowszechne:historiajest„zbytważna,bypozostawićjąhistory‑kom”,gdyżdostarczawzorcóworganizacjipaństwai budujepozytywnyobrazwspólnotynarodowej,a przeztopozwalaumacniaćlojalnośćspołeczeństwawobecwładzyi mobilizowaćjewokółcelówprzeztęwładzęwyznaczanych.Dotyczyto,w różnymzakresie,zarównopłaszczyznywewnątrzpolitycznej,jaki międzynarodowegowizerunkudanegopaństwai rólodgrywanychprzeznienaarenieregionalnejczyglobalnej.W systemachdemokratycznychdziałaniaelityrządzącejnapoluhistoriiorazrealizacjęjejinteresówograniczajednakprymatswobodybadańnaukowych,podlegająonetakżekontroliobywateli.W  systemach autorytarnych natomiastwładze uzurpują sobiemonopol nakształtowaniepożądanejwersjiprzeszłości i  zaprzęgajądo jejochronycałysysteminstytucjonalnypaństwa,łączniez aparatemprzymusu.

Idee i działaniamającekształtowaćpamięćzbiorową i dyskurshistorycznyw sposóbodpowiadającyinteresomrządzącychskładająsięnapolitykęhisto‑ryczną.Polegaonanatwórczymwykorzystywaniuzasobówsymbolicznychobecnych w  przestrzeni publicznej i  zinternalizowanych przez odbiorców,a takżekonstruowaniunowychwątkównarracjinatematdziejów.Politykahi‑storycznanabieraszczególnegoznaczeniaw przypadkunarodówo nieugrun‑towanejtożsamościzbiorowej,wewnętrzniepodzielonychw kwestiiwyborui interpretacjiwydarzeńz przeszłościmającychjednoczyćwspólnotę.

W  latach dziewięćdziesiątychwładze  FRunikały aktywnego formułowaniapolitykihistorycznej,zbytkojarzącejsięz narzucanąodgórnieideologiąpań‑stwowąz czasówsowieckich. Intensyfikacjaodgórnychdziałańw tejsferzenastąpiła po  2000  r. Stanowiła ona zarównokonsekwencję deklarowanegoprzezWładimiraPutinaumacnianiapaństwa,jaki reakcjęnasprzecznez inte‑resamireżimunarracjehistorycznew państwachościennychorazkrytyczne

1 О. Малинова,Коммеморация исторических событий как инструмент символической политики: возможности сравнительного анализа,„Полития”2017,№4(87),s. 7.

RA

PORT

OSW

5/2

021

9

wobec sowieckiego totalitaryzmu rezolucje organizacjimiędzynarodowych.Postępującaresowietyzacjapolitykihistorycznej FR –zarównow wymiarzeupowszechnianychtreści, jaki instrumentówobrony„słusznościideologicz‑nej” –sprawia,iżnosionawszelkieznamionapropagandy.

ZmasowanekampaniepropagandowepodrządamiPutinaodbywałysięzwy‑kleprzedokrągłymirocznicamizwycięstwanadnazizmem2.Od 2014 r.manatomiastmiejscebezprecedensowaintensyfikacjatychdziałańi brutalizacjajęzykaprzekazu.Z jednejstronywiążesięonabezpośrednioz próbamiuza‑sadnieniaambicjigeopolitycznychRosji3,w tymagresjiprzeciwkoUkrainie,z drugiej –obliczonajestnalegitymizowaniereżimuautorytarnego,corazbar‑dziejdysfunkcyjnegow wymiarachekonomiczno‑społecznymi politycznym.Skalakłamstwi manipulacjinatematprzeszłości,przedewszystkimhistoriiXX wieku,uprawianychw duchupostprawdyi corazczęściejrehabilitującychstalinizm,doprowadziładopermanentnych„wojenpamięci”międzyMoskwąi państwamipodważającymiprzekazoficjalnejrosyjskiejhistoriografii,w tymofiaramisowieckiegototalitaryzmu.

Pierwszeoznakikonstruowaniapolitykihistorycznej FRwystąpiływ latach2002–2003,kiedytoprezydentPutinnaspotkaniachz historykamizasugero‑wał„patriotyczne”podejściedokształtupodręcznikówprezentującychdziejeRosji4.Bardziejkompleksowegocharakterudążenie tonabrałow reakcjinapomarańczowąrewolucjęnaUkrainiew 2004 r.i w kontekście60‑leciazakoń‑czeniaII wojnyświatowej,przypadającegow 2005 r.Rocznicatazostałauznanaprzezrosyjskiestablishmentzaidealnąokazjędowykorzystaniazasobusym‑bolicznegokojarzonegoze zwycięstwemnapotrzebybudowytożsamościnaro‑dowej.Od  tamtej porypodstawąpolitykihistorycznej stał się kultwielkiejwojny ojczyźnianej.Wiązało się to z  dowartościowywaniemokresu sowiec‑kiegonapotrzebyPutinowskiegomodeluwładzy jakosposobemnawzmoc‑nieniespołecznegoprzekonaniao „wstawaniuz kolan”i powrociedostatusumocarstwowego5.

2 Więcejo dynamicei organizacjirosyjskichkampaniipropagandowychzob. B. Cichocki,L. Pietrzak,Propaganda historyczna Rosji w latach 2004–2009,BiuroBezpieczeństwaNarodowego,Warszawa2009,bbn.gov.pl.

3 Terminy „geopolityczny” i  „geopolityka” odnoszą sięw niniejszym tekście do percepcji politykimiędzynarodowejprzezwładzeFederacjiRosyjskiej.Przejawiasięonam.in. w dowartościowaniupotencjału terytorialnego,politycznejrolizasobównaturalnychczyzdolnościdoutrzymywaniageograficznychstrefwpływów.

4 M. Ostrowska,Znaczenie rosyjskiej polityki historycznej dla odbudowy statusu mocarstwowego państwa,„StosunkiMiędzynarodowe –InternationalRelations”2010,nr 1–2(t. 41),s. 130.

5 Историческая политика в современной России. Путь в «сужающемся тоннеле»?,Гефтер,22.06.2016,gefter.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

10

W latach2006–2007rozpoczęłasięsekurytyzacjapolitykihistorycznej(trak‑towanie jej jako elementu bezpieczeństwa narodowego  – zob.  rozdział  I.3).W 2007 r.Putinnaspotkaniuz nauczycielamikrytyczniewyraziłsięo auto‑rachpodręcznikówpiszącycho przeszłościzgodniez interesamizachodnichgrantodawców6,conabrałododatkowegokontekstuw świetle jegoantyame‑rykańskiegoprzemówieniawygłoszonegow Monachiumw tymsamymroku.W 2009 r.,zaprezydenturyDmitrijaMiedwiediewa,powstałapowołanaprzezniegokomisjads. przeciwdziałaniafałszowaniuhistorii.W tymsamymrokupróbyrewizjirolidziejowejRosjiokreślonow Strategii bezpieczeństwa narodo‑wego Federacji Rosyjskiej do 2020 roku jakowywierającenegatywnywpływnabezpieczeństwopaństwa.Efektyprackomisjiniebyłyszczególniewidocznei w roku 2012zostałaonazlikwidowana,w tymsamymczasierozpoczęłosięjednakaktywnekształtowanieoficjalnegokanonuhistorycznego.

O  ilepodczaspierwszejdekadyrządówPutina – jakoprezydenta (w  latach2000–2008),a następniepremiera –administracjapaństwowanieangażowałasięszczególnieaktywniew kwestiehistoryczne,o tyleokołoroku 2011tenstanrzeczyuległzmianie.M.in. urzędnicyzaczęlikierowaćorganizacjamizajmu‑jącymisiępromowaniempożądanejwizjiprzeszłościorazczęstowypowiadaćsięw kwestiachhistoriii politykihistorycznej.W rezultaciepodczastrzeciejkadencjiprezydenckiejPutina(2012–2018)politykataprzyjęłaobecnykształt.Potężnymimpulsemdlawładzw tejsferzebyłyokolicznościjegopowrotunaurządgłowypaństwa.Tłotegowydarzeniastanowiłykilkumiesięczneprote‑stypolitycznew Moskwienaprzełomielat2011–2012(odczytaneprzezKremljakoefektspiskuzachodnichwywiadów)i spowalniającywzrostgospodarczy,poktórychnadeszłykolejnewyzwania.Byłyto:ukraińskarewolucjagodno‑ści (przełom lat 2013–2014), zinterpretowanaprzezwładze jako zagrożeniedla reżimuPutinowskiegow  kraju i  poza nim; sankcje unijne i  amerykań‑skie,wprowadzonew reakcjinaagresjęzbrojnąprzeciwkoUkrainie;kryzysfinansowo‑gospodarczylat2014–2016;wreszcieprognozywieloletniejstagna‑cjiekonomiczneji nasilającesięod 2018 r.nastrojeniezadowoleniai protestuwśródubożejącejludności.

Po około15 latachaktywnegokreowania„ideologiczniesłusznej”wersjidziejówRosjioficjalnykanonpropagandyhistorycznejnależyuznaćzaw pełniskry‑stalizowany.Jegoznaczeniedlapolitykiwewnętrzneji zagranicznej FRorazkonsekwencjedlarelacjipolsko‑rosyjskichczyniąniezwykleaktualnąpotrzebę

6 Стенографический отчет о  встрече с  делегатами Всероссийской конференции преподавателей гуманитарных и общественных наук,ПрезидентРоссии,21.06.2007,kremlin.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

11

kompleksowegoprzeanalizowaniapodłoża,celówi instrumentówPutinowskiej„wojnyo historię”,a takżejejodbioruprzezobywateli i wpływunapostawyspołeczne.Odpowiedziąnatozapotrzebowaniejestniniejszytekst.

W  rozdziale  I zaprezentowano systemowe uwarunkowania rosyjskiej poli‑tykihistorycznej.Należądonichprzedewszystkiminteresyautorytarnegoreżimuoraztrwalezakorzenionaw psychologiizbiorowejRosjantożsamośćimperialna.Ichkonsekwencjąjestz koleiskrajneupolitycznieniei sekuryty‑zacjaproblematykihistorycznejprzezwładzeorazprezentowaniejejniemalwyłączniew kontekściebezpieczeństwanarodowegoi zagrożeńegzystencjal‑nych. Prowadzi to do przekształcaniamateriału historycznegow  ideologięi mitologiępaństwową.

Rozdział  II przedstawia rozmaite aspektykultu zwycięstwanadnazizmem,stanowiącegoosnowęPutinowskiejnarracjihistorycznej.Zostałonukazanyprzezpryzmattrzechnajważniejszychz punktuwidzeniaautorytarnegoreżi‑mufunkcji: legitymizacjiagresywnejpolitykizagranicznej,militaryzacjimy‑śleniao przeszłościi współczesnościorazrehabilitacjiterrorupaństwowego.

Rozdział IIIprezentujenajważniejszeinstrumentyi kanałyoddziaływaniapoli‑tykihistorycznej,mającejkształtowaćpożądanątożsamośćspołecznąi kulturępolityczną.Są to:przepisyprawaadministracyjnego i karnego, reglamento‑waniedostępudoarchiwówpaństwowych,kształtowanieprzezsystemedu‑kacji„człowiekaneosowieckiego”orazwykorzystywaniekulturypopularnejjakoskutecznegonośnikapożądanychtreściideologicznych.W rozdzialetymprzedstawionotakżeinstytucjei organizacjepełniącesłużebnąfunkcjęwobecKremlawe wspieraniu i  realizacji propagandowejwersji historii, takie jakRosyjskiKościółPrawosławny,stowarzyszeniakozackieczyróżnegorodzajuGONGO(z ang. government ‑organized non ‑governmental organizations –organi‑zacjepseudopozarządowe).

Rozdział IVprzedstawiaspołecznąrecepcjęprzeszłościi kremlowskiejpolitykihistorycznej.Wskazanow nimźródłapodatnościRosjannamanipulacjepropa‑gandowerządzących,w tymnazogniskowaniekulturypolityczno‑społecznejwokółpaństwai władzyorazimperialnegostatusuRosji,a takżeopisanozja‑wiskozakorzenieniaw tejkulturzekultusiłyi przemocy.Jednocześniezwró‑conouwagęnastopnioweprzemianyspołecznei przybliżonozjawisko„dru‑giejpamięci”,tj. zainteresowania,zwłaszczamłodszychpokoleń,odsłanianiemciemnychi  tragicznychkartrodzimejhistoriiorazbadaniemlosównietyleimperium,comałychojczyzni jednostek,którepadłyofiarądziejów.

RA

PORT

OSW

5/2

021

12

I. SYSTEMOWE UWARUNKOWANIA ROSYJSKIEJ POLITYKI HISTORYCZNEJ

1. Autorytarny kontekst narracji o przeszłości

O specyfice rosyjskiej polityki historycznej przesądzają dwa typy uwa‑runkowań, wyznaczające jej najważniejsze funkcje  – kompensacyjną i defensywną. Pierwsze to czynniki systemowewynikająceze szczególnegopodglebiaspołeczno‑kulturowego,uformowanegogłówniew tokuburzliwychdziejówXX wieku.Składająsięnanie:brakciągłościustrojupaństwowego;dziedzictwototalitarnychrepresji;kilkakrotnewyniszczanieeliti tkankispo‑łecznejw XX stuleciu,skutkującebrakiemwięzimiędzypokoleniowychi cią‑głościpamięci;balansowaniecałychgrupspołecznychnakrawędzifizycznegoprzetrwania.W warunkachtotalitarnejopresjinarastałaatomizacja,będącaefektemświadomejinżynieriispołecznejwładz,wykorzystującejmitwrogai  powszechny strach obywateli przed denuncjacją. Pokolenia uformowanew tychwarunkachwykształciłymechanizmobronny –nawykdwójmyślenia.Cechujejenajczęściejlękprzedotwartymkultywowaniempamięcirodzinneji  indywidualnej, pragmatycznepodporządkowanie oficjalnej narracji impe‑rialnej oraz poszukiwaniew  niej kompensacji dojmującego braku zakorze‑nienia.KlamrądomykającąXX wiek,a zarazemkolejnymifundamentalnymiwyzwaniamidlatożsamościzbiorowejstałysię:rozpadZSRR,głębokikryzysspołeczno‑ekonomicznyi polityczny,a takżekoniecznośćzbudowanianagru‑zach imperiumpaństwanarodowego i nowej identyfikacjizbiorowej.Przezpierwsządekadęistnienia FRposzukiwania„ideinarodowej”miałycharakterchaotycznyz uwaginabrakustabilizowanej,„kanonicznej”narracjidotyczą‑cejkluczowychwydarzeńz przeszłości,mogącychstanowićpunktodniesieniadlanowejtożsamościrosyjskiej7.Po niemaltrzechdziesięcioleciachowa„ideanarodowa”wciążniestałasięspójnymprojektemtożsamościowym.Ma jąobec‑niezastępowaćniejasnehasło„patriotyzmu”8,rozumianegojakopatriotyzmpaństwowy –ściślepowiązanyz lojalnościąwobecstrukturwładzy.

Rosyjska polityka historyczna warunkowana jest także bieżącymi inte‑resami reżimu.Wyrugowanie z  życia publicznegoklasycznie pojmowanej

7 W 1996 r.„RossijskajaGazieta”w odpowiedzinaapelprezydentaBorysaJelcynaogłosiłakonkursna „ideę narodową”  – spójną narrację opartą nawspólnychwartościachmogących zjednoczyćwszystkichRosjan.Dotychczasowe –oddolnei odgórne –próbykonstruowaniatakiejideispełzłyjednaknaniczym.

8 Putinnazwałpatriotyzmideąnarodowąw lutym 2016 r.Wcześniejtympojęciemokreślałm.in. kon‑kurencyjnośćpaństwa,gospodarkii obywateli(2004)i „ocalenienarodu”(2011).Zob. Г. Перемитин,Путин назвал единственно возможную для России национальную идею,РБК,3.02.2016,rbc.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

13

politykizaowocowałoskrajnymupolitycznieniemtematykiprzeszłości.Wyko‑rzenianiepluralizmuopiniiz dyskusjio historiiwynikalogiczniez systemowejwalkiz wolnościąsłowa,zwalczaniakonkurencjipolitycznej,wolnychmediówczyniezależnychodwładzystrukturspołeczeństwaobywatelskiego.Historiastajesiękolejnąsferądziałaniapaństwa –strażnikaprawomyślności.Narra‑cjahistorycznamalegitymizowaćautorytarnymodelrządówjakooptymalnydlaRosji, a  tym samymutrwalaćwygodnydlaKremla typ relacji państwo–społeczeństwo.Z okresurozpaduZSRRelitawyniosłaprzeświadczenie,żeklu‑czowymzagrożeniemzarównodlabezpieczeństwaklasyrządzącej,jaki pozycjipaństwanaareniemiędzynarodowej(oznaczającejprzedewszystkimzdolnośćblokowaniazewnętrznychimpulsówdemokratyzacyjnych)jestsłabośćwładzywykonawczeji  jejniezdolnośćdopełnegokontrolowaniawewnętrznychpro‑cesówspołeczno‑politycznych.Takieprzekonaniejestwspólnedlasystemówautorytarnych,alew FRwzmacniajeświeżedoświadczenierozpadupaństwa.Ugruntowałsiępogląd,żedemontażtradycyjnegodlaRosjimodeluautorytar‑nego(w duchuGorbaczowaczyJelcyna)skutkujeśmiertelnymzagrożeniemdla żywotnych interesówwąskiej elity. Przeświadczenie to pogłębia specy‑fikareżimuPutinowskiego,który –jakoznaczniebardziejspersonalizowanyi mniejzinstytucjonalizowanyniżsowiecki – jestz naturybardziejpodatnynawstrząsy.Tymsamymdążeniedopełnejkontrolinadsytuacjąwewnętrznąw celuniedopuszczeniadokolejnej„smuty”stałosięidée fixepokoleniaspra‑wującegowładzę.

Polityka historyczna FR odzwierciedla tym samym typowe podejście do przeszłości państw niedemokratycznych, próbujących budować sztuczną wspólnotę interesów władzy i  społeczeństwa. Postawa ta opiera się nadwóchpodstawowychelementach:uwypuklaniutylkotychaspektówpamięcizbiorowej,którewiążąsięze złem,jakie„inni”uczynili„nam”,oraznazaprze‑czaniuczywypieraniuz niejwinywładzyzakrzywdyobywateli9.

Widaćtukilkapodstawowychzałożeń,któresamoczynnienarzucająkoniecz‑nośćtendencyjnejselekcjiopowieścio przeszłościpaństwai narodu.Pierw‑szez nichbrzmi,żejedynąsiłąsprawcząw kreowaniudziejównarodowychjestpaństwo,podczasgdynaród,społeczeństwo,obywatelesąobiektemdzia‑łań,a niepodmiotemhistorii i polityki.Wedługtejnarracjiniemaprzeszło‑ści i  społeczeństwabezwładzy i państwa,a  tychostatnich –bez imperium

9 E.  Langenbacher, Collective Memory as a  Factor in Political Culture and International Relations[w:] E.  Langenbacher,Y.  Shain (red.),Power and the Past. Collective Memory and International Rela‑tions,GeorgetownUniversityPress,2010,s. 37.

RA

PORT

OSW

5/2

021

14

(mocarstwa).Odrzucasiękulturędialogui konsensusuw relacjachrządzącychz obywatelemnarzeczkulturyposłuszeństwa i przemocypaństwowej jakogłównychregulatorówrelacjispołeczno‑politycznych.W takimujęciurepre‑sjepolityczne –szczególnyprzejawstosowaniaprzezpaństwomonopolunazinstytucjonalizowanąprzemoc –sątraktowaneniejakonaruszenieumowyspołecznej,leczaktprzywracaniaładu.

Drugiezałożenietodogmato zasadniczejzgodnościinteresówwładzyi  ludu,wyrastającyze słowianofilskiegoprzekonaniao organicznejsymbiozierządzą‑cychi rządzonych,którawynikaz dobrowolnegopodporządkowania.Wedługtejz gruntupatriarchalnej,paternalistycznejwizjiautorytetwładzyopierasięnazaufaniu,zawierzeniujej,a niegwarancjachprawnych.Tymsamymodrzucasięliberalnykonstytucjonalizm,a konfliktymiędzywładząa obywa‑telem –dysonanszaburzającytęnaturalnąharmonię –interpretowanesąjakoefektinspiracjizewnętrznejlubfakenewsy –narzędziew międzynarodowejwojnieinformacyjnej.

Trzecie założeniemówi, żew  celuutrzymywaniapozorów zbieżności inte‑resunarodowegoz wąskopojmowanyminteresemelitypolitykahistorycznamateżkształtowaćpoglądyspołeczeństwarosyjskiegonarzeczywistośćmię‑dzynarodową. Politykę zagraniczną (odnoszone w  niej sukcesy lub zagro‑żenia z  zewnątrz) Kreml traktuje jako najważniejszy sposób uprawomoc‑niania reżimu, gdy osłabło oddziaływanie innych czynników legitymizacji:ekonomicznych, politycznych, społecznych. Specyfika rosyjskiego modelupolityczno‑ekonomicznegoniepozwalabowiemnaznalezienietrwałychpod‑stawrozwojugospodarczegoi podwyższaniapoziomużycialudności.Zauwa‑żalnajestpustkaideowa,brakwizjiprzyszłościi prymatkontrolinadrozwo‑jem.Władzezmagająsięteżz brakiemadekwatnegojęzykaopisuwspółczesnejRosji.Stosowanaprzeznieretorykadotyczącamodernizacjipaństwabrzmifałszywie i  tworzy dysonans ze  skostniałym, scentralizowanym modeleminstytucjonalnym i  gospodarką trawionąprzez systemowąkorupcję.Kremlpróbujewypełnićowąpustkęideową,poszukującźródełlegitymizacjinietylew politycewewnętrzneji kreowaniuprzyszłości, ilew politycezagraniczneji reanimowaniuprzeszłości.

2. Tożsamość imperialna

Poza celami wewnątrzpolitycznymi „projekt przeszłość” ma uprawomoc‑niać wizerunek i role międzynarodowe, do jakich aspiruje FR, jej interesy mocarstwowe oraz agresywną politykę zagraniczną –nietylkow oczach

RA

PORT

OSW

5/2

021

15

Rosjan,lecztakżeresztyświata.W tymwymiarzeprzyjętanarracjazderzasięczęstoz kontrnarracjamikreowanymiprzezinnychuczestnikówstosunkówmiędzynarodowych.

Najważniejszymczynnikiemwpływającymnamyśleniekremlowskichdecy‑dentówo politycezagraniczneji dobórjejinstrumentówjestnieprzezwycię‑żonydotychczaskompleksniepełnowartościowości,będącyefektem„bólówfantomowych”porozpadzieimperiumsowieckiego.Trudnei długiepożegna‑niez imperiumniejestwyłącznierosyjskimdoświadczeniem,jednakw tymprzypadkuwiążesięonoze szczególnątraumą.Wynikaonaz kontynentalnegocharakteruimperium,cododatkowoutrudniaposzukiwanianowejtożsamości,a takżez istnieniapoważnychbarierdlarozwojuekonomicznego,pogłębiają‑cychkompleks„mocarstwadrugiegosortu”.

Z uwaginawspomnianewyżejinteresyreżimuautorytarnegoelitarządzącaw epocePutinapostanowiłapowrócićdotradycyjnej –zrozumiałej i nośnejspołecznie –tożsamościRosjijakomocarstwaaspirującegodoodgrywaniaroliglobalnej.W tymceluwykorzystujesiępolitykęhistorycznąwprostnawiązu‑jącądosowieckiejmatrycypostrzeganiaprzeszłościpaństwa,którejelemen‑temjestwyraźnyrysantyzachodni.

Odwołania te zostały przez władze wybrane z kilku względów.PierwszytobliskośćchronologicznaZSRRi  jegostatussupermocarstwa.Drugi –inte‑resyi mentalnośćkluczowychbeneficjentówputinizmu,którymisągłówniebyli funkcjonariusze sowieckichsłużbspecjalnych,ale teżkadrywojskowe.Ludzie ci zostali ukształtowaniw warunkach zimnowojennej konfrontacjiz Zachodemi postrzegająhistorięi współczesnośćstosunkówmiędzynarodo‑wychjakogręo sumiezerowej –polekonfrontacjii walkiarmiii wywiadów.Wybór sowieckichwzorcówpolitykihistorycznejpozwala teżnaczerpaniez gotowegozasobusymbolicznego,wciążbliskiegowieluRosjanom.Stanowionłatwąodpowiedźnaproblemyz konstruowaniemtożsamościnarodowej:próbujeunieważnićdyskusjedotyczącebudowynaroduetnicznego,politycz‑nego czy obywatelskiego, dostarczającw  zamian gotowywzorzec „naroduimperialnego”.Narracjaimperialnazapewniatymsamympoczucieciągłościw zmiennejrzeczywistości.OwąpotrzebąbezpieczeństwatożsamościowegoPutinuzasadniałprzywróceniew 2000 r.sowieckiejmelodiihymnupaństwo‑wego(„ludziepowinnimiećpoczucie,żeniewszystkostracili”).Pryncypialnienierównoprawnerelacjespołeczeństwaz władząi jegowykluczeniez procesupolitycznego są rekompensowane pozornym poczuciem sprawczości po‑przezwspółuczestniczeniew potędzepaństwa.Mapa jako dowód tej potęgi

RA

PORT

OSW

5/2

021

16

(w jej wymiarzegeograficznym,geopolitycznym,wojskowymi strategicznym)ma zastępować kartę wyborczą w charakterze materialnego wyrazu pod‑miotowości politycznej obywateli.Bycie częściąwiększej całości i udziałw jejchwaleoznaczająrealizacjępragnieniawyjątkowościi statusu.

Imperialno ‑mocarstwowa opowieść o historii ma służyć realizacji pożą‑danej przez Rosję wizji współczesnego ładu międzynarodowego.Moskwapróbujeprzenosićdo(z gruntuanarchicznego)środowiskamiędzynarodowegomodelwładzyhierarchicznej,zgodniez którympaństwamająróżneprawaw zależnościodstopniaswojejsamowystarczalności,a pełnasuwerennośćjestatrybutemwyłączniewielkichmocarstw.W ramachtejwizjiKremlusiłujerealizowaćswojestałe interesy strategiczne.Dotycząone:uzyskaniaakcep‑tacjiZachodudlarosyjskiejhegemoniinaobszarzeposowieckim,przebudowyeuropejskiejarchitekturybezpieczeństwazgodniez interesamiMoskwy,ogra‑niczeniaobecnościi wpływówUSAw Europie,a takżeosiąganiaprzez FRmak‑symalnychkorzyścize współpracyekonomiczneji politycznejz Zachodembezustępstwz jejstrony.

Optyka imperialna przejawia się w rosyjskiej polityce historycznej na kilku poziomach. Po pierwsze, niezależnie od faktu, że główny punkt odniesienia stanowi dla niej okres sowiecki, to wyraźne jest konstru‑owanie obrazu „wiecznego imperium” –tysiącletniej(„historycznej”)Rosji10,będącejspadkobierczyniąwszystkichorganizmówpaństwowychkiedykolwiekpowstałychnajejrozległymterytorium.Jużw roku 2000nastąpiłapróbaim‑plementacjieklektycznejquasi‑ideologiiimperialnej,którejsymbolamimiałybyćcarskidwugłowyorzełw godlepaństwowym,flagapaństwowapochodzącaz czasówcarskich,a  jednocześnieprzywróconapolatachsowieckamelodiahymnupaństwowego.W 2003  r. Putin jasno sformułował ideę silnegopań‑stwa –„utrzymaniapaństwowościnawielkiejprzestrzeni” – jakopodstawyprzeszłej i przyszłejwielkościRosji.W roku 2005ostateczniewykrystalizo‑wał siędyskurswielkomocarstwowy(tezao  rozpadzieZSRR jako „najwięk‑szejkatastrofiegeopolitycznejXX wieku”),a tymsamymnastąpiłoostatecznezerwaniez dyskursemJelcynowskim11.WedługekspertówKlubuIzborskiego

10 Putinużywasformułowania „historycznaRosja”w odniesieniudogranic imperiumrosyjskiegoukształtowanychw XVIII wieku(zob. artykułprogramowyz 2012 r.:В. Путин,Россия: националь‑ный вопрос,Независимаягазета,23.01.2012,ng.ru).Uwagęzwracająjegowypowiedziz 2020 r.(pro‑gram„Moskwa.Kreml.Putin”),w którychnazwałpowstanieZSRR„odbudowąhistorycznejRosjiw jejwcześniejszychgranicach”,a rozpadpaństwasowieckiegopowiązałz utratąprzezRosję jej„tradycyjnychhistorycznychterytoriów”.

11 O. Малинова,Проблема политически «пригодного» прошлого и  эволюция официальной символи‑ческой политики в постсоветской России,„Политическаяконцептология”2013,№1,s. 122–123.

RA

PORT

OSW

5/2

021

17

(okołokremlowskiegokonserwatywnegothinktanku)„pierwszymimperiumbyła RuśKijowska i Nowogrodzka.DrugimWielkieKsięstwoMoskiewskie.TrzeciezbudowaładynastiaRomanowów.CzwartymbyłZwiązekRadziecki.Dzisiejszepaństworosyjskie,mimożestraciłowielkie terytoria,nadalnosiznamionaimperium.Geopolitykakontynentueurazjatyckiegoponowniedajewielki impulsdozbieraniautraconychziem”12.Opis tenwyraźnieukierun‑kowanyjestnalegitymizację(nieudanego)projektuintegracjieurazjatyckiejPutina.

Po drugie, podstawą tożsamości jest silne państwo.SymbolicznyelementkreowaniawizerunkuPutinastanowiłohasłobudowy„silnego”wewnętrzniei  zewnętrzniepaństwaw opozycjido jego„słabości”w  latachdziewięćdzie‑siątych.Wyznacznikiowejpotęgizostałyokreślonew sposóbtradycyjny –sąnimisiławojskowa(przedewszystkimarsenałnuklearny)orazwpływygeo‑politycznei potencjałgeostrategiczny,wrazze statusemstałegoczłonkaRadyBezpieczeństwaONZ,obejmującymprawoweta.Łączeniepozytywnychmo‑mentóww dziejachw zasadziewyłącznieze zwycięstwamiwojskowymii pod‑bojamiwykluczakooperacyjnymodelstosunkówmiędzynarodowych.NawetPiotr I,plasującysięw ścisłejczołówcepanteonupostacihistorycznych, jestpamiętanynietylejakoarchitektmodernizacjii okcydentalizacjipaństwa,cojakotwórcaimperiumi sprawcapodbojówmilitarnych.Wysuwanienapierw‑szyplandestrukcyjnegopotencjałubronijądrowejjakokryteriumstatusumię‑dzynarodowegoRosjioznaczagotowośćdopodnoszeniastawekw negocjacjachz innymipaństwamidopoziomuzastraszaniai szantażu.Takiepodejścieod‑suwanadalszyplankooperacyjnewskaźnikipotęgi(jakatrakcyjnośćinwesty‑cyjna,politycznaczyideowalubzdolnośćpozyskiwaniasojuszników).

Po trzecie, optyka imperialna – ufundowana na idei ekspansji terytorialnej, głębi strategicznej i konkurencji o strefy wpływów – odsyła do kategorii wroga jako punktu odniesienia dla tożsamości państwowej i polityki mię‑dzynarodowej.Opierasięonanalogicegryo sumiezerowej,bliskiejmental‑nościczekistowskiej13.Wybórnieprzyjacielawynikaprzytymniez realnegozagrożeniadlakraju,leczz potrzebautorytarnejelitywładzy,utożsamianychz bezpieczeństwempaństwa.Podsycanie –w duchuneosowieckim –syndromu„oblężonejtwierdzy”i kreowaniewizerunkuRosjijakowiecznieotoczonejprzezwrogówjestskutkiemświadomości,żearchaiczny,niekonkurencyjnysystem

12 Манифест отцов‑основателей, принятый 8  сентября 2012  года, Изборский Клуб, 1.12.2009,izborsk‑club.ru.

13 Więcej o  kulturze politycznej rosyjskiej elity rządzącej:M.  Domańska,Uzależnieni od konfliktu. Wewnętrzne uwarunkowania antyzachodniej polityki Kremla,OSW,Warszawa2017,osw.waw.pl.

RA

PORT

OSW

5/2

021

18

polityczno‑gospodarczyniewytrzymałbyotwartejrywalizacjiz zachodnimidemokracjamiczyazjatyckimimodelamiautorytarnejmodernizacji.Stądteżoficjalnapropagandaprzedstawia FR jakosamoistnybyt,odrębnącywiliza‑cję,realizującąwłasnądrogęrozwoju,coz definicjiwykluczaimportowaniecudzychwzorcówcywilizacyjnych.

W naturalny sposób za najważniejszegowroga uznany został Zachód. Fala„kolorowychrewolucji”w XXI wiekureaktywowałalękprzedmożliwąutratąwładzy,obnażyłaniepewnośćrosyjskiejelitycodojejspołecznejlegitymizacjii przepełniłająautentyczną,jaksięwydaje,obawąprzedobaleniemreżimuw wyniku„spisku”sterowanegoz Waszyngtonu.Antyzachodnianarracjanosiwielecechtzw. mocnegomituwroga14,w którymdefiniowanyjestonw ode‑rwaniuodbezpośrednichzagrożeń i niedokońcaokreślonypoprzezswojekonkretnecechyczyokolicznościkonfrontacji.Ta ostatniamożezachodzićw  zasadziew  każdej dziedzinie i  z  wykorzystaniem rozmaitych aktorów  –zachodniespiskistałysięw PutinowskiejRosjikategoriąniezwyklepojemnąsemantycznie. Główna rola takiego mitu to utrzymywanie społeczeństwaw poczuciuciągłegozagrożenia.

W tymkontekściekluczowejest,żezaerozjępaństwaw schyłkowymokresieradzieckim(szczególniew  latachpierestrojkiGorbaczowa),a następnie Jel‑cynowską„smutę”(okreszamętui słabościpaństwa)reżimPutinaobwiniaZachód,zwłaszczaUSA.Ówczesneodgórneprzyzwolenienaostrożneprzej‑mowanieelementówzachodnichwzorcówustrojowychw celureformypań‑stwazostałouznanezaprzyczynęjegorozpadu,a następniechaosupolityczno‑‑społecznegoi gospodarczego.„W XXI wiekuzrzuceniewinynaZachódokazałosięłatwiejszeodrozliczeniawyborówdokonanychprzezRosjan”15.Obarcza‑nie obcych całą odpowiedzialnością zakonflikty zewnętrzne i wewnętrznepozwalanabudowanienarracjio tysiącletniej„oblężonejtwierdzy”.Obejmujeona zarównowspierany z  zewnątrz spiseknowogrodzianw  1570  r., polskąinterwencjęw roku 1612,kampanięnapoleońską 1812 r.,agresjęnazistowskąw 1941i konfrontacjęzimnowojenną,jaki „zachodniąinspirację”masowychprotestówantyputinowskichw latach2011–2012orazrzekomeplanyekspansjiNATOnaUkrainęw roku 2014.Rosyjskapamięćhistorycznaw dużejmierzeuformowanazostałaprzezlejtmotyw„wygnaniacudzoziemskiegowroga”16.

14 P.  Timofiejuk,Mity nacjonalistów rosyjskich [w:] P.  Timofiejuk,A. Wierzbicki, E.  Zieliński (red.),Narody i nacjonalizm w Federacji Rosyjskiej,Warszawa2004,s. 55.

15 T. Snyder,Droga do niewolności. Rosja, Europa, Ameryka,Kraków2019,s. 52.16 А. Колесников,История под ружьем: несекретная война Кремля,МосковскийЦентрКарнеги,

9.04.2020,carnegie.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

19

Po czwarte, z dominującą kategorią wroga jako kluczowego punktu odnie‑sienia współegzystuje inny motyw przewodni polityki historycznej, mają‑cy owych „wrogów” jeszcze bardziej dyskredytować: opowieść o „dobrym imperium”, toczącym wyłącznie wojny obronne i realizującym pokojową ekspansję17.„Władzaimperialnanieuznajepodmiotówpolitycznych,którena‑potykanaziemiachuznawanychprzezsiebiezaterytoriakolonialne,a więcniszczyjelubobala,twierdzączarazem,żenigdyichtamniebyło”18.W tymujęciuagresjęzbrojnąrównieżprezentujesięjako„obronę”19lub„atakprewen‑cyjny”,porównywanynierzadkoprzezrosyjskąpropagandęz zachodniąkon‑cepcjąinterwencjihumanitarnej.„Dobreimperium”prosperujewówczas,gdywładzępaństwowąmożnasprawować„harmonijnie”i bezprzeszkód,a zatemgdyjestw pełni„suwerenna”(autokratyczna).Imperiumlegitymizowanejestponadtopoprzezswójstatusostoichrześcijaństwaw jegowymiarzeetycznymi cywilizacyjnym –wypełniamesjanistycznąmisjęw eschatologicznejwalcedobraze złem.Znanyz rosyjskiejhistoriografiiobrazMoskwy –TrzeciegoRzy‑muznalazłswojąkontynuacjęw pseudokonserwatywnymprojekcieideowymforsowanymodlat2011–2012,w którymFRstałasięobrończynią„tradycyjnych”wartościw obliczudegeneracjizachodniegoliberalizmu20.Inicjatywatamiewaoprawęreligijną,choćniejestonawarunkiemkoniecznym21.

Główny cel narracji o dobrym, pokojowym imperium to uzasadnienie rosyjskich aspiracji do wyłącznych wpływów na obszarze poradzieckim. Na ich użytek władze FR pielęgnują ideę „rosyjskiego świata”22.Obecnie

17 W niniejszym tekście świadomie zrezygnowanoz  omówienia obszernego tematu „wojenpamięci”między centrum federalnym i  regionami,dotyczącychpodbojów imperialnychw XVI–XIX wieku(m.in.  ekspansjiMoskwy na dzisiejsze obszary Powołża, Syberii czy Kaukazu Północnego). Nienależąonedonajważniejszychprzyczynnapięćnaliniicentrum–regiony,choćw miarępogłębianiasięw krajuproblemówgospodarczych,społecznychi politycznychmogązyskaćnaznaczeniu.

18 T. Snyder,Droga do niewolności…,op. cit.,s. 101.CiekawąilustracjątegostwierdzeniajestdominującanarracjanatematrosyjskiejekspansjinaDalekimWschodziejakopodboju„zieminiczyjej” –pomijasię wcześniejszą obecność na tych terenach zarówno osad ludności rdzennej, jak i  Mandżu‑rów.Zob. А. Островский,Владивосток: история до нашей эры,НоваяГазетавоВладивостоке,20.10.2016,novayagazeta‑vlad.ru.

19 Dążeniemdousunięcia zagrożeńdlabezpieczeństwapaństwauzasadnia sięm.in.  agresję zbrojnąnaFinlandięw  1939 r.Zob. Путин: СССР в войне с Финляндией хотел исправить ошибки 1917  года,РИАНовости,14.03.2013,ria.ru.

20 Zob. m.in. L. Barber,H. Foy,A. Barker,Vladimir Putin says liberalism has ‘become obsolete’,FinancialTimes,28.06.2019,ft.com.

21 А. Колесников,История под ружьем…,op. cit.22 Idea „rosyjskiego świata”oznaczakoncepcjęwspólnoty cywilizacyjnej skupiającej zarównoetnicz‑

nychRosjan, jak i  przedstawicieli innych narodów byłego ZSRRutożsamiających się z  językiemrosyjskim, rosyjską lub sowiecką kulturą, a  często też religią prawosławnąw  jejwymiarze kul‑turowym.Po  2000  r. idea została zoperacjonalizowanaw polityce zagranicznej  FR:ma zarównosłużyć budowie za granicą rosyjskiej „miękkiej siły”, jak i  stanowić ideologiczne uzasadnienieodbudowy jejmocarstwowychwpływówpolitycznych, ekonomicznych i wojskowychnaobszarzeporadzieckim.

RA

PORT

OSW

5/2

021

20

jestonaprezentowanaraczejw warianciezawężonymdo„trójjedynegonarodu”ruskiego‑rosyjskiego –organicznejwspólnotyRosji,Białorusii Ukrainyz tąpierwszą jako naturalnym „starszymbratem”.Kreml zawłaszcza przy tymdziedzictwoRusiKijowskiej,w wieluaspektachodmienneodspuściznyRusiMoskiewskiej.„SamoistnieniepaństwaukraińskiegozostałowykoncypowanejakoformaagresjiskierowanejprzeciwkoRosji”23.Aspektreligijnysłużyłjakododatkowe,historyczneuzasadnienieaneksjiKrymujakokolebkirosyjskiegochrześcijaństwa.

Strażnikamidziedzictwaimperialnegosązarównoobózwładzy,jaki koncesjo‑nowanaopozycja.KomunistycznaPartiaFederacjiRosyjskiej(KPRF)odwołujesięprzytymdospuściznyimperiumkomunistycznego,natomiastLiberalno‑‑DemokratycznaPartiaRosji(LDPR)WładimiraŻyrinowskiego –doimperiumjakotakiego.WedługŻyrinowskiegoimperiumtonajlepszaformaorganizacjipaństwa24.Jednąz ostatnichinicjatywLDPRbyłazapowiedźprojektuustawyo ustanowieniuw 2021 r.nowegoświęta –Dnia Imperium25.Temat tennaj‑wyraźniejzostałuznanyzanośnyspołeczniew kontekściezaplanowanychnawrzesień 2021 r.wyborówparlamentarnych.

