A N K A R A Ü N İ V E R S İ T E S İ İ L A H İ Y A T F A K Ü L T E S İ

Y A Y I N L A R I

------------------------------------------------------L X X X IV -------------------------------------------------------

'

T \ '

İBN AL - KALBI

PUTLAR KİTABI( Kitâb al - Asnâm)

! i ■ \

Rosa Klinke - Rosenberger’ in Almancaya çevirisini Arapça aslı ile karşılaştırarak çevirenin girişi ve notları ile birlikte

Türkçeye çeviren

Beyza DÜŞÜNGEN

A N K A R A Ü N İ V E R S İ T E S İ İ L Â H I Y A T F A K Ü L T E S İ

Y A Y I N L A R I

----------------------------------------------- L X X X I V -------------------------------------------------

İBN AL - KALBI

PUTLAR KİTABI

Beyza DÜŞÜNGENAnkara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi

Pedagoji Asistanı

7 ü * ti I5- </ 7 9 X*

İÇİNDEKİLER

SayfaÖnsöz ............................................................................................................... 5

Kaynakların Listesi........................................................................................ 7

Kısaltmalar ................ ........................................................................ .. 11

Giriş ................................................................................... ...................... ... , . 13Tercüme ............................................................... ............................................ 23

Notlar ........................ ................................................................................... 55

İndeks ....................................................................................................... .. , 95

Arapça Metin .................... .................................................. ........................ 1

3

Ö N S Ö Z

Hicrî II, yüzyıl Arap aleminin ünlü soybilira, tarih ve hadis bilgini İbn al-Kalbî’nin, tercümesini sunduğumuz “ Putlar Kitabı” , Arap putçu- luğunun menşei hakkında olduğu kadar, en eski dinî münasebetler hakkında da önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Dinler TaTİhi ve Din Psikolojisi ba­kımından dikkate değer olan bu hacimce küçük fakat muhtevaca zengin eseri dilimize kazandırmak hizmetini yerine getirmiş olmakla mutluyum.

Tercüme alanındaki bu ilk çalışmamda yardımlarını esirgemiyen hoca­larıma, arkadaşlarıma ve eserin basılmasını sağlayan ilâhiyat Fakültesi Yayın Komisyonuna teşekkür etmeyi vazife sayarım.

Ankara Nisan 1968 Beyza DÜŞÜNGEN

KAYNAKLARIN LİSTESİ

1, 'Abîd b. al-Abraş and ’ Amir b. at-Tufayl: : The Divans. Ed. by Ch. L- yall, Leyden 1913.

2 . Abû'1-’’Atâhiya, Divan. Mit Kommentar von L. Cheikho. 4. Aufl. Bei­rut 1927.

3 . Abulfeda: Historia anteislamica. Ed. H. 0 . Fleischer. Lipsiae 1831.

4 . Alt, Albrecht: Nachwort über die territorialgeschtliche Bedeutung von Sanherib’s Eingriff in Palaestina. Palaestina jahrbuch, 25. Jahrg. (19- 29), S. 80 ve dev. Berlin 1930.

. 'Allfama b. 'Abada al-Fahl. Die Gedichtc. Hrsg. von A. Socin, Leipzig 1867.

6 . Arnold, Fr. Aug.: Chrestomathia Arabica. Halis, Londini, Parisis 1853.7 . al-'Aşâ, A bû Basir Maimûn b. Qais. Gedichte. Hrsg. v. R. Geyer.

London 1928.

8 . Beer, Georg: Steinverehrung bei den Israiliten, Schriften d. Strassbur­ger wissenschaftl. Gesellschaft in Heidelberg. Neue Folge. 4. Heft. Ber­lin u, Leipzig 1921.

9 . Beidau i: Commentarius in Coranum, ed. H. O. Fleischer. Lipsiae 1846- 48.

10. Biblia Hebraica. Edidit Rud. Kittel. Editio tertia. Stuttgard 1929- 1935.

11 .Blau, Otto: Arabien im 6. Jahrhundert. Z. D. M. G. Bd. 23, S. 559-592. Leipzig 1869.

12. Breasted, J. H.: Geschichte Aegyptens. Deutsch v. H. Ranke, Heidel­berg. Wien 1936.

13. Brockelmann, C.: Semitische Sprachwissenchaft. 2. Auflage. Sammlung Göschen. Berlin u. Leipzig 1916.

7

14 . - Geschicte der Arabischen Literatur. I. Bd. Weimar 1898, 2. Bd. Ber­lin 1902.

15. Brünnou-Fischer: Arabische Chrestomathie. 4. Auflage Berlin 1928.

16. al-BuhärU as-Sahih. 3. Band Büläk 1280.

17. Corani Textus Arabicus. Edidit Gustavus Fluegel, Lipsiae 1893.

18. Caussin de Perceval: Essai sur l’histoire des Arabes. 3 Bde. Paris 1847- 1902.

19. Die Diwane der Huddailiten. Hrsg. v. Joseph Hell, Leipzig 1933.

20. Divans of the six aneient Arabie poets. Ed. by W, Ahlwardt. London 1870.

21. Eichrodt, Walther'. Theologie des Alten Testaments. Bd. 1, 11, 111. Leip­zig 1933, 1935, 1939.

22 . Eisfeldt, Otto: Einleitung in das Alte Testament. Tübingen 1934.

23 . - Der Gott Bethel. Archiv f. Religionswissenschaft!. Bd. X X V III. S. 1ve dev. Leipzig 1930.

24 . Enzyklopaedie des Islam. Hrsg. c. M. Th. Houtsma, T. W. Arnold, R.Basset u. R, Hartmann. Leipzig 1913-1934.

25. Fischer, A .: Der Götze Jagüt. Z. D. M. G., Bd. 58, S. 869. Leipzig 1904. * Der Wert der vorhandenen Koran-Übersetzungen und Sura III. (Be­richte d. Saechs. Akad. d. Wiss., Phil.-hist. KL, 89. Bd. 1937, 2. Heft).

27- Mufiammad und Afimad, die Namen des arabischen Propheten. (Ber. d. Saechs. Akad. d. Wiss., phil.-hist, Kl., 1932, 3. Heft, S. 19.)

28. - Pfeile aus Nab:-Holz. Z. D. M. G. Bd. 58, S. 877. Leibzig 1904.

29. Flügel, G.: Concordantiae Corani Arabicae. Leipzig 1875.

30. Fraenkel, Siegmond: Die aramaeischen Fremdwörter im Arabischen. Leiden 1886.

31 . Galling, Kurt: Biblisches Reallexikon. Tübingen 1937.

32 . Gaudefroy-Demombynes: Pelerinage a la Mekke. Etüde d’histoire religi-euse. Paris 1923.

33. Gesenius-Buhl: Hebraeisohes und Aramaeischea Handwörtebuch. 17. Aufl. Leipzig 1921.

34 . Goldziher, Ignaz: Vorlesungen über den Islam, 2. Aufl. v. Franz Babin- ger. Heidelberg 1925.

33 , Grether, Osk, : Name und Wort Gottes im Alten Testament. Z. A. W. Beiheft 64. Giessen 1934.

36. Guthe, Hermann: Bibelatlas. 2. Aufl. Leipzig 1926.

27, al-Harİri: al-Malfâmât: 3, baskı Beyrut 1903.

38. Hassan b. Tâbit: Diwan. Ed. by II. Hirschfeld. Leyden-London 1910.

39. Heilige Schrift, die. Die in Zürich kirchlich eingeführte Übersetzung. Zürich 1936.

40. Heitmüller, Wilhelm: Im Namen Jesu. Göttingen 1903.

41. Hempel, Joh.i Die althebraeische Literatur. Potsdam 1937.

42. Hess, J. J.'. Von den Beduinen des Innern Arabiens, Max Nichans, Zü­rich.

43 . Jâqût: Dictionary of Learned Men. Ed.. by D, S, Margoliouth. 7 bde.London 1907-31.

44 , - Gtographisches Wörtebuch. Hrsg. v. Wüstenfeld. 6 bde. Leipzig 1866-73.

45 . Ilm lshäk: Das Leben Muhammcds. Bearbeitet von İbn Hischâm. Hrsgv. Ferd. Wüstenfed. 2 Bde. Göttingen 1859- 60.

46. - Leben Muhammeds. Bearbeitet v. Ibn Hischâm (übersetzt v. Weil). 2 Bde. Stuttgard 1864.

47. Ibn Duraid: Genaologisch-etymologisehes Handbuch. Hrsg. v. Wüs­tenfeld. Göttingen 1854.

48. Ibn Maniûr: Lisân al- ’ Arab. 20 bölüm. Bûlâk 1299-1308.

49 , ibn Sa rd: Kitâb at-Talmqât al-Kabîr. Hrsg. mit anderen v. E. Sachau. Leiden 1905 /40.

50. Koran, der. Deutsche Übertragung v. Max Henning. Leopzig 1901.

51. Köhler, Ludivig: Die Offenbarungsformel “ Fürchte dieth nicht” im Alten Testamentes. Schw. Th. Z. 1919, Ifve.

52. - Theologie des Alten Testamentes. Tübingen 1936.

53 . Krehl, Ludolf: Religion der vorislamischen Araber. Leipzig 1863.

54 . Kurzer Hand-Commentar zum Alten Testament. Hrsg. c. D. Karl Mar­ti. Tübingen, Freiburg u. Leipzig 1897-1904.

55 . Lammens, Henry: Le culte des Betyles et les Processions Religieuseschez les Arabes Preislamites. Bulletin de l ’institut Français d!Archéo­logie Orientale. Tome X V II, p. 39 f. Le Caire 1920,

56. Lane, E. W.: Arahie-English Lexikon, 8 Bde. London 1863—93.57. Laila wa-Laila: Tausend und eine Nacht. Hrsg. v. M. Habicht u.HL..

Fleischer. 13 Bde. Breslau 1825-43.58. Leeuw van der, G.: Phaenomenologie der Beligiou. Tübingen 1933.59 . Löhr, Max: Das Asylwesen im Alten Testament. Schriften der Königs­

berger Gelehrten Gesellschaft 1930/31, S. 178 f.60. al-Maydäni: Miicma'al-Amsäl. Kahire 1310.61 . Marmardij, Fr. M. S., 0- P.: Les Dieux du Paganisme Arabe, d’apres

Ibn al-Kalbi. Revue Biblique, Tome X X X V . Paris 1926.62 . al-Mutalammis', Gedichte. Bearb. v. K. Völlers. Leipzig 1903.63. Nöldeke, Th.: Geschichte des Qoräns. 2. Aufl. Bd. 1 und II bearb. v.

Friedr. Schwally. Bd. III. v. G. Bcrgstraesser u. O. Pretzl. Leipzig 1909 -1938.

64. - Robertson Smith’s Kinship and Marriage. Z. D. M. G. Bd. 40, S. 148 f. Leipzig 1886.

65 . - WeJIhausens Beste der arabischen Heidentums. Z. D. M. G. Bd. 41,S. 707 f. Leipzig 1887.

66 , Nyberg, H. S.: Bemerkungen zum Buch der Götzenbilder. Zeitschrift“ Le Monde Oriental” . Jahrgang 1939. S. 346-66.

67. Riehm, Eduard: Handwörterbuch des biblischen Altertums. 2 de. 2. Aufl. Bielefeld u. Leipzig 1893, 1894.

68. Rudolph, W.: Sanherib in Palestina. Palestinaj ahrbuch, 25. Jahrgang (1029), S. 59 f. Berlin 1930.

69 . Smith, W. R.: The Religion o f the Semites. Third edition. London 1927. 70. Söderblom, Nathan: Einführung in die Religionsgeschichte. Leipzig 1928.71 . at-Tabari: Annalen. Ed. mit anderen von M. J. de Goeje. 13 Bde. Lei­

den 1879-1896.72 . at-Tibrizi: Commentary on the Ten Arabic Poems. Ed. by Ch. Lyall.

Calcutta 1894.73. Wellhausen, J.: Reste Arabischen Heidentums. 2. Aufl. Berlin u. Leip­

zig 1927.74. Wüstenfeld, F.: Register zu den genaologischen Tabellen, Göttingen

1853.75. Wright. W.: A Grammar of the Arabic languae. Third Edition by W.

R. Smith and M. J. de Goeje. Vol. 1, 11. Cambridge 1896, 1898,76. az-Zabidi, Muhammad Murladä al-Hanaß: Tac al-'Arüs. 10 eilt Kahi­

re 1306-07.

10

KISALTMALAR

P. K. : Putlar Kitabı (Le Livre des Idole»), Ahmad Zaki Paşa’nın neşri. 2. baskı, Kahire 1343 /1924.

E. d. Isl. : Enzyklopaedie des Islam.Z. D. M. G. : Zeitschrift der Deutschen Morgenlaendisehen Gesellsc­

haft.A. R. W. : Archiv für Religionswissenschaft.J. B. L. Journal of Biblical Literatüre.R. G. G. : Religion in Geschichte und Gegenwart, 2. Aufl.Z. A. W. : Zeitschrift für die alttestamentlichc Wissenschaft.

TEVRAT’IN BÖLÜMLERİNİN İSİMLERİ.

Çıkış, Tekvin, Levililer, Sayılar, Tesniye,Yeşu, Hakimler, I. Samuel II. Samuel, I. Kırallar,II. Kırallar, I. Tarihler, II. Tarihler, Esler,Eyub, Mezmurlar, İşaya, Yeremya, Hezekiel. Hoşça,Amos, Mika, Tsefanya, Malaki, Süleymanın Meselleri,( ........ ) Yuvarlak parantezler içinde îbn al-KalbVnhı dil ve tarih

yönünden açıklamaları bulunuyor. Bunların konu ile doğ­rudan doğruya Ugisi yoktur.

[ . . . . . ] Köşeli parantezler içinde, Yâkût’un ilâveleri bulunuyor.bak. P. K. Önsöz, S. 36, 12 vc dev.

( ( , . . . ) ) Çift parantez içinde, Almanca çeviriyi yapan yazarın açık­lamaları bulunuyor.

* *. . . . Kuranı Kerîm ayetleri.

P. K. kısaltması daima Zaki 1924 baskısını işaret etmektedir ve onun, ilgili sayfa ve satır numarasını vermektedir, parantez içindeki numaralar ise, bizim kitabımızdaki A r a p ç a m e t n i n ilgili sayfa ve satır numarasını vermektedir.

11

GİRİŞ

Hicretin ikinci ve üçüncü yılımla. Abbasıler çağında, Küfe ve Basra, Irakta, iki meşhur ilim merkeziydi. Üstünlük savaşında olan iki rakib filo­loji okulu, burada çatışıyorlardı.

Fakat, Küfe okulunun dalıa çok araştırmaya meyyal yönü, genellikle teoriye önem vereıı J3a.sra’nmki kadar rağbet görmüyordu. Sonraları Filo­loji, Bağdat sarayında, çabucak ilim hüvvîyetini kazandı ve temsilcilerine iyi bir itibar sağladı. Tıpkı, Hümanistlerin, İtalyan rönesansmın prens sa­raylarından faydalandıkları gibi,

İlk Abbasilerhı egemenliğinde, ilmi çalışmalardan kıymetli bir hazine ortaya koyan, 9. ve 10. yüzyıllarda şahikasına ulaşan ve hatta 13. yüzyılın Moğol kasırgasına kadar mükemmelliğini koruyan Arap filolojisinin, en ve­rimli çağını buluyoruz.

Kitâb al-Aşrıam yazarı., Hişâm b. Mufaammed b. as-Sâ'ib b. Bişr al-Kal- bî, Küfe filoloji okulunun en parlak şahsiyetlerindendir. Onun künyesi, Abu' VMunzirdir. İbn al-Kalbi diye tanınmıştır. İlmini, doğduğu şehir olan Kü­fe' de, eski Arabistaıım temayüz etmiş bir alimi, ünlü bir hadisçisi olan ve memleketinde en yüksek itibara sahip bulunan, ilk Abbasi halifeleri çağında yaşamış olması muhtemel olan babası Mııhammed b. as-Saib b. Bişr'in ya­nında elde etti.

İbn al-Kalbînin babası, kendisini ilme vermezden önce, bölgesindeki orduya hizmet etmiş ve İbn al-,4ş'as’ın kumandasında Dayr al-Camacîm savaşma katılmıştı. (82 /701). İbn al-Kalbî babasının, diğer bilginlerin Halifa b. Hayyat, Muhammed b. .S'a'd. Muhammeıl b. Abi’s-Sari ve Muhammed b. Habib gibi hadisçilerin okullarında zengin bilgisini elde etti. Keskin bir ze­kâya sahipti; yorulmak bilmeyen çalışması sayesinde, soybilimüı ve eski Arabistan tarihinin çeşitli dallarında karşısına çıkılamaz otorite oldu. Onun reyine ekseriya çok uzaklardan hile başvuruluyordu, (karş. P. K. Önsöz, s. 17. 1. ve dev.)

13

İbn al-Kalbî sonra, şöhretini geniş ölçüde yayacağı ve önemli bir öğ­retim faaliyeti göstereceği Bağdata gitti. H. 204 de, İm1 diğer rivayete göre H, 206 da vefat etti, (P. K. Önsöz 19/1).

İbtı al-Kalbî hadislerin rivayetinde çok ihtiyatlı idi, o kadarki, dikkatli ve güvenilir lıadisçi diye meşhur olmuştu. Bizzat işitmiş olmadıkça lıiçbir- şey nakletınemiştir; veya şöyle söylerdi: “ Ben bunu bilmiyorum” , “ Buna dair birşey işitmedim” (karş. P. K, Önsöz S, 15/7. ve dev.)

Arapların pek çok meşhur eserleri îbn al-Kalbî’&en iktibaslarla doludur Meselâ “ Kitâb at-Tabakat al-Kabîr” (Hz. Muhammenin, s ahalinin ve lıa- disçilerin H. 230 yılma kadar biyografileri) yazarı îbn S a'd ve "Tarih ar- Rasul va l-Mulûk” yazarı at-Tabari'uin eserleri. Bu ikisi, kitaplarına, îbn al-Kalbi'İea pek çok şey almışlardır; aynı şekilde “al-Bayan vat-Tabyin (Hi­tabet Üzerine)” in, “ Kitâb al-Hayavân (Hayvanlar Kitabı)” m ve başkaları­nın yazarı Câlıız ve “ Mıırııc az-Zahab ve Maâdin al-Cavâhir (Altın bilimi ve mücevher kaynakları)” yazarı Al- Mas {idî ona dayanırlar. Yakût ve e Ab d al-Kâdir b. ’Omur al-Bağdadi de İbn al-Kalbî'1 den pek çok iktibaslar yapmış­lardır. (Karş. P, K. Önsöz S. 12, 12. ve dev.).

Fakat bunların, yanında, hadisçiler arasında, İbn al-Kalbî ve taraftar­larına karşı olan ve onlarda, sahih bir hadisin ravilerinden beklenen kalite­nin bulunmadığını iddia eden bir gurup vardı. Sünnîler de ona düşmanca tavır takmıyorlardı; onlar için İbn al-Kalbî sadece müteassıp bir şiî idi. As- Sam-Yınî, ondan bahsederken: “ Sağlam bir temele dayanmayan haberlerle garaib ve acaibi anlatır” der, İmam. Ahmad b, Hanbel de ona kin besliyor ve şöyle söylüyordu: “ Hı.şâmMan kim naklediyor? Fakat o sadece gece sohbet­leri (şamar) ve soybilim (nasab) yazarıdır. Ondan birisinin birşey naklede­ceği aklıma gelmezdi.” ( P. K. Önsöz S. 14/10 ve dev.) İbn al-Kalbfvin ha­dislerinin güvenilmez olduğunu iddia eden daha başkaları da vardı.

Bilhassa taassup yönünden olan bu hücumlara rağmen gerçek şudur ki, İbn al-Kalbî, kendi ifadesinden de anlaşıldığı gibi çoğunlukça dikkatli bir hadisçi sayılmaktadır: “ Hadiste isnad, giyimde, kumaşın damgası gibi­dir” derdi. {P. K. Önsöz S. 10, 9)

Fakat şu var ki, İbn at-Kalbî'ye dayanan ifadelerde, zaman zaman or­taya çıkan aykırılıklar nasıl izah edilecek? Welllıaııserı’f: göre böylesi ay­kırılıklar (Reste S. 12), “ sadakati, yüksek faziletiyle ölçülen bir arap lıadis- çisinin kitabında eksik olmaz. Bu sözle, İbn al-Kalbî, bambaşka bir güveni­lirlikle temayüz etmiştir, demek istenmiyor; fakat sadece, tenakuzlar onu ele vermekten çok tavsiye ediyorlar, demek isteniyor. Babası, yalancı sayı­lıyor (Ağant, 9, 19, 28: 19, 38, 22; 86, 2); unutulmamalıdır ki, bu çeşit hiiküm-

14

1er hemen daima tarafgirdir; yalancılık, bilhassa soybilinıde ve Yemen hak* kındaki haberlerde ola,gandır ve Kitâb «/-^¿anîdeki isnadlar, kısmen, Kalbi’’ lere düşmanlıkla atfedilen bir kitapla ilgilidir (9, 16, 18 ss.). Halife II. Va- lîd’in bir şiirinde o. en büyük soybilim otoritesi olarak anılıyor (Ağânî 1, 16, 18) Oğııl, kaynak göstermekte çok gayretlidir ve eşyanın ve zamanın özelliğine göre hüküm vermeğe yardım eden bütün iddiaları kullanır, Din­ler Tarihi ile ilgili beyanlarında ise daima, en iyi Arap tarihçisi İbn İshal: ile birleşir. Onun ilmîbilgisi İslâm ufkunu aşmıştır. Arkadaşı Vâkidi, onun, fevkalâde masâlib bilgisi ve Arap kabilelerinin birbirleri için anlattıkları hieivli hikâyelere vukufu sayesinde, Halife Mehdinin yarımda, nasıl itibar ve servete ulaştığını anlatır. (Tab. 3, 528)

Putlar Kitabı'mn ekinde (Zahi baskısı), S. 67 ve dev. İbn al-Kalbi1 nin telifi olan ve İbn an-Nadim'in, hepsini Kitab al-Fihrist'inde (S. 96, 98) zik­rettiği 141 eser gösterilmiştir. Aynı şekilde hepsi, îbn al-KalbVnin Aş-Şafa- dfmıı Kitab al-Vafî bi'la-Vafayât (Biyografik lügat) ımlaki (Mısır Devlet Kütüphanesi, şifre 124 m ta’rîh) bir biyografisinde geçmektedir. Bunlar, Arap­ların İslâmdan önceki tarihinden, onların zaferlerinden, muharebe günlerin­den, soylarından, diri diri gömülen kızlardan, telâmın en eski ve eski çağın­dan, ülkelerden, şiirden ve şairlerden, hadislerden ve gece sohbetlerinden (şamar) v.s. bahseder.

Nyberg’in açıkladığı gibi o zamanın adetince, İbn al-Kabi'nin yazıları, çoğunlukla, küçük ders kitapları ve öğrencilerine belli konularda verdiği derslerin notlarından ibarettiler. "Birkaç yazı daha geniş nıııhteviyatlı ola­bilir; fakat muhakkakki bunlar, hemen sonra moda olduğu gibi, geniş hacimli kitaplar değildiler. Bunlar, edebî yanları pek olmadığından, kısa zamanda kaybolup gittiler. Fakat ihtiva ettikleri materyaller, bol bol kullanıldı, bu bakımdan zannımızca İbn al-Kalbi, ismi sık anılmasa da, İslâm literatürün­de yaşamaya devam ediyor. (Nyberg S. 349)

Mısırlı bilgin Ahmet Zakî Paşa, durmadan, İstanbul, Mısır ve Avrupa kütüphanelerinde, İbn al-Kalbi'nin, elde bulunan yazılarını arıyordu. Fa­kat o sadece, Camharat an-Nasah (Neseb Mecmuası Kolleksiyonu) kitabının bir kısmı ile formaca küçük, fakat bilgice zengin iki kitap bulabildi: Bi­rincisi, Kitab Ansab fil-Hail (At soyları kitabı), İkincisi Kitab al-Aşnâm.

Camharat an-Nasab kitabı ün kazandı ve İbn al-Kalbi’nin ismini ebe­dileştirdi; bütün neseb araştırıcıları ona dayanırlar. Fakat kitap bütünüy­le mahfuz görünmüyor, (karş. elde edilen kısımları için, P. K. Önsöz S. 20 ve dev. ve Brockelmann, G. A. L., I, Suppl. Band, S. 211 ve dev.)

Kitab al-Ansab al-Hayl'de bulunanlar, İbn al-Arabi'nin aynı elyazma- smda bulunan aynı konudaki eseriyle birlikte Les livres des chevaux von G.

15

Levi della Vida, Leiden 1928 başlığı altında neşredildi. Kitap, esld Arapla­rın Gahiliye çağının, (tek tük de Islâm çağının) en meşhur allarından bah­seder.

İbn al-Kabı ilin, Ahmet Zaki Paşa’nııı araştırmaları sayesinde bulunan üçüncü Yazma eseri, Kitab al-Aşnâm “Putlar Kitabı” dır, bize Arap Cahi- liye çağından bilgi verir.

Gahiliye Çağı, yani Arap putçuluğu, yabancı tesirlere, bilhassa Güney Arabistan tesirlerine dayanan yı ldı zlara tapm an ın , ve aynı zamanda kahramanlara t apmanı n her çeşit izlerini taşır. Fakat onda en çok,ilâh­lara ve cinlere saygı ile birlikte genel bir taşa veyra ağaca tapma göze çarpar.

Kahramanl ara ve atalara tapmayı , Putlar Kitabı s. 51, 10. ve dev. (32,17 ve dev.) da buluyoruz, (karş. Tevrat, Süleyman'ın Meselleri 14, 13 ve. dev.)

Putlar Kitabı'nia Taşlara t apmaya, Kâbenin Karataşı Hacarul* Asvad ile kahramanlara tapma olarak da ııiteliyebileceğimiz Isâf ve jVâ’ıiıı P. K. S. 9; 29 (7,18; ve dev. 19,5), ve dev. Zul-Halaşa P. K. s. 34 ve dev.. (23 ve dev.); Sa’d P. K. s. 36 (24); al-Lât P. K. s. 16. ve dev. (11); al-Fals P. K. S. 59 ve dev. girerler, Karş, Krehl, s. 69 ve dev. ve İbn cUyayna (Bayiavî I, 493, 12 ve dev.) ile P. K. s, 25-26 ve dev. (16,17 ve dev.).

Putlar Kitabı’nda Ağaca Lapına- ya da aJ-fUzza misaldir; P. K. S. 25 ve dev. (16, 17 ve dev).

lir i ti ya n lık, Gahiliye Arapları arasında, bilhassa yarımadanın kuze­yinde oldukça geniş yayılma alanı bulmuştu. Yahudiler de asıl Arabistan- da oturuyorlardı, meselâ Medine bölgesinde ve Yemende, (karş, Wellhausen, Ek, s. 290 ve dev.)

İslâm Arabistan içindeki zafer zincirine başladığı zaman, ilk iLina ettiği şey, putlara tapmanın bütün izlerini kökünden silmekti. Bu yüzden tslâmın ilk çağında müslüman bilginler, herhalde, halk arasında, fırsat buldukça, alışık oldukları putlara tapmaya dönüşler belirdiğinden, Gahiliye Çağı ile meşguliyetten çekindder. Ancak yeni iman temelini sağlamlaştırdıktan ve putlara tapma diye birşeye dönüş korkusu kalmadıktan sonra, Arap Put- çuluğunu tetkike cesaret edildi.

Nvberg., haklı olarak, mağlubedilmiş, bilhassa alçaltılmış bir dinin, mu­zafferlerin ilk nesli tarafından seve seve ve kasden unutturulmaya çalışıla­cağına ve bununla ilgili rivayetlerin silineceğine dikkati çekiyor. Tevrat’ta da görüldüğü gibi peygamberlerce savaşılan ve ezilen dinlerin hepsi tama- miyîe söndüler ve ilaha sonraki Yahudilik, onlarla ilgili her geleneği unut­tu. “ Belki Islâmda da böyle olacaktı” diye yazıyor Nyberg, “ eğer, daha E-

16

meviler çağında bol bol fışkıran Bedevi romantiği, eski Bedevi yaşayışına ait hatıranın canlı tutulmasına kuvvetle yardım etmemiş olsaydı” . Muhak­kak ki, eski Bedevi şiirinde ve eski Bedevi efsanelerinde putçuhığım direkt izleri, hayret edilecek derecede az ve zayıftdar; fakat herhalde izler daima vardı ve Arabistanda, halâ yaşamakta olan kabilelerin mahallî gelenekleri, bazı eski alışkanlıkları ve eski ayinlerin taşlaşmış kalıntılarını muhafaza edi­yorlardı. Bütün bunlar hadisçiler ve filologlar tarafından gayretle toplandı, manalandırıldı ve böyleçe Arap Putçuluğunun araştırılması, önce filolog ve tefsirciler çalışması olarak doğmuş oldu. (Nyberg S. 348)

Başka sebepler de yeni dinin, önceki anlayış ve görüşlere ait hatıraları geri itmesini ve reddetmesini kolaylaştırdı. Krehl, tahrik edici taassuptan başka, yazdı notların teferruatlı olmayışının da bu gayrete yardım etmiş olduğuna dikkati çekiyor. Elbette o zamana kadarki görüşlerin bastırıkşı- mn da bir sınırı vardı. “Meselâ” bilimine çok değer verilen soy kayıtlarına dokunulmuyordu; içlerindeki eski çok tanrılı dini hatırlatan işaretler de herhalde anlamsız ve zararsız telâkki edilmiş olmalıydı, aksi halde onların- da yokedilmesi zorunlu saydırdı. Bununla birlikte bu soybdim listeleri, bi­zim ilmimiz için, en azından tanrıların isimleri ve onlara tapmanın yaydışı hakkında, en önemli kaynaklardan biridir. Burdan başka Arapların, şu ve­ya bu İlâhî varlığa saygı ile ilgili olan, saygıyı ifade eden ve özellikle saygıyı bunlardan birisine hasreden isimleri takma alışkanlıkları vardı, meselâ fAbd al'f Uzzâ='Uzsâ ilâhesinin kölesi...Bu yolla, put isimlerinin pek çokları ve onlar sayesinde zayıf da olsa, ibadet edildikleri bölgelere ait bir bilgi Iıatır- tırlarda kalıyordu” . (Krehl S. 2).

Böylece Arap Putçuluğunun araştırılmasında canlı bir gayret uyanı­yordu. Büyük tarihi eser aUMağâzt ve’ s-Siy ar (Peygamberin Savaşları ve Biyografisi) in yazarı 151 /768 yılında Abbasilerin II. halifesi al-Manşurun kendisini davet ettiği Bağdatta ölen Muhammet! İbn tsluıh, Cahiliye Çağı ile, Arap putçuluğu ile uğraşanların ve ondan kalan izleri arayanlann ilki idi. Onun orijinal eseri kaybolmuş görünüyor. Fakat 'Abd al-Malik İbn Hi- şâm (takriben 218/833) Sîra’sıne onun büyük bir kısmını kelime kelime ak­tarmıştı, onun içinde putlara ibadetle ilgili olarak okunacak bazı şeyler vardır, (bak: IVüstenfeld baskısı). As-Suhaylî al-Andulusî (öl. S81 H.) ve Abu Zarr (öl. 770 H.) İbn Hişâm’ın Sira’sine yazdıkları tefsirlerinde [as- Suhaylî: ar-Ravz al-Unuf (Kahirede çok kereler basdmıştır); Abu Zarr'. Şarh as-Sîra (ed. P. Brönnle, Kahire 1329)], şurada burada İlmî yazdardan dağı­nık olarak bulup çıkardıkları, putlara tapma ile ilgili her çeşit teferruatı nak­lettiler.

17

Fakat, İbn İshak'tan yaklaşık olarak yarım asır sonra öleıı İbn al-Kal­bi, Kitab al-aşnâm “ Putlar Kitabı” eseri ile Putçuluğa özel bir çalışma ayı* ranlarm ilki oldu.

Konu ile ilgili dalıa sonraki yazılar, kaybolmuştur. Sadece ibn an-Na- dîm'in “ Kitâb al-Fihristimde (H. 327 de yazılmıştır), Yâkût'm “ Mıı'cam al-Udabâ” srada {öl. 626 H.) v.s. bunların isimlerini buluyoruz. Meselâ, bir İranlı olan Fuzayl b. Manân, bir Kitab al-Aşnam yazdı; İbn an-Nadîm onu Kitâb al-Fihrist'inde ve Yâkût, Mu’cam al-Udabâ’’stnda anıyor. Al-Câhiz da (255 H.) bir Kitab al-Aşnâm yazdı. O, bu eserini “ Kitâb al-Hayavân"m önsözünde anıyor ve ad-Damîri “ Hayat al-Hayavân” mda (Hayvanların Ha­yatı) bu yazıdan bölümler naklediyor. Bundan başka Filozof Abû Zayd al- Balbî (340 H.) bir eser yazdı: ar-Radd 'alâ Abadâti'l-Aşnâm (Putlara Ta­panları Tekzib (karş. İbn an-Nadîm, Kitâb al-Fihrist S. 125 ve Yâkût, Mıı’ cam al-Udabâ V, S. 112). Al-Azrakî'niıı (öl. takriben H. 244) “ Mekke Tarihi” nde de Arap putçuluğunun bir tasviri var ve nihayet Peygamberin bütün biyografilerinde bu konudan bahsolunıır. (kar;. P. K. Önsöz s. 23 ve dev.)

İbn al-Kalbi’nin-Kitab al-Aşnam'ı güzel bir şans eseri olarak 12. yüzyıla kadar (İbn al-Cavâlîkî H, 539, M. 1144/45 de öldü) filoloji okullarında ke­sintisiz okutuldu ye korundu: aynı zamanda ona çok sayıda şerhler eklendi. Kitab İslâm filologlarının gösterdikleri bütün itinaya rağmen, yine de bir süre sonra ortadan kayboldu. Fakat Yfl&iîi’un eline (öl. H. 626 /M. 1229), İbn al-Cavâlîkî'nin elyazması olan bir Putlar Kitabı nüshası geçti (bak, bi­yografisi P. K. Ek, S. 89). O, eserin çok büyük bir kısmını (tahminen üçte ikisini) Mu’cam al-Buldân'ma (Coğrafya lügati) aldı, ve eserinin düzenine uygun olarak, ilâh isimlerine göre bölümlendirdi.

Aynı nüsha veya bir başka nüsha da rAbd al-Kâdir b. rOmur al-Bağda- dî'nia (öl. H. 1093) eline geçmiş olmalı, çünkü o, Hizânat al-Adab kitabına, kaynak göstererek ondan pek çok aktarma yapmıştır, fakat yazmasına ait tafsilât vermemiştir, 1, 92. 111, 210. 242-246.

Daha sonra Irak’ın ünlü bilgini Mahmûd Şiikrî al-Alûsî (öl, H. 1342/ 1924), Bulûğ al-Arab f î Ahvâl al-'Arab 11, 216-229 eserine, İbn al-KalbVııin Putlar Kitabından kısımlar aldı. Zaki Paşa ( P . K. Önsöz S. 25, 1 ve dev.), bunların, al-BağdâdVmn Hizânat al-Adab'inden istinsah edilmiş olduğu gö­rüşünde haklıdır. Yafcûi’un ve al-Bağdâdftıin kullandıkları el yazması ve­ya el yazmaları, kayıplara karışmıştır.

Kitâb al-Aşnâm'dan bölümler, Zakî Paşa'nm gözden kaçırdığı, ibn al- Cavzî'nin (61. 597/1200) eserlerinde de vardır: Nakd al-'Um ı•a'l-'Ulamâ ve­ya Tallds tblis (Mısır, as-Sa âda Matb. 1340), S. 56-63 (karş. Brockelmann, G.

18

A. L. Supp. Bd. 1, S. 212). Ben eseri göremedim, fakat, Geheimrat Fischer bey bana, bu bölümlerin mühim bir değeri olmadığını ve bütün baskının kısmen hatalı olduğunu büdirdi. Kitabın İbn al-CavzVnm. kullandığı nüs­hası aynen Zakî Paşa’mn el yazmasındaki hadistiler zincirine dayanır, yaııi İbrı al-Kalbi'den geriye doğru Abd al-Cabbâr aş-Şayrafî'ye kadar (bak. aşa­ğıya) Metin, eAbd al-Cabbâr aş-Şayrafi'den ona !Abd al-Vahhâb b. al-Mu- bârak yoluyla ulaşmıştır (bak. Talbîs İblis) S. 56 ve dev.

işte 20. yüzyılın başlarında Ahmad Zakî Paşa, İbn al-Kalbinin Putlar Kitabının, halâ mevcut olan ve meraklı kitap kolleksiyoncusu Şeyh T âhir al-Cazâ'iıî (öl. 1338/1920},nin elinde bulunan yegâne yazmasına rastlayıp, onu satın alarak elde ettiğinde yukarda geçtiği gibi pek çok sevinmişti. Kahire- de Zakî Kütüphanesinin kıymetli bir parçasını teşkil eden bu yazmaya gö­re, Zaki nüshası baskısı yapıldı (2. baskı Kahire 1343/1924) ve aynı zamanda orijinalinin iki sahife tıpkıbasımı da eklendi (bak: P. K. Önsözün sonu s.41 ve 43).

Putlar Kitabı bize bizzat İbn al-Kalbt'ye kadar çıkan bir raviler zinciri ile ulaşıyor [bak: P. K. S. 5 (3), Nyberg S. 351 ve dev ). Putlar Kitabının metnini, İbn al-Kalbi’nin yanında, H. 201 de bizzat tahsil eden ilk kişi, Abû’ l-Hasan rAli b. aş-Şabbah b. al-Furât al-Kâtib’’tir; o bunu Abû 'Alî al-Hasan b. 'Ulayl al-Anazî ’ye nakletmiştir, raviler zinciri, metni, 463. olarak M tı­ka mmed b. Ahmad b. al-Muslima'mn rivayetiyle alan Abu'l-Husayn al-Mu- bârak b. rAbd al-Cabbâr b. Afymad aş-Şayrafî'ye kadar devam eder. Ravüer zinciri daha sonra H. 499 yılına kadar uzanır; karş. P. K. S. 64, 3 (40,3). Put­lar Kitabı H. 494 ün Muharrem ayında bir defa yüksek sesle okundu. (İbn aş-Şayrafıı\in. önünde, karş. P. K. Önsöz S. 32, 6 ve dev.). Okuyan, Muham- med b. Naşir Abû'l-Fail idi; İbn al-Cevâlîkî ile ile Muhammed b. al-Husayrı al-Iskâf da dinleyiciydiler.

İbn al-Cevâlîkî, Muhammed b. al-eAbbâs b. al-Furât'1 m defterinden, Put­lar Kitabı metninin bir suretini çıkardı; kendisi, tarih vermiyor, fakat her­halde bu iş, 529 yüından önce olmuştur. Bu ilk suretten İbn al-Cevâlîkî, H. 529 da ikinci bir suret daha çıkardı; karş. P. K. S. 64, 5 (40, 5). Yâfcût, Mu ’ cam al-Buldân’mda, İbn al-Cevâlîfci'Bin ilk suretini kullandı (karş. Yâkût111, 911, 19). İbn nl-Cevâlikî'nin ikinci sureti Zakî Kütüphanesinin elyaz- masının bu ikinci suretten fevkalâde bir itina ile çıkardmış olan nümunesi- dir. karş. P. K. S. 63, 8. ve dev.; 64, 2, 7 ve dev. (39,8; 40, 2, 7).

Bizim Putlar Kitabı aslında şöyle başlamalıydı: İbn Cevâlî(cî diyordu ki: “ Şeyh Abû'I-ffusayn al-Mubârak b. *Abd al-Cabbâr b. Afımad as-Şayrafî, bize anlatıyordu. Şeyh Abû’l-Fazl Muhammad b. Nâşir b. Mufyammad b. 'Alî

19

kendisine okuyor, ben eh; Muhammcd b. al-llusuyn al-Jskâfi\c, birhkte 494 iin Muharreminde dinliyordum.”

Metni, İbn aş-ŞayrafP&en naklen alaıı ve P. K. S. 5, 1 (5, 1) de “bize bildirdi” diyen kişi, Mavhûb b. al-Cevâlîîcf dir. (bak P. K, Önsöz S. 28, 5 ve P. K. S. 5, not 1).

Esasen Yû^ût'un “ Coğrafya Lügatı” ndaki İbn al-Kalbî’den özetleme* lerini Wellhausen'in mükemmel eseri olan (Reste der Arabischen Heidentums) “Arap Futçuluğunufl Kalıntılarının ilk mısmına borçluyuz. (2. baskı 1897 Berlin)

Putlar Kitabı’’mn tertibi, elbette, eksiksiz olan orijinalinin bulunmasın­dan sonra, doğru olarak gözden geçirilebilirdi. Kitap iki bölüme ayrılıyor, 5 (5). sayfada, eserin ravilerinin zinciri ile haşlıyor. 6,5 (5, 13). sayfada, putlara tapmanın doğuşu ile ilgili bir giriş var; sonra birer birer putlar anlatılıyor. Arap putlarının bu ıstılahlar dizisi gerçekten canlı tasvir edilmiştir ve eski Arap şairlerinin mısraları ile Kuran ayetlerine dayandırılmıştır.

47,5 (30, 7). sayfada, Putlar Kitabının ikinci kısmında, konunun yeni bir sunuluşu bulunuyor. 5 (5). sayfanın uzun raviler zinciri, burada sadece, İbn 'Ulayl al-'Anazî (al-Cavharî’ye rivayet eden) ye "A/i b. aş-Şabbah'lsm ibaret. Bu kısa raviler zinciri, birinci kısımda geçen putlar hakkında yeni Tİvayetler getiren daha küçük bölümleri içine alıyor. Bu ikinci bölümde S.50 ve devamında (32, 3 ve. dev.), putatapıcılığın doğuşu, birinci kısımdaS. 6 (5,13 ve dev.) olduğundan tamamen başka bir şekilde sunulmuştur (E- serin iki kısımlıbğı hakkında karş. Nyberg S. 353 ve dev.)

