rajoni i evropës dhe azisë...
TRANSCRIPT
1
Rritja e dallimeve fiskale në Evropë
dhe Azinë Qendrore: çfarë do të
thotë kjo për Shqipërinë?
Rajoni i Evropës dhe AzisëQendroreBanka Botërore
Indermit Gill
Krye-ekonomist
ABCDE për Shqipërinë
Tirana, June 2010
2
Pikat kryesore1. Përpara krizës, performanca fiskale shënoi një
përmirësim në të gjithë rajonin, dhe mëspecifikisht në Shqipëri Të ardhurat u rritën, deficiti ra dhe me disa përjashtime pati një
përmirësim të politikave fiskale
2. Gjatë krizës, reagimi ndaj politikave fiskale ishte indryshëm nga lindja në perëndim Vartësi nga faktoret stabilizues automatikë në shumicën e
vendeve
Programe të stimujve fiskalë në vendet e pasura me burime.
3. Pas krizës do të ketë edhe më shumë dallimepërsa u takon përparësive të regullimeve fiskale Arsimi dhe infrastruktura në pjesën më të madhe të rajonit, në
vecanti në Shqipëri
Sigurimet shoqërore në Evropën Qendrore dhe Jugore
Ulje të stimujve dhe subvencioneve të sektorit energjetik nëIsh Bashkimin Sovjetik, me të ardhura të mesme
3
Panorama e Përgjithshme
Historiku i fokusit fiskal
1. Përpara krizës
2. Gjatë krizës
3. Pas krizës
4. Konsolidimi fiskal
4
Sfondi Vendet e Evropës Lindore dhe Azisë
Qendrore u goditën më fortë nga cdo
rajon tjetër në zhvillim
Perspektiva e rritjes ekonomike dhe
fiskale për rajonin është më e errët
sesa për rajonet e tjera
Rritja ekonomike për Shqipërinë mbeti
në shifra pozitive, me një rritje të
madhe të deficitit fiskal
-6
-4
-2
0
2
4
6
8
10
Africa Developing Asia
Latin America Middle East Europe and Central Asia
Albania
average 2005-2008 2009 average 2010-20135
Parashikime më të ulëta për
rritjen ekonomikeRritja reale e GDP-së, përqindja e mesatares vjetore
(2005-2013)
-10
-8
-6
-4
-2
0
2
4
6
8
10
12
Africa Developing Asia
Latin America Middle East Europe and Central Asia
Albania
average 2005-2008 2009 average 2010-20136
Performancë më e zymtë
fiskaleBilanci fiskal, Përqindje e GDP-së (2005-2013)
7
Përpara krizës
Pati një rritje të shpejtë të të ardhurave, si
rrjedhoje e rritjes se arkëtimeve te tatimeve të
bazuara tek tregtia dhe konsumi
Shpenzimet u rritën si agregat gati me te
njejten shpjetësi, por mbetën ne nivele
konstante si përqindje e GDP-së
Bilancet fiskale u përmirësuan në të gjithë
rajonin, me disa përjashtime, duke shënuar
përmirësime të mëdha në Shqipëri
20
25
30
35
40
45
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Albania Other CIS
Emerging Asia EU-10
Latin America Oil Exporting CIS
S.E. Europe + Turkey (excl. Albania)
8
Të ardhurat u rritënRritje qendrueshme si përqindje e GDP-së, por në
agregat rritja ishte nga 700 miliardë dollarë në vitin 2000
në 1.2 triliardë dollarë në vitin 2007
Të ardhurat e përgjithshme të qeverise, 2000-2007 (% e GDP-së)
Shpenzimet u ruajtën në të
njejtat nivele
6/8/20109
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Albania Other CIS Emerging Asia
EU-10 Latin America Oil Exporting CIS
S.E. Europe + Turkey
Shpenzimet e përgjithshme të qeverisë, 2000-2007 (% e GDP-së)
-4
-2
0
2
4
6
8
10
12
14
EU-10 SEE+Turkey (excl. Albania)
Albania Oil Exporting CIS
Other CIS
Change in expenditure Change in revenue Change in fiscal balance10
Bilancet fiskale u përmirësuanPati rritje të shpenzimeve në Lindje, më shumë kontroll
në Perëndim
Përbërja e ndryshimeve të bilancit fiskal, 2000-2007 (% e GDP-së)
Shumica e vendeve të ECA-s
hynë në krizë me një pozitë të
fortë fiskale
6/8/201011
-10
-5
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
EU-10 Oil Exporting
CIS
S.E. Europe +
Turkey (excl.