3. Sekurytyzacja historii w rosyjskim myśleniu politycznym

Z dążeniemnarodówdoposzukiwaniaw przeszłościprzedewszystkimpo‑wodówdodumyi przemilczania jejniewygodnychkartmamydoczynieniapowszechnie.Zwykledziałaniateprzekładająsięnapróbytendencyjnegokon‑struowaniadyskursu.W Rosjizjawiskoto jest jednakodmiennejakościowo,gdyżhistoriapodlegasekurytyzacji:jejpożądaneinterpretacjezostałysubiek‑tywnieuznaneprzezwładzezażywotny,a jednocześniezagrożonyinterespań‑stwowy,elementegzystencjalnegobezpieczeństwapaństwa,jednąz gwarancjijegoprzetrwania.Podejścietozakładakoniecznośćpodejmowaniazdecydowa‑nychdziałań,bybronić„prawomyślnej”narracjihistorycznej –i przeznaczenianatencelnieproporcjonalnejilościuwagii zasobów,łączniez legitymizacjąśrodkównadzwyczajnych.

W liberalnychdemokracjachsekurytyzacjadanegoproblemuoznaczawyłącze‑niegoze standardowychpraktykfunkcjonowaniapaństwa,przesunięciez plu‑ralistycznejsferypublicznejpolitykiw dziedzinęśrodkównadzwyczajnych,

23 T. Snyder,Droga do niewolności…,op. cit.,s. 202.24 «Самая удачная форма государственного устройства». ЛДПР предложит отмечать День Импе‑

рии,Znak,21.02.2020,znak.com.25 ЛДПР предложила праздновать в России «день империи»,РИАНовости,21.02.2020,ria.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

21

w którejprocesydecyzyjneniepodlegająkontrolispołecznej.W państwachautorytarnych,takichjakRosja,gdziepolitykaz definicjinienależydosferypublicznej,sekurytyzacjajeszczebardziejumacniai uzasadniamodel,w któ‑rymoweprocesydecyzyjnesąhermetyczne,a dyskusjępublicznązastępujesterowanaodgórniepropaganda.Kreowaniezagrożeńsłużylegitymizowaniunie tylkoautorytarnegosystemurządów, lecz takżestylurządzeniacharak‑terystycznegodla epoki Putinowskiej  – permanentnej „operacji specjalnej”.Uwagęzwracaskalainstrumentalnegowykorzystywaniaprawapaństwowegow celuobronypożądanejnarracji,a takżewłączeniearmiii służbspecjalnychw agresywnąrealizacjępolitykihistorycznej26.

Sekurytyzacjapamięcio przeszłości,prowadzącado„wojenpamięci”,wpisujesięw klasycznydylematbezpieczeństwaw stosunkachmiędzynarodowych27.Podlegające jejnarracjenarodowekonkurująze sobą –nieistniejepłaszczy‑znakompromisu,dominujelogikagryo sumiezerowej.Poczuciezagrożeniawłasnejtożsamościprowadzidojeszczewiększejmobilizacjiw walceo pamięć.W tymsensie„sekurytyzacjapamięcihistorycznejreprodukujepoczucieza‑grożenia i pogłębianapięciazamiast jeneutralizować”28. Ideologowiekrem‑lowscy,walczącyz rzekomym„wypaczaniem”,„zakłamywaniem”przeszłościprzezpaństwaościenne,przedstawiająnarracjeniezgodnez  oficjalną liniąwładzjako„brońkognitywną”.Jejzadaniemjestjakobykształtowaniepercep‑cjiświata,a takżetożsamościRosjanw sposóbzgodnyz interesamiwroga,comadoprowadzićdorozpadukraju29.

W FR sekurytyzacja historii opiera się m.in. na sekurytyzacji tzw. war‑tości duchowych i moralnych.WedługsłówsamegoPutinawygłoszonychna początku trzeciej kadencji prezydenckiej (przełomowej dla konsolidacjirosyjskiegoautorytaryzmu)„samoświadomośćkulturowa,wartościduchowei moralne,kodyaksjologicznetosferabrutalnejkonkurencji,a niekiedyprzed‑miototwartejwalkiinformacyjneji staranniewyreżyserowanychatakówpro‑pagandowych”.Celemtychostatnichmabyćwpływnaoglądświatacałychnarodów, podporządkowanie ich cudzejwoli. Putin zakwalifikował „wojnę

26 Szerzejo  sekurytyzacjihistoriiw PutinowskiejRosjizob. H. Bækken, J.D. Enstad, Identity under Siege: Selective Securitization of History in Putin’s Russia,„The SlavonicandEastEuropeanReview”,Vol. 98,No. 2(kwiecień 2020).

27 Pojęcietoopisujesytuacjęniepewności,w którejdziałaniaobronnepodejmowaneprzezjednopań‑stwomogązostaćodebraneprzezinnepaństwajakodziałaniazagrażająceichbezpieczeństwu,comożeprowadzićdoeskalacjinapięć.

28 H. Bækken,J.D. Enstad,Identity under Siege…,op. cit.,s. 328.29 Obszerna argumentacja na ten temat zob.  В.Э.  Багдасарян,«Когнитивное оружие» как инстру‑

мент десуверенизации,ЦентрСулакшина,26.04.2016,rusrand.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

22

o wartości”dosferypośredniejmiędzybezpieczeństwem„twardym”(militar‑nym)i „miękkim”(społeczno‑ideowym)i wprostprzyrównałjejznaczeniedowalkio zasobysurowcowe.Podkreślił,żewypaczanieświadomościnarodowej,historycznej i moralnej nierazprowadziło do osłabiania bądźwręczutratysuwerennościi rozpaduorganizmówpaństwowych30.

W podobnymduchutocząsiędyskusjew radzienaukowejskupionejprzyRa‑dzieBezpieczeństwaFederacjiRosyjskiej –cieledoradczymprezydentastano‑wiącymnieformalnecentrumpodejmowaniastrategicznychdecyzjiw zakre‑siebezpieczeństwanarodowegoi politykizagranicznej.Pamięćhistorycznatraktowanajestprzeztogremiumjakoprzedmiot„celowychdziałańdestruk‑cyjnychpodejmowanychprzezobcepaństwai organizacjemiędzynarodowe,któremająrealizowaćinteresygeopolitycznew duchupolitykiantyrosyjskiej”,cowymaga odMoskwy starannej profilaktyki i  sprawnego reagowania napróbyfałszowaniaprzeszłości.Zagadnieniatestanowiąteżprzedmiotzain‑teresowaniaMinisterstwaObrony,postulującegosformułowaniepaństwowejstrategiiw  zakresie przeciwdziałania zakłamywaniuhistorii. Pojawiają sięrównież głosyw  okołokremlowskichkręgach akademickich, pozostającychnausługachorganówbezpieczeństwa,traktującefałszowanieprzeszłościjakojedenz komponentówwojenhybrydowych.WedługnichwłaściwaodpowiedźMoskwypowinnapolegaćnaorganizacjistrategicznychoperacjiinformacyj‑nychobliczonychnazmianęświadomościzachodnichodbiorców,zaszczepia‑nieimrosyjskichocendziejów31.

Kwestię walki z zakłamywaniem przeszłości(szczególnietematykiwielkiejwojnyojczyźnianeji II wojnyświatowej)przywołano w kontekście bezpie‑czeństwa narodowego w szeregu dokumentów strategicznych FR.Próby„fałszowania historii rosyjskiej i  powszechnej” zostały określonew  aktual‑nieobowiązującejStrategii bezpieczeństwa narodowego Federacji Rosyjskiej jakowywierającenegatywnywpływnabezpieczeństwokulturowe.Pośródkluczo‑wychzagrożeńwymienionow niejniszczenietradycyjnychrosyjskichwarto‑ściduchowo‑moralnychorazpropagowanieideologiifaszyzmui ekstremizmu(pojmowanychw miejscowejpraktyceprawnejniezwykleszeroko).Zapisanotamrównieżpotrzebęumacnianiaroliszkoływ „profilaktyceideologiirady‑kalnej”(pojęcianiewyjaśniono,zatemzaowąradykalnąideologięmożebyćuznanewszystko, co jest sprzecznez oficjalną linią światopoglądową)oraz

30 Путин: РФ сталкивается с  попытками влияния извне на самосознание нации, РИА Новости,12.09.2012,ria.ru.

31 И. Нагорных,В. Хамраев,О роли точности в истории,Коммерсантъ,31.10.2016,kommersant.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

23

ochronyspołeczeństwaprzedzewnętrznąekspansjąideowo‑aksjologiczną32.Doktryna bezpieczeństwa informacyjnego Federacji Rosyjskiejz 2016 r. jakointe‑res narodowy określam.in. wykorzystanie technologii informacyjnych dlaochronywartości kulturowych, historycznych i  duchowo‑moralnychwielo‑etnicznegonarodu FR.Dokumentodwołujesiędo„dyskryminacji”, jakiejnaZachodziepodlegają rzekomorosyjskiemedia, orazdo „rosnącegowpływuinformacyjno‑psychologicznego”na ludność  FR, którego celem jest „rozmy‑wanietradycyjnychwartościmoralno‑duchowych”,„fundamentówhistorycz‑nych”oraztradycjipatriotycznychzwiązanychz obronąojczyzny33.Doktryna wojenna, przyjętaw kolejnej redakcjiw 2014  r., określa „wpływna ludnośćw celupodważaniatradycjihistorycznych,duchowychi patriotycznychw dzie‑dzinieobronyojczyzny”jakojednoz „głównychwewnętrznychzagrożeńo cha‑rakterzewojskowym”34.Potrzebazdecydowanegoprzeciwdziałaniapróbom„fałszowaniahistorii i wykorzystywania jejw celupogłębianiakonfrontacjii rewanżyzmuw politycemiędzynarodowej”oraz„rewizjiwynikówII wojnyświatowej” została zapisanaw kolejnejwersjiKoncepcji polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiejz 2016 r.35Obowiązekobrony„prawdyhistorycznej”znalazłsięteżw nowejredakcjiKonstytucji FR,przyjętejw lipcu 2020 r.36

W 2016 r.doradcyskupieniwokółRadyBezpieczeństwaokreślilisześćnajważ‑niejszychzagadnieńi wydarzeń,którepodlegają„zafałszowywaniu”i wyma‑gają „obrony”. Są to: polityka narodowościowa imperium rosyjskiego („fał‑szowanie”mapolegaćnapróbachdyskusjio jegokolonialnymcharakterze),rewolucja 1917 r.,politykanarodowościowaZSRR,paktRibbentrop–Mołotow,rolaZSRRw zwycięstwienadfaszyzmem(nazizmem)w II wojnieświatowej,postawaZSRRwobeckryzysówpolitycznychw NRD,naWęgrzech,w Czecho‑słowacjii innychbyłychpaństwachsocjalistycznych37.

32 УказПрезидентаРоссийскойФедерацииот31 декабря2015 годаN 683«ОСтратегиинацио‑нальнойбезопасностиРоссийскойФедерации»,ПрезидентРоссийскойФедерации,31.12.2015,za: РоссийскаяГазета,rg.ru.

33 Доктринаинформационной безопасности РоссийскойФедерации,Президент РоссийскойФедерации,5.12.2016,za: РоссийскаяГазета,rg.ru.

34 Военная доктрина Российской Федерации, Президент Российской Федерации, 30.12.2014,za: РоссийскаяГазета,rg.ru.

35 КонцепциявнешнейполитикиРоссийскойФедерации(утвержденаПрезидентомРоссийскойФедерацииВ.В.Путиным30 ноября2016 г.),МинистерствоиностранныхделРоссийскойФеде‑рации,mid.ru.

36 КонституцияРоссийскойФедерации, tekstdostępnynaoficjalnymportalupublication.pravo.gov.ru.

37 И. Нагорных,В. Хамраев,О роли точности в истории,op. cit.

RA

PORT

OSW

5/2

021

24

Sekurytyzacji historii towarzyszy militaryzacja i „czekizacja” narracji o dziejach Rosji. Jakwspomnianowyżej,militaryzacjapamięci jestkonse‑kwencjątożsamościimperialnejorazautorytarnejwizjirelacjinaliniiwładza–obywatele.W oficjalnymkanoniew zasadzieniemamiejscanahistorięnarodui społeczeństwa,a jeślisięonepojawiają,tonajczęściejw postacipapierowych,pomnikowych bohaterów  – nosicieli oficjalnej ideologii patriotycznej. Pod‑kreślanie triumfalistycznych,militarnych aspektów przeszłości organizujejąprzedewszystkimwokółwładzypaństwowej,uosabianejprzezarmię,cow zamierzeniachmaoswajaćodbiorcówz powszechnąw systemieautorytar‑nymprzemocą,w  tymz przemocą stosowanąw politycezagranicznej.Siłai przemocprezentowanesąjakodrogadopotęgipaństwa –zarównow wymia‑rzezewnętrznym,jaki wewnętrznym.

Podejścietoprowadzidocoraz wyraźniejszej afirmacji, a wręcz gloryfi‑kacji organów bezpieczeństwa państwowego FR, którewprostogłaszająsięspadkobiercamisowieckiegoaparatubezpieczeństwa.Pozytywnywizeru‑nekKGB,NKWDi Czekipromująpopkultura(zob. rozdział III)orazoficjalnewypowiedzinajwyższychfunkcjonariuszypaństwowych.Orędownikamitejswoistej „czekistowskiej mitologii”38 są przede wszystkim szef FederalnejSłużbyBezpieczeństwa(FSB)AleksandrBortnikowi zwierzchnikSłużbyWy‑wiaduZagranicznegoSiergiejNaryszkin.W szerokonagłośnionymwywiadziez grudnia 2017 r.39Bortnikowprzedstawiłwyidealizowanąhistorięorganówbezpieczeństwaod  1917 r. jakostuleciepatriotycznejwalkiz obcąagenturą,terrorystami,bandytamii wrogamipaństwa(stwierdziłzarazem,żerównieżobecnieistniejąsiłyzmierzającedozniszczeniaRosji).BezpośredniowywiódłprzytymdziejeFSBz historiiNKWDi Czeki.Przypisawszysowieckimsłużbomwyłączniezadaniawywiadowczo‑kontrwywiadowcze,wybielałichrolęw ma‑sowymterrorze stalinowskim.Wywiadzostałodczytanyprzeznaukowcówi obrońcówprawczłowiekajakopierwszaodczasówXX ZjazduKPZRpróbausprawiedliwianiamasowychrepresjilattrzydziestychi czterdziestychprzezfunkcjonariuszapublicznegowysokiegoszczebla40.

38 O historycznejlegitymizacjisłużbspecjalnychRosjizob. J. Darczewska,Obrońcy oblężonej twierdzy. Uwagi na temat historycznej legitymizacji służb specjalnych Rosji,OSW,Warszawa2018,osw.waw.pl.

39 ФСБ расставляет акценты, РоссийскаяГазета, 19.12.2017, rg.ru.Wywiadzostał opublikowanyw rocznicęutworzeniaosławionejNadzwyczajnejKomisjids. Walkiz Kontrrewolucjąi Sabotażem,odpowiedzialnejzaczerwonyterrorw czasachrewolucjii wojnydomowej.Rosyjskiesłużbyidentyfi‑kująsięz mrocznątradycjąrepresjinawetnapoziomiesymbolicznym.PropozycjaJelcynadotyczącaustanowienianowejdaty„założycielskiej”FSB,a zarazemświętajejfunkcjonariuszy(napamiątkęutworzeniaMinisterstwaBezpieczeństwaFederacjiRosyjskiej24 stycznia 1992 r.)zostałaodrzucona.Jużw 1995 r.służbapowróciładodatysowieckiej –20 grudnia 1917 r.

40 Е. Рачева,«Архаика и правовой нигилизм»,Новаягазета,29.12.2017,novayagazeta.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

25

4. Ideologizacja i mitologizacja historii

Trwające przez stulecia represyjność systemuwładzy i  ochrona interesówrządzącychprzezaparatcenzorskisprawiły,żew Rosji nie wykształciła się silna tradycja rzetelnej, niezależnej refleksji naukowej nad przeszłością, mogąca współcześnie tworzyć realną przeciwwagę dla oficjalnej propa‑gandy.PrzezwiększośćXX wiekuhistorycypełnilifunkcjesłużebnenafron‑cie zimnejwojny.W XXI  stuleciuKremlwyznacza imrównieniebagatelnąrolęw konsolidacjiautorytarnegoreżimui walceRosjio odzyskaniepozycjikluczowegograczanaareniemiędzynarodowej.Doprowadziło todopodwa‑żaniazarównofaktów, jaki  ichinterpretacji,któreznalazłysięw głównymnurciehistoriografiiw krótkimokresieswobodybadańi publikacjiw latachdziewięćdziesiątych.SłużebnąfunkcjęstudiównaddziejamikrajunajpełniejopisałWładimirMiedinski,byłyministerkultury,a obecnieasystentprezy‑dentai szefpaństwowegoRosyjskiegoTowarzystwaWojskowo‑Historycznego:„ważenienaszaliinteresównarodowychRosjiwyznaczaabsolutnystandardprawdziwościi wiarygodnościbadańhistorycznych”41.

Logicznąkonsekwencjątegostanurzeczyjestwyjątkowo silna ideologiza‑cja i mitologizacja przeszłości. Podglebiedla tychzjawisk stanowi specy‑ficznakulturapolityczna,odrzucającadialogi kompromis42.Oficjalnanarracjao dziejachstałasięwręczzamiennikiemideologiipaństwowej,zakazanejprzezrosyjskąkonstytucję.Dążyonado„monopolunaprawdę”:władzekonsekwent‑nieeliminująpluralizminformacyjnyi badawczyz przestrzenipublicznej,cozaowocowałoprzekroczeniemgranicymiędzypolitykąhistoryczną i propa‑gandąpaństwową.„Ideologiahistoryczna”jestjednakwysoceeklektyczna,niestanowiodpowiednikaspójnej,kompleksowej ideologii sowieckiej.Historiaw rękachKremlastałasiępar excellenceelementempostprawdy –eklektycz‑nymzestawemmitów,plastycznymtworzywem,z któregomożnauformowaćdowolnąopowieść.Kolektywnaprzeszłośćtoprzedmiotraczej„sytuacyjnegowykorzystywania”niżcelowegokonstruowania43.

Materiał historyczny przybiera pożądany kształt dzięki klasycznym metodom wypaczania faktów: ichpomijaniu(przemilczaniu),fałszowaniu(zaprzeczaniu, kreowaniu), wyolbrzymianiu lub upiększaniu, manipulacjizwiązkamiprzyczynowo‑skutkowymiorazoskarżeniompodadresem„wrogów”

41 Доклад Вольного исторического общества «Какое прошлое нужно будущему России», Комитетгражданскихинициатив,23.01.2017,komitetgi.ru,s. 11.

42 M. Domańska,Uzależnieni od konfliktu,op. cit.43 O. Малинова,Проблема политически «пригодного» прошлого…,op. cit.,s. 126.

RA

PORT

OSW

5/2

021

26

(łączniez przypisywaniemimwłasnychprzewinień)lub„obiektywnych”oko‑liczności44.Tymsamymprzeszłośćstajesięproblematycznai „codozasadynieprzewidywalna”45.Owanieprzewidywalnośćbezpośredniowynikaz dąże‑niado„suwerenizacji”narracjihistorycznejprzez„suwerenną”władzęauto‑rytarną,któranarzucajejkolejnewersjew zależnościodwłasnychkoniunk‑turalnychinteresów.

Polityka historyczna jest konstruowana w duchu „polityki wieczności”.Opierasięnacyklicznejkoncepcjidziejów,namiciewiecznegopowrotumo‑mentów chwały i  egzystencjalnych zagrożeń.Wybiórcze, tendencyjne pre‑zentowanie faktów z  przeszłościma budowaćmit zagrożonej niewinnościi zanurzaćnaródw cykliczniepowracającąhistorięmęczeństwa46.Rządzącyuzurpująsobiestatusjedynychspadkobiercówi kustoszywielkichosiągnięćminionychczasów –spuścizny„tysiącletniejRosji”47.Takawizja,którąmożnaironicznieokreślićjako„naprzód,w przeszłość”,oznaczazarównoodrzucenieideireformatorskich, jaki ucieczkęodambitnegowyzwaniabudowynowejrosyjskiej tożsamości. Politykahistoryczna i  bazującananiej identyfikacjazbiorowacorazbardziejrozchodząsięzatemz wymogamipostnowoczesnościi rozwojuinnowacyjnego.

Nacechowany emocjonalnie język opisujący dzieje FR sprowadzono do roli narzędzia mobilizacji jej obywateli.Tłumaczytorosnącąagresywnośći bezkompromisowośćpolitykihistorycznej.Oficjalnanarracjaopierasięnawzmacnianiupodziałówmiędzy„patriotycznąwiększością”i marginalizowa‑nymi„zdrajcaminarodowymi”czy„agentamizagranicznymi”.Niezależni,nie‑pokornihistorycysąrepresjonowani,podobniejakci,którzyodważająsięupo‑wszechniaćnarracjesprzecznez kanonicznąwersjąoficjalną.Przekazytenietrafiajądoszerszegoobieguinformacyjnego,w tymsystemuedukacji.Tłumisię„nieprawomyślną”pamięć indywidualnąi rodzinnąorazantykolonialnenarracjeobecnew niektórychregionachkraju.Na cenzurowanymznalazłsięteżdorobekzagranicznychbadaczydziejów,o ileichtezystojąw sprzecznościz kremlowskimkanonem.

44 Zob.  J. Klaś,Muzea historyczne – pomiędzy pamięcią zbiorową a polityką pamięci historycznej,„Zarzą‑dzaniew Kulturze”2013,t. 14,z. 3,s. 202.

45 Доклад Вольного исторического общества…,op. cit.,s. 3.46 Szerzejo „politycewieczności”:T. Snyder,Droga do niewolności…,op. cit.47 Ibidem,s. 158.

RA

PORT

OSW

5/2

021

27

II. RELIGIA ZWYCIĘSTWA JAKO FUNDAMENT PUTINOWSKIEJ POLITYKI HISTORYCZNEJ

1. Zwycięstwo 1945 roku – mit założycielski putinizmu

W centrum rosyjskiej ideologii i mitologii państwowej stoi martyrologia wielkiej wojny ojczyźnianej (1941–1945) i sakralny, mesjanistyczny mit Zwycięstwa (pisanego wielką literą) nad nazizmem w 1945 r.To jedynymitnarodowyprawdziwiejednoczącyRosjan.Zwycięstwow samymZwiązkuRadzieckimdośćpóźno trafiło dokanonukonstytuującegopolitykę symbo‑licznąpaństwa –statusświętapaństwowego9 majauzyskałdopierow 1965 r.Był toefektdojściadowładzypokoleniauczestnikówwojny i sposób legity‑mizacjipóźnosowieckiego„rozkwitumarazmu”czasówBreżniewa,gdyosta‑teczniepostradanowiaręw ukierunkowanynaprzyszłyrozwójprojektideolo‑gicznyrewolucjipaździernikowej.Przejściowomitwojnystraciłnaznaczeniuw okresiepierestrojkii transformacji latdziewięćdziesiątych,kiedytogłów‑nymźródłem legitymizacjinowychelit byłprzyszłościowyzamysłbudowydemokracjirynkowej.Uroczysteobchodyrocznicwydarzeńz 1945 r.przywró‑conodopierow roku 199548.

W wymiarze wewnątrzpolitycznym zwycięstwo nad nazizmem to swoisty mit założycielski Putinowskiej Rosji.W obliczuniezdolnościdowypraco‑wania spójnejkoncepcji tożsamościnarodowej i historycznejw  latachdzie‑więćdziesiątych stał się on jedynym niekontrowersyjnym, uniwersalnympunktemodniesieniadlaidentyfikacjizbiorowejRosjanw XXI wieku.Z koleiw wymiarzezewnętrznymrok 1945to„momentzałożycielski”statusuZSRR–Rosjijakosupermocarstwa.Jegopodwójna,kluczowaroladlainteresówKremladeterminujesposóbinterpretowaniawszystkichwcześniejszychi późniejszychwydarzeń.DotyczytozwłaszczadziałańwładzZSRRw krajui zagranicąw la‑tachtrzydziestychorazpowojennejpolitykiMoskwyw blokusowieckim.

Na tle obfitego czerpania przez rządzących ze spuścizny sowieckiej poli‑tyki historycznej zwraca uwagę świadoma rezygnacja z  jej kamienia węgielnego – opowieści o rewolucji 1917 r.,odwołującejsiędolinearnego,progresywnegowymiarudziejów.Stopniowydemontażtegomiturozpocząłsięw latachdziewięćdziesiątychw ramachrozliczeńz ideologiątotalitarną,leczprzyczynjegomarginalizacjiporoku 2000należyszukaćprzedewszystkim

48 Więcej:Н. Копосов,Пакт Молотова‑Риббентропа и Россия,НоваяПольша,22.08.2019,novaya‑polsha.pl.

RA

PORT

OSW

5/2

021

28

w  sferze interesówwewnątrzpolitycznych Kremla. Putinizm, poszukującylegitymizacjiw  eklektyczniepojmowanymdziedzictwie imperialnymRosji,jejwielowiekowejpotędze,odwołuje siędomomentówkonsolidacjiwładzy,a nierozpadustarychstruktur,chaosui „smuty”,skupianaciągłości,a niezerwaniu.Pseudokonserwatywna ideologiakremlowska traktuje stabilnośćspołeczno‑polityczną jakowartośćnadrzędną.Potępienie idei rewolucyjnejzmianywładzytogłówniewynikobawwywołanychprzez„arabskąwiosnę”,protestyw Rosjiw latach2011–2012,wreszcieukraińską„rewolucjęgodności”w latach2013–2014.TysiącletniaimperialnaRosjabronidzisiajreżimówauto‑rytarnychnacałymświecieprzed„kolorowymirewolucjami”w imięobrony„legalizmu”władzy,jej„wiecznegotrwania”49.SymptomatycznyjestpowrótdosowieckiejnarracjinatematinterwencjizbrojnychZSRRw drugiejpołowieXX wieku,czemutowarzyszą(narazieniezrealizowane) inicjatywymającenacelunadanieimpozytywnegowydźwiękunagruncieustawowym.Dotyczytoprzedewszystkim interwencjiw Czechosłowacjiw  1968 r. i w Afganista‑nie(1979–1989)50,w mniejszymzaśstopniu –krwawegostłumieniapowstaniawęgierskiegow 1956 r.51

Niewygodna rewolucja

OstatniaparadanaplacuCzerwonymw rocznicęrewolucjipaździerni‑kowej 1917 r.odbyłasięw 1990 r.Obecniejedyniepartiakomunistycznacelebrujejejrocznicei jednoznaczniebronidorobkutegowydarzenia.Naj‑większeświętoZSRRod 1996 r.obchodzonopodnazwąDniaZgodyi Pojed‑naniaNarodowego,a w 2004 r.utraciłoonostatusświętapaństwowegoi zostałozastąpionenowym –DniemJednościNarodowej4 listopada.Nieprzyjęłosięonow społeczeństwie –jegosenspozostajeniejasny –zatoszybkozostałozagospodarowaneprzeznacjonalistów(coroczniew tymdniuodbywająsiętzw. ruskie/rosyjskiemarsze).

49 Szerzejzob. M. Domańska,Stulecie rewolucji październikowej – kłopotliwy jubileusz,OSW,8.11.2017,osw.waw.pl.

50 W  listopadzie  2018  r. złożonow Dumie projekt uchwały rewidującej stanowiskoZjazduDeputo‑wanychLudowychz 1989 r.(zjazdpotępiłwysłaniewojskdoAfganistanu)jakonieodpowiadające„zasadomsprawiedliwościhistorycznej”i „prawdziehistorycznej”.Pojawiłasięteżpropozycjapod‑niesienia statusuweteranówAfganistanudo tego, jaki posiadają żołnierzewalczącyw wielkiejwojnyojczyźnianej.Podobnypostulatpojawiłsięw odniesieniudouczestnikówinterwencjiw Cze‑chosłowacjiw 1968 r.

51 Uwagęzwraca jednakwyjątkowoagresywnanarracjadotyczącapowstaniawęgierskiego, zapre‑zentowanaw państwowychmediachrosyjskichw  jego60. rocznicę.Zrywzostałm.in. nazwany„pierwsząkolorowąrewolucją”.Rzekomobraływ nimudziałnazistowskiebojówki,a zorganizowałygozachodniewywiady.Więcej:M. Domańska,Mocarstwowy mit wojny we współczesnej polityce zagra‑nicznej Kremla,„KomentarzeOSW”,nr 316,31.12.2019,osw.waw.pl.

RA

PORT

OSW

5/2

021

29

W 2017 r.przypadałasetnarocznicawybuchurewolucjipaździernikowej.Oficjalnydyskurs,towarzyszącyjejobchodom,ujawniłambiwalentnysto‑sunekrosyjskiejelityrządzącejdotychwydarzeńi stałsięświadectwemczęściowej reinterpretacji dziedzictwakomunistycznego.W uroczysto‑ściach„rokurewolucjiw Rosji”wyraźniedominowałycoprawdawątkizwiązanez przewrotembolszewickim(oficjalnanarracjawładzstarannieunikaodniesieńdodemokratycznychepizodóww dziejachpaństwa,jakrewolucja lutowa 1917 r.), leczsamprzewrót jestprzezrządzącychoce‑nianynegatywnie.Wskazujesięzarównonanielegalnycharakterprzeję‑ciawładzyprzezbolszewików,jaki ogromnąliczbęofiarrewolucyjnegoterroru.Oficjalnapropagandawzmacnianegatywnyobrazwydarzeniapoprzezstawianieznakurównościmiędzyrewolucjonistamii agentamiobcychwywiadów(w materiałachfilmowychnatemat1917 r.powtarzałasiętezao zagranicznyminspirowaniui finansowaniudziałańbolszewikówz Leninemnaczele).Częśćprzedstawicieliestablishmentuwprostporów‑nywałaprzewrótsprzedstulatdowspółczesnych„majdanów”.

W obliczutrudnościz wpisaniemrewolucjiw oficjalnąpropagandępań‑stwowąwładzedążyłydoodpolitycznieniategotematuorazkształtowałynarracjęwokółpotrzeby„pojednania”narodowego.W tymcelujednocze‑śniewskazywałynapozytywnespołeczno‑ekonomiczneskutkiwydarzeń1917 r.(industrializacja,modernizacja,hasłasprawiedliwościspołecznej),sprzyjałykultowicaraMikołaja II,kanonizowanegoprzezRosyjskiKościółPrawosławny,a takżewykorzystywałytematykędotyczącąofiarterrorurewolucyjnegojakoprzestrogęprzed„powtarzaniembłędówprzeszłości”.

Ambiwalencjataznalazłaodzwierciedleniew stosunkuwładzdouroczy‑stościrocznicowych.Z  jednejstronyzaplanowanocałorocznyprogramobchodów„stuleciarewolucji 1917 r.w Rosji”(koordynowałogoRosyjskieTowarzystwoHistoryczne, na którego czele stoi szef SłużbyWywiaduZagranicznegoSiergiejNaryszkin).Programobejmowałkilkadziesiątkon‑ferencji,wystawi publikacji,a państwowekanałytelewizyjnepokazywałylicznemateriałyinformacyjno‑dokumentalnenatematrewolucji.Z dru‑giejstronynieprzeprowadzonouroczystościjubileuszowychnaKremlu(rzecznikprezydentapodałnawetw wątpliwośćzasadnośćświętowaniatejdaty),a Putinkilkakrotniekrytyczniewypowiadałsięzarównoo sposobieprzejęciai sprawowaniawładzyprzezbolszewików,jaki o ustanowionymprzezLeninaustrojupaństwaradzieckiego,w którymwedługgłowypań‑stwatkwiłyzalążkiprzyszłegorozpadu.

RA

PORT

OSW

5/2

021

30

Symbolikazwiązanaz rewolucjąwciążjestjednaksilnieobecnaw prze‑strzenipublicznej,o czymświadcząm.in. toponimy,pomnikiorazutrzy‑mywaniemauzoleumLeninanaplacuCzerwonymw Moskwie.PozostajeteżonaistotnymelementemkorzystnejdlaKremlaidentyfikacjize spu‑ściznąsowiecką.

Narracja wykorzystująca mitologię wielkiej wojny ojczyźnianej kiero‑wana jest do trzech grup adresatów i w odniesieniu do każdej z nich ma nieco inną nośność52. Pierwsza to obywatele Federacji Rosyjskiej,a głównycelprzekazustanowilegitymizowaniew ichoczachzarównoreżimuPutinow‑skiego,jaki samejideiautorytarnejwładzyjakojedynejgwarancjiprzetrwa‑niapaństwa i narodu.Kreuje siękult silnych liderów,przeprowadzającychkraj przezmomenty kryzysów i wiodących go do sukcesówna areniemię‑dzynarodowej.Te ostatniemająpełnićfunkcjękompensacyjnąw obliczupo‑głębiającegosięzacofaniagospodarczegoi postępującegokostnieniasystemupolitycznego.Mitmazaszczepićobywatelomgotowośćdowyrzeczeńw imiępotęgipaństwai tymsamymunieważnićniebezpiecznedlawładzypostulatyspołeczno‑ekonomiczneczydemokratyzacyjne.Kultzwycięstwamateżzneu‑tralizowaćpotencjalnydysonansmiędzydumąz osiągnięćnarodui świadomo‑ściąbolesnych,ciemnychkarthistoriitotalitarnej.

Druga grupa adresatów to elity i społeczeństwa państw poradzieckich –obszaruuznanegozastrefężywotnychinteresówRosji.Zwycięstwoprzedsta‑wiane jest przezMoskwę jako osiągnięciewieloetnicznegonarodu radziec‑kiego. Kreml instrumentalnie wykorzystuje mit braterstwa broni w  celuutrzymaniawspólnoty„rosyjskiegoświata”53,a jednocześniepróbujedyskre‑dytowaćzwolennikówintegracjize wspólnotąeuroatlantycką,utożsamiającichz faszystami.Szczególnąrolęw projekcieowego„rosyjskiegoświata”mająodgrywaćBiałoruśi Ukraina –ichwięziz FRprezentowanesąprzezMoskwęjako„odwieczne”(cowykluczazgodęnaichpełnąsuwerenność).AneksjęprzezZSRRwschodnichterenówII RPw 1939 r.,podobniejakzdobyczeterytorialneRosjipodczasrozbiorówI RP,przedstawiasięwięcjakoprawomocneodzyska‑nieterytoriów„odwiecznierosyjskich”.Celtejnarracjitoprzymuszeniesąsia‑dówdointegracjiekonomicznej,polityczneji wojskowej.Strategiataprzynosijednakograniczonerezultaty,a częstojestwręczkontrproduktywna.

52 Szerzejzob. M. Domańska,Mocarstwowy mit wojny…,op. cit.53 Zob. przypis 22.

RA

PORT

OSW

5/2

021

31

Trzecią grupę odbiorców stanowi „kolektywny Zachód” – kręgi politycz‑ne i społeczeństwa Europy i Stanów Zjednoczonych.Kierowanydonichprzekazmauzasadniaćrosyjskieambicjewspółkształtowaniasystemubezpie‑czeństwakontynentalnegoi globalnegow sposóbmarginalizującyrolęzachod‑nichstrukturintegracyjnych.Sakralno‑mesjanistycznanarracjao sowieckimzwycięstwie i dezinformacjahistorycznamają tamzasięgmarginalny,ogra‑niczającysięwłaściwiedorosyjskiejdiaspory,lecztowarzyszącyimdyskursdotyczącywspółczesnychwizjikształtowaniastosunkówmiędzynarodowychtrafianapodatniejszygrunt.

Choć„wojnypamięci”wokółhistoriiII wojnyświatowejtoczonesąprzezwielepaństw,totylkow Rosjiprzybierająonetakgwałtownycharakteri silniezide‑ologizowaną,propagandowąformę,wykluczającąwszelkąkrytykęoficjalnychtez.Językopowieścio tymokresieodsyładosferyreligijnej:jakiekolwiekdys‑kusjepodważające„kanoniczną”wersjęwydarzeńsąnazywanebluźnierczymi.

Mit ważniejszy od prawdy. Władimira Miedinskiego bój o panfiłowców

IlustracjąswobodnegopodejściaKremladofaktówi prowadzonejprzezwładzecelowej,otwartejmitologizacjihistoriijestpostawabyłegoministrakulturyWładimiraMiedinskiegowobeclegendyo 28 panfiłowcach –żoł‑nierzach1075. pułkupoległychw bojachpodMoskwąw listopadzie 1941 r.Sprawazostaładwukrotnieopisanaw sowieckiejprasienaprzełomielat1941–1942przezAleksandraKriwickiego.Panfiłowcystalisięsymbolembohaterskiegooporuw obliczuprzeważającychsiłwroga,leczwiarygod‑nośćopowieścipodważonojeszczew czasachsowieckich(m.in. wyszłonajaw,żekilku„poległych”panfiłowcówprzeżyłowojnę).W 1948 r.śledztwoprokuraturywojskowejZSRRwykazało,żecałąhistorięwymyśliłKriwicki.W 2015 r.dyrektorArchiwówPaństwowychFederacjiRosyjskiejSiergiejMironienko,opierającsięnadokumentacharchiwalnych,uznałjązamiti wymysłsowieckiejpropagandywojennej54.

Miedinski początkowo nie obstawał przy prawdziwości historii panfi‑łowców,uprawiałjednakswoistąhagiografię –nazywałopowieść„świętą

54 Мединский рассказал о  новых доказательствах подвига 28  панфиловцев, Meduza, 3.12.2018,meduza.io; Г.  Тадтаев,Мединский рассказал о  найденном подтверждении боя 28  панфиловцев,Телеканал РБК, 2.12.2018, rbc.ru; П.  Аптекарь, Зачем Мединскому «миллионы панфиловцев»,Ведомости,3.12.2018,vedomosti.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

32

legendą, której niewolno ruszać”, poległych panfiłowców „świętymi”,a osobypróbującepodważaćtenprzekazokreśliłw 2016 r.mianem„skoń‑czonychbydlaków”,którzybędą„płonąćw ogniupiekielnym”55.W grud‑niu 2018 r.podjąłjednakpróbęuwiarygodnieniatejopowieści:opublikowałartykułw państwowej„RossijskiejGaziecie”56,w którymobszerniedowo‑dził,iżświeżoodtajnionedokumentyarchiwalnejakobypotwierdzają,żeznajdujeonaoparciew niezbitychfaktach.Powtórzyłteżoskarżeniapodadresemswoichoponentówo działanianaszkodępaństwa.Artykułzostałskrytykowanyprzezprofesjonalnychhistoryków.

Miedinskinapisałszeregksiążekpopularyzatorskich,w którychpoddajewydarzeniaz dziejówRosjidośćswobodnejinterpretacji,przyczymsamnazywateopowieści„mitologiąhistoryczną”.Koncentrujesięonawokółuproszczonegoprzeciwstawianiaobrońcówojczyznyjejwrogom.W 2017 r.omalniezostałpozbawiony tytułudoktorahabilitowanegonaukhisto‑rycznychw związkuz poważnymizarzutamio nienaukowycharakterrozprawyhabilitacyjnej.

Z punktuwidzeniapolitycznychcelówKremlanajwiększeznaczeniew mitolo‑giiwojennejmajątrzykwestie:forsowaniepożądanejwizjiładumiędzynaro‑dowegonakontynencieeuropejskim,powrótdotworzenia„człowiekasowiec‑kiego”dziękimilitaryzacjidyskursuo historiiorazusprawiedliwianierepresjistalinowskich –najbardziej jaskrawegoprzykładuprzemocowychrelacjinaliniiwładza–obywatel.

2. Historia w służbie geopolityki

Rosyjskie żądania szczególnego wpływu na geopolityczny kształt współ‑czesnej Europy oraz na euroatlantycką architekturę bezpieczeństwa uzasadniane są mesjanistyczną rolą imperium sowieckiego w  walce z nazizmem.Mesjanizmwojenny łączyw  sobiekomponent aktywny (mitnaroduzbawcy,naroduwybranego)i pasywny(mitniewinnejofiary,wpisanyw martyrologięwojenną).Rosjaw tejnarracjiodziedziczyłapoZSRR„moralnymandat”jedynegoprawdziwegoprzeciwnikanazizmu,któryocaliłświatodzagładyw  eschatologicznejwalce dobra z  absolutnymzłem.Ta  szczególna

55 Мединский о 28 панфиловцах: Те, кто ставит под сомнение подвиг наших предков, будут гореть в аду,Meduza,26.11.2016,meduza.io.