Putlar Kitabının 33,9 ve 10 (22, 3 - 4). sayfalarında, şanam ve uasim’m,53, 11 ve 12 (33, 20-21). saylalardakinden bambaşka şekilde bir açıklaması bulunuyor.

Böylece İbn al-Kalbî, konusunu çağının adetine uyarak tamamen sis­tematik bir şekilde sunmaya dikkat etmiştir.

Kitaba, Zakî'nin yazmasına göre 63, sayfada, at-ya'bûb ve Bâcar isimli iki putu daha sokan bir ilâve yapılmış.

Daha sonraki bir ilâvede (P. K. S. 107 ve dev.) Zakî Paşa, başka arapça eserlerde geçen putları ve tapınakları s ayıyı or.

Kitabın her iki kısmmda da putçuluğun başlangıcı hakkında birbirin­den farklı olan iki rivayet, cAnır b. Lufyayy'ın Putçuluğu Arabistana soktuğu meselesinde birleşmişlerdir; bak: P. K. S. 8, 17,6 ve dev.); 13, 6 ve dev. (9, 18)- S. 54, 6 ve dev. (34. 6); 58, 5 ve dev. (36, 16 ve dev.)

20

Krehl’dv, S. 27 ve dev. eskiçağların tarihini sadece sathî ve özet olarak anlatan Arap yazarlarının, garip bir şekilde, 'Amr h. Luhayy'm, İbrahim'in eski dinini (yani Bir Allaha tapışı), putçuluğu Arabistana sokmak suretiyle değiştirmiş olduğunda birleştiklerini yazıyor (karş: Abulfeda, Histor. an­te islam. S,136; Hamza İşfahânt I, S. 142; İbn Durayd S. 276; Şahrastânî S. 430; ibn Hallikân Nr. 557). Amr b. Luhayy'm sebep olduğu bu Bir Allaha tapışın değiştirilmesini Hamza Îşfehanî, o kadar önemli ve tesirli sayıyor ki, onun vukubulduğu yılı, Arapların tslâmdan öncesi tarihlerinin dönüm nok­tası sayıyor, Amr b. Luhayy\ Hz, Peygamberin bir sözünden ötürü [Krehl, hu sözü tahmin ediyor: “ "Amr b. Lttitayy’ı cehennemde, barsaklarmı cehen­nem alevinde sürür gördüm” ; bak. İbn Hişâm 50, 18, 51, 4, 442, 13 ve P. K. S. 58, 6 (37, 4)] puta tapanların örneği saydıyor ve böylece, Arabistana putyapıcılığmın girmesine sebep olan kişi de o oluyor.

Putlar Kitabı, en eski dinî münasebetleri açığa çıkarıyor. Eski ibadet şekilleri hakkında çeşit çeşit efsaneler ve rivayetler sunuyor. Eski Arap şii­rinden mısralar çok esaslı bir şekilde bütünü destekliyorlar ve dînîn bu basamağının Arap Putçuluğunun pek çok eski, karakteristik şekiller gösteren ilkel adetlerinden bir tabloyu önümüze seriyorlar.

Putlar Kitabı’ıım tercümesi, sadece arabistler için değil bühassa arap- çayı hiç okuyamayan veya ancak güçlükle okuyabilen dinler tarihçileri için de (onlar için notlar kısmı da çok önemlidir) Ügi çekici olacaktır. Kitap, önce eksiksiz bir tercümeye vesüe olmaktadır, sonra onun yardımıyla Wellhausen' in “ Reste der arabischen Heidentums” kitabındaki tercümeler de düzeltile­bilecektir, çünkü kitap, Wellhausen'in dayanmakla yetinmiş olduğu, Yâ- /euf'un, birçok yerlerinde memnuniyet verici olmayan Wiistenfeld baskısının metninden daha isabetli müteaddit bölümler getiriyor. Daha çok Kitab al- Aşnâmdaki mısralarla meşgul olan Fr, M, M. S. Marmarci, nin değerli maka­lesi de “ O. P., Les dieux du paganisme arabe (Revue biblique X X X V , 1926)” , kitabımızın tercümesini lüzumsuz kılmaz.

İbn al -Kalbi'’ nitı Putlar Kitabı, dinler tarihi bakımından çok değerli­dir; Nyberg haklı olarak, S, 366, onun, “ din değişimi probleminde çok önem­li yeri olduğuna” işaret ediyor. Kitab, Arap Putçuluğu hakkında yegâne eski Arap monografisidir ve onun güzel bir tablosunu gözümüzün önünde canlandırıyor.

R. Klinge-Rosenbcrger

21

TERCÜ M E

tbn al-Kalbî1

P U TLA R K İT A B I2

I

“Zaki Kütüphanesinde bulunan yegâne elyazmasmın kenarında şunlar yazılıdır:

“ Ahtmad b. Muhammad al-Cavharî'nin rivayeti3, al-Htıstın b. ’ Ulayl al- rAna:i'd<:il. onunki ’Ali b. aş-Şabbâff,'tan, onunki de ondan [yani İbn al- Kalbi] den” .

“ Şayh Abu'l-Hasayn al-Mubârak b. Abd al-Cabbâr b. Ahmad aş-Şayrafi’ nin rivayeti, A hû Ca’fctr Mufyammad b. Ahmad b. Muslima' den, onunki Abû ’ Ubayd Allâh Muhammad b. ’ İmrân b. Mûsâ al-Marzubanî’Aen&İT -Allah rahmet eylesin-.

II

Kenarın alt kısmında bir başka yazı ile bir bölünı dalıa var, onun sonradan eklenmiş olduğu anlaşılıyor. Şöyle yazıyor:

“ /fs-Sıtcea4 atlar {(atçılık)) demektir. As-Sacca ise, Allah'tan ayrı olarak tapılan bir puttu. Hz. Peygamberin (Allah’tan ona selâm olsun) bir sözü onunla tefsir edilmiştir:- Sadakalarınızı veriniz, çünkü Allah sizi Succa ve JSarca’dan kurtardı, emin kddı. Ayrıca al-Bacca6 için derler ki: Bacca ((bir devenin canlı vücudu)) varılarak, akıtılan kandan yapılan ve eski A- rapların kıtlık zamanlarında yemeyi adet edindikleri bir sucuktur. Kelime, bacc (yarmak) kökünden gelmektedir, çünkü kan akıtan, {(devenin)) dama­rım yarmaktadır.”

“Muhkam’ ’den.7

25

Bağışlayan, Esirgeyen Allahın Adıyla

Şeyh Abu l-Husayn al-Mubârak b. ’Abdu'? l-Cabbâr b. Ahmad aş-Şayra- f î 9 bize10 anlattı, ona okunurken ben dinliyordum, dedi ki:

Abû Ca’ far Muhammad b. Ahmad b. al-Muslima" 463 yılında bize anlattı, dedi ki:

Bize Abû '('bayd Allah Muhammad b. ’ Imrân b. Mûsâ al-Marzubâni12 icazetli13 olarak anlattı, dedi ki:

Abû Bakr Ahmad b. Muhammad b. ’Abd Allah al-Cavhari14 bana anlattı, dedi ki:

Abû ’Ali al-Haşan b. ’ Ulaylls al- ' A naz i bize aidattı, dedi ki:

Abu l-Hasan ’Ali aş-Şabbâh b. al-Furât16 al-Kâtib bize anlattı, dedi ki:

Ben Hişâm b. Muhammad al-Kalbî’ye 201 yılında okuyordum:Babam ve diğerleri bize anlatıyorlardı -ben onların sözlerinin hepsini

aynen yazdım:’7

İbrahim’din oğlu İsmail'din (Allahtan ikisine de selâm olsun) Mekke’ ye yerleştiğinde pek çok çocuğu oldu ve bunlar Mekke’yi doldurarak Ama- likalıları20 oradan sürdüler, zamanla Mekke kendilerine de dar geldi ve ara­larında harpler, düşmanlıklar çıktı. Bir kısmı diğer bir kısmını sürdüler, sü­rülenler, ülkede yayıldılar, yeni geçimlikler aradılar.

Onları putlara31 ve taşlara tapmaya sürükleyen sebep şu oldu: Mekke’ den uzaklaşan22 bir kimse, Kutlu Eve saygısından ve Mekke’ye olan derin bağlılığından iitlirü, yanına kutlubölgeden23 bir tas24 almaksızın uzaklaşmay­dı. Nerede konaklarlarsa25 onu bir yere koyarlar26 ve tıpkı Kûbeyi tavaf et­tikleri gibi kendilerine uğur getirsin diye ve saygı ve sevgilerini ifade ama­cıyla onu tavaf ederlerdi 27 (çevresinde dönerlerdi). Kâbe'ye 28 ve Mekke’ye olan saygdarı da dev am ediyordu. Hz. İbrahim ve Hz. İsmail'den, öğrendik­leri üzere haccediyor2!), umre 30 yapıyorlardı.

Bu davranışları onları, gitgide, hoşlarına giden şeylere tapmaya götür­dü, asıl dinlerini unuttular, İbrahim'in ve İsmail'in dinini (Allahtan onlara

26

selâm olsun) başkasıyla değiştirdiler. Putlara taptdar ve kendilerinden önce­ki toplumlarm durumuna döndüler. Hz. Nuh'un (Allah’tan ona selâm olsun) kaviminin tapmış oldukları putları, hatırladıkları kadar, yeniden ortaya çıkardılar. Aralarında İbrahim ve İsmail (Allahtan onlara selâm olsun) çağ­larının adetlerini devam ettirenler de vardı: Kâbe’ye saygı, onu tavaf, hac, umre, Arafat1 ta 31 ve Miizdelife’ 32de vakfe33, kurban sunmak, hac ve umre es­nasında lebbeyk34 diye çağırış gibi -bu adetlere kendiliklerinden birtakım adetler daha kalarak.

Nizâr35 kabdesi ihlâl sırasında şöyle derdi:

Buyur Allahım! buyur!Buyur, Scııin ortağın36 yoktur! Ancak bir ortağın vardır, o da seniıı hükmündedir.Sen ona ve onun sahip olduklarına hükmedersin!

Telbiye37 ederek Onu birliyorlardı, ilâhlarını da yanma katıyorlardı, fakat sahipliğini yine Onun eline veriyorlardı. Allah (şanı yücedir) peygam­berine (Allahtan ona selâm olsun) “ Onlardan çoğu Allah'a-, ancak Ona ortak koşarak inanırlar 38” buyuruyor. Yani onlar Beni, Bana yaraştığı şekilde değil, yarattıklarımdan birini Bana ortak koşarak birlerlerdi, buyuruluyor.

’Akk 39 Kabilesi telbiye sırasında oğullarından siyah olan ikisini önleri­ne katarlar, bunlar kervanın önünde yürürler ve şöyle söylerlerdi:

Biz ’Akk kabilesinden iki kargayız!40

Onları takiben ’Akk kabdesi de şöyle söylerdi:

5Akk kabilesi Sana teslimdir, Yemenli kullarındır,

Bize izin ver, ikinci defa haccedelim!

Rabî’ a 41 kabilesi haccettiklerinde, şartlarını yerine getirip durulacak yerlerde durduktan sonra ilk nafrde42 dağılırlar, M.j/ikiıı4' sonuna kadar bek­lemezlerdi ((müslümanlar gibi)),

İsmail’in (Allahtan ona selâm olsun) dinini ilk değiştiren, putları diken, Sâ’iba, Vasîla 44, Bahîra 44 ve Hâmiya 44,yı getiren kişi, 'Anır b. Raid'a dır ki, o, Iıu(ıoyj45 b. İlânsa l>. ’Artır b. ’ Âmir al-Azdı'dır ve IJuzâ'a’ ®ıım babasıdır.

’Anır b. Lufyayy’m annesi, ’Amr b. at-Hâriş 47’ in kızı Fuhayra idi. Mu- dad al-Curhumt 4S’nin kızı Kam’a olduğu da söylenir.

Al-IJâris, Kâbe’ ııin yöneticisiydi. ’Amr b. Lııhayy büyüyünce yönetim işinde onunla anlaşmazlığa düştü, İsmail oğulları ile birleşijı Cürhüm49 ile savaştı. Onları yendi, Kâie’deıı uzaklaştırdı, Mekke’nin dışına sürerek Kut­lu Evin bekçiliğini üzerine aldı.50

Sonra ağır bir hastalığa tutuldu, kendisine denildi ki: Suriye’de Balkâsl denilen yerde sıcak bir pınar vardır, orava gidersen iyileşirsin. Oraya gitti, yıkandı ve iyileşti. Oranın halkının putlara taptığını gördü.-Bunlar nedir? diye sordu; dediler ki.-Biz bunların aracılığı ile yağmur ve düşmana karşı yardım isteriz. Bunun üzerine, bunlardan kendisine de vermelerini istedi51, verdiler, Onları Mekke’ye getirdi ve Kfıhe'nin çevresine dikti.

Abu l-Munzir Hişâm b. Mııhammad dedi ki:

((Babam)) Al-KalbVnin ((bana)) Abû Salih’ ten, onun da îbn ’Abbâs' tan naklettiğine göre îsâf ve Nâila 53 (Cürhiim kabilesinden İsâf b. Ya’ lâ de­len bir erkek ve Zayd’in kızı Nâila) vardı. İsaf Yemen’de Nâila'ya aşık ol­muştu. kabileleri hac için Mekke’ye geldiklerinde ikisi Kabe'ye girdüer, insanların gaflette bulunduğu bir sırada evde yalnız kaldılar ve birleştiler,i4 hemen de iki taş haline geldiler.5" Ertesi sabah onları öylece buldular, çıkar­dılar, durmakta oldukları yerlere diktiler. Daha sonra. Huzâ'56a, Kurayş ~7 ve Araplardan Kâbe'ye hacca gelen herkes onlara taptı.58

(/smai/oğıdlarmdan ve diğer topluluklardan, İsmail'in dinini terkettik- leri sırada, onları hatırladıklarına göre ilk adlandıraıılar) ve bu putları ilk edinenler Huzayl -9 b. Mudrika idi.

Onlar Suvâ’ı60 put edindiler. Put, Yanlın’ 61 bölgesinin RuhâtM yöresinde bulunuyordu. Yanbu ’Medine çevresindedir. Bekçisi Lihyân 63 oğullarıydı. Ben Huzayl’hı şiirlerinden onunla ilgili birşey işitmedim, sadece Yemenli bir a- damın şiirini işittim.

Kalb64 kabilesi, Dûmat65 td-Candal'Aeİâ Vadd'ı 60 put edindi.

Mazhic 61 kabilesi ve Crıraş 68 halkı Yagûs’u 69 put edindiler. Şair şöyle dedi:

Yaşa ((Mutlu ol)) Vadd.70 çünkü artık bize helâl değildir

Kadınlarla, oynaşmak71, din işi ciddiye aldı.

Bir başkası şöyle dedi:

Yağûs72 yürüttü bizi Murâd’a 73 doğru,

Tan atmadan saldırdık onlara!

Hayvan 74 kabilesi Ya’uk’u 75 put edindi. O, Şan'â’yn 76 Mekke yönünde iki gecelik 77 uzaklıkta bulunan Hayvan isimli bir köyde bulunuyordu. Ham- dân'ıa veya diğer Arapların onunla isimlendiklerini 7a işitmedim; onların ve­ya diğerlerinin onunla ilgili şiirlerine de rastlamadım. Zannediyorum bunun sebebi, onların Şan'â’ya, yakın bulunuşları, .fiimyorlilerle 79 karışmış olmaları ve Zû Nuvâs vahudi olduğunda, onlar yahudi olurken birlikte yahudi oluşlarıdır.

28

HinıyarMlet N a sr’ i 31 p u t e d in d ile r .

Onlar ona, Balha’ 82 isimli bir bölgede tapıyorlardı, llimyarlÜerdcn o- nunla isimlenmiş birisini 83 duymadım, onların veya diğer Araplardan biri­nin şiirinde de onun anıldığına rastlamadım. Bunun sebebi herhalde, Him- ynrlilerin Tubba’’ 85 zamanında putlara tapmaktan vazgeçip Yahudiliğe girmiş olmalarıdır.

Hı'rrayarlilerin Şaii’d’da Ri'âmS6 isimli bir tapmakları37 daha vardı, ona say­gı gösterirler, yanında kurbanlar keserlerdi. İçinden sesler 88 işitildiği söylenir. Tubba’ Irak seferinden döndüğünde, Medine’denberi kendisine arkadaşlık eden iki haham da birlikte geldi. Kendisinden Ri’âmh yıkmasını istediler. Tubba* -İstediğinizi yapın, dedi. Onlar da tapınağı yıktılar. Tubba’ ile bir­likte Yemen halkı yahudi dinine girdi. Bunun için ne Ri'âm7a, ne de İYitsr’e herhangi bir şiirde veya isimde rastlamadım.

Araplar şiirlerinden sadece tslâmdan kısa bir süre öncesinc ait olanlarını koruyabildiler.

Hişâm Abu’ l-Munşir dedi ki: Ben sırf Ri’âm üzerine şiir işitmedim, fakat diğerleri hakkında işittim.

Bunlar Nuh kavminin taptığı beş puttur, Allah (şanı yücedir) peygam­berine (Allahtan ona selâm olsun) indirdiği Kitabında ((Kur’an)) onları an­dı: [iVti/t dedi ki:-Ya Rabbi, onlar bana isyan ettiler, mallarının ve evlât­larının kendilerine büyük ziyandan başka birşey getirmediği kişilere uydu­lar, büyük bir hile düzdüler ve dedder ki:-Putlaruıızı sakın bırakmayın, Vadd'ı, Suvâ'ı. Yağ us'u, Yn YıA’u ve Nasr'ı terketmeyin. Onlar çok sapıttılar, zalimlerin sapıklıklarından başka birşeyini arttırma*].89

’’Artır b. Luhayy putçuluğu yayınca Araplar da putlara taptılar ve on* lan ilâh edindiler.

Onların en eskisi M atla t'"'0 idi. Araplar “ Abd Manât91" ve “ Zayd Maııât” diye isimler koyarlardı.

Manât, Mekke ile Medine arasında Al-MuşallaP1 yöresinde, Kudayd93 denilen yerde, sahilde dikiliydi.94

Arapların hepsi onu sayarlardı (çevresinde kurbanlar keserlerdi).35 Avs96 kabüesi, Hasrac96 kabilesi, Mekke’de, Medine’de ve komşu bölgelerde oturan herkes ona saygı gösterir, kurbanlar ve hediyeler97 sunardı.

Ma'add98 oğulları, İsmail’in (Allahtan ona selâm olsun) dininin kalıntı­larına bağlı idiler. Rabîa9S ve Muzarm da onun dininin kalıntılarına bağlıy­dılar.

29

Hiçbir kabile Manât’ a Avs ve Hazrac katlar saygı göstermedi.

Abu l-Munzir Ilişârn b. Mıthammad dedi ki:JCurayş'teıı99 birisi bize, Abu ’ ilbayda b. Abd Allah b. Abû 'ilbayda b.

’Ammâr b. YSstr’den (Avs ve Hazrac'i en iyi tanıyan kişiydi) naklen anlattı: Avs ve Hazrac kabileleri ile Yasrib 100 ve diğer yerler Araplarmdan onların dinine uyanlar haccederler, vakfelerde herkesle birbkte dururlar, fakat baş­larını tıraş 101 etmezlerdi. Tavafı bitirdikten sonra Manât'a gelirler, başlarını bu putun yanında tıraş ederler ve oıada dururlardı. Bu son hareket olmak­sızın haclarını tamam saymazlardı. Avs ve Hazrac'in ((Monot’a olan)) aşırı saygısı için Abd al-'Uzzâ b. Vadi'a al-Muzanî veya başka bir arap şöyle der:

Burada gerçekten doğru, samimî bir yemin ettim,

Hazrac kabilesinin kurban yerinde,102 Manât’m yanında.

Cahiliye Çağında Arapların hepsi, Avs ve Hazrac'e topluca Hazrac der­lerdi. Bunun için “ Hazrac kabilesinin kurban yeri” diyor,

Allahın (şanı yücedir) andığı103 Manât budur:* Ve öteki üçüncü Manât* O, Huzayl'e ve IJuzâa'ya aitti,

Kıırayş ve bütün diğer Araplar da ona saygı gösterirlerdi.10,1 Durum Allahın elçisinin (Allahtan ona selâm olsun) H. 8. yılda Medine’den çıkı­şma kadar böylece sürdü. Bu yıl, Allahın (Mekke’nin) fethini bahşettiği yıldı. Medine’den çıkalı dört veya beş gece olduğunda, peygamber Ş i i ’yi gönderdi, 'Ali onu yıktı ve orada bulunan şeyleri aldı. Bunları peygambe­rin (Allahtan ona selâm olsun) huzuruna getirdi. Aldığı şeylerin arasında Cassân 103 kıralı. Haris b. Abû Şamir 106 al-Cassmu niıı hediyesi olan iki kılıç vardı: Birisinin ismi “ Mihşam’, öbürününki “ Rasûb" idi. Bunlar, Alkarna' 1117 nın şiirinde andığı, al-Hâriş'in iki kılıcıdırlar:108

Demirden iki göğüs zırhı üstüste ve üzerlerinde İki kıymetli kılıç: Mihşam ve Rasûbl

Peygamber (Allahtan ona selâm olsun) bu iki kılıcı da fAli'ye (Allah ondan razı olsun) verdi. Söylendiğine göre, ‘ 4/i’ııin kılıcı Zu l-fakâr bu ikisinden biriydi.

I’j4/t’mn bu kdıçları Fals 10l) mabedinde bulduğu da söylenir110 Fals, pey­gamberin (Allahtan ona selâm olsun) 'Ali'yi gönderdiği ve 'Ali’nin de yık­tığı, Tayy]11 kabilesinin putudur.

Onlar daha sonra al-Lât'ı11 ’ put edindiler.Al~Lât 7 V i/,113te bulunuyordu. Manât't&n sonradır. O, dörtköşe bir

kaya parçasından 114 ibaretti. Bir yahudi onun yanında buğday dövm eyi115 adet edinmişti.

30

Bekçileri,116 Şakif117 kabilesinden 'Attâb b. Mâlik oğullarıydı. Onun üze­rine bir bina n * yapmışlardı. Kın ay g ve bütün Araplar ona saygı gösteriyor­lardı.

Ona nisbetle Araplar “Zayd al-Lât ll’ ” ve “ Taym al-LâtJ2Û” diye isimler takıyoTİardı.Lât, bugünkü Ta'if camiiııin sol minaresinin, verinde bulunu­yordu. Bu, Allahın (şanı yücedir) Kur’anı Kerimde andığı al-Lât’tır: 121 * Al- Lât ve al-'Uzzâ hakkında ne dersiniz?*.

5Amr b. al-Cuayd ondaıı şöyle bahseder;

Eğer ben K n V a 122 olan bağımdan geçersem,

Tapmaktayken ııl-Lâfı teıkeden kişiye benzerim.

Al-Mutalammis.1-} ’Amr b. al-Munzir hakkmdaki taşlamasında ondan 124 şöyle bahşeder;

Sen beni, taşlama korkusundan sürdün, fakat hayır,

Al-Lât ve dikilmiş laşlar hakkı için ((benden)) kurtulamazsın!

Bu durum Sakîf kabilesinin müslüman oluşuna kadar siirdü. Allahın elçisi (Allahtan ona selâm olsun), Mugîra 125 b. Şu’ba’yi gönderdi, o da onu yıktı ve ateşleyip yaktı.1:6

Bununla ilgili olarak, Şaddâd b. ’Arız al-Cuşami, putun yıkılışı ve ya­nışı sırasında, Sa/ci/’IUeri ona dönmekten alıkoymak ve ona düşman etmek için şöyle söylüyordu;

Al-Lât'ı korumayınız, onu yokeden Allahtır]

Kendini korumayanı siz nasıl korursunuz?127 İşte ateşte yandı, alevlendi;Taşları uğruna savaşmadı bile, değersiz! 128 Allahın elçisi ülkenize geldiğinde.Döner, ve o puta 129 hiç kimse yardım etmez.

Avs b. ffacar.130 al-Lât’a yemin ederek dedi ki:Al-Lât’a, al-’ Uzzâ'ya ve ona hizmeti tanıyan herkese yemin ede­rim,Ye Allaha da yemin ederim ki, Allah onların hepsinden yücedir!

Sonra al-’Uzzâ’ l31yı put edindiler.

O, al-Lât'tan ve Manâftan sonradır. Ben Arapların al-'Uzzâ'Aa.n önce bu ikisinin adını taktıklarını işittim.

Tanıîm b. Murr’un, oğluna, “Zayd Manât” b. Tamim b. Murr b. Udd it. Tâbiha ismini koyduğuna ve “ Abd Manât” ismine, al-Lât ismini de Şa'laba

31

b, ' Ukâbıinm oğluna, “ Taym al-Lâl” diye taktığına ve “ T ay m al-Lâl” &. Rıc- fayda b. Savr, “Zayd al-Lâl” t. Rufayda b. Şavr (b. Vabara b. Murr b. Udd b. Tâbıha), “ Taym al-Lât” i . Namir b. Kâsıt, “ Abd al-'Uzzâ" b. Kâ ’ b b. Sa'd b. Zayd Manât b. Tamîm isimlerine rastladım. Böylece al-'Uszâ ilk ikisinden sonra oluyor.

Abd al-'Uzzâ, b. Kâ'b, en eski Arap isimlerinde ndir.

Al-'Uzzâ'yı edinen kişi, Zâlim b. As'ad idi,

O, Suriye Nahla' 1I2sınm kuzeyinde, al-Ğumayr’’in karşısında, Mekke’ den Irak’a çıkışta sağda, Hürâz isindi bir vadide bulunuyordu. Bu vadi, Zât "Irk ın, al-Bustân’a doğru dokuz mil yukarısındadır. Zâlim b. As’ad onun üzerine bir e v 133 yaptırmıştı. İçinden ses1'14 işitirlerdi.

Araplar ve, Kurayş ((çocuklarına)) onun adıyla “Abd al-’ Uzzâ” diye ad koyarlardı,

O, Kuray.f in en büyük putuydu, onu ziyaret ederler, ona hediyeler su­narlar, yanında kurbanlar 13= keserlerdi,

Allahın elçisinin (Allahtan ona selâm olsun) bir gün ondan bahsettiği­ni işittik: “ Ben kavininim dinindeyken al-'Uzzâ’’ya boz bir koyun sundum” .

Kurayş kabilesi Kâbe'yi şöyle söyleyerek tavaf ederdi:

Lât hakkı için, 'Uzzâ hakkı için!

Onlar yüksek turnalardır,116

Onların şefaatine üm it137 bağlanabilir!

Üçüncüleri Manât hakkı için!

Derlerdi ki: Onlar Allahın kızlarıdır (hâşâ),1JS Onun yanında şefaatçi­dirler. Allah, elcisini gönderdiğinde ona şöyle valıvetti: *Al-Lât, al-'Uzzâ ve üçüncüleri Manât hakkında ne dersiniz? Oğullar sizin de kızlar Onun mu? O zaman bu haksız bîr üleştirme olur. Onlar sadece, sizin ve ataları­nızın Allahtan hiçbir selâhiyetleri olmaksızın takmış oldukları isimlerdir.*139

Kurayş ona, Ifurâi vadisinde, Sultânı140 isimli bir dağ yarığını mesken*41 yapmıştı ve orası Kâbe’nin kutlu bölgesi gibi kutlu olmuştu. Abû Cundûb al-Huşali al Kırdî’nin, tutkun olduğu bir kadın hakkında söylemiş olduğu sözlerde şöyle geçer (kadının ’ Uzzâ’ya olan yeminini hatırlatır):

Bütün varlığıyla yemin etmişti,142 büyük bir yemin;Sukâm tepelerini kutlulaştıran tepeye143 andıçmişti;“ Elbisemi göndermezsen, git!Hayatımızın sonuna kadar seninle asla144 konuşmayacağım!”

32

Ummu IJuvayris'ten ayrılık ona145 acı veriyor,Meramı, ne şekilde olursa olsun durumu146 düzeltmek!

Dirham b. Zayd al-Avsi de ona yemin ediyor:'Uzz&’mn kutlu147 sahibine148 andolsun.

Evinin önünde Sarif14g bulunan ilâha150 andolsun.

’ I/zzâ’nm kurban kesilen bir meydanı vardı, oraya Gabgab151 denirdi.

Al-Huzalî,151 Asmâ isminde güzel bir kadınla evlenmiş olan birisini taş­larken ondan bahseder:

Asmâ bir danacığın çenesiyle evlendirildi,Banû Ğanem'l33den bir adamın kurban ettiği boz bir dananın! Danayı i/zzâ’nm ğabğabma sürdüğü sırada,Gözünde bir leke farketti ve dağıtmakta154 acele etti!

Kurban etlerini, o sırada oraya gelenler ve orada bulunanlar arasında üleştirirlerdi, Gabğab, Nuhaykatu'l-Fasari'nin Amir b. at-fufayVe115 olan söz­lerinde de geçer:

Ey’ irilir156, eğer mızraklarımız sana erişebilseydi,Aftmı’ya157 ve Gabğab'a, koşan develer hakkı için,[Ya kendini, bir kılıcın dürtüşünden, kaçarak kurtarırdın, Keskin138 ve kana susamış ((bir kılıcın)); ya da şerefsiz159 bir şekil­de geberirdin ]

Ondan Kays b. Mutıkiz b. ’ ilbay d b. Zâtır b. Habaşîyya b. Salûl160 [al- H uzaî] de bahseder (Onu, Â'i/îâria’161dan Ifudâd oğullarından bir kadın do­ğurmuştur; bazıları kadını Hudâd Muhârib'&vn sayarlar), bu, Kays b. al- Hadâdtvya al-Hıizâıyya Mır:

Biz ilk andı Allahın evine içtik Yoksa, Ğaiğat’daki dikili taşlara içerdik.

Kurayş kabilesi ona bilhassa saygı gösterirdi.Zayd162 b. ’Amr b. Nufayl (cahıliye davrinde kendi kendine ibadet eder,

’ Uzza’ya ve diğer putlara tapmazdı), bu konuda şunları söylemiştir:

Lât’ı da ’ Uzzâ'yı da hepsini terkettim,Kuvvetli ve sabırlı olan böyle yapar,

Bundan böyle ne 'Uzzâ'ya ne onun iki kızına inanıyorum,Ne de Ganent oğullarının iki putuna giderim.Hubal’i163 de ziyaret etmemKi o, aklımın ermediği çağda bize ilâhtı.

33

'Uzzâ' mn bekçileri, Banâ Sulaym'’16iAeıı Banû Şaybân b. Câbir b. AT tır- ra [6. 'Abs b. Rifâ'a b. al-Hâris b. 'Utba lı. Sulaytn b. Manşûr] idi. Onlardan son bekçilik eden, Dubayya [6. Harami as-Sulamî] idi. Abû Hırâş165 al-Hu- zalî, Dubayya'daıı bahseder; kendisi ona gelmiş ve bir çift iyi sandalı ondan hediye olarak almıştı:

Sandallarım eskidiğinde bana sandal giydirdi,Dubayya, o ne iyi dosttu!Genç bir öküzün derisinden yapılma.Biribirine uygun güzel bir çift sandal.Ey yolcuların serin durak yeri!Eşyalarını soğuk ve nemli rüzgârın kamçıladığı yolcuların! Dubayya açlığına kâselerle karşı koyuyordu.

Yuvarlak166 çöreklerle dolu, eriştilmiş yağ ile örtülü kâselerle!

’’ Ussa’ya ibadet, Allah peygamberini gönderinceye, peygamber de onu ve öbür putları yokedip tapdmalarmı yasak edinceye kadar ve haklarında ayet167 ininceye kadar devam etti.

Bu yasak Kurayş'e çok zor geldi. A hû U(tayfta 568 (Sa'îd b. a W Aş b. U- mayya b. ’Abd Şams b. 'Abd Manâf), ölüm döşeğine düşünce, Abû Lahab 169 onu ziyarete gitti ve ağlar buldu. Dedi ki:-Niçin ağlıyorsun ey Abû Chayha, öleceğin için mi ağlıyorsun? Fakat ondan kurtuluş yoktur.-Hayır, dedi, kor­kuyorum ki, artık benden sonra 'Uzzâ'ya tapılmayacaktır. Abû Lahab dedi ki:-Vallahi sen yaşadığınca ona, senin sebebinle tapılmadı, senden sonra da senin ölümün sebebiyle, ona tapılmaktan vazgeçilmez. Abû U hay hu, Abû Lahab’in ona tapmaktaki kuvvetli heyecanından çok memnun oldu ve de­di ki:-Şimdi anladım ki, benden sonra birisi bulunacak!

Fetih 170 yılında peygamber (Allahtan ona selâm olsun), Hâlid b, Valid 171 i çağırdı ve dedi ki:-Batıu Nahla'deM ağaca git ve onu kes! Gitti, kesti ve Dubayya'yı da yakalayıp öldürdü; Dubayya onun bekçisivdi.

Abû Hırâş al-Huzalî Dubayya için şöyle ağıt172 yaktı:

Dubayya'ye ne oldu, o günden beri görmedim onu,İçenlerin arasında; çıktığını, tavaf ettiğini de görmedim?Yaşasaydı,173 sabahın erken saatinde ((şarap)) dolu bir kâseyle çıkardı,H atif174 oğullarının yonttuğu içki kaplarından bir kâseyle. Onun büyük bir kül yığını ve büyük bir tenceresi vardı,Çorba kabı, kış mevsiminin suyu sızdıran yalağına173 benzerdi.

34

[Stiieâm176 ıssızlaştı, boşaldı; yalnız valışı hayvanlar

Ve Ğaraf çaldıklarında hışırdayan rüzgâr orada barınır],

(Abû'l-Munzir dedi ki: Yatifu, at-tavâfân'dan, tâfa-yadfu'Aan gehr; al-Hatîf, Banû ’Amr b. Asad'm bir koludur; al-lakifu, dibine su vurarak çat­lamış kırdmış su yalağıdır, (Arapçada): kad lakıfa'l-Havzu (su yalağı çat­ladı) denir.

(Abû’l-Munzir dedi ki: Satıl h. al-Âş Abû Uhay ha, Mekke’de sarık sardı mı onun sarığından, başka kimsede bulunmazdı).

Al-Anazî Abû ’Ali 177 bize 173 anlattı, dedi ki: 'Ali b. aş-Şabbûh bize an­lattı, dedi ki: Abû’l-Munzir bize bildirdi, dedi ki: Babam hana Abû ŞâlH}' ten, o da İbtı ‘‘Abbâs,ta.n naklen, dedi ki:

Al-' Uzzâ, Batm A'a/ıZu’deki üç hurma ağacında 179 barınan bir dişi şey­tandı. Peygamber (Allahtan, ona selâm olsun) Mekke’yi fethettiğinde Ha- lid b. Valid'i göndererek dedi ki:- Battıı Nahla'ye git, orada üç samura (hur­ma ağacı) bulacaksın, birincisini kes! Gitti ve kesti. Döndüğünde peygam­ber (Allahtan ona selâm olsun) sordu:- Bir şey gördün mü? -Hayır, dedi. -İkincisini de kes! buyurdu. Gitti ve kesti, sonra peygambere (Allahtan ona selâm olsun) geldi,-Bir şey gördün mü? diye sordular.- Hayır dedi.-U- çüııcüsünü de kes! buyurdular. Gitti, fakat ne görsün; önünde, saçları kar­makarışık, elleri ensesinde, dişlerini gıcırdatıp duran bir cadı, arkasında da Dubayya (b. Harami aş-Şaybânî) as-Sulami, bekçisi. Hâlid’i görünce dedi ki:

Ey ’ bir saldırış saldır da, beni yalancı çıkarma!

Yürü, Halid'ın üstüm’, eteklerini dola örtünü kaldır!

Çünkü bugün, sen, Hâlid'i öldürmezsen,

Utanç içinde devrileceksin, kendini koru!

Hâlitl dedi ki:

[Ey 'Uzzâ],1“1 seni inkâr gerek, sana övgü değil!

Gördüm ki, Allah seni alçaltmış!

Sonra ona vurdu, başını kopardı, o anda cadı, simsiyah kömür oldu. Sonra ağacı kesti ve bekçisi Dubayya'yi de öldürdü. Peygambere (Allah­tan ona selâm olsun) gelerek olanları anlattı. Buyurdular ki:-İşte 'Uzzâl Artık Araplar için 'Uzsa yok. Bu günden sonra ona tapdmayacak!182

Bunun üzerine Abû Hırâş, Dubayya için, yukarıda geçen beyitleri söy­ledi.

35

Abû'l-Munzir dedi ki: Rırrayşlilrr ve Mekke’de oturan diğer Araplar, hiçbir puta, ’ Uzzâ’ya gösterdikleri kadar saygı göstermezlerdi, sonar Lât, sonra Manât gelirdi.

Kurayşliler, diğerlerinden ayrı olarak, yalnız ’ UzzıVya ziyaretler yapar, ona hediyeler sunarlardı. Bunun sebebi zannediyorum, ona yakın bulunuş­larıydı.

Kurayş kabilesinin ’ Uzzâ'yı seçtiği gibi, Şakîf kabilesi de Lât'ı seçmişti.

Aynı şekilde Avs ve Hazım: de Manâth seçmişlerdi.

Fakat Hepsi de ona {yani 'Uzzâ'ya) büyük saygı gösterirlerdi.

Amr b. Lufaayy'm getirdiği beş puta [Bunlar Allah Taâlâmn Kur’am Kerimde andıklarıdır:183* Vadd’i, Suvâ’ı, Yogits’u, Ya’ûfe’u ve Nasr'i bırak­mayın!*] ise buna olduğu kadar veya buna yakm değer vermezlerdi. Sanı­yorum ki bu, o putların onlara uzak bulunuşlarmdandı.

[Â'urayş gibi Cam1'4 ve Bâhilau5 da 'Uzza’ya taparlardı. Peygamber (Allahtan ona selâm olsun) Hâlid b. Valîd i gönderdi, o da ağaçları kesti, evi yıktı, putu kırdı].

İCttrayş’in Kâi>e’ 186ııin içinde ve çevresinde de putları vardı.

Onlarca bunların en büyüğü Hubalnı idi.

Duyduğuma göre bu, kırmızı akikten, insan şeklinde bir puttu, sağ ko­lu kırıktı. Kurayş onu bu şekilde almış, sonra ona altından bir kol yapmış­lardı.

Onu ilk diken Huzayma b. Mudrika b. al-Ya's b. Muzar idi. Bunun için ona Huzayma'nin HubaVi derlerdi.

O, Kabe’nin içinde bulunuyordu ve önünde yed i183 tane fal oku vardı. Birisinde “ sarih” ((saf)) yazılıydı, Öbüründe “ mjtlşııh'' ((safdeğil, iğreti)). Bir doğumdan şüphelendiklerinde ona bir hediye sunarlar, sonra fal okları­nı çekerlerdi. Eğer “sarih" çıkarsa çocuğu kabul ederler, “ muisafc” çıkarsa kabul etmezlerdi. Ölüm üstüne bir ok, nikâh üstüne de bir ok vardı; diğer üçünün ne işe yaradığını öğrenemedim. Bir meselede anlaşmazlık olduğun­da, bir yola veya ticarete niyetlendiklerinde, gelirler, onun önünde fal okları çekerlerdi. Ne çıkarsa ona göre189 hareket ederler, karar verirlerdi.

’Abdu’l-Muttalib190 onun yanında, oğlu Abdullah [peygamberin (Allah­tan ona selâm olsun) babası] hakkında fal oku çekmişti. Abû Sufyân b. Harbnn in, Ubud191 günü muzaffer olduğunda, hitabettiği put da budur:

Yücel Huball193 (Yani dinin yüeelsin!)

36

Peygamber (Allahtan ona selâm olsun) de şöyle karşdamıştı:

Allah hepsinden büyük, hepsinden yücedir!

Onların İsaf ve Nâila194 isimli putları da vardı.

Bu ikisi taş olduklarında, onları, halka ibret olsun diye, Kâ&enin yanı­na diktiler. Fakat üstünden uzun süre geçip de putlara tapılmaya başlanın­ca, onlarla birlikte bunlara da tapddı. İki taştan birisi hemen İCâie’nin ya­nında, öbürü Zamzam195 kuyusuna yakın dikiliydi. Kurayş, Kâhinin yanın­da bulunanı öbürünün yanma taşıdı. Onların yanında kurban keser, hayvan boğazlarlardı.

Abû Talib196 (Kurayş peygamber (Allahtan ona selâm olsun) sebebiyle Banû Hâşim,197e karşı andlaştığında, onlara andiçerek) o ikisi hakkında şöy­le demişti:

Soyumu ve kalbilcmi Kâie’nin yanında topladım,Çizgili Yemen örtüsünden giysisini tuttum,

*4$’ar,198larm bineklerini çöktürdükleri yerde,

îsâ f ve iVâiZo’dan çıkan sulara andolsun!

(Dedi ki: Al-Vaşâil çizgili kumaş demektir).

Isâ/’tan, Bişr b. Abû Hâzim [al-Asadî]199 şöyle bahseder:

Başında kuşku-200 oturuyormuş gibi hareketsiz, ona yaklaşdmaz!

Hayızlılarm201 İsaf,m291 önünde duruşları!

Araplar ’Abd20* ile başlayan isimler kullanırlardı. Bunun putlarla204 il­gili olup olmadığını bilmiyorum. Meselâ: “ Abdu Yâ/ti” , “ Abdu Ganem” , “ Abdu Kıtlar, “ Abdu Ruiâ

Bazı raviler, Ruza'nm205 Banû Rabî'a b. Ka’b b. S al d b. Zayd Manât'm tapmağı olduğunu söylerler, al-Mustavğir106 onu yıkmıştır. (Bu, ’ Amr b. Rabî'a b. Ka’b b. Sa'd b. Zayd Manât b. Tamim’&ir. Fakat şu şiiri söylediğinden al-Mustavgir diye anılır:

Su baldırlarında207 cızırdıyor,

Sıcak sütte pişirme taşlarının208 cızırdadığı gibi!

Dedi ki: Al-vağir, sıcak, kaynar demektir).

Al-Mustavgir, İslâmiyet çağında Rııza yı yıktığında şunları söylemişti:

Ruzaya bir saldırış saldırdım,

Karanlık fundalıkta harabeye çevirdim onu!