Albania)
Latin America
Other CIS Emerging Asia
Albania
Revenues Expenditures Balance
Në tërësi, pjesa më e madhe e vendeve të ECA-s ishte me suficit në
vitin2007, ndërsa Shqipëria kishte një deficit që ishte afro 4% e GDP-
së
12
Gjatë krizës Të ardhurat qeveritare ranë ne cdo vend,
por më shumë në vendet e Lindjes
Pati rritje të shpenzimeve publike si
përqindje e GDP-së, por në agregat mbetën
stabël
Bilancet fiskale u përkeqësuan kudo, por
më ndjeshëm këto u panë në vendet e
Lindjes
Eksportuesit e naftës dhe gazit zbatuan
progame stimujsh fiskalë, e megjithatë
vërejmë përkeqësim të pozitave fiskale të
Shqipërisë
-15
-10
-5
0
5
10
15
EU-10 SEE+Turkey (excl. Albania)
Albania Oil Exporting CIS
Other CIS
Change in spending Change in revenue Change in fiscal balance
13
Balancat fiskale pesuan nje
perkeqesim te forte
Faktorët kontribues të ndryshimeve në deficit gjatë viteve 2007-2010,
si përqindje e GDP-së
Shpenzimet ishin përgjegjëse për rritjen e deficitit në cdo front; rënie të ndjeshme
të të ardhurave në Evropën Juglindore dhe pjesë të vendeve të CIS-it
-7
-6
-5
-4
-3
-2
-1
0
1
2
EU-10 SEE+Turkey (excl.
Albania)
Albania Oil Exporting
CIS
Other CIS EU-15 East Asia Latin America
Fiscal stance Automatic stabilizers Fiscal balance14
Të gjithë u mbështeteten tek
faktorët stabilizues automatikë
Faktorë kontribues të ndryshimeve të deficitit gjatë viteve 2008-2009, % e
GDP-së, vlerat mesatare
Pati një përkeqësim të pozitës fiskale të Shqipërisë, me rritje të
shpenzimeve në infrastrukturë, paga dhe pensione
Shpenzimet e mbrojtjes sociale
dhe pagat janë të larta në
Perëndim
6/8/201015
0
10
20
30
40
50
EU-10 SEE+Turkey (excl. Albania)
Albania Oil Exporting CIS
Other CIS
compensation of employees use of goods and services interest
subsidies grants social benefits
Në Shqipëri shpenzimet janë mbajtur më shumë brenda limiteve,
ndonëse pagesat e interesave janë të larta.
Klasifikimi ekonomik i shpenzimeve, 2008 (% GDP)
Gjatë krizës u rritën shpenzimet
per investime dhe pagat
6/8/201016
6,3 6 6,2 5,5
2,8 2,6 2,9 3,2
2,5 2,6 2,7 2,80,4 0,4 0,2
6,7 7,1 7,1 8,5
5,7 5,88,7 8,4
4 3,8
4,24,6
0
5
10
15
20
25
30
35
2006 2007 2008 2009Personnel expenditures Interest Operational & MaintenanceSubsidies Social insurance outlays Capital expenditures
Gjatë krizës, shpenzimet si përqindje e GDP-së, u zgjeruan përsa u
takon shpenzimeve kapitale dhe pagave, kryesisht për shkak të
zgjedhjeve të përgjithshme të vitit 2009.
Përbërja e shpenzimeve qeveritare në Shqipëri (% GDP)
17
Ndërsa borxhi publik është rritur
në nivele shqetësuese
borxhi i parashikuar publik, % e GDP
Në vitin 2010, borxhi në Shqipëri do të jetë mbi 60
përqind
0
10
20
30
40
50
60
70
2008 2009p 2010p
EU10
0
10
20
30
40
50
60
70
2008 2009p 2010p
SEE+Turqia (duke përjashtuar. Shqipëria)
0
10
20
30
40
50
60
70
2008 2009p 2010p
Shqipëria
0
10
20
30
40
50
60
70
2008 2009p 2010p
vende të CIS eksportuesetë naftës
Pre-crisis
0
10
20
30
40
50
60
70
2008 2009p 2010p
vende të tjera të CIS
April 2010
Rritja e borxhit publik e nxitur nga
përkeqësimi i deficitit parësor
6/8/201018
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
-6
-4
-2
0
2
4
6
8
10
2006 2007 2008 2009
Pu
blic D
eb
t to
GD
P
Co
mp
osit
ion
in
ch
an
ge i
n p
ub
lic d
eb
t to
GD
P (
y/y
%
)
primary deficit real interest rate real exchange rategrowth other factors public debt/GDP, pct (rhs)
Deficiti parësor i Shqipërisë është përkeqësuar me
afërsisht 4 pikë përqindjeje të GDP-së nga viti 2006 në vitin
2009
19
Pas krizës
Rritja ekonomike parashikohet që nuk do të
arrijë te kthehet ne nivelet e saj të para-krizës
Programet e stimujve fiskalë nuk do të arrijnë
të sjellin rritje ekonomike
Trysni për rritjen e shpenzimeve
Dallime ne projeksjonet e tendencave te
shpenzimeve dhe të të ardhurave brenda
rajonit
20
Pas krizës, rritje më e ulët
ekonomike
Ritmet e parashikuara të zhvillimit ekonomik, përpara dhe pas
krizës
Rritja e GDP-së për vitin 2010 do të jetë afërsisht 5 pikë
përqindjeje më e ulët nga ajo që pritej përpara krizës.