56 В. Мединский,Будут жить 28,Российскаягазета,2.12.2018,rg.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

33

„misjazbawienia”mauzasadniaćwspółczesnepostulatyfaktycznegopowrotuw XXI wieku do ładu jałtańskiego  – apogeum rosyjsko‑radzieckiej potęgi  –w imię„stabilizacji”sytuacjimiędzynarodowej.Przejawiasięonaw żądaniachskonstruowania „ładuwielobiegunowego”, a  de facto koncertumocarstw  –podziałustrefwpływówmiędzynajsilniejszychgraczy.Partnerzyeuroatlan‑tyccy,chcącuniknąćnowegoświatowegokonfliktu,powinniw opiniiKremlazaakceptowaćponawianeprzezRosjępropozycjestworzenianowego,„pozablo‑kowego”systemuniepodzielnegobezpieczeństwamiędzynarodowego.Ozna‑czałobytowłaściwiezgodęnaudzielenieMoskwieprawawetaw procesachdecyzyjnychdotyczącychbezpieczeństwaeuroatlantyckiego.W takimduchunależyinterpretowaćpostulatPutinadotyczącyzwołaniaszczytustałychczłon‑kówRadyBezpieczeństwaONZ,zgłoszonyw Jerozolimiew styczniu 2020 r.57

Dążenie do realizacji powyższych celów wymaga wyeliminowania wszel‑kich faktów i interpretacji mogących osłabić lub zdyskredytować rosyj‑ską narrację.NieprzypadkowoII wojnaświatowazostaław niejniemalcał‑kowiciezastąpionaprzezwielkąwojnęojczyźnianą.Pierwszelataglobalnegokonfliktu,kiedytoZSRRodgrywałrolęnajeźdźcywobecpaństwościennych,sąw mitologiinieobecne.Jejpoczątekwyznaczadopierorok 1941 –„momentniewinności”,wygodnyz punktuwidzeniaopowieścio „ofierzeagresji”i póź‑niejszym„wyzwoleniu”sąsiednichterytoriów.W tymkontekścieutrataprzezZSRR27 mln obywateliw trakciekonfliktumazdezawuowaćtwierdzeniakra‑jówościennych,żepadłyonew XX wiekuofiarą jegoimperialnychambicji.W mitologiiwojennejkonstruowanejnaużytekwspółczesnejpolitykizagra‑nicznejw latach1944–1945sowieckiewojskaprzyniosłyEuropiewyłączniewy‑zwolenie.Spójnośćprzekazuwymagaprzeinaczanialubotwartegozafałszo‑wywaniahistoriii tłumaczeniaagresjikoniecznością„obrony”lub„prewencji”.

PodstawowezabiegimanipulacyjneobejmująobciążanieEuropyZachodniejodpowiedzialnością za rozwój nazizmu i wybuchwojny,wybielanie paktuRibbentrop–Mołotow,usprawiedliwianienapaścinasąsiedniepaństwai maso‑wychrepresjiwobecichmieszkańców.Zasprawąkonsekwentnejpodmianypojęć i  ról w  dyskursie o  globalnym konflikcie za jego bezpośrednią przy‑czynęuznajesięnieprzymierzez 23 sierpnia 1939 r.,aleo ponadrokwcze‑śniejszyukładmonachijski.Takiekształtowaniehistoriijestwykorzystywanejakonarzędziewojnyinformacyjneji psychologicznejprzeciwkoZachodowiw XXI wiekui stanowielementrosyjskichdążeńdoosłabieniatychśrodowisk

57 Форум «Сохраняем память о  Холокосте, боремся с  антисемитизмом», Президент России,23.01.2020,kremlin.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

34

we wspólnocie euroatlantyckiej, które postulują konsekwentne sprzeciwia‑niesięagresywnejpolitycezagranicznejMoskwy.Polskęw tejpropagandziekreujesięnapaństwo„systemowoantysemickie”i współpracującez Hitlerem(m.in. przyrozbiorzeCzechosłowacji)58.Corazczęściejteż –wbrewprawdziehistorycznej –zwycięstwoprzedstawiane jest jakosamodzielneosiągnięcieZSRR,coodzwierciedlaraczejlogikękonfrontacjizimnowojennejniżduchasojuszuantyhitlerowskiego.

CiekawąilustracjąretorykiwładzjestwypowiedźSiergiejaIwanowa –byłegoszefaAdministracjiPrezydentaorazprzewodniczącegoradynadzorczejRosyj‑skiegoTowarzystwaWojskowo‑Historycznego  – z września  2019  r.WedługniegozajęciaprzezZSRRpaństwbałtyckichczywschodnich terenów II RPnie można nazwać okupacją, gdyż ich mieszkańcy uzyskali obywatelstwosowieckie„ze wszystkimizwiązanymiz nimprawamii obowiązkami”,a nie‑którzyweszlinawetdosowieckiejelity.Terenyteniewyróżniałysięteżnatleresztykrajupodwzględemskalirepresji59.W najpełniejszejformiepropagan‑dowetezyKremlazostałypowtórzonew swoistymmanifeścieideologicznymPutina,opublikowanymw konserwatywnymmagazynie „National Interest”w czerwcu 2020 r.60

Rosyjska narracja o pakcie Ribbentrop–Mołotow za prezydentury Putina

Putinowską narrację dotyczącą układu z 23 sierpnia 1939 r. należy rozpatrywać na tle tez zawartych w uchwale Zjazdu Deputowanych Ludowych ZSRR z 24 grudnia 1989 r. Była ona dokumentem przeło‑mowym, dezawuującym wcześniejsze sowieckie stanowisko wobec paktu i wyrażającym przywiązanie do prawdy historycznej jako jed‑nego z ważnych elementów transformacji państwa. Punkt widzenia zawarty w dokumencie utrzymywał się w oficjalnej narracji przez całe lata dziewięćdziesiąte.

58 Antypolskapropagandanasiliłasięw okresiegrudzień 2019 –maj 2020.Posuniętosiędostwierdzeń,żeobozyzagładyzostały„nieprzypadkowo”rozmieszczonenaterytoriumnaszegokraju,a takżeżejegowładzewspierałyHitleraw planach„ostatecznegorozwiązaniakwestiiżydowskiej”.AktywnieeksploatowanyjestrównieżwątekrzekomegotajnegopaktuPiłsudski–Hitlero agresywnymostrzuantysowieckim.

59 Иванов прокомментировал заявления о советской «оккупации» Польши,РИАНовости,16.09.2019,ria.ru.

60 Vladimir Putin: The Real Lessons of the 75th Anniversary of World War II,The NationalInterest,18.06.2020,nationalinterest.org.Komentarzdotekstu:M. Domańska,Artykuł Putina: rewizjonizm historyczny w służbie polityki,OSW,19.06.2020,osw.waw.pl.

RA

PORT

OSW

5/2

021

35

W uchwalestwierdzono,żeZwiązekRadzieckistałw 1939 r.przedtrud‑nymwyborem,a jednymz celówporozumieniaz III Rzeszą,któryjednakniezostałosiągnięty,byłoodsunięcieodpaństwagroźbywojnyw obliczu„krytycznej”sytuacjimiędzynarodowej.Uznanoteż,żechoćtekstukładunieodbiegałodówczesnychnormprawamiędzynarodowegoi praktykizawierania podobnych umów, to jednakna potępienie zasługują tajneprotokołydoniegodołączone.Zjazduznał,żezarównosposóbichzawar‑cia, jaki treśćpogwałciłysuwerennośći niepodległośćszeregupaństwtrzecichoraznaruszałyistniejąceporozumieniadwustronnez nimi.Pod‑kreślono,żeStalin i Mołotowprowadzilinegocjacjew tajemnicyprzednarodem i partią, a podpisanie tajnychprotokołówbyłoaktemwładzyjednostkowej i nieodzwierciedlałowolinarodu,którynieponosiodpo‑wiedzialnościza ten„spisek”.Zjazduznałoweprotokołyzaniemającekiedykolwiekmocyprawnej.

Narracja forsowana przez Kreml w epoce Putina coraz bardziej odda‑lała się od stanowiska Zjazdu:

Luty 2005 –w wywiadziedlasłowackichmediówprezydentokreślapaktRibbentrop–Mołotowmianemodpowiedzina„spisekmonachijski”z 1938 r.i jakowyrazdążeniamocarstwzachodnichdoskierowaniaarmiiniemiec‑kiejnawschód61.

Maj 2005 –rezolucjaDumyPaństwowej„O próbachfałszowaniahistorii”zawierapotępieniepróboskarżaniaZSRRo współudziałw rozpętaniuII wojnyświatowej.Stwierdzasięw niej,żedowybuchukonfliktuprzy‑czyniłsięprzedewszystkimspisekmonachijski.ApelewzywająceRosjędoprzeprosinzaokupacjępaństwbałtyckichnazywasiędwulicowymii cynicznymi,a samąokupację –„umożliwieniemnarodomdalszegoist‑nieniaw granicachinnegopaństwa”zamiast„całkowitejeksterminacji”.

Sierpień  2009  – publikacja artykułu Putina w  „GazecieWyborczej”62w przededniuobchodów70. rocznicywybuchuII wojnyświatowej.Tekstzawierarytualnesformułowanieo istnieniu„wszelkichprzesłanek”,bypotępićpaktRibbentrop–Mołotow,i odwołaniedouchwałyz 1989 r.Jedno‑cześniePutinpowtarzatamoskarżeniapodadresemmocarstwzachodnich

61 Интервью «Радио Словенско» и  словацкой телекомпании СТВ, Президент России, 22.02.2005,kremlin.ru.

62 List Putina do Polaków – pełna wersja,Wyborcza.pl,31.08.2009,wyborcza.pl.

RA

PORT

OSW

5/2

021

36

(ZSRRniemógłodrzucićpropozycjiNiemiecdotyczącejpodpisaniaukładuw sytuacji,gdyjegoewentualnisojusznicynaZachodziezgodzilisięjużna„analogiczne”porozumieniaz III Rzesząi niechcieliz nimwspółpra‑cować).Dlailustracjitezy,że„granicew Europiezaczętoburzyćznaczniewcześniejniż1 września 1939 r.”,przywołujenietylkoanszlusAustrii,lecztakżeaneksjęprzezII RPŚląskaCieszyńskiego.

Listopad 2014 –spotkaniePutinaz młodymihistorykami63. Prezydentmówio „sporach”,jakiedotychczastocząsięnatematocenpaktu,i relaty‑wizujerozbiórPolski,którynastąpiłwskutekumowyniemiecko‑sowiec‑kiej,poprzezporównaniez przyłączeniemprzezRzeczpospolitąŚląskaCieszyńskiego w  1938  r. Powraca też do interpretowania układu jako„umowyo nieagresji”,wyrazudążeniaZSRRdouniknięciawojny.

Maj  2015  – wspólna konferencja prasowa Putina z  kanclerz NiemiecAngeląMerkel.Prezydentzdecydowaniei jednoznacznieusprawiedliwiapaktz uwaginajegożywotneznaczeniedlabezpieczeństwanarodowegoZSRR,zagrożonegoprzeznieodpowiedzialnąpolitykęZachodu.To pierw‑szatakzdecydowanawypowiedźPutina,dodatkowowygłoszonapodczasspotkanianawysokimszczeblu.

W następnych miesiącach i latach nasiliły się głosy afirmujące układ jako największe osiągnięcie sowieckiej dyplomacji i powód do dumy. Z jednej strony miały one związek z utrzymującym się konfliktem z USA i UE w związku z wojną na Ukrainie, a z drugiej – ze zbliża‑jącą się 75. rocznicą zakończenia II wojny światowej. W odniesieniu do drugiego z tych kontekstów uwagę zwracają zwłaszcza poniższe wydarzenia i wypowiedzi.

23 sierpnia 2019 –artykułówczesnegoministrakulturyWładimiraMie‑dinskiego, opublikowany na rządowym portalu RIA Nowosti64, w  któ‑rymnazywaonpakt„triumfemdyplomatycznymZSRR”,a potępieniegoze stronyZjazduDeputowanychZSRR –„histerycznymzniesławieniem”.Tekstzawierateżkrytykęantystalinowskiejpolitykihistorycznejokresupierestrojki.Miedinskistwierdza,żeporozumieniejałtańskiebyło„takimsamym[jakukładRibbentrop–Mołotow]paktemo nieagresji, tylkona

63 Встреча с молодыми учёными и преподавателями истории,ПрезидентРоссии,5.11.2014,krem‑lin.ru.

64 В. Мединский,Дипломатический триумф СССР,РИАНовости,23.08.2019,ria.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

37

skalęglobalną”,zawartymmiędzyZSRRi USAi dotyczącym„ustaleniazasadkonkurencjiw celuuniknięciawojny”.

16 września 2019 –SiergiejIwanow –byłyszefAdministracjiPrezydentai przewodniczącyradynadzorczejRosyjskiegoTowarzystwaWojskowo‑‑Historycznego –nazywapakt„osiągnięciemdyplomacjisowieckiej,którestanowipowóddodumy”65.

22 września 2019 –rosyjskiMSZwydajeoficjalneoświadczenie,zgodniez którymukładRibbentrop–Mołotowpomógłodsunąćw czasiewybuchwojnyniemiecko‑sowieckieji rozpocząćjąnakorzystniejszychdlaZSRRwarunkach,dziękiczemuludnośćzachodnichobszarówpaństwadoświad‑czyła terrorunazistowskiegodopierodwa latapóźniej, coocaliło setkitysięcyosób66.

Grudzień  2019  – Putin sześciokrotnie krytykuje publicznie rezolucjęParlamentu Europejskiego z  19 września  2019  r. (wskazywała ona, żepaktRibbentrop–Mołotowi jegotajneprotokołyodegrałydecydującąrolęw doprowadzeniu dowybuchu II wojny światowej).Na nieformalnymszczycieprzywódcówWNP20 grudniaprezydentprzezokołogodzinęprzedstawiawłasnąinterpretacjęprzyczynkonfliktui zrzucaodpowie‑dzialnośćza jegowybuchnaPolskę i zachodnichaliantów.Wypowiedźjestopartanarelatywizacjipaktu(jakozaledwieostatniejz wieluumówzawartychprzezpaństwaeuropejskiez III Rzeszą)i dyskredytacjiprzed‑wojennejpolitykiPolskiorazAngliii FrancjiwobecNiemiec.WielemiejscapoświęcazwłaszczaoskarżeniompodadresemRzeczypospolitejo współ‑pracęz nazistami(w odniesieniudoaneksjiŚląskaCieszyńskiegoi „anty‑semickiej”politykipolskichwładz).

18  czerwca  2020  – artykuł Putina opublikowany przez „The NationalInterest”powtarzajegotezydotycząceprzyczynwybuchuII wojnyświa‑towej.Dodatkowoprezydentsugeruje,żemogłyistniećtajneprotokołydoporozumieńkrajówzachodnichz III Rzeszą,analogicznedosowiecko‑‑niemieckich.Stwierdzateż,żeZSRR,zajmującwe wrześniu 1939 r.polskiekresywschodnie,uratowałprzednazistamii ichmiejscowymisojuszni‑kami –antysemitami i ultranacjonalistami –tamtejszą ludność,w tym

65 Сергей Иванов: переписывание истории Второй мировой войны на Западе будет продолжаться,ТАСС,16.09.2019,tass.ru.

66 Zob. postnaoficjalnymkoncieMSZRosjiw siecispołecznościowejVKontakte,22.09.2019,vk.com.

RA

PORT

OSW

5/2

021

38

Żydów.Aneksjępaństwbałtyckichokreślajakodziałanieobronnezgodnez ówczesnyminormamiprawamiędzynarodowego.

Jak dotąd rosyjski parlament odrzucał projekty ustaw mających na celu rehabilitację paktu Ribbentrop–Mołotow. Ostatni, postulującyanulowanie uchwały ZjazduDeputowanych Ludowych ZSRR z  1989  r.,zostałzgłoszonyw maju 2020 r.przezprzewodniczącegonacjonalistycznejpartiiRodinaAleksiejaŻurawlowa.

Uwagę zwraca powtarzana przez władze przestroga, że nieuwzględnieniepostulatówgeostrategicznychRosji,uzasadnianychjejwyjątkowąroląw histo‑riiXX wieku,możedoprowadzićdopowtórzeniasięwojennejtragedii.Ostrze‑żenietowybrzmiewanatlemniejlubbardziejzawoalowanychsugestiii gróźb,powtarzanychrytualnieprzezczęśćspołeczeństwa,żeFR„możepowtórzyć”działaniawojenne,jeślizostaniedotegozmuszona.Wielkawojnaojczyźnianai  zimnawojna,w połączeniuz bieżącąkonfrontacjągeopolitycznąz Zacho‑dem,zlałysięzatemw jednąnarracjęo cykliczniepowracającym„wiecznymzagrożeniuz Zachodu”,którypragniezniszczyćRosję.W tensposóbKremlostatecznieprzezwyciężyłodwołującesiędoideikooperacjidziedzictwoGor‑baczowai Jelcyna.

Mit Zwycięstwa organizuje zatem wyobrażenia o historii jako o ruchu nie linearnym, ale kolistym, powtarzalnym.Stanowitymsamymnajpeł‑niejszą ilustracjęautorytarnej„politykiwieczności” –regularnegopowrotuw propagandziepaństwowejtychsamychzagrożeń,tychsamychwrogów,tychsamych„patriotycznych”odpowiedzi.Z uwagi na swój sakralny, mesjani‑styczny charakter wielka wojna ojczyźniana to niejako archetyp wszyst‑kich późniejszych wojen „obronnych” toczonych przez ZSRR i  Rosję(interwencjew blokusowieckimi Afganistanieorazkonfliktywspółczesne,jakzajęcieDonbasuczykampaniaw Syrii).Ichcelembyłokażdorazowoodsunię‑cieodpaństwaarbitralniedefiniowanychlubsztuczniekreowanychzagrożeń,równieżpoprzezdziałanianaodległychterenach,w ramachlogikiwysuniętejobrony67.

Tendencyjny przekaz o II wojnie światowej i wielkiej wojnie ojczyźnia‑nej stosowano w ostatnim czasie przede wszystkim w  rozpoczętej na przełomie lat 2013–2014 antyukraińskiej kampanii dezinformacyjnej,

67 Szerzejzob. M. Domańska,Mocarstwowy mit wojny…,op. cit.

RA

PORT

OSW

5/2

021

39

stanowiącej przygotowanie i uzasadnienie dla późniejszego ataku zbroj‑nego na ten kraj.Zaktualizowanowówczasładunekemocjonalnywojennegoleksykonu: proeuropejskich Ukraińców nazywano najczęściej faszystamii nazistami,a  szczególnąpropagandowąsiłę rażenianaareniemiędzynaro‑dowejmiałmieć argument o  rzekomymodradzaniu sięwśródnich antyse‑mityzmui o planachpogromów.UniaEuropejskai StanyZjednoczonejakobywspierały„odradzającysięukraińskinazizm”(„banderyzm”)i próbowałyzde‑stabilizowaćRosję,rozniecającu jejgranickolejną„kolorowąrewolucję”,tymrazem„faszystowską”,oraz –rzekomo –planującmilitaryzacjęKrymuprzezNATO.Wszystkietedziałaniamiałyuzasadniaćinterwencjęprewencyjną FR.Jejagresjaprezentowanabyłaodpoczątkujakomającanaceluobronęogólno‑ludzkichwartościhumanitarnychi wyzwolenieludnościrosyjskieji rosyjsko‑języcznej od rzekomego zagrożenia ze  strony „nazistów”. SchizofreniczneprzesłanietowarzyszącenapaścinaUkrainęmiałoprzytympotwierdzaćmitrosyjskiej niewinności  – w myśl sprzecznych przekazów propagandowych„nietoczyłasiężadnawojnai byłaonacałkowicieusprawiedliwiona”68.

EuropejskieaspiracjeUkrainyzostałypotraktowaneprzezKremljakopoważnezagrożeniedla realizacji interesówmocarstwowychRosjinaobszarzepora‑dzieckim.Dokonującataku,MoskwafaktyczniereaktywowałaBreżniewow‑skądoktrynę„ograniczonejsuwerenności”,mającąniegdyśusprawiedliwiaćinterwencjezbrojnew sowieckiejstrefiewpływówkoniecznościąobronyprzedwrogą ideologią. Od  początku było jasne, że Kreml traktuje działaniamili‑tarnenaUkrainiedefactojakoquasi‑zimnowojenną„wojnęzastępczą”(proxy war)z Zachodemo dominacjęw tradycyjnejstrefiewpływówRosji.Aspiracjespołeczeństwaukraińskiegonietylkozatemignorowano(w myśljałtańskiejwizjipolitykimiędzynarodowej,w którejspołeczeństwasąprzedmiotem,a niepodmiotemprocesówpolitycznych), lecztakżewpisanow mitodwiecznegozagrożeniaze stronyZachodu.Towarzyszyłotemudezawuowaniesamejideiukraińskiej państwowości, przy czymw  argumentacji pobrzmiewały echasowieckiejpropagandyz przełomulattrzydziestychi czterdziestychXX wieku,uzasadniającej aneksje sąsiednich terytoriów.Wiosną  2014  r. Putin sugero‑wał,żezłamanierosyjskichgwarancjibezpieczeństwadlaUkrainyzawartychw memorandumbudapeszteńskimz 1994 r.wynikałoz „przerwaniaciągłościpaństwowościukraińskiej”w wyniku„rewolucji”,copozwalałopodaćw wąt‑pliwośćwszelkiezobowiązaniaMoskwywobecKijowa69.

68 T. Snyder,Droga do niewolności…,op. cit.,s. 211.69 Владимир Путин ответил на вопросы журналистов о ситуации на Украине,ПрезидентРоссии,

4.03.2014,kremlin.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

40

3. Militaryzacja serc i umysłów

Afirmacja użycia siły w stosunkach międzynarodowych jest umacniana przez militaryzację pamięci o wojnie i demonstracje potęgi wojskowej.Tradycyjnądlanichokazję stanowiącoroczneparadyz okazjiDniaZwycię‑stwa,organizowane9 majanaplacuCzerwonymw Moskwie70.W świetlecelówkremlowskiejpolitykiwewnętrzneji zagranicznejuwagęzwracateżpodsycanaodgórniekarnawalizacjamituwojennego,i tow tonienierzadkojarmarcznym.9 majatojużnietyledzieńpamięcio największymkonflikciew historiii jegospołecznychkosztach,ileokazjadomanifestowania –niejednokrotniew pry‑mitywnysposób –dumyz potęgipaństwa.To  jużnieprzekaz„wojnanigdyniepowinnasiępowtórzyć”,lecz„skorotamtawojnazakończyłasięzwycię‑stwem,tokolejna –ewentualna –teżsięzakończyzwycięstwem”71.Ostenta‑cyjneepatowaniesymbolikąmilitarnąi patriotycznąprzezpropagandępań‑stwowąprowadzidobanalizowaniatematykiwojennejprzezspołeczeństwoi bezrefleksyjnegoudziałuw zideologizowanychrytuałach.Do corazczęstszychpraktykpodczasparadi festynów9 majanależąstylizowaniewózkówdziecię‑cychnaczołgiczysamolotyorazprzebieranienawetkilkulatkówzażołnierzy(cokorespondujez militaryzacjąedukacjii wychowaniadziecii młodzieży –zob. dalej)72.Odbywająsięteżrajdysamochodówprzemalowanychw barwywojskowe73. Stopniowo (w  drugiej dekadzie XXI wieku)miejsce odchodzą‑cychz przyczynnaturalnychweteranówzaczęlizajmowaćrekonstruktorzy74.W 2015 r.pojawiłysięrekonstrukcjew postacipokazowychrozprawz wrogiem,w tymkorytarzywstydu,gdzie„niemieccyjeńcy”sąostentacyjnieponiżani75.

Tego rodzaju teatralne rytuały stanowiąwyraz symbolicznej agresji76. Jestonadowodemnadalekoidąceprzeformułowaniesensówzwiązanychz rocz‑nicąZwycięstwa.W pierwszychlatachpowojennychprzeważała„wstydliwapamięć”o jegoogromnejceniei tragicznychbłędachsowieckiegokierownictwa.

70 Pełnowymiarowykomponentwojskowy(przemarsz,defiladapowietrzna,defiladasprzętuwojsko‑wego)zostałdotychuroczystościdodanyw 2008 r.

71 А.  Архипова i  in., Война как праздник, праздник как война: перформативная коммеморация Дня Победы,„Антропологическийфорум”2017,№33,s. 103.

72 Wózkidziecięceimitującesprzętwojskowyporazpierwszypojawiłysięw 2010 r.w Wołgogradzie.73 А. Архиповаi in.,Война как праздник…,op. cit.,s. 90–91.74 И.  Курилла,«Бессмертный полк»: «праздник со слезами на глазах», парад мертвецов или мас‑

совый протест? Споры о  смысле и  перспективах нового праздничного ритуала, „Контрапункт”№ 12(czerwiec 2018),s. 2–3.

75 Zdarzająsięteżakcentyskandaliczno‑humorystyczne,jakpodmianaportretówsowieckichdowód‑cównafotografiedeputowanychjednegoz parlamentówregionalnych.Zob. П. Аптекарь,Память против пропаганды,Ведомости,8.05.2020,vedomosti.ru.

76 А. Архиповаi in.,Война как праздник…,op. cit.,s. 102–103.

RA

PORT

OSW

5/2

021

41

Od latsześćdziesiątychdominowałaformuła„świętaze łzamiw oczach”,któ‑regobohateramibyliweterani.Godziłaonadumęz dokonańZSRR(kompo‑nentpaństwowy,odgórny,symbolizowanyprzezparadę)i żałobępopoległych(komponentludzki,oddolny,symbolizowanyprzezwspomnieniażołnierzy).W  latach dziewięćdziesiątych, w  ramach rozliczeń z  totalitaryzmem, zwy‑cięstwo przedstawiano przede wszystkim jako osiągnięte przez naród nietyleprzywsparciupaństwa,ilepomimobłędówwładz.Pod rządami Putina zostało ono natomiast wpisane w ciągłość tradycji tysiącletniego impe‑rium i oddzielone od negatywnej pamięci o reżimie stalinowskim77.

„Żywa pamięć” uczestników wojny i ich rodzin jest przy tym coraz bar‑dziej zawłaszczana przez władze, w miarę upływu czasu i wymierania jej nosicieli.Na szczególnąuwagęzasługujecenzurowaniedyskusjio blokadzieLeningradu –sakralizowanegosymbolumęczeństwai poświęcenia27 mln oby‑wateliZSRR78.Jesttojednoz nielicznychobecnychw oficjalnejpropagandzieświadectw tragedii ludności cywilnej, lecz podlega ono odgórnej stylizacjii reglamentacji.Podobniejakwładzesowieckiecenzurowaływszelkienieka‑nonicznewypowiedzina tematblokady, tak i obecnieKremlniedopuszczadogłosunarracjipodważającychmonolitycznymito niezłomnościi heroizmienarodupołączonegoorganicznąwspólnotąz totalitarnąwładzą.Ukazujeonpomnikowychbohaterówzamiastżywychludzi,odrzucająctrudnekwestie(jakproblemkanibalizmuw oblężonymmieście).Sugerowanie,żeinnyscenariuszrozwojuwydarzeń(np. ocaleniemieszkańcówdziękipoddaniuLeningradu)byłmożliwy,i rozważaniao odpowiedzialnościsowieckiegokierownictwazaskalętragediiuważasięnietylkozabluźnierstwo,lecztakżedefactoprzestępstwo79.Jednocześniedramatludnościmiastawprostzestawianyjestz Holocaustem,cosłużyKremlowidoforsowaniawspomnianychwyżejinicjatywdotyczącychredefinicjiporządkuglobalnego80.

Do innychprzykładówzawłaszczania„żywejpamięci”należą:przejęcieprzezadministracjępaństwowąorganizacjipopularnegomarszu„Nieśmiertelnego

77 О. Малинова,Великая отечественная война как символический ресурс: эволюция отображения в официальной риторике 2000–2010 гг.,„Россияи современныймир”2015,№ 2 (87),s. 25–26.

78 W ZSRRskrywanoliczbęcywilnychofiarblokadyLeningradu,którawedługujawnionychpóźniejdokumentówwyniosła1–1,2 mln.

79 Е. Чижова,Моя блокадная память,НоваяГазета, 11.05.2019,novayagazeta.ru.;А. Колесников,История под ружьем…,op.  cit.; J. Rogoża,Rosja: Atak na TV Deszcz, ostrzeżenie dla Internetu,OSW,5.02.2014,osw.waw.pl.

80 Открытие монумента в честь жителей и защитников блокадного Ленинграда «Свеча памяти»,ПрезидентРоссии,23.01.2020,kremlin.ru.Wykorzystywanajestw tymcelum.in. symbolikadaty27 stycznia:dzieńprzerwaniablokadytojednocześnieMiędzynarodowyDzieńPamięcio OfiarachHolocaustu.

RA

PORT

OSW

5/2

021

42

pułku”, instrumentalizacja innej oddolnej inicjatywy  – wykorzystywaniawstążkiśw. Jerzegojakosymbolu„wspólnotypamięci” –czywreszcieaktywnezwalczanieprojektu„Nieśmiertelnybarak”,mającegonaceluupamiętnianieofiarsowieckichrepresji.

4. Długi cień terroru państwowego: obrona katów, anonimizacja ofiar

Gloryfikacja Zwycięstwa jako największego osiągnięcia stalinizmu, a tak że logika autorytarnego reżimu prowadzą do świadomego, systemo‑wego unikania kompleksowych rozliczeń z sowieckim terrorem.Pamięćo represjachprzedstawianajestjakopodważaniebohaterstwanarodupodczaswielkiejwojnyojczyźnianej.AmbiwalentnystosunekwładzRosjidoprześla‑dowańniewynikaz naturalnejzłożonościproblemu,choćniewątpliwierozli‑czeniabyłybywyjątkowobolesneze względunaczęstoumowneróżnicemię‑dzykatamii ofiarami.Kremlzapomocątejstrategiizdajesięrealizowaćdwakonkretne cele.Pierwszym jest budowa „organicznego” społeczeństwa skupionego wokół władzy jako głównego punktu odniesienia, a drugim – doprowadzenie do „pojednania” ponad podziałami i epokami w imię inte‑resów wielkomocarstwowych.Prawdao represjachpodważyłabynietylkowewnątrzpolitycznąlegitymizacjęautorytarnejwładzysięgającejdodziedzic‑twatotalitaryzmu,lecztakżeprawomocnośćambicjigeopolitycznychopartychnatysiącletniejhistorii„pokojowejekspansji”.UwidaczniasięturzeczywistasukcesjaRosjipoZSRR –nietylkoprawna, leczprzedewszystkimtożsamo‑ściowa,aksjologicznai ideologiczna.

Zauważyćmożnateżdążeniedoanonimizacjiofiarmasowychzbrodni.Jejnad‑rzędnyceltodeprecjacjajednostkiwzględempaństwai władzy,demonstracjajejbezsilnościwobechistorii: anonimowa jednostkaniemaani tożsamości,anipraw.Skutkiemanonimowościofiar jestprzy tymbezimiennośćkatów,a przedewszystkim –możliwośćzdjęciaodpowiedzialnościzazbrodniez sys‑temuinstytucjonalnegopaństwa.W tymkontekściedeklaratywnepotępianierepresjiodbywasięrównoleglez przyzwyczajaniemspołeczeństwadoprze‑mocyjakogłównegoregulatorastosunkówwładza–obywatel,a krytykatotali‑taryzmujestczęstoutożsamianaz krytykąwspółczesnegopaństwarosyjskiegoi brakiempatriotyzmu.

Ambiwalencjęstosunkurządzącychdosowieckichrepresjidobrzewidaćnakon‑kretnychprzykładachdziałańi zaniechań.Z jednejstronyw latach1991–2014zrehabilitowano3510818osób,а kolejnych264085(dziecirepresjonowanych)

RA

PORT

OSW

5/2

021

43

uznanozaofiaryrepresjipolitycznych81,w 2015 r.przyjętoKoncepcję państwo‑wej polityki upamiętniania ofiar represji politycznych,a w 2017prezydentosobiścieodsłoniłw Moskwiepomnikkuichczci.Z drugiej –władzew żadensposóbnieprzeszkadzająnieoficjalnymczypółoficjalnyminicjatywomw upamiętnianiuStalina.SamPutinwyrażasięo nimw sposóbdalekiodpotępienia82,a nie‑długopoodsłonięciupomnikarepresjonowanychdyrektorFSBw obszernymwywiadziewybielałstalinowskieorganybezpieczeństwa83.

Dotychczasniezebranoszczegółowychinformacjinatemattego,ileosóbuwię‑zionoi zamordowanow czasachterrorunapodstawieprzepisówformalnieniepolitycznych lubwskutekmasowych deportacji84. Nie przeprowadzonoteżniezbędnychpracmającychnaceluodnalezieniemiejscpochówkuofiar,a przywracanieimpamięcipoprzezpublikowanie listz nazwiskamiuzależ‑nionejestodpojawieniasięodpowiedniejinicjatywynaszczebluregionalnym.Ze wsparciemwładzdlawszelkiegorodzajuoddolnychdziałańdotyczącychposzukiwaniai identyfikowaniazbiorowychmogił,w którychpochowanisąpolegliżołnierze,kontrastujezamykanieusttym,którzypróbująprzywracaćpamięćrepresjonowanym.Szczególnąaktywnośćnatympoluwykazująstruk‑turysiłowew niektórychregionach(m.in. prześladowanieJurijaDmitrijewa,badaczazbiorowychmogiłofiarNKWDw karelskimSandarmochu85).Koncep‑cjaz 2015 r.niewspominaanisłowemo potrzebiewskazaniai ukarania(czychoćbysymbolicznegonapiętnowania)konkretnychsprawców.Jejprzyjęcieniedoprowadziłozresztąanidopostulowanegow dokumenciezwiększeniadostępnościarchiwówdotyczącychterroru,anidowprowadzeniarzetelnegoprogramunauczaniao nimdoedukacjiszkolnej.Ponadto,mimożekoncep‑cjapostulujepopularyzacjętematykiprześladowańi ichupamiętnianiawśródmłodzieży,StowarzyszenieMemoriał –odlatwalcząceo przywróceniepamięcii  organizującekonkursyuczniowskichpracdotyczących tegozagadnienia  –podlega regularnemu szykanowaniu86. Jedyne w  kraju muzeum represji

81 День памяти жертв политических репрессий,РИАНовости,30.10.2018,ria.ru.82 WedługsłówprezydentaStalintozłożonapostaći produktswojejepoki,a jegonadmiernademoni‑

zacjajestjednymze sposobówatakowaniaZSRRi Rosji.Zob. Путин считает, что излишняя демо‑низация Сталина – один из путей атаки на Россию,ТАСС,16.06.2017,tass.ru.

83 ФСБ расставляет акценты,op. cit.84 П. Аптекарь,Вечная реабилитация,Ведомости,29.10.2015,vedomosti.ru.85 We wrześniu 2020 r.,pokilkulatachśledztwi procesów,Dmitrijewzostałostatecznieskazanyna

13  latpozbawieniawolnościzarzekomeprzestępstwaobyczajowe.Szczegółowyopis jegosprawy:Н. Гирин,Дело Дмитриева. Раскопки,НоваяГазета,13.07.2020,novayagazeta.ru.

86 W 2013  r. organizacjinarzucono status „agenta zagranicznego”w celu jejdyskredytacji i maksy‑malnegoutrudnianiadziałalności.Regionalneorganyadministracjiod latwywierająnaciskinauczestnikówkonkursuprac„Człowiekw historii.Rosja –XX wiek”i ichnauczycieli.DochodziłodonapaścifizycznychnaprzedstawicieliMemoriału,dewastowanesąsiedzibyoddziałóworganizacji.

RA

PORT

OSW

5/2

021

44

politycznychnatereniebyłegołagruPerm‑36zostałodefactoprzekształconew muzeumsłużbywięziennej.Jaksięwydaje,ustanowieniew stolicypomnikaofiarterrorumiałoprzedewszystkimstanowićpretekstdozamknięcianiewy‑godnegotematu,jeślichodzio sferępubliczną.Na ponuryparadokszakrawawydanieprzezPutinaw kwietniu 2014 r.dekretudotyczącegodziałańw celurehabilitacjii wsparciam.in. narodukrymskotatarskiego,represjonowanegow czasachsowieckich87,gdyjednocześnieTatarzykrymscyi innimieszkańcypółwyspu sprzeciwiający się jego aneksji przez Rosję są prześladowani odwiosny 2014 r.Faktyczneopowiedzeniesiępostroniekatów,a nieofiardyk‑tujelogikawspółczesnegomodelurządów.Zgodniez danymiStowarzyszeniaMemoriał,zajmującegosięobronąprawczłowieka,podkoniec 2019 r.w krajubyło64 więźniówpolitycznych(przyczymliczbatajestwedługsamejorgani‑zacjizaniżona)88.

Manipulowanie tematyką represji odbywasię zarównonapoziomieoficjal‑nym,jaki „oddolnym”(media,organizacjespołecznewspieraneprzezwładze,częśćśrodowisknaukowych).W tymceluwykorzystujesięgłównieponiższemetody:

a) Przemilczanie(nieobecnośćzagadnieniaprześladowańw dyskusjipublicz‑nejnaszczeblachfederalnymi regionalnym).

Jednymz wielujegoprzykładówjesthistoriaodkryciapodWładywostokiemmasowych grobów osób rozstrzelanych w  latach terroru stalinowskiego.W 2009 r.szczątkiznalezionoprzypadkowopodczasbudowydrogi.Wcześniejmiejscowewładzeodmawiały zgodynaposzukiwaniamimopróśbmiejsco‑wychnaukowców.Jużw 1991 r.z inicjatywyMemoriałupostawiononapraw‑dopodobnymmiejscuegzekucjikamieńpamiątkowy(dokładnalokalizacjategopunktuznanajestnielicznymzainteresowanym).Podczaspracekshumacyj‑nychprzeprowadzonychw związkuz budowądrogiwydobyto,a następnieprzeniesiononamiejscowycmentarzszczątki495 osób.Działańtychniekon‑tynuowanomimowiarygodnychszacunkówhistoryków,żenacałymtereniemożespoczywaćnawetkilkatysięcyzamordowanych.Uwagęzwracaliczbawidniejącanapomnikukuczci„bezimiennych”ofiar,odsłoniętymnaterenienekropoliiw 2013 r. –„ponad 5000”(w żadensposóbniezostałaonaostatecznie

Najbardziejdrastycznymprzykłademprześladowańw ostatnichlatachstałasięwspomnianawyżejsprawaDmitrijewa.

87 УказПрезидентаРоссийскойФедерацииот 21.04.2014 г.№ 268,ПрезидентРоссии,kremlin.ru.88 «Мемориал» в преддверии наступающего 2020  года публикует обновлённые списки политзэков,

Мемориал,23.12.2019,memohrc.org;К. Кнорре‑Дмитриева,В России насчитывается 52 полит‑заключенных,НоваяГазета,28.10.2016,novayagazeta.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

45

potwierdzona).Dokładnedanenajpewniej jeszczedługopozostanąnieznane,a z dostępnychinformacjiwynika,żenieprowadzonożadnychpracarchiwal‑nychmającychnaceluidentyfikacjęwydobytychszczątków.W tymkontek‑ściemonumentpostawionyprzezmiejscowewładzewpisujesięraczejw logikęprzyświecającąodsłonięciupomnikaofiarrepresjiw Moskwiew 2017 r. –sym‑bolicznygestmiałsłużyćzamknięciuniewygodnegotematu89.

b) Relatywizacja.Odbywasięzapomocąnastępującychzabiegów:

• przyznanie, że represjemiałymiejsce, ale doszukiwanie się „podstawyprawnej”w postacirzekomychprzewinieńprześladowanych(argumentutakiegoużyłm.in. Bortnikowwe wspomnianymwyżejwywiadziez 2017 r.;w rosyjskiejpropagandziepojawiająsiętwierdzenia,żew Miednojepocho‑wanoniepolskichjeńcówwojennychz 1939 r.zamordowanychprzezNKWD,ale„Polakówrozstrzelanychzaprzestępstwakryminalne”90);

• przyznanie,żerepresjemiałymiejsce,alenazywanieich„sprawiedliwymodwetem”zacudze(domniemane)winy;w duchutejlogikizbrodniękatyń‑skąusprawiedliwiasięrzekomącelowąeksterminacjąjeńcówsowieckichw polskichobozachjenieckichw latach1919–1921;

• substytucja – jakw przypadkumasowychgrobóww Sandarmochu(pro‑pagowanietezy,żespoczywajątamnieofiarystalinowskiegoterroru,alesowieccyjeńcyzamordowaniprzezFinówpodczaswojny1939–1940)lubMiednoje (przyznanie, że leżą tam ofiary represji, przy jednoczesnymwysuwaniunapierwszyplantematużołnierzyArmiiCzerwonejzmarłychw okolicznychszpitalachpolowych91);

• licytacja (magia liczb)  – zgoda co do skali represji, ale podkreślanie, żeniewinnychofiarwielkiejwojnyojczyźnianejbyłoo wielewięcej –zbrod‑niewładzy są zatem tuszowanezapomocągloryfikowaniabohaterstwanarodu.Relatywizacjiz wykorzystaniemmagiiliczbsłużyteżkilkakrotnezawyżanieliczbysowieckichjeńcówzmarłychw Polscew latach1919–1921:z  16–20  tys. (jakwskazująpolscy i  rosyjscyhistorycy)doponad 100  tys.Ma  to umniejszać znaczenie „odwetowej” zbrodni katyńskiej (prawie22 tys. zamordowanych).

89 Szczegóły:Захоронение расстрелянных в районе Седанкинского перевала (г. Владивосток),МузейГулага,gulagmuseum.org.

90 Историк разоблачил ложь «Мемориала» о захоронении в Медном,РЕН ТВ,18.09.2019,ren.tv.91 Ibidem.

RA

PORT

OSW

5/2

021

46

c) Zaprzeczanie –np. kłamstwoo niemieckimsprawstwiezbrodnikatyńskiej.

Od kłamstwa do kłamstwa. Meandry rosyjskiej narracji o zbrodni katyńskiej92

13 kwietnia 1990 –depeszaradzieckiejagencji informacyjnejTASSpo‑twierdzająca,żeodpowiedzialnośćzazbrodniękatyńskąponosiNKWD.ZSRRprzekazujePolscepierwszedokumentyarchiwalnenatematmordu.

Wrzesień 1990 –NaczelnaProkuraturaWojskowaZSRRwszczynaśledz‑twow sprawieKatynia(toczysięonorealniedo 1994 r.,potemdziałaniaśledczychsąpozorowane).