Ve onuu istemediği şekilde 'Abd Allak diye bağırdım,Çünkü ancak ’Abd Allah gibi birisi haram bölgeyi zaptedebilir.

tbni Adham (Kalb kabilesinden ’Amir b. ’A v f209 oğullarından biri) de şunları söyledi:

Kavmimizden atldarla karşdhştın,

Seni ’Ayyâr’m çekirgelerine benzettiler!

Onları görünce ürktün,

Tıpkı domuzun11(1 sıcak211 sudan ürktüğü gibi!

((İbııal-Kalbi)) Dedi ki: Al-igâr sıcak su demektir. ’Ayyâr da Kalb ka­bilesinden bir adamdı, soğuk bir sabah çekirgelerin hücumuna uğradı. ’Ayyâr’ m bir dişi eksikti, yeri de boştu, çekirgeleri212 yemeye başladı. Birisi diş boş­luğundan dışarı kaçtı ’Ayyâr dedi ki: Vallahi bu canlı! (yani ölmemiş). Be­yitte geçen ganazûke,213 atlılar seni ’ Ayyârmi çekirgeleri214 sıkıştırdığı gibi sıkıştırddar, demektir).

Allahın elçisi (Allahtan ona selâm olsun) Mekke’nin fethi günü, zafer­den215 sonra mescide girdi, putlar Kâbi'niıı çevresinde dikili duruyorlardı. Yayının boynuzuyla onların gözlerine ve yüzlerine dürtmeye başladı, aynı zamanda şöyle söylüyordu: *Hak geldi, batıl gitti batd zaten gidicidir*.216 Sonra buyurdu, putları yüzüstü devirtti, hepsi mescidin dışına çıkarılıp ya­kıldılar.217

Râşid b. ’Abdullah as-Sulami bu konuda şunları söyledi:218

Dedi ki:319 Gel ((eskisi gibi)) konuşalım! Olmaz dedim,Allah ve Islâm bunu bana yasak ediyor!220 Muhammed’i ve ümmetini görmedin mi,Fetihten sonra, putlar kırılırken?Asıl sen Allahın nurunun yayılışını görmeliydin,Şirkin231 yüzünü karanlık bürürken!

Dedi ki: Onların Manâf’ı222 da vardı.

Ona nisbeten Kurayşliler “ Abd Manâf ” 223 diye isim koyarlardı. Fakat ben onun nerede bulunduğunu ve onu dikenin kim olduğunu bilmiyorum,

Hayızlı224 kadınlar putlarına yaklaşamaz ve onlara dokunamazlardı,225 ancak belli bir uzaklıkta dururlardı.

Bu konuda, Bafâ126 b. Kays b. 'Abdullah b. Ya’mar, cüzzamlı olan tt£- Şaddâh al-Layşî ile aynı kişidir, şunları söylemiştir (llişâm b. Muhummad Abû’l-Munzir dedi ki: Hâlid b. Sa’îd b. al- Aş bana babasından naklederek

38

dedi ki: Kendisinden soruldu-Bu nedir ey BaVâ? Dedi ki:-Bu, Allahın par­lattığı kılıcıdır):

[İbn al-Hurayz\227 Zamâm’da2“ ' bıraktım,

Arkadaşlarıyla birlikte; açgözlü223 kuşlar çevresinde dönüyorlardı!

Atların ilerlemesine, ancak

Zayıf yetimlerin inleyişleri karşı22'' geliyordu!]

Düşmanları da bıraktım, kuşlar biraz uzaklarında bekleşiyorlardı

Hayızlı kadınların ManâfVı çevresinde bekleyişleri gibi!

( ((îbtı al-Kalbî)) Dedi ki: Al-MuHanizu, bir yerden beride duran de­mektir).

Dedi ki: Mekke’li lıer ev sahibinin bir putu230 vardı, evlerinde ona ta­parlardı. Birisi bir yolculuğa niyetlendiğinde, evinde yaptığı son iş, eliyle ona dokunmak231 olurdu; yoldan döndüğünde de, evine girer girmez, yap­tığı ilk iş, aynı şekilde, eliyle ona dokunmak olurdu.

Allah peygamberini (Allahtan ona selâm olsun) gönderdiği, o da onlara Allahın birliğini bildirip, yalnız Ona ibadet etmelerini, ortak koşmamaları­nı söylediği zaman, dediler ki: “ Ne o, ilâhları bire mi indirdi,232 doğrusu bu şaşılacak bir şey!233 “ Putlarını kastediyorlardı.

Araplar putlara tapmayı çok basitleştirmişlerdi:Bazıları bir tapmak, bazıları da bir put edinmişlerdi.

Bir puta veya bir tapmağa gücü yetmeyen, Kâie’nin veya diğer tapı­naklardan birinin önüne hoşuna giden bir taşı diker, sonra tapmağı ta,vaf234 eder gibi onu tavaf ederdi. Bu taşlara al-Anşûb2is derlerdi.

Bunlar heykel şeklinde olursa, yani belli birer şekilleri olursa, bunlara al-Aşnâm veya al-Avşân236 derler, onları tavaf etmeğe de ad-Davâr237 der­lerdi.

Birisi bir yolculuk sırasında konakladığında, dört tane taş abr, içlerin­den en güzelini seçerek onu ilâlı edinir, diğer üçünü de tenceresine pişirme taşı233 yapardı, ayrılırken onu orada bırakırdı. Başka konaklayışlarmda da aynı şeyi yapardı.

Araplar bütün bu taşlara kurban keserler, hayvan boğazlarlardı, böy- leee onlara yaklaşırlardı, bununla birlikte Kâbe'mn hepsine üstünlüğünü tanırlardı: Hac ve umre için ona giderlerdi.

Yolculukları sırasındaki davranışları da, sırf Kâ&e’deki hareketlerini hatıı-layaraktı, ona olan derin eğilimlerinden ötürü böyle yapıyorlardı.

39

Taşlarının ve putlarının yanında kestikleri koyunlara al-Atâ'ir 239 di­yorlardı (al-’atıra Arap dilinde aş-şabiha, ((boğazlanmış)) demektir); kur­ban kestikleri yere de al-'itr, (sunak) derlerdi.

Bu konuda 240 Zukayr b. Sulmâ24i şunları söylemiştir:

Onu242 bıraktı243 ve bir gözetleme kayasının 244 tepesine uçtu, Başını kurbanın kana buladığı 245 bir kurban taşı gibi!246

ffusâ’a’dan ■ Mulayh oğulları -bunlar Talfra at-Talafıât’m 247 soyudurlar- cine 248 taparlardı. Onlar hakkında şu ayet indi: * Muhakkak kİ, Allahtan {i ay­rı taptıklarınız da sizin gibi kullardır*! 245

Bu putların arasında Zu'l-halasa450 da bulunuyordu.Zu’l-halasa, üzerine bir çeşit taç oyulmuş ak bir taştı. Mekke ile Yemen

arasındaki Tabâla'da,251 Mekke’den yedi gecelik uzaklıkta bulunuyordu. Bekçileri, Bâhila b. 4’şur’dan Umâma oğullarıydı, iTaş’am,252 Bacîla,25i Azd as-Sarât2Sİ ve Havâisin251 Araplarından onlara komşu olanlar ona saygı gös- teirler ve kurbanlar sunarlardı. [Aynı şekilde, Tabala’da oturan Araplar da ona saygı gösterirlerdi.] Onlardan biri şunları söylemiştir:

Ey Zu'l-halasa, eğer sen kan davasıyla görevli olsaydın, Benim gibi, ve senin baban gömülmüş olsaydı,Düşmanın öldürülmesini yasak etme hatasma düşmezdin!

Bu adamın babası öldürülmüştü, intikam almak istiyordu, Zu'l-hala- sa'ya geldi, önünde fal oklarını156 çekti, fakat yasaklayıcı ok çıktı, bunun üzerine, yukarıda geçen beyitleri söyledi: Bu beyitleri îmraa'l-kays b. Hucr al-Kandî'yt 257 atfedenler varsa da yanlıştır).

Hıdaş258 b. Zuhayr al-’ Amiri bu konuda, aralarındaki bir andlaşmayı kastederek, kendilerini bu aııdiaşmada aldatan /Iş’ag b. Vahşî al-Has ami y e 239 der ki:

Ona aramızdaki200 ilâhı hatırlattımVe uzun süredir mevcut andlaşmayı, hatırladıysa!Tabâla günündeki ak261 taşı da hatırlattım,Hıristiyan olduğu262 an-Nu'mân 263 hapishanesini de!

Allahın elçisi (Allahtan ona selâm olsun) Mekke’yi fethettiğinde, Arap­lar müslümaıı oldukları ve temsilcileri ona geldikleri zaman Carîr b. 'Abd Allah 264 da müslüman olarak gelmişti. Peygamber (Allahtan ona selâm ol­sun) dedi ki: - Ey Carîr, beni Zu’l-halasa'Asm kurtarmaz misim? -Hayhay! dedi. Peygamber (Allahtan ona selâm olsun) de onu gönderdi. Gitti, Bacî- fo’dan Ahmas oğullarını da beraberine alarak puta yürüdü. Haş’am ve Bâhi*

40

la putu korumak için onunla savaştılar. Bâhila'dan, o gün, onu koruyanlar­dan 100 kişiyi, iîaş’am’lüardan da pek çok kişiyi öldürdü, Banû Kukâfa b. ’ Amir b. Has’arn’dan da 200 kişi öldürdü. Onları yendi ve bozguna uğrattı Zu'l-halasa tapmağını yıktı, ateşe verdi, tapınak yandı. Olanlar üzerine Has’ am’dan bir kadın şunları söyledi.:

Banû Umâma. al-Valiyya’da26S yığın26® yığın döküldüler,Hepsi de kargı yaralarıyla261 inler halde!En önemli işleri için gelmişlerdi,Önlerine, kılıflarıyla kükreyen arslanlar368 çıktı!Ahmas kahramanları, Haş'anı kadınlarına daHer yana dağılan hakaretten pay düşürdüler!

Bugün (İbn al-Kalbi'nin çağında) Zu'l-halasa, Tabâla camiinin kapı eşiğidir.

Biz Allahın elçisinin (Allahtan ona selâm olsun) şöyle söylediğini işit­tik: “ Davs’ler, alışık oldukları şekilde, tekrar Zu'l-halasa'ya. taparken, ka­dınlarının kıçları birbirine çarpmadıkça169 dünyanın sonu gelmiyecektir” .

Kinâna'nm 270 iki oğlu olan Mâlik110 ve Milkân 210 boylarının, Cııdda Î71 (Cidde) kıyısında Sa’d 272 isimli bir putları vardı.

Bu uzun bir kaya idi. Onlardan birisi bir gün develeriyle, develeri ona vakfetmek ve böylelikle onun tarafından takdis olunmak için puta vardı. Tam puta yaklaştığı sırada develer iirktüler [çünkü putun üzerine kan dök­me adeti vardı] Herbiri bir tarafa dağılarak kendisinden ayrddılar. Adam çok üzüldü, bir taş alarak puta fırlattı ve dedi ki: “Allah senin ilâhbğmı kal­dırsın! develerimi kaçırttın.” Sonra [gitti, onları aradı, buldu, bir araya ge­tirdi ve] şöyle söyleyerek uzaklaştı:

Biz Sa'd'a bizi birleştirsin diye geldik,Fakat Sa’d bizi darmadağın etti. Öyleyse biz Sa’d’dan değiliz!Sa'd artık çöldeki kayadan başka bir şey değil!Ona ne eğri ne de doğru için dua edilir!273

Davs’in,274 yani Munhib b. Davs oğullarının Zu’ l-kaffayn 275 denilen bir putları vardı.

Müslüman olduklarında, peygamber (Allahtan ona selâm olsun) At- Tufayl b. 'Artır ad-Davsî 276,yi gönderdi, o da onu yaktı, aynı zamanda şun­ları söylüyordu:

Ey Zu'l-kafayn, 277 sana tapanlardan değdim!Bizim doğumumuz seninkinden daha şereflidir!İşte senin içini ateşle doldurdum!

41

A si soyundan al-llâriş b. Yaş kur b. Mubassır oğullarının Zuşşarâ2,8 denilen bir putları vardı.

Al-Grıtarif’tcn biri onunla ilgili şu beyti söylemiştir:Z iî'.ş-,yjni'jı ırı önünde çepeçevre yer aldıkVe güçlü kuvvetli ordumuz, düşmanların başlarını kopardı.

.K«ida‘"79nm, Laftm’2SOm, Ciişâm'ınm, Âmila2S1 ve Ğatafan,n lm suriye boylarında al-Ukaysir214 isimli bir putları vardı.

Zuhayr b. Abû Sulmâ oııdan şöyle bahseder:

Ukaysır'uı kutlu taşlarına andiçtim!Başların ve bitlerin kazındığı23' yere andiçtim!

RabV b. Zabu’ al-l'uzltrv’" de şu beyti söylemiştir:

Çevresindeki insanlarla övgü ve alkış*07 namelerinin

Sahibi2fiS olan Ukaysır’a andolsun ki beıı2S9.

Fahm’29üin miiLtefiki aş-Şanfara al-Azdî ondan şöyle bahseder:

Evet, ’Artır ve gurubunu himayesine almış olan biri,

Ukaysır'm291 giysilerine andolsun, bana güçlük çıkarır!

Muzayna291 kabilesinin Nuhm293 isimli bir putları vardı.

Ona nisbeten “ Abd .rVuJım” diye isim takarlardı. Nuhm'un bekçisi, Hu- za’î b. ’Abd Nuhm isminde biriydi Muzayna’den ’ Addâ194 oğullarmdandı.

Peygamberi (Allahtan ona selâm olsun) işittiğinde puta koştu ve şu beyitleri söyleyerek onu kırdı:

Yanında kurban kesmek için Nuhm'a gittim

Her zaman yaptığım gibi ibadet için

Aklımı kullanarak kendime dedim ki:

Bu da ilâh mı, hiç düşünmez misiniz?295

Vazgeçtim, bu günden sonra benim dinim Muhammed’in dinidir.

İlâhım da Göğün övgüye lâyık, yüee İlâhı!

Sonra peygambere (Allahtan ona selâm olsun) gitti, müslüman oldu ve kavmi Muzayna’nin de müslüman olacağına teminat verdi.

iVu/tm’dan Umayya b. al-Askar de bahseder:

Eğer boyunlarıyla iki çobana rastlarsan,

Nuhm’a andiçen296 iki siyah çobanoığa,

42

Aralarında bölüştürülmüş etten2,,7 artık olduğu halde,

G-eç git, et iştahın kabarmasın!

Azd as-Sarâim da Â’ım293 denilen bir putları vardı.

Zayd al-Hayr,299 yani Zayd al-Hayl at-Tâî ondan bahseder:Önüne gelene onları bozguna uğrattığını söylüyorsun,M ’im’e andolsun ki, onların şekillerini bile tanımıyorsun!

’yinaza,300mn da Su’ ııyr301 isimli bir putları vardı.

Kalb kabilesinden Gaffar b. Abû Halâs302 devesiyle çıkmıştı; putun ö- nünden geçtiği sırada hayvan ({kanlı puttan)) ürktü, ’Anazalar o .sırada o» rada kurban kesmişlerdi. Ca'far bu olay üzerine şu beyitleri düzdü:

Yavru devem boğazlanmış yatan303 kurbanlardan ürktü, Yakdum'un iki oğlunun ziyaret ettiği Sıi’ayr’’ın çevresinde! Yazkur gurubu onun her iki yanında dikkatle, ilgiyli bekliyor­lardı.

O ise onlara bir sözle olsun cevap \ ermiyordu!

(AbuH-Munzir dedi ki: Yaffdum ve Yazkur ’Anaza’’ î04nm iki oğludurlar; şair bunların kabilelerini Su'ayr'ı tavaf ederken gördü).

Arapların toz renkli dikili taşları da vardı, bunları da tavaf ederler, yan­larında kurbanlar keserlerdi. Bunlara al-Anşâb,™' bunları tavaf etmeye de ad-Davar 300 derlerdi.

Bu konuda ’ Âmir b. at-Tufayl (bir gün Ganî b. Aşur'u gider, onlar o sı­rada dikili taşlarını tavaf etmektedirler, kızları da beraberdir, onların gü­zelliğini görür) şöyle der:

Keşke daydarım Mani’ler olsaydı!Onların her akşam bir davarı vardır.!

Al-Hâriş’ten ve al-Ka lydeıı olan 'Anır b. Câbir de bunlardan bahsetmiş-

öuiay/’lılar ■107 vemin etti, sürülerini çekmiyeeekler,Ben de Atışâh'a, dikili taşlara yemin ediyorum ki onları tehdit etmiyeceğim.

Al-Muşakkıb al-Abdî,308 Amr b, HintLe, -109 bununla ilgili şu beyti söy­ledi:

Küçücük oğlanlar taşlarını tavaf ediyorlar,Kaşları henüz kararmamış küçükler!

(Hucn, sıbyan demektir).

43

Al-Fazârî310 (Kurayş uygunsuz bir hareketinden ötürü ona kızmış ve Mekke’ye girmesini yasak etmişti) bu konuda demiştir ki:

Kutlu taşımı arkamda taşıyarak311 kurbanımı sürüyorum,

Kavmim içinde benzerim var mı benim?

Banû Zamra312 dan birisi aralarındaki bir savaşta bunu andı:

Kutlu taşlara ve örtüye313 yemin ettim!

Al-Mutalammis az-Zuba’î bunu anarak, ’Anır b. Hind'e, kendisine ve Tarafa b. al-'Abd'a yaptıkları hakkında şunları söyledi:

Sen beni, taşlama korkusundan sürdün, fakat hayır!

Lât' a ve kutlu taşlara and olsun ki kurtulamazsın!314

(Yani, ((Benim seni taşlamamdan)) kurtulamazsın, demektir, atradtu dan geliyor, iaradtu'dan değil).

’ Amir b. Vâşila Abu't-Tufayl al-Laysî İslâmiyet çağında, yaşadığı bir savaşı anlatırken bunu anar:

Sen bilmezsin, bazı akın

Bağırtlak sürüsüne benzer; Ardı arkası kesilmez!

Yüzümü çevirdim, bir kırmızı at ki,315

Kurban kanlarına bulanmış kutlu taşa benziyordu!

ffat>/ân,31<ihların da ’Umyanis 317 isimli bir putları vardı, Havlan ülkesin­de bulunuyordu.

İddia ettiklerine göre, hayvanlarından ve mahsullerinden bir kısmını rızalarına ermek için onunla Allah (şanı yücedir) arasında ((eşit olarak)) bö­lüştürürlerdi. Fakat, ’ Umyânis’in hakkından Allahınkiae geçeni ((puta)) geri verirlerdi de, Allahmkiııden pulunkine geçeni ona bırakırlardı.

Bunlar, /iai'/dn’lılann “al-Udûrre” 318 veya “ al-Usûm’>' denilen bir boyu idiler. Öğrendiğimize göre onlar hakkında şu ayet indi: 319 *Onlar Allah için, Onun yarattığı ekin ve meyvelerle hayvanlardan bir hisse ayırdılar da, ken­di boş zanlarmca şu Allahın dediler, şu da ortaklarımız olan putların. Or­taklarına ait olanlar Allaha ulaşmaz amma, Allaha ait olanlar, onlar ortak­larına gider. Hükmedegeldikleri bu şeyler ne kötüdür.*

Hassan b. Şâbit,no Nahla'da bulunan ’ Uzzâ için dedi ki:

Allahın izniyle tanıklık ederim ki, Muhammed Yukarda göklerin üzerinde olanın elçisidir!

44

Yahyâ'mn babası ((vaftizei)) ve Yahyâ. ikisi de

Allahın yanında makbul olan dine hizmet eltiler;

Batnı Nahla'de bir vadide oturana gelince,

Ye ona inananlara; iyilikten '21 yoksun ve uzaktır onlar!

[Yahudilerin düşmanlık ettiği, Meryem'in oğlu da

Arşın sahibinin elçisidir, peygamberdir!Şüphesiz o Ahkâf'l ı 122 kişi de, kendisini kınadıklarına

Allah aduıa savaşmış ve adaletten 323 ayrılmamıştı.]

(Hişâm dedi ki: Al-fallu. faydası ve bereketi olmayan verimsiz toprak anlamındadır, ((Şair)) 'Uzzâ'yı buna benzetiyor).

ffâris i2* b. Ka'b oğullarının İVacrân’da 325 bir Ka’ba’ ;'26leri vardı, ona saygı gösterirlerdi,

Al-A'şâ'mn 327 andığı budur. İddia edildiğine göre orası, bir ibadethane değil, andığı kişilerin toplantı odasıydı.

Bu iddia doğrudur sanırım, çünkü ben hiçbir şiirde Haris oğullarının onunla isimlendiğini işitmedim.

îyâd'm,32S Kûfa ile Başra arasında, Zahr denilen yerde, Sindâd' 329da başka bir Ka’ia ’lcri vardı. Al-Asvad b. Ya'fur'un andığı330 bu olsa gerektir. İşittiğime göre burası bir ibadet evi değil sadece şerefli, önemli bir evdi, bu­nun için bahsetti,

Cuhayna’deii331 'Abdu'ddar b. Hudayb denilen bir adam halkına dedi ki: “ Gelin bir ev yapalım (ülkelerinin al-Havrâ denilen yerinde), Kabe'ye ben­zetelim, ona saygı gösterelim, böylelikle bir çok Arabi kendimize çekeriz” . Onlar ise bu fikre değer vermediler, yanaşmadılar. O da bunun üzerine şu beyitleri söyledi:

Bir ev yapılsın istemiştim;Ne günahtır, ne de günaha yol açar!Fakat onlar, ne zaman önemli bir işe çağrılsalar,Sırt çevirirler, razı olmazlar ve Kavdam'a3Î’ çekilirler! 333 Çağrılsalar da çağrılmasalar da yerinirler,Yüz çevirirler, hele bazısı dilsizler gibi yüz çevirir!Faydaları başkalarmadır, akrabalarında ise

Açtıkları yaralar, kızgın bir demirinki kadar derindir!

Hişâm b. Muhammad dedi ki:

45

Ahraha al-Aşram,334 Şan'â’da 335 Lir bina 336 yaptırmıştı, al-Kalîs3i'1 ismini verdiği bir kiliseydi bu, mermerden ve çok güzel yaldızlı ağaçtan 338 yapılmış­tı. Habeş kiralına da şöyle yazmıştı: “ Sana öyle bir kilise yaptırdım ki, ben­zerini kimse yapmış değildir. Arapları, haccettikleri evden çevirinceye kadar rahat bırakmıyacağım.” Ayları ayarlayanlardan 339 birisi bunu işitti, kai ­minden iki kişiyi, gidip kiliseyi kirletmeleri için gönderdi; gittiler, kirletti­ler. Ahraha bunu işittiği zaman fena halde kızdı,-Kim buna cüret etti? dedi. Kabe’ye saygılı olanlardan bazıları, dendi. Toparlandı, fille ve Habeşlilerle yola çıktı. Sonra bilinen340 olaylar oldu.

Hasarı b. ’ Ulayl341 bize 342 anlattı, dedi ki: Bize ’Ali b. aş-Şabbûh anlattı, dedi ki: Bize Abû'l-Munzir Hişûm b. Muhammad anlattı, dedi ki: Abu Mis­kin bana babasından naklederek dedi ki: İmra’ alkays b. Hucr, Banû A s ad’e 343 baskın yapmak niyetiyle ğu'l-lfalaşa’ya 344 nğıadı (bu Tabâla'de bir puttu, Arapların hepsi ona saygı gösterirlerdi, önünde üç fal oku vardı: ((buyu­rucu)) al-âtnir, ((yasaklayıcı)) an-nâlıi ve ((mühlet verici)) al-mutarabbiş), önünde üç defa ok çekti, her seferinde de yasaklayıcı ok çıktı. Bunun üzerine okları kırdı, putun suratına fırlatarak dedi ki: “ Babanın organını ısırasm!34S Eğer şenin baban öldürülmüş olsaydı, beni alıkoymaz dm” . Sonra Banû A- sad’e saldırdı ve kazandı.

Bu olaydan sonra artık Zul-halaşa'dan bir şey sorulmadı, sonra Allah İslâm’ı gönderdi. İmra’ alkays onu terkedenlerin ilki oldu.

Al-Anasî bize anlattı, dedıki: Bize ’Ali b. aş-Şabbâh anlattı, dedi ki: Hişâm h. Muhammad şöyle söyledi: Bana, künyesi346 Abu Bişr olan, ’Amir b. Şibl adında bir adam anlattı, adam Carın347 kabilesinden di, dedi ki:

“ Kuzâa, Lalım, Ciişâm kabilelerinin ve Suriy'e lıalkmm al-Ukayşır348 denilen bir putları vardı. Ona haccederler, yanında başlarını tıraş349 ederler­di. Onlardan birisi ne zaman başını tıraş etse, her saç demetiyle birlikte bir avuç430 unu karıştırarak atardı” . (Abû’l-Munzir dedi kİ: Al-kurratu, avuç dolusu demektir).

Yine dedi ki: İşte Havâzinliler onu tam bu sırada ziyaret ederlerdi. E* ğer bir avuç una, saçla birlikte351 atılmazdan önce yetişirse, sahibine derdi ki:

Unu bana ver. Ben Havâzin’den bir muhtacım.

Fakat eğer yetişemezse saçı bitleri ve unları ile birlikte alır, ondan bir ekmek pişirir, yerdi.3-2 Carm ve Ca'da353 oğulları, al-Akîh denilen bir su yü­zünden peygamberin. (Allah’tan ona selâm olsun) önünde kavga etmişlerdi. Allahın elçisi (Allahtan ona selâm olsun), Carm lehinde hüküm vermişti. Bunun üzerine Carm’den Mu ’ âviya b. 'Abd al-Uzzâ b. Zira şu beyitleri söyledi:

46

Gerçekten bildiğiniz gibi ben Carm’den birisiyim,

Topluluklar peygamberin yanında bir araya geldiklerinde,

Siz onun hükmüyle ikna olmadıysanız da,

Ben peygamberin hükmiivle tamamen ikna olmuşum!

Carnı’’i görmediniz mi, nasıl yükseldi, babalarınız

Bitlerle birlikte Ukayşır'ın kuyularına354 dalarlarken?

Bir avuç un atılırken der ki: Bitsiz at,

Ben Havâziri’liS5S bir muhtacım.

Bütün bu insanların arasında siz nesiniz?

Evet sizler sadece kuyruk ve ayaklarsınız!

Gerçekten siz kısa oluşmuş iki küçük parmak gibisiniz,

Bütün diğer parmaklar o ikisini geçerken!

Abû’l-Murızir Hişâm b. Muhummad dedi ki: Aş-Şarfcî156 bana, Kinûna oğullarından Surâka b. Mâlik b. Cu'ştım al-Mudlici'357 den bu konuyla ilgili şu beyitleri okudu:

O size -ey babasızlar-358 bize küfretmeyi yasak etmedi mi?

Cuşâm, Lahm ve Mavâsim yüz çevirdi,

Ve çanakları Razvâ*59 dağındaki havuzlara benzeyen

Her Kuzâî. size yaptıkları kötülüklerle alçaklaştıklarından360 ötürü

Burunları yere sürünmüş olduğu halde161

Böylesi adanı utanmaz ve iyi yemez!362

Abû ’Ali al-'Anazî bize anlattı, dedi ki: Bize ’Ali l). aş-Şabbâh anlattı, dedi ki: Bize Abû’l-Munzir Hişâm b, Muhammad b. as-Sâib al-Kalbî anlattı, dedi ki: Bana babam anlattı,

Başlangıçta putlara tapış363 şöyle oldu: Âdem (Allahtan ona selâm ol­sun) öldüğünde, Âdem'in oğlu Şıi’in oğulları onu, Hindistan’da, ilk indiği yerdeki bir mağaraya gömmüşlerdi. (Bu dağa Navz 364 derlerdi, yeryüzünün en verimli dağıydı. Şöyle bir söz vardır: iViTOîi’den verimli, Barahût’tan 365 çorak: Barahût, Jfatframavt’de, Tin'a denilen bir köyde bir vadidir. Al-A- nazî bize anlattı, dedi ki: Bize ’Ali b. aş-Şabbâh anlattı, dedi ki: Abâ’l-Mun- zir dedi ki: Bana babam anlattı, o, Abû Şâlib’ten o da lbni ’Abbâs’ tan işit­miş, dedi ki: İnanmışların ruhları, Şam’da (i 1-Câbivü’da,'66 müşriklerin ruh­ları ise, Barahût’ 367dadır).

47

Abû 'Ali al-'Anasi bize anlattı, dedi ki: Bize ’AH b. aş-Şabbâh anlattı, dedi ki: Bize Abû'l-Munzir babasmdan-babası Abû Salih'ten, o da lbni 'Ab- bâs'tan işitmiş-naklederek derli ki: Şît368 oğulları,Adem'in mağaradaki cese­dine giderler, ona s a y g ı dönüşünde bulunurlar ve rahmet dilerlerdi. Adenı’ in oğlu Kâbil'in 370 oğullarından birisi dedi ki: “ Ey Kâbil oğullan! Şît oğul­larının bir Davar'ı 371 var, onun etrafında dönüyor, ona saygı gösteriyorlar, sizin bir şeyiniz yok!” . Sonra onlara bir put yaptı, böylece o put yapanlarm ilki oldu.371

Al-Hasan b. ’ Ulayl bize anlattı, dedi ki: Bize 'Ali b. aş-Şabbâh anlattı dedi ki: Bize Abû'l-Munzir anlattı, dedi ki: Bana babam anlattı:

Vadd, Suvâ’ , Yagûs, Yaûk ve Nasr, dindar, iyi kişilerdi, hepsi de aynı ayda öldüler. Akrabaları çok üzüldüler, Kâbil oğullarından biri dedi ki: “ Ey hemşehrilerim, size onların şeklinde beş put yapayım mı? yalnız ruhlarını veremem?” -Yap! dediler. O da tıpkı onlar gibi 173 beş put yapıp dikti.

Artık herkes kardeşine, amcasına,37* yeğenine geliyor, ona saygı gös­teriyor, etrafında dönüyordu; Bu bir kuşak boyunca böylece sürdii. Bun­lar, Yorad 375 b, M ahi a'ît /).37S Kaynan b. A nûş311 b. Şit b. Âdem çağında ya­pıldı.378

Sonra başka bir kuşak geldi, bunlara, öncekilerden çok daha fazla say­gı gösterdiler.

Onlardan sonra üçüncü bir kuşak geldi, bunlar dediler ki: Bizden ön­cekiler bunlara muhakkak, kendilerine Allahın yanında şefaat etsinler diye saygı göstermişlerdir, başka bir sebeple değil. Ve onlara taptılar. Yaptık­ları iş büyüdü, küfürleri arttı, Allah onlara İdris’i (Allah’tan ona selâm ol­sun) (O, Afanûh 37i b, Yârad b. Mahlâ'îl) [6. İCoynârt’dır] peygamber olarak gönderdi. O, onlara doğru yohı gösterdi, fakat onu yalanladılar; Allah onu, yanındaki yüce makamlara çıkardı,3®0

Bu durumları, îbn al-KalbVnin 381 Abu Şâlih'ten, onun da Ibn 'Abbâs' tan bildirdiğine göre, Nûh 382 b. Lamk b. Matûşalah b Ahnûh yetişinceye ka­dar gittikçe azdı. Allah onu peygamber olarak gönderdi, o sırada Nûh 480 yaşındaydı 120 yıl süren peygamberliği boyunca onları Allaha ça­ğırdı. Ona karşı geldiler ve onu yalanladılar. Allah ona gemi 383 yapmasını emretti. Gemiyi yaptı ve 600 yaşında olduğu halde içine bindi. Boğulanlar boğuldu, bundan sonra o, daha 350 yıl yaşadı. Tufan yükseldi ve bütün yer­yüzünü kapladı. Âdem'le Nuh arasında 2200 384 yıl vardır. Tufanın suları bu putları Navz dağından aşağı attı. Akıntı, dalgalar ve kabarmalar bölgeden bölgeye arttı ve nihayet putları Cudda bölgesinde karaya fırlattı. Sonra su­lar çekildi, bunlar kıyıda kalddar. Büzgâr kumları sürükledi ve üzerini ta­mamen örttü.

48

Hasarı b. ’ Ulayl bize anlattı, dedi ki: Bize ’A li b. aş-Şabbâb anlattı, dedi ki: Bize Abû’l-Munzir Hişâm b. Muhammad anlattı, d<‘di ki: Eğer bir put, tahtadan, altından veya gümüşten insan şeklinde oyularak yapılmış ise o şanom’dir; eğer taştan ise ı>aşa/t’dir.38s

A l-’Anasî bize aidattı, dedi ki: Bize ’Ali b. aş-Şabbâfy anlattı, dedi ki: Bize Abû’l, Munşir babasından o, Abû Şâlilı’ten o, da tbn ’Alıbâs.tan,1'** nak­len anlattı: Tufan sularından son kalan, Ciizâm bölgesinde Ilismâ’ ’*7 dadır. Tufan 40 yıl sürdü, sonra sular çekildi.

Abû ’A li al-'Anazî bize anlattı, dedi ki: Bize ’’A li b. aş-Şabbâfy anlattı, dedi ki: Abû’l-Munzir dedi ki: Al-Kalbi şöyle söyledi:

“ Amr b. Lufyayy (o, Rabi’a b, Harişa b. ’Amr b. 'Âmir b. jFidriâ'a388 b. Şa’laba b. İmra’a’ l-(çay$ b. Mazin b, al-Azd’dir, H ıuâV n m babasıdır, annesi Fuhayra bini al-Hânş’ \\r. onun, Cürhümlü <ıl-Hâriş b. M uini’m kızı olduğu da söylenir) kâhindi.389 (Mekke’ye hakim olarak, Cürhiimlüleri yurtlarından sürmüş, mabedin bekçihğini390 üzerine almıştı). Onun cinlerden Abû Şürnâırıa isimli bir dostu391 vardı, ona dedi ki:

“ Çabuk Tihâma’Aen yola çık, saadet ve selâmet yoluna, korkma!” 393

“ Evet” dedi, “ gecikmiyeceğim!”

Cin devam etti: “ Cudda kıyısına git, orada hazır putlar bulacaksın. On­ları Tihâma'ye getir, korkma! Sonra Arapları onlara tapmaya çağır, sana uyacaklardır,”

’A v f b, ’ Uzra394 b. Zayd al-Lât b. Rufayda b. Şavr b. Kalb b. Vabara h. Tağliba b. Hulvân b, ’ îmrân b. a l-K â f395 b. Kıulâ’a ona uydu, O da Vüdd’i '96 ona verdi. rA v f b. ’ Uzra putu Vâdi al-Hura’ya götürdü ve Dûmat al-Can- dal'e dikti. Oğluna “ Abdu Vadd” ismini verdi, böylece397 o, bu şekilde isim- lenenlerin ilki oldu. Bundan sonra Araplar bu ismi takar oldular.

1A v f oğlu ' A mir’ i -ona ’ Âmir al-Acdar derlerdi-puta bekçi yaptı. AUah İslâmî gönderinceye kadar onun soyu bu işi yapmakta devam etti.

Abû’l'Munzir 398 dedi ki: Al-Kalbi 399 dedi ki: Bana Mâlik b. 400tfârişa al- Acdarî anlattı, o bu putu görmüş, dedi ki: Babam benimle ona süt gönderir­di, derdi ki: -İlâhına içir! Ben de ona içirirdim 401 Sonra Hâlid b. Valid’in onu nasıl parçaladığını gördüm.

Allahın elçisi (Allahtan ona selâın olsun), Hâlid b. l alîd’ i Tabûk 402 sa­vaşından putu yıkması için gönderdi. Hâlid’e karşı ’Abdu Vadd oğulları ve ’ Amiral- Aedar 403 oğulları savaştılar. Hâlid onlarla, onları öldürünceye kadar savaştı, sonra onu ((onun üzerindeki evi)) yıktı, ((putu))kırdı. (O gün öldü­rülenler arasında bir adam vardı) ’Abd Vadd oğullarmdandı, K ataTt b. 9 “ '

49

rayh diye anılırdı. Annesi ona rastladı (onun ölmüş olduğunu gördü, dön;>- rek) şu beyirleri söylemeye başladı:

Ah,405 sevgi devam etmez!

Mutluluk da zamanca sürmez!Bir yavru dağ keçisi de olacağa karşı duramaz,

Sarp kayanın tepesinde şefkatli bir annesi olsa bile!

Sonra şöyle devametti:

Ey Toplayan, bağırsakları ve karaciğeri toplayan!Ah keşke annen doğmamış ve doğurmamış olsaydı!

Sonra kendini oğlunun üzerine attı, bir soluk soludu ve öldü.

Aynı şekilde Dûrtıat al-CandaVin efendisi al- Ukaydir'ia406 amcasının oğlu Hassân b. Maşâd da öldürüldü.

Hâlid Putu yıktı,

Al-Kalbî 407 dedi ki: Mâlik b, Hârişa 'ya dedim ki: Vadd'i bana iiyle tarif et ki, onu gözümle görmüş gibi olayım. Şöyle tarif etti: “ Erkeklerde olabil­diğince uzun boylu bir adamın heykeliydi, iki elbise giymiş vaziyetteydi,406 birisi içlik 409 (îzâr), diğeri üstlük (rida) olarak görülüyordu. Bir kdıç kuşan­mıştı, omuzunda da bir yay taşıyordu. Önünde bayraklı bir kargı ve içinde oklar bulunan deriden410 bir torba ((yani ok torbası)) vardı” .

Dedi ki:411 Biz konuya dönelim (yani putların menşesi konusuna):

'Amr b. Luhayy’a, Muzar b. Nizâr da uydu. O da Huzayî’den al-Hâriş b. Tamim b. Sa'd b. Huzayl b. Mudrika b. Ya's b. Mudar denilen birisine Su- vâ’ı 412 verdi. Suvâ, Batnı Nahla'de Ruhât isimli bir yerdeydi, Muzar'dan ona yakın oturanlarca tapılıyordu. Araplardan biri şu beyitleri söyledi:

Reisleri için didindikleri görülüyor,

Huzayl'in Suvâ' için didindiği gibi!Her çobanın en değerli hayvanı, Ona kurban413 olarak yanında

yerlere serilir,

Mazhic kabilesi de ona uydu. O da A n ’am b. 'Amr al-Murâdî'ye 414 Ya- gus’u 413 verdi. Yağûs, Yemen'de Mazhic isimli bir tepenin üzerinde bulunu­yordu. Mazhic' 416liler ve onlara komşu bulunan kabilelerce tapılıyordu.

Hamdan da ona uydular. O da M âlik*11 b. M ar şad b. Cuşamb. Hâşidb. Cuşam b. Hayran418 b. N avf b. Hamdân'a Yaûk’u 419 verdi.

Put, Hayvân isimli bir köyde bulunuyordu, Hamdânhlar ve Yemenli­lerden onlara komşu olanlar ona tapıyorlardı.

50

Himyar'hler de ona uydular. O da Zû Ruayn' Acn M a’diharib denilen birisine Nasr’i 420 verdi.

Nasr, Saba’da, Bnlha' diye andan bir yerde duruyordu, jFiımyor’liler ve ona yakm olanlar ona tapıyorlardı. Zû Nuvas oıdarı yahudileştirinceye kadar, ona tapmakta devam ettiler.

Bu putlara, Allah peygamberini (Allahtan ona selâm olsun) gönderin- ceye ve ona putları yıkmasını buyuruncaya kadar tapıldı.

Hişâm dedi ki: Al-Kalbî bize Abû Salih'ten naklen anlattı, o da îbn ’^feiıâs’tan işitmiş: Peygamber (Allahtan ona selâm olsun) dedi ki: Cehen­nem bana yaklaştırddı,421 ’Anır b. Lııhayy'ı kısa boylu, açık tenli, mavi gözlü, bağırsaklarını ateşte sürüyen biri olarak gördüm, Bu kimdir? diye sordum, dendi ki: Bu 'Amr b. Lufyayy’dır; al-Ba^îra' yi, al-Vaşîla’ yı, as-Sâiba’ yı, at- Hâ~ miya'y i ilk getiren, İbrahim422 peygamberin dinini değiştiren ve Arapları put- çuluğa götüren adamdır. Peygamber (Allahtan ona selâm olsun) devam etti: Onun soyundan gelen ve ona en çok benzeyen Katan b. 'Abd al-’ Uzzâ'dır. Katan atılarak dedi ki: Ey Allahın elçisi. Ona benzemek bana bir zarar ve­rir mi?-Hayır, dedi sen müslümansın, o ise kâfirdi! Peygamber yine devam etti: Daccâl423 bana gösterildi, gördüm ki, tek gözlü, esmer, kıvırcık saçlı biri. ’Amr'm soyundan ona en çok benzeyen Akşam424 b. 'Abd al-’ Uzzû'dn. Bunun üzerine Akşam ayağa kalktı: Ey Allah'ın elçisi, ona benzemekliğimin bana bir zararı dokunur m u? -Hayır, buyurdu, sen müslümansın, o ise kâ­firdi!

A l-A nazî Abû ’Ali bize anlattı, dedi ki: Bize ’A li b. aş-Şabbâl,ı anlattı, dedi ki: Bize Hişâm b. Mubammad Abû'l-Munzir anlattı, dedi ki: Bize Abu l-Bâsil a l-fâ i, amcası ’Antara b. al-Ahras'tan nakletti, dedi ki:

Tayy415 kabilesinin al-Fals426 isimli bîr putu vardı. Aca diye andan kara dağlarının ortasında, kırmızı bir burundu bu, insan heykeli gibiydi. Ona taparlar, hediyeler sunarlar, önünde kurbanlar keserlerdi ((Uygunsuz bir hareketinden dolayı)) hayatı tehlikede olan, onun yanında emniyette olur­du, çaldığı sürü ile birlikte ona sığınan soyguncuya, sürü bırakılırdı, boy- lece kutlu bölge427 çiğnenmemiş olurdu.