-10
-5
0
5
10
2008 2009p 2010p
EU10
-10
-5
0
5
10
2008 2009p 2010p
SEE+Turqia (duke përjashtuar. Shqipëria)
-10
-5
0
5
10
2008 2009p 2010p
Shqipëria
-10
-5
0
5
10
2008 2009p 2010p
vende të CIS eksportuesetë naftës
Pre-crisis
-10
-5
0
5
10
2008 2009p 2010p
vende të tjera të CIS
April 2010
Më shumë trysni për të
investuar në arsim
21
është shtuar numri i ndërmarrjeve që ankohen se aftësitë
profesionale të punëtorëve po bëhen pengesë për
biznesin
Burimi: BEEPS 2005 & 2008; përqindja e firmave sipas të cilave niveli i aftësive
profesionale dhe arsimimit të krahut të punës përbën një lloj pengese për zhvillimin
e biznesit
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
Middle Income CIS
Low/Lower Middle Income
CIS
SE Europe EU10 Albania
2005 2008
Më shumë trysni për
investime në infrastrukturë
22Burimi: BEEPS 2005 & 2008; përqindja e firmave sipas të cilave (problemet me
Energjinë elektrike janë pengesë për zhvillimin e biznesit
Ka një numër në rritje ndërmarrjesh që ankohen se
problemet me energjinë elektrike po bëhen pengesë për
biznesin
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Middle Income CIS
EU10 Low/Lower Middle Income
CIS
SE Europe Albania
2005 2008
23
Do të shtohen divergjencat në
rajon
regullimet e parashikuara (2009 to 2013)
Ndryshimet e EU-10 do t’ju ngjajnë atyre të vendeve
me të ardhura të mesme në Azinë Lindore dhe në
Amerikën Latine
-5
-4
-3
-2
-1
0
1
2
EU-10 SEE+Turkey (excl.
Albania)
Albania Oil Exporting CIS
Other CIS East Asia Latin America
Expenditure Revenue
24
Konsolidimi fiskal Kërkon një trajtim te vecante per cdo vend
Kërkon që reforma e sektorit social të
shndërrohet në prioritet në shumë vende
Kërkon uljen e subvencioneve për energjinë
në shumë prej ish vendeve të Bashkimit
Sovietik
Kërkon strategji per heqjen e stimujve
fiskalë në vendet eksportuese të naftës dhe
gazit
25
Trysnitë e periudhës pas
krizës
Shumica e ekonomive ka gjasa të perjetojëritme më të ulëta rritjeje ekonomike
ECA mund të mos jetë në gjendje t`ju kthehet sëshpejti ritmeve të rritjes ekonomike të para krizës
Shumë qeveri do të jenë më të dobëta ngapikëpamja fiskale
Nivelet e borxhit publik do të jenë më të larta pas krizes dhe të ardhurat tatimore ka gjasa të zbehennga pikëpamja strukturore
Më shumë trysni për trajtimin e cështjes sëndryshimeve të klimës
Trysni mbi tregjet në lindje në Evropë për zbutje, ndërsa mbi vendet euroaziatike për tu përshtatur
0
10
20
30
40
50
60
0 5 10 15 20 25 30 35
Go
ve
rnm
en
t E
xp
en
dit
ure
, %
e G
DP
GDP per capita, PPP (thous)26
Qeveritë e ECA-s janë më të
mëdha
Përqindja e shpenzimeve të GDP, vitin më të
fundit
Aktualisht, shpenzimet qeveritare janë më të mëdha në
Amerikën Latine dhe në tregjet në lindje në Azi (dhe në
Gjermani në vitin 1960)
Germany 1960
EU-15 median
ECA median
Latin America median
Emerging Asia median
Note: Plot values reflect ECA countries
Shqipëria
27
Shtatë raste
përbërja e ndryshimit ne bilancin fiskal, 2009 (% GDP)
Faktorët stabilizues automatikë dhe shpenzimet
diskrecionare kanë ndihmuar gjatë vitit 2009, me
përjashtim të Ukrainës dhe Serbisë
-12
-10
-8
-6
-4
-2
0
2
4
6
Russia Armenia Poland Turkey Ukraine Kazakhstan Albania
Change in fiscal stance
Automatic stabilizers
Fiscal balance (change from 2008)
28
Prioritetet ndryshojnë nga
vendi në vend
Reformat për sigurimet shoqërore dhe arsimit janë
prioritet për shumë vend, së bashku me një sëre
prioritetesh të tjera
Burimi: Rishikimi i Shpenzimeve Publike, raport i Bankës Botërore dhe dokumenteve të Huasë
së Zhvillimit të Politikave; shih përmbledhjet e rasteve studimore në anekse.