Od początku lat dziewięćdziesiątych –władzeZSRR/Rosjipróbująrela‑tywizowaćzbrodniępoprzeztzw. anty‑Katyń –oskarżeniaPolskio rzeko‑mąeksterminacjęjeńcówsowieckichw obozachjenieckich(nazywanychcoraz częściej „obozami koncentracyjnymi”) podczas wojny polsko‑‑bolszewickiej(1919–1921).Liczbaofiarjestregularniezawyżana(podajesięnawet100 tys.),podczasgdypolscy historycy szacują ją na 16–18 tys., a rosyjscy – na 18–20 tys.

Luty  1994  – podpisanie polsko‑rosyjskiejUmowy o  grobach i miejscach pamięci ofiar wojen i represjiorazwspólnegooświadczenia,któreumożli‑wiłybudowępolskiegocmentarzawojennegow Katyniu(rozpoczęłasięonaw 1995 r.).

28 lipca 2000 –uroczysteotwarciepolskieji rosyjskiejczęścikompleksumemorialnegow Katyniu(tadrugapozostawaław zasadzieniezagospo‑darowanaażdo 2018 r.).

21 września 2004 –NaczelnaProkuraturaWojskowaRosjiumarzaśledz‑twokatyńskie„w związkuze śmierciąsprawców”.

7 kwietnia 2010 –WładimirPutin,wówczaspremier,składawizytęnacmentarzupolskimw Katyniu,gdziepotępiamordkatyńskijakozbrodnię

92 Zbrodniakatyńska –seriamasowychegzekucjidokonanychprzezNKWDnaok. 22 tys. polskichoficerówi przedstawicielielit(więźniachobozóww Kozielsku,Ostaszkowiei Starobielsku,a takżewięzieńnazachodniejBiałorusi i zachodniejUkrainie)wiosną 1940 r.Spośródnich10710 pocho‑wanych jestnaterenieFederacjiRosyjskiej:4415 –w LesieKatyńskimpodSmoleńskiem,a 6295 –w MiednojepodTwerem.

RA

PORT

OSW

5/2

021

47

stalinowską,któraw żadensposóbniemożebyćusprawiedliwiona.Po ka‑tastrofiesmoleńskiej10 kwietnia93rosyjskatelewizjapaństwowaemitujefilmKatyń AndrzejaWajdy. Stronie polskiej przekazywane są kolejnetomyarchiwalnychaktpoświęconychzbrodnikatyńskiej(ogółemprze‑kazano148ze  183  tomów,pozostałezostałyutajnione i odmówionowy‑daniaichPolakom).RosyjskieArchiwaPaństwowepublikujądokumentydotyczącemordunaswojejstronieinternetowej.

26 listopada 2010 –DumaPaństwowaprzyjmujedeklaracjęstwierdzającą,żemorduw KatyniudokonanonabezpośrednirozkazStalina,a wersjao niemieckiej odpowiedzialności zaniego zostajeuznanazakłamstwosowieckiej propagandy. W  podobnym duchu wypowiada się w  grud‑niu 2010 r.prezydentMiedwiediew.Wersjao nazistowskimsprawstwiezbrodninadalpojawiasięjednakw dyskursiepublicznym,zdarzasięteż,żemediapaństwowerozpowszechniająopiniekwestionujące sowieckąodpowiedzialnośćzanią.

2017 –wystawa„Gułagnakołach”w rosyjskiejczęścinekropoliikatyńskiej,przedstawiającalosyofiarrepresji,zostajezastąpionaprzeztablicepoświę‑conewojniepolsko‑bolszewickiej.Informująoneo ciężkichwarunkach,w jakichprzetrzymywanibylijeńcysowieccyw polskichobozachjeniec‑kich,podająteżzawyżoneliczbyofiarśmiertelnychwśródnich –25–28 tys.

20 kwietnia 2018 –uroczysteotwarciezrekonstruowaneji rozbudowanejnekropoliiw rosyjskiejczęścikompleksumemorialnegow Katyniu(cmen‑tarzod 2000 r.pozostawałniezagospodarowany)94.Pochowanotamponad8100 obywatelisowieckichzamordowanychw latach1918–1953(z czegonalata1937–1938przypadaok. 7000).Inaczejniżnapolskimcmentarzuinformacjeo każdejz ofiarsąniezwykleskąpe(jedynienazwiskai inicjałyimioni patronimów).Istotnączęśćkompleksustanowimuzeum,w zma‑nipulowany sposób ukazujące stosunki polsko‑rosyjskie w  XX wieku.GłównetezykoncentrująsięwokółprzedstawieniaPolskijakopaństwaagresywnego i  wybielania polityki ZSRR (m.in.  przypisywanie Polsce

93 KatastrofapolskiegosamolotuwojskowegonalotniskuSiewiernyjpodSmoleńskiem,w którejzgi‑nęło96 osób,w tymprezydentRPLechKaczyńskiwrazz małżonką.Delegacjaudawałasięnauro‑czystościzwiązanez obchodami70. rocznicyzbrodnikatyńskiej.

94 Rozporządzenierządu FRw sprawiebudowykompleksuupamiętniającegoofiaryreżimutotalitar‑negowydanow 1996 r.Więcejo zespolecmentarno‑muzealnymw Katyniuzob. J. Rogoża,M. Wyrwa,Katyń. Przewodnik szlakiem zbrodni,CentrumPolsko‑RosyjskiegoDialogui Porozumienia,Warszawa2019,cprdip.pl.

RA

PORT

OSW

5/2

021

48

eksterminacji jeńców sowieckich podczaswojny polsko‑bolszewickiej;informacjeo zajęciuw 1938 r.przezniąŚląskaCieszyńskiego;kłamstwanatematsowieckiejagresji17 września 1939 r.;przemilczanierepresjikomu‑nistycznych;gloryfikacja„wyzwolenia”PolskiprzezArmięCzerwoną).

5 marca  202095  – państwowa agencja RIANowosti publikujewywiadz „publicystąi politologiem”WładisławemSzwedem,któryw obszernymwywodzieprzypisujeodpowiedzialnośćzazbrodniękatyńskąNiemcom.Szwedpowtarzawielokrotniejużobalonekłamstwasowieckiejpropagan‑dy(przyczymobciążanieodpowiedzialnościąNKWDnazywaprowokacjąGoebbelsarealizowanąw ścisłejwspółpracyz polskimrządemnauchodź‑stwie),oskarżateżPolskęo prowadzenie„antyrosyjskichkampanii”96.

7 maja 2020 –przedstawicieleUniwersytetuMedycznegow Twerze(gdziepodczas wojny znajdowało się więzienie NKWD) wraz z  aktywistaminacjonalistycznejorganizacjiNOD(zob. rozdział III)demontująze ścianyuczelnidwietabliceupamiętniającerozstrzelanychtamPolakówpochowa‑nychnacmentarzuw MiednojeorazinneofiaryNKWD.Podstawąprawnątegodziałaniamiałbyć jakobydokument twerskiejprokuraturyz paź‑dziernika 2019 r.,w którymuznano,żetablicepowieszonezostaływ latachdziewięćdziesiątychnielegalnie.Ponadto –wbrewfaktom –stwierdzonow nim,żebrakujedowodów,iżegzekucjiwięźniówdokonywanow tymwłaśniebudynku97.

95 W 80.rocznicęwydaniaprzezBiuroPolityczneKCWKP(b)decyzjio rozstrzelaniupolskichjeńców.96 Раскрутку Катыни одобрил Гитлер: кто на самом деле убивал поляков?,РИАНовости,5.03.2020,

ria.ru. Szwed to autor kilku książek na temat Katynia (m.in.  Katyń. Współczesna historia pro‑blemu),w  których popularyzuje tezę, że zbrodnia ta jest produktem „rusofobicznej propagandygoebbelsowsko‑polskiej”.

97 Tablicezostałyzdjętew symbolicznymmomencie –w przededniuDniaZwycięstwa9 maja.Brakujeinformacji, czyw  tej sprawie,poza rekomendacjąprokuratury, zostaławydana jakakolwiekwią‑żącadecyzja administracyjna, jednakdemontażmiałmiejsce zaprzyzwoleniem lokalnychwładzi wpisałsięw dominującątendencjędoresowietyzacjipolitykihistorycznej.

RA

PORT

OSW

5/2

021

49

III. INFRASTRUKTURA ROSYJSKIEJ POLITYKI HISTORYCZNEJ – NARZĘDZIA, DZIAŁANIA, PODMIOTY

Polityka historyczna realizowana jest przez instytucje i media państwowe,RosyjskiKościół Prawosławny, a  także organizacje społeczne zawiązywanei finansowaneprzezwładze.Do propagowaniapożądanejz punktuwidzeniaKremlawersjiprzeszłościzaprzęgniętoprawopaństwowe,archiwa,systemedukacjiorazbogatąsferępopkultury.

1. Instrumentarium polityki historycznej

Rosyjska polityka historyczna jest kształtowana w sposób scentralizo‑wany (jej główne założenia formułuje się na Kremlu), ale z wykorzysta‑niem rozproszonej sieci instytucji o różnym statusie,hojnie finansowa‑nychzarównoz kasypaństwa,jaki z budżetówpaństwowychi prywatnychprzedsiębiorstw.Instytucjete –współpracująclubkonkurując –współtworząpożądanyprzezwładzekształtpolitykihistorycznejorazkonstruująprzekazideowynastykuperswazji,propagandyi represjonowaniaoponentów.Chodzituo urzędy(resortyedukacjii nauki),uczelniewyższe,organizacjespołecznefinansowaneprzezpaństwolubpowiązanyz Kremlembiznes,stowarzysze‑niazrzeszające„patriotycznych”historyków,sponsorowaneprzezKremlpar‑tiepolityczne i mediapaństwowe.Dwapodmiotyprzejawiającenajwiększąaktywnośćnapolupropagandyhistorycznej –wspominanewyżejRosyjskieTowarzystwoHistorycznei RosyjskieTowarzystwoWojskowo‑Historyczne –sąkierowaneprzezwysokichfunkcjonariuszypublicznych:szefaSłużbyWy‑wiaduZagranicznegoSiergiejaNaryszkinai asystentaprezydentaWładimiraMiedinskiego98(o najważniejszychinstytucjachpseudospołecznychzob. tabelaw rozdziale III.3).BrakwyspecjalizowanegoorganupodobnegodopolskiegoczyukraińskiegoInstytutuPamięciNarodowejsłużypozorowaniuspontanicznego,oddolnegocharakteruobrony„prawdyhistorycznej”przed„wrogamiRosji”.Charakterystycznymrysempolitykihistorycznej FRjestrosnącystaleodlatdziewięćdziesiątychudziałsłużbspecjalnychi resortuobronyw jejkonstru‑owaniuorazpilnowaniuprawomyślnościbadańnadprzeszłością99.

98 Skalęwsparcia z  samego tylko budżetu państwa ilustruje przypadekRosyjskiegoTowarzystwaWojskowo‑Historycznego,którew  latach2017–2020otrzymało2,5 mldrubli (ok. 35 mlndolarów)subsydiów,a w 2021 r.dostaniekolejne690 mln rubli(prawie10 mlndolarów).Zob. РВИО получит почти 690 млн рублей из бюджета в 2021 году,МБХмедиа,3.10.2020,mbk‑news.appspot.com.

99 J. Darczewska,„Wojny pamięci”: historia, polityka i służby specjalne Federacji Rosyjskiej,„PrzeglądBez‑pieczeństwaWewnętrznego”2019,nr 20 (11),abw.gov.pl.

RA

PORT

OSW

5/2

021

50

Pożądanyobrazhistoriinagrunciewewnątrzpolitycznymkształtujesięgłów‑niepoprzeztreścimedialne(kulturawysokai popkultura –teatr,kinemato‑grafia,literatura,kształtowaniecodziennegoprzekazuinformacyjnego),edu‑kacyjnei naukowe(finansowaneprzezpaństwobadanianaukowe,zawartośćpodręcznikówszkolnychi akademickich),wypowiedzikremlowskichpropa‑gandystówi urzędników,kalendarzświątpaństwowych,wreszcieformymate‑rialne,doktórychnależąorganizacjaprzestrzenipublicznej,pomniki,muzeai archiwa.Ważnenarzędzieobrony„jedyniesłusznej”wizjiprzeszłościstanowiteżprawopaństwowe,w tymprzepisyKodeksukarnego.

Propagandahistorycznaadresowanadozagranicy jest realizowanaz wyko‑rzystaniemmediówo zasięgumiędzynarodowym(jakwielojęzycznatelewi‑zjaRTczyagencjainformacyjnaSputnik),organizacjipseudopozarządowych(GONGO),częścizagranicznychśrodowiskakademickich,agentówwpływu,kulturypopularnej,wreszcie trolli i botówdziałającychw sieciachspołecz‑nościowych. Odbiorcami skierowanego na zewnątrz przekazu są zarównozagranicznidecydenci, jak i  szerokopojęte środowiskaopiniotwórcze orazspołeczeństwa.Narracjafałszującahistoriętoważnyelementrosyjskichśrod‑kówaktywnych,w tymwojny informacyjnejukierunkowanejnamanipulo‑wanieopiniąpublicznąi decyzjamielitpolitycznychpoprzeztzw. sterowanierefleksyjne100.

Szczególnyprzypadektychdziałaństanowiaktywność FRadresowanadospo‑łeczeństwi elitporadzieckich.W październiku 2019 r.ministersprawzagra‑nicznychSiergiejŁawrowwystąpiłz inicjatywąutworzeniaw ramachWNPkomisjihistoryków,którejcelembyłobypołączeniewysiłkównarzeczprzeciw‑działaniawypaczeniomfaktówz przeszłości –choćjedynymtematemniebu‑dzącymw tymgronieszczególnychkontrowersjijestwielkawojnaojczyźniana(wedługnieoficjalnychinformacjidopracmielibyteżzostaćzaproszenibada‑czez państwbałtyckich)101.Nieprzypadkowewydajesię,żeobszernywykładprezentującyrosyjskąpercepcjęprzyczynII wojnyświatowej,z silnymiwąt‑kamiantypolskimi,Putinwygłosiłw grudniu 2019 r.naszczycieprzywódcówwspólnoty –to jasnysygnał,żeRosjapostrzegawspólnedziedzictwodziejo‑wew  kategoriachmandatu uprawniającego do żądania szczególnychwpły‑wóww „bliskiejzagranicy”.

100 Szerzejo sterowaniurefleksyjnymzob. M. Wojnowski,„Zarządzanie ref leksyjne” jako paradygmat rosyjskich operacji informacyjno‑psychologicznych w XXI w.,„PrzeglądBezpieczeństwaWewnętrznego”2015,nr 12 (7),abw.gov.pl.

101 М.  Беленькая, Е.  Черненко, Будущее СНГ усмотрели в  прошлом, Коммерсантъ, 11.10.2019,kommersant.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

51

1.1. Przepisyprawanastrażyhistorycznegokanonu

Językparagrafówstałsięw Rosji –podobniejakjęzykquasi‑religijny –narzę‑dziemoficjalnegodyskursuna tematprzeszłości i  służy cenzurowaniu tre‑ściuznanychprzezKremlzapolitycznieniewygodne.Pierwszymprzepisemkarnymexplicitedotyczącymfałszowaniahistoriibyłart. 354.1Kodeksukar‑nego,przyjętyw wynikunowelizacjiw maju 2014 r.i karzącyza„rehabilitacjęnazizmu”102. Stosuje się go zarównow  przypadku oczywistego propagowa‑niasymbolikii treścinazistowskich,jaki swobodnychrozważańo roliZSRRw II wojnieświatowej,zwłaszczaw kontekścieprzymierzaz III Rzesząw latach1939–1941. Jegowprowadzeniezbiegło sięw czasie z ofensywą ideologicznątowarzyszącąagresjimilitarnejnaUkrainę.W ciąguczterechpierwszychlatobowiązywanianowelizacjinapodstawietegoartykułuwydano19 wyrokówskazujących. Jakdotądnanikogonienałożonokarypozbawieniawolności,jednak –zgodniez praktykąstosowanąw tamtejszymwymiarzesprawiedli‑wości –niebyłoteżwyrokówuniewinniających103.Zanieprawomyślnewypo‑wiedzinatemathistoriiZSRRi Rosjisądyskazująrównieżnapodstawieinnychprzepisów,m.in. art. 282 kkdotyczącegowalkiz ekstremizmem –w takichprzypadkach zdarzają się karypozbawieniawolności104.Kolejne ogranicze‑nietozakazpublikowaniaokreślonychtekstówjako„ekstremistycznych”(napodstawiespecjalnejlistyprowadzonejprzezMinisterstwoSprawiedliwości105).Częstesąteżnaciskiadministracyjnenahistorykówi zwykłychobywateli106.Do zwalczanianiepożądanejprzezwładzedziałalnościmającejnacelurzetelnebadanianadprzeszłością,w tymupamiętnianieofiarrepresji,wykorzystujesiętakżeprzepisyo charakterzepolitycznym(jakustawao „agentachzagranicz‑nych”107,wielokrotniewykorzystywanaprzeciwkoStowarzyszeniuMemoriał)czyobyczajowym(jakw przypadkusprawyDmitrijewa).

Moskwa próbuje rozszerzać stosowanie przepisów krajowych w dziedzi‑nie historii na władze i obywateli obcych państw. Jejszczególneprotestywywołujedesowietyzacjaprzestrzenisymbolicznej,w tymkwestiausuwania

102 Tekstart. 354.1zob. УК РФСтатья 354.1.Реабилитациянацизма,КонсультантПлюс,consultant.ru.103 История под запретом, Победобесие. Спецпроект «Граней» и  Фонда «Свободная Россия»,

pobedobesie.info;ч. 1ст. 354.1 УК,ОВД‑Инфо,ovdinfo.org.104 Доклад Международной Агоры: История становится опасной наукой, Agora, 10.05.2018, agora.

legal.105 Listadostępnanastronieinternetowejresortu:Экстремистские материалы,minjust.gov.ru.106 Na przykładhistorykz PetersburgaKiriłłAleksandrowzostałpozbawionystopniadoktorahabilito‑

wanegozadysertację,w którejjakoprzyczynękolaboracjiobywatelisowieckichz nazistamiwskazałterroryzowanieludnościZSRRprzezwładze.Zob. Доклад Международной Агоры…,op. cit.

107 Szerzejzob. K. Chawryło,M. Domańska,Obcy wśród swoich. Organizacje pozarządowe w Rosji,„Komen‑tarzeOSW”,nr 184,28.09.2015,osw.waw.pl.

RA

PORT

OSW

5/2

021

52

lubprzenoszeniapomnikówkuczciradzieckich„żołnierzywyzwolicieli”.Zda‑rzasię,żew takichprzypadkachrosyjskiKomitetŚledczywszczynapostępo‑wanienamocyart. 354.1, jakmiałotomiejscew reakcjinademontażposągumarszałkaIwanaKoniewaw Pradzew kwietniu 2020 r.Najnowszanoweliza‑cjaKodeksukarnego(zainicjowanaprzezPutina,którypodpisałodpowiedniąustawę7 kwietnia 2020 r.)wprowadziłaodpowiedzialnośćkarnązausuwa‑nie lubuszkadzanie pomnikówwojennych i wojskowychmiejsc pochówkuzarównonaterytoriumRosji,jaki pozajejgranicami.

Patriotyczne paragrafy. Prawo i instytucje państwowe w służbie ideologii

Maj  2009  – grupaparlamentarzystówpartiiwładzy JednaRosjawnio‑sładoDumyPaństwowejprojektnowelizacjiKodeksukarnegodotyczącywprowadzeniasankcjikarnejzarehabilitacjęnazizmu,w tymnegowaniezwycięstwaZSRRw wielkiejwojnieojczyźnianej(uzupełnieniekodeksuo artykuł 354.1).Z inicjatywąprzyjęciatakiegoaktuwystąpiłw lutym 2008 r.SiergiejSzojgu,ówczesnyministerds. sytuacjinadzwyczajnych,powołującsięnaobecnośćw zagranicznychporządkachprawnychustawo zakazienegowaniaHolocaustu.W styczniu 2010 r.rządnegatywniezaopiniowałprojektpowskazaniunaszereguchybieńformalnych108.

Maj  2009  – dekretem prezydenta DmitrijaMiedwiediewa utworzonoprezydenckąkomisjęds. przeciwdziałaniapróbomfałszowaniahistoriiszkodzącyminteresomRosji.JejprzewodniczącymzostałówczesnyszefAdministracjiPrezydentaSiergiejNaryszkin,byłyfunkcjonariuszKGB109.W składorganuweszliprzedstawicieleAdministracjiPrezydenta,mini‑sterstwedukacji,sprawiedliwości,kulturyi sprawzagranicznych,SłużbyWywiaduZagranicznego,FSB,uczelniwyższychorazdyrektorgeneralnypaństwowegoholdingumedialnegoWGTRK.W gronietymniemalniebyłoprofesjonalnychhistoryków.Na jednymz pierwszychposiedzeńNarysz‑kinpodkreślił, że cel komisji to przeciwstawianie się „rewizjonistom”,próbującym podważać geopolityczne skutki II  wojny światowej i  two‑rzącym„bazęideologiczną”dlawysuwaniapodadresemRosjiroszczeń

108 Борьба с  фальсификаторами истории забуксовала: правительство не захотело их сажать,14.01.2010,newsru.com.

109 УказПрезидентаРоссийскойФедерацииот 15 мая 2009 г.N 549«ОКомиссииприПрезидентеРоссийскойФедерациипопротиводействиюпопыткамфальсификацииистории в  ущербинтересамРоссии»,za: Российскаягазета,rg.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

53

politycznych,finansowychi terytorialnych110.OrganzostałzlikwidowanyprzezMiedwiediewaw lutym 2012 r.

Marzec  2013  – grupa deputowanychRady Federacjiwniosła doDumyPaństwowejprojektodrębnejustawyo zakazierehabilitowanianazizmu,w tymnegowaniaHolocaustu.Niezostałonrozpatrzony.

Maj 2014 –przyjętonowelizacjęKodeksukarnegoobejmującąwprowadze‑nieart. 354.1,dotyczącego„rehabilitacjinazizmu”,w myślktóregocelowepublicznerozpowszechnianiefałszywychinformacjio działaniachZSRRpodczasII wojnyświatowejoraznegowaniefaktówustanowionychwyro‑kiemMiędzynarodowegoTrybunałuWojskowegow Norymberdze jestkaranegrzywną,pracamispołecznymilubpozbawieniemwolnościdolatpięciu.Rozpowszechnianiewyrażającychjawnybrakszacunkudlaspołe‑czeństwainformacjio dniachchwaływojskoweji pamiętnychdatachzwią‑zanychz obronąojczyzny,a takżepublicznaprofanacjasymbolichwaływojskowejRosjipodlegająkarzegrzywnylubpracspołecznych111.

Listopad 2014 –przyjętonowelizacjęart. 20.3Kodeksuwykroczeńadmi‑nistracyjnych, zawierającego sankcje za „propagowanie lub publicznedemonstrowaniesymbolikinazistowskiej,symbolikiorganizacjiekstre‑mistycznych lub innej symboliki zakazanejprzezustawy”.O  ileprzedzmianąwymaganebyłowykazanie,żenastąpiłojednocześniepropagowa‑niei publicznedemonstrowaniezakazanychsymboli,o tyleponoweliza‑cjiwystarczyłoudowodnićwystąpieniektóregokolwiekz tychelementów.Wskutektychdziałańliczbasprawwszczętychnapodstawieart. 20.3wzro‑sładoroku 2018dziewięciokrotnie,aresztowanoteższeściokrotniewię‑cejpodejrzanych.W tymokresiezapublicznedemonstrowaniezakazanejsymbolikiukarano6622 osoby.W lutym 2020 r.deputowaniDumyprzy‑jęlipoprawkidokodeksu,którezniosłyodpowiedzialnośćadministracyjnązawykorzystywaniesymbolikinazistowskiej,o ilenienosionoznamionpropagowaniategoreżimu.Nastąpiłotoposeriiskandalicznychwyrokówz poprzednichlat –sądynakładałygrzywnynaosobyi instytucjepubliku‑jącemateriałyarchiwalnezawierającem.in. motywswastyki,czemunietowarzyszyłaafirmacjanazizmu112.

110 Доклад Международной Агоры…,op. cit.,s. 3–4.111 УКРФСтатья 354.1.Реабилитациянацизма,op. cit.112 Доклад Международной Агоры…,op.  cit.W SanktPetersburguorganizatorzywystawypoświęco‑

nejwielkiejwojnieojczyźnianejmusieliw obawieprzedkarązakleićswastykęnaprezentowanych

RA

PORT

OSW

5/2

021

54

Listopad 2019 –Moskwaporazkolejnyzapowiedziała,żebędziesiędoma‑gaćodZgromadzeniaOgólnegoONZuchwaleniaw 2020 r.rezolucji,w któ‑rejzwycięstwonadnazizmemi pomniki„żołnierzywyzwolicieli”zostanąuznane za część światowego dziedzictwa ludzkości (formalnym celeminicjatywyjest„zapobieganieodradzaniusięnazizmu”).Objęciezwycię‑stwaochronąi uznaniegozadziedzictwoludzkościułatwiłobymoralnąi prawnąpresjęnainnepaństwa,a nawetingerowaniew ichwewnętrznesprawyw kwestiachtakwrażliwychi pryncypialnychdlaMoskwy, jakograniczenieswobodybadańhistorycznych,neutralizacjaroszczeńpodjej adresem związanych z  anektowaniem szeregu terytorióww  latach1939–1945,a takżestatuspomnikówżołnierzysowieckich.

Kwiecień 2020 –rosyjskiKomitetŚledczywszczynaśledztwoz art. 354.1 kkprzeciwkoradnymPragiw związkuz demontażempomnikamarszałkaIwanaKoniewa.WedługWładimiraMiedinskiegoradni,którzypoparlirozbiórkę,„szydząz największychświętości”i są„niegodziwcami”,któ‑rzypowinnibyćukaraniprzezRosjęz całąsurowościąprawa,o ileśledz‑twowykażeich„osobistąwinę”(wśródsposobówichściganiaMiedinskiwymienił interwencję Interpolu;wprost stwierdził też, żedziałania temająsłużyćskutecznemuodstraszeniuodpodejmowaniaw przyszłościpodobnychdecyzji).

Kwiecień 2020 –przyjętozainicjowanąprzezPutinanowelizacjęKodeksukarnego,wprowadzającąodpowiedzialnośćkarnązausuwanielubdewa‑stowaniepomnikówwojennychi wojskowychmiejscpochówku,zarównonaterytoriumRosji,jaki pozajejgranicami.Sądmożeukaraćtakiuczynekgrzywnądo3 mln rubli,pracamispołecznymilubpozbawieniemwolno‑ścinaokresdotrzechlat(w przypadkudziałańgrupowychkarysąwyż‑szei obejmująpozbawieniewolnościdopięciulat)113.Wcześniejkodeksprzewidywałodpowiedzialnośćkarnąjedyniezauszkadzaniepomnikówhistoriii kultury.

tamnazistowskichulotkach.Jedenz wyrokówza„rehabilitacjęnazizmu”dotyczyłzamieszczeniaw Interneciezdjęciaze wspólnej,sowiecko‑nazistowskiejparadyw Brześciuw 1939 r.,któremożnaznaleźćw rosyjskichpodręcznikach.Zob. Госдума отменила штрафы за демонстрацию свастики без признаков пропаганды нацизма,18.02.2020,newsru.com.

113 TekstdostępnynaoficjalnejstroniePrezydenta FR:Федеральныйзаконот 07.04.2020 г.№ 112‑ФЗ,ПрезидентРоссии,kremlin.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

55

1.2. Archiwapolembitwyideologicznej

Kolejną bronią pozostającą w  dyspozycji władz na potrzeby ochrony autorytarno ‑imperialnych mitów jest reglamentacja dostępu do archi‑wów.Po rozpadzieZSRR,mimodalekoidącychzmianw prawiei klimatupoli‑tycznejtransparentności,sowieckiezbiorynigdyniezostaływ pełnizbadaneprzezhistoryków.Problemstanowiłyzarównobrakwoli i środkówfinanso‑wych, by sprawnie przeprowadzić proces odtajniania udostępnianej doku‑mentacjiKPZR,jaki sabotażze stronystruktursiłowych,które –naprzekórpierwotnymplanom  – nie przekazały obszernego archiwumKGB pod kon‑trolęwładzcywilnych(przejęła jeFSB).Wciążbrakujewiarygodnych infor‑macjio jegozawartości,a dostępdomateriałówreglamentowanyjest –wbrewustawom –napodstawiewewnętrznychprzepisówresortuorazarbitralnychdecyzjikierownictwakonkretnychplacówek(podobniedziejesięw przypadkuarchiwówMSWczyMSZ)114.

Już w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych uwidoczniła się tendencja do ponownego blokowania dostępu do zasobów oraz utajniania wcześniej odtajnionych dokumentów.Symbolicznabyław tymkontekściewymowadekretuPutinaz 2001 r.,rozwiązującegoutworzonąw 1994 r.komisjęds. odtaj‑nianiadokumentówKPZR.Jejfunkcjew tymzakresieprzekazanomiędzyre‑sortowejkomisjids. ochronytajemnicypaństwowej115.

Standardowąpraktykąjestregularne –naogółw roczniceistotnychwydarzeń –publikowanieprzezMinisterstwoObronytendencyjniedobranychdokumen‑tówz  czasów II wojny światowej,mającychprzedewszystkimpotwierdzaćrolęArmiiCzerwonejw wyzwoleniuEuropyŚrodkowej,aleteżdyskredytowaćwspółczesnych oponentówRosji (vide zniekształcony obraz powstaniawar‑szawskiegow materiałachopublikowanychw styczniu 2020 r.czywydawnic‑twaresortunatemat„banderowców”podczaswojnyrosyjsko‑ukraińskiej)116.Jednaz najświeższychinicjatyww tejdziedzinietoogłoszonyprzezprezydentaw  styczniu  2020  r. plan stworzenia kompleksowego archiwummateriałów(w tymaudiowizualnych)o II wojnieświatowej,dostępnegodlaobywateli FR

114 Szerzejo problemiedostępudoarchiwówzob. m.in.Н. Петров,Десятилетие архивных реформ в России,Индекс,index.org.ru.

115 W składkomisjiweszlim.in. wiceszefowieFSB,MinisterstwaObrony,MSWi MSZ,a więcresortówzainteresowanychraczejutajnianiemniżodtajnianieminformacji.Zob. А. Меленберг,Никогда вы ничего не узнаете,НоваяГазета,17.04.2008,novayagazeta.ru.

116 Варшава в  огне. К  75‑летию освобождения города, warsaw75.mil.ru; И.  Нагорных, В.  Хамраев,О роли точности в истории,op. cit.

RA

PORT

OSW

5/2

021

56

i  cudzoziemców117.Miałobyono „zamknąćusta” tym,którzypróbują „prze‑inaczać”i „zakłamywać”historięorazumniejszaćrolę„bohaterówratującychświatprzedbrunatnązarazą”118.

Jednocześnieniedostępnepozostajątedokumentyarchiwalne,któremogłybyrzucićcieńnaoficjalnąwersjęhistorii(np. dotycząceprzestępstwpopełnia‑nychprzezżołnierzysowieckichna„wyzwalanych”terytoriach).Nasilająsięteżproblemyz wglądemdozbiorówpoświęconychterrorowistalinowskiemu,w tymdossierofiarrepresjipolitycznych.W ostatnichlatachcoraztrudniejkorzystaćz archiwówFSBi MSW –służb,którewprostbudująswójetoszawo‑dowyw oparciuo tradycjęCzeki,NKWDi KGB.Odsłaniatospójnyobrazneo‑sowieckichmotywacji stojącychzadziałaniamielityrządzącejwspółczesnąRosją.

Archiwa są przez władze traktowane jak ich własność, a tym samym do‑stęp obywateli do nich nie jest kwestią „praw”, lecz otrzymania szczegól‑nego „przywileju”.Wszystko,codotyczypaństwai władzy,stanowistarannieochranianysekret.Archiwamajązabezpieczaćsuwerennośćwładzy,w tym„suwerenność”służbspecjalnych,stojącychponadprawem.Takiepodejścieod‑zwierciedlaskrajneupolitycznieniehistoriiw autorytarnejRosji,aleprzedewszystkimsystemowy,instrumentalnystosunekdoprawapaństwowego.Uwa‑gęzwracazwłaszczastarannaochronadanychosobowychśledczychNKWDodpowiedzialnychzarepresje,utrzymywanawielelatpoichśmierci. Jesttojasnaobietnicapodadresemichnastępców:w zamianzalojalnośćwspółcze‑snaRosjaudzieli imanalogicznychbezterminowychgwarancjibezkarności.

Archiwa szeroko zamknięte

Wedługustawy„O tajemnicypaństwowej”(art. 13)okresutajnieniainfor‑macjizawierającychtajemnicępaństwowąniemożeprzekraczać30 lat.W wyjątkowychprzypadkachklauzulętajnościmożnaprzedłużyć, leczdomyślniedokumentysąodtajnianepoupływietegoczasu.W praktycestosujesięczęstodomniemanieprzeciwstawne:materiałypozostajątajne,dopóki nie zostaniewydana decyzja o  ich odtajnieniu, a  nawetwtedydostępdonichnierzadkoutrudniasiępoddowolnympretekstem.

117 Послание Президента Федеральному Собранию,ПрезидентРоссии,15.01.2020,kremlin.ru.118 Встреча с  ветеранами Великой Отечественной войны и представителями патриотических объ‑

единений,ПрезидентРоссии,18.01.2020,kremlin.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

57

W 2014 r.komisjamiędzyresortowads. ochronytajemnicypaństwowejpodjęła decyzję o  przedłużeniu okresu utajnienia zbiorów sowieckichorganówbezpieczeństwa(Czeka,NKWD,KGB)z lat1917–1991nakolejne30 lat –do 2044 r.W archiwachtychznajdująsięm.in. dokumentydoty‑cząceWielkiego Terroru lat 1937–1938. Orzeczenie formalnie dotyczymateriałówzawierających informacjeo pracywywiadowczej,kontrwy‑wiadowczeji operacyjnej.Uzasadnionoje„aktualnymcharakterem”tychdanychorazochronąbezpieczeństwanarodowegoFederacjiRosyjskiej.Biorąc pod uwagę brak niezależnego nadzoru nad archiwami, należyuznać,żedecyzjataoznaczamożliwośćodmowydostępudodowolnegoznajdującegosięw nichdokumentu119.

W celukontrolowaniazasobówarchiwalnychwładzewykorzystująnaj‑częściejkilkametod,mającychprzeciwdziałaćswobodnemudostępowidodokumentów:

1) Powoływanie się na „tajemnicę życia prywatnego”(równieżwbrewprzepisomkonkretnychustaw)

We wrześniu 2017 r.sądw MoskwieodrzuciłwniosekMarieDupuy,sio‑strzenicy szwedzkiego dyplomaty Raoula Wallenberga, o  przyznaniedostępudoarchiwówFSBw celudokładnegowyjaśnieniaokolicznościjegośmierci.Wallenbergzostałzamordowanyprzezsowieckąbezpiekęw 1947 r.SądprzyjąłargumentacjęFSB,wskazującejnaniemożnośćudostępnieniadokumentówzawierających„wrażliwedaneosoboweosóbtrzecich”120.

2) Powoływanie się na tajemnicę państwową

FSBodmawiaudostępnianianazwiskfunkcjonariuszyNKWDuczestni‑czącychw represjach,opierającsięnawewnętrznej instrukcjiorazde‑krecieprezydenta FRz 1995 r.,obejmującymtajemnicąpaństwową„składkadrowysłużbspecjalnych”.InterpretacjaFSBjestjednaksprzecznaz du‑chemowegodekretu(dotyczyłonprzedewszystkimczynnychpracowni‑kóworganów),a takżez ustawą„O tajemnicypaństwowej”,w myślktórejtajemnica ta nie obejmuje danych funkcjonariuszy NKWD (nazwiska,

119 Д.  Евстифеев,КГБ не рассекретится, Газета.Ru, 19.01.2016, gazeta.ru;Доклад Международной Агоры…,op. cit.

120 А. Колесников,Тело Валленберга: Лубянка защищает свой «суверенитет»,МосковскийКомсо‑молец,27.09.2017,mk.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

58

stopnie,podpisy),jakrównieżinformacjio naruszeniachprawi swobódczłowiekai obywatelaanio faktachłamaniaprawaprzezorganywładzypaństwoweji ichfunkcjonariuszy121.

3) Manipulowanie przepisami dotyczącymi rehabilitacji ofiar represji

We wrześniu 2018 r.obywatel FRDmitrijOstriakowzwróciłsiędoFSBz wnioskiemo odtajnieniedokumentóww sprawierozstrzelanegoprzezbolszewikówadmirałaAleksandraKołczaka.W marcu 2019 r.otrzymałinformację,żemateriałyodtajniono,aledostępdonichjestniemożliwyz uwaginafakt,żeKołczaknigdyniezostałoficjalniezrehabilitowany.Różnicowanie dostępu do dokumentacji w  oparciu o  status ofiar jestsprzecznez ustawąo archiwach,któratakiegopodziałuniewprowadza.Spośródok. 11–12 mlnrepresjonowanychw ZSRRzrehabilitowanomniejniżpołowę.Setkitysięcyofiarniemogązostaćzrehabilitowanez uwagina brak bliskich zainteresowanych złożeniemwnioskuw  tej sprawiebądźabsurdalną interpretacjęprzepisów(wniosekwymagauzasadnie‑nianapodstawieinformacjizawartychw zbioracharchiwalnych,doktó‑rych –jeślidotycząosóbniezrehabilitowanych –corazczęściejodmawiasiędostępu).Jakjednakpokazujepraktyka,lojalniwobecwładzybadaczeniemająproblemuz wglądemw tedane.Świadczyo tymm.in. publikacjaz 2015 r.autorstwadwóchreżimowychhistoryków(AndriejaArtizowa –szefa Federalnej Agencji Archiwów Rosarchiw  – i  Wasilija Christofo‑rowa –szefaarchiwumFSB),dotyczącauważanegozazdrajcęnarodowegogenerałaAndriejaWłasowa.Opracowaniezawieralicznecytatyz materia‑łówarchiwalnychFSB122.

4) Utrudnianie/uniemożliwianie badaczom dostępu do dokumentów dotyczących represji bez prób formułowania uzasadnień prawnych

Zajedenz przykładówmożeposłużyćpraktykaobowiązującaw Central‑nymArchiwumFSBw Moskwieorazw archiwumFSBw SanktPeters‑burgu.Zakazowikopiowania(fotografowania)materiałów,sprzecznemuz przepisamio dostępiedozbiorów,towarzysząodmowywykonywaniakopii dokumentów czywydawania zaświadczeń potwierdzających ich

121 А. Курилова,ФСБ своих не раскрывает,Коммерсантъ,29.02.2020,kommersant.ru.122 П. Полян,Нереабилитированные и заархивированные,Ведомости,19.04.2019,vedomosti.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

59

treść.Dotyczytorównieżmateriałówze śledztwprowadzonychw sprawiezrehabilitowanychofiarrepresji.Praktykitakie,wedługopiniibadaczy,nasiliłysięodok. 2017 r.123

1.3. Szkołajakolaboratoriumneosowietyzmu

Kolejnym polem realizacji polityki historycznej jest system edukacji.To integralnyelementpionuwładzy,zarównow wymiarzeadministracyjno‑‑finansowym, jak i  ideologiczno‑programowym. Jest on ukierunkowanynaupowszechnianiespecyficzniepojmowanegopatriotyzmujakoswoistejideolo‑giipaństwowej,z silnymrysemmilitaryzmu,afirmacjiautorytarnejwładzyi ideiimperialnej.OficjalnawersjadziejówRosjiprzekazywanajestzarównopoprzez treść podręczników i  lekcji historii, jak i  programówwychowaniapatriotycznego,równieżw formiezajęćparamilitarnych.

Kształtowanieumysłównamodłęmocarstwową,militarystyczną i państwo‑centryczną zaczyna sięw  Rosji jużw okresie przedszkolnym.Wówczasw ramach„wychowaniapatriotycznego”kilkulatkowiesąuczenigieri pieśniwojennych,oglądająfilmyo wielkiejwojnieojczyźnianeji poznająpatriotycz‑newiersze,a z okazjiświątwojskowychubieranisąw mundury,wystawia‑jąsztukio tematycewojennej itp.Z okazjirocznic9 majaw wielumiastachorganizowane są festyny i  grywojenne,podczasktórychkilkuletniedzieciuczonesąm.in. strzelaniaz atrapkarabinów(w tymmaszynowych),a w nie‑którychmiastachmaszerująnawetw defiladachjako„wojskaprzedszkolne”124.W niektórychprzedszkolachzaczynająsiępojawiaćklubyi kółkawojskowo‑‑patriotyczne.Sklepyz odzieżąwojskową,m.in. siećWojentorg,oferujądużyasortymentdziecięcychstrojówwojskowych lubz elementamimilitarnymi,nawet„tematyczne”śpioszkidlaniemowląt,narynkujestteżogromnaofertazabaweknawiązującychdotreścimilitarnych125.W świadomościkilkulatkówprowadzitodoromantyzacjiobrazuwojny,dewaluujecenężycia ludzkiegoi odnajwcześniejszychlatprzyzwyczajaichdokonfrontacyjnejwizjiświata.To wszystkostanowipodłożedlakolejnychetapówindoktrynacji,jużnapozio‑mieszkolnym.

123 Н. Шкуренок,История закрывается, далее – забвение,НоваяГазета,20.09.2019,novayagazeta.ru.124 К. Меркурьева,Дошкольные войска: детсадовцы маршируют в военной форме, РадиоСвобода,

8.05.2019,svoboda.org;«Бессмертный полк» в детском саду № 20,АдминистрацияСанкт‑Петер‑бурга,9.05.2019,gov.spb.ru.