Bekçileri, Banû Bavlân idi. Bavlân ona ibadete başlayan kişiydi. Onun soyundan gelen son bekçi, Şayfî adında biriydi. Bu adam, ' Ulayrn oğulların­dan asil Mâlik b. Kulşûm aş-Şamaci'nin himayesinde428 yaşayan, Kalb’li bir kadının yeni yavrulamış bir devesini429 çaldı,430 onu al-Fals ’in avlusuna götürdü. Kadın gitti, Mâlik'e Sayfî’nin devesini alıp kaçtığım haber verdi. Mâlik hemen çıplak bir ata bindi, mızrağını aldı ve onu izledi. Fals’in ya­nında ona yetişti, deve de Fals'in yanında duruyordu. Ona dedi ki: “ K om ­

51

şumun devesini bırak!” “ O artık rabbinindir” , dedi.-“ Çöz deveyi!” dedi tek­rar, -“ İlâhına hakaret mi ediyorsun?” dedi. Mâlik Mızrağını ona çevirdi.431 Sayfî deveyi çözdii ve Mâlik deveyi alıp uzaklaştı.432 Bekçi sonra Fais’in önüne geldi, Malik’e doğru baktı, elini kaldırdı, onu işaret ederek şunları söyledi:

Ey rab, bak Mâlik b. Kulsûm

Senin bölgene yaşlı, kaba bir deveyle hakaret etti,Bu güne kadar sana bovle cebrî433 davranılmamıştı!

Böyle söyleyerek onu, onun aleyhine kışkırtıyordu. ’Adiy b. Hatim o gün onun yanında kurban kesiyordu, bir kaç kişi de oturmuşlar, olanlar üze­rinde konuşuyorlardı. ’Adiy b. Hâtim telâşlanmıştı, şöyle söylüyordu: Ba­kın görün daha bugün onun başına neler gelecek, Fakat günler geçti, Mâ- lik’in başma hiç birşey gelmedi. Bunun üzerine Adiy ona ve putların hep­sine tapmaktan vazgeçti, hristiyan oldu, Allah İslâm’ ı gönderinceye kadar hristiyan yaşadı, sonra müslüman oldu.

Mâlik, «i-Fais’in itibarın kıranların ilki oldu. Ondan sonra artık bekçi ne zaman deve çalsa,434 kendisinden geri alındı. Fakat Fah’e ibadet peygam­berin (Allahtan ona selâm olsun) görevlendirilişine kadar sürdü, peygamber (Allahtan ona selâm olsun) ’A li b. Abû Talib,i ‘i2S gönderdi, o onu yıktı, Gas- sân kıralı IJâriş b. 'Abâ Şamir al-Ğassânî'nin ojıa bağışladığı Mihzam 436 ve Rasûb isimli iki kılıcı 437 alarak peygamberiıı (Allahtan ona selâm olsun) hu­zuruna geldi (bunlar Alkarna 438 b. ’Abada’nın şiirinde andığı kılıçlardır), pey­gamber (Allahtan ona selâm olsun) onlardan birisini kuşandı, sonra onu ’Ali b. Abû Tâlib’e geri verdi, bu ’Ali’nin daima taşıdığı kılıç oldu.

[Putlar kitabı tamamlandı, alemlerin 439 Rabbi

olan Allaha hamdolsun] 440

52

(Baskıda kullandığım nüshanın sonundaki ek) 441

A l-Ya’bfıb 442 -Bu, Tayy kabilesinden Cadîla'nm443 putudur. Onların bir putu vardı, Asad oğulları bu putu onlardan almışlardı. Onlar da bunun yerine al- Ya'bûb'u edindiler, ’Abîd 444 dedi ki:

İlâhlarının yerine al-Ya'bûb\ı ilâh edindiler,Artık müsterih olun ey Cadîla ve sakının!

(Yani bunun üzerine yemeyin, içmeyin,! Bu putu da elinizden aldırma­yın!)

Bâçar Ll -İbn Durayd dedi ki: Bu cahiliye çağında, Azd kabilesinin ve Tayy ve Kuzâa kabilesinden onlara komşu olanların putuydu. Ona tapar­lardı. Bacar olarak geçtiği gibi, Bâcir 446 olarak da geçer.

Bu nüsha, allâme imam Abû Manşûr Mavhûb b. Ahin ad b. al-CavâlîkV nin (Allah rahmet eylesin) el yazısı ile olan bir nüshadan istinsah edilmiştir, sonra elden geldiğince onunla karşılaştırılmıştır.

Alemlerin Rabbi olan Allaha hamdolstm ve efendimiz Muhurnmrd'e, onun ailesine ve arkadaşlarına 0 , ’ndan selâm olsun.

53

“Zakî Kütüphanesinin" nüshasının son sayfasının kenarında şunlar yazılıdır:

İbn al-niCavâliki’mn(Allah rahmet eylesin) elyazmasından bu kitabın sonuna şunları aldım:447

Ben 448 ve Muhammad b. al-IJusayn449 al-İskâf Putlar Kitabı’m , başın­dan itibaren, Şayh Abû’l-F azl450 Muhammad b. Nâşır b. Mııframmad b . ’Ali' nin okuyuşundan dinledik ve H. 494 yılının Muharram ayının sonunda ta­mamladık.

Ben onu,451 529 yılında Muhammad b. al-'Abbâs b. oI-F u tû t’ın 452 elyaz- masından aynen yazdığım bir nüshadan yazdım 451 ((ikinci bir nüsha olarak)).

Allaha çok şükür. İki yazmayı, 529 yılında oğlum Abû Muhammad454 Ismâîl C&r...435 ile birlikte, ben okuyup o dinleyerek karşılaştırdım, Öbür oğlum olan kardeşi Abû Tâhir45fi de birlikte dinledi.

Şimdi bana gereken “ Her alimin üstünden/im 457 vardır “ sözünü örnek edinmektir, hayır, daha iyisi “ Allah en iyi Bilen’dir’ sözüne uymaktır.

54

1 Karş. E .d . IsL 11, S. 737 s.v. (B rockelm ann), ve B rock elına ıın , Geschichte d. arab. Literatur I, 138-140 ve ekcilt L

2 K itâ b a l-A şnâm . Şan a m kelimesinin aslı için karş. G esen ius-B uhl, Hebr. u. aram. Handwörterbuch, kelime ts a le m v e Z im m ern, Akkad. Fremdwörter 2 S. 8, M.

3 Karş. B rü nn ow -F isclıer S. 58 d. Gl, sub snd.4 Zak î’nin as-sacca okuyuşu yanlıştır; as-succa diye okunacak. Prof A. F isch er ’

in ifadesi. Bak. Lisân III, 119-17.5 Bak. W ellhausen , S, 67.6 Hz. M uham m ad kan yemeyi katî olarak t yasak etmişti: Sure 2, 168, 5, 4, 16, 116*Bak. W ellhausen , S, 118 ve S. 169; Smith, S. 234 ve not 3.Bak. L isân ve Tâc, scc ve b cc köklerine.7 Ibn S îdah ’m ünlü, büyük, fakat henüz basılmamış lügati. Bak. B rockelm ann ,

Gesch. d. arab. Lit, 1, 309, ekcilt 1.

8 “ Bismillâhirfahmanirrahîm” (koruyucu ve esirgeyici olan Allahın adıyla) başlama şek­linin, tasm iya veya basm ala ’ ııin Tevratta da benzeri vardır: Be şem Y eh ova (Tekvin4 4,26. 12,8. 13,4. 21. 33. 26,25. Çıkış 33,19. 34, 5,6. 1. kırallar 18,24 ve dev. îşaya 64,6. Mezmur lar 79,6. 105,1.)

Karş. E. D. Isl, 1,700 s.v. (B. Carra de Vaux).Önemli işlerden önce müslüman b ism i’ llâh der, yahudi Beşem Y eh ov a der, hristi-

yan ise “Allah’ ın adı ile” veya “ İsa’nın adiyle” der. Bu ifadede mü’min için büyük güc vardır.Karş. H eitm üller S. 30. 55. 137. 154. 168.-Grether S, 18 ve 19.9 A s-S a yra fî öl. H. 500 - Karş. P. K. Önsöz S. 32,10 ve 33,7.10 Konuşan, îm âm M avhûb b. A hm ad b. M uham m ad b, a l-H azir a l-C avâlı-

k î ’dir, H. 466, doğmuş 539 da Bağdad’da ölmüştür.

Bak, P. K. Önsöz S. 28-5 ve Ek S. 89; B rockelm ann , Gesch. d, arab. Lit, C, 1, S, 280 sub M avhub b. a l-C avâ lîk î u. a.

11 Y â k û t, Geogra Wb, 111, 912,6 da b . a l-M uslim olarak geçer.12 A l-M arzubânî, H. 296,2 S avvâ l 384 - Bak. P .K . Önsöz S. 81 ve dev.13 îc â z a , icazet, öğretme izni. N yberg S. 351 e göre, bir öğretmenin bir otoriteden,

belli bir metni öğretmek için, ondan bizzat dinlemiş olmaya mecbur olmaksızın almış olduğu yazılı yetkidir. Tafsilât için bak. E .D . Is l. 11,475 s.v, îcâ z a (I . G oldziher)

14 N yberg S. 353 e göre, Bağdatlı olan bu bilgin az tanınmıştır. H atîb a l-B a ğd â d î’ uin Târih B ağdâd’mda kısaca anılır (14 cilt olarak Mısırda H. 1349/1931 de basılmıştır), V, 44 (Nr, 2400), hocaları ve talebeleri sayılır, bundan başka yanlız II. 333 7944—45 yılında öğ­retmenlik yapmış olduğu ifadesi vardır.

57

15 İbn 'U la y l öl. H. 290 - Bak. P ,K . Ek. S. 88.16 Bunun hakkında bak. P .K . Önsöz S. 27—13. İçinde seçkin vezir Muham mad İbn

a l-F u râ t ’ın ve M uham m ad b. a l- 'A b b â s b. a l-F u râ t ’ın bulunduğu tanınmış bir aile­dendir; bunlar hak. bak. P .K , S. 64,5 (39*12) ve P .K . ek S. 80. Karş. E .D . İs i. 11,400 ve dev.

17 Burada îb n a l-K a lb î ’nin putçuluğu anlatışının birinci şekli başlıyor.18 Karş. E. D. Isl, 1.459,60 s,v, (A .J , W en sinek).Mekkî sûrelerde İbrah im peygamber K a b e ’nin kumcusu olarak hiç anılmaz; o, diğer

peygamberler gibi bir A llah elçisidir. Medenî sûrelerde ise o, İbrah im dininin kurucusudur ve oğlu İsm ail ile birlikte K a b e ’ yi yapmıştır (Sure 2, 118 ve dev.; 3,60, 89-91. 16, 121-124. 21,52-68).

İb râhim Yahudilikte, Müslümanlıkta ve Hristiyanlıkta peygamber savılır, o A llahın güvenilir kişisi ve dostudur; karş. İsaya 41,8; 2. Tarihler 20,7 de Oh ev olarak; yakub. 2,23. sure 4,124 de H a lîlu 'l- la h olarak geçer. Arap efsanesi İb râ h im ’i karısı H âcer ve oğlu İs­mail ile birlikte, K a b e ’nin temellerini attıkları Melekeye götürür.

A t-T ab a rî, Annalen 1,274. Caussin 1,161 ve dev., 170 ve dev.19 İb ra h im ’in oğlu ve Mısırlı cariye H âcer (Tekvin 16,11 ve dev. 21,9 ve dev.).Bilindiği gibi ondan İsmâilî arap kavmi türer (yani orta ve kuzey arap kavimleri).Bak. E .d- Is l, 11,581 s.v, (A .J . W cnsinck). Karş. a t-T a b a rî 1,351. Caussin 1,

164 ve dev.; 175 ve 176.20 Karş. E .d . Isl. 1.341 s.v. (M. Seligsohn),Arap rivayetlerine göre H icaz, Amalikalılurm memleketi olmalı. Karş. N öldeke: "Li­

ber die Amelikiter, in Orient und Occident. 11, 614 ve dev. (Aynbasım Göttingen. 1864).21 V aşan, çoğ. avşân F raen k el’ e göre S. 273 giiney arapçasıdır. Vaşan ile şanam

arasındaki fark üzerinde İbn D urayd durur, K itâb a l-lş t ik â k , S. 302. Karş. P .K . S, 33,10 ve dev. (22,4 ve dev), ve S. 53,11 vtf dev. (33,20 ve dev.). Bak, lane sub şanam.

22 Karş. Caussin 5. 197 ve dev.23 Bak. Smith, S, 150; “The root hrm , which is mainly employed in Arebic, but runs

through the whole Semitic field, undoubtedly conveys the notion of prohibiton, so that a sac­red thing is one which, wether absolutely or in certain reations is prohibited to human use. In Hebrew this root is manly applied to such consecration, i.e. the total destruction of any accur­sed thing, or in modern times excommunication.”

İbranice hrm: “ Yehova’ ya birşeyi temelli olarak adamak, o şeyi haram kılmak.”Arapça haram a: “ istisna etmek, engel olmak, yaklaşılamaz yapmak"tır, haram : “ ha­

rem, kadınlar dairesi” ; haram (dinde) “yasak, kutlu, çiğnenmez” dir. A l-H aram ân: “ Mek­ke ve Medine” dir.

Bak. W ellhausen S. 105 ve 106; Sm ith S. 142.24 Taşlar Samilerce mukaddestir; karş. İbn a l-K a lb î, P .K . 33,9 ve 10 (22,4 ve 5).

34,8 (23,2). 37,1 (24,12). 59,3 (37,15). T ek v in 31,44 ve dev.; 35,14. H akim ler 6,20. 1. Samu­el 6, 14. W ellhausen S. 102 ve dev.

Anşâb, ğarîy “ sıvanmış” diye de isimlendirilir. Bu ismi, kurban kanını kutlu taşın üze­rine dökmek adetinden almışlardır, Bu aslında manalı bir davranıştır, bununla birtakım kuv­vetler uzaklaştırılmak istenir.-Karş. Tekvin 28,17,18: Burada da taşlara ibadeti buluyoruz. B eyt E lohinı burada ilâhın oturduğu ev veya şeydir; Yakub, taştaki uluhiyete hediye olmak üzere taşın üzerine zeytinyağı döküyor. Karş, Yuşa 4,5. 24,26. 1. Samuel 7,12. 2. Samuel 20,8. I. Kırallar 1,9. Putların ve dikili taşların yasak edilmesi hakkında karş.: Levililer 26,1. Sayılar 33,52. Çıkış 34,13. Tesniye 12,3. önemli tarihi olaylar için taşlar dikilirdi. Karş. Tekvin 28,22. Sonra bu yerlere ziyarete gidilir, daha sonra da bunlara tapılmaya başlanırdı. Müşrik araplar ilâhların taşlarda oturduğuna inanırlardı. Tıpkı İsraillilerce Yalıve’nin görünmeksizin “Kap-

58

poret” lerde, Kerubimler arasında daima mevcut olduğuna inamldığı gibi.Bak. Sm ith. S. 201: “ The altar is only a modification of the nosb, and Lhe rude Arabian

usage is the primitive type, out of which all the elaborate altar ceremonies o f the more cultiva­ted Semites grev. Whatever else was done in connection with a sacrifice, the primitive rile of sprinkling or dashing the blood agannst the altar, or allowing it to flow down on the ground at its base, was hardly ever omitted.”

Karş. K reh l S, 71 ve notlar; v .d . Leeuw S. 34.25 halta arapçada “ inmek, oturmak” anlamındadır, aslı “ çi>î?mek” tir, yani hayvanın

eyerini çözmek. Karş. Tekvin 24,32. “ çözmek” kelimesinin asıl anlamı aynı zamanda “ izin ver­m ektir, buradan arapça h ill gelir, “ izin verilmiş” , ibranicesi de h ill ’ ddir. Bunun karşıtı ha- ram a’mn asıl anlamı “ kapatmak” tar (aynı şekilde ibranicede de herem = balıkağı buradan gelir.

26 Karş. 2. Kırallar 5,17. Naeman, Elisa tarafından cüzamdan kurtarılan Suriyeli köle reisi, iki eşek yükü ağırlığında İsrail toprağım bir mebed kurmak üzere Suriyeye götürmek istiyor. Kenan ilinin Rabbi, kendisine sadece kendi toprağında ibadet edilmesini istiyor.

27 C ahiliye çağında Araplar, mabedlerini çıplak ayakla tavaf ederlerdi, karş. İbn Hi- şâm 128 ve 921 1. Samuel 19,24 -W ellhausen S. 110 -Caussin 1,281; 111,226,291. Ne olur­sa olsun tavaf günlük elbiselerle yapılmazdı, çünkü aksi halde bu elbiseler mukaddese dokun­duklarından ötürii tabu olacaklar ve artık giyilmiyeceklerdir, mabede bırakılmaları gerekir. Karş.: I lim â ’ya, bir puta ait olan alana kaçan develer artık binilemez oluyorlardı.-Buhârî’ ye göre 1,218 Cahiliye çağında ihrâm esnasında hum s’dan, yani Mekke’nin haram ında oturanlardan hususî elbiseler alınırdı. (Karş. Tekvin 35,2. Çıkış 19,10,14. 2. Kırallar 10,22.) W ellhausen S. 55 de, G-alsad putuna kurban sunacak kişi din görevlisinden ödünç bir elbise alır. (Yeni Zelandada da bir Wahi-Tapu’ya, yani bir kutlu bölgeye giren kişi elbiselerini çıkar­maya mecburdu). Karş. 2, Kırallar 6,14, burada Davud günlük elbiselerini çıkarmış, bir parça örtü içinde Rabbin evinde, sandığın önünde raksetmişti,

Karş. arapça tavâf, ibranicede de pas ah, I. Kırallar 18,26: burada da bir tavaf, bir çeşit dans var, bu danslarda mabedin etrafında sekmeler, kendine has vücut hareketleri var­dır.

Karş. v ,d . Leeuw S. 354.28 W ellhausen S. 215 e göre başka bir kabileyi yerinden süren bir Arap kabilesi yalnız

onun toprağını değil, tanrısını ve tapmağını da benimserdi. Fakat kurban bayramlarında, yıl­da sadece bir iki defa olmak üzere eski tanrısının bulunduğu yere haccederdi.

29 Bak. E .d . İs i. 11, S. 211 s.v. (A .J . W ensinck).Karş, W ellhausen S- 110, S. 141. Sure 2,192-195. Kelime sami köktendir ve “ dînî dans,

bayram dansı, merasim” anlamlarına gelir; haqag “bir bayramı kutlamak” ; hug “bir çev­reyi anlatmak” demektir. H a cc ’ ı, şartları taşıyan her müslümanm Ömründe bir defa yerine ge­tirmesi gerektir. Karş. J u y n b o ll: Handbuch des islamischen Gesetzes, S. 138 ve dev. Bak. v .d . Leeuw S. 378: “ Hac şehirleri, mukaddes atan bir çeşit ikinci vatandır. Yahudi, bayram günleri Yeruşalem’e gider, müslümanm ömründe bir kere Mekkeye haccetmesi gerektir. BiUiin halklar ve cemaatler böyle birer ikinci vatana sahiptirler: Yahudilerin Yeruşalem’ i Müslüman­ların Mekke’ si, Hristivanlann Roma’sı.”

30 Karş. E .d . Isİ. IY 1101, s.v. (R . Paret).Karş. W ellhausen S. 78 ve not 4. 'U m ra , küçük hacdır, az bir merasimle her yıl hac

aylarında yapılabilir. Karş. J u y n b o ll, S. 138 ve dev.31 * A rafa veya * A ra fat, ünlü hac dağınm ve onun yanında bulunan ovanın adıdır, Mek­

ke’nin 6 saat doğusundadır. Bak. E .D . Isl. 1,485 s.v.32 Muzdalifa, hemen hemen M inâ ile 'A r a fa t ’ın orlasmdadır. Karş. E .d . I&J. 111,

864 s.v.; W ellhausen S. 81 ve dev; İb n H işâm S. 77,

59

33 \ ukûf, ‘‘durmak, mola vermek” demektir, terim anlamı ise, toplu bir ibadet, olarak, hacıların Allahın önünde durmasıdır. Çıkış 19,17: Buradaki duruş da Arapların 'A r a fa t ’taki duruşuna benzetilebilir. I. Kırallar 8,14; Levililer 9,5 deki de: “ Bütün topluluk Yahve’nin ö- nünde duruyordu” , aynı duruştur. V ukuf Islâmdan öncedir ve îslâmca benimsenmiştir. *A- ra fa t ’ta ve M uzdalifa ’de duruş hakkında karş. W ellhausen , S. 81 ve dev.; Juynboll, S„ 152 ve dev,; E .d , Isİ. IV, 1235, s.v. (R . P aret).

Karş, P .K , S, 41,5 (26,17). Y âku t 111,94,13 ve dev.; Sm illı S. 340.34 Bu la b b a y k çağrısıdır, “ buyur, emrindeyim” demektir,Karş. W ellhausen S. 110 ve dev. not 3 ve S. I l l not 1, ahalla “şikâyet etmek, bağır­

mak, Allahı çağırmak (bir kurban esnasında), la b b a y k a nidasını çıkarmak demektir, halla,1, 11 ve IV. bablarda “eğlence sesleri çıkarmak, Tanrıyı övmek, şarkı söylemek ” ; ibranicede karşılığı h a lâ lû ya ! “övül \ahve!” dir. Arapça tah lil, tak b îr, ta lb iy a , tasm iya kelime­lerinin anlamlan arasında yakın ilgi vardır. Sm ith ’ in aşağıdaki anlayışı da burada anılabilir:

“ Among the Semites.....the shouting (halle l, tah lil) that accompanied sacrifice mayprobably, in its oldest shape, have been a wail over the death of the victim, though it ultima­tely took the form of a chant of praise (Hallelujah), or. among the Arabs, degenerated into a meaningless repetition of the word labbaika, S. 431; S. 432, not 1: “ The Arabic ahalla, tah­lil is primarily connected with the slaughter of the victim...Meat that has been killed in the name of an idol is mâ uhilla lig a y r i’ llâh, and the tahlil includes 1) the b ism illah of the sacrificer, 2) the shouts of the congregation accompanying this act, 3) by a natural extension, all religious shouting, If, now, we note that the b ism illah is the form by wich the sacrificer excuses his bold act. and that ta h lil also means “ shrinking back in terror” ....we can hardly doubt that the shouting was originally not joyous, but an expression of awe and anguish/5 v .d . Leeuw S. 382 ye göre şarkı söylemek, sevinç nidaları çıkarmak, şikâyet etmek, sade konuş­maktan daha kuvvetlidirler, ve ibadet esnasında tekrarlanan Halaluya, âmin, tevbe ve af di­leme gibi bölümler, mistik çınlayışlarıyla çok tesirli güce sahiptirler; belli kaideleri olan, ton ve ritimce belli deyişleri olan sözler de aynı güce sahiptirler.

35 Bak. E .d . IsL 111,1015 s.v. (G. L ev i della V ida): N izâr b. Ma’ add, kuzey A- rabistan kavimlerinin en büyük kısmının ataları sayılırlar. Soyları: N izâr b. Ma1 add b. ‘ A d ­nan (W ü sten fe ld , Genaolog. Tabellen, A.3). N izâr ismi Arap şiirinde ancak son çağlarda ortaya çıkar (karş, W . R ob . Sm ith: Kinship and Marriage in Early Arabia, 2 S. 5. ve dev., 283-89 ve I, G oldziher, Muh, Studien 1, 78-92). Emevi çağından Önce N izâr’m bir kabile ismi olarak kullanılışının yegâne izi, Calıiliye Çağı şairlerinden B işr b. A b î H âzim ’in bir beytinde (M ufazza liyât S. 667,15) ve K a ’ b b, Zuhayr’m bir beytinde (T a b a rî 1,1106, 10) dir. Fakat N izâr isminin kaplam ve anlamı daima belirsiz kalıyor. Emevİler çağının son­larında N izâr (aynı zamanda N izârîya şeklinde), Y am âniy a’mn karşıtı olarak kullanılı­yor; bu çağdan itibaren Banû Nizâr, Kuzey Araplığının temsilcileridirler.

36 Karş. E .d . Is l. IV, 408 s.v- şirk (W , B jörkm an).M üşrik, Allahın birliğini inkâr edendir; karş. Sure 112 (T a vh îd suresi); 4, 116; 6, 94;

28,62 ve dev.; 31,12;39,4,39.G oldziher*e göre (S. 41, 107),bütün İslâm ilahiyatı, Allahın birliği etafındaki müa-

kaşalardan ibarettir. Şirkten, herhangi başka bir varlığı Allaha ortak yapmaktan korkul­duğu kadar hiçbir şeyden korkulmaz.

37 Bu da ih la l gibi la b b a y k nidasmı çıkarmaktır; labbâ II: “bir çağrıya nymak de­mektir” .

Karş. E.D. Isl. IV, 693, s.v. (A.J. Wensinek): talbiya, labbâ’nm mandarıdır, labbavka’ dan yapılma bir fiildir, labbayka “ hizmetinde, emrinde!” anlamındadır. Yerli gramerciler lab- bâ ’ yı, tekrarlama bildiren ikil olarak tanımlıyorlar.

Karş. Caussin S. 172.

60

38 Sure 12,106,W ellhausen. S. 217 ye güre, Allah, kelimesine kitabelerde sık sık rastlarız, M. 6. ve

7. yüzyıllarda O, bütün putların başını yemiştir. İşleri ciddileştiğinde, büyük telılike ve yok­luk anlarında müşrikler daima A llaha yönelirlerdi, herhangi bir puta değil. Müşrikler için de A llah , ulûhiyetin asıl sahibi idi. Muhammede (A.S.) gereken, sadece, onların, putları Al­lahın Allahlığına ortak etmeleriyle savaşmaktı.

39 Karş, E .d, Is l, 1.253 s.v. (R eck en d orf).* Akk “ yüksek sıcaklık” , “ çok sıcak” demektir; Önceleri bir bölgenin adıyken sonra ora­

da yerleşenlerin adı olmuştur. * Akk iler in *Akka veya Akko’yu kurmuş olduklarından nadiren sözedilir. Kütükleri için bak. W ü sten feld , Geneal. Tabellen, A. *Akk kabilesi daima güney ArabistanlI olarak görünüyorlar, ülkeleri Yemen’m T ihâm a (çukur bölge, sahilboyu) sidir. Oradan kuzeye C idda bölgesine kadar çıkmışlardır.

Karş. yine W ü sten fe ld , S. 55; Blau S. 564; Caussin 1,186.40 P .K . S. 7, not 1 e göre “Arapların kargaları” , ağribât a l- 'a ra b , aralarındaki zen­

cilerdir, Hepsi siyah renklerini annelerinden alırlar, Cahiliye çağında ve İslâmda en ünlü kar­galar, *Antara, Abû 'U m ayr, Sulaylt. IJufâf, H işâm b . *Ukba, A bd A llah b. H â­zini, 'U m ayr, b. Ahí 'U m ayr, Ham mam , M untaşir b , Valıb, M atar b . A vfâ , T a !- abbata Şarrâ, aş-Şanfarâ ve Hacimdirler. (T â c al*Â rûs’tan).

Karş. Caussin 11,518.41 W ü sten fe ld S. 378 e göre kavimlerin ayrılışı sırasında R abî*a ’ lar N ecid yayla­

sını, H icaz’ ı ve T ihâm a boylarını aldılar. N uvâs çağında o bölgeleri bıraktılar ve sonra onlara nisbetle “ R a b îa ’mn ülkesi'1 D iyar R abia diye isimlendirilen Mezopotamya’ya geç­tiler.

Karş. Blau, S. 579,42 Nafr, hacdan dönüştür. Bak. W ellhausen S. 80. an -N afr a l-a v v a l için bak.

Lane sub nfr.43 Bunlar Mınâ'da geçirilen üç gündür,Karş, E. d. Isl. IV, 748 s.v. (R . Pare t),A yyâm at-T aşrlk , Z ilh iccen in 11-13. günleridir.W ellhausen S. 80 e karşılık R, Pare t, bu günlerin isimlerini, artık yenip bitirilemi-

yecek olan kurban etlerinin saklanabilmesi için “ parçalara kesilerek kurutulması ” işinden aldıkları fikrininden şüphe ediyor, Karş, Lane S. 154L

Karş. J u y n b o ll S. 156 ve dev. ve bak. Sure, 2, 192-195 ve Çıkış 23,18.44 Müslümanların ifadesine göre burada asıl, saf dinin değiştirilmesi ve sapık adetlerin

sokulması bahis konusudur. Karş. Sure 5,12: “ A llah , bahîra, sâiiba, vasıla ve hâraî’den hiçbiri hakkında birşey koymamıştır; fakat kâfirler, A llaha rağmen yalan düzerler” . Burada, müşrik araplann adeti üzere, mukaddes şeylere ve ilâhlara adanmış olup serbestçe otlaklarda gezen ve artık binilemez olan develere ait birtakım terimler buluyoruz. Deve araplann en ö- nemli hayvanıdır; o, onların yük ve binit hayvanıdır, postu ise çadır bezlerini teşkil eder. Di­şisinin eti ve sütü başlıca gıda maddeleridir; deve sürüleri en önemli servetleridir. Bu sebep­ten müşrik araplar, sürülerini birinci derecede kıymetlendiren deve yavrularım ve deve aygır­larını bir şükür ifadesi olarak ilâhlara adarlardı. Burada müşrik hurafeleri rol oynadığından M uham m ed (A.S.) bu deve adama işini yasak etti. Karş. Sure 6, 139: “ Dediler ki: Bunlar..,, yasak edilmiş develerdir..... ; öyle develer vardır ki onların sırtına binmek yasaktır” . Bu deve­ler, haram , tabu, dünyevî kullanıştan ırak, ilâhlara adanmış idiler,

Arap dilcileri tarafından çeşitli şekillerde tefsir edilmiş olan bu terimlerin diğer anlam­lan hakkında; karş. a t-T abarî, T afsîr, Mısır 1325, Vıı 56 ve dev,; Bulıârî 3,106; tb n Hi­şâm 57,58; Lisân, a s -sâ 'ib a 1.460; a l-bah ıra V, 106; a l-vaşîla X IV , 225 ult., al-hâ-

61

mi XVIII, 220; Laue sub yocibus a s -sâ 'iba , a l-bah îra , a l-vaşıla , al-hâm i. Caussin S. 225,226. W ellhausen S. 112, 113. N yberg S. 347.

Bu dînî terimler P .K , S. 58,7 (37,5) de tekrar ortaya çıkıyor.45 Karş. tamamen efsaneyle karışık olan 'A m r b, Luhayy lıakk. E .d . Isl. 1,352 ve

dev. s.v. (Seligsohn); bak. İb n H işâm 51; Y ak u t 4,652,17; N yberg S, 355 ve dep. W el- Ihausen S, 15; W ü sten fe ld S, 75; Caussin 1, S. 222.

46 Karş. E .d . Isl. 11,1058 ve dev. s.v. (K renkow ),Kökünü hemen bütün soybilimcilerin 'A m r b. L u h a y y ’a çıkardıkları güney Arabis­

tan kavimdir, K uray şlilerden önce Mekke'yi idare ediyorlardı ve onun çağında Cürhüm Kabi1 esini Mekke’den kovmuşlardı.

Karş. W ü sten fe ld S. 136, B iau S. 591.47 Caussin 1,195 ve tabi. VIII app A,u.18 Karş. E.d. isi. 1. 1113 s.v. (Fr. Buhl).Eski kaybolmuş bir Arap kavmidir, Yemenden göç etmiş olmaları muhtemel olup bir

zamanlar Mekkede oturmuşlardı. Arap geleneğine göre Mekke hükümranlığı ve K a b e ’nin idaresi, İsm a il’ le akrabalaşan C ürhiim liilerin ellerindeydi; sonraları, H uzââlılar Mek­ke’ye ve K a b e ’nin idaresine hakim oldular. Karş. Zulıayr, M uc ali aka (ed. LyalI, Calcut- ta 1894) beyit 17: “ K u rey ş liler in ve Cürhüm lülerin yaptığı ve onların temsil ettikleri eve andıçerim?”

Karş, Caussin 1,176.194 195. 218.49 Z a k î’niıı nüshasında Curhuma; B ağdadî ve A lûsİTde ise Cıırhuman diye geçi­

yor. Her iki okuyuş şekli de doğrudur.50 Karş. Y âkût IV, S. 652,16 ve dev.51 Karş. E .d . Isl. 1,647 s.v. (Fr, Buhl).Doğu FiÎi-stinin güney yarısına Arapların verdiği isimdir, kaış. a l-B akrî, Geogr, Wör­

terbuch (ed. W ü sten feld ) 160; Yâkût, Geogr. Wörterbuch 1, 728; Caussin 1, 225; 11, 233.52 Karş. 2. Kırallar 5, 17.53 Karş. W ellhausen S. 77. E .D . Isl. 11, 563 s.v.; P .K . 29,1 ve dev. (19,5). Karş.

D ozy , De Israeliten te Mekka, S. 197; Caussin 1, S. 199.54 H ac ve um rede ihram sırasında cinsî münasebet yasaktır, Karş. Ağânî XIV. 67;

al-A htal, Diwan, S. 120; W ellhausen S. 122; Sm ith S. 481 ve dev. Ju yn boll, Handbuch des islamischen Gesetzes.

İh ram hali diğer sami dinlerde de cinsî münasebeti yasak eder. Karş. 1. Samuel 21,5, 6; 2. Samuel 11,11.

55 Birçok taşlara ve kayalara Araplar, taşlaşmış insanlar olarak bakarlar. Bak. D ozy, Israeliten te Mecca, S. 201.

56 K reh l’e göre s. 27, H uzâa kavmi daha önce Şıra’ ya taparlardı; karş. tbn H işâm (Handschrift d. Leipziger Universittaetsbibliothek, Manuscr, Refa. no, 308 fol. 1, v.): y a ’ nû- na b i ’ ş -ş i ’ râ an-nacm allazî kanat I iu zâatu ta ’ buduhû va -k âna avvaîa man a*bada aş-şi’ râ Abu K abşâ va-sm uhû Caz’ b. 'G â lib a l--H u z â ’ î; yani “ aş-şîrâ, Huzâa kavmiııin taplığı yıldızdır. Bu yıldıza ilk tapan Abu K abşâ, yani. Caz’ b. 'G â lib a l-H u zâ l’dir.”

Karş, Sure 53,50; “ Ve O Şîrâ’nm Rabbidir.” B ayzâv î bu konuda 11, S. 295: “ A ş-şîrâ aş-şîrâ a l 'a b û r ’dıır. Bu yıldıza, peygamberin bir selefi olan A bu Kab sâ tarafından ta- pılmıştı,” diyor.

57 Karş. E .d . Isl. 11, S. 1203 (H . Lam mens).K u ray şliler Araplara peygamberi (A ,S .) bahşeden ünlü kavimdirler. Onlar K inâ-

na’dandılar ve başlangıçta fakir bir çoban kavmiydiler, Mekkelilerin kervanlarına öncülük

62

ederlerdi; yegâne amaçları Iîuzâa*yı Mekkedeıı kovmak ve K âbenin sahibi olmaktı, pey­gamberin doğumundan 100 yıl kadar önee de bıınu başarmışlardı, İslâm öncesi K ur ay ş, tica­ret ve para tinerinde borsa oyunlarıyle geçinirlerdi.-Karş, Caussin 1,229, 326; B lau S, 591.

58 Arapça aba d a ’nm eski şekli ibranice avad ’dır; bak. A. F ischer, Chresth., Glossar S- 77, f ibâda, arapça ib â d et ; ibrânice avida. (Y eh ov a) e ve d, ibranice “ (YalıVe’ye) tapan” ve arapça *abd, çoğ. *ibâd birbirlerinin aynıdırlar. Karş. N yberg S, 365,

59 Karş. E .d . Isl. 11,349 (J . Schİeifer).H uzayl bugün hâlâ T a 'i f çevresindeki sıradağlar olan K ora dağlarında yaşarlar;

onlar, Mekkeniıı bir dış mahallesi olan M abede’de de otururlar ve hurma, tahıl ve hayvan ticaretiyle geçinirler. Karş* W u sten fe ld S. 333, B lau S. 591.

60 Karş. W ellhausen S, 18 ve dev.; P .K . S. 57,2 (36,8),61 Bak. Y âkût 11, 878, 10,62 Karş. E .d . Isl. IV, 1253 (A , G rohm ann).Yanbu*, adını n aba ’ a, “ kaynamak” fiilinden alır (yanbû*, çoğ. y an âb î’ “water sp­

ring, streamlet” ), çok sayıda kaynağı olduğundan ötürü. Bak. Y âkût IV, 1039.İsim Medine’nin bir limamyle ilgilidir ve ondan 6-7 saat kuzeydoğuda buhınan bir yer­

dir, Y an bu ’ esir ticaretinde hâlâ rol oynamaktadır; refahıyle meşhurdur; aynı şekilde hurma lıklarıyle de tanınmıştır.

63 Bak, E ,d . Isl. 111,28 (G . L ev i della Vida).HuzayTın bir koludurlar, H icaz ’ ın kuzeyindeki kazılar ve bununan yüzlerce kitabe,

İslâmdan yüzlerce yıl önceki bir L ihyân devletini ortaya çıkarıyor. Bu Lihyân kitabeleri­nin dili, klâsik arapçadan sadece birkaç özelliğiyle ayrılan kuzey arapçasıdır (meselâ ha-, al- takısının karşılığıdır; m u n fa 'il yerine n îf 'a l kullanılır).

64 Bak, E .d . İsi. 11,736 (H . Lammeııs).K a lb b. V abara, iyuzâa’nın en güçlü gruplarından olan bir Suriye-Arap göçebeleri

topluluğunun, K alb kabilesinin atasıdır. K a lb ’ in îslâmdan önceki tarihi çok belirsiz ve kısmen efsânevîdir. Öyle görülüyor ki, diğer kabilelerle hiç münasebeti olmamış. Ağızları bazı özellikler gösterir. Hicret çağında Suriye’nin en önemli gurubuydular; o çağda lıristiyan dinini tanıyorlardı. Yavaş yavaş müslümanlığı kabul ettiler.-Karş, W iisten fe ld S. 265.

65 Karş. E .d . Isl. 1,1071 (J . Schİeifer).D uma t veya Dûm at al-Can d al kalesi, Suriye çölü sınırındadır, T abûk ’ten pek uzak

değildir. D ûm at al*Candal, C avf as-S iıhân ’da en önemli şehirdi ve ismini, îsm â iloğ u l- larından birinin ismine nisbetle edinmiş olmalı. Bugün için bir önemi yoktur; karş. J , Eut- ing, Tagebuch einer Reise in Inneı-Arabien 1,113-140; karş. R iehm 1, S. 330; Malaki 1,3,

66 Karş, W ellhausen S. 14 ve dev; P .K . S, 55,2 (34,19). Bak, îb n Hişâm 52. Vadd ve Vudd, “ sevgi, dostluk, meyil” anlamındadır, fakat bu konuda N Öl d eke şöyle yazıyor Z.D. M. G. 41, 708; “zannederim, V add burada sevgi anlamında değildir, “ seven, arkadaş” an­lamındadır” . Buna göre V add, yağûş’a benzer bir anlam taşıyor “ yardım eden” , ve biz bu­rada, W ellhausen tarafından defalarca isballanmış olan, put isimlerinin vakııı anlamlı ke­limelerle yer değiştirişinm bir örneğini görüyoruz.”

67 Karş. E .d . Isl. 111,88 (H. Braeu).Yemen kavmidir. Vatanları, Yemen yolunda T a rc ’da olsa gerektir. Karş. Blau, S. 561;

Caussin 1,113; 11,259.68 Curâş, kuzey Yemende en önemli şehirdi.69 Karş. W ellhausen S. 19 ve dev.-P .K . S. 57,7 (36,12).Yağûgu, “ yardım eden” demektir; ğâşa, yağûsu “yardım etmek” ; ğ ıyâş “ yardım”

ve ğavş.- Yağûşu, belki ibranice yeu ş ’dur; bak Tekvin 36,18; burada Esav’ ın karısı Oha- libam a’mn oğullan arasında prens Y euş olarak geçmektedir, Karş. Ges-Buhl sub. yeuş.-

63

Yağûsıı için karş. Y âkû t IV, 1022,16 ve A. F ischer’ in Z. D, M, O. deki makalesi 58,869 ve dev,

S m itli. S. 226,. Yağûş’u “ aslan-ilâh” olarak tanımlıyor. Belki de Yağuş M azhic ka- hilesinin totem hayvanıydı. Karş. N öldeke» Z. D. M, G. 40, 161» 168, bu görüşü kabul etmi­yor. Sm ith, Journal o f Phil. IX , 99, misal olarak nehuştan ’ı “ tunç yılan” , Davud’un evinin totemi sayıyor (2. Kırallar 18,4; Sayılar 21,89).

70 Sevgili.71 W ellhausen ’e göre S. 220, hac şehirlerinde ibâdete rağbet en büyük çekiciliğini, bu

sıralara rastlayan pazarlardan ve panayırlardan alıyordu. Bu günlerin çok neşeli havası olur­du, şaka, oyun, şarap, kadın ve şarkı ile eylenilirdi; Yalıudiler ve Iiristiyaıılar da bu gibi eğlencelerden habersiz değildiler.

Bu türlü eğlenceler önceleri Vadd’ in yanında da adetti. Islâmın burada nasıl kesin ve katî davrandığım, bu V add ’e veda şarkısından anlıyoruz.

72 Yani putun resmi. Karş. notlarımızdan 112, 131, 311. Karş. Ağânî X IX , 79-80, ora­da al-Lât, ev i, ku bba ’siyle birlikte savaş yerine taşınmıştır. îbn. Hişâm’a göre S. 55,17, M anât da savaşa birlikte götürülmüş görünüyor; “ Kavimler kaçmak için Menât’a arkalarını dönmeyeceklerine an d içtiler.”

Karş. 1. Samuel 4,5: “ Rabbin ahid sandığı ordugâha girdiği zaman Filiştiler korktular: Tanrı ordugâha geldi. Vah bize! Bizi bu güçlü ilâhların elinden kim kurtaıır? Karş. 2. Samuel11,11; 15,24 ve dev.; Yeşu 3,3 ve dev.; 2. Samuel 5,21: Davud’un B aal-Peratsim 'de Filistî- lere zaferi üzerine, Fi;i tiler, savaşa birlikte getirdikleri putlarını bırakıp kaçtılar.

Yağus'un bundan başka seferlerde de sık sık yerinden alınıp götürüldüğü anlaşılıyor; karş. W ellhausen S. 20 ve dev.