Pensions Education Health
Energy
Subsidies
Producer
Subsidies Infrastructure
Fiscal
Stimulus
Revenue
Mobilization
Albania X X X X
Poland X X X X
Turkey X X X
Ukraine X X X
Russia X X X
Kazakhstan X X X
Armenia X X X
Social Sectors Productive Sectors Other
Shqipëria: historiku Politikat e kujdesshme fiskale ishin baza e një kuadri të stabilizuar
makroekonomik gjatë viteve 2002-7
Konsolidimi gradual fiskal përmes përmirësimit të administrimit të të
ardhurave dhe pagesave me të ulëta interesash
Deficiti fiskal u përgjysmuar dhe borxhi publik arriti në afërsisht 10
pikë përqindjeje të GDP-së
Ndryshe nga shumica e vendeve të CEE/SEE, pati një përkeqësim
të ndjeshëm në pozitat fiskale nga viti 2007
Deficiti fiskal, si përqindje e GDP, u dyfishua gjatë krizës (-3.5% në
vitin 2007 në -7.0 në vitin 2009) si rrjedhojë ë rritjes së shpenzimeve
për pagat dhe pensionet dhe investimeve publike për projektin e
rrugës Rrëshen-Kalimash.
Përshpejtim i ndjeshëm i rritjes së borxhit publik (53% GDP në vitin
2007 në 60% GDP në vitin 2009) në nivele shumë më të larta nga
ato të vendeve të tjera të te Evropes Jug-Lindore.
Kriza greke mund të cojë në kosto më të larta të huamarrjes dhe
ngadalësim të të ardhurave si rezultat i uljes së të ardhurave nga
emigracioni.6/8/201029
Shqipëria: masat Ekziston risku i masave te cregullta fiskale, pa një
angazhim të besueshëm për rimëkëmbjen e pozitës fiskale.
Nevojiten deficite të vogla primare prej 0-0.5 %GDP, në krahasim
me mesataren1.5% dhjetë vjecare, me qëllim ruajtjen e niveleve
aktuale të borxhit (që janë tashmë të larta)
Përqindje më të larta interesi apo ritme më të ngadalta rritjeje
ekonomike kërkojnë suficite primare për të shmangur risqe më të
mëdha që lidhen me borxhet
Ka nevojë të rikthehet besueshmëria tek buxhetimi
afatmesëm
Mosprezenca e nje programi me FMN dhe përkeqësimet fiskale të
kohëve të fundit janë disa nga sfidat e besueshmërisë (sic
paraqiten në parashikimet jorealiste fiskale të kohëve të fundit) dhe
mund të rrisin kostot e huamarrjes
Nevoja për tì mbajtur shpenzimet në infrastrukturë dhe në pagat
dhe pensionet e sektorit publik nen kontroll, në vecani pas
periudhës zgjedhore dhe në kontekstin e pasigurisë së rritjes
ekonomike ne te ardhmen
6/8/201030
Mësime ``Greke``
Eshtë me rëndësi të ruhet cilësia e statistikave të
llogarive kombëtare
Angazhimi i besueshëm ndaj reformave ekonomike
duhet të bazohet tek statistika që të jenë të
besueshme nga tregu.
Regulli fiskal nuk është nje zgjidhje automatike
Greqia pësoi kolaps, pavarësisht se firmosi zbatimin e
kritereve të Mastrihtit.
Baza e cdo regulli të suksesshëm fiskal duhet te
bazohet ne të dhënat cilësore fiskale.
Zbatimi i një regulli të suksesshëm fiskal është një
proces që përfshin monitorimin dhe vlerësimin në
mënyrë të vazhdueshme.6/8/201031
Përfundime:
2010 një vit i vështirë për
ECA-n Përpara krizës: Midis viteve 2000 dhe 2007, të
ardhurat e bollshme mundësuan rritjen e
shpenzimeve—por bilancet fiskale u përmirësuan.
Gjatë krizës: Të ardhura ranë në pjesën më të
madhe të vendeve të rajonit, shpenzimet u
stabilizuan përmes faktorëve automatikë të
staibilizimit dhe shpenzimeve stimuluese ne disa
raste— Balancat fiskale u perkeqesuan.
Pas krizës: Kriza i nxorri më në pah prioritet e
reformës fiskale, duke bërë edhe dallimet
përkatëse—e ardhmja fiskale mund të jetë edhe më
e diferencuar pas vitit 2010, në varësi të ritmit të
konsolidimit fiskal. 32