125 Zob.  ofertę m.in.  Детский камуфляж, voen‑torg.ru; Детская одежда милитари, armrus.ru;Игрушкидлямальчиков(Оружие),toyway.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

60

Szkoła ma wykształcić odruch podporządkowania państwu i narzuca‑nemu odgórnie systemowi mitów i symboli.Reprodukujeprzytymwyklu‑czającądialogi dyskusjękulturęautorytarną,formującuczniówprzyużyciuzakazów i  nakazówwyznaczających granice dozwolonego interpretowaniahistorii.Wątki,jakieuczniowiemajązinternalizowaćw tokunauczania,doty‑cząm.in. apoteozysilnejwładzy,któraochraniapaństwoi  jegogranice,wal‑czącz wrogami;postrzeganiajej jakojedynegopodmiotuobdarzonegomocąsprawczą;prezentowaniapodbojówmilitarnych jakowyznacznikasiłypań‑stwa.Wzmacnianieosobistejwładzyliderai powiększanieterytoriumprzed‑stawianesąjakozjawiskaa prioripozytywne.Władzapaństwowasprowadzanajesttymsamymdoosobyprzywódcy,którydziaławoluntarystycznie(traktujepaństwojako„swoje”).Uczniowieniesąnatomiastzapoznawaniz zagadnie‑niamidotyczącymiznaczeniasystemuinstytucjonalnegopaństwaczypodmio‑towejrolispołeczeństwa.Współgratoz wiernopoddańczymiwypowiedziaminiektórychprzedstawicielielityrządzącej (m.in. stwierdzenieWiaczesławaWołodina, obecnego spikeraDumyPaństwowej: „bezPutinaniemaRosji”).Uczniomprzekazywanajestoficjalnanarracjao „dobrowolnym”przyłączaniusiępodbijanychziemdo imperiówrosyjskiego i  sowieckiegoorazo groźbiedestabilizacjii rozlewukrwi(„smuty”),jakawynikaz protestówspołecznych.Afirmacja stabilności i  „pokojowej” polityki rosyjskiej idziew  parze z  kon‑struowaniemwizerunkuwrogów,niezmiennieprowadzącychprzeciwkoRosjiwojnyagresywne126.Ideałemwładzzdajesiębyćkształtowanieujednoliconego„człowiekarosyjskiego”(neosowieckiego),biernegoodbiorcyideowegoprze‑kazuwładz,żołnierzaw nowychwojnachideologicznych.Duchmilitaryzmunadajeprzytympojmowaniu„wojny”niepokojącodosłownezabarwienie,jeśliwziąćpoduwagęrozwójdziecięcychi młodzieżowychorganizacjiparamilitar‑nych(zob. dalej).

Od 2012 r.,popowrocienaKremlWładimiraPutina,w programach szkol‑nych zaczęły dominować treści ultrakonserwatywne i  „patriotyczne”.Pojawiłsięwówczasprzedmiot„Podstawykulturreligijnychi etykiświeckiej”(w ramachktóregook.  30%uczniówwybrałopodstawykulturyprawosław‑nej, zaś42% –podstawyetyki świeckiej127).Trendy te jeszczemocniejnasi‑liłomianowaniew 2016 r.naministraoświatyOlgiWasiljewej,urzędniczkio  konserwatywnych poglądach, związanej z  Rosyjskim Kościołem Prawo‑sławnym i  zaprzyjaźnionej z  patriarchą Cyrylem. Pod jej kierownictwem

126 Н. Потапова,Школьный экзамен по истории и доминирующие дискурсы российской исторической политики,„Контрапункт”№ 12(czerwiec 2018).

127 Zob. m.in.Ю. Синяева,Г. Смолицкий,В Московской области объединят мировые религии,Благо‑вест‑инфо,15.02.2012,blagovest‑info.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

61

resortwdrożyłzmianytzw. standardówoświatowych(FGOS),nabaziektórychopracowywanajestpodstawaprogramowanauczaniaszkolnego.Dokonywanemodyfikacjemają charakter centralizacyjny i  unifikacyjny i mocno ograni‑czająautonomiędydaktycznąszkół,w tymwybórmateriałówdydaktycznych.Wprowadzono obowiązekwyposażania placówekw podręczniki kupowaneze środkówbudżetowych,a jednocześniezaostrzonokryteria,napodstawiektórychpodręcznikisąwłączanedooficjalnegorejestruMinisterstwaOświatyi dopuszczanedoobiegu;nalistętęnietrafiłowielepodręcznikówdohisto‑riidobrzeocenianychprzezekspertów128.Doprowadziłotodowykształceniasięnietylkomonopolumerytorycznegopaństwaw zakresieprzekazywanychtreści, lecztakżemonopoluhandlowegostrukturbliskichKremlowi.Niemal100%  rynku podręczników należy od niedawna dowydawnictwa „Oświata”(ros.„Просвещение”),kontrolowanegoprzezstrukturyzwiązanez przyjacie‑lemprezydentaPutinaArkadijemRotenbergiem.Do „Oświaty”trafiaobecnie80% środkówbudżetowychkierowanychnazakuppodręczników129.

W 2014 r.przyjęto„jednolitystandard”nauczaniahistorii,ograniczającysamo‑dzielnywybórtreściprzeznauczycieli.JegoinicjatorembyłPutin,a wdrażanogopodnadzoremRosyjskiegoTowarzystwaHistorycznego,kierowanegoprzezówczesnegospikeraDumySiergiejaNaryszkina.Na  jegopodstawiewydaw‑nictwahojniewspierane z  budżetu  FRprzygotowały zestawpodręczników,prezentującychoficjalneinterpretacjehistoriiRosji,w duchu„poszanowaniawszystkichkart”tychdziejów,cooznacza,żekrytyczneoceny –formułowanenagrunciemoralnymczyprawnym –sąz nichusuwane.Podręcznikiznala‑złysięw programienauczaniaw rokuszkolnym2016/2017.Weszłydonichm.in. fragmentyo roliKrymui Sewastopolaw historiiImperiumRosyjskiego,ZSRRi współczesnejRosji,mającelegitymizowaćaneksjępółwyspu.

Alternatywna historia z rosyjskich podręczników

Głównazmiana, jakanastąpiław programienauczaniahistoriiw szko‑łach,tozdominowaniegoprzezideemocarstwoweorazdążeniedoreha‑bilitacji,choćpośredniej,okresustalinowskiego.Wstydliwei ciemnekartyrosyjskieji radzieckiejhistoriisąw podręcznikachprzedstawianeoględ‑nie,skrótowobądźpoprostuprzemilczane.

128 Б.И. Чевтаева,Новые учебники замалчивания истории,DeutscheWelle,26.11.2015,dw.com/ru.129 А. Якорева,Учебники под редакцией Аркадия Ротенберга. Почти 100% школьного рынка получили

структуры, близкие к другу Путина,Meduza,21.10.2019,meduza.io.

RA

PORT

OSW

5/2

021

62

Prezentacjaokresustalinowskiegoniestanowiprzytymjednoznacznejapologiityrana(podręcznikz 2010 r.,któryzawierałbezkrytyczniepo‑zytywnąocenęrządówStalina,zostałposkandaluwycofanyz obiegu130).Pośredniaapologiadokonywanajestnatomiastzapomocąrelatywizacji,skrótowości, ogólnikowego traktowania tragicznychwydarzeń i unika‑nia jednoznacznychocenmoralnych.Represjesąusprawiedliwianeów‑czesnymi„wyjątkowymi”warunkami,przedstawiane jakokoniecznośćdziejowai cenazadynamicznyrozwójkrajuorazzwycięstwow II woj‑nieświatowej.W większościpodręcznikówniewspominasięo Gułagu.Okressamychrepresjijestczęstozawężonydolat1937–1938,inneichfalesąnatomiastpomijane.Znamienne,żepodręcznikiwspomnianej„Oświaty”poświęcająwieleuwagistrukturomkontrwywiadu –NKWDi Smierszowi –zwłaszczaw czasiewojny, prezentując ich działania jakowymierzonewyłączniewe „wrogówojczyzny”i przemilczającichudziałw represjachwobecludnościcywilnej.

Podobnezabiegimajązaszczepićprzekonanieo „pokojowym”charakte‑rzedziałańokołowojennych,prowadzonychprzezZSRRwobecpaństwościennych.Na przykładagresjanaPolskęw 1939 r.opisywanajestjako„przekroczeniegranicyPolskiprzezwojskaradzieckie”131.Zbrodnięka‑tyńskąw niektórychpodręcznikachprzedstawiasięjakoodwetStalinazatragicznylosczerwonoarmistóww polskiejniewolipowojniepolsko‑‑bolszewickiej132.Traktato przyjaźnimiędzyZSRRa III Rzesząokreślanyjestmianem„porozumienia”,bezwzmiankio  treści tajnegoprotokołu.Ekspercii dydaktycyniejednokrotnieocenialitęlakonicznośćjakoświa‑domąpolitykęinspirowanąprzezwładze133.

Szkolnepodręcznikidohistoriizawierająnatomiaststosunkowoobszernyopis„dziejówporoku 2000”,przedstawionychw tonachapologetycznych –jakookresstabilnościi wzrostupoziomużycia,skontrastowanyz latamidziewięćdziesiątymi –okresemsłabościi poniżeńRosji134.

130 К использованию в учебном процессе непригоден,Полит.ру,24.11.2010,polit.ru.131 Б.И. Чевтаева,Новые учебники…,op. cit.132 М. Шакиров,Н. Петров: «Это плевок в лицо»,РадиоСвобода,10.04.2017,svoboda.org.133 Б.И. Чевтаева,Новые учебники…,op. cit.134 К. Ларина,В. Дымарский,в гостях:Л. Гудков,Вожди и нация: секрет народной любви,РадиоЭхо

Москвы,17.02.2017,echo.msk.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

63

Od lat,napoziomiefederalnym,regionalnymi lokalnym,realizowanajestideawychowania patriotycznego dzieci i młodzieży (WP).Zaangażowanew niesązarównoorganypaństwa(przedewszystkimkręgiwojskowe),jaki organi‑zacjeformalnieniepaństwowe,alekontrolowanelubfinansowaneprzezKreml(m.in. organizacjeweteranów,RosyjskiKościółPrawosławny,organizacjeko‑zactwa135,klubymłodzieżowe).SferaWPfinansowanajestwyłącznieze środ‑kówpaństwowych136.W centrumprogramówedukacyjnychznajdujesięwielkawojnaojczyźniana.

IdeawprowadzeniadoprocesuedukacjielementówWPsięgalatdziewięćdzie‑siątych.DekretprezydentaBorysaJelcynaz 1996 r.regulowałwsparciepań‑stwowedlaorganizacjispołecznychzajmującychsięwychowaniemwojskowo‑‑patriotycznymmłodzieży,w  1997  r. poleconoMinisterstwuObrony podjąćdziałanianarzeczumocnieniawspółpracystrukturwojskowychz podmiotamidziałającymiw sferzeedukacji,równieżw celuprzygotowaniamłodzieżydosłużbywojskowej137.

W  2003  r. przyjęto dokument strategiczny, stanowiący podstawę do formu‑łowaniaprogramówWP:Koncepcję wychowania patriotycznego, którawproststawiałacelodrodzeniaRosjijakomocarstwa138.Od 2001 r.przyjmowanebyłyponadtopięcioletnierządoweprogramyfederalneWychowanie patriotyczne oby‑wateli FR.Jużpierwszyz takichprogramówokreślałjakoswojąintegralnączęśćwychowaniewojskowo‑patriotyczne.W programienalata2011–2015położononacisknabezpieczeństwopaństwai walkęz ekstremizmem,reaktywowanoteżsowieckieformyedukacjiskupionewokółmilitarnegowymiaruwychowaniapatriotycznego(jakobozywojskoweczynaukahistoriimilitarnej).Programnalata2016–2020,dysponującybudżetemw wysokości1,67 mld rubli139,zachęcadotworzenia„klaskadetów”w zwykłychszkołach(główniedlachłopców:dziecinosząmundury,składająprzysięgę,wszechobecnajestsymbolikawojskowa).

135 Szerzejzob. J. Darczewska,Kozacy Putina. Folklor, biznes czy polityka?,OSW,Warszawa2017,osw.waw.pl.136 E. Khodzhaeva,Mobilizing Patriotism in Russia: Federal Programs of Patriotic Education,„RussianAna‑

lyticalDigest”,no. 207,26.09.2017.137 УказПрезидента РФот 16 мая 1996 г.N 727«Омерахгосударственнойподдержкиобществен‑

ных объединений, ведущих работу по военно‑патриотическому воспитаниюмолодежи»(с изменениямии дополнениями),za: Гарант,base.garant.ru.

138 КонцепцияпатриотическоговоспитаниягражданРоссийскойФедерации(одобренаназасе‑данииПравительственнойкомиссиипосоциальнымвопросамвоеннослужащих,граждан,уволенныхс военнойслужбы,и членовихсемей(протоколN 2(12)‑П4от 21 мая 2003 г.)),Музейпамятивоинов‑тагильчан,погибшихв локальныхвойнахпланеты,музейпамяти.рф.

139 О государственнойпрограмме«ПатриотическоевоспитаниегражданРоссийскойФедерациина2016–2020 годы»,Государственнаясистемаправовойинформации,pravo.gov.ru;О. Чура‑кова,Правительству не понравился законопроект о патриотическом воспитании,Ведомости,29.03.2018,vedomosti.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

64

Oczekujesię,żewieletychdzieciwybierzenastępniekarieręwojskową,choćniejesttoobowiązkowe.Na szczególnąuwagęzasługujeutworzonapodpatro‑natemMinisterstwaObronyMłodaArmia(Junarmia).

Młodzieżowe organizacje paramilitarne

Wojskowo‑patriotycznaorganizacjaMłodaArmia(Junarmia)zostałautwo‑rzonaw 2016 r.z inicjatywyministraobronySiergiejaSzojguprzezkilkaorganizacjispołecznychskupionychwokółjegoresortu.Działapodnad‑zoremministerstwa. Junarmia finansowana jestnie tylkoprzez resortobrony,lecztakżeniektórebankipaństwowe,jakSbierbanki Wniesztorg‑bank(WTB).W czerwcu 2019 r.Junarmiai przedsiębiorstwakompleksuobronno‑przemysłowegopodpisałyumowęo współpracy,którejcelemjestułatwianiejejczłonkomwyboruprzyszłegozawodu140.Ma onaswojeszta‑bywe wszystkichregionachRosji(w tymnaokupowanymKrymie).

Wedługoficjalnychdanychze stycznia 2021 r. Junarmiaskupia760 tys.członków –dzieciodósmegorokużycia i młodzież141. Jejcele toumoc‑nieniew  tych grupachwiekowych autorytetu służbywojskowej; krze‑wieniepatriotyzmu;popularyzacjawiedzyhistorycznej,w tymhistoriilokalnej,m.in. poszukiwanieanonimowychmiejscpochówkużołnierzyz  czasówwielkiejwojnyojczyźnianej i  osiągnięćmilitarnych;przeciw‑działanie ideologiiekstremizmu;zajęciasportowe(w tymstrzelectwo),techniczneorazz podstawkulturyprawosławnej.Do 2020 r.miałobyćutworzonychponad100 ośrodkówwychowaniawojskowo‑patriotycznego,któreprzygotowująkadrydoregularnejsłużbywojskowej.Wedługmini‑straSzojguw 2019 r.zorganizowano1660 letnichobozówpatriotycznych(wojskowo‑sportowych)dladziecii młodzieży142.Specyfikętego„patrioty‑zmu”ilustrujem.in. aktywnośćregionalnegooddziałuJunarmiiz obwodutwerskiego,któryod 2018 r.organizujetakiezgrupowania,w tymćwicze‑niastrzeleckie,natereniekompleksucmentarnegoMiednoje,gdziespo‑czywająpolscyjeńcywojennizamordowaniw 1940 r.i sowieckieofiaryterrorustalinowskiego143.

140 А. Жукова,«Юнармия» и предприятия российского ОПК подписали соглашение о сотрудничестве,Центр 71,28.06.2019,www.n71.ru.

141 Zob. oficjalnastronaJunarmii,yunarmy.ru.142 Сергей Шойгу рассказал, как спасали российскую армию,КонцернВКОАлмаз –Антей,24.09.2019,

almaz‑antey.ru.143 Юнармия,Мемориальныйкомплекс«Медное»,8.06.2018,mk‑mednoe.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

65

Junarmia jest aktywnie reklamowana w  szkołach. Przynależność do organizacji jest przez wielu rodziców postrzegana jako gwaran‑cja przyszłej kariery dzieci w  strukturach państwowych (od ro‑dzin wojskowych wręcz oczekuje się, że zapiszą dzieci do Junarmii). Jej członkowie są preferencyjnie traktowani podczas egzaminów wstępnych na studia144.

Wedługstanunakoniec 2015 r.w Rosjibyło177 szkółkadetów,w którychkształciłosięprawie62 tys. uczniów.Dodatkowoklaskadetóww pozosta‑łychplacówkachedukacyjnychbyło 7 tys.(łączniez klasamiprowadzo‑nymiprzezorganizacjekozactwa)145.W Moskwietakieklasypojawiłysięw 2014 r.,otwartojew 231 szkołach,uczysięw nichogółem20 tys. dzieci.Profileklas tom.in.:  logistykawojskowa,wojska lądowe,wojskarakie‑towe,marynarkawojenna,specjalnościMSW,MSZ,MCzS,FSB146.Prawiewszystkiestrukturysiłowew Rosji, jakMinisterstwoSprawWewnętrz‑nych,Ministerstwods. SytuacjiNadzwyczajnych(MCzS),KomitetŚledczy,a nawetsłużbawięzienna,otworzyływłasneklasykadetóww celurekru‑tacjiprzyszłychfunkcjonariuszy.

W całejRosjidziałająponadtotysiąceklubówi stowarzyszeńdziecięcychi młodzieżowych,regularnieorganizowanesąobozywojskowo‑sportowei festiwale,podczasktórychodbywająsięwojennerekonstrukcje,szkole‑niaz obsługibroni,lekcjepatriotyzmu(zatytułowanenp.„Dzieci –boha‑terowiewojny”),festiwalepiosenkiwojskowej.

ProgramyWP koordynuje Rosyjskie CentrumObywatelskiego i  Patriotycz‑negoWychowaniaDziecii Młodzieży(RosPatriotCentr),podległeFederalnejAgencjids. Młodzieży(nadzorowanejprzezMinisterstwoEdukacji)147.GłówneresortyszczeblafederalnegotoMinisterstwoEdukacji,MinisterstwoKulturyi MinisterstwoObrony.Stosowneorganyzostałytakżeutworzonenaszcze‑bluregionalnymi lokalnym.W regionachprzyjętowłasneprogramyWPlubustawyo WP.

144 Вузы будут добавлять баллы к ЕГЭ участникам «Юнармии»,Всеновости, 30.03.2019,vsenovo‑stint.ru.

145 E. Khodzhaeva,Mobilizing Patriotism in Russia…,op. cit.146 Логисты, переводчики и юристы: в кадетских классах появились новые профили,Официальный

порталМэраи ПравительстваМосквы,16.09.2019,mos.ru.147 E. Khodzhaeva,Mobilizing Patriotism in Russia…,op. cit.

RA

PORT

OSW

5/2

021

66

W 2012  r. Putin na spotkaniu z  przedstawicielami organizacji społecznychwpisałwychowaniepatriotycznemłodzieżyw kontekstwojeninformacyjnychi narzucaniaobcychsystemówwartościi światopoglądówjakoelementukon‑kurencjimiędzynarodowej.Stwierdził,żewypaczanieświadomościnarodoweji historycznejprowadzidosłabościpaństwi utratysuwerenności148.

Mimoprzyjęciaszeregudokumentówróżnejrangii działalnościrozbudowa‑nej sieci instytucji sferaWPdoniedawnaniebyław pełni sformalizowana,a  jej regulowaniepozostawałow gestiiplacówekedukacyjnych149. Jednakżew lipcu 2020 r.parlamentprzegłosowałustawę,którejinicjatorembyłprezy‑dent,wprowadzającąobowiązkowykomponentwychowaniapatriotycznegodoprogramównauczania.OznaczatounifikacjęprogramówWPi monopolKremlanakształtowanieichtreści.

2. Rosyjski Kościół Prawosławny – jeden z filarów polityki historycznej Kremla

Istotnym narzędziem w polityce historycznej Kremla jest także Rosyjski Kościół Prawosławny (RKP), który kontynuuje tradycyjną, wielowiekową „misję” legitymizowania władzy świeckiej oraz podkreślania ciągłości historycznej państwa rosyjskiego, niezmienności jego konserwatywnych wartości oraz samej jego istoty i relacji władzy ze społeczeństwem.

PrzezwiększośćswoichdziejówRKPdysponowałograniczonąautonomiąi byłwbudowanyw strukturęhierarchicznąpaństwa,naktórejczelestałmonar‑cha,a politycznąfunkcjąKościołaPrawosławnegobyłolegitymizowaniewładzyświeckieji trwałościjejrządów:namaszczaniemonarchynatron,udzielaniemulegitymacjiquasi‑sakralnej,krzewieniewśródwiernychtreścizgodnychz interesamirządzących,sprowadzającychsiędonakazuposłuszeństwawobec„pomazańcaBożegonaziemi”.Funkcjętę,poprzerwiew okresiesowieckim,Kościół odzyskałpo rozpadzieZSRR150, a  szczególnieza rządówWładimiraPutina.Prezydent Putin, nawiązując do tradycji Imperium Rosyjskiego, prezentuje prawosławie jako element państwowotwórczy, wskazu‑jąc, że „rosyjska państwowość nie istnieje w oderwaniu od duchowego

148 Meeting with public representatives on patriotic education for young people, President of Russia,12.09.2012,en.kremlin.ru.

149 В. Рувинский,С военно‑патриотическим приветом,Ведомости,24.05.2020,vedomosti.ru;«Это девальвирует нормальную любовь к Родине»,Znak,22.05.2020,znak.com.

150 К. Солянская,Служитель и служащий,Газета.Ru,5.12.2008,gazeta.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

67

i historycznego dorobku Cerkwi Prawosławnej”151. Elementy religii pra‑wosławnej są przez Kreml instrumentalnie wykorzystywane do podkre‑ślania ciągłości historycznej Rosji i niezmienności jej modelu państwa,a tymsamym –douzasadnianiadążeniaKremladokonsolidacjii utrzymywa‑niawładzy.Prawosławiewykorzystujeonrównież jakoideologicznąpodbu‑dowędotezyo odwieczneji fundamentalnejodmiennościRosjiodcywilizacjizachodniej,dotworzeniaprzeciwwagidlaliberalizmui dokonfrontacjiRosjize „zdegenerowanym”Zachodem,a takżew uzasadnianiurosyjskichaspiracjidoroliwielkiegomocarstwa,współkształtującegoładświatowy152.

KościółPrawosławnypełnirolęsłużebnąw dążeniachKremladolegitymizo‑wania ambicji geopolitycznych i roszczeń do roli hegemona wobec regio‑nów historycznie uznawanych przez Rosję za jej strefę wpływów –w tymobszaru Europy Wschodniej, w  pierwszej kolejności Ukrainy i  Białorusi.WydatnąrolęRKPodegrałwzględemUkrainy,w szczególnościw kontekścieaneksjiKrymu153orazwojnyw Donbasie.Dlauzasadnieniaaneksjiwładze FRz prezydentemPutinemnaczelewielokrotnieuciekałysiędoargumentówre‑ligijnychi historycznych,podkreślającścisłyzwiązek dziejowy dzisiejszej Rosji z Krymem jako „kolebką rosyjskiego prawosławia”154.Kościółbyłrównieżaktywnymaktoremdziałańpolityczno‑dyplomatycznychwymierzo‑nychw procesuzyskiwaniaprzezUkraińskiKościółPrawosławnyautokefalii,któragodziłatyleżw interesyi pozycjęPatriarchatuMoskiewskiego(grożąc

151 В. Путин,Российскую государственность невозможно представить без духовного исторического опыта Церкви,Правмир,25.05.2017,pravmir.ru.

152 Zob. W. Rodkiewicz, J. Rogoża,Potiomkinowski konserwatyzm. Ideologiczne narzędzie Kremla,OSW,Warszawa2015,osw.waw.pl.

153 W kontekścieaneksjiKrymuwieledziałańRKPbyłościśleskoordynowanychz rosyjskimiwładzamii wywiadem.Związanyz RKP„prawosławnyoligarcha”KonstantinMałofiejew,założyciel funda‑cjiśw. Bazylego,publicznieprzyznawałsiędofinansowaniaseparatystównawschodzieUkrainy.To Małofiejewwrazz późniejszymlideremseparatystówIgoremGirkinem(wcześniej funkcjona‑riuszemrosyjskiejFSB)pojawilisięnaKrymiejeszczew styczniu 2014 r.w składzieoficjalnejpiel‑grzymkiRKPz relikwiamize ŚwiętejGóryAthos;zob. K. Chawryło,Sojusz ołtarza z tronem,OSW,Warszawa2016,osw.waw.pl.W przededniuaneksji,wrazz oddziałamispecnazuSiłZbrojnychRosji,napółwysepprzybyłowielurosyjskichduchownych,którzyzostaliwłączenidogrupnegocjacyjnych,którenakłaniałyukraińskichżołnierzydopoddaniasię (najbardziej „zasłużonym”duchownymwręczonopóźniejodznaczeniai orderypaństwowe).Duchownirosyjscyudzielaliteżbłogosławień‑stwa„ochotnikom”udającymsięnaDonbas,byzasilićszeregiseparatystów,a nawetorganizowalinawysuniętychterenachkontrolowanychprzezDNRi LNRprocesjereligijnez udziałemseparaty‑stów.Zob. Л. Яппарова,Вежливые батюшки. Как священники РПЦ участвовали в присоединении Крыма,Meduza,16.03.2020,meduza.io;О. Виноградов,Российские священники и боевики на Дон‑бассе,РадиоСвобода,21.01.2017,radiosvoboda.org.

154 W orędziudoZgromadzeniaFederalnego4 grudnia 2014 r.Putinpodkreślił,żewłaśnienaKrymiemieści się duchowe źródło kształtowania się narodu rosyjskiego oraz scentralizowanego rosyj‑skiegopaństwa,bowiemtow starożytnymChersonezieprzyjąłchrzestksiążęWłodzimierz,którynastępnieochrzcił całąRuś.Zob. Послание Президента Федеральному Собранию,ПрезидентРос‑сии,4.12.2014,kremlin.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

68

muutratąpozycjinajwiększegoautokefalicznegoKościołaprawosławnegonaświecie),cow interesysamejRosjijakopaństwadążącegodoutrzymaniarolihegemonanadUkrainąw sferachpolitycznej,ekonomicznej,kulturowejorazreligijnej.W rosyjskiejkampaniipropagandowejeksponowanoszczególniear‑gumentyhistoryczne,wyznaniowei moralne:przedstawicielepaństwarosyj‑skiegoorazPatriarchatuMoskiewskiegowskazywalinakatastrofalneskutkiprzyznaniaautokefaliiUkrainie,oskarżajączarównoKijów,jaki PatriarchatKonstantynopolitańskio wywołaniekolejnejschizmyw światowymprawosła‑wiu –największejodczasówwielkiejschizmywschodniejz XI wieku155.

NawiązującdohistorycznychtradycjiImperiumRosyjskiego,Kościół Prawo‑sławny pełni rolę służebną w projektach Kremla na rzecz umocnienia „państwocentrycznego patriotyzmu” i ducha bojowego,częstowe współ‑pracyz rosyjskąarmiączysłużbamispecjalnymi. Jegopostawamanacelulegitymizowanie (udzielanieBożegobłogosławieństwa)działańmilitarnychi  siłowychpaństwa rosyjskiego,m.in. naUkrainie i w Syrii.Hierarchowiecerkiewniwyświęcająobiektywojskowe,żołnierzyuczestniczącychw ope‑racjachwojennychi ćwiczeniach,uzbrojeniei środkibojowe,a nawetbrońjądrową,którąniektórzyduchowninazywaliAniołemStróżemRosjii „cudow‑nymwynalazkiem”,bezktóregopaństwobynieistniało156.Historię chwały rosyjskiego oręża i  potęgi militarnej podkreśla największy historyczno‑‑religijno‑militarnyprojektostatnichlat –budowa kompleksu świątynnego pw. Zmartwychwstania Pańskiegonaterenieparkuwojskowego„Patriot”w podmoskiewskiejKubince –maonstatusoficjalnegoSoboruPatriarszegoRosyjskiego Kościoła Prawosławnego157. Monumentalna świątynia  – jednaz  najwyższych na świecie, mieszcząca 5  tys.  wiernych  – otwarta zostaław 2020 r.Jejwnętrzazdobiąfreskii mozaikiprzedstawiającekluczowebitwyz całegookresurosyjskiejhistorii –odbitwynaPoluKulikowympoaneksjęKrymu i  rosyjskąoperacjęw Syrii.Początkowobyła takżeozdobionawize‑runkamim.in.  JózefaStalina,WładimiraPutina,ministraobronySiergiejaSzojgui innychwspółczesnychprzywódcówstruktursiłowychi państwowych

155 J.  Rogoża, Ostra reakcja Moskwy na zapowiedź przyznania autokefalii Ukrainie, OSW, 19.09.2018,osw.waw.pl.

156 Zob. В РПЦ назвали ядерное оружие «замечательным изобретением»,Лента,8.05.2020,lenta.ru;Л. Суркова,Освящение ядерных ракет вызвало спор среди священников,Взгляд,21.06.2019,vz.ru.Praktykaświęceniabronifunkcjonujeodlat,choćwywołujekontrowersjew samejCerkwi:częśćhierarchówniepochwalawyświęcaniabronimasowegorażenia,alenadalopowiadasięzaudzie‑laniem„błogosławieństważołnierzombroniącymojczyzny”orazzaświęceniemwozówbojowychi broniindywidualnej.

157 Nagraniez powstawaniaświątynidostępnejestw serwisieYouTube.

RA

PORT

OSW

5/2

021

69

Rosji –poskandalu ichpodobiznyzostały jednakusunięte158.Przesłaniem, jakie niesie ze sobą już sam wygląd i wystrój tej monumentalnej świątyni, jest podkreślenie historycznego i sakralnego wymiaru rosyjskiej władzy i podejmowanych przez nią działań militarnych –mającychznamionawyż‑szychracjihistorycznychi namaszczonychz góry,a zatemniepodlegającychoceniei rozliczeniuze strony„zwykłychśmiertelników”.

Początkoweumieszczeniew świątynifreskówz wizerunkiemJózefaStalina(zaakceptowaneprzez patriarchęCyryla)wzbudziło obiekcje części prawo‑sławnegokleru,nawet tak lojalnychwobecKremla jegoprzedstawicieli jakmetropolitaHilarion,szefcerkiewnejdyplomacji.Hilarionpublicznieopono‑wałprzeciwkohonorowaniuw świątyni„prześladowcyKościołaPrawosław‑nego,mającegonasumieniukrewmilionówludzi,w tymnowomęczennikówi wyznawcówKościoła”159.PostawaHilarionaobrazujeantystalinowskienasta‑wieniewieluprawosławnychduchownychmłodegopokoleniaorazilustrujeparadoksy postawy całego Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego wobec sowieckiego okresu historii, w  szczególności represji stalinowskich,którychofiaramipadłydziesiątkitysięcyduchownychi w czasiektórych samKościółPrawosławnyzostałdogłębniezinfiltrowanyprzezorganybezpieczeń‑stwa160.DzisiajzwierzchnictwoRKP,wobecpośredniejapologiiStalinaprzezKreml,wstrzymujesięz wyrażeniemjednoznaczniekrytycznejocenymoral‑nejrepresjisowieckichwobecKościoła(częśćduchownychniższegoszczeblawręczmanifestuje sympatię dla Stalina). Jakmożna oceniać,wstrzemięźli‑wośćRKPwynikazarównoz obawyprzedotwartymprzeciwstawieniemsięwładzyw oceniehistoriinajnowszej,zwłaszczawydarzeń,naktórychKremlbudujeswojąlegitymizacjęhistoryczną, jaki ze świadomości,żewieluobec‑nychwiernych Cerkwi (którzy przystąpili do niej po rozpadzie ZSRR)mastosuneksentymentalno‑pozytywnynietylkodoZSRR,lecztakżedosamego

158 Е. Малаховская,Без Путина и Сталина, но с алтарём по задумке Шойгу: как выглядит достроен‑ный храм Вооружённых сил в Кубинке,Открытыемедиа,13.05.2020,openmedia.io.

159 Митрополит Иларион высказался против изображения Сталина в  главном храме ВС России,Интерфакс,10.05.2020,interfax.ru.

160 Szacunkihistorykówdotyczące skali represji sowieckichwobec duchownych są dość rozbieżnei częstowycinkowe.Wedługobliczeńhistorykai publicystyRojaMiedwiediewaw latach1936–1938aresztowano ok.  800  biskupów. Anatolij Lewitin podawał, żew  latach 1937–1939 zamordowanook. 670 biskupów.DmitrijPospiełowskiszacujeliczbębiskupówzamordowanychdoroku 1956na300 osób, liczbęrepresjonowanychduchownychw latach1918–1929 –na 5–10 tys.,a w latachtrzy‑dziestych –na 45 tys.SzacunkiKomisjiPatriarchatuMoskiewskiegods. Rehabilitacjimówiąo conajmniej140 tys. duchownychrepresjonowanychprzedrokiem 1941.Największąskalęmająszacunkiprzytoczonew 1995 r.przezówczesnegoprzewodniczącegoprezydenckiejKomisjids. Rehabilita‑cjiOfiarRepresjiPolitycznychAleksandraJakowlewa,któryliczbęzamordowanychduchownychw  całym okresie istnienia ZSRR oceniał na  200  tys., a  liczbę represjonowanych  – na  500  tys.Zob. М.В. Шкаровский,Русская Православная Церковь при Сталине и Хрущеве. Государственно‑‑церковные отношения в СССР в 1939–1964 годах,Москва1999,azbyka.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

70

Stalina161.RównocześnieKościół przejął rolę największego w Rosji insty‑tucjonalnego kustosza pamięci o represjach stalinowskich i dąży wręcz do „prywatyzacji” pamięci historyczneji umieszczaniaupamiętnieńo cha‑rakterzeprawosławnymw miejscach zbrodniniewiązanych z RKP i  odkry‑tychwcześniejprzezinneorganizacje(przedewszystkimprzezStowarzysze‑nieMemoriał, jaktomiałomiejscez memoriałemnapoligonieButowopodMoskwą,przekazanympodpieczęRKP).

3. Instytucje quasi ‑społeczne jako realizatorzy polityki historycznej Kremla

Polityka historyczna Kremla jest wspierana i  realizowana przez całą rzeszę organizacji, popierających, afirmujących i upowszechniających w różnych formach propagandową wersję historii.Wielez nichmafor‑malniestatuspodmiotówpozarządowych:społecznychczyniekomercyjnych,jednakczęstosąonew istocietzw. GONGO –zakładanymi,sterowanymii fi‑nansowanymiprzezwładzestrukturami,realizującymimisjeczyzadanianabezpośrednie zleceniewładz i  działającymi częstowedług instrukcjiAdmi‑nistracjiPrezydentabądźposzczególnychsłużbsiłowych.Wśródsferaktyw‑nościtychpodmiotówsą:szerokopojętewychowaniepatriotyczne,edukacjahistoryczna,wznoszeniepomnikówi obiektówupamiętniających,poszukiwa‑niemiejscspoczynkuofiarII wojnyświatowej.Działalnośćtaobejmujetakżewalkęz oponentamikremlowskiejwersjipamięcihistorycznej –czytow for‑miekampaniiw przestrzeniwirtualnej,czyatakówfizycznychnakrytykówtakiejwizjihistoriiRosjii naprzedstawicieliopozycji.Wieletychorganizacjijestbiorcamipomocyfinansowejpaństwa,zarównooficjalnej,np. w postacigrantówprezydenckich,jaki nieformalnej.

Wśródinstytucjitychmożnawymienićniezliczonew Rosjistowarzyszenia weteranów różnych wojen –odwielkiejwojnyojczyźnianejpointerwencjęw Afganistanie,wojnęw Donbasiei operacjęw Syrii.Jednymz największychjestBractwoBojowe,które liczy90  tys. osób i  zrzeszaweteranów35 wojeni konfliktównaterenie19 krajów.Uznajeonozaswójcelkrzewieniewarto‑ścipatriotycznychzwiązanychz mocarstwowymstatusemRosji.Ma oddziaływe wszystkichregionachw kraju,angażujesięw programyedukacjipatrio‑tycznejmłodzieży,organizujeliczneimprezyłączącecharaktersportowy,wo‑jennyi edukacyjny.Na realizacjętychzadańBractwoBojoweotrzymałokilka

161 К. Кобрин,Н. Митрохин,РПЦ и  сталинизм: приватизация памяти о репрессиях,НастоящееВремя,2.11.2015,currenttime.tv.

RA

PORT

OSW

5/2

021

71

dużychprezydenckichgrantów(nakwotę17,6 mln rubliw 2015 r.i 24 mln rubliw 2017 r.).Organizacjata, jakwielejejpodobnych,jestnaturalnymźródłem(i pośrednikiemw rekrutacji)ochotnikówwalczącychpostronieRosjiw Don‑basieczyw Syrii,choćoficjalniedeklarujegłównieprowadzeniew tychregio‑nachakcjihumanitarnych162.

W Rosjiistniejeszeregnacjonalistyczno ‑imperialistycznych bojówek, for‑malnie działających jako legalne organizacje społeczne, których celem jest wspieranie imperialnego statusu Rosji i zwalczanie oponentów Kremla.Jednąz takichorganizacjijestRuch Narodowowyzwoleńczy (NOD)deklaru‑jącywalkęo suwerennośćRosjii z „kolorowymirewolucjami”,założonyprzeznacjonalistycznegodeputowanegoDumyPaństwowej Jewgienija Fiodorowa.PrzedstawicieleNODwykorzystywanibylidoskrajnienacjonalistycznychakcjihistorycznych,wymierzonychm.in. w Polskę:dopikietowanianacmentarzuw Miednojez plakatamiStalinaorazudziałuw demontażutablicyupamięt‑niającejzamordowanychpolskichjeńcówwojennychw Twerze163.CzłonkowieNODuczestniczyliteżw rosyjskiejoperacjiwojskowejnaKrymieorazw Don‑basie,a w Rosjidokonywaliatakówfizycznychnaprzedstawicieliopozycji164.Jednym z  głośnych skandaliwywołanych przezNODbył atakw  2016  r. nauczestnikówmłodzieżowegokonkursuhistorycznego,organizowanegoprzezStowarzyszenieMemoriał.Wrazz jurorką,wybitnąpisarkąrosyjskąLudmiłąUlicką,zostalionizaatakowaniprzezczłonkóworganizacjiubranychw strojeprzypominającewojskowei oblanitzw. zielonką(zieleńbrylantowa,popularnyw Rosjiśrodekdodezynfekcji).

Podobną funkcjępełniw Rosjiruch SERB (South ‑Eastern Radical Block)zaangażowanywe wspieranieseparatystównapołudniowo‑wschodniejUkra‑iniei atakinarosyjskąopozycję,m.in. jejlideraAleksiejaNawalnego,któregow 2017  r.oblanozielonką,wskutekczegoomalnie straciłwzroku.Posługu‑jącsiędziałaczamitegoruchu,władzeRosjipróbowałyteżpodsycićpodzia‑ły historycznemiędzy Polską a  Ukrainą: członkowie SERB składali kwiatypodAmbasadą RPw Moskwiew  rocznicę rzeziwołyńskiej i wyrażali soli‑darnośćz Polską165.Do gronategomożnazaliczyćtakżetakieorganizacjejak

162 Сергей Гаврилов: Организация «Боевое братство» доказала эффективность работы с молодежью,КПРФ,24.07.2017,kprf.ru.

163 В Твери убрали мемориальные доски в память о расстрелянных НКВД поляках,НастоящееВремя,7.05.2020,currenttime.tv.

164 Zob. Е. Сурначева,Поиск движения. За кем пойдут патриотически настроенные граждане,Ком‑мерсантъВласть,15.09.2014,kommersant.ru.

165 CzłonkowieSERBusiłowaliw tensposóbrozgrywaćtragicznekartyw relacjachpolsko‑ukraińskich,m.in. rzeźludnościpolskiejnaWołyniui w GalicjiWschodniejw latach1943–1944,podczasktórej

RA

PORT

OSW

5/2

021

72

klub motocyklowy Nocne Wilki,szerokoznanyzarównow Rosji,jaki pozajejgranicami.Jegoczłonkowiez lideremAleksandremZałdostanowem(ps.Chi‑rurg)naczeledeklarująsięjakozwolennicymocarstwowejwizjiRosjii Stalina,a jednocześnie –jakowyznawcykonserwatywnych,prawosławnychwartości.W 2015 r.,w 70.rocznicęzakończeniaII wojnyświatowej,NocneWilkipróbo‑wałyzorganizowaćrajdmotocyklowy„Szlakiemzwycięstwa:naBerlin”,któryniedoszedłdoskutkuz uwaginasprzeciwPolski(tylkoczęśćmotocyklistówdotarładostolicyRFNokrężnądrogą).Wieledziałańorganizacjimiałonacelulegitymizowanie roszczeńdoKrymu.Przedstawicieleklubuangażowali sięw rosyjskiekampanienapółwyspiejeszczeprzedjegoaneksją(np. w drogękrzyżowązorganizowanąprzezRosyjskiKościółPrawosławnyw Sewastopoluw 2009 r.),zaśpo 2014 r.braliudziałw rosyjskiejoperacjimilitarnejnaKry‑mieorazw Donbasie,zacoorganizacjatrafiłanaamerykańskąlistęsankcyjną.NocneWilkiangażująsięteżw akcjepoparciadlaRosyjskiegoKościołaPra‑wosławnegoi „tradycyjnychwartości”166.W zamianwielokrotniestawałysiębeneficjentemwsparciafinansowegoodpaństwa,czytow formieprezydenc‑kichgrantów, czydecyzji o przyznaniu atrakcyjnych terenównaokupowa‑nymKrymie167,a prezydentPutinosobiścieuczestniczyłw ichinicjatywach –w 2019 r.jechałw rajdzienaobszarzeanektowanegoKrymu.