73 Karş. E .d . Isİ- 111,784 (G. L ev i della Vida).Murâd, güneyde bulunan M azhic grubundan bir Arap kavimidir. Güney Arabistan

kültürüne komşu olmalarına rağmen, tipik bir bedevi karakteri gösterirler. Ülkeleri, N acrân ’ m doğusunda, taşlık ve verimsizdir, (karş, K itâ b al-A gâni XV III, 135). Halkı soygunculuk­ta ün kazanmıştır. Karş. W ü sten fe id S. 323, Blau S. 562.

74 Karş. P .K . S. 57,9 (36,15).Güney Arabistan, Yemen kavmidir, bak. Y aku t 11,512,7.75 Karş, W ellhausen S. 22 ve dev. P .K . S. 57,10 (36,2). Y âk û t IV, 1022,17; de La*

gar d e, Übersicht über die im Aramaeischen, Arabischen und Hebraeischen übliche Bildung der Nomina, S. 133.

76 Karş. E .d , is i. II» S. 260 (J. Sch leifer).Ham d ân büyük bir Yemen kavmidir. Ülkeleri, Balad Ham dan, eski ve yüksek bir

arap kültürünün merkeziydi, Şan’â’nın kuzeyinde bulunuyordu ve (Yemen’ in başkentiydi). Şimdi Balad H am dan diye adlanan bölge, önceki geniş ülkenin sadece bir bölümüdür. S a n’- â, doğu Sarât’dadır; çok eski bir şehirdir. Efsanenin bildirdiğine göre şehri Sam kurmuştur Tekvin 10,27. 530 yılında kiralın temsilcisi A braha, Şan’â’vı merkez yaptı. Şan’â, şair, ta­rihçi ve soybilimci al-H am dânî’ ııin doğduğu ve öldüğü yerdir. Karş. E .d . Isl. IV, 153 (R. S trothm ann); B lau S. 563; Caussin 1,75.

77 Arapça metin “ gece yolculuğu” diyor; araplar gece yolculuğuna göre hesaplarlardı, çünkü geceleri yolculuk yapmayı tercih ederlerdi.

78 Karş. Y âkût IV, 1022, 11; y a ’ ııî mâ kâlıı ’ A bd Y a ’ ûka, yani “ A b d Y a ’ ûk de­mezlerdi” .

W ellhausen , S. l,e göre, bizce yerli rivayetleriyle tanınan M. 6. yüzyılda, arap isim­lerinin başında, arkasında ilâh isimlerinin tamlayan olarak bulunduğu, köle, hediye, yardım gibi kelimeler bulunurdu. En çok kullanılan ön isim ’ A bd, dişisi A m at idi, tbraııicede, Feni-

64

keçede ve Arapcada olduğu gibi. Karş, A, F ischer, M uhammad und Ahmad, die Namen des arabischen Propheten. (Ber. Saechs. Ak. d. Wiss., Phil.-hîst. Kİ. 1932,3. Heft 5. 19).

79 Karş. E .d . lal. 11,329 (J .H . M ordtm ann).IJimyar, eski bir Yemen kavimidîr.-Muhammed (A.S) elçisini Yemen’e gönderdiğin­

de artık bir H im yar devleti yoktu ve İslâm hemen hiç mukavemetle karşılaşmadı. Ağızlan kuzey arapçasından bazı özellikleriyle aynili. Karş. Caussin 1,54»

80 Karş. E .d . Isl. 11,329 (J .H . M ordtm ann).Zu N uvâs “ a la ehevelure flottante” diye adlanır. Yemen kiralıdır, yaklaşık olarak,

M, 521-526 yıllarında hüküm sürmüştür. £û N uvâs, H. Arethas’m kahramanca hareketleri nakledilen hristiyan takibini, N aerân ’dan yürütmüştü 521 de H im yar prensleri Zû Nu- vâs’ ın kışkırtmasıyle Habeş istilâsına karşı ayaklandılar. 526 da £û N uvâs savaşa girdi. K- arş. N öldeke, Geschichte der Perser und Araber z. Zt, der Sasaniden, S. 173 ve dev. 185,187 ve dev. Karş. Caussin 1,121.

81 Karş. W ellhausen S. 23; bak. P .K . S. 57,12 (36,18),Nasr “kartal, akbaba” demektir, Suriyede kartala tapma hakk. bak. D ussaud: No-

tes de Mythol, Syr. (1903), p. 3.Kartal-ilâh, herhalde H im yar’ in totem hayvanıydı. Karş. Z .D .M .G . X X IX , 600.82 Balkâ Saba ülkesindedir. Bak. Y âkû t 1,714,18.83 Y âkût IV, 871,1: y a ’ nî kâlû: ’ A bd Nasr; yani “ insanları ’ A bd Nasr diye isim-

lendirirlerdi.”84 Fakat Nasr bir beyitte geçiyor. Y âkût IV, 7814 onu Emevî şairlerinden al-Ahtal'a

atfediyor, Tab. 1,761,17 ise bi Cahiliye şövalyesi olan ’ Am r b. ’ A bd al-Cinn’e atfediyor. Karş, Dîwân des Ahtal S. 249 ve yan not, burada yayınlayıcı Anton Salih ânî beyitlerin al- AhtaPdan başkasına ait olduğu görüşündedir, belki de ’ Am r b. ’ A bd alCinn’ e aittir. Beyit­ler şöyledir:

“ Evet, heryana akan kanlara andolsnn!*Uzzâ tepesine veya N asr’a İntikam sebebiyle dökülen kanlara!Ve övgülere and olsun!Rahiplerin her kilisede papazlamı papazına»Mesih’e, Meryemm oğluna sundukları övgülere!’Âm ir bizden savaş günleri için.L a ’ la’ dağında sınamak için Bir kılıç aldı, bunu o,Elinde salladığı zaman Kemikleri bile keser!”

Bak. F ischer-B raeun lich , Schawahid-Indices, unter den betr, Reimen.85 T u bba ’ hakk. karş. E .d . Isl. 11,330 (sub H im yar, J .H . M ordtm ann). Arap

tarihinde H im yar kırallan böyle isimlenirlerdi. Fakat yazıtlardan öğrenildiğine göre, Saba ve H im yar kırallan M alik ünvanmı kullanıyorlardı, T u bba ’ ismi de H am dan kabilesin­den seçkin Bata’ soyunun isminden gelse gerektir.

Karş. İbn Hişâm , 13; M. H artm am ı, Der İslam. Orient, Bd, 11: Die arabische Frage, S. 473, ve dev.; Caussin 1, 64, 92-95.

86 W ellhausen S. 68.Zakî Paşa burada R iyam yazıyor, fakat P .K . S. 12,2 ve 3 (9,8-9 ve 15), S. 13,1 (9,11)

de ve başka yerlerde hep R i ’ âm yazıyor.Bak. İbn H işam 17 ve dev.: “ H im yar’tilerin puta tapma zamanlan için R i ’ âm isim­

li bir tapınaklan vardı* onu çok sayarlar, yanında kurbanlar keserler ve fallarına baktınrlardı.

65

iki haham bunun için T u bbâ ’ya şöyle söylüyorlardı: O sadece halkı yollarından saptıran kö­tü bir ruhtur, bunun için onu bize bırak. Tubba* onlara izin verince onlar da Yemenlilerin inancına göre, ınabedden dışarı siyah bir köpeği salıverdiler ve onu öldürdüler. Sonra mabedi yıktılar ve bana anlatıldığına göre, harabelerinde halâ oraya dökülen kanların izleri vardır."

Karş. B lau S, 563,87 Sami, tapınağı sadece “ ev” , bey t diye isimlendirir. O» ilâhı evi ile tanır; karşı. P .K .

S. 44, 12 (29*3) (N acran ’daki K a ’ ba) ve S. 45,5 (29,0) (S indâd ’daki K a ’ ba).“ İlâh ibadet yeriyle ayrılmaz şekilde bağlıdır. Bilhassa Samiler, ilâhı evi ile ayrılmaz bir

bütün olarak düşünürler?" W e 11 han s en S, 9.Karş. O. E iss fe ld : Der Gott Bethel. A .R .W . 1930, S- 1-30, ve R. Kİ t tel: Der Gott

Bet’el J .B .L . 44. 1925, S. 123-153.88 Karş. P .K . S. 12 not 1 e göre al-Câhİz, Kitab a l-H ayavân ’mda, IV, S, 61: “ Bazı

rivayetlerde İslâmdan önceki çağda kutlu taşların içinden boğuk seslerin işitildiğı geçer... Hiç şüphem yok ki, mabed bekçileri, kazanç için, her çeşit hile ve beceriğe başvuruyorlardı.. Bedevi araplar ve onların benzerleri böyle esrarlı çağrılara inanmaktan geri durmuyorlar,bilâkis inanmayanlara şaşıyorlardı. Buraya a l-A ’ şa b..........b .B asil b. Zıırra’ î A sadfninesrarlı bir çağrıyı işittiği haberi de dahildir:

Banu Fihr’ in (Hayır bahşeden) yağmuru öldü!Yüce, ünlü ve güçlü “ Cömert kişi!," dedi.Ona sordum:t4Ev sen, hayırsever ve cömert kişinin Ölümünü bildiren,Ölümünü bize bildirdiğin Banû Fihr’ li bu kişi kimdir?"O zaman şunları ilâve etti:“ Cömert, asil ve yüksek rütbeli îb n C ud’ ân b. ’ A m r’m ölümünü bildiriyorum "

89 Sure 71,20-24,90 Bak. W ellhausen S. 25-29; E. d. IsL 111, 251 sub Manât (Fr. Bulıl).Okurken üzerinde Durulduğu zaman Man âh olarak okunur).Arapların kader ilâhı (bilhassa Ölüm kaderinin),Karş. Sure 53,19 ve dev.; îşâya 65, 11. Karş. W, Caskal, Das Schicksal in der alt-ara-

bischen Poesie (Morgenlaendische Texte und Forschungen, hrşg. v. A. F ischer, 1 /5).Karş. İbn H işâm 303: “ Medine’de ileri gelenlerden ve muhteremlerden biri olan ’ Âınr*

m evinde ağaçtan M anât isimli bir put vardır, diğer kibar kişilerde de adet olduğu üzere ona tapıyordu,’ ’

Karş, Lam m ens, S. 69, o, îb n H işâm ’ın görüşünü kabul etmiyor.91 Bu yolla kendilerini bu putun tapıcısı olarak tanıtıyorlar.92 Bak. Y ak û t IV, 42, 11.93 Medine ile Mekke arasındaki hacılar yolunun bir istasyonu olan V addan köyünden

pek uzak olmayan bir dağdır, Karş. E .d . is i. 111,251 s,v. Manât.94 A l-A zrak î’ye göre (ed, W üsten feld ), Chronik d. Stadt Mekka, 1,76,82,154, Ma­

nât, siyah, şekilsiz bir taştı.95 Arapça z ab ah a, ibranicedeki zavah ’tır.Arap kurbanında (hayvanın boynu harbe ile kesilir), kutlu taş hayvanın kanıyla bulanır

ve böylelikle ilâha sunulmuş olur; veya hayvanın kam kutlu taşların arasında bir çukur olan G abğab ’a akıtılır. Kurban hayvanının eti genel olarak puta düşmez, kurbana katılanlar ara­sında paylaştırılır. Böylece sofra ilâhla birlikte hazırlanmış olur. (Karş. W ellhausen S. 118)

Çıkış 24,6-8 de öküzlerin kanlarının bir kısmı mabede serpiliyor, diğer kısmı da halkın üzerine. Burada da ilâh ile halk arasında bir Communio sacramentalis hazırlanmış oluyor. Bak, Levililer 1,5, bu eski ibadetin bir kalıntısı olarak kutlu taş kana bulanıyor.

66

Bunun bir benzeri de 1. Samuel 14,32-35 de, boğazlanmış hayvanın kanının mabed ta­şının üzerine dökülmesi şeklinde geçer,

Karş. Lavililer 18,20: Mabedin ve putun kurban kanıyla sulanmışıyla ev sulha kavuşu­yor; mabed îsıailoğullannııı günahlarından temizleniyor, kurtuluyor,

96 Karş. E .d . Isl. 1, S. 544 (R eck en d orf).A l-A vs bir Medine kavmidir. İsim kısaltılmıştır; tamlayan (herhalde M anât) eksiktir.

A vs’ lar çok defa seçkin kardeş kavimleri olan Haz rae adıyla temsil edilmiş olmalılar. Ava* ler güney ArabistanlIdırlar; H azrac ile birlikte Medinenin yahudi kavimleri arasında oturur­lardı, şehir onların elindeydi, fakat zaman zaman hükümranlığı onların elinden koparabili­yorlardı.

Karş, E .d . Isl, 11,1007 (F . K renkow ).A l-H azrac, kardeş kavim al-A vs île Medine bölgesinde otururlardı. İslâmın yayılışı

sırasında her iki kavim birlikte A nşâr diye adlanırlar, yayılışta önemli rol oynamışlardır. Pey­gamberin çağdaşları ve sâdıkları olan şairlerden Hassân b. § â b it , K a ’ b b. M âlik ve ’ A bd A llalı b. R avâh a Hazrac kavmindendirler.

Karş. Caussin 1,215; 11,202,203,212.97 Karş. Çıkış 23,15: 4*Benim önümde boş ellerle görünmeyin.” İlâhın Önüne hediyelerle

çıkılır, ‘ ‘onun yüzünü yumuşatmak” için, hila panay, “ onun yüzünü ağartmak için.”Karş. 1. Samuel 13,12; 1. Kırallar 13,6; Mezmurlar 119,58; Malaki 1,8,98 Karş E ,d . Is l.111,62 sub M a’ add (H .H . Braeu) ve sub N izâr b. M a’ add (111,

1015). Ma’add kuzey Arabistan kavimlerinin (Muzar, R a b î'a ) müşterek adıdır, Yemen ka- vimlerinin karşıtı olarak kullanılır. Gelenek, îslâmdan önceki çağda M a’ add ile Yemen ara* srndaki savaşlardan haber veriyor, (karş. Y akût 11,434). R a b î’ a, Muzar, Anm âr, îy â d , N izâr b. M a’ add’m dört oğlu sayılırlar.

99 Karş. B lau S, 591.100 Karş. E ,d , Isl. 111,88 sub al-M adîna (Fr. Buhl).Y aşrib , peygamberin şehri Medinenin asıl arapça ismidir. Bu eski Y a§r ib ismi Kuran­

da yalmz bir defa geçer (Sure 33,13). Al-Madîna, Medînta, aramcadan gelir, o dilde “ mahkeme yeri” demekken sonra daha büyük şehir anlamını kazanmıştır; bu bir deyimdir “ Şehir.”

Karş. A. F ischer, Zeitschrift Islamica 1,552,101 Karş. P .K . 48,4 (30,20).Sac demetini atanlar bu hareketleriyle ihramdan çıkarlar. İhram sırasında arap hacı yı-

kanamazdı, taraııamazdı, tıraş olamaz ve saçını kesemezdi; o, saçım “pislik ve bit içinde” bı­rakmaya mecburdu, (karş. W ellhausen S, 122, Smith S. 333, Ju y n b o ll, Handbuch d, islam. Geseti<es. S, 145).

Tevrattaki Nasrani adağı ile buradaki arasında paralellik vardır, Adak sahibi Nasranı de adağı devarmnca saçmı kesemez. Karş. Sayılar 6,5; Hakimler 13,5; 16,17; 1. Samuel 1, 11. îslâmdan önceki hacılar ve M uham m ed (A.S.) de ihram sırasında herhalde saçlarını yapıştır­mış olmalıdırlar, bu durumu daha dayanılabilir kılmak için (B uharı, Şahîh, K it. a l-H acc, bâb 126).

102 m ahill okunur; bak. Sure 2,192; 22,34; 48,25,103 Sure 53,20.104 tu ’ azzimuhû, hû şahıs zamiri, put ve ilâh olan M enât’tır; şanam dir.-hû için

bak. A. F iseher: Die Quantitaet des arabischen Personalsuffixes hû (hi) in “ Oriental Studies dedicated to Paul H aupt” S. 374 ve dev,

105 Karş. E .d . Isi. 11,150 sub Ğassân (J. Sch leifer).Suriyedeki Yemen soyu arasında, Bizans Kayzerinin egemenliği altında bulunan prens­

ler soyu (hristiy anlar). Rivayete göre, Gassânlılar* giiney Arabistan kavimlerinden Az d* den gelmektedirler, İsimlerini, Suriye çölündeki Cassân gölünün civarında uzunca süre o­

67

turmuş olmalarından almalılar.-Karş. N old eke: Die Ğassân, Fut s ten aus dem Hause Caf- nas; Caussin 1,204,11 S. 228* Blau S. 569.

106 Karş. P .K . S. 61,9 (38,17).107 Karş. P .K . 62,1 (38,18).108 Diwan des ’ Alkarna, ed. Ahhvardt 11,27; ed. Socin 1,27.109 W ell hausen S. 51 ve dev.; P .K . S, 59,3 ve dev.)Y âkû t 111,911,17 ismi “ Fulus” olarak yazıyor, K âm ûs’ ta Fils diye geçiyor. P .K . S.

15, not 9, ve S, 59, not 1 e göre, Zak î yazm asın ın kenarında iki çıkma vardır. Birisine göre, a 1-Hâzimî,ismi “ Fula” olarak yazıyormuş; İkincisine göre İbn İshâk diyorki: “ Fils, T ayy kabilesine ve T ay y’ ın iki dağı arasında, S a İm âile A c a’arasında onlara komşu olanların putuydu” (karş İbn Hişâm 56). Vezir Ab û*i-K âsim diyorki ¡ “ Soybilimciler arasında itimadalâyık olan­lar onun “Fals” olduğunda birleşiyorlar” . îb n D urayd ’in Camlıara’ adlı eserinde (111,38,b) şunlar var: “Al-Fils, Cahiliye çağında T a yy ’e ait bir puttu. “ İbn Habîb şöyle söylüyor: “Al- Fuls, Necidde T a yy kabilesince tapılmış bir putun ismidir.” (Karş. K reh l S, 16).

110 Karş, P .K . 61,8 (38,15).111 Karş. E .d , 1*1. IV, 675 sub Taİy (H .H . Braeu),Yemenli eski arap kavmidir. T a yy kabilesinden olana T aî deniyor. Ağızları Lazı özel­

likler gösterir,Karş, W ü sten fe íd S. 436.112 Karş. WTelllıausen S. 33 ve dev.; S. 208. E .d . Isl. 111,20 s.v, (Fr. Buhl u. a.).

A l-L ât, AUâh kelimesinin dişisidir.Karş. notlarımızdan 72,131,311,-Tabarî’ye göre 1,1395,3, A bu Sufyân, al-Lât ve

al-TJzzâ’yı U hud savaşma birlikte götürmüştü,-Al-Lât’ a pek çok şairler yemin ederler, mi­sal olarak, A bû Sa’d ( îb n H işâm , S, 567,7), M utalam m is (ed, Vollers S. 2,1), Ava b. Ha- car (ed. Geyer S. 11,2), al-Ahtal (K itâ b al-A gânî, VII, 173).

Sm ith bu konuda şunları söylüyor S. 56: “The Arabian L ât was worshipped by the Na- bataeans as mother of the Gods, and must be identified fith the Virgin-Mother, whose worship at Petra is described by Epiphanius,,..From the time of Herodotus downwards, al Lât wras worshipped in these regions side by side with a god, and the evidence o f De Vogüe’s inscrip­tion and that of Epiphanius agree in making Lât the mother and the God her son. Epiphanius implies that the Virgin-Mother was worshipped also at Elusa; and here Jerome, in his life of S. Hilarión, knows a temple of a goddess whom he calls Venus, and who was worshipped 4*ob Luciferum” , on account of her connection with the morning star.”

113 Karş. E .d . Isl. IV, 672 (H , L am m ens).Mekkenin 75 mil güneydoğusunda, Sa- rât dağlarında, 1650 m. yükseklikte bir şehirdir. B u rckhard t (Voyages en Arabic, übers. Eyries) 1,110-113, T â ’ i f ’in, Lübnandaıı ayrıldıktan beri karşılaştığı şehirlerin en güzeli oldu­ğunu yazıyor. Şehir eskidenberi Mekkenin varlıklı ailelerince sevilen yazlıklardandır. T â1 if, Şakif kabilesinin merkeziydi. Şakif halkının kurnazlıkları ve hileleri darbımesel haline gel­miştir. Hicret çağmda T â ’ if, H icazda seçkin bir şehirdi. Halkının seviyesi, bedevilerin ve yerleşik halkın ortalama seviyesini aşmış olmalı.

114 Bak. Y ak u t IV, 337,5: “ Denildiğine göre, al-lât, beyaz, dörtköşe bir kaya bloku idi.” İbn H işâm 871 de, a l-Lât, kolyeler ve küpelerle süslüdür, diyor. -T â ’ i f ’de halâ duran a l-Lât kayasım görmüş olan İngiliz seyyah Jam es H am ilton kitabında şöyle anlatıyor: S inai, tlıe H ed ja z and Soudan, London 1857, S. 150: “At aishort distance outside to the West’a five-sided block of granite rising in a slant from the ground is pointed out as the idol of al-Lat. In its greatest length it measures abaut twelve feet and four feet and a half to its highest edge.” D oughty , Travels in Arabia Deserta 11,517 ve dev, da T â ’ ifin taptığı, al-

'U zzâ , a l-L ât ve H ubal’ i resimlerle gösteriyor.Karş, Ph il by, The Heart of Arabia 1,196,

68

115 la t ta» y al ut tu “ ezmek, küçük parçalar halinde kırmak” , fa tta “parçalara ayır­mak ufalamak” ve s ah ak a “ dövmek, ezmek” ile eş anlamlıdır.-Lane: la tta V s a v îk = “bul­guru biraz su ile veya eritilmiş tereyağ ile veya bayağı yağ ile ıslatmak ve karıştırmak” . Al- Lât, ismini, yanında, bulguru eritilmiş tereyağı ile karıştırarak ıslatmayı adet edinmiş bir a- damdan almıştır; adam al-L ât t = ''bulgur yapıcı” diye adlandırılmış, sonra da put onun se­bebiyle aynı ismi almıştır.

Karş. Y âk û t IV, 336,21 ve dev. ve bak. Lane sub lat ta.116 W ei İha us en, S. 29 u. ö, sâdin ’ i papaz, din adamı diye çeviriyor; fakat “bekçi, ba­

kıcı” diye çevirmek daha uygundur, çünkü arap putçuluğu bir papaz sınıfı tanımaz. Görev­leri putu, beyti gözetmektir, Karş. W ellhausen S. 130. Karş. çıkış 33;1. Samuel 3.

117 Karş. E .d . Isl. IV, 795 (H. Lam mens). Şakîf, K âsî isimli, Şakîf üııvanlı bir atadan gelmektedirler, kasıtlı bir rivayet onu, A braha ’nm Habeş ordusunu Mekke yoluna süren A bû Kigâl'le aynı şahıs olarak gösterir. T â ’ i f l i le ı gibi bunlar da kurnaz ve hileci ta­nınırlardı. Şakîf’ lilerin asıl oturdukları yer, T f a’ i f şehri ve çevresiydi.-Sakîfliler, A llah ı, ar-rabb diye isimlendirdikleri gibi, a l-L ât'ı da ar-rabba “ ilahe” diye isimlendirirlerdi. ( Karş. W ellhausen S. 218.)

118 L ât mabedi Mekkedeki Kâbe gibi bir örtü ile örtülüydü.P .K . S. 16, not 3 e göre, al-Câhiz K itâ b a l-H ayavân ’mda 7, S. 60 der ki: “ §ak îf-

lilerin, bekçisi olan bir tapınakları vardı; bununla K u ray ş ’ i taklit ederlerdi.”119 Bu, sahibini “ Tanrı vergisi” olarak tanımlayan bir isimdir, V ahb a l-Lât, Z ayd

M anât ve ibranicede natan ile birleşik olan Y onatan , M atan iyah isimleri ile Yunanca T h eodor, Is id or v.s. isimleri gibi.

120 Yani kul ( = ’ abd), L â t ’ ın kulu.121 Sure 53,19.122 K a ’s ismine, yalnız eski şairlerde değil, kadın ismi olarak sık sık rastlanır. Bak. Gui-

dis Index zum K itâ b a l-A ğânî ve Index zu T abarî, Annalen.123 Karş P .K . S. 43,1 (27,16).-Karş. Diwan des M utalam m is, ed. Völlers, 11,1. Karş.

E ,d , Isl. IV, 717 s.v. T arafa (K renkow ), Karş, Mutalammis divanının Vollers* baskısı­nın girişi; B rockelm ann ve R esch er ’ in Mutalammis, T arafa ve diğer şairler hakkındaki edebiyat tarihleri.-“Mutalammis’ in mektubu” atasözü haline gelmiştir. Karş. W ü sten fe ld S. 326. F reyta g , Arab. Prov. 1,721. Caussin 11,348.

124 Buradaki (hû) zamiri de putla ilgilidir.125 Karş, tb n H işâm 918.-W ü sten feld , S. 304.126 îlâhe taşta barmırdı. Karş. Çıkış 20,25 ve 26. Burada da ilâhın taşın içinde oturduğu

düşünülüyor ve bundan ötürü, onun önünde, insanların çıplaklığının açılmaması için, taş yon­tularak merdiven yapılmayacaktır. Bak. G. Beer, Steinverehrung bei den Israeliten, S. 10.

127 karş. Hakimler 6,31: “ B aal’e siz mi yardım edeceksiniz? Ona yardım mı etmek is­tiyorsunuz? Fakat eğer o Allahsa, mezbahmm yıkılmasından ötürü kendisi için kendisi dava açsın.”

128 hadar, basit mastardır ve “ boşa gitmiş değersiz şey” demektir.129 b ihâ Y âk û t’ta da olduğu gibi IV, 338,2 lahâ okunacak olmalı.130 A vs b. H acar X I, 2.131 Karş. W 'ellhausen S. 34 ve dev,; E .d . Isl. IV, 1157 s.v. (F r. Buhl).A l-'U zzâ , a l-A ’ azz’m dişisidir (A lla h ın 99 güzel isimlerinden birisinin); al-kubrâ*

nm al-akbar’ in dişisi olduğu gibi; anlamı “ en kudretli, en güçlü” dür. Karş. Y âkû t 1,296;111,664,5; IV, 765 ve dev.; H assan b. Şâbit (ed. Hirschfeld XCI, 3 ).-T abarî 1,1418: Abû S u fyân (U hud gününde a l-L ât ve al-*Uzzâ’yı birlikte getirmişti): “ a l-'U zzâ bizim için,

69

sizin için değil!1’ diye bağırıyordu; karş. îb n Hişâm , S. 582: “ Yaşa Huball” -Karş. notları­mızdan 72,112,311.

Bak. Sm ith t S. 521: “ A l-O zzâ with A llâ t and M anât, the there ‘ ‘daughters of A llah ” in the Coran, is the “ lady O zzai” to whom a man in a South Arabian inscription offers a gol­den image on behalf of his sick daughter A m ath -O zzai (Nielsen, Der Dreieinige Gott, 318). Human sacrifice and licentious practices distinguish her cult. Isaac of Antioch identified her with Beltis and calls her the “ Star” ,”

W ellhausen S. 41 de burada hatırlanmaya değer:“ A l-'U zza , Venus yıldızı, Suriyelilerde de göğün kıraliçesidir... Bunun için Arapların

'U zzâ ’ya tapışını, Isaak (von Antiochia, Opera, ed. Bickell 1,244), geygamber Yeremya’nm yahudi kadınlarını azarladığı ibadetle benzeştiriyor (7,18; 44.17). “Yeremya’ya sor da ondan öğren, kadınlar Yeruşaiim’i, göğün kıraliçesine kurban sunmaları yüzünden yıktılar, O zaman- danberi tbraniler puta taparlar, onlar bu yüzden çok azarlandılar, esir edilmediler, fa­kat onlar böyle gök tanrıçasına taptıklarından A llah patriklere verdiği sözleri hükümsüz kıl­dı ve halkı Babil’e sürdü’1.,, W ellhausen ’e göre, Isaak için benzeştirme noktası, kadınların damlarda kurban sunuşlarıdır. Fakat Yeremya’nın andığı, çörek pişirmek adeti de Arapların Yıldızların İlahesine tapışında karşılığını buluyor, çünkü hiç şiiphe yokki, müşrik arapkeıı *Uzzâ ilahesine tapmış olanlar, Hristiyan olduktan sonra onu Meryem ilâhe şekline soktular ve Meryem’e çörek sunarak *Uzzâ ibadetini Meryem’e ibadet şekline çevirdiler, Davranışlar- lardaki bu Meryeme çörek Sunmakla da Uzzaya ibadeti Meryem’e ibadet şekline soktular, dik­kat çekici benzeyiş karşısında, eski İbranilerin de Göğün Kıraliçesi adıyla Venus yıldızına tap­mış olup olmadıkları sorusu akla gelebilir.

132 Mekke’den uzak değildir; bak. Coğrafya Lügatlan ve Siyer Kitapları.133 Karş, W ellhausen S. 37-f.Yâkût 111,664,2 bildiriyor: “ Al-*Uzzâ bir hurma (samura) ağacıydı, C atafân lılar

ona taparlardı ve üzerine bir ev yapmışlardı. 5. satırda da; “ îb n H abib dedi ki: A l-'U zzâ , N ahla ’de bulunan bir ağaçtı, yanında da kutlu bir taş vardı,” -Herhalde bu taş, üzerinde kur­ban kesmek ve ağacm kutluluğuna işaret olmak için konulmuştu. Eski-îsrail de ilâhları kutlu ağaçların içinde veya yanında aramışlardır, bak Hoşea 3,12 ve 13; ilâhın buralarda oturduğu düşünülüyor. Ağaçlardaki hışırtı ilâhın sesidir. Tepelerde ve yeşil gölgeli ağaçların altında da ibadet yerleri aranıyor, bak. İşaya 1,29; Hezekiel 6,13; Hoşea 4 13. Buralarda kurban sunu­yorlar ve buhur yakıyorlar. Aynı şekilde meşe ağacının altında da tapınılıyor, Tekvin 12,6;35, 4; Tesniye 11,30. Bu Şekem’in başlıca ibadet yeriydi, Karş. Yeşu 24,26: “ Yeşu büyük bir bir taş aldı ve onu Rabbin mabedinin yarımdaki büyük bir meşe ağacının altına dikti.” Bu olay, Tekvin 35,4 e göre, Yakub'un bütün yabancı putları altına gömdüğü ağacın altında ol­muştur; Hakimler 9,37 de Sihir Meşesi diye isimlendirilmiş olan da bu meşedir,

James H am ilton , Sinai, the Hedjaz and Soudan, London 1857, S. 151, ona T â ’ ifd e “ an unhewn stone with a depression or hollow on the north side resembling a waterwom boul- de” eski a l-'U zzâ olarak gösterildiğini anlatıyor. Hamilton ise bu efsanenin gerçekliğinden şüphe ediyor (karş. notlarımızdan 114-karş. van d. Leeuw S. 371).

134 Karş. P .K , S. 12 not 1; İbn H işâm S. 832; Y âkût IV, 465,8; W ellhausen S. 65,6 ve dev. S. 66 üst kısım ve S. 67 orta kısım; karş. G .H . H ölsch er: Die propheten, S. 85.

135 Al-f Uzzâ’ ya esirlerin kurban olarak sunulduğu sabittir (W ellh ausen S. 42 ve dev. N öldeke, Sasaniden S. 171), Isaak von A n tio ch ia (5. yüzyıl). Opera, ed. Bickel 1, S. 220: Oğlanlar ve kızlar Cahiliye araplart tarafından ’ Uzzâ’ ya kurban edilirlerdi” . (Karş, W ellha ­usen S, 40),

Karş, 1, Samuel 15,33: “ Ve Samuel, Gilgal’de Rabbin önünde agag’ ı parçaladı.” Eski İsrail de diğer pek çok toplumlar gibi insan kurban etmeyi tamdı; insanı kurban olarak Yalı-

70

ve’ye de sunmuşlardır: Mika 6,7; fakat bu Yahveciliğin daima reddettiği bir harekettir. İsrail­lilerde insan kurban etme hakkında karş. Tekvin 22; Levililer 18,21; Hakimler 11,30 ve dev.;2. Kırallar 6,3; 17,17; 21,6; 23,10; Yeremya 7,31; 19,5; 32,35; Hezekiel 16,20 ve dev.

Karş. O tto E issfe ld t: Molk als opferbegrilf in Punischen und Hebräischen und das Ende des gottes Moloch; Bcitraege zur Religion&geschichte des Altertums, Heft 3). Halle (Sa­ale) 1935.

136 al-ğarânîk çeşitli kuşlar için kullanılır, daha çok turnalar için, karş. Lane s .v . gurnaicq . al-Lât, a l-'U zzâ ve M anât putları Allahın yanında şefaatçi sayılıyorlar; bunun için yükseklerde uçan turnalara benzetilmişlerdir.

Karş. W ellhausen S. 34; N öld ek e-S chw ally , Gesch. d. Korans S. 101 ve dev.137 Sure 53,20. Müslüman rivayetlerine göre surenin ilk okunuşunda peygamber, Ku-

ra yşliler onun peygamberliğini bu yolla tasdik etmek istediklerinden bu ikinci beyti andı. Fakat ertesi gün her iki beyti de şeytanın vesvesesi olarak açıkladı ve onların yerine surenin 21. ve 23. ayetlerini koydu,

138 Yani kızları olmasından; kızları olmak araplar için hiç de şeref değildi.139 Sure 53,19-23.140 Bak notlarımızdan 176.141 Hi mâ, Sami dillerde ortak olan hmy “ korumak, esirgemek' ’ kökünden geliyor. Kut­

lu bölge, Temenos, “ buss” veya “ b ey t” in daha eski ve asıl şeklidir. Göçebe, ilâhına ancak son çağlarda bir “ev” yapmıştır, W ellhausen S. 212 e göre cinler de ilâhlar da tapmaklarda otururlardı Önceleri birinciler, sonra İkinciler, H im â tekin değildir, yani genel olarak kutlu­dur ve korku ile çevrilidir, sonra ise belli bir ilâha ait ibadet yeri olmuştur. Ağaçlar, mağara­lar, pınarlar cinlerin barınaklarıdır, daha sonra da bizzat birer ilâh olmuşlardır.

i l i mâ ilâhlara ait bir bölgedir ve oradan insanların faydalanması yasaktır, ağaç kesi­lemez, av avlanamaz. Irlimâ tabudur.

Karş, Sm ith S. 151: “ Every place and thing, which has natural associations with the God is regarded, if 1 may borrow a metaphor from electricity, as charged with divine energy and ready at any moment to discharge itself to the destruction of the man wrho presumes to apporoach it unduly/’

Horeb de kutlu bölge idi, aynı şekilde Hermon sıradağları da; H erm on, haram ’dan gelmektedir, arapça haram a: “ Geçilmez yapmak, istisna etmek, yasak etmek” demektir. Kar­mel de kutlu bölgeydi. Buralara sürülmüş sürüler dokunulmaz olur, kaçak ta burada emin bir barınak bulurdu. (Karş. Smith S. 155,156 ve nor 1),

Arabistanda him â bölgedeki tabuya dikkati çekmek için taşlarla çevriliydi. (Karş. S- m ith 155 ve karş. Çıkış 19,12. Tekvin 31,52 de de bir sınır taşı, bir sımr gözcüsü vardır; bek­çinin taşlarda barındığı düşünülür. Karş. 1. Kırallar 7,21, burada mabedin eyvanına dikilen iki direkten birinin ismi “ b oaz” dır, “ kuvvet bunda” demektir. Bu direkler ibadet yönünden çok manalıdır; onlar kuvvet yüklüdürler, kerubiler gibi koruyucudurlar.

142 Karş. W ellhausen S. 186.143 karş. P .K . S. 26,5 (17,9).144 u bâ d îk a jâ ubâd îka yerindedır. Yeminlerde olumsuzluk ekinin düştüğü nadir

değildir.Bak. W right, Arabic Grammar 11,305 ve dev.145 Yani sevgiliye.146 Yani münasebetleri kurmayı.147 Sa ’ îd islâmiyette cennetliklerin adıdır, cehennemlikler şak îy ’dirler.-As-Sa’ ıda

bir Cahiliye Çağı ilâhının adıdır. Bak. Wrellhausen S. 65.

71

148 Lam me ns S. 81, not 4, rabb b a y t al-’ Uzzâ diye okumanın daha iyi olacağım umuyor. O, buradan W ellhausen gibi A llah ı değil, ’ U zzâ’ıun evinin bekçisini anlıyor.

149 S arif bir yer ismidir, Mekkeden altı mil uzaklıktadır. Karş. B akrî’nin Coğrafya Lü­gati, S. 772 ve Y âk û t 111, S. 77,23 ve dev. Karş. Caussin 111, 209.

150 N öldeke, Z. D. M. G. 41,711, Hubal’ i anlıyor. Bunun hakkında daha kati birşey söylenemez.

151 Bak. İb n H işâm 55; T a b a rî 1,1075; Y âkû t 111, 772, 18 ve dev.W ellhausen S. 103 de şöyle yazıyor: “Mekkedeki Kâbede ğabğab, kuyu olarak isim­

lendirilir, Eğer bir restorasyon esnasmda çıkarılan kutlu hediyelerin Zemzem kuyusunda bu­lunduğu doğru ise, gerçek bir kuyu da aksine ğabğab olarak kullanılmıştır. Yeraltı suyu ile bağlantı, Hierapolis’de de vardır, orada tapınağın altında çok küçük ağızlı bir mağara vardı, Siaytos onun yanma bir mihrab kurmuştu, çünkü tufan onun içinde kaybolmuştu.'1

Kurban hayvanının kanı, ğabğaba akıtılırdı. Bunun bir benzeri, artan kanın kurban yakılan mezbaha dökülmesidir, bak. Levililer 4,7. Belki bu da, yeraltı cinlerine ahi al-ard bir sunuştu.

Bak, İbn H işâm 258. Karş. Tevrat’ ın ov’u (İşaya 29,4).152 Herhalde Abû Hırâş. Bak. P .K . S. 20, not 3 ve Diwan des A bu ]ÇJirâş, ed. Hell

("Neue H udailiten-Diwane” , Leipzig 1835) Nr, 39,7 ve dev.153 Zak î’nin yazmasının kenarında: K in ân a ’dan Ğanm b. Farras (veya Firas) ya­

zılıdır.154 W ellhausen S. 35: “ kurban etini her yana dağıtıyordu,” Bu tercüme İbn H işâm ’

a dayanıyor, S. 55,7: fav assa ’a: “bol bol dağıtıyordu” , Y âkû t 111, 773, 6 da da fa-vazza’ a “dağıtmakta acele ediyordu” diye yazıyor. Zam ahşarı, F a ’ iq sub qd’ de naşşafa, “bölü­yordu” diyor.

155 Bak. fÂm ir hakk. bilhassa. Ch. L y a ll’ in şairin divanına kendi baskısında yaptığı giriş. Karş. W ü sten feld , S. 68; Caussin 11, 564-68; 111,297,

156 Y âkû t: yâ ’Âm u.-’Âm u veya ’Âm i, ’Â m iru ’nun kısaltılmış hitab şeklidir. Kı­saltılmış hitabda her iki şekil de doğrudur.

Bak, W right, Grammar 11, S. 88.157 M inâ (Mekkenin birkaç mil doğusundadır), Mekke lıaccmda önemli rol oynar.158 fâ tik in m urrana herhalde imkânsızdır. Ben Lane S. 565, sub hassaba, ile birlik­

te m urhafin Ijarrâna okuyorum.159 gayra m uhassab: karş. Lane S- 565 sub hassaba: not honoured, or not shrouded,

or not pillowed; yani “ şerefsiz olarak veya bir kefene sarılmaksızın veya dümdüz, sağ kolunu yastık etmeksizin gömülmüş olmak” , gayra m uhassab: being variously rendered: one per­son prefers the meaning: “ not buried*’ . Az says that the signification of burial in stones in s- tones and that of wrapping in grave clothes assigned to the verb, were unknown to him; and that gaira muhassab signifies: “not supported with a pillow” .

İkinci beyit: la -tak îta v.s, “kendini böyle korurdun” kısmını Zakî Paşa L isân ’dan (hsb kökü) eklemiştir,-Araplar ölüyü, kolunu başının altına yastık yaparak gömmeyi sever­lerdi.

160 Bak. isim için P .K . S. 21, not 3.161 Karş, E .d . Isl. 11,1094, s.v, (F . K renkow ).İslâmm başlangıcında Mekkenin etrafında çadırlarda yaşayan büyük bir Arap kavmi-

dir. K ur ay ş ve peygamber de bu kavimdendirier.Karş. İb n Durayd* K itâb a l-İştikâk, ed. W ü sten feld , S. 105-108; Caussin 1,

193; B lau S. 564; W ü sten fe ld S. 268,162 Karş. E .d . Isl. IY, 1293 (V. V acca),

72

Z ayd b, 'A m r Mekkeli idi ve Kurayştendi, bir olan Allahın arayıcısı ve fyanîfti» A- rap putçnluğunu bırakmış, fakat ne Yahudiliğe ne de Hristiyanhğa meyletmişti. Yeni doğmuş kızları diri diri gömme işine karşı gelmişti. Muham me din (a. S.) peygamber oluşundan az bir süre önce ölmüştü. Karş. Caussin 1, 309; 328-26; W ü sten fe ld S. 466.

163 P .K . S. 27 ve dev. (17,9 ve dev.).164 Karş. E .d . Tsl. IY-560 s.v. (H. Lam mens).K ays-’ A y lân grubundan kuvvetli bir kavim; kuzeyde Medine bölgesiyle, güneyde Mek­

ke ile sınırlanıyordu. Sulaym bölgesi altın ve gümüşçe zengindi ve at yetiştiricilikliriyle ün ka­zanmışlardı.

Karş. Caussin 11,409; W ü sten fe ld S. 427.165 Diwan ed. H ell (Neue Hudaliten-Diwane’nin içinde) VII, 1 ve dev.166 Karş. bu zor bölümü: P .K . S. 23 not. 3; W eilhausen S. 36; H ell a. a, O. S. 31 ve

Lane s. furn îyun,167 sure 53,19 ve dev.168 A bu Uhayha Sa ’ ıd b. al-’Âş peygamberin en sert muarızlarmdandı; hicretin İ.

veya 2. yılında at-Tâ’ i f ’deki çiftliğinde ölmüştür. Karş. W ü sten fe ld S. 350.169 A bû Lahab, bilindiği üzere, hakkında 111. surenin indiği, peygamberin meşhur

amcası ve hasımdır, (Karş. A. F ischer, Der Wert der vorhandenen Koran-Übersetzungen und Sure 111. Berichte d. Saechs. Akad. d. Wiss., phil.-hi&t. KL, 89. Bd., 1937, 2. Heft.) Onun asıl ism i’ A bd al-eUzzâ b. ’A b d a l-M utta lib idi. Karş. E .d . Isl, 1.103 s.v. (J. B arth); W ü sten fe ld S. 273. Caussin 111,73.

170 Yani 630 yalında.171 Islâmın ilk çağlarının ünlü dâhi kumandam,Karş. E .d . Isl. 942 s.v. (K . Z etter steen).Peygamberden, “Allahın kılıcı” şeref unvanını kazanmıştır.O. M üller (Der İslam 1,257) onu şöyle anlatır:“ 0,0 türlü yaradılmışlardandı ki, kumandanlık dehası aynı zamanda bütün ruh haya­

tıydı; tıpkı Napolyon gibi savaştan başka birşey tanımadı, tanımak istemedi,” -Karş. W üs­ten fe ld S. 126.

172 Bak. H ell, Diwan des A bu £ ir â ş X II, 1-4.173 Bizim tercümemiz, W eilhausen S. 37 den ayrılıyor; “ Yaşasaydı, erkenden, Banû*

1-Hatifsin yonttuğu tahta kâselerle dolu bir testiyle onların yamna gelirdi. Onun büyük bir kül yığını ve büyük bir kazanı vardı, kâsesi, kış mevsiminin geçirgen su yalağını andırırdı.

174 Banû*l- H atif böyle kâseler ve kaplar yontarlardı, bak, Abû H irâş’ ın Divanı, me­tin kısmı, dipnot 2.

175 al-m unhili’yi al-m anhali “yalak yeri” diye okunmak gerek.176 Zak? Paşa bu dördüncü beyti, Şayh M uham m ad Mahmûd aş-Şinkıtfnm

Huz aylîlerin Şarkıları” isimli elyazmasından eklemiştir, şeyh kenarda şöyle açıklama yapar: <4Sukâm, ğurâb ölçüsünde (dilbilgisi yönünden) bîr vâdidir, fetha ile de yazılabilir, yani sa­kam olarak (Kâmus’a göre)” Aynı şekilde bak. H ell, 4, dipnot metnin 68. sayfası.

177 Burada, B atn ı Nahla’da ’ U zzâ’nm kırılışı bölümünü açan küçük bir raviler zin­cirini buluyoruz P .K . S. 25, 4-26,7 (16,15-17,11). Aynı küçük raviler zinciri. P .K . S. 47,5 (30,7) den itibaren daha küçük bölümleri açıyor Büyük raviler zincirinden burada sadece son üyeleri buluyoruz P .K . S. 5 (5),

178 Konuşan belliki, A bu B akr A hm ad b, Muhammad, ’ A b d a lla h a l-C avharî’ dir, büyük raviler zincirinde al-f A nazi A bu *A lî’den Önce gelir.

73

179 Karş. Sm ith S. 133.Araplar, N acrân ’daki kutlu hurma ağacına taparlar (Ibn Hişâm 22) ve ona yıldan yıla

olan bir bayramda süslü elbiseler asarlardı.-Hudayhiya ağacı. Sure 48,18, bereket istenmek üzere hacılar tarafından ziyaret edilirdi. Sonra bu ağaç halife Ömer tarafından kestirildi, çünküo, bu ağaca da ilerde al-Lât ve al-’ Uzzâ’ya olduğu gibi tapılmasmdan korkuyordu (bak Yâ- kÛt 111,261,2).

Karş. Y âkût 1,393,5: “ Zât A nvât, büyük, yeşil bir ağaçtı, putperest Araplar her yıl ona gelirler, taparlar, kılıçlarını asarlar, kurbanlar keserlerdi. O, Mekke’nin yakınında bulunu­yordu. Yine anlatılır ki, Araplar Kâbeye haccettiklerinde hırkalarını bu ağaca asarlar, kutlu bölgeye hırkasız olarak girerlerdi, böylece Kâbeye karşı saygılarını göstermiş olurlardı; bunun için bu hırkalar anvât dîye isimlenmiştir. Denir ki: nata aş-say1 a, yanâtuhû, navtan, ’ allak a “asmak” anlamındadır. “ W ellhausen ’e de bak S. 104.

180 P .K . S. 26, not 1 e göre, bütün yazmalarda ’ TJzzâ diye geçiyor; fakat burada Za- k î yazmasının kenarında işaret olunduğu gibi a-’ U zzâ’u olması gerek, böylece ölçü de doğru oluyor.

181 P .K . S. 26, not 2 ye göre, (yâ ’ Uzzu), a l-B ağdâd î ve a l-A lûsi’ye uyularak ek­lenmiştir, Zakî yazmasında ve Y ak u t’ta bulunmamaktadır, fakat ölçünün doğruluğu bakı­mından gereklidir.

382 P .K . S. 26, not 3 e göre, Zakî yazmasının kenarında şunlar yazılı: “ A l-m akrîzî, (henüz basılmamış olan) eseri İm tâ ’ al*Asmâ*da a l-V âk id î’ııin bir rivayetine dayanarak demiştir ki: “ H âlid b. a l-V alîd al-’ U zzâ’yı, H. 8. yılda, Ramazan ayının 25 inde kesti; bek­çisi, Ranû Sulaym ’den A flah b, an-Naşr aş-Şaybân î idi. O, peygamberin emri uyarınca üçüncü defa olarak onu yoketmek üzere geldiğinde, kılıcın» sıyırdı, fakat, kendini uçuşan saç­larıyla çıplak, siyah bir kadının önünde buldu* O sırada bakıcısı da bağırıp çağırmaya başla­mıştı. H alid diyordu ki “ Omuzlarımda bir ürperme hissettim” . Bekçi ciyak ciyak bağırıyordu:

“ Ey ’ Uzzâ, saldır, ümidini kırma!Ey ’ Uarzâ örtünü at ve kendini koru!Ey *Uzzâ, eğer sen şimdi Hâlid denen herifi öldürmezsen,Yakın bir felâkete uğrayacaksın!Şu halde başının çaresine bak!”

O zaman H âlid şöyle söyleyerek kılıcıyla ilerledi:“Sana hakaret yaraşır, övgü değil!Görüyorum ki A llah sana alçaklık nasibetmiş!”

Kılıcıyla bir vuruş vurdu ve onu iki parçaya ayırdı. Sonra peygamberin (Allahtan ona selâm olsun huzuruna döudü ve ona olanları anlattı* Buyurdular ki: “ Evet, işte ’ Uzzâ* ona artık birdaha tapılmayacak,” H âlid şöyle karşılık verdi: “ Ey Allahın elçisi, Allaha hamdol- sun, sayende bizi mahvolmaktan kurtardı.” -A bu U hayha ölüm döşeğindeyken, Abû La- lıab ziyaretine gitti, sordu: “ Niçin böyle kederlisin? cevap verdi” . Korkuyorum ki, benim ölümümden sonra ’ Uzzâ yokoîacak. A bû L ahab dedi ki: “ Üzülme, senin ölümünden sonra onu ben kollayacağım.” O diyordu ki: “ Eğer al-’ Uzzâ üstün gelirse, omı kolladığım için, onun teveccühünü kazandım, fakat M uham m ed üstün gelirse,-hiç ummuyorum- o da nihayet be­nim kardeşimin oğludur. Bunun üzerine A llah (Şam yücedir), 111. sureyi indirdi: “ Abû La­lı abin eli kurusun” Denir ki: Abû Lahab bunu a l-L ât için söylemiştir (al-f U zzâ için de­ğil).

183 Sure 71,22,23.184 Karş E .d . la l. 11,148 (J. Sch leifer).I¿ays b. 'A y lâ n ’m kolu olan kuzey Arabistan kavmi, Ğatafân’ la kardeş, T a y y ’la

7İ

komşudurlar. Ünlii Calıiliye çağı şairi T u fay l b. f A v f (güzel at tasvirleri yazdığı için Tuf- ayl a l-H ayl diye anılır) bu C anî kabilesindendir.

185 (r anî ile kardeş bir kabile.Karş. E .d . I bI. 1,599(J. Hell).Kuzey Arabistan bedevi kavmi, önceleri Y am âm a’nin güneyinde otlakları vardı, son­

ra Basra bölgesinde; çok kötü şöhretleri vardı; B âh ilî (Bâhila’ lı) ismi küfür ifade ederdi.186 Karş. E .d . Isİ. II, 625 s.v. (A .J . W ensinck).Binanın çevresinde hemen hemen 360 tane put dikilmiş olmalı. ICâhenin içindeki çuku­

run üzerine ’ Am r b. Luhayy, Hubal putunu dikmiş olmalı. Karş. W ellhausen S. 73 ve dev. Caussin 1,270.

187 Bak. W ellhausen S, 67,75;221.-E.d. İsi. 11,347 s.v. İbn H işâm 1,50 ve dev.; Caussin 1,215 ve dev.

188 Karş. P .K . S. 35,6 (23,9). Bak notlarımızdan 256.189 Fal oklanımın konuşma dilindeki ismi: Zalam ve kidh; kutlu oklar, mabedin ba­

kıcısının koruyuculuğundadır. Karş. Sure 3,39:* Onlar fal oklarını atarken sen yanlarında de­ğildin*, W eîlhausen S. 133 e göre, fal için 100 dirhem ödenirdi ve ilâve olarak da bir deve kurban edilirdi.

190 ’ Abd al-M uttalib, peygamberin dedesi, eğer on tane oğlu olursa, birisini Kâbenin önünde Allaha kurban edeceğine yemin etmişti. Sonra peygamberin dedesi 12 oğul ve 6 kız babası oldu. Oğullarından onu gelişme çağına erdiklerinde onlara yeminini bildirdi. Onlan ku­ra çekmek üzere. Kâbeye, H ubal’in önüne götürdü, On tane uçsuz okun üzerine on oğlunun ismini yazdırdı. Şâlıib al-A zla m, okları karıştıran ve çekimi yapan kişi, vazifesini tamam­ladı. Ok, Muhammedin (A. S.) babası rA bdu llah 'a çıktı. A bdu lm u tta lib onu, kurban yeri olan îs â f ve N âila putlarının yanma götürdü, bıçağını aldı ve onu öldürmek üzere elini kal­dırdı. Kurayşliler onu bu işten vazgeçirmeye çalışıyorlardı, Karş. İbn H işâm , 1,97 ve dev, Caussin 1, S. 266-68.

191 A bû S u fyân bilindiği gibi Em ev Elerin atasıdır, Emevîler Ufrud dağında Bedir’ in intikamını almaya çalışırlarken onların kumandanıydı.

Karş. E .d . Isl. 1,114 s.v. (F r. Buhl).Abû Sufyân, Ç.urayş’ten ’ A bd M anâf soyuııdandır; zengin bir tüccardı ve Muham-

med’e (A. S.) düşmanlıkta birleşen Mekkeli asiller partisinin yöneticisiydi.Karş. İbn H işâm 1,463 ve dev.; 543 ve dev.; 583, 666, 753, 807, 993. Karş. Caussin

1,342; 111,30,36 ve dev.; 224-27.192 Mart 625.193 Karş. İbn H işâm S. 582,18; W ellhausen ,in V âk id î tercümesi S. 137 v.s. Karş.

Y âkût IV, 950,8; Caussin 111,108,194 Karş. P .K . S. 9,2 (7,18).195 W ellhausen ,e göre S. 76 not 2, Zem zem , Mekkenin biricik pınarıdır ve herhalde

tapınağın şehir oluşunun da sebebidir. H âli d al-I£asrî, Allahsızdı ve kendi verdiği isimle eski kötü böcekli suyu bir kanalla yoketmek istiyordu, fakat bu kanal hemen yıkıldı. Zem­zem putperest Araplarca da kutluydu ve Sm ith ’e göre S. 167, kuzey Samilerinin kutlu say­dıkları kuyulara daima yaptıkları gibi, ilâha sundukları hediyeleri onun içine atıyor olmalıy­dılar.

Zem zem kuyusunun suyu, hacılar tarafından birlikte götürülüyordu, çünkü onun ken­dilerine sıhhat ve bereket bahşedeceğine inanıyorlardı. Aynı sebepten bugün bile dünyanm dört bir yanından Hristiyaıılar, Ürdün suyunu şişelerle evlerine taşırlar.

Karş E .d , Isl. IV> 1312 (B. Carra de Vaux).

75

Zem zem , İsm âil’ in kuyusu diye de adlandırılır. Zem zem arapçada “bol su” demek­tir, Müslüman kaynaklarına göre, melek Cebrail, çölde susuz kalan H âcer ve oğlu İsm ail'i kurtarmak için bu kuyuyu meydana çıkarmıştır, tik defa H âcer, kuyunun etrafım taşlarla çevirerek suyu toplamıştır.-Karş. Caussin 1,165. G aud efroy -D em om byn es, S. 84 ve dev, ında Zem zem ’in etrafında yılbaşı günü yapılan bir su törenini tasvir ediyor, böylelikle, mem­lekette bütün yıl suyun eksilmeyeceğine inanılırdı.

196 Peygamberin meşhur amcası ve koruyucusu.Karş. E .d , is i. 1,115 (Fr. Buhl).A bû T â lib ’ A bd M anâf b. ’ Abd al-M uttalib, peygamberliğine inanmamış olmakla

beraber, değişmez bir sadakatle daima yeğeninin yardımına hazır bulunmuştur. Karş. Caus­sin, 1,238; 264 ve not 1.

197 Bilindiği gibi peygamberin soyu.Karş. E. d. Isl. 11,304 (Fr. Buhl).H âşim b. ’ A bd al-M anâf, H âşim îlerin atasıdır. İddia edildiğine göre bir kıtlıkta,

açlara ekmek bölüştürdüğünden (haşama) bu ismi almıştır,*Karş. Caussin 1,256-59; 401.198 Yemen kabilesidir. Bak, Cuussin 1, tabi. 11;1,186,204. Bak. W U stenfeld S.89.199 Cahiliye çağı şaridir. Karş. E .d. Isl. 1,760 (T .H . W eir).B işr, an-N âbiğa’nın yanında, sayılı şairlerdendir, ikvâ ’dan, (yani kafiye hecesinin

sesli harfinin yalnış olarak değişmesinden) kaçınmaz. Beyitleri çoğunlukla, M ufazzalîyât* da ve Cam hârat A ş ’ âr al-’ A rab ’da bulunur; orijinal sayılır. Mimli lirik şiirleri meşhurdur,

200 W ellhausen S. 203 e göre, kuşların yaptığı her şey, mizacı buna uygun olan için manalıdır, onların sağda veya solda görünüşleri, yükselişleri ve inişleri, tüy dökmleri veya ba­ğırışları, v.s. Bağınp çağrışan kazlar, Ali’nin ölümünü haber veriyorlardı. “ Kargası uçuyor” (Agânî 19,48), “ ölüyor” demektir; “ kuşu oturuyor” demek de iyi bir mana ifade etmez. “ Ba­şının üzerinde kuş duruyor gibi” sözü sık sık kullanılır, “ çabalamaya mecali yok” “ demek­tir. Tepeli kuş, yeşil ağaçkakan, sığırcık hep manalıdırlar, fakat en çok karga; o daha çok fe­lâket kuşudur, ölümü haber verir, dostlardan ve sevgililerden ayrılışı haber verir. Bu anlam­da “ bütün şarkılarda usanç verecek derecede bağırır” ,

201 Karş. P .K , S. 32,10 (21,12) ve İbn H işâm 15 alt kısım, Y âk û t 1,236,8. Temiz olmayan hiçbir kadın bir puta veya bir mabede yaklaşamazdı.

Karş. E .d. Isl. 11,231 s.v. haiz.Hayızlı olan kadın Cahiliye çağında eylencelere ve kurbanlara katılmazdı. O, İslâmda

da hükmen kirli sayılır. Namazı ve tavafı affedilir; oruç tutamaz^ Kur’ana el süremez, ondan bir ayet okuyamaz, camiye giremez. Karş. J u y n b o ll, Handb. d. İslam. Gesetzes S, 174 ve dev, ancak belli günlerden sonraki büyük yıkanma (gusül) ile tekrar temiz sayılır. Karş. Le- vililer 15,19 ve dev.

202 Karş. P .K . S. 32,10 (21,12).-Y âkût 1,236,8.203 Karş, W ellhausen S. 1-4.204 Yani ikinci kısmın bir putu mu işaret ettiğini, yoksa bir şahsı veya şeyi mi işaret et­

tiğini, meselâ ’ A bd Câlîl derken v.s. (C âlîl, eski bir put muydu, yoksa bir şaîııs mıydı?)Karş. W ellhausen S- 4,9 ve dev.205 Karş. W ellhausen S. 58 ve dev.; İbn H işâm 56,

W ellhausen S. 58 e göre, isim “ lütuf, memnuniyet” demektir» yani Vadd ile karşı­laştırılabilir. Kıral ismi R a tson da buraya katılabilir.

A l-B ağdâd î, Ruzâ olarak yazıyor. Bu telâffuz, P .K . S, 30,10 (20,4) e dayanıyor, Za- k i yazmasının kenarında şöyle yazılıdır: “ Doğrusu R u zâ ’ u’dur, nunlanmaksızın,” Karş. P, K . S. 30, not 2.

76

206 Karş. İb n H işâm 56,16 ve dev. “ İddia edildiğine göre, al-M ustavğir 330 yıl ya şamış ve Muzar soyunun en uzuıı ömürlüsü olmuştur” karş. Abû H âtim as*Sicistânif Ki- tâb al-M u’ amm arîn, ed. J. G oldzier (Abhandl. z. arab. Philologie von J, G. Teil 11), S.7 ve dev.

207 Yani, sıcak, terlemiş bir kısrağın baldırında. Beyit, Lisân al-* Ar ab \ II, S* 149 ve X III, 279 da ve T âc al-’ Arûs sub rb l ve vğr de açıklanıyor,

208 Pişirmenin ve kızartmanın en eski şekli, böyle kızgın taşlarla olan şekil olarak görü­lüyor.

209 Karş, E .d . Isl. 11,736 (H. Lam m ens).K alb L». Vabara, güçlü K uzâra grubuna ait olup, bir Suriye-Aîap göçebeler birliğidir,

Kalben Islâmdan önceki tarihi, çeşitli efsanelerden ibarettir. Ağızları çeşitli ayrılıklar göste­rirdi. îslâmm başlangıcında K alb , Suriyede en önemli Arap topluluğu idiler ve o çağda hris- Uyandılar; yavaş yavaş İslâm’a girdiler. Zengin hayvan yetiştiricileriydiler. Onların devâsâ sürüleri Suriye ile Irak arasındaki çölleri doldururdu. D ûm at al-Candal, T abûk, Palm i­ra gibi ticaret merkezleri vardı, sonraları Emesa’ııın ve aşağı Oront’un bîr kısmını da ticaret merkezi edindiler.-Karş. W ü sten fe ld S. 265.

210 Karş. eski Arabistanda domuzun durumu hakk. Fraenkel, S. 110: “ Domuz Arabis- tanda çok nadir bulunurdu. Eski şiirlerde ancak bir defa geçer. îlk olarak üzerinde duruldu­ğunu Kuranda görüyoruz, M uham med (A. S.) yahu di yasağına uyarak onu en sert şekilde yasak etmiştir. Bu yasaklayış, Arabistanda domuza ancak nadiren rastlanabildiğinin en güzel delilidir. Çok bulunsaydı, halkın beslenmesinde herhangi şekilde önemli rol oynasaydı, Mu­ham m ed (A. S.) onu yasak etmeyi düşünmezdi, çünkü o, yahudi adetlerine uyduğunda, dai­ma halkının menfaatlerini gözetirdi...”

211 Yani kesmeden önce.-Bizim metnin anlayışına göre böyle. Karş. diğer anlayışlarla: Lisân ve T âc al-’ Arûs ğnz, vğr kelimeleri ve M aydânî, Proverbia, ed. Freytag 11, S. 17ti.

212 Yemenliler çekirgeleri yerlerdi, H uz ay Filler yemezlerdi. Bu gün yağlıları de iyi bir yiyecek sayılır, zayıf ve kuruları ise misafire ikram edilmez. Karş. W ellhausen S, 169-

213 Burada d a f ’ a ’ I-carâdati’ l-1 A y y âru sözlerinde aşağıdaki hadiste görüldüğü gibi bir söz dizimi buluyoruz: va haccu ’ I-bay ti m an -istatâ ’ a sabîlan, “ gücıi yetenin Kuthı- eve haccetmesi” , Karş. P ,K , S. 31» not I.

Bu dizim hakk. Bak. A. F ischer, Islámica, Bd. V, S. 492 ve dev.214 Yani: yenmek üzere ağzında bulunan çekirge.215 M. 630 Ocakta M uham m ed Mekkeye girdi.216 Karş. Sure 17,83.217 Karş. îb n H işâm 825: “ M uham m ed Mekkenin fethinde, Mekkeye devesine bin­

miş olduğu halde girdi ve Kâbeyi de onun üzerinde tavaf etti. Kâbenin çevresinde kurşunla pekiştirilmiş putlar bulunuyordu. M uham med, elinde tuttuğu kamçısıyla putları işaret ede­rek şöyle söylemeye başlamıştı: “ Hak geldi, batıl gitti, batıl zaten gidicidir.” O, değneğiyle bir putun yüzünü gösterir göstermez, put sırtüstü düşüyor, arkasını gösterirse, yüzüstü düşüyor­du, hepsi yilıhncaya kadar böyle söylemeye devam etti.” ‘ Karş. W elllıausen ’ in V âkidî- Tercümesi S. 336 ve dev.

218 Karş. Y âkût IV, 950, 14 ve dev.219 Şairin savgilisi.220 Karş. Y ad d ’e veda şarkısı P .K . S. 10,5 (8,11).221 va ’ş-şirka yerine va*ş-şirku okunacak; bütünü bir lıal cümlesidir, (Prof. A» Fia-

cher’ in ifadesine göre.)222 W ellhausen S. 56 ve dev. E ,d, Isl. 111,247 s,v, (A .J . W en sinck ; a t-T abari

1,1091 ve dev. İsim “ yüce olmak’1 anlamına gelen n v f kökünden gelmektedir.

77

223 P .K . S. 32, not 1 e göre, as-Suhaylî, R avz a i-U nuf (1,6 Mısır baskısı 1914) da, ’ A bd M anâf’m peygamberin Ç am ar al-Bathâ “ Mekkenin taşlı vadisinin ayı” isimli bir selefi olduğunu, annesi tarafından M anât'a kul edildiğini ve ona nisbetle ’ A bd M anât diye isimlendirilmiş olduğunu yazıyor. Sonra babası îyuşayy, ismin ’ A bd M aııât b. K inana ile karıştığını farketti (bak. W ü sten fe ld , Geneal. Tabellen, Nr. 9) ve onu ’ A b d M anâf ola­rak değiştirdi.

224 Karş. P .K , S. 29,11 (19.16) ve bak. 32,10 (20,13) ve notlarımızdan 201.225 Onlardan şifa ve sağlık dilemek için.226 P .K . S. 32, not 2 ye göre al-Câhiz onu anmış ve şiirlerinden pek çoğunu al-Ha-

yavâ ıı kitabına ve al-B ayân va -t-T abyîn kitabının birinci kısmına S. 22,24,215 almıştır. -O, bunun dışında da tanınmıştır ; meselâ J. G uidis “Tables alphabétiques du K itâb al- A ğ â n î.”

227 Belirsiz isimler.228 Karş. W ellhausen S. 57 : 44Akbabalar çok tedbirlidir; leş için can atarlar, fakat ya­

naşmaya cesaret edemezler, henüz canlı olabilir diye korkarlar.”229 İlk iki beyti Zakî Paşa Y âk û t IV, 651,7 dan eklemiştir.230 Tevrattan öğrendiğimize göre, İsrail oğullarında da bazı evlerde bir Terafim , bir

ev putu bulunuyordu. Karş, Tekvin 31,34; 1. Samuel 19,13.231 Böylelikle kutlulaşacaldarmı umarlardı. Burada putlarda bulunan güce erişebilmek

için yapılan bir hareket buluyoruz, meselâ, kutlu bir kişinin elbiselerine, eline, sakalına dokun­mak gibi

Putların ve kutlu taşların öpülmesi veya onlara dokunulması, Y eh ova ’ ya ve B aal’e ibadette de bulunur; bak. Hoşea 13,2; Eyub 31.27 ve 1. Kırallaı* 19,18. Arapça masaha, ib- ranice maşah’ın aynıdır,

232 Peygamber,233 Sure 38,4.234 Yani Mekke’nin K abesi.235 nuşub çoğ. anşâb, ibranice mat se vah gibi nşb “ dikmek” kökünden geliyor.236 Karş. P .K . S. 53,11 ve 12 (33,20 21 ve 6). İbn al-K albî, şanam ve vagan'm

açıklamasında çok defa lenakuza düşer.237 Etrafında dönme adetinden ötürü kutlu taşın kendisi davâr “ etrafında dönülen

şey” adını almıştır, karş. W .R , Sm ith, Religion 1889, S. 221, burada davâr, bayram, ey- lence diye açıklanıyor. Karş, notlarımızdan 306 ve 373.

238 agâfî, tencerenin oturtulduğu üç taştır.239 P .K . S, 34, not 1 e göre, al-’ atıra, Recep kurbanına aittir; çog, ’ a tâ ’ ir. Ceylân-

dan da Receb kurbanı olmuştur, yani ucuz olan ceylânlar, gerçek, kıymetli koyun adağı yerine kurban edilir, böylece ilâh aldatılır. Bununla ilgili olarak al-H âriş b. IJilliza a l-Y aşk urî fM u’ allaka v. 69 (51)] der ki: “ Kötü ve haksız davranışla, ağıldaki koyunun yerine ceylân kurban eder gibi, A l-Câhiz’ in K itâ b al-H ay avân ’mdan, 1. kısım, S. 9.

240 Diwan, ed. Ahlwardt X , 24.241 Ünlü, büyük eski şair.Karş. E .d . I s 1. IV, 13,38 (F. K renkow ).İm ra-alkays ve N âbiğa ile birlikte eski çağın, üç ünlü şairi sayılan Cahilıye şairi. En

ünlü şiiri olan iki Arap kabile reisine Övgü şarkısı, MuPaIlaka’da yer ahr.242 Yani, Şahin.243 Yani, paralanmış bağırtlak kuşundan: al-kat âh.244 Kars. A’ lam aş-Şantam arî’nin Zuh ayr’ın Divanına Tefsiri (Mısır baskısı, S.

46) ve karş, P ,K , S. 34, not 2.

78

245 Yani kanla lekelenmiş.246 Arap, nasaka: asıl anlamı “sulamak” , sonra “ kurban kanını dökmek” . İbranicede

nasah “ dökmek'’ demektir, İbranicede şarap kurbanı, arapçada hayvan kurbanı için kullanı­lır, çünkü kan taşın üzerine içirilerek dökülüyor, Karş. NÖldeke, Z. D, M. G. 1887, S. 719 (A, Fischeı-, N öld ek e ’nia açıklamalarından şüphe ediyor) ve W ellhasısen S. 118 ve S. 142,

247 Karş. W ü sten fe ld S. 438.248 Karş, E .d . lal. 1,1091 (D .B . M acdonald).Onlar, Cahiliye Çağında çölün insanlara düşman perileri ve cinleriydiler. Müslüman gö-

güşüne göre onlar, yel veya alevden vücutlardır, akıllıdırlar, elle tutulamazlar, görünüş şekil­lerini değiştirebilir durumdadırlar. Kur’anı Kerimde 55. Surenin 4. ayetine göre» A îlah , cin- ni, dumansız alevden yaratmıştır, Giîl, ifr ît , s i ’ lâh, cinnlerin sınıflandır. Karş, D .B . Mac- donald , Heligious Attitude and life in İslam, Kap. Y ve X , karş. indeks.

249 Sure 7,193.250 Bak. W elllıausen S. 45 ve dev.; E .d. Isl, IV, 623 ve dev. s.v. T abâla (J. Tka-

tsch) ve karş. P .K . S. 47,7 (30,9).W ellhausen S. 47, Zu’I-H alaşa ’nın ilâhın asıl adı olmayıp unvanı olduğunu söylü­

yor. Hal aş, halasa bir çeşit güzel kokulu sarmaşık bitkisidir. Şu halde, Zûl-H alaşa ’daıı bu bitki ile sarılmış bir taş tasavvur olunabilir. Buna benzer başka put isimleri de vardır: Zûr-Riel, ZüU -K affayn, 2 ât Anvât.-Karş, tbn H işâm 55.

251 Karş. E .d . lal- IV, 623 (J. Tkatsch).Kuzey Yemenin doğusunda yer alır. Hac yeri olduğu kadar pazar yeriydi de. Araplar

arasında verimliliğiyle meşhurdu; T abâla havzasını Tabâla ahzar “ yeşil” diye isimlendirir - lerdi. Karş. Yâkût 1,164; a l-îdrîsİ, ed. Jaubert, Parts 1836, 1,148, orayı, devamlı akan su­lan, ekin tarlaları ve hurmalıkları olan bir yer olarak anlatır.

252 Karş. E .d . Isl. 11, s,v. Hag’ am (G. L ev i deila V ida).Bu kabile M. 6. yüzyıldan beri T â ’ i f ile Nacrân arasında, Yemeliden Mekkeye giden

kervan yolu boyunda otururlardı. H aş ’ am etnik bir birlik göstermeyen çeşitli boylardan mey­dana gelmişti, isminin etimolojisi de bunu gösterir: tali aş’ ama “kendi üzerine kan fışkırtmak” (bir birleşme kurulurken) demektir.-Kars. J. P edersen, Der Eid bei den Semiten, S. 21-22, 25-26.

253 Karş. E .d . Isl. 1,580 (J. Heli),Güney Arabistan’dan kuzeye doğru göçederek, T â’ ifdeki S ar ât sıradağlarının orta

kısmını ele geçiren bir Arap göçebe kabilesidir. Daha Islâmdaıı önceki çağlarda kabilenin bü­yük kısmı diğer kabilelerle karışmışlardır.

254 Karş. E .d . Isl. 1,550 (R eck en d orf).Azd Sarât, Sarat dağlarında otururlardı ve dokumacılıklarıyle meşhurdular, bu se­

bepten de alay konusu olurlardı.255 Karş. E .d . Isl. 11.311 (J. Sch leifer).Büyük kuzey Arabistan kavmidir, N eci d’ in Yemene bakan kısmında (Mekkenin yakı­

nında), H ica zın doğusunda otururlardı.256 Karş. P .K . S. 28,5 (18,13).-Sure 5,4 şöyledir: “ Fal oklarına danışmak haramdır.”Fal okları uçsuz ve tüysüz oklardı. İs tik s âm şunu ifade eder: Birisi mabedd.e putların

önünde okları sallar çeker, o ne emrediyorsa yapar, neyi yasak ediyorsa yapmaz (Karş. W el-1 haıısen S. 132, not 3.)

Arapça is tik sanrın karşılığı (anlamı herhalde puttan karar rica etmektir), ibranicede kesem*dır ve kesem fiili aslında “oklarla karar aramak” demektir, sonra “ fal bakmak” olmuş­tur. Karş. Hezekiel 21,26 ve sayılar 22,24 T era fim ev ilâhıdır, fal hizmeti görür, tıpkı E fod gibi (bu da bir put olmalı), Efod, I. Samuel 21,10 da, Noba tapınağının önünde bulunur. 1. Sa-

79

muel 23,6 da, A biatai', A h im elek 'in oğlu, Davud’ u Efod'u. getiril-; 1. Samuel 30,8 ete Da- vud put. vasıtasıyla fal bakar, karş. Hakimler 17,5; 18,14. E fo d daha sotıra haham cübbesi olmuştur, üzerinde, Ruhanî reisin , Ürim i]e Tum m im ’ i “ ışık ve adalet” , kutlu kur’a oklarım koruyan cebi ’ 4haşen” , vardır, (B abilony alıların yaradılış efsanelerinde de “ kader levhaları” göğüste taşımr). Ürim ve Tum m îm de fal bakmakta kullanılan bir çeşit kutlu oklardır (1. Samuel 14,41 ve 42; Ester 3,7), iki küçük taşcıktırlar: Evet ve Hayır-taşcıklan. belki de a le f ve tav denenler, veya iki küçük çubuk veya iki ok veya bir taze ve bir yeşil dal. Kars. Hoşea 4,12: Burada bir çubuğun, daha doğrusu bir daim yeşillenmesiyle veya solmasıyla fal netice­leniyor. Karş. Sayılar 17 (Harun’un çubuğu), Ahidsandığı da tıpkı E fod gibi fal bakmada hiz­met etmiş olmalı; karş. 2, Samuel 5, 19 ve dev.: Davud, evet cevabını aldığı bir soru soruyor. Belki de sandık önceleri kutlu taşların, evet ve hayır taşlarının malıfazasıydı. Bak G. Beer* Steinverehrung bei den Israeliten, S, 8,31.

Karş. W. E ich rod t, Theologie d, A. T. I, S. 50 ve dev.; 538; 1582.257 Karş. E .d . Isl. 11,508 (Cl. H uart) ve Arap Edebiyatı Talihleri. Ünlü Cahiliye Ça­

ğı şairi. “ A l-K ays ’dan b ir i” , asıl ismi II un due b. H ucr’dur, Kinda'nın Yemenden göçe- den soylarmdandır. Bir selefi olan H ucr  k il al-M urâr, N ecid ’de bir prenslik kurmuştu. Babası tarafından kovulmuş ve onun ölümünden sonra tacım ele geçirerek al-nıalik az-zil- lîl “ şaşkın kıral” ünvamvla tahtı elde etmişti.

îm ra ’ alkays, Arap beyit sanatına belli kurallar getiren, kasideye de başka bir şekil veren ilk kişi olmalı. Kasidelerinden biri M u’ a llakat’a alınmıştı.-Karş. Caussin 11,302 ve dev, ve 325.

258 Bak. eski şairlere ait yerli biyografik eserler; Caussin 1, tabi. X , A; 1. 311, 315. Ha- vâzin li bir şairdir.

259 Karş. W ü sten feîd S. 93.-Herhalde H as1 am kabilesinin Cahiliye çağındaki hü­kümdarı. karş, W ellhausen S. 45, not 2.

260 “ A llah seninle benim aramızdadır” çok kullanılan bir yemin şeklidir. Anlaşma tö­renlerinde A llah daima üçüncü şahıstır. Karş. Tekvin 31. 44-53. Burada da bir taş yığını “ se­ninle benim aramda” şahittir, karş. Yeremya 42,5; Y'eşu 24,27.

261 Başka beyaz kutlu taşlar da vardır. Karş. ’ Ukâz’m kutlu beyaz taşı hakk. W ell- İıausen S. 45.

262 W el Iha us en (S. 45), bizim okuyuşumuzdan ayrı olarak Y ak u t’un okuyuşuna göre11,462,12 ve dev. çeviriyor. “ Ona aramızdaki antlaşmayı... hatırlatıyordum...ve beyaz taşı, sonra T abâla ’yı ve an-N u ’ mân’daki topluluğu...” ; min muddatin “ çoktanberi” sözü eksik. Y avm a T abâla yerine Y aku t şum m a Tabâİa ve m ahbasa yerine: m aclisa yazıyor.

263 A n-N u ’ m ân b. al-M unzir hakk. bak. E .d . Isl. 111,1030 s.v. (A. M oberg).H îra ’daki Lahmîler Evinden son kıraldır. Yaklaşık olarak M. 580-602 yıllarında hüküm

sürmüş ve hristiyan olmuştu; büyük kıral II. H usrav tarafından hapse atılmış ve orada Öl­müştü. Karş. N öldeke, Gesch. der Perser und Aıaber, S. 347, not 1.

264 Bak W u sten fe ld S, 182. Caussin 11,311; 111,292. îb n al-Aşîr, Usd al-Ğâba1,279.

265 Y âkût 11,462,19, şam alan’ ı ş a mİ an okuyor ki tercihe değer.266 Zak î yazmasına göre, bir yer ismidir.267 Unbûbun, Zakî yazmasına göre* kan an* dır.268 Yakut. 11,462,20, asadan yaku bbu okuyor, W ellhausen de İbn a l-K alb î’ ye

karşılık daha iyi olarak usdan takubbu diye okuyor.269 Karş. W ellhausen 46 not 2, kitaba 4, 188,28 müracaat ediyor. Buradan, bir bere­

ket ibadeti anlayan N yberg ’e S. 360 güçlükle hak verilir.-A. F isch er ’e göre: “ burada kıya­met günü, kâhince bir habeı bahis konusudur.”

80

270 Karş, W u sten fe ld S. 284 ve 294 ve notlarımızdan 161. M âlik ve M iikân, K inâ- na’nın kollarıydılar.

271 Cudda, bilindiği gibi Mekkenin limanıdır.272 Bak. W ellhausen S. 59 ve dev.; E .d . Isl. IV, 38 (J. Ruska),Herhalde soyut bir ilâh ismidir “ mutluluk” *273 Y u d ’ â mümkündür. Fakat herhalde Zakî yazmasıyla birlikte y a d ’ û veya Ibn

H işâm 53 ile birlikte ta d ’ û okunmalıdır (şahratun ile de uyuşur).274 Karş. Ibn Hişâra252 ve dev.; A ğanı X II 53 ve dev.; Ibn al-A sır, Usd al-Câ-

ba 111,54 ve dev. Caussin 111,254, 256,257.275 Bak. W ellhausen S» 65,Bu Ibn H işâm S, 254,9 a göre, D avs’li ’ Am r b. H um âm a’mn ev putuydu, Ibn Hi-

şâm’ın ve W ellhausen ’in bu görüşüne H. Lam m ens yazısında (Le Culte des Betyles et les Processions Religieuses chez ies Arabes Preislamites, S. 69 ve dev,) itiraz ediyor. Eşraf, ki­barlar, ileri gelenler, ev putlarının sahipleri değil, aksine putların ve mabedlerinin koruyucu­larıydılar ve bu görev ailelerde nesilden nesile geçerdi. Onlar, putları evlerine ditmezler, aksi­ne kabilenin tapmağına dikerlerdi; fakat sonraları tapınak, koruyucunun yanma kuruldu, zu- riba ’ a layh i’ l-kubbatu (A ğânî XIV, 105,13). S. 19 da W ellhausen belli belirsiz Lam- rnens’e uyan bir ifade kullanıyor; A n ’ um ve A ’ lâ soyları, nesillerdenberi putların sahipleri değillerdi, bilâkis sadece putu ve kubbesini koruma görevinin sahibiydiler.

gû ’ l-K a ffa y n “ iki elli” demektir. £û-ile pek ç0k Arap ismi vardır. Karş. G old z ier: Über DualtUel, W. Z. K. M. Bd. X III (1899) S. 321 ve dev.

276 İslam oluşu ve ölümü hakk. bak. İbn H işâm 252-254; Usd al-Ğâba 111,54 vedev,

277 a l-K afayn , a l-K a ffay n yerinedir, P .K . S. 37,10 (25,3), şiir zaruretindendir. Karş P .K , S. 37, not 6.

278 W ellhausen S. 48 ve dev.; E ,d . Isl. 1,1006 s.v. (Fr. Bu kİ)«Z û ’ ş-Şarâ, “ aş-ŞarâMan olan” . Bunun bir benzeri. Gri mm e, Z, D, M. G. 50,573 e

göre, Hakimler 5,5 ve Mezmurlar 68,9 daki ze Sinay “ Sina’dan olan” ifadesidir, (Fakat Bııd- de, IL K. A. T., Abt. VII, Buch d.. Ri. S. 41 de bu görüşün karşısmdadır.)

279 Karş E .d , Isl. 11,1172 (C. B rockelm ann ).Arap kabileleri topluluklarıdır, kuzey H icâzda otururlardı, veya Arabistan, Irak, Su­

riye ve Mısır arasında göçebe olarak dolaşırlardı. Hristiyanlık bunlar arasında taraftar bulmuştu. Karş. W ellhausen S. 231; W ü sten fe ld S, 138; Caussin 1,209.

280 Karş. E .d . Isl. 111, S. 12, s.v, Lahm (H. Lam m ens). Cu^âm ve ’ Â m ila kabi­leleriyle kardeş kabiledir. Efsane kabileyi İbrahim’e kadar cıkanr. Bir Lahm î Yusuf’u kuyu* dan çıkarmıştır. Cuzâmlılar gibi Lahm kabilesi de Hristiyanlığı kabul etmişlerdi. Suriyede Lahm î tampon devleti H îra ’yı kurmuşlardı.-Karş. W ü sten fe ld S. 272; Caussin 11,12.

281 Karş, E .d , Isl, 1,1105 s,v. (H , Lam mens).Lahm ve ’ Âm ila ile kardeş kavimdir. Cuzam’ lılar, H icaz, Suriye ve Mısır arasındaki

çöllerde otururlardı. Karş. Caussin 1,349; 11,232; 111,157-59.282 Karş. E .d . Isl. 1,343 (H. Lam mens).Yemen kavmidir. 6, yüzyılda Filistindeki tuz gölünün güneydoğusunda otururlardı,

Karş. A b u lfed a S, 190; Caussin 1,23.283 Karş. E .d , Isl. 11,152 s.v. (T .H . W eir).Yerleşik oldukları yer hakk. bak. W ü sten fe ld S. 171: N ecid ’de H icaz sınırında otu­

rurlardı, T a yy kabilesine komşuydular.-Karş. Caussin 11,409.284 Bak. W ellhausen S. 62 ve dev; E .d . la l. IV, 1076 s,v. (G. L ev i della Vida).

Karş. P .K . S. 48,3 ve dev. (30,18).