Wreszcie,wkładdorealizacjikremlowskiejpolitykihistoryczneji politykipa‑mięciwnosząróżnegorodzajuorganizacje kozackie czy ściślej neo kozackie,którewdrażająlansowaneprzezwładzekoncepcjehistoryczne,politycznei kul‑turowe.Choćsąonew większościukształtowanew ostatnich20 latachprzezKremli ściśleprzezeńkontrolowane168,odwołująsiędohistorycznychtradycjirosyjskiegokozactwa,jegoodrębnościkulturowej,militarno‑obronnegospo‑sobużyciaorazszerzej –dorosyjskichtradycji imperialnych.Kultywowaneprzezśrodowiskakozackiezwyczajemają umacniać poczucie ciągłości hi‑storycznej i trwałości państwa rosyjskiego jako spadkobiercy tradycji Imperium Rosyjskiego169.Dziśśrodowiskatestanowiąnarzędzieposłuszne

oddziałynacjonalistycznejUkraińskiejArmiiPowstańczej (UPA)przywsparciuukraińskiej lud‑nościwymordowały –wedleróżnychszacunków –od 50do100 tys. osóbpochodzeniapolskiego.

166 «Ночные волки» за Патриарха,Авто,19.04.2012,auto.mail.ru.167 Zob. m.in.Д. Ломакин,«Если говорить о суммах — недостаточно выделяют»,Газета.Ru,7.05.2015,

gazeta.ru.168 LiczbaorganizacjiodwołującychsiędotradycjikozackichzaprezydenturyPutinalawinowowzrosła,

a wieluhistorykówwskazujenaichimitacyjnyczysamozwańczycharakter;podważanyjestteżczę‑stosamfaktkontynuacjitradycjikozackichprzezistniejąceobecnieorganizacje.W dzisiejszejRosjipaństwodefactoregulujefunkcjonowaniekozactwa:warunkiemprzynależnościdotegostanujestwpisdorejestrupaństwowego.Wprowadzonaw 2019 r.ustawascentralizowałaponadtorozproszoneorganizacjekozackiei zwiększyłaichpodporządkowaniewobecKremla.Zob. m.in.Путин подписал закон о правовом регулировании госслужбы казачества,РИАНовости,2.08.2019,ria.ru.

169 Szerzejzob. W. Rodkiewicz,J. Rogoża,Potiomkinowski konserwatyzm…,op. cit.

RA

PORT

OSW

5/2

021

73

Kremlowi:demonstrująpostawyetatystyczne,wyrażająpoparciedlawładz,gloryfikująi kultywujątradycjemilitarystyczneprzedstawianejakofilarro‑syjskiegomodelupaństwa,realizująfunkcjesiłowei ochronne170,a ponadtodeklarująwyznanie prawosławne oraz przywiązanie do konserwatywnychwartości i  tradycyjnej obyczajowości171. Przywiązanie to akcentowane jestw działalnościstrukturkozackichszczególnieporoku 2012,jakowsparciedlalansowanej przez Putina ideologii konserwatywnej, odwołującej się do tra‑dycyjnychdlaRosjiwartościjakoprzeciwwagidlazachodnichwartościlibe‑ralnych,zdaniemwładz –obcychRosjikulturowoi cywilizacyjnie172.Kozacywspierająponadtowładzew kształtowaniuświadomościhistorycznejspołe‑czeństwa, realizując zadania ideologiczno‑edukacyjne wobec dzieci i  mło‑dzieży(poczynającodwiekuprzedszkolnego).Prowadząróżnegorodzajuakcjewychowaniawojskowo‑patriotycznego –nauczaniehistoriiz akcentemnatra‑dycjekozackiei zwycięstwawojenne,obozypatriotyczne, imprezymasoweczytworzeniew szkołach(zwłaszczaw południowychregionachRosji)pro‑filowych„klaskozackich”173.Środowiskatewspółdziałająz RosyjskimTowa‑rzystwemWojskowo‑Historycznym,organizującakcjepamięcii różnegotypućwiczeniawojskowe,mającepodkreślićhistorycznąciągłośćtradycjimilitar‑nychpaństwarosyjskiego.Ciągłośćtęmaakcentowaćtakżeścisławspółpracaśrodowiskkozackichz RosyjskimKościołemPrawosławnym:kozacyprzedsta‑wiającysięjakonosicielewartościtradycyjnych,duchowych,prawosławnychw ramachszerokopojętej„cywilizacjiprawosławnej”wspólniez RKPprzeciw‑stawiająsięliberalnymwartościomi „zdegenerowanejcywilizacjizachodniej”,cocałkowiciewspółbrzmiz założeniamiwspomnianejPutinowskiejideologiikonserwatywnej174.

170 Grupykozackiewykorzystywanesąjako„społecznasiła”wspierającadziałaniapaństwowychorga‑nówporządkowych –formacjekozackiepilnowałyporządkupodczasolimpiadyw Soczi,patrolująulicerosyjskichmiast,uczestnicząw poszukiwaniuukrywającychsiępoborowych,wieluz nichwstąpiłow szeregiRosgwardii.Wykorzystywanesąonetakżedoinicjatywwymierzonychw opo‑nentówKremla –mężczyźniw strojachkozackichuczestniczyliw  fizycznychatakachnaprzed‑stawicieli opozycji antykremlowskiej, podczas akcji środowisk LGBT  itd. Organizacje kozackieangażowanebyłyprzezRosjępodczasaneksjiKrymuorazw walkachw Donbasie,we współpracyz rosyjskąarmią,FederalnąSłużbąBezpieczeństwa,aletakżestrukturamiUkraińskiegoKościołaPrawosławnegoPatriarchatuMoskiewskiego.

171 Szerzejzob. J. Darczewska,Kozacy Putina…,op. cit.172 W. Rodkiewicz,J. Rogoża,Potiomkinowski konserwatyzm…,op. cit.173 W KrajuKrasnodarskimnapołudniuRosji, tradycyjnie zamieszkiwanymprzezkozaków,w  szko‑

łach powoływane są specjalne profilowe „klasy kozackie” (w  latach 2016–2017 w  regionie było2  tys.  takich klas, w  których kształciło się 65  tys.  dzieci); ich uczniowie noszą stroje kozackie,poznajątradycjekozackiegobytu,podstawykulturyprawosławnejorazdyscyplinywojskowe.Przykażdejtakiejklasierolę„mentora”pełniprzedstawicielśrodowiskkozackich.Zob. Патриотическое воспитание казачьей молодежи, как одно из основных направлений деятельности современного Кубанского казачьего войска,mouschool27.narod.ru.

174 J. Darczewska,Kozacy Putina…,op. cit.

RA

PORT

OSW

5/2

021

74

Tabela.Wybraneorganizacjequasi‑społeczneangażowaneprzezwładzedoprojektówzwiązanychz pamięciąhistoryczną

Nazwa Specyfika

Fundacja„Pamięćhistoryczna”

Fundacja założonaw 2008  r.przezhistoryka AleksandraDiukowa,którejgłównymcelemjestkonstruowanierosjo‑centrycznejpamięcihistorycznej obszaruwschodniej sło‑wiańszczyzny, w  tym minimalizowanie roli bohaterównarodowychtychziem,którzyMoskwiesięprzeciwstawiali(ostatnio  – białoruskiego przywódcy powstania stycznio‑wegoKastusiaKalinowskiego),orazprezentowaniew kry‑tycznymświetlepolskiegowkładuw historięwschodnichziemRzeczypospolitej.Zakresdziałalnościfundacjijestjed‑nakdośćniszowy, jejpublikacjeprezentowanenaprofilunaFacebookuzbierająodkilkudodwudziestukilkulajków.SamDiukowmaod 2012 r.statuspersona non gratanatery‑toriumŁotwy(jejwładzeoskarżyłygoo działanianarzeczfalsyfikacjihistoriitegokraju).

FundacjaPerspektywyHistorycznej

Organizacja(formalnieNGO)założonaw 2004 r.przezde‑putowanąDumy,historyczkęNatalięNarocznicką.Fundacjarealizujeprojektypromujące„krzewieniepamięcio cywili‑zacjirosyjskiej”,tropiprzejawy„fałszowaniahistorii”oraz„kolorowych rewolucji”, propaguje umacnianie suweren‑ności Rosji, ze  szczególnym uwzględnieniem roli Krymuw  całej jej historii.W  istocie pompatycznie anonsowaneprojektyi publikacjemająniewielkizakresi oddźwięk.

StowarzyszenieRozwojuRosyjskiejEdukacjiHistorycznej„Dwugłowyorzeł”

Stowarzyszeniezałożoneprzez„prawosławnegooligarchę”Konstantina Małofiejewa, kierowane m.in.  przez wielo‑letniegoszefawywiadu(SłużbyWywiaduZagranicznego)LeonidaRieszetnikowa.Organizacjastanowiswoisty łącz‑nik między Kremlem, strukturami rosyjskiego wywiaduorazRosyjskimKościołemPrawosławnym(samMałofiejeww założonymprzezRKPw 1993 r.ŚwiatowymNarodowymSoborzeRosyjskimpełnifunkcjęzastępcypatriarchyCyryla;jestteżzałożycielemprawosławnejtelewizjiCargrad).„Dwu‑głowyorzeł”promujeimperialny,prawosławnycharakterpamięcihistorycznej (jegomotto to: „JesteśmyRosjanami,Bógjestz nami” –„Мы – русские, с нами Бог!”)i deklarujekoniecznośćkultywowaniapamięci„o wielkiejprzeszłości”oraz budowania ImperiumRosyjskiegoprzyszłości.Orga‑nizacjataorazinnestrukturyi kontaktyMałofiejewabyłyszerokowykorzystywaneprzezKremlm.in. w przededniui podczasaneksjiKrymuorazw trakciewojnyw Donbasie(organizowałprzerzutrosyjskich„ochotników”,finansowałichdziałalnośćw regionie itd.).

RA

PORT

OSW

5/2

021

75

Nazwa Specyfika

InstytutBadańi InicjatywZagranicznych

Założonyw 2011  r.przezhistoryczkęWeronikęKraszenin‑nikową,członkinięradypartiiJednaRosja,b. pracowniczkęfundacjiRusskijMir,doradczyniękierownictwa telewizjiRussiaToday, jedną z  inicjatorek tzw.  ustawy o  agentachzagranicznych,aktywniewspierającąaneksjęKrymui wojnęw Donbasie.Instytutzajmujesięedukacjąw zakresiepoli‑tykiwewnętrznej i  zagranicznejRosji,promocją i obronątradycyjnychwartości,propagowaniemkremlowskiejwizjipamięcihistorycznej,stawiającsobiezacel„przywróceniesprawiedliwościhistoryczneji dziejowej”.W swojejdziałal‑nościwydawniczejdeklaruje„odsłanianiegłębszegosensuwydarzeń i  procesów historycznych”, co ma umożliwiaćInstytutowi dostęp do unikatowychmateriałów archiwal‑nych. Główne nurty jego działalności to konstruowanienarracjiobciążającejpaństwazachodnieodpowiedzialnościązawybuchII wojnyświatowejorazkrytykapolitykiPolskiw okresiemiędzywojennym(w tymprzypisywaniejejambi‑cjiimperialnychi rewizjonistycznych).

4. Popkultura – narzędzie oddziaływania na umysły

Jednym z najskuteczniejszych nośników treści ideologicznych, w  tym historycznych, jest kultura popularna i masowa. Jesttoformagwarantu‑jącadotarciedoszerokiegoodbiorcyi zwielokrotniającaoddziaływanietychtreści na świadomość społeczną. Jeszcze po rewolucji październikowej bol‑szewicypraktyczniecałkowiciezmonopolizowalisferękultury,a ofensywa kulturalno ‑ideologiczna stała się, obok masowego terroru, najważniej‑szym narzędziem podporządkowania obywateli nowemu ładowi,oddzia‑ływanianaumysłyi „pisaniahistoriinanowo”.Skierowanodonichzmasowanyprzekazideologicznyzamkniętyw formieartystycznej(filmówfabularnychi dokumentalnych,plakatówi architektury),mającyprzedstawić,częstonawetbezsłów,istotęnowegoporządku.Nieocenionąrolęodegraliwówczasartyści –poeci,pisarze,architekci,graficyi projektanci –którzystalisiępropagatoraminowejrzeczywistości,nadali jejnowyjęzyk(WładimirMajakowski) i noweformy graficzne (Aleksandr Rodczenko, El  Lissitzky)175 i  architektoniczne(m.in.  konstruktywizm –KonstantinMielnikow, braciaWiesninowie i  in.),

175 Zob.  m.in. Строки Маяковского о  Кузнецкстрое напишут шрифтом „пилотка”, КузПресс,20.08.2015, kuzpress.ru.Notabenepo  2000  r. czcionka i  stylistykaRodczenkiprzeżyły swój rene‑sans,byćmożez uwaginarehabilitacjęZSRRprzezPutina.

RA

PORT

OSW

5/2

021

76

sprawili, żezawędrowałapodstrzechy i  trwaleprzeformatowała społecznąświadomość.Jednymz symboliówczesnejrzeczywistościstałysięgrafikiRod‑czenkii zaprojektowanaprzezniegowrazz Majakowskimczcionka„pilotka”,dodziśkojarzonaz narodzinaminowegopaństwasowieckiego.

Po przerwieprzypadającejnarozpadZSRRi latadziewięćdziesiąte,cechującesiędecentralizacjąprzekazupaństwowego,w RosjiPutinakultura popularna ponownie stała się kluczowym nośnikiem treści ideologicznych, wpisu‑jących się w priorytety Kremla.Produkcjekulturypopularnej,odwołującesiędo rosyjskiejhistorii i naładowaneprzekazem ideologicznym, stanowiąważny element soft power i  uzupełniają szeroko stosowane działania siłowe i represyjne,a ichwspólnymcelemjestdemonstrowaniesiłypaństwa,wskazywaniepożądanychpostawobywatelskichorazpiętnowaniei zastrasza‑nieoponentów.Niektórzykulturolodzyargumentująwręcz,żekulturajestpodtymwzględemważniejszaodpolityki,religiii ideologii,stanowibowiemnaj‑skuteczniejszykanałreprodukcji i przekazywaniamasowemuodbiorcyklu‑czowychtreściideologicznych,narzędziemasowegoaczniejawnego„implan‑towania”pewnychmodułówmyślowychw świadomościspołecznej176.Treściideologicznewydają się najskuteczniejsze, gdy zawarte sąw  uproszczonej,atrakcyjnej i  łatwej do przyswojenia formie produkcji kultury popularnejbądźprzekazywanesą(np. dorastającympokoleniom)przeznauczycieli lubrodziców,którzyczęstow sposóbbezwiednypowielająprzekonaniao tym,comożnaokreślić́jako„naturalnakolejrzeczy”,i zaszczepiająjeswoimpodwład‑nym,uczniom,rodzinie.

Współczesnarosyjskakultura masowa jest wypełniona odniesieniami do wydarzeń historycznych;choćdasięw niejzaobserwowaćsporąróżnorod‑ność interpretacji historii (w  tymnajnowszej, dotyczącej okresuZSRR), towydajesięw niejdominowaćwyraźneprzesłanie zbieżne z ideologią i inte‑resami Kremla,któremożnasprowadzićdoponiższychidei:

• uwypuklania ciągłości rosyjskiej historii i bezalternatywności „od‑wiecznego porządku”,dotyczącychistotypaństwarosyjskiego,jegoodmien‑nościcywilizacyjnejodświatazachodniego(opartegonawartościachlibe‑ralnychi podmiotowejrolispołeczeństw)orazodwiecznejwrogościZachoduwobecRosji,zmuszającejją –odstuleci –dopodejmowaniazdecydowanych,w tymsiłowych,działańw obroniejejwewnętrznegoukładu,granicorazwpływóww regionie;ponadtouwydatniania imperialnegostatusuRosji,

176 Zob. m.in.Е. Фанайлова,Искусство кино,РадиоСвобода,2.07.2017,svoboda.org.

RA

PORT

OSW

5/2

021

77

wynikającegozarównoz jejrozległościterytorialnej,jaki uwarunkowańhistorycznych,dającychjejprawododecydowaniao losachkrajówi regio‑nów,któreMoskwazaliczadoswojejstrefywpływów;

• konieczności utrzymania status quo  – uzasadnionej historycznie niezmienności „istoty” państwa rosyjskiego,którajestprzedłużeniemmodelutradycyjnego:zorganizowanegow sposóbpionowy,naczelez władcą,mającymstatusquasi‑sakralnyi wyłączonymspodkontroliobywateli,kon‑centrującymwiększośćuprawnieńi otoczonym„siłowągwardią”;

• demonstracji potęgi państwa rosyjskiego,którejestnadrzędnąwarto‑ściąw rosyjskiejkulturzepolitycznej –zarównowobecwłasnychobywateli,którychrolawzględempaństwajestczystoprzedmiotowa,jaki względemświatazewnętrznego;

• zaszczepiania przekonań o niedopuszczalności i niepatriotyczności postaw krytycznych w stosunku do władzyi zrównywaniaichz posta‑wamizdradzieckimi,wskazywanianazgubnośćwszelkichpróbobaleniawładz(nawetsprawującychrządyautorytarneczytyrańskich) –zarównodlasamychkontestatorówzastanegoporządku,jaki dlacałegopaństwa.

Popularneprodukcjefilmowei  telewizyjneprzedstawiająwydarzeniahisto‑rycznez różnychepok –poczynającodśredniowiecza i okresuchrztuRusi,przez czasy ImperiumRosyjskiego, rewolucję październikową, aż po okresZSRR.Wielez nichzawierajednakwyraźneprzesłaniezbieżnez dzisiejszyminteresemgrupyrządzącej.W myślpowiedzenia„W Rosjinieprzewidywalnajestnietylkoprzyszłość,alei przeszłość”liczne ważne wydarzenia z prze‑szłości zyskały we współczesnej kulturze nową, zaskakującą interpreta‑cję, bezpośrednio nawiązującą do sytuacji dzisiejszej,wspierającąobecnąpolitykęKremlai uderzającąw jegooponentów.

CiągłośćhistorycznąRosji i  jej ambicji imperialnychdemonstruje sięgającaczasówśredniowiecznych filmowaepopejaWiking (2016)o wielkimksięciuWłodzimierzu,któryw X wiekuw ChersoniunaKrymiedokonałchrztuRusi.Filmzostał jednoznacznieodczytanyjakopróbauzasadnieniahistorycznegoprawaRosjidopółwyspu,przedstawionegojakohistorycznachrzcielnicaRusii  jejźródłoduchowe177.Co więcej,w tymsamym2016 r.podKremlemstanął

177 Filmmożnatraktowaćjakoilustrację„epokowego”wystąpieniaPutinaz 18 marca 2014 r.,podczasktóregoogłosiłonplanyaneksjiKrymu:„To tumieścisiępradawnyChersonez,gdzieświętyksiążę

RA

PORT

OSW

5/2

021

78

ogromnyposągWłodzimierzaChrzciciela,a onsamstałsięhistorycznymsym‑bolemPutinowskiegoprojektukonserwatywnego178.W sferzepublicznejpoja‑wiłosięwieleporównańwielkiegoksięciaWłodzimierza,któryRuśochrzcił,doWładimiraPutina,któryprzywróciłRosjinależnąjejwielkośćorazhisto‑ryczneziemiewrazz kolebkąprawosławia.

Współczesny „morał” zawarty jest teżw wielu produkcjach sięgających dookresucarskiego: ichgłówneprzesłaniestanowidyskredytacja ideipowsta‑niaprzeciwkowładzom.Przykłademjestkasowyfilmpoświęconypowstaniudekabrystówz  1825  r.  –Sojusz Zbawienia (2019), zktóregomożnawyczytaćlicznealuzjedodzisiejszejsytuacjiw Rosji.

Dekabryści a antykremlowscy hipsterzy

Film Sojusz Zbawienia o  powstaniu dekabrystów przedstawia ich jakogrupę lekkomyślnych młodych oficerów, którzy nie doceniają reformzainicjowanychprzezcaraAleksandra I i organizująspisekprowadzącyjedynie do przelewu krwi i  najgorzej kończący się dla nich samych  –wyrokiem śmierci.Na  ich tlemonarcha  –Mikołaj  I, następcaAleksan‑dra –ukazany jest jakoczłowiek instytucja –surowyaczsprawiedliwy,a jegozdecydowanedziałaniatłumaczonesąwyższąracją –koniecznościąutrzymaniastabilnościw kraju,niedopuszczeniadowojnydomowej.Fil‑mowidekabryścinieodparciekojarząsięze współczesnymimoskiewskimi„hipsterami”angażującymisięw protestyulicznew dzisiejszejMoskwiei dużychrosyjskichmiastach:chłopcyz dobrych(w filmie:arystokratycz‑nych)rodzin,świetniewykształceni(w tymnaZachodzie),jednaknaiwnii  nierozważni, zarażeni przez zachodnie ideewolnościowe, a  przez toniebezpiecznidla„odwiecznegoporządkurzeczy”w Rosji.Wrażenietowzmocnione jestprzezdobóraktorówo współczesnychtwarzach,koja‑rzącychsięz dzisiejsząmłodzieżązaangażowanąw protestyuliczne.Racjedekabrystównie sąklarownieprzedstawione, a  ich zrywukazany jestjakotyleżbezmyślny,cobezlitosny,prowadzącydorozlewukrwii z góryskazany na porażkę. Idea niemożności obalenia istniejącego porządkuprzyświecacałemufilmowii przewijasięw licznychcytatachw rodzaju:

Włodzimierzprzyjąłchrzest.Jegoczynduchowy –przyjęcieprawosławia –zapoczątkowałwspólnyfundamentkulturowy,aksjologicznyi cywilizacyjny,któryłączynarodyRosji,Ukrainyi Białorusi”.Zob. С. Громенко,Крым как «сакральная Корсунь». Миф и реальность,Крым.Реалии,31.10.2016,ru.krymr.com.

178 W. Rodkiewicz,J. Rogoża,Potiomkinowski konserwatyzm…,op. cit.

RA

PORT

OSW

5/2

021

79

„Czymże jestprawo?To najwyższawolamonarchy”czy„Należyrozróż‑niaćmiędzylegalnąwładząa samozwańcami,którzysamiokrzyknęlisięzbawcamiojczyzny”.

Interpretacjęzbieżnąz dzisiejszymipriorytetamielitykremlowskiej –zacho‑waniem status quo i  konserwacjąwładzy  – zyskaław  kulturze popularnejtakże rewolucjapaździernikowa.MimożewspółczesnaRosjauznaje się zaspadkobierczynię ZSRR,wydźwięk samego pojęcia „rewolucja”w  ostatniejdekadzieprzeszedłwyraźnąewolucję.Jestonaobecnieprzedstawianaraczejjakozamachnalegalnewładze,nieodpowiedzialnyi powodującydramatycznew skutkachkonsekwencje,porównywanyczęstodofali„kolorowychrewolucji”inspirowanych –w odbiorzeRosji –przezwrogiZachód.Serialewyemitowanew rosyjskiejtelewizjiw 2017 r.w stulecierewolucjipaździernikowej –Demon Rewolucji,Trocki –akcentowałyzgubnośćwszelkichpróbobalenialegalnychwładzi agenturalnycharaktertakichdziałań(sugestieinspiracjiprzezzachod‑nie wywiady). Równocześnie stanowiły one przejrzystą aluzję do sytuacjiw Rosji2017 r.,ogarniętejantyrządowymiprotestamiorganizowanymiprzezAleksiejaNawalnego,w którychuczestniczyłowielumłodychludzidomagają‑cychsięzmianpolitycznych179.Historycywytykaliserialowilicznenieścisłościfaktograficznei zwracaliuwagę,żeobrazTrockiegozostałw filmiepoddanyświadomejdemonizacjiw celudyskredytacjiwspółczesnychrosyjskichopozy‑cjonistów,równieżoskarżanycho pracęnarzeczzachodnichwywiadów.

Seriale o rewolucji

Demon rewolucji(2017) –serialpaństwowejtelewizjiRossija,w którymnarratoremjestoficerkontrwywiaducarskiego, typbohaterazatroska‑negoo losyojczyznyzagrożonejprzezwrogówzewnętrznychi wewnętrz‑nych.AntybohateremjestrewolucjonistaAleksandrParvus,któryw 1915 r.w uzgodnieniuz niemieckimrządemi zaniemieckiepieniądzepodsycaw Rosjiaktywnośćprotestacyjnąi przygotowujerewolucjęmającąobalićcarat,a następnieściągadokrajuWłodzimierzaLenina.Podobnienega‑tywneprzesłaniedotycząceideirewolucjii jejrealizatorówniósłze sobąserialTrocki,wyemitowanyw pierwszymprogramierosyjskiejtelewizjipaństwowejw 2017 r.Trockiprzedstawionyzostał jakopostaćskrajniedemoniczna,pozbawionapryncypiów,prącadowładzyzawszelkącenę

179 Zob.  I.  Wiśniewska, J.  Strzelecki, M.  Menkiszak, Antyrządowe protesty w  Rosji, OSW, 27.03.2017,osw.waw.pl;M. Domańska,J. Strzelecki,Antykorupcyjne protesty w Rosji,OSW,13.06.2017,osw.waw.pl.

RA

PORT

OSW

5/2

021

80

(„rewolucjatoja”),afirmującaterror,równieżwobecswoichnajbliższych.Takżew tymserialupojawiasiępostaćAleksandraParvusajakogłównegołącznikarewolucjonistówz wywiadamizagranicznymi,podżegającymibolszewikówdodziałańi ichopłacającymi(w rozmowieParvusaz przed‑stawicielemNiemiecpadapytanie:„Ile,panazdaniem,potrzebapieniędzy,byrewolucjarozwaliłaRosję?”).Przesłaniefilmuwydajesięnihilistyczne,braktamprawdziwie„pozytywnychbohaterów”,nowyporządeki „nowareligia”ustanawianesąprzezbezwzględnądestrukcjędotychczasowegopaństwa.Znamienne,iżpowszechnośćzław tymserialupośrednioprzy‑czyniłasiędoapologiiStalina:zdaniemtwórcówfilmmiałprzeciąćhisto‑rycznespekulacje,żelosyRosjipotoczyłybysięmniejtragicznie,gdybyTrockipokonałStalinaw walceo władzę180.Obaserialezostałyokreślonemianem „triumfu postprawdy”, mówiącej znacznie więcej o  czasachwspółczesnychniżo przedstawionychw nichwydarzeniachhistorycz‑nych181.Mimokontrowersjinakręconyz rozmachemobrazz wartkąakcjąi licznymi„momentami”cieszyłsięw Rosjidużąpopularnością182i zostałzakupionyprzezNetflixai wyemitowanynajegoplatformie.

Gatunkiem,którywypełnianiemalwszystkiestacjetelewizyjnei cieszysięw Rosjiogromnąpopularnością,sąfilmy i seriale gloryfikujące rosyjskie i  radzieckie służby specjalne oraz inne struktury siłowe, stanowiące fundament dzisiejszego państwa rosyjskiego183. Bezwzględu na fabułęmają onewywoływać u  odbiorcy przekonanie, że Rosja znajduje sięw  sta‑niewojnyz zachodnimisłużbamispecjalnymi,wojnyczęstoniedostrzeganejprzeznieświadomegoobywatela,stądokreśleniefunkcjonariuszysłużbspe‑cjalnych – „bojownicyniewidzialnego frontu”. Jakprzekonują teprodukcje,fronttenprzebieganiewzdłużgranicy,leczw poprzekRosji,z uwaginalicz‑nych,zwerbowanychprzezZachódagentóww szeregachrosyjskichobywateli,urzędnikówczynawetsiłowików,a przedewszystkim –w szeregachopozycjii obrońcówprawczłowieka.Wieletychfilmówsugeruje,żedzisiejszawalkawywiadówjestelementemodwiecznej,immanentnejwojnymiędzydwiemawrogimiwobecsiebiecywilizacjami –zachodniąi rosyjską.

180 Producent serialu i  jednocześniedyrektorpierwszegokanałupaństwowejTV KonstantinErnst:„Sądzę,żeprzekonującopokazaliśmyTrockiego.Byniebyłojużtychrozmów,żelepiejbyłoby,gdybyTrockipokonałStalina.Nie.Niebyłobylepiej”.

181 К.  Скоркин,Сериал «Троцкий» стал очередной псевдоисторической халтурой Первого канала,НовыеИзвестия,7.11.2017,newizv.ru.

182 Trockibyłw momencieemisjinajpopularniejszymserialemw rosyjskiejTV(daneMediascope).183 Wspomnianefilmyi serialedostępnesąw Internecie,m.in. w serwisachRserial(rserial.com),Ivi

(ivi.tv)i Pinterest(pl.pinterest.com).

RA

PORT

OSW

5/2

021

81

Seriale gloryfikujące „czekistów”

Gdzie zaczyna się Ojczyzna (2014)TytułserialunawiązujedokultowejradzieckiejpieśniC чего начинается Родинаz jednegoz najbardziejznanychradzieckichserialio wywiadziewojskowymTarcza i miecz (1968) –z czasemtytułowyzwrotwszedłdojęzyka jakosynonimpostawypatriotycznej.Obrazukazujerywalizacjęradzieckich i  amerykańskich służb specjalnychw  okresie pierestrojkii pierwszychoznakschyłkuZwiązkuRadzieckiego.GłównymbohateremjestmłodyoficerKGB –ideowiec,granyprzezpopularnegorosyjskiegoaktora.Serialniejestcałkowiciedemagogiczny,zawieraelementy„samo‑krytyki” radzieckich służb,pokazujekonfliktyw KGB,wady i  słabościoficerów,atrakcyjnośćamerykańskiegomodelużycia – aleostatecznietriumfujew nimpoczuciepatriotyzmugłównegobohatera,którymimokosztówosobistychdecyduje sięna złożenie życiaw  służbieOjczyzny.Filmzawieraodniesieniadoczasówwspółczesnych,m.in. insynuacje,iżtoUSArozpętaływ 2014 r.wojnęnaUkrainiedlaprzykryciawłasnychskandali.Pojawiasięw nimpostaćEdwardaSnowdena,samotnikarzu‑cającegowyzwanie amerykańskimnadużyciomwobec demokracji, doktóregopomocnądłońwyciągająRosjanie.Możnagoobejrzećnaportaluvokrug.tv.

Uśpieni (2017)Serialopowiadao utajonych(„uśpionych”)agentachamerykańskichsłużbspecjalnychw Rosji,wśródktórych są rosyjscyopozycjoniści, obrońcyprawczłowiekai blogerzy,przedstawienijakoosobychwiejnemoralnie,przekupne,tchórzliweorazniezbyt inteligentne.CIApróbujewzniecićw Rosji „kolorowąrewolucję”,mordującopozycjonistów,czymchceob‑ciążyćFederalnąSłużbęBezpieczeństwai wywołaćwokółsprawysilnyrezonans,rozruchyuliczne,a ostateczniedoprowadzićdoobaleniawładz.Po udaremnieniuprzezFSBtejoperacji,CIAprzerzucaswojego„specja‑listęodkolorowychrewolucji”naUkrainę̨,gdzie –tojużw domyśle –dotakiej rewolucji bardzo szybkodochodzi (akcja toczy sięw  roku 2013).Znamienne,żeoskarżeniastawianewładzomi służbomrosyjskimzostaływ tymserialuodwróconei przypisaneichoponentom –pokazanom.in. fi‑nansowanąprzezCIAfarmętrolliinternetowych,którzykreująw Inter‑necieantykremlowskiferment,przedstawionomerkantylnemotywacjeśledztwantykorupcyjnych,pojawiająsięodbitew krzywymzwierciadlepostacikojarzącesięz rosyjskąopozycją:AleksiejemNawalnym,Leonidem

RA

PORT

OSW

5/2

021

82

Wołkowem,BorysemNiemcowem,AnnąPolitkowską –ichzabójstwaczyprześladowania,o któreopiniapublicznaposądzarosyjskiesłużby,okazująsiębyćdokonywanez inspiracjisłużbamerykańskich.Serialrysujealter‑natywęmiędzypostawamipatriotycznymi,tym,co„odwiecznierosyjskie”(dyrektorFSBmówi:„Jesteśmy,jacyjesteśmy –inniniebędziemy”)a po‑stawamizdradzieckimi –czytoświadomymi(liczniagenciCIAw urzę‑dachpaństwowych,mediach),czynieświadomymi(sympatycyZachodui demokracji,którychpragnieniezmianprowadzinamanowce)184.

Treściamiumacniającymipostawypatriotycznezgodnez interpretacjąwładzoraz akceptację szeroko rozumianego status quo przepełniona jest takżerosyjska muzyka popularna, której słuchają dziesiątkimilionów Rosjan.Zailustracjętegozjawiskamogąposłużyćdwaniezwyklepopularnew Rosjizespołyrockowo‑popowe,z którychjedenwspierakremlowskąwizjęświataw sposób jawny(zespółLube),drugizaś(zespółLeningrad)czynitow spo‑sóbzawoalowany,jednakbardzoskuteczny.Grającyjużod30 latzespółLubeodpoczątkuprzyjąłstylistykęzmilitaryzowaną:jegoczłonkowieczęstonosząstrojeprzypominającemundury,występująnakoncertachi festiwalachorga‑nizowanychprzezstrukturysiłowe,zapraszająnascenęoficerówspecnazu,m.in. Alfy.Większość ich utworówodwołuje się do tematyki patriotyczneji militarnej(dominującemotywyw ichpiosenkachtowojna,odwaga,solidar‑nośćżołnierska,oddanieżyciazaOjczyznę),aleteżdonostalgiipoZSRRi dospecyfikiżyciapółświatkakryminalnego.W ostatnichlatachzespółwłączyłsięw legitymizowanieaneksjiKrymu,nagrywającteledysko oddanymdoużytkuw  2018  r.Moście Krymskim, łączącym półwysep z  kontynentalną Rosją185.Z koleitwórczośćzespołuLeningradjestz pozorubuntowniczai kontrkultu‑rowa –wypełnionaniecenzuralnąleksyką,przepojonagloryfikacjąprzemocyi używek,lekceważeniemnormmoralnychi obyczajowych.Wistocieprzekazzawartyw utworachniestanowijednakkrytykizastanej(beznadziejnej)rze‑czywistości, leczjej legitymizację,poprzezakceptację„podmiotulirycznego”wrazz  jegoniskimstatusemspołecznym,bezsilnościąw starciuz machinąpaństwową, z  jegonałogami, chamstwem, lekceważeniemhigieny i  przyję‑tychzasad.Jakzauważapisarzi dziennikarzSiergiejMiedwiediew,w „świe‑cie Leningradu”niema zachęty do krytycznej refleksji na temat rzeczywi‑stości i  pożądanych zmian systemowych,motywacji do samodoskonalenia.Jestzatopoczuciebezradnościi niemożnościdokonaniazmian,a zajedyną

184 Serialmożnaobejrzećw serwisieYouTube.185 Teledyskmożnaobejrzećw serwisieYouTube.

RA

PORT

OSW

5/2

021

83

możliwą –i dostępnązwykłemuczłowiekowi –formęrozładowaniafrustracjiuznajesiętukrótkotrwały,bezmyślnyi anarchistycznyaktprotestu:burdę,libację,rozwiązłość –poktórychczłowiekwracadocodzienności,którejzmie‑nićniesposób.Miedwiediewdowodzi,żeutworyLeningraduw istociepełniąkorzystnądlapaństwafunkcjęspołeczno‑polityczną,służąckonformizmowiorazstabilizacji i akceptacji istniejącegosystemu,a  także jakoamortyzator,pozwalającynarozładowaniefrustracjiw sposóbniezagrażającycałemuukła‑dowi.W barwneji pozorniebuntowniczejformieucieleśniająonemechanizmykompensacyjne,stosowaneodstuleciprzeznaródrosyjski:wódkę,przekleń‑stwa,bijatykii obrazoburstwo186.

Kolejnym kanałem propagowania określonych interpretacji historycznych,służącychgloryfikacjipaństwa,w tymjegowładzorazstruktursiłowych,sątradycje ludyczne: organizowane często i z rozmachem jubileusze, święta, koncerty i festyny z okazji nie tylko ważnych świąt państwowych, lecz także świąt licznych instytucji zmilitaryzowanych. Historia Rosji jestw tymprzypadkuściśleprzeplecionaz tematykąmilitarną: jestopowiadanaprzezpryzmatwojen,zwycięstw,biteworazprzywódcówpaństwowychi woj‑skowych,a  jednocześniew formie ludycznej i przystępnej.Znanei szerokoobchodzonesą:DzieńObrońcyOjczyzny(wcześniejDzieńArmiiRadzieckiej,23  lutego),DzieńCzekisty (20 grudnia),DzieńPracownikaOrganówSprawWewnętrznych (MSW, 28  marca), Dzień Wojsk Powietrznodesantowych(2 sierpnia,połączonyz tradycyjnymijużkąpielamiżołnierzyw fontannach),DzieńRatownika(MCzS,7 grudnia)i niezliczoneświętainnychstruktursiło‑wych,w tymkilkanaściepoświęconychsamymstrukturomspecnazu,włącz‑niez DniemOMON‑u (3 października)i DniemSiłSpecjalnych(27 lutego)187.Z  okazjiwielu tych świąt organizuje się i  transmitujew  telewizji koncertyi imprezy,w którychudziałbiorąnajważniejsirosyjscypolitycyz prezyden‑temnaczele,działaczebiznesui kultury,celebryci.Największyrosyjskiroc‑kowy festiwal plenerowy „Naszestwije” (ok.  200  tys.  uczestników co roku)w ostatnich latachzyskałcharakterotwarciemilitarny.Od 2013 r.powstajeprzywspółpracyz MinisterstwemObrony –wojskoprzywozii demonstrujenafestiwaluczołgi,sprzętwojskowyi uzbrojenie,rozstawiamobilnekomendyuzupełnień,gdziechętnimogąpodpisaćz wojskiemkontrakt.Zmianytewzbu‑dziłykontrowersjew groniewystępującychpodczas imprezyartystów,któ‑rychczęśćwycofałasięz udziału188.Corazwiększąpopularnośćzyskująw Rosji

186 Zob. С. Медведев,Парк Крымского периода,ИздательствоIndividuum,Москва2017,s. 146–150.187 Zob. hasło„Деньспецназа”w Wikipedii,ru.wikipedia.org.188 Zob. Н. Зотова,Рок против танков: почему музыканты бойкотируют фестиваль «Нашествие»,

BBCNewsРусскаяслужба,24.07.2018,bbc.com/russian.

RA

PORT

OSW

5/2

021

84

festiwalewojskowo‑historycznei rozmaiterekonstrukcjebitewi innychdzia‑łańwojennych,w tymDzieńBitwypodBorodino(obwódmoskiewski),„BitwapodGumbinnen(Gąbinem)”w obwodziekaliningradzkimczypokazyawia‑cji „OtwarteNiebo”w  obwodzie iwanowskim. Jakwylicza Rosyjskie Towa‑rzystwoWojskowo‑Historyczne, co rokuw  całymkraju odbywa się ponad50  festiwali wojskowo‑historycznych, z  udziałem 11  tys.  rekonstruktorówi ok. 1,7 mln widzówz Rosjii krajówWNP189.Wielewymienionychmilitarnychświąti tradycjizakorzenionychjestw rosyjskiejkulturzecodziennej –poczy‑nając od zwyczaju składania przez nowożeńców kwiatów przy grobie nie‑znanegożołnierzai tzw. wiecznympłomieniu,poobchodzenieDniaObrońcyOjczyznyjako„dniamężczyzny”,w którymkobietyobdarowująbliskichimmężczyzn prezentami nawiązującymi do „obronności” (np.  karnetami nastrzelnice,gramio  tematycewojennej,quasi‑militarnąodzieżączywojsko‑wymiakcesoriami)190.

189 Zob. Военно‑исторические фестивали,Российскоевоенно‑историческоеобщество,rvio.histrf.ru.190 Zob. m.in.wynikiwyszukiwaniatakichprezentóww serwisieGoogle.

RA

PORT

OSW

5/2

021

85

IV. SPOŁECZNA RECEPCJA HISTORII I POLITYKI HISTORYCZNEJ KREMLA

1. Społeczeństwo w „koleinie historycznej”: imperium, silna władza i „tysiącletnia historia” Rosji

Zakorzenionew Rosjiwielowiekowetradycjerządówautorytarnychodcisnęłypiętnonaświadomościi postawachspołecznych.Spuściznąrosyjskiejtradycjipolitycznej jestgłębokoutrwaloneprzekonanie,żenaturalnymporządkiemrzeczydlaRosjijestmodel,w którymrolęsprawcząi podmiotowąmająwładzez prezydentemnaczele,społeczeństwozaś jestodbiorcąi wykonawcądecy‑zjizapadającychnaszczycie191.Mimoże takimodelpaństwaczęsto jestdlaobywateliopresyjny,przekonanie topodtrzymywane jestrównieżoddolnie,cowynika z poczucia bezsilności jednostkiwobecpaństwa i  bieguhistorii.To z koleidyktujewiększościobywatelipostawypragmatyzmuczykonformi‑zmu,nakazująceprzystosowaniesiędoistniejącychuwarunkowań,których„zmienić się nie da”, i wytwarza błędne koło relacjiwładza–społeczeństwo.W rezultacierosyjskiespołeczeństwowykazujedużąpodatnośćnakierowanydoniegoprzezKremlprzekazideologiczny,w tymhistoryczny.