81

Al-akşar’ ın küçültme ismi “en kısa” , bir putuıı insan şeklinde temsili (veya bir tapma­ğın ufaltılmış şekli) hakkında.-karş. Y âkû t 1,340 ve dev.; karş. Câhiz, H ayavân Y, 114,

285 P .K . S* 38, not 2 ye göre, kaynak eserlerde suhikat yerine: suh ifat yazar. Bu doğ­ru bir okuma şekii olmalı, fakat asıl ve tanınmış okuma şekli k iledir. Anlam iki halde de aynı­dır. Karş. L isân, Beyit bundan başka aşağıdaki şekilde de nakledilir:

fa -aksam tu cahdan b i ’ l-m an âzili m in Minaıı va-m â suhikat f ıh i ’ l-m akâdim u v a ’ l-kam lu.

Bak. P .K . S. 38, not 3. Buna rağmen îb n a l-K a lb î’nin rivayati doğru olabilir, karş. W ellhausen S. 63, alt kısım.

286 Karş. E .d . Isl. 11,97 s,v. (J. Sch leifer),Kuzey Arabistan kavmidir.Fazâra, Zubyân ’m bir koluydular. Onların da H alâl adında bir putları vardı, karş.

Y âkû t 11,302, 16.287 innan î’nin yüklemi eksiktir; herhalde o, ikinci bir beyitte bulunuyordu, onu îb n

a î-K a lb i almadı.288 Y âkû t 1,340, 13. W ellhausen S. 62 de şöyle çeviriyor: “ insanların çevresinde tür*

küler yaktıkları U kayşir’e andohun!...”289 Buradan U kayşir putu arılaşıldı.290 Falım b. ’ Am r, bir kuzey Arabistan kavmi, bak. W ü sten fe ld , S. 62.291 Y âkû t 1,340,15: kad câra; bu okuyuş şekli, W ellhausen ’ in S, 62 tercümesine

temel teşkil ediyor. Bizim buradaki tecili edilir.292 Îsm âilî bir kavimdir, H icaz'da otururlardı, Muzayna, bugün halâ aynı isimle Si­

na yarımadasında oturan kavımdirler (R ob in son , Pal, I, 219,226 ve dev.) Karş. W üsten- fe ld , S, 297; B lau S. 589.

293 W ellhausen S. 57 ve dev.294 Y âkût IV, 851,21: ’ A d îy .-Z ak î yazmasının kenarında: Doğrusu ’ Id â r yazılı.

W ellhausen S. 58,1 de *A dâ diye geçiyor.295 P .K . 40,1 (26,4) deki okuyuş şekii: ayyukum ve Y âkût IV, 851,23 deki ’ âbak-

um, Fleischer ile müşterektir, Yâkût. V, 477 deki abkam un, abkam u’yu sakin yapmak i- çin ona beyitte verilen şekildir.-Karş. Wrellhausen S. 58 de Y âkût IV, 851,23 e dayanır: “Tekrar düşünmesi için kendime dedim ki: Bu bir ilâh mı, yazık size, anlayışsızlar!”

296 “ Bir puta yemin etmek” , ona saygının bir işaretidir. Böylece insan onun bağlıların­dan olduğunu göstermiş olur. Karş. Tesniye 6,13; 10,20: Amos 8,14; Yeremya 4,2; 5,7; 2,6; Tsefaııya 1,5; İşaya 48,1.

297 Gelip geçenler isterlerse kurban etinden parçalar alırlardı. W ellhausen S. 58, not 2.298 W ellhausen S. 66.Y âkû t 111, 596,15; A ğânî 16,57.299 Karş. îb n H işâm 946 ve dev.; ’ U sd al-Câba 11,340 ve dev.; Ağânî XVI, 47 ve

dev.; C a u s sin 1, tabi 11,1,104 (Note); 11,632-40; 111, 279, 280.300 ’ Anaza önceleri T ihâm a’da otururlardı, sonra Irak çöllerinde, daha sonra da Hay-

bar bölgesinde oturdular. Kabile bugün halâ vardır, eski ismini devam ettirir ve Suriye ile Me­zopotamya arasındaki yaylada otururlar. Karş. W ü sten fe ld S. 82. Kar. E.d* Isl. 1,362 s. v. (R eck en d orf); karş, Caussin 1,190.-’ A naza bu ismi, kabilenin atasının kısa kargı ile biıi:ini öldürmüş olmasından almış olmalı.

301 Karş. W ellhausen S. 61: “ Su ’ ayr'm daha doğru söylenişi, B akrı S. 55 de geçen ve Lisân 6,31 de ’ A n a za’datı R u şa yd b. R u m ayd ’a atfedilen beyitlerden anlaşıldığı gibi, Sa ’ îr’dir. Gerek bu beyitlerde gerek Yakut’ta geçenlerde Sa’ îr ’ in belirlilik takısı vardır; “ yan­ma” demektir ve bu anlamda Kuranda sık sık geçer.”

82

Zakî, P .K . S. 41, not l ve S. 42, not 2 de Su ’ ayr’ ı savunur, fakat W ellhausen haklı görünüyor.

302 îsîm açık ve seçik değil. Bak P .K . S. 41, not 2. Herhalde H allâs okunacak303 P .K . S. 41, not 5 e göre, Zak î yazmasının kenarında surri'at. kelimesi nin üzerin­

de: bir başka okuyuş şekline işaret olarak veya aynı kelimenin açıklaması olarak, zubbihat. yazılmış.

304 W ü sten fe ld S. 82 ye göre, ’ Auaza b. Asadan sadece bir oğlu vardı: Y azkur. Bundan Y akdıım ve A slam türediler; bu çeşit farklar soybilimde nadir değildir.

305 Karş P .K . S, 33,9 ve 10 (22,3-4), notlarımızdan 21.306 Burada davar ile kutlu bir merasim ve tavaf kastedilmiştir. Şair bunu arzuluyor,

çünkü böylece güzel kızları görebilecek ve eğlenecektir. Karş. notlarımızdan 237, 371,Arap putlarının ibadet törenlerinde resmigeçitler bulunurdu ve genç kızlar bunu en gü­

zel elbiseleriyle yaparlardı. Karş, îm ra 1 alkays’ra Muallaka*sı beyit 64 (karş. meselâ Com- mentary on Ten Ancient Arabie Poems by a t-T ib riz î, ed. Lyall 1894, Calcutta): “ O esnada karşımıza bir antilop sürüsü çıktı, inekleri, tıpkı genç kızların putlarım tavaf ederken uzun el­biseleriyle yürüdükleri gibi salınarak yürüyorlardı/* Karş. Divan des ’ Âm ir, ed. Lyall, Suppl.8.1 ve' XI, 9.

307 Karş W ü sten feld S. 173.308 Cahıliye çağı şairidir, bak. İbn Q u ta iba , Liber poësis, 233 ve dev.309 Karş. E .d . lal. 1,352 s.v. (A .J . W ensinck).M. 554-570 arası a l-H îra kıralı, çok zalimdi; onu “ yakıcı” diye isimlendirmişlerdi. Mu-

talam m is ve T arafa ile BahraynMeki naibine gönderdiği uğursuz mektupları namlıdır. Şair 'A m r b. K ulşûm onu öldürmüştür. Karş. Caussin 11,123; 349-51.

310 Karş, W ü sten fe ld S, 117.311 Karş. P .K . Isl. 33,11 ve 12 (22,5-6), burada tamamen tersi söyleniyor. Put

genel olarak bölgesinde ve yerinde kalır; ekseriya bu taşlar o kadar büyüktür ki, taşınmaları imkânsızdır. Belki de burada geçen daha küçük fetiş taşlarıdır da» göz alıcı şekil ve görü­nüşleriyle a l-F azârî’ye esrarlı görünmüşlerdir. Onları kendisini korumaları ve uğur getirmeleri için arkasında, devenin sırtında taşıyordu, W e llh ausen’ in görüşünde (S. 102), “Arap kabileleri göçederler, fakat tapınakları etme?:, taşlar birlikte götürülmez, aksine bulun­dukları yerde sabittirler1’ bir düzeltme yapılabilir, çünkü: Müşrik arapların sabit olan taşları­nın yanında taşınabilir de olan kutlu taşları vardı, hatta bunlar sadece korunma niyetiyle sa­vaşlara birlikte götürülen taşlardan ibaret değillerdi; konak yerlerini değiştiren kabilelerce. birlikte götürülen, taşınabilir tapmaklar da vardı.. Karş notlarımızdan 72, 112, 131.

312 Zam ıa b. Bakr, K inâna ’nm bir boyudur, bak. W ü sten fe ld 153 ve Caussin1, tabi. VIII; 1, 194.

314 Karş. P .K . S. 16,12 (12,3).315 V ard, sevilen bir at ismiydi; bak. “ Les Livres des chevaux” par G. L ev i délia V i­

da, Reg. S. 132,317 Bak W ellhausen S. 23.P .K , S, 43, not 3 e göre, Zak î yazmasının kenarında “ Am m u an asin (S îra S. 53,4)”

yazılıdır. Zak î ilâve ediyor: “ A l-Y a ’ m arî, İb n H işâm ’a uyar ve şeyh Ahm ad al-Ba- davî aş-Ş inkitî’nin ’A m ud an-IVasab &iSoybilim Direği” kitabındaki de ona uyar, bu ki­tabın bir yazması Zakî kütüphanesinde vardır:

,4Putlan ’ Ammu Aııas onları saptırıyordu!Yağmursuz kaldıklarında,Yağmur için ona kurbanlar sunarak yalvarıyorlardı.Ve utançların en büyüğü şuydu:

83

Ona ve A llah a hayvanlarından ve mahsullerinden bir höliim ayırıyorlardı, Eğer putun hissesi kıt olursa A llah ın hissesi puta veriliyorduPulunki çok olduğunda ise A llah a bir şey verilmiyordu.”

Zakî devam ediyor: “ Bu ’ Amin Anas ismi benim elime geçen güvenilir filolojik eser­lerde geçmiyor, *’

Karş, W elihausen S. 23 ve dev., o, ’ A m m ianas diye okuyor ve ismi açıklıyor.318 P .K . S. 44, not 1: “ Y âkû t 111, 731,7 de: al-Uzûm, zâl ile, Fakat Zak î yazması­

nın kenarında: al-Adîm . Bu daha doğru.”319 Karş. Sure 6,137.320 Peygamberin ünlü hususî şairi, Karş. E .d . Isl. 11,306 s.v. (T .H . W eir).H azrac kabilesindendir. Şiirleri Islâmın başlangıcı için Önemli bir kaynaktır. Hicvini

ve İlhamını M uham m ed’ in hizmetine koymuştu, böylece peygamberin aleyhinde bulunan müşrik şairlere karşı çıkıyordu.-Karş. W üsten£eld S. 218.

321 fallun okumaktan daha iyisi fillu ıı okumaktır. Karş. P .K . S. 44, not 3 ve Lane sub filî un.

322 Karş. Sure 46,20: “ A d kavminden o kişiyi hatırla, hani o, aI-Ahkâf*da halkını uya­rıyordu.”

Kasdediİen Hû d peygamberdir, Karş. E, d. Isl, 1,194. Ahkâf, kumullar demektir. A- rap yarımadasının güneyindeki tamamen terkedilmiş kum çölü böyle isimlenir. A l-A hkâf aynı zamanda 46. surenin başlığıdır.-Karş W ü sten fe ld S. 210; B lâu S. 562. Karş E .d . Isl.1,680 s.v. B arahût (J. Sch leifer). iddia edildiğine göre Hû d peygamberin mezarı B ı’ r B arahût’un yakınındadır. O, A llah tarafından A d kavmine gönderilmişti ve onlar tarafın­dan vurularak öldürülmüştü. Bu mezar güney Arabistanın en önemli ziyaret yeridir. 11 Şa­banda bütün H azram ut’ lular oraya giderler, aynı zamanda orada büyük bir panayır da ku­rulur.

323 Karş. Diwan des Hassân, ed. Hirschfeld, XCI.Bu beyitler, ’ A bdu llah b. R avâha’ya da atfedilir. Karş. P .K . S. 44, not 2 ve İane sula

fillu ıı

324 Karş. E .d . Isl. 11,285 s.v. (J. Sch leifer).Yemen kavmidir. N acrân ’da otururlardı ve H am dân ’a komşuydular. Cahiliye çağın­

da kabilenin bir kısmı Yağûş putuna taparlardı. Diğer bir kısmı da hristiyan olmuştu. Karş. W ü sten fe ld S. 210.

325 Nacrân hakk. bak. E .d . Isl. 111, S. 890 s.v. (A. M oberg).Kuzey Yemende bir vadi ve şehirdir, verimliliği ve sık hurma ormanlarıyla tanınmıştır.326 Karş. P .K . S. 11,5 ve dev. (9,4) Şan’â’daki R i ’ âm mabedi; karş. P .K . S. 45,5

ve dev. (29,8) Banû Iy â d ’ın SindâdMaki K âh e si.327 Karş. E .d . Isl. 1,495 s.v. (A. H affııer).Kastedilen elbette tanınmış A’ şâ M aym ûn b, Kays*tır. O. M ııham m ede ünlü bir

medhiye yazmıştır, fakat miislüman olmamıştır.Karş. W iisten fe ld S. 292.Bak. divanındaki ilgili beyit Nr. X X II, 26 ve P .K . S. 45 not 1,; şöyle tercüme edilir:

“Ye N acrân ’m K a ’ ba’ si senin (deven), kapısında diz çöktüıülünceye kadar, vazgeçilmez hedefindir.”

328 Karş. E .d . Isl. 11,604 s.v. (J. Sch leifer),İsmâilîlerden büyük bir Arap kavmidir. Kabilenin bir kısmı hristiyandılar, önceleri

T ihâm a’da oturuyorlardı; 3. yüzyılda doğu Irak’a, sonra da Mezopotamya’ya göç ettiler.- Karş. Blau S. 567.

84

329 Karş. Y âkût 111, 164,21 ve dev.: wV a-kanat Iyâ d tan zilu S idâd,.,va-kâna 'a lay h i kaşr tah u ccu ’l-’ arab ilaylıi. V a -hu va ’ l-kaşr allagî zakarahû a l-A svad b. Y a ’ fur; yani; “ Iyâ d kabilesi S indâd ’da çadır kurardı. Yakınında bir saray vardı, araplar onu ziyaret ederlerdi. Bu a l-A svad b. Y a ’ fur diye anılan saraydır,”

330 Burada işaret edilen ve Zak î’nin P .K . S. 45, not 3 de andığı a l-A bvad b. Y a ’ fur ifadesi M ufazza lîyât XL1Y, 9 da bulunur: ^A l-H avarnak, as-Sadîr, Barîk, ve S indâd ’ daki yüksek mazgallı saray halkı/’

331 Karş. E .d . İsi. 1,1107 s.v. (C .H . Beeker).K uzâ ’ a’mn büyük güney - Arabistan gurupları kavmidir. Önceleri N ecit ’te, sonra

Medine yakınlarında, Kizıldenizle V â d î’ l-l£.urâ arasıuda otururlardı. Karş. W ü alen feldS. 186.

332 avda m, kdm kökünden bir fav^al’dir, tıpkı kşr kökünden k avşar gibi. Ma­nası belli değildir. Y 'âkût’ a göre IV-197, 18, bir dağın ismidir.

333 yalhavna alla yerine F le isch er ’le birlikte, Y aku t IV, 198» 1 de olduğu gibi y a l' havna illâ okunacak. Zak î’nin bu anlayışı kabul etmemesi isnadsızdır (P .K . S. 45* not 6).

334 Karş. E .d . IsL 1,76 s.v. (Fr. Buhl).Yemende Ilabeşlerin kral naibidir (537-70). Hristiyandı. Şan ’ â’da onun tarafından

yaptırılan kilise muhteşem bir bina idi Karş. notlarımızdan 338.335 Yemen kıralı T u bba ’nm hükümet merkezi. Karş. notlarımızdan 77,336 F raenkel S. 275 e gore, kanışa, Aramcadan geliyor. Arapçadaki kns’nin apayrı

anlamı vardır. Karş. E ,d . lal. 11,768 s.v. (C. van A rendonk). K anîsa '‘sinagog, kilise’ *, hristiyan ve yahudi ibadet evinin arapçadaki ismidir.

337 F raenkel S, 275 e göre, l£alîs, sonraları fu ’ ’ ay l’a benzetilerek ku llays olmuş­tur (Y â k û t VI, 170,19) N öldeke, Sasaniden 201, not 1, tarafından ecelesia olarak tanımlan­mıştır, Arap etimolojileri bunun için Y âkût 11,171 i verir. Arapçaya doğrudan doğruya yımancadan geçmiş olmalı; Aram ağzı buna uygun değildir.

P .K . S. 46, not 6: Zakî’nin yazmasında KLalîs’ in üzerinde “böylesi doğru” yazıyor. Fakat elyazmasmm kenarında ifade olarak şu var: Bu söyleyiş Ç.âmûs’un ifâdesine ay kındır, çünkü (al-ICalîs), ku bbayt Ölçüsüne göre yapılmış olmalıydı (yani k u llays olmalıydı).Bu söyleyiş şekline a l-B ağdâdî uyuyor.

338 P .K . S. 47, not 20 ye göre, as-Suhaylı, ar-R avz a l-U nııf’da, varak 20 b (Ka­hire Baskısı 1332/1914, S. 40 ve dev.), bu kiliseyi anlatır: “ O, bu isimle (a l-K a lîs ) tanınırdı, çünkü binası okadar yüksekti ki, onun üzerinden ’ A dan şehrine bakılabilirdi, A braha, Ye­men halkını onun binasının yanında son derece alçalttı ve onlara her çeşit tapınmayı yükledi. Bel kıs sarayından renkli mermer sütunları ve altın yaldızlı taşları ona naklettirdi, onu güzel­lik ve ihtişamca istediği dereceye eriştirinceye kadar uğraştı. İçine altın ve gümüşten haçlar, fildişi ve abanoz minberler koydurdu. Yemenden Habeş hakimiyeti kalkınca kilisenin ci­varı ıssızlaştı ve hiç kimse onu bırdaha kalkındırmadı. Çevresinde bîr sürü vahşi hayvan ve yılan türedi. Araplar ona yaklaşmaktan korlarlardı ve iddia ederlerdi ki, onun yıkıntılarından birşey alınırsa cinlere uğramrdı. Kilise A b û ’ l - ’ A bbas a s-S a f f âh zamanına kadar böylece kaldı. A b û ’ l - ’ A bbas as-Saffâh, vekili A b û ’ l - ’ A bbas b. a r-R abı’ yi Yemen’den gönder­di ve onun kıymetli kalıntılarından pek çoğunu aldı. Mermerlerden, altın yaldızlı ağaç ve ben­zerlerinden «atabildiklerini sattı. Bundan sonra onun izi silindi ve haberleri kesildi, hatırası söndü. İçinde bulunan putlar arasmda ağaçtan bir heykel vardı ki, yüksekliği 60 kolboyu idi (bir kol, 55-80 cm. arasmda değişen bir birimdir), yanında bir başkası vardı. Rivayete göre birincisi K u ’ ayt putunu, İkincisi de kanamı temsil ediyordu.”

Karş. N öldeke, Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, 200 ve dev.; karş. Caussin, S. 143.

85

339 Karş. Sure 9,36 ve 37: “ Gök ve yer yaratıldığından beri Allahın yanında aylar oniki- dir. Bunlardan dördü haram aylardır. Onları geciktirmek kiifrii arttırmaktır. İmansızlar böy­lece dini doğru yoldan çevirirler. Onlar onu bir yıl haram sayarlar, bir başka yıl helâl sayar­lar, Böylece A llah ın haram kıldığına sayıca «yarlar da haram kıldığı asıl şeye uymazlar.’ ’

Karş. E .d . Isl. 924 s.v. N asî’ (A. M oberg).340 Kur’an tefsirleri nasî’ye şu anlamları verir: 1) Hacc’ ı Allahın kararlaştırmadığı

bir aya itmek 2) Haram bir ayı haram olmayan bir aya nakletmek 3) nasî daha eski bi ifadeye göre, ay yılını uzatmak için son ayın ayarlanması demektir; bu, panayırlarla ilgili olan haccı, uygun bir mevsimde tutabilmek için gerekliydi. Bu ayarlama hakkında karş. B îrûnî, Chro- nologie, ed, Sachau S. 11 ve dev ve 62 ve dev.

Karş. Sure 105: '‘Rabbinin fil sahiplerine ne yaptığım görmedin mi? O, onların niyetle­rini boşa çıkarmadı mı? O, onların üzerine sürü sürü kuşlar gönderdi, kuşlar onların üzerlerine pişkin tuğladan taşlar yağdırıyorlardı. Böylece, onları yenik ekin yapraklarına benzetti.”

Karş. A braha ’nm Mekkeye karşı efsaneleşmiş seferi hakk.: E .d . Isl. 1,76 s.v. Abra- ha (Fr. Buhl).

Sure 105, A braha ’nm (fil yılında) Mekkeye ve Kâbeye karşı olan seferine işaret eder; veba onu geri dönmeye mecbur etmiştir,-Karş. Caussin 1,268 ve 277 ve dev.

Karş. 2. Kırallar 19, 32-36: “ Bunun için Asur kıralı hakkında Rab şöyle diyor: O, bu şehre gelmiyecek ve ona hiç ok atmıyacak, bir kalkanla da ona karşı çıkmıyacak, ve ona karşı meteris kurmıyacak. Geldiği yoldan geri dönecek, bu şehre gelmiyecek. çiinkii kendim, için ve kulum Davud için bu şehri koruyacağım. Aynı gece Rabbin meleği çıktı ve Aşur ordugâhında 185000 kişiyi vurdu. Sabahleyin kattıklarında hepsi ölüydüler, sırf ceset. Aşur kıralı Sanherib göç edip gitti, yurduna döndü ve Nineve’de kaldı.” Tahmin olunacağı gibi burada da Abra- ha gibi S anherib ’ in, kutlu şehre girmesine veba yoluyla engel olunmuştur.

Bak. W. R u dolph : Sanherib in Palaestina.341 Burada tasvir yeniden başlıyor ve aynı şeyler, başlarında küçük ravi zincirleriyle

daha küçük bölümlerle anlatılıyor bunun gibisi bir kere de P .K . S. 25,4 (16,15) de bölümün girişi olarak geçmişti.

342 Konuşan, uzun raviler zincirinde Abû ’ A li al-H asan b. ’ U lay l al- ’ A nazî’den önce gelen Abu B akr Ahm ad b. Muham mad b. ’ A bd A llah al-C avharî’dir.

343 Aralıksız olmamakla beraber, Medine ile Basra arasındaki alanda otururlardı,Karş. E .d . Isl. 1,492 s.v. (R eck en d orf), yine E ,d . Isl. 11,508 s.v, Im ra ’ alkays

(Cl. H uart); Caussin 11,305 ve dev.Kinda prensi a l-H âriş b. ’ Am r, oğlu H ucr’u H ucr’a karşı bir ayaklanma esnasında

bu kanlı harekete maruz kalmış olan Banû A sad ’e kıral tayin etmişti, H ucr, daha sonra bun- lar tarafından öldürülmüş olmalı. Bu sebepten oğlu İm ra ’ alkays, onlara karşı ağır kan da­vası açtı, fakat onları egemenliği altına alamadı. Bak. onun hakk. notlarımızdan 257.

344 Karş, P .K . S. 34,7 ve dev. (23,1 ve dev.).345 Beddua şekli.346 Karş. E .d . Isl. 11,1200 (A .J . W ensinck),Eski Arap adetlerine göre bir erkek veya kadın ilk oğullarmın doğumundan sonra kün-

yelenirdi (A b û ... , Um m ...), fakat bazen de daha kendi doğumu sırasında hayalî olarak kün- yelenirdi.

347 Carm, Yemenlidirler. Karş, W ü sten fe ld S. 183,265.348 Karş. P .K . S. 38 ve dev. (25,10 ve dev.).34-9 Karş. P .K . S. 14,5 (10,11): M anât’ ın şerefine de tepe tıraşı yapılırdı,350 W ellhausen S. 63 e göre, kurra herhalde “ kurbağa” anlamına geliyor. Eğer un tam

manasiyle kuru değilse ve kapalı elde şekil alıyorsa, benzetme bir dereceye kadar anlaşılabilir.

86

351 W ell hausen, Y aku t 1, 340, 20 a göre çeviriyor, Y âkût m a ’ a yerine: ’ alâ oku­yor: “ Unu saça bulayıp atmazdan once.”

352 P .K . S. 48, nol 2 ve S. 49, not 2 ye göre, al-Câhiz, K İtâb al-Bujıalâ ’sında, S.237 ve K itâ b a l-H ayavân ’mda V, S. İ l i buraya işaret ediyor ve şöyle söylüyor: “ İbn al- K alb ı dedi ki: “ H avâzin ve A sad kabileleri, kurra yediklerinden ötürü yeriliyorlar, bu bitli undur, Yemenliler M inâ’da başlarım tıraş ettiklerinde bir avuç unu başlarına koyarlar, saç tıraş edildiğinde un da birlikte dökülürdü ve bu unu sadaka sayarlardı. A sad ve IÇays kabileleri halkı ise unu alırlar, saçım ayırarak ve kullanırlardı,”

353 Karş. E ,d . İsi. 1,1033 s.v, (J. Schleİfer).M a’ a d, İsm âilî guruplardandır, Yem âm a’nin F a lac bölgesinde otururlardı. Şair

N âbiga al-Ca’ dî bu kavimdendir.354 P .K , S. 49 not 1 e göre, a l-ca fr, “ a l-b i’ r” demektir, Y âkût 1,141 ve Câljiz> K i­

tâb al-Buhalâ, S. 247 de: ba fr olarak geçer. Bu okuyuş şekillerine bir diyecek yoktur, çün­kü al-hafr ve a l-ca fr her ikisi de “ geniş, büyük kuyu ” demektir.

355 P .K . S. 49, not 2 ye göre, al-Câhiz, K itâ b a l-H ay a vân S. 237 de bu beyti ve önceki, Banû A sad’i ve Ha vâzin ’in bir kısmını y e re n beyitleri zikrediyor, diyor ki: “ Her i- kisi de bityiyenlerin oğullarıdır ve al-kurra, saçla karışık un demektir. Onlardan hiçbiri ba­şını, tepesinde bir avuç un olmaksızın traş etmezdi, bu un fakirlere sadaka, kendilerine de te­mizlik vasifesi görürdü. Bu unu kim yemek üzere alırsa yerilirdi.356 Belli ki bu, Zakî’nin de P .K , S. 49, not 6 da tahmin ettiği gibi, ünlü şiir ravisi aş-Şarkî b. a l-K utam î’dir. Bak. İbn l^utayba, Handb. der Geschiclıte, S. 268.

357 İbn H işâm ’ııı S îra’sından tanınır (1, 331, 432, 474 v.s.).Bak. W ü sten fe id S, 432. Başlangıçta peygamberin hasmıydı, fakat sonra müslüman

oldn.358 Çok kullanılan beddua şekli.359 Karş. Y aku t 11,790.360 Kelime kelime: “ Burunları toza yapışırken1’ .361 fîk u m yerine herhalde fîh im okunacak.362 Bu beyitler, çok kapalı ve belli bir tercümeye elverişli değil. Metinleri kısmen bozul­

muş olmalı.363 Buradan itibaren, putçuiuğun Âdem’ in oğullarıyle başladığı ikinci bir rivayetle kar-

şdaşıyoraz,364 P .K . S. 50, not 1 e göre, Zakî yazmasının kenarında şunlar yazılıdır: A bû "U bayd

al-Bakrî, Mu’ cam mâ’ sta’ cam’ inda (ünlü coğrafya lügatmda, ed, W ü sten feld ): “ Ar- Râhûn, Hindistan’da bir dağdır (Serandib, Seylân adasında), Âdem aleyhisseîâmın cennet­ten kovulduğunda indiği dağ da bu dağdır.” Râhûn taşı “ tabiri de bununla ilgilidir” , diye yazıyor. A l-H am dânî: “ O. daha çok Ra hû m, m ile, dağıdır, çünkü devamlı yağmurlar (ri- lıâm) orada hemeıı hiç eksik olmaz.” Iranlılar ona, N avz veya Bavz derler. Mu’ cam mâ’ sta ’ cam ’de, Wüstenfeld’ in taş basmasında (1877, S. 426): ar-Rahûm diye geçiyor, elifsiz.- Y âkııt 111,83, onu Sarandib adası ile ilgili notlarında ar-R ahun diye isimlendirir, Lisân al-rA rab ve T âc a l- ’ A rûs’da ar-Râhûn diye geçer.-lbn Battûta (IV, S. 181) bu dağm üzerinde bulunan Âdem’in ayak izini anlatır: aynı şekilde İbn Fadl A llah T M asâlik al- A bşâr fî M am âlik al-Am şâr (1, S. 52) de onu anar.-Bak. E .d , Isİ. 1, S. 134 ve dev. s.v. Adam (M. Seligsolın). (Efsaneye göre, Adem’in ayak izi, 70 kol uzunluğundadır ve kayalara gömülüdür).-Karş. Tekvin 4,16.

365 Zakî, P .K . S. 50, not 3 de Y âk û t’un Navg ve W add, okuyuş şeklini Za­kî yazraasnunkine tercih ediyor [am ra ’ a (IV ) Navg va-acdaba (IV)Barhût|, çünkü bu­rada maksat üstünlük (a f ’ al a t-ta fzîl) ve ata sözünün kalıplaşmasıdır. Ve ismi Y âkû t ve

87

K âm usTa dayanarak, Zak î yazmasından ayrı olarak (sakin rile: Barhût), Baralıût olarak harekeliyor.

366 Karş, Y âkût 11, S. 3,14 ve dev.; E .d . Isl. 1,1030 s.v. (H. Lam m ens): Câbiya, “ Cabiya, K ıra l” , Gassân*ın Cafnl emirinin merkeziydi ve Şam’ın bir giinlük mesafede güneydoğusunda orta çağda çok iinlü olan Golan bölgesinde bulunuyordu (Filistindeki Galile gölünün doğusunda yeralan dağlık bölge. Yunanlıların ve Romalıların Gaulanitis’ i, Havran’a komşu). Bu bölgeye Tevratta sık sık geçer; karş, Tesniye 4,43; Yeşu 20,8; 21,27.

367 P .K . S. 51, not 1 e göre, İbn Fadl A llah, M esâlik a l-A bşâr fî M am âlik al- A m sâr C. 1, S. 232 (1924) de: "B arah û t kuyusu, Yemende H adram avt denilen yerdedir, derinliğinin ne kadar olduğu bilinmez ve kimsenin de onun içine inmiş olduğuna dair bir şey işitilmemiştir.”

Karş. E .d . Isl. 1,680 s.v. (J, Sch leifer),Bar ah ût, H adram avt’da, cehennemlik ruhların ve kâfirlerin içinde kalacakları meş­

hur B arahût kuyusunun bulunduğu bir vadidedir.-Hamdânî, Cazîra (ed. D. H. Müller) S. 128,201,203 de şöyle yazıyor: “Allah onun izlerini sildi, onu yoketti ve onun ruhunu Bara- hût*un imansızlarının yanma gömdü.” Karş. tb n Battuta (ed. Defremery) 11, S. 403: Ta* barî, Annalen (ed. De Goeje) 1,2007.

HadramavtM aki B arahût kraterinin gürlemesi, müslüman efsanelerinde, mahvol­muş ruhların iniltileri olarak telakki edilir. Karş. Y âkût 1, S. 154, 598; ve De G oeje, Had- ram aut, S. 20 (Rev. Col. Intern, 1886).

368 Şît peygamberin oğulları: Banû Şît.369 Karş. Sm ith S. 156; v. de Lecuw , S. 7.

B araka (“bereket, kutsama” , bilhassa acılardan sakatlıklardan kurtulmadır; Arap inançlarında önemli rolü vardır), ataların, kahramanların, velilerin kabirlerini ziyaret etmekle kazanılır. (A. F isch er ’e göre, velilerin gerçek veva farazî torunlarına iyi hediyeler sunmak­la.).

370 K âbil'in oğulları: Banû K âbil.371 Burada davâr ile kutlu taş kastedilmiştir. Karş. notlarımızdan 237 ve 306.372 Bizim metinde ’ am ilahâ; Yakut'ta : ’ am ılahû.W ellhausen S. 14 de Y aku t’a göre çevirir: “ O, bir put yapan ilk kişiydi” .- ^amilahâ

şüphesiz daha uygundur.373 Karş, F raenkei S, 294 ve Z im m ern, Akkadische Fremdwörter S. 27.374 kâna y a ’ t î ’ am m ahû (karş. Tekvin 25,817; 35,29; 4933; Sayılar 20,24; 27,13; 31,

2; Tesniye 32,50: “ o, kavmine katıldı” , aynı deyiş Hakimler 2,10 v,s. Ye bütün o nesil de ata­larına katıldılar). Atalara tapmanın bir benzeri de Tevratm terafimlerinde (gaipten haber so­rulan insan şeklinde put) vardır (Stade, Gesch. 1,467; S ch w a lly : Leben nach dem Tode, S. 35 ve dev. bu ev ilâhlarında da atalara tapmayı görüyorlar). Herhalde bu putlar ataların timsalleriydi. Karş. 1, Samuel 9,13; Tekvin 31, 19, 30, 32, 34; Hakimler 1.7,5 ve dev, Karş, Ye- remya 2,27, burada ağaçtaki ruha baba veya anne olarak hitabediliyor: “ Onlar ağaca: babam­sın, taşa: bizi sen doğurdun, derler” (Burada İsraillilerin dinleri üzerinde müşrik komşularının tesirleri görülüyor.)

Karş, W. E ich rod t : Theologie d. A. T. I, S. 515; S. 1582. Bak. L, K öhler, R, G. G.2 C. 5, S, 1051 ve E, R iehm , Bd. 2, S. 1673.

375 Y a rd ı yerine elbette, Y âk û t IV, 913,18, P .K , 52,7 ve 22 (33,7) ve diğer kaynak­larla birlikte Y arad veya Y ârad okunacak. Karş. Tekvin 5,15.

376 Kasdedilen M ahlâ ’ ıl (M ahalalel) dir; karş. T abarı 1, 1122,12. Karş. Tekvin 5,12.

377 Y âkû t IV, 913, 18, Anüs. Karş. Tekvin 5,6,

88

378 F .K . S -52 not 4 e göre, as-suhaylî, ar-R avz a l-U nu f’da, Kahire baskısı 1,6 a: inna bu d u vv a ’ 1-aşnâm kâna f î zam an y r d b. M ah lâ ’ îî, yani “ putlara tapış, Y arad ( ? ) b. M ahlâ ’ il'in çağında ortaya çıkmıştı.'”

379 Bu İdrîs ’ tir. Karş, Sure 19» 57-58; 21, 85.Karş. E .d . Isl. 11,478 s.v. Idrîs (A .J . W ensinck).Karş. N öldeke, Zeitschrift für Assyriologie, X V II. 84 ve dev.; R. H artm ann, Z * f.

Assyriol. X X IV , 314 ve dev.; ib n K ift î (ed. Lippert) S. 1 ve dev.; W eil, Bibi. Legenden d. Muselmaenner S. 62 ve dev.

380 Karş. Tekvin 5, 21-24, burada î dr i s’ ten şöyle bahsolunur: Hanok (İd ris ) Allah ile yürüdü; ve gözden kayboldu; çünkü onu Allah aldı, (lakah o to E lohim ). Karş. 2. Kıral- lar 2, 9-10. İd r is gibi İlyas da ortadan kaybolmuştur.

381 Yani, Muhammad b. as-Sâ ’ ib , yazarın babası; o, A bû Şâlilı’den o da İb n ’ Ab- basatan rivayet ediyor. İbn a l-K a lb ı, İbn al*cavzî, T a îb is İb lis 57,7 e uyarak sadece K a lb ı diye de okunur.

382 Bu Nuh peygamberdir. Karş, Sure 7, 57-62. 11, 27-51. 23, 23-31. 26, 105-22. 37, 73-81. Sure 71. T abarî (ed. Goeje) 1, 174-201. G oldziher, Z. D. M. G. X X IV (1870) S. 207-II.

383 Karş, Sure 11,39 ve dev.: va-şna*i ,l- fu lk a ....v a -y a şn a ,ui' 1-fulka,Karş. E .d . i s i . 11*123 s.v. fu lk (H . B au er).Fulk, geminin Kurandaki ismidir; safîna sadece dört defa kullanılmıştır. Husûsî ola­

rak fu lk , Nuh’un gemisi anlamındadır. Sure 11,46 ya göre, gemi Cııdî dağına inmiştir, karş.E .d . lal. 1,1106 s.v. (M. Streck).Karş. G. W eil, Bibi. Legenden der Muselmaenner (1845) S. 45.384 W 'ellhausen S. 15 de yanlışlıkla 1200 yıl diyor, halbuki Y âk û t IV. 914,16 ve P.

K . S. 53, 6 uyuşuyorlar. Karş. Tekvin 5.385 Karş. P .K , S, 33,9 ve 10 ( 22,3-4), burada aşna m ve avgân eş anlamlı görünü­

yorlar.386 Peygamberin meşhur yeğeninden,Karş. E .d . Isl, 1,20 s.v. (Fr, Buhl),Onun rivayetlerine güvenilir.387 Karş. C aus sin 111, S. 158. H ism â bölgesi, Akaba körfezinin doğusundadır. Bak.

Y âkû t 11, 167. 388. Y âkû t IV, 914, 11: R a b î ’ a b. ’ A m r b, ’ Âm ir b. H ârişa v.s,389 Karş, E .d . Isl. 11,669 s.v. (A . F ischer).K âhin , müşrik Arapların bilinmezden haber vericisi, falcısıdır, Ibranice kohen ve

aramca kahen ile aynıdır. A. F isch er ’e göre, Yahudice kohen, arapça kâhinden tamamen ayrıdır. K ohen, herhalde bir zamanlar falcı anlamına geliyordu, sonradan sadece okları veren ve kurbanı bağışlayan, usul öğreten, bilirkişi oldu. K âhin (v on K rem er’ in, Studien für vgl. Kulturgeschichte 111, IV, Sitzungsbericht der phil.-hist, Kl. d. Wiener Akademie Cxx, Abh.8, S. 73 ve dev. ve W ellhausen ’ in aksine S. 134) bir din adamı değildir ve kohen ’in yukarı­daki görevleri oııa ait gösterilemez.-Bütün önemli olan resmî ve hususî işler için kâhin in öğü­dü alınırdı. W ellhausen ’e göre S. 135, kâhin bakıcılığı sırasında örtünürdü. bunun için £u ’ l ;^ im â r “ örtülü adam” lâkabını almıştır; (Musa’nın peçesi de bu sebepten olsa gerek (Çıkış 34 33 ve dev.)

Hz. Muhammed de bir peygamberlik nöbeti beklerken örtünürdü (çünkü bu sırada ateş nöbetlerine tutulurdu).

390 sidâna, h icaba demektir, mabed bekçileri ija cab î diye de isimlenirlerdi.391 cinn öz arapçadır; cinn, cann habeşçe gânen ’le aynıdır, arapça canna “örtmek”

demektir.

89

Karş. N öldeke, Z. D. M. G. 41, S. 717.392 Y akut IV, 914-19: va kâna lahû m avlan mina* 1-cinn; yani “ onun cinlerden

bir dostu vardı” . K âhin olarak ’ Am r b. Luhayy, tâbi, arkadaş, dost veya maiyyet diye tanımlanabilen, tabiatüstü bir varlık aracılığıyle, bir cin veya şeytanla uyarılıyor, (karş. E .d . Isl. 11,669 s.v. (A. Fischer)), K âhin in cini eski arap putçuluğunda sıksık ra’ ıy diye adlanır. A. F isch er ra ’ ty’i, bilinmezden haber verici anlamında aktif olarak anlıyor,- Al-Câhiz’a göre, K itâb a l-H ayavân , VI, 62 ve 63, K itâ b a l-B ayân va ’t, T aby în , 1,159 gelenek, sadece belli ve bilhassa ünlü kahramanlara ve bilinmezden habervericilere bir ra ’ îy tanıyor. Hz. Muhammedin ölümünden sonra Banû H an îfa ’yı Y em âm a’de Medinelilere karşı ayak­landıran yalancı peygamber Musaylima’nın da böyle bir ra ’ İy’ i olsa gereti.

393 Karş. Yeremya 1,8; Hezekiel 2,6; Tevrat’ta Y ehova . peygamberlerine, peygam­berlikle görevlendikleri ve tayin edildikleri zaman al-1 ir a ‘ ‘korkma” diyor.

Bak. L. K öhler: Die Offenbarungsformel “ Fürchte dich nicht” im Alten Testament. Schw. Th. Z, 1919, 1 ve dev.

394 Karş. P .K . S. 55,5 ve 7 ve dev. (35,3-4 ve dev.); N yberg S. 363.395 Zak î’nin tlhäfi 'si al-H âfi diye okunacak; bak. İbn D urayd, Geneal.-etymol,

Handb. S, 313,396 Karş. P ,K . S. 10,3 (8,10).397 fa-huva avva l man sum m iya b ih i (P. K. 55,3 (35;1)) ibaresi Y akut’ ta IV, 914.

21, yoktur, ona uyarak W ellhausen 'de de S. 16,3, yoktur.398 Bu bizim yazar İbn al-K albidir.399 Bu İb n a l-K a lb fn in babasıdır.400 Bu A cd âr ilerin soyundan gelen son mabed bekçisidir.401 W ellhausen S. 16-10: “ Yani o, içme sütü alıyordu.”402 Bu yollama 630 yılında olmuştur. Karş. E .d . Isl. IV, 642, s.v. (Fr. Buhl) ve Pey­

gamberin Biyografileri. T abuk, hacılar caddesinde ve Şamdan Medineye giden demiryolu üzerindedir.

403 W ü sten fe ld S. 265 e göre, ’ A v f b. K inâna dünyevi ve uhrevî gücü kendisinde birleştirmiş görünüyor, ona başkan olarak bir çadır kurulmuş, din adamı olarak da V add pu­tu teslim edilmiş olmalı. Her iki görev daha sonra oğullan arasında paylaştırılmış, ’ A b d Vadd cadın, ‘ Âm ir b. TA v f da a l-A cdâr ünvamyla putu almıştı. Bizim metne göre 1A bd V add oğulları ve ’ Am ir a l-A cdâr oğulları, A v f b. ’ Uzra'nın oğullarıdır (bak. P .K , S. 55, 1 (34,3 ve dev.)).