WiększośćRosjanpopierapaństwowypaternalizmi rządysilnejręki –obec‑nie75%,a przezcałyokresrządówPutinaniemniejniż 70%192.Równiewysokiodsetekspołeczeństwapodzielaprzekonanie,żeRosjapredestynowanajestdoroliwielkiegomocarstwa –przeszło 70%193.Nastrojespołecznewykazująprzytymdużąpodatnośćnakampaniepropagandowe i manipulacjęwładz,pod‑sycającesentymentymocarstwowei patriotycznąmobilizację –zarównonadeklaracjeKremla(np. monachijskąprzemowęPutinaw 2007 r.),jaki najegodziałania,w tymmilitarne(wojnaz Gruzjąw 2008 r.,aneksjaKrymui wojnaw Donbasie,kilkafalrepresjiwobecoponentówwewnętrznych).Po aneksji

191 Szerzej zob.  J.  Rogoża, Ile waży bagaż kulturowy. Aktywizacja społeczna w  autorytarnej Rosji, OSW,Warszawa2019,osw.waw.pl.

192 Poziompoparciadlaideirządówsilnejrękiw poszczególnychlatach:1989 –41%,1995 –61%,1996 –69%,2006 –73%,2007 –74%,2008 –72%,2010 –77%,2011 –71%,2012 –74%,2013 –72%,2014 –77%,2015 –71%,2016 –72%,2017 –78%,2018 –80%,2020 –75% badanych.60% respondentówuważałow 2020 r.,żepaństwopowinnootaczaćobywatelitroskąi zapewnićimgodneżycie,31% opowiadałosięzaprzestrzeganiemprzezpaństwozasadyrównościobywateli,7% zaśbyłozdania,żepaństwopowinnojaknajmniejingerowaćw życiei aktywnośćekonomicznąobywateli.Zob. Государствен‑ный патернализм,ЛевадаЦентр,25.02.2020,levada.ru.

193 Przekonanie,żeRosjatowielkiemocarstwo,wyrażaobecnie71% badanych.Dlaporównania:w 1991 r.uważałotak 31%,w 2009 r.,powojnierosyjsko‑gruzińskiej –61%,a rekordowypoziompoparciadlatejideizanotowanow listopadzie 2018 r. –75%.Zob. Bеликая держава,ЛевадаЦентр,28.01.2020,levada.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

86

KrymupoparciedlaideiRosjijakowielkiegomocarstwawzrosłoo ok. 20 p.p.(z  47% w  2011 do  65% w  2015  r.)194. Podobną korelację można odnotowaćw poparciudlasamegoprezydentaPutina –odstyczniadoczerwca 2014 r.jegonotowaniapoprawiłysięo 21 p.p.(z 65%do 86%)195.Wśródgłównychprzypisy‑wanychmuwówczaszasługwymienianoprzywrócenieRosjistatusuwielkiegomocarstwa,a społeczeństwu –poczuciadumyze swojegopaństwa.Polityka zagraniczna, nawiązująca do historycznej roli Rosji jako imperium, była przez wiele lat ważnym narzędziem legitymizowania rządów Kremla i dźwignią notowań prezydenta, ministrów obrony i spraw zagranicz‑nych.W porównaniuz dokonaniaminaareniemiędzynarodowejosiągnięciaPutinaw politycewewnętrznej,zwłaszczaw sferachekonomiczneji socjalnej,osądzanesąznacznienegatywniej196.Znamienne,iżw oceniesytuacjiw krajuRosjanie często dająwyraz swojemukrytycyzmowiwobecwładz  – ich sko‑rumpowania,stawianiasię„ponadprawem” –a jednocześniez dumąodnoto‑wują,żekierownictwoRosjiprzywróciłopaństwustatuswielkiegomocarstwa,uznaniei szacunek.Socjolodzyzwracająw tymkontekścieuwagę,żestosunekobywatelidowładzprzypominanietylegorliwepoparcie,ilewymuszonykom‑promis,lojalnośćwynikającąz obawy197.

Wartojednocześniezauważyć,żemyślenie mocarstwowe i czerpanie dumy z  globalnych osiągnięć Rosji ma dla Rosjan charakter kompensacyjny, mający równoważyć zarówno traumę po rozpadzie ZSRR i utracie statusu mocarstwa, jak i problemy ekonomiczne, deficyty rozwojowe i ograni‑czone prawa obywateli.Po rozpadzieZSRRw społeczeństwiepowszechnebyłyoczekiwania,iżkrajzdołanietylkozreformowaćswójmodelpolityczny,lecztakżewejśćnaszybkąścieżkęrozwojui nadgonićpoziomi stopężyciowąw krajachZachodu.Zawódtychoczekiwańzrodziłgłębokiefrustracje,poczu‑cie porażki i  kompleksniższości, utrzymujące się przez całe lata dziewięć‑dziesiąte.Wobecbrakuzrównoważonegorozwojuekonomiczno‑społecznegoosiągnięciageopolityczneRosjipodprzywództwemPutinastałysiędlawielutakąrekompensatą, symbolemodzyskania statusumocarstwa – jeślinienapłaszczyźnieekonomiczneji socjalnej,tow sferzegeopolityczneji militarnej.NajlepsząilustracjątegomechanizmustałasięaneksjaKrymu,którazrodziłafalę społecznej euforii: sukcesy geopolityczne zadziałały jak rekompensata,

194 Ibidem.195 Z  czasem jednak efektmobilizacyjny aneksji krymskiej się zużył i  po kilku latach notowania

Putinapowróciłydopoziomu„przedkrymskiego”,w  roku 2020wahały sięw granicach 59–69%.Zob. Одобрение Деятельности Владимира Путина,ЛевадаЦентр,levada.ru.

196 Д. Ермаков,«Мы возвращаемся в позднесоветские времена»(wywiadz LwemGudkowem,dyrek‑toremCentrumLewady),Профиль,10.10.2017,profile.ru.

197 Л. Гудков,Вожди и нация…,op. cit.

RA

PORT

OSW

5/2

021

87

wynagradzającaobywatelomzarównotrudnościekonomiczne,jaki chronicznepoczuciebezsilności i upokorzeniawzględemwłasnegopaństwa,orazstałysiępośredniąodpowiedziąnaspołecznezapotrzebowanienaszacunek,dumę,poczuciewłasnejwartości198.

Wykres 1.Zwolennicyrządówsilnejrękiw Rosji

Źródło:Государственный патернализм,ЛевадаЦентр,25.02.2020,levada.ru.

Wykres 2.CzyRosjajestwielkimmocarstwem?

Źródło:Bеликая держава,ЛевадаЦентр,28.01.2020,levada.ru.

Rozpad Związku Radzieckiego skutkował powstaniem w rosyjskiej świa‑domości społecznej próżni ideologicznej i tożsamościowej,którejniezdo‑łaływypełnićniespójnedziałaniarosyjskiegopaństwalatdziewięćdziesiątychzaprezydenturyBorysaJelcyna.Znaczniewiększąspójność,kosztemstopnio‑wejeliminacjielementówprozachodnich,prodemokratycznychi  liberalnych,politykaKremlaosiągnęław ostatnichlatach,gdysprowadzonojądoutrwa‑laniaautorytarnegomodeluwładzyorazwykorzystywaniadojegolegitymi‑zacjispreparowanejwersjihistorii.Kremlodwołujesiędowizji„tysiącletniej

198 М. Соколов,Крымский эффект: Путин навсегда?,РадиоСвобода,2.06.2014,svoboda.org.

0102030405060708090

100

1989 1996 2010 2012 2014 2016 2018 202020082006

41

69

61

80

71 71 72727274

73

77 74 77 78

75

[%]

0102030405060708090

100

1991 2000 2010 2012 2014 2016 2018 2020200820062004

31 40

61

30

39

71

55

47

6372

31

53

41

53

49 48

6465

75

71

[%]

RA

PORT

OSW

5/2

021

88

Rosji”199 –państwazwycięstwi potęgimilitarnej,predestynowanegodorolimocarstwa,a torezonujew świadomościspołecznejpookresietraumyzwią‑zanejz rozpademimperium –ZwiązkuRadzieckiego.Pamięćhistorycznaspo‑łeczeństwaulegawyraźnymwpływomkremlowskichkampaniipropagando‑wych.PodwpływempopularyzacjinarracjiWładimiraPutinao „tysiącletniejRosji”corazczęściejzaczynaonowywodzićhistoriękraju„odniepamiętnychczasów”,rośnieznaczeniepojęcia„DawnejRusi”(„Древняя Русь, древнерусское государство”)jakozwrotnegomomentuw dziejachpaństwa200.Znamienne,żepojęcie„RuśKijowska”,w okresiesowieckimstosowanewymienniez określe‑niem„DawnejRusi”,byłopo rozpadzieZSRRstopniowowypieranez  rosyj‑skiejhistoriografii,któraobecnieposługuje sięokreśleniem„древнерусское государство”201.Jednakzanajlepszą epokę w całej historii Rosji absolutna większość Rosjan (75%) uznaje okres Związku Radzieckiego, a 65% ubo‑lewanad jego rozpadem, cowspółbrzmi z wypowiedziąprezydentaPutinaz 2005 r.,iżrozpadZSRRbyłnajwiększągeopolitycznąkatastrofąXX wieku.KojarzysięondzisiejszymmieszkańcomRosjiprzedewszystkimz państwemopiekuńczym (59%), z przyjaźniąmiędzynarodami (46%) i dobrze funkcjo‑nującągospodarkąbezbezrobocia (43%).W kontekścierozpaduZSRRRosja‑nienajmocniejubolewająnadutratąpoczuciaprzynależnościdowielkiegomocarstwa (52%),demontażemjednolitegosystemugospodarczego (49%),aleteżnadutratąpoczucia,żenacałymtymobszarzeczująsięjakw domu (31%).Nostalgia za ZSRRma charakter „retroutopii” i  często uosabia tęsknotę zawyobrażonąsprawiedliwościąi równościąspołeczną.Znamiennejednak,żetakaromantyzacja radzieckiej przeszłości nie przekłada się na realną gotowość powrotu do tamtej rzeczywistości: jedynie28% badanychchcia‑łoby,byRosja funkcjonowała jakZSRR,większośćzaśopowiadasięza innądrogąrozwojukraju:własną,odrębnąścieżką(58%)lubwariantemeuropej‑skim(10%)202.

199 Określeniaw  rodzaju „tysiącletnia Rosja” czy „ciągłość tysiącletniej historii Rosji”wielokrotniepojawiały sięw wystąpieniachprezydentaPutina. Sformułowanie to znalazło się takżew projek‑cie nowelizacji konstytucji Rosji (art.  67), przyjętejw  2020  r.: „Federacja Rosyjska, zjednoczonatysiącletniąhistorią, zachowującpamięćprzodków,którzyprzekazalinam ideały i wiaręw Boga,a  takżeciągłośćrozwojupaństwarosyjskiego,uznajehistorycznieustanowioną jednośćpaństwa”.Zob. Полный текст поправок к Конституции: что меняется?,ГосударственнаяДума,14.03.2020,duma.gov.ru.

200 38% badanychodliczahistorięRosji„odniepamiętnychczasów”,26% –odczasówRusiKijowskiej.Zob. История России,ЛевадаЦентр,22.03.2017,levada.ru.

201 Zob. m.in. Д.  Котышев,Киевская Русь, Древняя Русь, Ясская земля, „Преподавание историив школе”2013,nr  3, s.  27–29;Е. Новоселова,«Норманская теория» в  законе. Российские и укра‑инские историки решили, кто будет отмечать юбилей Древнерусского государства,Российскаягазета,2.11.2011,rg.ru.

202 Три четверти россиян считают советскую эпоху лучшей в  истории страны, Левада Центр,24.03.2020,levada.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

89

Za najważniejsze wydarzenie w dziejach Rosji większość badanych uważa zwycięstwo w wielkiej wojnie ojczyźnianej(okresII wojnyświatowejpoatakuIII RzeszynaZSRR,1941–1945).Znamienne,że II wojnaświatowa jestw Rosjiprzedstawianai funkcjonujew świadomościmasowejniemalwyłącz‑niew formieograniczonejdowielkiejwojnyojczyźnianej,tj. pomijającejagre‑sywnąfazędziałańZSRRw 1939 r.i skupionej jedynienastatusietegokrajujakoofiaryagresjinazistowskiej,a następnie jakozwycięzcyi wyzwolicielaEuropy.Zwycięstwo w wielkiej wojnie ojczyźnianej jest kluczowym ele‑mentem rosyjskiej tożsamości narodowej, w którym historia państwa przeplata się z historią większości rodzin. Przeszło 80% Rosjanma lubmiałow rodzinieuczestnikówwielkiejwojnyojczyźnianej,blisko60% dekla‑ruje,żektośz ichrodzinyw trakciewojnyzginąłbądźzaginął203.

Mit wojny stał się w dzisiejszej Rosji filarem triumfalistycznej narracji władz – wojny jako czynu bohaterskiego, drogi do zwycięstwa, jak rów‑nież pożądanego sposobu rozwiązywania konfliktów międzynarodowych czy budowy prestiżu państwa.Elementywojennei militarne –w tymnar‑racjao heroizmie,argumentyo koniecznościużyciasiły,zwłaszczaw kontek‑ścieobronyswojegokraju –stanowiąintegralnączęśćpamięcihistorycznejw wielupaństwach. Jednakw przypadkupolitykipamięcikreowanejprzezRosjęelementytestająsięmyśląprzewodnią,prowadządoafirmacjiwojny,przekierowującałąuwagęnapoziompaństwajako„machinywojennej”,wobecktórejludziez ichjednostkowymidramatamimająstanowićjedynieposłusznenarzędzie.Intensywnejpropagandziewładznależyprzypisywaćewolucjęspo‑łecznejświadomościdotyczącejwojny –w tymupowszechnianiesięprzekona‑nia,żeZwiązekRadzieckimógłzwyciężyćnazistównawetbezpomocysojusz‑ników(takuważaponad60% Rosjan).PropagandaprzyczyniasięrównieżdozmianystosunkudoStalina,w tymdostopniowegozdejmowaniazeńodiumzaogromnąskalęofiarpostronieZSRR204.Wrazz odchodzeniempokoleńwe‑teranówi bezpośrednichświadkówwojnyjejobrazulegaw rosyjskimspołe‑czeństwiecorazwiększejmitologizacji,podsycanejprzezpaństwowąnarracjęi  kampaniepropagandowe.W świadomości społecznej zaciera się obraz wojny jako tragedii narodu i jednostek,zarównowojskowych,jaki cywilów,powszechnegodoświadczenia śmierci,kalectwa, strachu,głodu,bezdomno‑ści,pracyponadsiłyi spustoszeniacałegokontynentu205.Obrazten,obecny

203 Великая Отечественная война,ЛевадаЦентр,20.06.2018,levada.ru.204 Odsetek tenspadastaleod latdziewięćdziesiątych –w 1997 r.zawysokiestratyZSRRobarczało

odpowiedzialnościąStalina34% respondentów,w 2001 –22%,w 2011 –18%,a w 2017 –12%.Zob. Вели‑кая Отечественная война,ЛевадаЦентр,22.06.2017,levada.ru.

205 Zob. Л. Гудков,Эпоха развитого милитаризма,НоваяГазета,8.05.2019,novayagazeta.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

90

jeszczeprzezwieledekadpowojennychi pielęgnowanyprzezbezpośrednichuczestników i  świadków tegoczasu, zostałobecniezastąpionyprzezwizje uroczystych defilad, demonstrację potęgi i wszechmocy radzieckiego imperium.W masowejwyobraźnizakorzeniłysięchwytliwehasław rodzaju„możemy powtórzyć”206, mające dowodzić istnienia bojowego duchaw  dzi‑siejszychpokoleniachRosjan207,oraztakiesymbolejakwstęgiśw. Jerzego208,noszonepoczątkowogłówniew rocznicezwycięstwanadnazizmem(9 maja),a poaneksjiKrymu –z okazjiróżnychuroczystościlubpoprostujakosymbol potęgi militarnej Rosji209.

Mit wojny wyrasta z rosyjskiej kultury politycznej, której tradycyjnym elementem jest kult siły – zarówno w odniesieniu do potęgi i autorytetu państwa (wraz z całym jego aparatem represyjno ‑administracyjnym), jak i siły jednostek.Opisanaprzezsocjologów„kulturaprzemocy”w Rosjiwyrażasięw powszechnościwystępowaniai niepisanejakceptacjiprzemocynawielupoziomach:państwawobecobywatela,silniejszegofizyczniewobecsłabszego,przemocydomowej,przemocyjakometodywychowawczej.Doświadczaniejejze stronypaństwanawetw dzisiejszejRosjijestrozpowszechnione:jakwynikaz badańok.  10% obywatelidoświadczyłotorturze stronystruktursiłowych(ros.„пытки”oznaczaprzemocfizycznąi psychicznąw zakresieszerszym,niżsugerujepolskitermin„tortury”),z czego4–6% –tylkow ciąguostatniegoroku,zaśokoło jednejczwartejspołeczeństwawchodziłow takiczyinnykonfliktz organamiściganiai stawałosięofiaramiprzemocy210.Powszechnyjesttakżekontaktobywateliz więzieniem.W okresieZSRRprzezwięzieniai łagryprze‑szłaogromnaczęśćspołeczeństwa –liczbaofiarsowieckiegosystemułagrowo‑‑więziennegoszacowanajestna15–18 mln.Milionytewyniosłystamtądcałysystemwięziennychzasad,którestałysięintegralnączęściąkulturyspołeczneji politycznej,przeniknęłydopraktyczniewszystkichsferżycia.Spuściznatego

206 Określenie tozrobiłow Rosji furorępoaneksjiKrymu,którawywołałaeuforię społeczną.Dużąpopularnośćzyskaływówczasw Rosjisymbolei wizerunki(częstoniecenzuralne)obrazującedomi‑nacjęmilitarnąRosji(i ZSRR)nadNiemcami,Europąi Zachodem.Zob. Наклейка на машину Можем повторить 1941–1945,avtonaklejki.ru.

207 С. Медведев,«Можем повторить»,РадиоСвобода,15.01.2020,svoboda.org.208 Żółto‑czarnawstęgaustanowionazostaławrazz orderemśw. Jerzegow czasachpanowaniaKata‑

rzyny II(1789)i stanowiłanajwyższeodznaczeniezazasługiwojskowe.Jejniecozmienionawersja(pomarańczowo‑czarna)w okresieZSRRokreślanabyłamianem„wstęgigwardyjskiej”,równieżprzyznawanejzaodwagęi bohaterstwow obronieOjczyzny.Po 2005 r.(60.rocznicyzakończeniaII wojnyświatowej)wstęgastałasiępopularnymelementemkulturymasowej jakosymbolrosyj‑skichzwycięstwwojennych,w szczególnościw II wojnieświatowej,i szerzej –jakosymbolpotęgimilitarnejRosji.

209 Zob. Акция «Георгиевская Лента»,ШтрихРу,14.03.2021,shtrih.ru.210 Zob.  raportПытки в  России: распространенность явления и  отношение общества к  проблеме,

ЛевадаЦентр,Москва2019,levada.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

91

systemuwidoczna jestw Rosjidodziś.Utrzymujesięrepresyjnycharakterwymiarusprawiedliwości:rekordowoniskijestprocentwyrokówuniewinnia‑jących –ok. 0,36%211(tj. naok. 300 wyrokówtylkojedenjestuniewinniający,a sędziawydajetakiwyrokśredniorazna5–7 lat).Bardzowysokijestzatoodsetekosób,którepowyjściuz więzieniaznowułamiąprawoi trafiajądońponownie –sięgaonnawet 70%.W poprzedniejdekadzieprzezzakładykarneprzewinęłosię15 mln ludzi –codziesiątymieszkaniecRosji;obecniew wię‑zieniachi obozachpracyprzebywaok. 500 tys. osób.

Powszechność i  powszedniość różnych form przemocy sprawiły, że społe‑czeństwo w większości przystosowało się do życia w warunkach represji, a sama przemoc ze strony „silniejszego” stała się we współczesnej Rosji rodzajem normy społecznej212.W środowiskachmłodzieżowychrozwijasiętzw. ruchAUE(UniwersalnyKodeksKryminalny,w sierpniu 2020 r.uznanyprzezSądNajwyższyzaruchekstremistyczny),stanowiącyczęśćsubkulturyprzestępczejopartejnaokrucieństwie,w ramachktóregomłodzież(najczęściejw wiekuszkolnym,nietylkoz tzw. rodzindysfunkcyjnych)kultywujetrady‑cjepółświatkakryminalnegoi dopuszczasiębrutalnychprzestępstw,w tymzabójstw.Nastoletniczłonkowieruchuprzekonują,żew Rosjiniemagwarancji,żenietrafisiędowięzienia,dlategonależyzawczasusiędotegoprzygotować213.Mimoprzemianekonomicznychi obyczajowychwiększośćRosjannadaluważa„męskąsiłę”zagwarancjębezpieczeństwapaństwa:odsetekzwolennikówtezy,że „prawdziwymężczyzna powinien odbyć służbęwojskową”,w  ostatnichlatachwzrósłz 42do 60%214.

Ostatniadekadatorównieżokresgloryfikacji brutalnej siły jako instru‑mentarium państwowego –zarównowobecoponentówwewnętrznych(eska‑lacjaprzemocyze stronysiłporządkowychpodczaswiecówopozycji,regularnestosowanie torturw zakładachpenitencjarnych  itd.), jak i wobecotoczeniazewnętrznegoRosji(zbrojnaaneksjaKrymu,wojnaw Donbasie,interwencjaw Syrii,wzrostkonfrontacyjnościi nasileniemilitarystycznejretorykiw rela‑cjachz Zachodem215).

211 В России впервые с  2013  года выросло число оправдательных приговоров,НоваяГазета, 15.05.2020,novayagazeta.ru.

212 «Идет систематическая работа по поддержанию страха»,ЛевадаЦентр,3.07.2019,levada.ru.213 Zob.  В.  Степовой, Дети стали жить «по понятиям», Мир Новостей, 31.08.2017, mirnov.ru;

И. Надеждин,За понятия с пеленок. Малолетки сбиваются в стаи, чтобы грабить и убивать,Лента,19.08.2017,lenta.ru.

214 Kolejne 24%  respondentówuważa, że służbawojskowa to obowiązek obywatelawobecpaństwa,nawetjeślinieleżyw interesiesamegoobywatela.Zob. Российская армия,ЛевадаЦентр,18.06.2019,levada.ru.

215 Zob. В. Шкляров,От культа личности к культу силы,НоваяГазета,25.04.2019,novayagazeta.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

92

Społecznaświadomośćz łatwościąabsorbujepropagowaneprzezwładzetre‑ści ideologicznei historyczne,przepojoneelementamiarchaicznymii  trady‑cjonalistycznymi(„mitycznatysiącletniaRosja”,„sakralnewartości –ojczyzna,rodzinai ziemiajakospoiwoduchowenarodu”),padająonebowiemnapodatnygruntrosyjskiejkulturypolitycznej,tradycyjniezogniskowanejwokółpaństwai władzy. Jednocześnie i  samospołeczeństwo, i władze łączą te tradycjonali‑styczneideez kultemultranowoczesnychtechnologii –najnowszychrodzajówuzbrojenia, jakpodkreślają –„niemającychodpowiednikównaświecie”,tech‑nologiikosmicznych,cyfryzacjigospodarki,wdrażaniasiecimobilnej 5G itd.Jakzauważająsocjolodzy,władzomchodzinietyleo powrótdotradycjonalizmuczyarchaikisensu stricto, ileo eksploatowaniearchaikiwyobrażonej,apelowaniedowspółcześniewytworzonychmitówo rosyjskiejtradycji,wielkościi historii,którew świadomościobywateliz łatwościąwspółegzystująze sferami,w któ‑rychzachowująsięonii działająracjonalnie,pragmatyczniei nowocześnie216.W życiucodziennymRosjanieceniąsobiezdobyczewspółczesnej(zwłaszczazachodniej)cywilizacji,komfortżycia,najczęściejprzedkładajązachodniepro‑duktykonsumpcyjneponadrodzime.Jednakw zwrotnychmomentachnajnow‑szejhistorii –ostatniopoaneksjiKrymui w trakciewojnyw Donbasie –społe‑czeństwoulegawidocznejmobilizacjii poruszeniuemocjonalnemu,w którymsąintensywnieeksploatowaneelementyhistoryczne,tradycjonalistyczneczywręczmitologiczne(KrymjakokolebkachrztuRusi).Tenswoistysynkretyzmkulturowy i polityczny,zrostwymiarunowoczesnego i archaicznego,zostałtrafnieuchwyconyw kultowej jużksiążceWładimiraSorokinaDzień oprycz‑nika217.Pisarzjeszczew 2006 r.opisałRosjęAnnoDomini 2027,odgrodzonąodresztyświataWielkimMuremRosyjskim,zaktórymsamodzierżawiei stosującaterroropryczninawspółistniejąz zaawansowanymitechnologiamiprzyszłości.

Socjologowieodnotowują,żerównieżmłode pokolenia Rosjan cechuje podat‑ność na narrację ideologiczną władz, co wynika z niskiej jakości kształ‑cenia, fragmentaryczności wiedzy, a przy tym panującego w młodych pokoleniach wysokiego stopnia sympatii dla rządów silnej ręki, wyra‑chowania, egoizmu, cynizmu oraz konformizmu i skłonności do biernej adaptacji218.Badaniapokazują,że80% młodzieżyw ogólenieinteresujesię

216 Л. Гудков,Рационализация повседневности и слепые зоны,InLiberty,5.12.2018,inliberty.ru.217 Książkaukazałasięw językupolskimw 2008 r.w przekładzieAgnieszkiPiotrowskiej.218 65% młodych Rosjan (14–29  lat) podzielawiaręw  „silnego lidera”, a  58%  –w  silną partię, która

madziałaćw  interesiewiększości. 71% wyrażaprzy tymniechęćdoautorytarnych formrządów,a 47% uważa,żeoptymalnymmodelemdlaRosjibyłabydemokracja.Rosjęzakrajeuropejskiuważaprzy tymzaledwie jedna trzeciaprzebadanejmłodzieży.Zob. badanieCentrumLewady i  Funda‑cjiFriedrichaEberta:Российское «Поколение Z»: установки и ценности,FriedrichEbertStiftung,2019/2020,library.fes.de.

RA

PORT

OSW

5/2

021

93

polityką,a wysokimzaufaniemciesząsięu niejm.in. prezydent(42%)i armia(44%)z uwaginasiłęprzywództwa,oferowaneprzeznichgwarancjebezpie‑czeństwanarodowegoi  integralnościkrajuorazprzywrócenieRosjistatusuwielkiegomocarstwa219.Z drugiej stronypewna część rosyjskiejmłodzieżyprzejawiadużezainteresowaniehistorią(w tymjejtrudnymikartami)i poli‑tyką,wykazujesięsamodzielnymi krytycznymmyśleniemorazwyrażagoto‑wośćdoudziałuw akcjachopozycyjnych,jakteżdoponoszeniakosztówbyciaw opozycji –w postacizatrzymań,aresztowań,przemocyze stronyorganówporządkowych,a nawetkonsekwencjipersonalnych(problemynauczelniachczyw pracy).Ta upolitycznionamłodzieżniestanowijednakw swojejkategoriiwiekowejwiększości –wedługbadańtook. 19%220 –jestonajednakzauważal‑na,równieżpodczasopozycyjnychakcjiulicznych.Uczestniczącaw protestachmłodzieżlicealna221skupiłanajwiększąuwagę(mimożeniedominowałalicz‑bowo).Dostrzegalnajestteżw młodychpokoleniachzmianawartości,w tymzwiązanychz państwem,politykąi historiąnajnowszą.Środowiskamłodzie‑żowe(mocniejniżstarszepokolenia)przeżywająpoczuciezastojui stagnacjiw sferzepolitycznej,znaczniesilniejodczuwająteżkontrastpomiędzyrepre‑syjnym,odgórniezorganizowanympaństwemz jegoskostniałąsferąpolitycznąa cechamimłodegopokoleniaRosjan:otwartością,mobilnością,samodzielno‑ścią,dążnościądozmian222.

2. Stalin w świadomości społecznej: symbol nostalgii za imperium oraz sprawiedliwością społeczną

Wyraźnym trendem ostatniej dekady, związanym z  postrzeganiem historiiprzezRosjan, jeststaływzrostsympatiido JózefaStalina jakopostacihisto‑ryczneji mężastanu.W 2019 r.przekonanie, iż Stalin odegrał pozytywną rolę w historii Rosji, osiągnęło historyczne maksimum – tak uważało 70% respondentów (w 2007  r.  – 39%,w 2014  – 52%, a w 2016  – 54%)223.WzrostsympatiidoStalinaprzejawiasięnietylkow afirmacjijegozasługdotyczącychm.in.  II wojnyświatowej, lecztakżew corazczęstszejobecności jego wize‑runku w różnych obszarach przestrzeni publicznej.Z rokunarok,w rocz‑nicęjegośmierci,corazwięcejosóbskładakwiatynajegogrobiepodMurem

219 Ibidem.220 Ibidem.221 Zob. m.in.M. Domańska,J. Strzelecki,Antykorupcyjne protesty w Rosji,op. cit.222 Е. Омельченко,Говорят, раньше молодые люди в России становились неформалами, а теперь –

либералами. Это правда? Протест – новая субкультура?,Meduza,14.10.2019,meduza.io.223 Ponadto52% respondentówmadoStalinastosunekpozytywny(41% odczuwawobecniegoszacunek,

6% –sympatię,4% –podziw),27% –obojętny,a 14% –negatywny(6% odczuwawobecniegoniechęć,5% –strach,3% –wstręt,nienawiść).Zob. Уровень одобрения Cталина россиянами побил историче‑ский рекорд,ЛевадаЦентр,16.04.2019,levada.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

94

Kremlowskim.W ostatniejdekadziew różnychregionachRosjiwzniesionowielepopiersi Stalina (rzadziej pomników), jegowizerunekpojawia sięnabillboardach,w komunikacjimiejskiej(m.in. namurachi wagonachmoskiew‑skiego metra224), na artykułach szkolnych (zeszytach, kalendarzach) orazbanerachpodczasfestiwalimuzycznych225.Na rynku,zwłaszczaw sklepachinternetowych,dostępnychjestmnóstwokoszulekz jegopodobizną –zarówno„poważnych”,przypominającychradzieckieplakatypropagandowe,jaki styli‑zowanychnawspółczesną,hipsterskąmodę –np. ze zdjęciemmłodegoStalinaw szalikui napisem„Did you know Stalin was a hipster?”(„Czywiecie,żeStalinbyłhipsterem?”)lubrysowanymkomiksowąkreskąz napisemcyrylicą„Рашн Репрешн”(„Rosyjskierepresje”)226albo„Rozstrzelać!”227.Stalinstałsiępopular‑nymbohatereminternetowychmemówi demotywatorów,z którychabsolutnawiększośćbezpośredniolubpośredniogogloryfikuje,odwołującsięjednocze‑śniedomodnychwspółczesnychpowiedzoneki stylistyki,np. poprzezhasła„Taktrzebażyć –żebypośmierciwrogowiebalisięnawettwojegopomnika”czy„StalinjestjakGoogle –tysłowo,a onzsyłkę(dosł.link)”228.Wizerunek krwa‑wego dyktatora po latach potępienia i tabuizacji wydaje się być oswajany, coraz mniej kontrowersyjny, przepuszczany przez filtr popkultury.Feno‑menwzrostupopularnościStalinajestjednymz wyraźnychtrendówspołecz‑nych,mimożeodsetekzdeklarowanych„stalinistów”w rosyjskimspołeczeń‑stwie,otwarciegloryfikującychgeneralissimusai negującychjegozbrodnie,socjolodzyszacująnaok. 15%229.Jaksięwydaje,jegorosnącapopularnośćmaźródłow dwóch,poczęściprzeciwstawnych,procesach.

Z jednejstronywzrost popularności Stalinawynikaz podatnościspołecznejnakremlowską narrację propagandową eksploatującą wątki historyczne:postać radzieckiegoprzywódcy stosującego terror „w wyższych celachpań‑stwowych”maumacniaćlegitymizacjęurzędującychwładz,równieżsięgają‑cychpoprzemocwobecoponentóworazw politycezagranicznej.Ma teżumac‑niaćprzekonanie,żerządytwardejrękisąmodelemdlaRosjinajwłaściwszym,głębokozakorzenionymw historiii tradycjitegokraju.RelatywizacjazbrodniStalina,którymi„okupione”zostałydynamicznyrozwójZSRRorazzwycięstwow II wojnieświatowej,mautrwalaćw społeczeństwiepożądaneprzezwładze

224 Zob. Пассажиров московского метро приучают к  ЗОЖ цитатами Сталина, Новые Известия,5.02.2020, newizv.ru; Сталина на Курской дополнили Лениным, BBC News Русская служба,24.10.2009,bbc.com/russian.

225 Zob. С. Медведев,Сталиномания,РадиоСвобода,26.06.2019,svoboda.org.226 Zob. m.in.МужскаяФутболкаСталинHipster,konasov.comlubМужскаяфутболкаСталинРашн

репрешнВраги,fandbox.ru.227 Zob. ФутболкаСталинРасстрелять,rus.myprintbar.ru.228 Zob. wynikiwyszukiwaniahasła„демотиваторысталин”,Яндекс,yandex.ru.229 Zob. М. Соколов,За Сталина, за Путина?,РадиоСвобода,24.12.2019,svoboda.org.

RA

PORT

OSW

5/2

021

95

wartości:prymatpaństwanadjednostką,globalnepaństwoweceleuświęca‑jąceśrodki230.SpektakularnezagraniczneoperacjeKremla,odwołującesiędomocarstwowejpotęgiZSRR(zwłaszczaaneksjaKrymu),umocniływięcpopar‑ciespołecznedlaobecnychwładzorazpodsyciłysympatiędlaStalina,uosa‑bianegoz państwemrosyjskimu szczytu jegopotęgi,za jakiuznawane jestzwycięstwow II wojnieświatowej(od 2014 r.pozytywnaocenageneralissimusawzrosłaz 52do 70%).

Z  drugiej strony wzrost popularności Stalina ma także podłoże socjalno‑‑ekonomiczne. Odwołanie do postaci dyktatora może stanowić pośredniąmanifestacjęspołecznychoczekiwańi frustracjizwiązanychz występującymidzisiajproblemami.Dlawiększościoceniającychgopozytywnieuosabiaonnietylkopotęgępaństwa‑imperium,alei wyobrażenieo sprawiedliwościspołecz‑nej,opiekuńczościpaństwa,skromnościczywręczascezierządzących.Takawizjaokresustalinowskiegoczęstoprzywoływanajestw kontekścieniezado‑woleniaRosjanz otaczającejichrzeczywistości:z brakunależytychzabezpie‑czeńspołecznych,wobecfrustracjiz powoduostentacyjnegoskorumpowaniai  konsumpcjonizmu elit, czego świadom jest coraz szerszy krąg obywateli.Niezadowoleniespołecznemocnopodsyciłareformaemerytalnaz 2018 r.,wy‑dłużającaokrespracyo pięć lat, cozostałoodebranenie tylko jakodecyzjaniekorzystna finansowo, lecz także skrajnie niesprawiedliwa231.Wobec po‑wszechnejfrustracjizaczętow tymczasiemówićo Staliniewręczjakoo jed‑nymz symbolirosyjskiegoprotestu232.Dużąpopularnośćw Internecieosiągamemz użyciemjęzykaniecenzuralnego,sprowadzającysiędohasła„ZaStalinaczegośtakiegoniebyło”,zwyklew odniesieniudocięćsocjalnychi korupcjielit,stanowiącypośredniąformękrytykiPutina233.Dzisiejszesympatiedlasowiec‑kiegotyranastanowiąwięcczęstoformębiernegoprotestuwobecrzeczywisto‑ściodbieranej jakoniesprawiedliwa, leczniedającasięzmienićw sposóbod‑dolny.SpołecznepostrzeganieStalinacechujeprzytymdużysentymentalizm,wybiórczość,życzeniowość:wielukierujesiępropagandowymobrazem„asce‑tycznegoi troskliwegowodza”i przekonaniem,że„twardaręka”przywódcyograniczała siędoukrócenianomenklatury (w  szerszej świadomościpomi‑janyjestfakt,iżrepresjestalinowskiedotknęływszystkiewarstwyspołeczne).Sentymentystalinowskiestająsięwięc,podobniejaktęsknotymocarstwowe,mechanizmemzastępczym,mającymrekompensowaćpoczuciebezradności

230 Zob. С. Медведев,Сталиномания,op. cit.231 Zob.  J.  Rogoża,Rysa na szkle. Putin traci zaufanie Rosjan, „KomentarzeOSW”, nr  297, 13.03.2019,

osw.waw.pl.232 Zob. М. Соколов,За Сталина, за Путина?,op. cit.233 Zob. m.in.wynikiwyszukiwaniahasła„присталинетакойнебыло”orazinnepodobne,Яндекс,

yandex.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

96

obywateliwobecotaczającejichrzeczywistości.TakjakodwołaniadopostaciStalina‑triumfatoraw II wojnieświatowejmająrekompensowaćRosjiutratęstatusumocarstwa,taknapoziomiespołecznymi socjalnymmaonbyćuoso‑bieniembiernejtęsknotyzawładząskromną,troskliwąi sprawiedliwą234.

Równocześniespołecznesympatie dla Stalina rzadko przekładają się na masowe oddolne działania czy rzeczywistą gotowość do życia w państwie o modelu stalinowskim.Podobnie jestz tęsknotązaZSRR,któranie łączysięz chęciążyciaw tymokresie – jedynie5% Rosjandeklarowałow 2019 r.,że chciałoby żyćw  epoce Józefa Stalina235. Obiekty upamiętniające genera‑lissimusawznoszone sąw ostatnich latach głównie z  inicjatywy lokalnychoddziałówpartiikomunistyczneji stojąz regułynaogrodzonychterenachichsiedzib,niezaśw otwartejprzestrzenipublicznej.W Moskwie jegopopier‑siestanęłow tzw. AleiPrzywódcówRosjinaplacuwewnętrznymnaterenieRosyjskiegoTowarzystwaWojskowo‑Historycznego.Absolutnawiększośćini‑cjatywmemorialnych jawi sięzatem jakodziałanieodgórne –czy tokomu‑nistycznych struktur partyjnych, czy organizacji o  profilumocarstwowym,związanychz Kremlem.Oddolnesąnatomiastaktywandalizmuwobectychobiektów,tj. regularneoblewanieichczerwonąfarbąlubdopisywanienanichsłowa„kat”236.Jakmożnaoceniać,umiarkowanąpopularnościąciesząsiętakżeodzieżczyatrybutyz wizerunkiemStalina –naulicachrosyjskichmiastwidokosóbnoszącychkoszulkiz jegopodobiznąnależydorzadkości.Pozostajeonw świadomościRosjanraczejpewnymmitem,doktóregomogąsięoniodwoły‑waćwobecutratyzaufanianietylkodoinstytucjipaństwowychczyzwiązkówzawodowych,lecznawetprezydentaPutina,któryprzezlatapostrzeganybyłjakotroskliwyi prospołecznyprzywódca.

3. Potęga bierności: specyfika postaw społecznych wobec kremlowskiej narracji historycznej, idei mocarstwowych i autorytarnego modelu państwa

Spuściznąokresutotalitarnego,dodziświdocznąw świadomościspołeczeń‑stwa rosyjskiego, jest powszechność poparcia dla narzucanych przez wła‑dzewartości –przewodniejrolipaństwa,którawyłaniasiętakżez narracji

234 К. Мартынов,Сталин вместо справедливости,НоваяГазета,18.04.2019,novayagazeta.ru.235 ВЦИОМ: Жить в эпоху Сталина хотели бы лишь 5% россиян,НСН,18.04.2019,nsn.fm.236 Zob. m.in.Недавно установленный в Липецке бюст Сталина облили краской,Интерфакс,8.05.2015,

interfax‑russia.ru;В Сургуте облили краской «незаконный бюст» Сталина,РБК,16.09.2016,rbc.ru;В Крыму мемориальную доску со Сталиным облили краской и написали рядом «палач», PolskieRadiodlaZagranicy,7.03.2016,archiwum.polradio.pl.

RA

PORT

OSW

5/2

021

97

historycznejKremla,statusuRosjijakomocarstwauprawnionegodoposiada‑niastrefwpływui decydowaniao losachregionui świata,kultuwojnyi siły.Wyrastatoz postaw ugruntowanych przez stulecia życia w ustrojach auto‑rytarnych i totalitarnych – bierności, inercyjności, konformizmu, poczu‑cia bezsilności obywateli względem państwa – które stały się w Rosji nor‑mami życia społecznego237.Bierność,najczęściejbierneniezadowolenie,todominującapostawawiększościspołeczeństwawobecwszechwładzypaństwa,wykluczaniaspołeczeństwaz procesówdecyzyjnych,ograniczeniaprawjed‑nostki,różnychformnadużyći przemocyze stronystrukturpaństwowych –fizycznej,prawnejczyadministracyjnej.Czynneformyprotestuzdarzająsięrzadko,z regułymającharakter lokalnyi krótkotrwałyi wygasająpowypa‑leniusięspołecznej frustracjiczychoćbyczęściowymrozwiązaniukonkret‑nego problemu. Z  kolei bierne niezadowolenie, jak jużwspomniano powy‑żej,możeprzybierać różne formy, równieżpoprzezodwołania do kwestii historycznych: czerpanie nadmiernej dumy z osiągnięć Rosji i Związku Radzieckiego na arenie międzynarodowej stanowi rodzaj rekompensaty za aktualne problemy bytowe, a wzrost popularności Stalina bywa często manifestacją niezadowolenia z dzisiejszych władz.

Bierność i konformizm rosyjskiego społeczeństwa są „sprzymierzeńca‑mi” Kremla w jego strategiach politycznych –koncentrowaniupełniwła‑dzy,wykluczaniu społeczeństwaz udziałuz procesachdecyzyjnych,narzu‑caniupaństwocentrycznejnarracjii agendy.Równocześnie są one cechami „obosiecznymi”, obniżającymi jakość społecznego poparcia dla inicjatyw władz238.Bardzoczęstopoparcieczyakceptacjapolitykiwładz,nawetszcze‑re,ograniczająsiędopowierzchownejwarstwyemocji i deklaracji i nie idąw parze z  gotowością obywateli do podejmowania działań, aktywnegowłą‑czaniasięw inicjatywywładz.Takierozdwojenieczy„dwójmyślenie”widaćw  stosunku społeczeństwado rządzącychz prezydentemPutinemna czelei  ichinicjatyw.Stosunektenłączyw sobiesprzecznepostawy:autentycznądumęz tego,żePutin„odbudowałwielkieimperium”,i brakzłudzeńodnośniedonastawienianajwyższychwładzdoobywateli.W przekonaniudużejczęścispołeczeństwarządzącyw Rosjisąskorumpowani(takuważa 41%),dalecyodnarodu (31%),pasożytniczy (13%),nieprofesjonalnii niedouczeni (11%).Pozy‑tywneopiniesąwyrażaneprzezniewielkiprocentbadanych:władzęuważazasilną 14%,zauczciwą – 9%,bliskąludzi – 8%,sprawiedliwą – 8%,zaefektyw‑nąi kompetentną – 6%(negatywneopiniestanowiądwietrzecieodpowiedzi,

237 «Идет систематическая работа по поддержанию страха»,op. cit.238 J. Rogoża,Ile waży bagaż kulturowy…,op. cit.

RA

PORT

OSW

5/2

021

98

podczasgdypozytywne – jednątrzecią)239.Co więcej,wielesztandarowych,a przytymkontrowersyjnychjejinicjatywmobilizujew większościjejoponen‑tówdoaktywnychformprotestu,inicjatywyteniesąnatomiastpodtrzymy‑waneprzezzwolennikówwładzczytychżeidei.Dlaprzykładu,mimolicznychsklepówinternetowychoferującychkoszulkize Stalinem,Putinem,Szojguczyz motywamikonfrontacjimilitarnej,rosyjska„ulica”nieprzyjęłategotrenduw widocznejskali.Masowonoszonesąjedynietzw. wstążkiśw. Jerzego,którepoaneksjiKrymustałysięsymbolemrosyjskiejpotęgi, jednakwielokrotniemożnabyłozaobserwować,żesąoneużywanebezrefleksyjnie,nazasadzie„owczegopędu”,bezświadomościichhistoriii znaczenia,a niekiedyw sposóbgorszący,np. wiążesięjenabutachbądźozdabianimipsy240.

Podobniewygląda zaangażowanie społecznew wiele inicjatywwładz zwią‑zanychz pamięciąhistoryczną.Na poziomienastrojówRosjaniedemonstrująwysokiepoparciedlapromowanychprzeznie idei,w szczególnościdecydu‑jącejroliZSRRw zwycięstwienadfaszyzmem.Aktywnośćspołecznaograni‑czasięjednakdoudziałuczęściosóbw defiladachz okazji9 maja,zarównoz uwaginaszczególnycharaktertegoświęta,stanowiącegocentralnyelementwspółczesnejrosyjskiej tożsamości i dumynarodowej, jak i na jegowymiarrodzinny,jakosymbolupamięcio poległychprzodkach.W praktyceogromna większość pozostałych inicjatyw w sferze pamięci historycznej jest regla‑mentowana i organizowana przez struktury administracji państwowej lub organizacje quasi ‑społeczne, tzw. GONGO,kontrolowaneprzezKremli  wykorzystywane jako narzędzie polityki historycznej, w  pierwszej kolej‑nościprzezRosyjskieTowarzystwoWojskowo‑Historyczne,realizującedużąliczbęprojektówo takimcharakterze.Akcjehistoryczne(gloryfikująceStalina,negującesowieckiesprawstwozbrodnikatyńskiej),aletakżeakcjepoparciadlaPutinajakosymboluwalkiz USAo „suwerennośćRosji”,atakujące„ukra‑ińskichfaszystów”,sąregularnieprowadzoneprzezorganizacjepseudospo‑łeczne, takie jakwspomnianyw poprzednimrozdzialeNOD (RuchNarodo‑wowyzwoleńczy),sterowanyi finansowanyprzezAdministracjęPrezydenta(m.in. poprzezpaństwowegranty)241.Akcjeteciesząsięz regułymałąpopu‑larnościąi przyciągająkilkanaście,maksymalniekilkadziesiątosób.

239 Oбразы власти, советской и нынешней,ЛевадаЦентр,5.08.2019,levada.ru.240 Zob. А. Бильжо,«Ситуация с георгиевской ленточкой близка к массовому психозу”,Коммерсантъ,

7.05.2015, kommersant.ru;Как правильно носить георгиевскую ленточку? На собаке – считают в Екатеринбурге,НовыйДень,11.05.2017,newdaynews.ru.

241 П. Мерзликин,Как устроен НОД,Бумага,24.04.2017,paperpaper.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

99

Ponadto siła oddziaływania i atrakcyjność kremlowskiej narracji histo‑rycznej i mocarstwowej nie jest bezwzględna, wymaga odgórnego podsy‑cania i urozmaicania.„Euforiakrymska”,któraopanowałaspołeczeństwopoaneksjipółwyspuw 2014 r.i daławładzomogromnykredytzaufania,w kolej‑nychlatachzaczęławygasać,ustępującmiejscapragmatycznymkalkulacjomekonomicznymobywateli.W kolejnychlatachpoparcie dla imperialnej poli‑tyki Rosji malało, a uwaga społeczeństwa coraz mocniej przekierowywała się od celów globalnych do problemów wewnętrznych –ekonomicznych,socjalnych,ekologicznych;adresowanocorazwięcejpretensjidorządzących,a poparciedlanichzaczęłospadać.Zmniejszasiętakżepodatnośćobywatelinapaństwowąpropagandę,a częściejniżz telewizji,w pełnikontrolowanejprzezwładze,Rosjanieczerpiąwiadomościo krajui świecieze źródełinter‑netowych,którymrównieżbardziejufają242.

Równocześnierosyjskiespołeczeństwo –zwłaszczawielkomiejskaklasaśred‑nia –podlegawpływowi globalnych procesów ekonomicznych i świadomo‑ściowych, które często stoją w sprzeczności z tradycyjną rosyjską kulturą polityczną i narzucaną przez nią hierarchią wartości, widoczną także w narracji i polityce historycznej Kremla.Z jednejstronywartościliberalnei globalnezmianyobyczajowezaczynająoddziaływaćnautrwalonyw ZSRRkultwojnyi siły,obraz„mężczyznybezsłabości”,kształtowanym.in. przezpobytw wojskui panującątambrutalną„falę”243.Dzisiajkult siły, choć nadal obecny w rosyjskiej kulturze i podsycany przez władze, ostro konkuruje z kultem sukcesu ekonomicznego,któryczęstowiążesięz przewagąinte‑lektualną i  rozwiniętymiumiejętnościami społecznymi,w  tymotwartością,elastycznością, życzliwością. Z  drugiej strony obywatelemają świadomośćsiłyi przewagipaństwa,któremożepozbawićobywatelacałegojegodorobkuczy postawićw  sytuacjiwojny  – czy to jako obywatela kraju‑agresora, czywręcz jako bezpośredniego uczestnika działań bojowych244. W  nastrojachspołecznychporazkolejnymożnawięczaobserwowaćwyraźnądwoistość czy dwój myślenie: w  sondażach armia przoduje w  rankingach zaufaniainstytucjonalnego, na poziomiewerbalnych deklaracji rośnie poparcie dla

242 J. Rogoża,Rysa na szkle…,op.  cit.W okresiepoaneksjiKrymupoparciedlaWładimiraPutinaosią‑gnęłopoziomrekordowy (89%w czerwcu 2015  r.).Do  2021  r. stopniowo jednak spadało i w  stycz‑niutegorokuwynosiło 64%(zob. Индикаторы,ЛевадаЦентр,levada.ru).Z koleisondażCentrumLewady z  września  2020  r. dotyczący źródeł pozyskiwania informacji wykazał, że 81%  Rosjanczerpiewiadomościo Rosjii świeciez Internetui siecispołecznościowych(z telewizji –69%),przyczym54% zadeklarowałozaufaniedoźródeł internetowych,a do telewizji – 48%(zob. Источники информации,ЛевадаЦентр,28.09.2020,levada.ru).

243 Ibidem.244 Zob. m.in.Минобороны проверит жалобы мурманских контрактников на принуждение ехать

в Украину,НоваяГазета,14.02.2015,novayagazeta.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

100

wojska245,większośćRosjanuznajeswójkrajzamocarstwo,uprawnionedoposiadaniai obronyswoichstrefwpływu,a jednocześnienapoziomieżyciacodziennego priorytetami Rosjan są sprawy bytowe, finansowe, socjalne,a młodzimężczyźni(i ichrodziny)zawszelkącenęstarająsięuniknąćpoborudowojskai wyjazdunaoperacjęmilitarną246.

Podobne dwójmyślenie można zaobserwować w  stosunku społeczeń‑stwa do rosyjskich władz, sytuacji w kraju czy trudnych kart rosyjskiej historii.Choćsondażenadalpokazująznaczącepoparciedlarządzącychi for‑sowanejprzeznichheroicznejwizjirosyjskiejhistorii,w Interneciemożnadostrzecogromnąskalęi natężeniekrytycyzmu.Popularneniezależneproduk‑cjedotykającepolitykii historiiz regułyopatrzonesątysiącamikrytycznych,niekiedymiażdżącychkomentarzy internautówpodadresemwładz i osobi‑ścieWładimiraPutina –sątom.in.  filmyi programyJurijaDudia, telewizjiDożd′,niezależne internetoweprogramy informacyjne i wywiady,produko‑waneprzezAleksiejaNawalnegoczykanałRedakcjaAleksiejaPiwowarowa,wywiadyi filmyIrinySzychman,opozycyjnegoyoutuberaStalinGułagi wieleinnych.Dużyrezonansbudząfilmyo trudnejprzeszłości,choćbyKołymaJurijaDudiao represjachstalinowskich,któryuzyskałprawie25 mln odsłoni niemal200 tys.komentarzyinternautów,w większościz rozgoryczeniempiszącycho nierozliczonejprzeszłościi podobieństwachstalinowskiegoZSRRdoobec‑nej Rosji Putina.Głośnymechemodbił się równieżwyprodukowanyprzezHBOw 2019  r. serialCzarnobyl,któryobejrzałoaż22% Rosjan (według son‑dażuCentrumLewady),mimożebyłnadawanyprzezpłatnąkodowanątele‑wizję.Serialwywołałgorącedyskusjeo ceniekremlowskichkłamstwi liczneporównaniaZSRRz czasówCzarnobylaz RosjąPutina,zdaniemwielurównież„zbudowanąnakłamstwie”247.

Zaobserwować więc można paradoksalną asymetrię: gros społeczeństwawyznaje poglądymocarstwowe i  prorządowe, co równoważone jest bierno‑ścią i  bezwolnościąwiększości tychosób, to zaśkontrastuje z  aktywnością,

245 Jakjużcytowanopowyżej(przypis 214), liczbazwolennikówtezy,że„prawdziwymężczyznapowi‑nienodbyćsłużbęwojskową”,w ostatnichlatachwzrosłaz 42do 60%.Kolejne24% uważa,żesłużbawojskowatoobowiązekobywatelawobecpaństwa,nawetjeślinieleżyw interesiesamegoobywatela.Zob. Российская армия,op. cit.

246 Wśródgłównychproblemóww 2020 r.respondenciwymieniają:wzrostcen(55%),korupcję(39%),biedęi niskipoziomżyciaspołeczeństwa(36%),bezrobocie(31%),niedostępnośćświadczeńmedycz‑nych (28%), rozwarstwienie dochodów (27%). Kwestie nienależące do kategorii ekonomiczno‑‑socjalnychwymienia znaczniemniej osób: słabośćwładzy państwowej (13%), konfliktymiędzyposzczególnymiośrodkamiwe władzach(6%),zagrożenieterroryzmem(5%).Zob. Cамые острые проблемы,ЛевадаЦентр,5.03.2020,levada.ru.

247 Ф. Крашенинников,Сериал «Чернобыль» показал цену лжи, которую платят власти,DeutscheWelle,7.06.2019,dw.com/ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

101

determinacją i wyższymkapitałemspołecznymmniejszości,stojącejw opo‑zycji do polityki Kremla.W  dzisiejszej Rosji istniejewyraźna konkurencjapomiędzypropagowanymprzezwładzekultemsilnegopaństwao  imperial‑nychambicjach,zakładającympodporządkowanieinteresujednostkiwyższymcelompaństwa,a wartościamii postawamistawiającymiw centrumjednostkęi jejdobro,prawodowłasnego,odrębnegozdania,światopoglądu,stylużycia.Często konkurencja ta nie tylko powoduje podział społeczeństwana różnegrupy,wyznająceodmiennewartości, lecz takżeoddziałujena świadomośćtychsamychosób,u którychdumaz wielkościimperialnejRosjii przekonanieo  immanentnościrządówsilnejrękiwspółistniejąz tęsknotązaposzanowa‑niemprawi godnościjednostkioraznadziejąnadobrobyt.Możnasięspodzie‑wać, że konkurencjamiędzy tymi dwoma światopoglądami czy filozofiamibędziesięw kolejnychlatachjedyniezaostrzać,wrazz wysiłkamikremlow‑skiegoreżimunarzeczpowstrzymaniaerozjiwładzypoprzeznasilenierepre‑sjiwobecwszystkich„myślącychinaczej”.

4. „Druga pamięć”: oddolna aktywność społeczna w sferze pamięci historycznej

Choćwiększośćrosyjskiegospołeczeństwawykazujedużąpodatnośćnapro‑pagowaneprzezwładzetreścipolityczne,ideologicznei historyczne,w ostat‑niejdekadziew pewnychsegmentachspołeczeństwamożnazaobserwowaćwzrost zainteresowania pamięcią historyczną odmienną od oferowa‑nej przez władze –heroicznej,chlubnej,skoncentrowanejnazwycięstwachi potędzepaństwa.CorazwięcejRosjan,równieżmłodegopokolenia,z jednejstronyzainteresowanych jestodsłanianiem ciemnych i tragicznych kart rodzimej historii, a z drugiej – koncentruje się nie na losach imperium, lecz własnego regionu, miasta, rodziny, jednostek.Historycyi komentato‑rzyjużokreślilitentrendmianem„drugiejpamięci” –w opozycjidoheroicz‑nej„pierwszejpamięci”propagowanejprzezwładze248.Możnagoteżodnieśćdozjawiskapostpamięci249 –pamięciodziedziczonejprzezpotomkówofiarrepresji,czyliosobyz kolejnychpokoleń,któreniedoświadczyłyprześlado‑wańbezpośrednio,aleodziedziczyłyposwoichprzodkachrodzajtraumyczyniepokoju.Ta podświadomatraumaskłaniaichdoposzukiwaniai odsłanianiaukrywanychdramatówrodzinnych,ichprzeżywaniai refleksji.

248 „Drugapamięć”zostałaopisanaw raporcieWolnegoTowarzystwaHistorycznegopt. Какое прошлое нужно будущему России,op. cit.Zob. takżeГ. Юдин,М. Алешковский,Вторая память,Открытаябиблиотека,23.11.2019,open‑lib.ru.

249 Pojęcie sformułowane przez amerykańską badaczkęMarianne Hirsch, zob.  An  Interview with Marianne Hirsch,ColumbiaUniversityPress,cup.columbia.edu.

RA

PORT

OSW

5/2

021

102

Zaprekursorategonurtumożnauznaćjednąz najgłośniejszychksiążekuho‑norowanejNagrodąNoblaSwiatłanyAleksijewicz –Wojna nie ma w sobie nic z kobiety,napisanąjeszczew latachosiemdziesiątych.Pisarkaoferujew niejperspektywęodmiennąodprzyjętejwwiększościdziełrosyjskieji rosyjsko‑języcznejliteraturypiękneji faktupoświęconejII wojnieświatowej.Po pierw‑sze jest toperspektywakobiet,które –równieżw kontekściewojny –pozo‑stawaływ cieniumężczyzn,dowartościowaniezarównoichwkładuw walkęi  zwycięstwo, jak też ich spojrzenia, wrażliwości, wyznawanych wartości.Po drugiewojna jest tuwidzianaprzezpryzmat „małych ludzkich tragedii”i zwykłychcodziennychspraw,czynności,przeżyć.Z książkiwyłaniasięobraznietylkozmaganiaz potężnymi okrutnymwrogiem,leczprzedewszystkimdramatówpojedynczychludzi,ichcierpienia,lęku,a takżecodziennychtrosk,obowiązków,radości.W książceAleksijewiczw centrumświataznajdująsięludzie,a niepaństwo,i jesttoperspektywabardzoodmiennaodtejdominują‑cejw rosyjskiejnarracjihistorycznej.

W ostatnichlatachw Rosjipojawiłosięwieleoddolnych,społecznychinicja‑tywnastawionychnaodkrywanieprzemilczanejwcześniej,tragicznejhisto‑rii małych ojczyzn oraz ofiar Wielkiego Terroru i  innych dramatycznychwydarzeń. Podejmują je potomkowie ofiar oraz różnego rodzaju aktywiścii osobyzainteresowaneprzeszłością.Jednąz najgłośniejszychstałasięakcja „Nieśmiertelny Pułk”, która zrodziła sięw 2012  r.w  syberyjskimTomskuz inicjatywygrupymieszkańcówi ze wsparciemniezależnejlokalnejtelewi‑zjiTV2.W ramachtejakcjiuczestnicyzaczęliwychodzićnamarszepamięciII wojnyświatowejnieze sztandaramii heroicznymihasłami,leczz portretamiswoichbliskich,którzyw tejwojniewalczyli lubpolegli.W pierwszejakcji9 maja 2012 r.wzięłoudział6 tys. mieszkańcówTomska,w następnychlatachprzyłączalisiędoniejuczestnicyz kolejnychmiast –nietylkorosyjskich,lecztakżeBiałorusi,Ukrainy,Kazachstanu, Izraela.Wkrótce tapopularnaakcjazostała jednak„przejęta”przezKreml:w 2015 r.w marszuwziąłudziałpre‑zydentPutini wieluurzędników,a obecnieprzypominaoninnepaństwowe,biurokratyczne,odgórnieorganizowane inicjatywy. Jest finansowanyprzezpaństwo,kremlowscyorganizatorzy,dążącdozwiększenia jego liczebności,zwożąuczestnikówi wyposażająichw jednakoweplakaty.Jednymz najbar‑dziejkontrowersyjnychincydentówwypaczającychpierwotnysensakcjistałsięudziałw 2016 r.kremlowskiegopolitykaWiaczesławaNikonowa –prze‑maszerowałonz portretemswojegodziadkaWiaczesławaMołotowa,komisa‑rzasprawzagranicznychZSRR,któryw imieniusowieckichwładzpodpisałw 1939 r.pakto nieagresjiz szefemdyplomacjinazistowskichNiemiecJoachi‑memvonRibbentropem.

RA

PORT

OSW

5/2

021

103

Kolejnąważnąspołecznąakcjąupamiętnieniaofiarstalinowskichrepresjistałsię„Ostatni adres”,zainicjowanyw 2014 r.przezmoskiewskiegodziennikarzaSiergiejaParchomienkę250.W ramachtejinicjatywypoczątkowow Moskwie,a następniew wielurosyjskichmiastachrozpoczętoumieszczanieniewielkichmetalowychtabliczekmemorialnychnadomach,z których„w ostatniąpodróż”zabieranorepresjonowanych.Tabliczkizawierająimięi nazwiskotakiejoso‑by,zawódorazdatęaresztowania,śmiercii rehabilitacji.Do dziśumieszczonoponadtysiąctakichtabliczekw Rosji,aleteżnaUkrainie,w Mołdawii,Gruzji,Czechach,Niemczechi in.

Dużyrozgłoszyskaław Rosjiinicjatywa mieszkańca Tomska Denisa Kara‑godina, który po czterech latach poszukiwań w archiwach zrekonstru‑ował i opisał losy swojego pradziadka, chłopa z obwodu tomskiego, aresz‑towanego przez NKWD w 1937 r. jako „rezydenta japońskiego wywiadu”, a niedługo później skazanego i straconego.Karagodinowipodługichsta‑raniachudałosięzidentyfikowaćnazwiskawszystkichosóbzaangażowanychw  aresztowanie, fabrykowanie oskarżenia i  rozstrzelanie jegopradziadka  –poczynając odkremlowskich inicjatorówWielkiegoTerroru, pokatów,kie‑rowcówi maszynistkioddziałuNKWDw Tomsku251.Historia ta odbiła się głośnym echem i zachęciła tysiące Rosjan do odkrywania opowieści ro‑dzinnych z tego okresu i dzielenia się nimi.Okazywałosięprzytym,żewielerodzinprzezdziesięcioleciaskrywało tragiczne losyswoichbliskich –ofiarstalinowskichczystek,a zaczęlisięnimiinteresowaćdopierownukowielubprawnukowie252.

Jednymz najbardziejprzejmującychwyznań rodzinnych stała sięw 2016  r.historiaznanegodziennikarzaWładimira Jakowlewa,założycieladomuwy‑dawniczegoKommiersant,wnukaprominentnegoczekisty. Jakowlewopisałswoje szczęśliwedzieciństwow mieszkaniu dziadkóww  centrumMoskwy,które –jakdowiedziałsiępóźniej –zostałozarekwirowanerepresjonowanemumoskiewskiemukupcowi,a kanapa,naktórejbabciaczytałamubajki(podob‑niejakresztamebli),pochodziłaze specjalnegomagazynu,doktóregozwożo‑nodobytekrozstrzelanychmoskwiani z któregoczekiścimeblowaliprzejętemieszkania.JegobabciaokazałasięwieloletniąkonfidentkąKGB,którawyko‑rzystywałaswojeszlacheckiepochodzeniedonawiązywaniakontaktówi pro‑wokowaniaznajomychdozwierzeń.JakpiszeJakowlew,„podcienkąwarstewką

250 Zob. stronainternetowaFundacjiПоследнийадрес,poslednyadres.ru.251 Е. Фомина,Е. Рачева,От шофера «черного воронка» до Сталина,Новаягазета,23.11.2016,novaya‑

gazeta.ru.252 М. Дикарева,1917: моя жизнь после (fragment),Сноб,3.10.2017,snob.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

104

nieświadomościmoje szczęśliwewspomnieniaz dzieciństwasąprzesyconeduchem rabunku,mordów, przemocy i  zdrady, przesiąknięte krwią.A  czyja jestemwyjątkowy?Mywszyscy,mieszkającyw Rosji, jesteśmywnukamiofiari katów.Wszyscybezwyjątku.W waszejrodzinieniebyłoofiar?Więcbylikaci.Niebyłokatów?Więcbyłyofiary.Niebyłoofiaranikatów?Więcsątajemnice”253.

Jednymz przejawówszerszegotrendu zainteresowania młodego pokolenia trudną historią własnego kraju stał się wspomniany wyżej film doku‑mentalny Kołyma. Ojczyzna naszego strachu nakręcony w  2019  r. przezznanegoyoutuberaJurijaDudia254.Dud′,idolmłodegopokolenia,apolitycznywcześniejautorwywiadówz celebrytami,zaskoczyłwiększośćobserwatorów,sięgającpotematrepresjistalinowskichi  ichwpływunakolejnepokolenia,w tymnadzisiejsząRosję.FilmKołymawywołałwkrajuogromnądyskusję,bowiemnie tylkocieszyłsiędużąoglądalnością, lecz takżebyłprzykłademprodukcjistworzonejprzezmłodychi dlamłodych,stawiającejpytaniai odkry‑wającejprzeszłośćw sposóbcharakterystycznydladzisiejszychpokoleń,którerzadkosięgająpoakademickieopracowaniaczymateriałyprzygotowaneprzezinstytucjebadającehistorięrepresji.ObrazDudiastawiałważkiepytaniao spu‑ściznęsystemutotalitarnego,o zakorzenionydodziśstrachobywateliprzedwładzą,o odradzającąsięsympatiędoStalinanawetwśródpotomkówrepresjo‑nowanych.Zagłównywalorfilmunależyuznaćjegowartośćedukacyjną:samautorcytujenapoczątkubadaniasocjologiczne,z którychwynika,żepołowamłodychRosjan(18–24 lata)w ogóleniesłyszałao represjachstalinowskich,a ponad40% dorosłych jeusprawiedliwia.Film, z  jegodynamiczną i nowo‑czesnąformąi z jednoznaczniekrytycznąocenąmoralnąi etycznąstalinizmu(coniejestw Rosjiregułą),możnauznaćzajednąz najlepszychlekcjihistoriidlamłodegopokoleniaw ostatnichlatach.

Kolejnąofertąskierowanądomłodszychodbiorcówjestprojekt „Arzamas” – platforma wideo i  audio podcastów, które w  zwięzłej, nowoczesnej i atrakcyjnej formie prezentują wykłady z historii Rosji i świata,zjawi‑skaz zakresukulturyi sztuki.Zawieraonabogatąkolekcjęmultimedialnychwykładówo historiiRosjii ZSRR,w tymkilkadziesiątpodcastówdotykającychtylkookresustalinowskiego255.Częstoprezentująonehistorięw sposóbniesza‑blonowy,widzianąprzezpryzmatznanychpisarzyalboludzimieszkających

253 Владимир Яковлев: «Мы все – внуки жертв и палачей»,Избранное,13.09.2016,izbrannoe.com.254 Kołyma. Ojczyzna naszego strachu(Колыма – родина нашего страха),youtube.com.255 Przykładowypodcasto Staliniei kulciejednostki:И. Венявкин,Культ Сталина в СССР,Arzamas,

arzamas.academy.

RA

PORT

OSW

5/2

021

105

oboksiebiew wielopokojowychmieszkaniachkomunalnych, tzw. komunał‑kach.W 2017 r.projektuhonorowanoprestiżowąnagrodą„KrzewicielOświaty”(„Просветитель”) za cyklwykładówo  rewolucji  1917  r. autorstwa znanegohistorykaBorysaKołonickiego,laureatanagrodyGajdara256.

Młode pokolenie historyków, aktywistów, wolontariuszy zasila sze‑regi uznanych instytucji (takich jak StowarzyszenieMemoriał, CentrumSacharowa,MuzeumHistoriiGułagu)i tworzyciekawe,nowatorskieprojektyo dużejnośnościw środowiskachmłodzieżowych.DyrektorMuzeumHistoriiGułaguRomanRomanow(rocznik 1982,objąłkierownictwomuzeumw 2008 r.,w wieku26 lat)uczyniłzeńnowoczesną,multimedialnąplacówkę,przyciąga‑jącąwielumłodychzwiedzających.Powołałw nimcentrumdokumentacji,doktóregozwracająsięosobyposzukująceinformacjio losachrepresjonowanychprzodków.Zakolejnyprzykładmożeposłużyćwieloletniajużdziałalnośćhisto‑rykamłodegopokoleniaPawłaGniłorybowa(rocznik 1991),specjalizującegosięw historiiMoskwy,aleteżw historiirepresjistalinowskich –jestonautoremkilkuksiążek,jakrównieżznanymw Moskwieprzewodnikiem,m.in. pieszychwycieczekz cyklu„Topografiaterroru”,opracowanychwe współpracyze Sto‑warzyszeniemMemoriał.Gniłorybowjestbarwną,znanąw młodympokoleniupostacią,angażowałsięw protestylat2011–2012,aktywniedziaław sieciachspołecznościowych(jestm.in. autoremkanałuw serwisieYouTubeo historiirosyjskiej architektury257 i popularnegoprofiluna Instagramie), a  jegoory‑ginalne formywypowiedziprzyciągająuwagęmłodych internautów,dziękiczemustająsiędlanichnieoczywistymilekcjamihistoriio wydźwiękuanty‑stalinowskimi antytotalitarnym.

Po tematykę represji stalinowskich i historii ZSRR sięga również wielu młodych twórców  – pisarzy, reżyserów, dokumentalistów, muzyków, wykorzystujących nowoczesną, często awangardową formę. W  Rosjiw ostatniejdekadzieukazałosięwieleksiążekdokonującychrozliczeńz trau‑matyczną historią represji stalinowskich. Przykładem literatury wysokiejmoże tubyćGranica zapomnienia SiergiejaLebiediewa (rocznik  1981),któraw centrumnarracjiumiejscawiapraktycznieniespotykanywcześniejw lite‑raturzerosyjskiejobrazkata –stalinowskiegooprawcy(książkaukazałasięw tłumaczeniunakilkanaściejęzyków)258.PrzykłademliteraturypopularnejjestpowieśćZulejka otwiera oczypisarkiGuzelJachiny(rocznik 1977),opisująca

256 Zob. kurszłożonyz cykluwykładówРеволюция 1917 года,Arzamas,arzamas.academy.257 Zob. kanałАрхитектурные излишества,youtube.com.258 Granica zapomnieniaukazałasięw Polscew 2018 r.nakłademwydawnictwaClaroscurow przekła‑

dzieGrzegorzaSzymczaka.

RA

PORT

OSW

5/2

021

106

dramatycznedziejerepresjonowaneji wysiedlonejtatarskiejchłopkiw latachtrzydziestych(książkacieszyłasięw Rosjiogromnąpopularnością i zostałazekranizowana)259.Wreszcie,przykłademrefleksjinadrosyjskąpolitykąpa‑mięci –czyw istocieniepamięci –jestksiążkaNiewygodna przeszłość260Niko‑łajaEpple(rocznik 1977),którymierzysięze skaląprzemilczeńi nierozliczo‑nychzbrodnisowieckiegototalitaryzmu –zostałaonaentuzjastycznieprzyjętaw RosjioraznaZachodzie.

Wielesztukdotykającychproblematykistalinizmuwystawionow jednymz naj‑bardziejznanychw Rosjii zagranicąteatrów –Gogol‑Centr,kierowanymdo2021 r.przezKiriłłaSieriebriennikowa.Do najgłośniejszychwydarzeńnależałwyreżyserowanyprzezniegodokumentalnyprojektPogrzeb Stalina.Reżyserargumentował: „Ostatnio pojawia się corazwięcej prób usprawiedliwianiadyktaturyi represji,cooznaczatylko jedno: lekcjehistoriiniezostałyodro‑bione.Stwierdzenia,żeStalinpodniósłkrajz ruiny,Stalinwygrałwojnę,żeprzyStalinieniebyłorozmaitychbezeceństw –budząprzerażenie”261.Przej‑mującyobrazstalinizmui represjipojawiałsięteżw takichsztukachGogol‑‑Centr jakMandelsztam czyPasternak (reż.MaksimDidenko, rocznik  1980).Trudnetematyzwiązanez historiąporuszarównieżdokumentalnymoskiew‑skiTeatr.Doc,współtworzonyprawiewyłącznieprzezaktorów i  reżyserówmłodegopokolenia.Wśródjegoprzedstawień,dotykającychbolesnychtematówhistorycznych,możnawymienić:Wiatłag,opisującypobytw łagrzeŁotyszaArturaStradinszanapodstawiejegodziennikówspisanychnabibulepapiero‑sowej;Kantgrado dramatycznychlosachmieszkańcówKaliningraduw 1945 r. –zarównoniewysiedlonychjeszczeNiemców,jaki przymusowoprzesiedlonychz innychczęściRosji;Krótką historię rosyjskiego „inakomyslija”obrazującątra‑giczne losy oponentówwładzna przestrzeniwieków (m.in.  dekabrystów);wreszcieserięsztuk,w przystępnysposóbopowiadającychdziejeRusiopartenastaroruskichkronikachPowieść minionych latz XII wieku262.Tematytrud‑nejhistoriiporusza takżemłode pokolenie dokumentalistów,np. KseniaSacharnowa(rocznik 1981),autorkadokumentówo Stalinie,dysydentceNataliiGorbaniewskiejczyo ruchuobrońcówprawczłowiekaw czasachZSRR263.

259 Książkazostaławydanaw Polscew 2017  r.przezwydawnictwoNoirSurBlanc.Rosyjski serialnajejpodstawiemożnaobejrzećnaportaluСмотрим:smotrim.ru/zuleikha.

260 Książkaukazałasięw Rosjiw 2020 r. –zob. Н. Эппле,Неудобное прошлое,2021.W przygotowaniujestjejwersjaangielska.

261 Zob.  Документальный проект «Похороны Сталина» состоится в  Гоголь‑центре, Москва24,22.12.2016,m24.ru.

262 Zob. repertuarTeatr.Doc,teatrdoc.ru.263 Zob. informacjenajejtematw portaluКиноПоиск,kinopoisk.ru.

RA

PORT

OSW

5/2

021

107

Zaoddolnąakcjęśrodowiskahistorykówmożnauznaćpowołanie w 2014 r. Wolnego Towarzystwa Historycznego264,którepowstałow sprzeciwiewobecwykorzystywaniaprzezwładzehistoriidobieżącychcelówpolitycznychi ogra‑niczaniawolnościnaukowejbadaczy.WolneTowarzystwoHistoryczneniejestkolejną formalną instytucją, lecz raczej platformą informacji i  koordynacjiniezależnychinicjatywhistorycznych.Deklarujedziałanienarzeczszerokopojętejedukacji,staraniao liberalizacjędostępudoarchiwalnychmateriałówhistorycznych,zwłaszczaresortowych,walkęz instrumentalizacjąnauczaniahistorii i degradacjąśrodowiskanaukowegopodpresjąideologicznąKremla.Towarzystwozrzeszawieluszanowanych,opiniotwórczychhistorykówrosyj‑skich,takichjakwspomnianyjużBorysKołonicki,AnatolijGołubowski,IrinaKaracuba,NikitaPietrow,JanRaczyński,LeonidKacwa,IwanKurilla,aleteżwymienionywyżejPawełGniłorybow.PodszyldemTowarzystwaukazałsięważny raport na temat pamięci historycznej i  „drugiej pamięci” (Jaka prze‑szłość potrzebna jest przyszłości Rosji,zob. przypis 248),zabieraonorównieżgłosw sprawachbieżących,dotykającychsferyhistorii:w marcu 2020 r.opubli‑kowałolistotwartykrytykującynowelizacjęrosyjskiejkonstytucji,zwłaszczapoprawkiregulującestosunekobywatelidoprzeszłościi historii265.

Oddolnych, społecznych,pozainstytucjonalnych inicjatyww sferzepamięcihistorycznejpojawiasięw Rosjicorazwięcej, jednakw porównaniuz machi‑ną ideologicznąpaństwamają onenieporównywalniemniejszą siłę oddzia‑ływanianaumysływ skalicałegospołeczeństwa.Tędysproporcjępogłębiająnarastającyw Rosji autorytaryzm i wszechwładza służb specjalnych, będą‑cychspadkobiercamisowieckiegoaparaturepresji,coskutkujecorazwiększąinstrumentalizacjąhistorii,w tymwygaszaniemnapoziomiepaństwapamię‑ci o  represjach i  relatywizowaniem ich zbrodniczego charakteru266.Wartojednakzwrócićuwagę,żedrugą stroną tej „państwowej pamięci” jest jej odgórny, nakazowy charakter, najczęściej napędzany zorganizowanymi działaniami zlecanymi czy inicjowanymi przez struktury państwa lubpodmiotykierującesiępobudkamiczystomerkantylnymi,dążącedo„zagospo‑darowania”hojnieasygnowanychnaprojektypatriotyczneśrodkówbudżeto‑wych.Na tymtleoddolna, „druga pamięć” historyczna, choć dysponująca nieporównywalnie mniejszymi zasobami i narzędziami oddziaływania, jest wyrazem szczerego zainteresowania i  zaangażowania obywateli, ma autentyczny „napęd” w  postaci determinacji, kreatywności, pasji

264 Zob. Манифест ВИО,Вольноеисторическоеобщество,28.02.2014,volistob.ru.265 Zob.  Заявление Вольного исторического общества о  предполагаемых поправках Конституции

Российской Федерации,Вольноеисторическоеобщество,10.03.2020,volistob.ru.266 Zob. m.in.:J. Rogoża,M. Wyrwa,Katyń. Przewodnik szlakiem zbrodni,op. cit.

RA

PORT

OSW

5/2

021

108

dociekliwych jednostek,a przezswojąautentycznośćzyskujeczęstodużyrezonansi stajesięinspiracjądlainnych.Sprawiato,żeprojektypozbawionewiększychfunduszy,działającemocązainteresowanychi wolontariuszy,mogąokazaćsiętrwalszeniższerokozakrojoneinicjatywykremlowskie,którebezstosownegofinansowaniaszybkowygasną.

RA

PORT

OSW

5/2

021

109

PODSUMOWANIE

PogłębiającesięwyjałowienieideowePutinowskiegomodeluwładzy,progno‑zowanadługotrwałarecesjalubstagnacjagospodarcza,spadającew ostatnichlatachpoparciespołecznedlawładzbędąw najbliższejprzyszłościskłaniaćKreml do intensyfikacji działań „agresywno‑obronnych”,mającychna celuzarówno ochronę interesów polityczno‑biznesowego establishmentu, jaki obronęstanuposiadaniaw politycezagranicznej.W tejsytuacjinależyoczeki‑waćutrzymanialubnasilaniaagresywnej,neosowieckiejpolitykihistorycznej,któraw corazwiększejmierzetraktowanajest jakojednoz niewieludostęp‑nychnarzędzilegitymizacjireżimu.

Społecznanośnośćtejnarracjimożejednakulegaćpostępującejerozji.Społe‑czeństworosyjskiew różnychformachmanifestujepogłębiającesięrozczaro‑waniereżimem,niezaspokajającympodstawowychpotrzebi aspiracjicorazwiększych grup. Jakwspomnianow  rozdziale  IV.3, część rosyjskiego społe‑czeństwa –w pierwszejkolejnościwielkomiejskaklasaśrednia –podwpły‑wem globalnych procesów ekonomicznych i  świadomościowych stopniowoodchodziodtradycyjnejrosyjskiejkulturypolityczneji ugruntowanychw niejpostawpaternalistycznych,tj. uznawaniacałkowitegoprymatupaństwanadjednostką.Wielepostaww dzisiejszejświadomościspołecznejRosjan,w tymwobeckremlowskiej ideologii i narracjihistorycznej,możnascharakteryzo‑waćw kategoriach„dwójmyślenia”.Łącząonew sobienastawieniapozorniesięwykluczające:poparciedlaheroicznejwizjirosyjskiejhistorii i kultusil‑negopaństwao  imperialnychambicjachze świadomością jegoopresyjnościi niechęciądopodporządkowaniamu interesów jednostki.Przy tymwarto‑ścipropagowaneprzezpaństwo –dumaz  imperiumczy chlubnejhistorii  –stająsięw świadomościspołecznejelementemcorazbardziejabstrakcyjnym,podczasgdyw realnymżyciudominująwartościodmienne,nakierowanenaobywatela,jegodobrobyt,bezpieczeństwoi rozwój.Jakwskazująpogłębionebadaniasocjologiczne,w społeczeństwiestopniowoupowszechniająsięwar‑tościi postawystawiającew centrumjednostkę,w tymjejprawodowłasnegozdania,światopoglądu,obyczajowościi stylużycia,oczekiwanienajejwiększąsprawczość,alei gotowośćdoprzyjęciawiększejodpowiedzialności.Obywa‑telecorazczęściejwyrażająteżzapotrzebowanienazmiany –ekonomiczne,po części polityczne, na realne gwarancje praw obywatelskich (zwłaszczatakwymiernychjakprawamajątkowe,nietykalnośćcielesnai in.),któreniemogązaistniećbezgłębszejprzebudowysystemuwładzy.Rośniezapotrzebo‑wanienienacelebrowanieheroicznejprzeszłości, lecznawizjęprzyszłości,nienapolitykękosztownejekspansjizagranicznej,lecznaprogramyrozwoju

RA

PORT

OSW

5/2

021

110

wewnętrznegokrajui podnoszeniestopyżycioweji bezpieczeństwaobywateli.Rosjaniew corazmniejszymstopniupodatnisąnawpływypropagandypań‑stwowej,częściejnatomiastsięgajądointernetowychźródełwiedzy,informacjii rozrywki,niekontrolowanychprzezwładze,i corazmocniejdająupustswo‑jemukrytycyzmowiwobecrządzących,niezważającnaszerokieinstrumen‑tariumpaństwowejkontrolinad Internetem.Rozwój tych trendóww kolej‑nychlatachbędziezapewnenasilaćrozdźwiękmiędzykolejnymiodgórnymiinicjatywami„obronyprawdyhistorycznej”a  społecznąpercepcjąpaństwa,władzyorazoferowanejprzezniąwizjihistorii zawartejw haśle „Naprzód,w przeszłość!”.

MARIA DOMAŃSKA, JADWIGA ROGOŻA