404 fa -aşârat takûlu yerine: fa anşa ’ at takûiu okunması lâzım.405 a-lâ: uyarma sözcüğü- Bir nida bir uyarma esnasında sık sık kullanılır, karş, Brün-

now. Fischer, Chrestomathie S. 118.406 Karş. E .d . Isl. 1,1071 s,v, C avf as-SirI?ân (J. Sch leifer).D û mat al-C and al, kuzey Arabistanda Sur iyeye bakan en büyük şehirdir, 9/630 yılın­

da peygamber, H âli d b. V a lid ’i, K inda ’ lilerden hristiyan bir prensin hükümranlığındaki şehre karşı gönderdi, bu prens sonra mü sİ uman olmuş, fakat peygamberin ölümünden sonra tekrar dönmüştür,

407 Yine İbn a l-K a lb î’nin babası.408 Veya boyanmış.409 İ zâr,ibranicesi e zor.410 Bak. P .K . S. 56, not 3: İbn B a rıî, aş-Şanfarâ ’dan şöyle anlatıyordu:

Mlahâ vafzatun fih â şalagûna sayfrafanizâ ânasat û lâ ’ I - ’ ad îy i ’ kşa ’ arrati.”“ Onun, içinde otuz sivriltilmiş ok bulunan bir torbası vardı.Saldıran düşmanı faıkettiğinde titrerdi.’*’

90

411 Yani İbn al-K alb î.412 Karş. P .K . S. 9,9 (8,7). P .K . 10,1 (8,8) de bekçilik görevini yapanlar olarak Ba-

nû L ihyân tanıtılmıştır; bıırada bekçilik görevini üzerine almış olan ailenin atası al-l^âriş b. Tam îm ’dir.

413 Bu iki beyit T âc al-’ A rûs’da da, V, 390,3, geçer; bak. W ellhausen S. 18, not 2.414 A n ’ a m herhalde bu bekçi ailenin atası olacak.415 Karş. P .K . S. 10,4 (8,11).416 N yberg S. 363 e göre, burada Dinler Tarihi bakımından bağlantı bilhassa açıktır.

Mazhic, tepe olarak bir ilâh olmalı; bu ilâh yağûş takma adını taşıyor; M azhic ilâhından M azhic kavmi soylanıyor, Şüphesiz M azhic tepesi aslında kabilenin toplanma, muhakeme ve ibadet yeriydi.

417 M âlik b. M arşad herhalde bekçi ailenin atası olacak.418 Y âkût IV, S. 1022,7: H ayvan ; isim P .K . S. 57,11 (36,16) de ve P .K . S. 10,8 (8,

15) de de aynı şekildedir. H ayran şekli herhalde Zakı yazmasının bir hatası olacak. Bu şahıs ismi ile, putun dikili olduğu köyün ismi arasındaki tutarlık göze çarpıyor.

419 Karş. P .K . S. 10,8 (8,15) de de aynı.420 Bak. P .K . S. 11*1 (8,20) aynı.421 Yani “ cehennemi uzaktan gördüm.1 ’ Bak. Lane Lex. 1121.422 Zakî, P .K . S. 58, not 5 de, Zakı yazmasında, İbrah im yerine İsm ail yazılı oldu­

ğunu söylüyor. Fakat bilindiği gibi, din ve cemaat sadece İbrahim ile ilgilidir; bunun için Y âk û t’un okuyuşu, IV, 915, üzerinde karar kılıyor.

423 Bir çeşit şeytandır.Karş. E .d . Isl. 1,924 s.v. (B. Carra de Vaux).D eccâ l, arap efsanelerine göre, canavar olarak düşünülür, fakat çok çeşitli tasvirleri

vardır.424 Karş, W ü sten fe ld S. 55, burada Akşam b, al-Cavn olarak geçer.425 Tay y kabilesi, a l-Fals ’den önce Suhavl yaldızına tapıyorlardı, bu yıldız felâket

getirici olarak tanınırdı. Karş. M utanabbî (ed. Dieterici) S. 128, 11:“ va-tunkiru m avtahum va-anâ Suhaylun ta la ’ tu b im a vti av lad ı z-zinâ*i.”“ (Benim hasetçilerimin) ölümlerini yalanlıyordun, fakat ben, soysuzlara ölüm yıl­dızı olarak doğuyorum.” (Bak. Krehl S. 15),

W ellhausen S. 231 e göre K uzâ’a ile R a b î’ a-Tam îra’ in a ortasında bulunan T ay y kabilesinin, Hrİstiyanlıkla eski münasebetleri vardı.

426 P .K . S. 15, 10 (10,1) de de aynı.427 A l-F a ls ’ in kutlulaşmış olan bölgesi, tabu idi. Onun himayesine sığınan emin olur­

du. Hatta kan davaları bile burada onun engeline çarpardı. H im â’nm tam bir benzerini, Tev­rat’ ın serbest şehirlerinde buluyoruz; bak. Sayılar 35, 11 ve dev. (Yeşu 20,1 ve dev. Tesniye19,1 ve dev.): “ Kendinize sığmak şehirler seçeceksiniz, bilmiyerek birisini vuran, öc alandan oraya sığınacak. ” Karş. 1, Kırallar 1,50 ve dev.; 2,28. Kurban yakılan yerin köşelerindeki dört boynuz da belli bir sınırı çizer ve geçilmez alanı teşkil ederlerdi. Kim bu boynuzları tutarsa, ilâhın alamnda bulunur ve onun koruyuculuğunda sayılırdı. Mabedlerin koruma hakkı kakk. karş. Aen. 11,761; O vid , Fast. I l l , 431 ve dev. H erod ot 11,113. Karş. M ax Lohr, Asyl- wesen im Alten Testament. P .K . S. 59, not 3 e göre, al-l?avîya (ğan îya ölçüaündedir) her şeyin alanı çevresidir” (K âm ûs’a göre). Manası da, “onun alanına ve haram ına gelen ona bırakılır” olmalı. Karş. Lane sub. h aw an.

428 Arapça câr’m karşılığı ibranice gev’dir “ koruyucu, hemşehri” .

91

429 P .K . S. 60» not 1 e göre» an-nâka a l-ha lîya ifadesinin K âm ûs’ta pek çok anlam­lan vardır. Zakî bize en çok uvam seçiyor: yavrulamış bir dişi devedir, bu esnada çok sütlü olur, yavrusu altından alınarak bir başka devenin altına konur, böylece sütü sağıma kalır,- Karş. Lane sub halîyun.

430 atrada VIII. baba göre» ıttarada ‘‘kaçırmak1’ (hayvan için) okunur,431 Karş. tabir için Lane sub bawwa’ a.432 H aram olanın, tabu’nun çiğnenmesi, tabiatüstü, tehlikeli bir güce karşı gelmektir,

Karş, Yeşu 6,18; 7,11 ve dev, burada Akan’ ın hırsızlığı yüzünden bütün aile ve servet cezaya çarp tınlıyor,

433 Karş. Hakimler 6,31.Karş. İbn H işâm 303 ve dev.: ’ Arar b. al-Camûh» Baııu Salim a’nm ileri gelenle-

rindendi. Evinde Man ât isimli ağaçtan bir putu vardı, diğer ileri gelenlerin de yaptığı gibi ona tapardı, işte Banû SalîmaMan birçok müslüman gençler, bu arada oğlu Mu’ âz da müs- lüman olunca, geceleyin ’ A m r’m putunu aldılar ve insan pisliği ile dolu bir çukura başaşağı attılar, ’ Am r sabahleyin putu aradı, bulunca yıkadı, temizledi ve kokular sürdü. Fakat bu birkaç defa tekrarlanınca, onu tekrar yıkayıp kokulandırdıktan sonra kılıcını boynuna taka­rak dedi ki: “Vallahi bilmiyorum, sana bunu kim yapıyor; eğer sende iyi birşey varsa, ona ma­ni ol, o iyi şeyi koru!.1’ ’ Am r ertesi gece uyuyunca, putun kılıcı alındı, yerine bir köpek ölüsü bağlandı ve tekrar pislik dohı bir çukura atıldı. ’ Am r onu bu durumda bulunca, müslüman oldu.

Karş, al-Câlıiz: K itâ b a l-H ayavân VI, 99: “ Eskilerden birisi dedi ki; putunu, kafa­sına bir tilki işemiş halde bulunca” Bu da bir ilâh mı, kafasına tilki işemiş? Fakat tepesine til­kilerin işediği birisi artık rezil olmuştur!

Karş. T âc al-Arûs, ŞfIb maddesi» burada şairin ismi hakkında ve bu beyitlerin sebebi olan hikâye hakkında geniş bilgi vardır. Bahsi geçen put Suvâ’dır. Karş. P .K . S. 47, not 2; karş. Lane sub. şa ’ labun,

434 atrada yerine yine: it t ar ada oku, VIII, “ sürüp götürmek” (hayvan lıakk.), “ çal­mak” anlamında elbette.

435 Karş. E .d . Isİ* 1,296 s.v. (Cl. H uart).Bilindiği gibi Hz. Peygamberin yeğeni ve damadı; peygamberden A bû T urâb “ Top­

rak babası” lâkabım almıştır, Karş. N öldeke, Z, D. M, G. 111, 29 ve dev.; karş. W ü sten feld S. 438; Caussin 111, 278 ve dev.

436 Karş, Y âkût IV, 665,8: A l-M untabik putu kırıldığında bir kılıç bulundu, Allahın elçisi bunu kendisi için seçti ve ona Mihzam ismini verdi, W ellhausen S. 67.

437 İbn H işâm da, S. 56, iki kılıç anıyor: “ Bir bilginin bana anlattığına göre, A llah ın elçisi A li b. A b î T a lib ’ i puta karşı gönderdi (b a ’ asa ilayh â ; Fils dişi olarak kabul edilir), o onu kırdı (fahadam ahâ) ve ondaki (fîhâ) iki kılıcı aldı. Birisinin ismi ar-Rasûb, diğeri­nin al-Milızam idi. Onları A llah ın elçisine getirdiğinde, o onları ona hediye etti, işte bunlar A li’nin iki kılıcıdırlar,”

Y âkût (111, 912,2), üç kıhçtan bahsediyor: Mihzam, R asûb ve el-Yam ânî.-Caus- sin 111,278 de bu üç kılıcı anıyor, Karş, I, Samuel 21,10, burada Golyat’ın kılıcı Nobe tapına­ğında Yahve tarafından takdis edilmişti.

438 Karş. P .K . S. 15,6 (11,5).439 Karş. B rünnow *Fischer: Arab. Chrestomathie, 4. Auflage 1928, S, 86 des Glos-

sars sub ’ 1 m.440 Ai-ham du liilâh , kısmen Tevrat'ın, barulı Yehova “ Yehova’ya şükür” takdis

formülüne benzer,441 Bu Ahm ad Zakî Paşadır.

92

412 Zak î P .K . S. 63, not. 1 Jc bu putun bîr at şeklinde olabileceğini tahmin ediyor. Y a ’ bûb, hızlı uzun gidişli attır veya koşuda hafif yarış atıdır, ya da uzun mesafelere dayana­bilen attır. Araplar sahiboldukları böyie meşhur atları Y a ’bûb diye isimlendirirlerdi.

443 Karş. W ü sten fe ld S. 175; Caussin 1, tabi. 11; 11, 606.444 Ed. Lyall 11,6.445 W ellhausen S. 64.416 P .K . S. 68, not 2 ye göre îb ıı al-Aşsr, N ihâya ’ smda isim için üçüncü biı- okuyuş

şekli veriyor: Bâcaı-, B âcir ve Bâljar.447 Bu îb ıı a l-C avalik î’niıı ikinci nüshasını istins-ah eden kişidir. Bak. P .K . Önsüz

S. 32,15; 29,12.448 Bu îb n al-C avâlik î’dir.449 Karş. P .K . Önsöz S. 30,18; 31,13; 32,2 ve 8.450 Karş. P .K . Ek. S, 92, orada biyografisine bakılabilir,451 Yani Putlar Kitabı.452 Karş. P .K . Ek. S. 80 rleki biyografisi.453 Yani Ilın a l-C avâlik î 529 yılında, bu nüshayı, İbn al-Furât’ tan yazdığı ilk nüs-

lıadan yazmıştı.454 Karş. P .K . Ek S. 93 deki biyorafisi.455 P .K . S. 64, not 2 ye ¡»öre, C br. . .kelimesinin devamı, eiltçinin hatası ile yokolmuş-

tur ve Zakî Paşa onun tamamını tesbit edememiştir; herhalde Cbr...,Abû Muhammad İsm ail b. A bû M anşur M avhûb b. Ahm ad a l-C ava lik î’ nin unvanı veya lâkabı değil­dir.

456 Kar^. P .K . S. 94 Ek deki biyografisi.457 Yani Allah.

93

İ N D E K S

AAbbasi, 13Âbbasiler, 13» 16, 17'Abd, 37fAbd, Allah, 38rAbd al- Cabbâr aş-Şayrafî, 19cAbdu’ddar b. Hu d ay b, 45Abdu Ganem, 37Abd al- Kadir b. fOmar al- Bağdadî, 14, 18Abdu Kulâl, 37Abdullah, 36'Abdu’l-Muttalip, 36cAbd al-Mâlik Ibu Hişara, 17Abd Manâf, 38Abd Manât, 29, 31Abd Nuhm, 42Abdu Buza, 37fAbd ai-fUzzâ, 17Abd al-Uzzâ b. Kâ’b b. Sa’d b. ¿ayd Ma­

nât b. Tamîm, 32 Abd al- 'Uzzâ b. Vadî’a al-Muzanî, 30 Abdu Vadd, 49,iAbd al-Vahhâb b. al-mubârak* 19 Abdu yâlîl, 37 'Abîd, 52Abraha al- Aşrara, 46Abu "Alî al- Haşan b. 'Ulayl al-Anazî, 19,

20* 25* 26, 47* 48* 49, 51 Abû Bakr Ahmad b. Muhaınmad b. fAbd

Allah al- Cavharî, 20, 25, 26 Abü*]- Basil at-Taı, 51 Abu Bişr, 46Abû Ca’far Muhammed b. Ahmad b. al-

Muslima, 19, 25, 26 Abu Cubdüb al- Huzalî al- Kırdî, 32 Abulfeda, 21

Abû’l-Hasan fAli b. aş-Şabbah b. al-Furat al-Kâtib, 19, 20, 25, 26

Abû Hırâş, 35Abu’l-Husayn al-Mubârak b. rAbd al-Cah-

bâr b. Ahmad aş-Sayrafî, 19, 25, 26 Abü Lahab, 34 Abü muhammed Îsmâîl, 53 Abû Miskin, 46AbuTMunzir (tbn al-Kalbî), 13, 28. 30, 35,

36, 43, 46, 47, 48, 49 Abü Salih, 28, 35, 47* 48, 49, 51 Ab» Sufyân b. Harb, 36 Abü Şümâma, 49 Abü Tâhir, 53 Abû Talib, 37Abü fUbayda b, Abd Allah b. Abü rUbay-

da b. fAmmar b. Yâsir, 30 Abû rUbayd Allah Muhammed b. rlmrân

b. Müsâ al*Marzubanî, 25, 26 Abü Uhayha Sâîd b. al-rAs b. Umayya b.

rAbd şams b. Abd manâf, 34 Abu Zarr* 17 Abü Zayd al-Balhî, 18 Aca, 51 "Adda, 42 Hz. Âdem, 47, 48 eAdiy b. Hatim, 52 ağaca tapma, 16 Ağ anî, 14, 15 Ahkâf, 45Ahmad b. Hanbel, 14 Ahmet Zakî Paşa, 15, 16, 19 Ahmas, 40, 41Ahnûh b. yârad b, mahlâ’ îl, 48 Â’im, 43 al-Akîk. 46

95

'A k k , 27Akgam b . cA bd al-rUzzâ, 51rAli b. aş-Şabbâh, 35, 46, 47, 48, 49, 51Alkarna, 30Alkarna b. 'A bada , 52 Allah, 21, 25, 26, 27, 29, 30, 31, 32, 33, 34,

35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 51, 52, 53

Hz. cAli b. A bü T alib , 30 52 Âm ila, 42 Am atika, 26 al-âm ir, 46'‘Am ir (rA m ir at-Acdar), 49eA m irb /A v f ,3 8'‘A m ir b. Şibl, 46'A m ir b, Vâşila Abu*t-Tufayl al-Laysî, 44 fA m r, 42'A m r h. Câbir, 43 rA m r b. al-Cuayd, 31 '’A m r b. al-H âriş, 27 A m r b. H ind, 43, 44 rA m r b. L uhayy , 20, 21, 27, 29, 36, 49, 50,

51fA m r b. al-M unzir, 31 'A m r b. R ab i’a, 27fA m r b. R ab î’a b. K â rb b. Sa’d b. Zayd Ma-

n â t b. Tam im , 27, 37 Â m ir b. a t-Tufayl, 33, 43 A n’am b. fAmr al-M urâdî, 50 fA naza, 43al-A nazî Abu '’Ali. 35, 46, 49 al-anşâb , 39, 43 eA n tara b. al-A hras, 51 A rafa t, 27A rab istan , 13, 16, 17, 20, 21 arab ist, 21A rap, 13, 14, 15, 16, 17, 20, 21, 25, 28, 29,

30, 31, 32, 35, 36, 37, 39, 40, 43, 45, 46, 49, 50, 51

A rapça, 35Arap Putçu luğu , 16, 17, 18, 21A ra p P u t ç u lu ğ u n u n K a l ı n t ı l a r ı , 20Asad, 52A ş’aş b. V ahşî a l-H aş’am î, 40A sm â, 33al-aşnâm , 39al-Asvad b. Y a’fur, 45Aş’ar, 37

al-A’şâ, 45 al-fA tâ ,ir, 40 al-ca tîra , 40 rA ttâb b. M âlik, 31fA vf b. "Uzra b. Z ayd al-L ât b. R ufayfa

b. Şavr b. K alb b. V ahara b. T ağliba b. H ulvân b . fÍm ran b. a l-K âf b. Ku-d â ’a, 49

A vrupa, 15 Avs, 29, 30, 36 Avs. b. H acar, 31 al-avşân, 39 ay e t, 34, 40, 44 'A y y âr, 38 Azd, 42, 52 Al-Azrakı, 18 Azd as- S ara t, 40, 43

B

B âçar (Bâcar, Bâcir), 20, 52 Bacca, 25 Bacîla, 40 B ağdat, 13, 14, 17 al-B ağdadî, 18al-B ağdadî, A bd al-K âdir b /O m a r, 14 Bâhila, 36, 40, 41 B âhila b. A ’şur, 40 B ahıra, 27, 51Bal’â b. K ays b. r A bdullah b. ya*mar, 38,

39B alha, 29, 51 B alkâ, 28B anü fA m r b . Asad, 35 B anü Asad, 46 B anü B avlân, 51 B anü ğanem , 33 Banıl H âşim , 37B anü K uhâfa b. rÂm ir b, I.Ias’am , 41 Banü Rabî*a b, Sa1d b. Zeyd M anât, 37 B anü Sulayın, 34B anü Şaybün b . Câbir b. m urra b. cA bs b.

Rifü’a b . al-H âris b. 'U tb a b. Sulaym b, M anşûr, 34

B anü U m am a, 41 B anü Zam ra, 44 B a ıa h ü t, 47 B aşra, 13, 45 batıl, 38

96

B atın N ahla, 34, 35, 45, 50 a l ‘ R a y a n v a t - T a b y î n , 14 Bayzavî, 16 Bedevî, 17 Berlin, 20B ir A llah’a tap ış, 21 Bişr b. Abü H âzim al-Asadî, 37 B iyografik lügat, 15 Brockelm ann, 15, 18B u lû ğ A l- A ra b f i A h v â l A l - 'A r a b ,

18al-B ustân , 32

C

al- C âbiya, 47 Ca’da, 46 Cadîla, 52Ca’far b. A bü H alâs, 43 Cahiliye, 16, 17, 30, 33, 52 Câhiz, 14, 18C a m h a r a t a n - N a s a b (Neseb m ecm uası

K olleksiyonu), 15 Carîr b, fA bd Allah, 40 Carm, 46, 47al-C avhaıî, A hm ed b. M uham m ed, 20, 25,

26Cehennem, 51 Cidde, 41 Cin, 49 Cinler, 16C o ğ r a f y a l ü g a t i , (yâkü t), 18, 20 Cudda (Cidde), 41, 48, 49 C uhayna, 45 Curaş, 28Cürhüm , 27, 28, 49 Cü?âm, 46, 47, 49 Cügüm, 42

D

Caccâl, 51 ad-D am îrî, 18 ad-davâr, 39, 43, 48 D avs, 41D ayr al- Camacîm, 13 din, 36, 51 dinler tarihçileri, 21 D inler T arih i, 15L e s d ie u x p a g a n is m a r a b e , 21

D irham b. Zayd al-A vsî, 33 D ubayy b. H aram i as*Sulamî, 34, 35 D üm at al-Candal, 28, 49, 50

E

Em evîler, 16

F

Falım , 42 fal, 36, 40, 46 al-fallu, 45al-Fals, 16, 30, 51, 52 al- F azârî, 44 filolog, 17, 18 filoloji okulu, 13, 18F uhayra , 27F u h ay ra b in t al- IJârig, 49 Fuzayl b. m arvân , 18

G

G abagab, 33 ganazüke, 38 Ganem, 33 ganî b. Â şur, 43 ganî, 36 ğaraf, 35 ğassân, 30, 52 ğatafan , 42 al- ğa^arif, 42 G eheim rat F ischer, 19G e s c h ic h te d e r A r a b is c h e n L i t te r a *

t u r , 15, 18 al- ğam ayr, 32 ğ u tayf, 43 günah, 45Güney A rabistan , 16

H

H abeş, 46 H acru’I-Asvad, 16 hac, 27, 28, 39 haccetm ek, 27, 30, 46 hadisçiler, 14, 17, 19 H ad ram av t, 47 haham , 29 H ak , 38H alifa b. H ay y a t, 13H âlid b. Safîd b. al-fAs, 38

97

H âlid b. Valîd, 34, 35, 36, 49, 50al- H âm iya, 51H am dan , 28, 50Hamdânlılaı*, 50H âm iya, 27H am za İşfehanî, 21al- H âriş, 27, 43, 45IJâriş b. A bü Şam ir al- ğassânî, 30, 52al- H ârig b, Muzâz, 49H âriş b , K a’b, 45al- H âriş b. T am im b. Sa’d b. H uzayl b. Mud-

r ik a b. y a ’s b. m udar, 50 al- H âriş b . yaşkur b. m ubaşşır, 42 H aş’am , 40, 41 H aşan b. eU layl, 46, 48, 49 H assan b. M aşâd, 50 H assan b. Ş âbit, 44 H atîf , 34, 35 H avâzin , 40, 46, 47 H avlan , 44 al- H av ra , 45 H a y a t a l- H a y a v â n , 18 hay ız , 37, 38, 39 H ayvan , 28, 50 H azrac , 29, 30, 36 heykel, 39, 51H ıdaş b, Zuhayr al-fA m irî, 40 H ıristiyan , 40, 52 H ıristiyanlık , 16 IJim yarliler, 28, 29, 51 H ind istan , 47 H ism â, 49H i s t o r i a a n t e î s l a m i c a , 21 H işam A bu’l-M unzir, ( îb n al- K albî) 29,

45H işam b« M uham m ad al-K albî, ( îb n al-

K albî), 14, 26, 38, 45, 46, 51 h itab e t, 14H i z â n a t al- A d a b , 18H ubal, 33, 36H ucn , 43H udâd , 33H udad M uhârib. 33H ürâz , 32Ilu z â ’a, 27, 28, 30, 40, 49 H u zâ’î b, 'A bd N uhm , 42 al-Huzâ^î, Ç ay s b. munisiz, 33 al- H uzalî, 33

H uzayl, 30, 50 H ugayl b. M udrika, 28 H uzaym a b. M udrika b. al- ya* s b. M uzar,

36hüm anistler, 13

I

I ra k , 13, 18, 29, 32

t

İb ad e t, 42, 45, 51 ib a d e t etm ek, 39 ibade th an e , 45îb n eA bbâs, 28, 35, 47, 48, 49, 51İb n i Adlıam , 38îb n al- A râbî, 15îb n al- Aş*aş, 13îb n al- Cavâlîki, 18, 19îb n al- Cavzî, 18, 19îb n D urayd , 21, 52îb n H allikân , 21îb n H işam , 17, 21îb n al- H urayz , 39Îb n İsh ak , 15, 18îb n al- K alb î, 13, 14, 15, 16, 18, 19, 20, 25,

38, 39, 41, 48 îb n an- N adîm , 15, 18 îb n SaM, 14 îb n aş- Sayrafî, 20îb n ‘U layl al-?Anazî, A bu rA!ı al- H aşan,

19, 20, 25, 26 îb n fU yayna, 16 Hz. İb rah im , 21, 26, 27, 51 Hz. îd ris , 48 al* igâr, 38 İh lâl, 27 îlâ h la r , 16ilâh , 18, 29, 39, 40, 41, 42, 49, 52 İm am A bü M anşür M avhüb b, A hm ad b.

al- Cavâlîkî, 53 îm am A hm ad b . H anbel, 14 İm raa^-kays b. H ucr al- K andî, 40, 46 İran , 18 İsâf, 16, 28, 37 İsa f b, y a 'lâ , 28îsiâm , 15, 16, 18, 21, 29, 37, 38, 44, 46, 49,

52İsm ail, 26, 27, 28, 29

98

îsm ailoğulları, 27, 28 İstan b u l, 15 I ta ly an , 13 a l- 'itr , 40 îy â d , 45 Izâr, 50

K

al- K â’b , 43 K a’b a \ 45K âbe, 26, 27, 28, 32, 36, 37, 38, 39, 45, 46 K abe K ara taş ı, 16 K abil, 48kabile, 17, 33, 36, 46 kâfir, 51 kâh in , 49 K ahire, 17, 19 kah ram an lara tap m a , 16 K alb , 28, 38, 43, 51 K albi, 15, 28al-K albî, H işam b. M uham med b. as- Sâ’ib

b. B işr, 13, 49, 50, 51 al- K alis, 46 Kam ’a, 27 K afs, 31K a tan b. fA bd al-^Uzzâ, 51 K a ta n b. Şurayh , 49 K avdam , 45K ays b, a l-H udâdıyya al- H uzâıyya, 33 K ays b. m unkiz b. rU bayd b. Z â tır b. H a-

başîyya b. Salül al- H uzârî, 33 kilise, 46K inâna, 33, 41, 47 K i t a b a l -A ğ a n î , 15 K i t â b al- A ş n a m , 13, 15, 16, 18, 21 K i t a b a l- A ş n â ra (al-Câhiz’un eseri), 18 K i t a b a l- A ş n a m (Fuzay l b. Marvân*ın

eseri), 18K i t a b A n s a b a l- H a i l (A t Soyları K i­

tab ı) , 15 K i t a b al- F i h r i s t , 15, 18 K i t â b al- H a y a v â n , 14, 18 K i t â b a t- T a b a k a t a l- K a b î r , 14 K i t â b al- V a f î b i ’la - V a f a y a t , 15 K rehl, 16, 17, 21 K udayd , 29 Küfe, 13, 45 K u r ’a n , 20, 29, 31, 36

K urayş, 28, 30, 31, 32, 33, 34, 36, 37, 38,44

kurban , 27, 29, 30, 32, 33, 37, 39, 40, 42, 43, 44, 50, 51, 52

al- k u rra tu , 46 K ü tlu E v , (K âbe), 26, 27 K uzaa, 42, 46, 52 K uzâi, 47

L

Lahm , 42, 46, 47 al- lak ifu , 35al- L â t, 16, 30, 31, 32, 33, 36, 44 lebbeyk, 27 Leiden, 16G. Levi della Vida, 16 L ihyân, 28L e s l i v r e s d e s c h e v a u x , 15 Luhayy b. H ârişa b. fA m r b . 'Â m ir al- Az-

dî, 27

M

Ma’add , 29 M a’dikarib , 51al- M a ğ â z î v e ’s - S iy e r , 17 M ahm üd Şiikrl al- Âlüsî, 18 Mâlik, 41Mâlik b. H ârişa al- A edarî, 49, 50 Mâlik b. K ulsüm aş-Şam acî, 51, 52 Mâlik b. M arşad b. Cuşam b. H âşid b. Gu­

şam b. H ayrân b. N av f b. H am dan,

50M anâf, 38, 39M anat, 29, 30, 32, 36al- M ansur (halife), 17M arm arci, F r. m . m. s., 21al- M arzubanî, A bu 'U b ay Allah, 25, 26m asâlib , 15al- m as 'û d i, 14M avâsim, 47M avhüb b. al- Cevâlîkî, 20 Mazine, 28, 50 Medine, 16, 28, 29, 30 Mehdî (Halife), 15Mekke, 26, 27, 28, 29, 30, 32, 35, 36, 38, 39,

40, 44, 49 M e k k e T a r i h i , 18 Meryem, 45

99

Meseid, 38 Mısır, 15, 18Mısır D evlet K ütüphanesi, 15Mısırlı, 15Mihzam, 30, 52M ilkân, 41M ina, 33Moğol, 13Mu’âv iya b, cA bd al-rUzzâ b. Zira, 46 M u ’c a m al- B u ld a n , 18, 19 M u ’c a m al- U d a b â , 18 M udad al- Curhum ı, 27 M ugira b. Şu’ba, 31 H z. M uham m ed, 14, 38, 42, 44, 53 M uham m ed b. al-'A bbâs b. al* F u râ t, 19,

53M uham m ed b, A bi’s- Sari, 13 M uham m ed b, A hm ad b. al- M uslima, Abu

Cafar, 19, 25, 26 M uham m ed b. H ab ib , 13 M uham m ed b. al- H usavn al- Iskâf, 19, 20,

53M uham m ed Ib n Ishak , 17M uham m ed b . N aşir A bû’l- Faz], 19M uham m ed b. Sa’d , 13M uham med b. as- Saib b. B işr, 13M ulayh, 40m ulşak, 36M unhib b. D ava, 41M urâd, 28M u ru c az- Z a h a b v e M a â d in a l- Ca-

v â h i r , 14 al- M uşakkıb al-rA bdı, 43 al- M ustavğir, 37 al- M uşallal, 29 al- M utalam m is, 31 al- M utalam m is az-£uba*i, 44 al- m u’tan izu , 39 al- m utarabb iş, 46 M uzar, 29, 50 M uzar b. N izâr, 50 M uzayna, 42M üslüm an, 27, 40, 41, 42, 51, 52 M üslüm an bilginler, 16 Müzdelife, 27

N

N acrân , 45 nafr, 27

an-nâhi, 46N ahla, 32, 44Nü’ila, 16, 28, 37N âila (Zayd’in kızı), 28N a k d a l- f l lm v a ’l - 'U l a m â , 18N asr, 29, 36, 48, 51N avz, 47, 48N izâr, 27Hz. N uh, 27, 29N uh b. L am k b. M atü Şalah b. A hnûh, 48N uhay lkatu ’l- Fazarî, 33N uhm , 42an- N u ’m ân, 40N yberg, 15, 16, 17, 19, 20, 21

P

P u ta dokunm ak, 39P u t, 17, 20, 25, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33,

34, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 46, 47, 48, 49, 50. 51, 52

p u ta tap an la r, 21 P u tçu luk , 17, 18, 20, 21, 29, 51 P u t l a r K i t a b ı , 15, 16, 18, 19, 20, 21, 52,

53P u tla ra tapm a, 16, 17, 20, 29, 37, 39, 47 putyap ıcılık , 21H z. Peygam ber, 17, 18, 21, 25, 27, 29, 30,

34, 35, 36, 37, 39, 40, 41, 42, 46, 47, 51, 52

P eygam ber, 16, 45, 48, 51

R

R abb, 52, 53 R abi’a, 27, 29R abî’a b. H ârisa b, rAmr b. "Amir b. IJâ-

rişa b. Şa’laba b. İm ra ’al- kays b. Mazin b . al-Azd, 49

R ab î1 b. Z abu’ al- F azârı, 42 a r - R a d d " a la A b a d â t i ’l- A ş n a m , 18 R asûb, 30, 52R âşid b. ^Abdullah as-Sulam i, 38 R azvâ, 47a z - R a v z a l - U n u f , 17 R e s t e d e r A r a b i s c h e n H e id e n tu m s ,

20, 21

R i’äm , 29 r idä, 50 R u h â t, 28, 50 R uzä, 37

100

sas- Sabâda M atb, 18 Saba, 51 as* Sacca, 25 Sa’d, 16, 41 aş- Ş a f ad î, 15 sahabe, 14 Sâ’iba, 27, 51Said b. al- Âş A bû U hayha, 35Şakîf, 31, 36Şa’laba b. 'U k âb a , 31as- S am 1 ânı, 14Şan’â, 28, 29, 45şanam , 20, 49Sarîf, 33şarîh , 36Şayfî, 51, 52sıbyan, 43Sindâd, 45S îra , 17Soybihim , 13, 14, 15, 17 S u 'ay r, 43 as- Succa, 25as- Suhaylî al- A ndulusî, 17 Sukâm , 32, 35 sunak, 40S urâka b. M âlik b. Cu’şum al- Mudlici, 47Suriye, 28, 32, 42, 46Suvâ, 28, 29, 36, 48, 50Süleym an’ın Meselleri, 16Sünnller, 14

şaş- Şadâh al- Laygî, 38 Şaddâd b . "Âriz al Cuşamî, 31 Şahrastân î, 21 Şam, 47aş- Şanfara al- Azdî, 42 Ş a r h a s - S i r a , 17 aş- Şarkî, 47Şayh A bü’l- FazI M uham m ad b. N aşir b,

M uham m ad b. fAlî, 19, 53 Şayh A bö’l- H usayn al- M ubârak b . ‘‘A bd

a l ' Cabbâr b, A hm ad aş- Şayrafî, 19, 25, 26

Şayh T âh ir al- Cazâ’irî, 19. şeytan , 35

şiı, 14Şirk, 38H z. Ş ît, 47, 48

T

T abâla, 40, 41, 46a t T abarî, 14T abük , 49T a’if, 30, 31T a lb i s İ b l i s , 18, 19Talha a t- T a lah â t, 40Tam îm b. M urr, 31tap m ak , 20, 39, 41tan rıla r, 17T arafa b. al-rA bd, 44T â r i h a r - R a s u l v a ’l- M u lü k , 14ta şa tap m a, 16taşrîk , 27tav af, 27, 30, 35, 39, 43T ay m al- L â t, 31, 32T aym al- L â t b . N am ir b . K asıt, 32T aym al- L â t b. R ufayda b , Savr, 32T ayy, 30, 51, 52Tefsireiler, 17telbiye, 27T evra t, 16T iham a, 49T ubba’, 29tu fan , 48, 49a t- T ufay l b . fA m r ad- Davsİ, 41

Ual- U dum , 44 U hud, 36 al- U kaydir, 50 al- U kaysir, 42 al- U kayşır, 46, 47 'U lay m , 51 U m âm a, 40U m ayya b . al- A skar, 42 U m m u H uvayris, 33 U m re, 27, 39 cU m yanis, 44 al- U sum , 44al-'U zza, 16, 17, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 44,

45

Y

V add, 28, 29, 36, 48, 49, 50 V adi al- H u ra , 49

101

al- vağîr, 37 Valîd I I (H alife), IS vakfe, 27, 30 V akfetm ek, 41 V âkidî, 15 al- V aliyya, 41 al- Vaşâil, 37 vaşan, 20, 49 Vasıla, 27, 51

W

W ellhausen, 14, 16, 20, 21 W üstenfeld, 17, 21

Y

al- y a ’büb, 20, 52 Y ağüs, 28, 29, 36, 48, 50 Y ahudiler, 16, 28, 29, 30, 45 Y ahudi leştinm ek, 51 Y ahudilik , 16, 29 H z Y ahya, 45 Y akdum , 43Y ak ü t, 14, 18, 19, 20, 21 Y anbu , 28Y arad b. M ahla’îl b. Ç a y n ân b. Anuş b.

Şit b. Âdem , 48 Y asrib , 30Y a’u k , 28, 29, 36, 48, 50 Y azkur, 43Y em en, 15, 16, 27, 28, 29, 37, 40, 50 Y ıldızlara tap m a, 16

Z

az- Zabıha, 40 Z ahr, 45 Zakî, 15, 20

Zakî K ütüphanesi, 19, 25, 53

Zaki P aşa , İH, 19, 20

Zâlim b. As’ad, 32Zam âm . 39

Zam zam , 37ğ a t rIrk , 32

Zayd, 28Zayd b , 'A m r b. N ufayl, 33

Zayd al- H ay r, 43

Z ayd al- H ayl at- T âî, 43

Zayd al- L a t, 31

Zayd al- L â t b. R ufayda b, Şavr b. V abara b. M urr b, U dd b. T ab iha, 32

Zayd M anât, 29

Z ayd M anât b. T am îm b. M urr b. U dd b.T abiha, 31

Zuhayr b. A bü Sulm â, 42 Zuhayr b. Sulm â, 40

2 u ’l- fakâr, 30

Zu’l- H alasa, 16, 40, 41, 46

2 u ’l- kaffayn, 41

2 û N uvâs, 28, 51

Zû R uayn , 51

Zuşşarâ, 42

102

( ^ I j j ' j c j ( J ^ )

^ - j <Lj^i>>î ö l S j . *-( 5—■1® S-L *A-?tJ ^ s îs —

: J l i . oJ jo j_j_*1JI Ij J _uxj

^ o t ^ ^ ^ j i p ^ ^

! fc-L-pl j ^Jj Ij ^ ijî- î . $■ ^ ^ « A aO

( ' j í ^ j ¿ u ¿ j * i j i r t V t s î )

J J ^ - (j" J Î ^ A ^ ' lİ -ij Û l f [ J Aj ] -'-¿J ¿ ¿fî" <-K¡ — y^Cj,

‘j J l * ^ * , J J ■ 4jJ i-U*J l ^ t T . í _ p L ¿ _ Í _J

¿ / İ ^ C J I f U 'V i J a í¿ ¿>wvJ <j-* i > ı ~ J I «À * c JLLJ* \ • p. ö l U l lj- c J j ^ ^ t a j t ' j £ j «x^l

. ji** j j T” ( J ^ J U-L_i*ı ^ e - <ü)l ^ÿJuI0 J ¿t'ilw Jl iwJ j ¿ l

; <v¿ U « îŞ-}\ JÜljsJl d <SXmJ 4 »■'iíl ísxAvaJI

, 4*/^ j L* ^ a ^ j O* t— Jl¿j

J a O ’ “ * í“ (_¿i ®*!/*î ^■^*"1 t J ( j ^ (Jl á l

. İ ^ İ “U** ! j* ^ ( J ¿rW.;A-l ¿ f j UI

' Cs, ^ « U á ! I ¿j .x*ᣠJa > - l^ iL tíj çjIİI axLsj

. *0 ykWp ^ ^ .w J

* * . _/■>• i-**# j I p j . 1_ J i iA^sA-Ij

Í j U [ (j - ^ ' j ] j / f i [ £ - ï ] ^ c i [ * i U ¿ j ] ^ - * J [ j A j J ]

• j j A ^ t y ) sj ] > - '

U J ; « ( j j J T ¿ y j » : J J U J i í ! j l J , ^ s - i U j

. « ^ î J í l j » ; 4}j h i » j i - J l íUÍp

.[ajjJ* ÙISj c ^ j t l f ¿j ¿1JÜ £jl>- C-jIÍ** í ^a-Lp ¡y* ^7 "

aj U j j a 7 ^ > - I í ¿ U U ü j l> - 0 > - v.>- j aU ^JLJ¿\ A ' J u Ç â J j » ■"

_>* j ■* . * j - j I t j ^ ^ • j j ¿*-i j 1 1) U j_ ^ i t_^

! íilj (J"*“ ■ “ (JLsí . jj«JLjsJ I <x>p ¿ i âîLÎIj i ^ä-I—äÜ iJ p

¿ aİ Ij_j ÎtiJLpl : Jli ! IpL ı J.»- ; Jlî !¿1_¡j3 ljlı| ; JlÜ

J , | t^ -JL iJ l (Je- j ¿U 1 . ¿-UL* l - L j ^ i j L p U -p J>*i

! [4-jj ] aJLj ^ J l í j a -Vi£*JJ ¿JJb

çJ-Â-S\1.p k_jUj ii íú>-l * çjJÜ-S*" ¿/ ¿JÜL. j | ‘—'jtj

] ^ ^ VuJ L ■ -^> y

• * - .- - - ' . . . i ' .* ' * j\ji-i j jjk ¡ Jk>- j o X P jw P [*ii] j<Fl>- jj< (_£ A .t j ,<uİp 4*^

í i — , — -■ t*IjjJâ j I : J l î j f[>- ¡ j (_5 ¿U iJ . [ ¿JJU] £ ' '£, -c j j î - k s o 4*^

> , d >* , . J I 11 I t I . • ( ■ * ■’ ı4—0 Lp ^ A-**j2.-î p ^b! 41 , l«Lft 4- jj (3 4aXvâ-JL*

Li <oıUl>- <Jj -j— j SjLpj

i e-ijjls ijls! I j jUJI ¿JJj j lÿ j . o í¿ t-\ <J j l ¿UU Ö5nİ

( ^A*Jl <ulfr) ^11 [ â jp j İİj ] j$ > ^ >- -*-î-*-î (j-^JÚül J | i * . 4 * Cj -i>- I

jS" (_¿1 ¿j tL íjli-l o lí" ¿,a¿v^ _j 4>-A i (_JlJs> 4JI l_-*j

^ u J j —“ıo _ j ^ - İ ^— J L äj l ^ l _ j | ûıA-li ü l-^ * - í :' 4 ^ 1 »—a_*ÎI

t J l i s J Î ¿r jJp ( Bj/J* ¡j i Jİ^s- ¡ j 4.*1æJLp l ^ j f i j l ÚÜI üIİ-aJI

‘ t_JÜ»(jî ¿r ¡Jc- j^JI 4*b (t \^a Jb-I a i¿ ¿ ( ^Ju- j 4-İp <ûıl ^ > ) ¡Je-

. s-LLo ü İΔ îS ^ 4JLl+¿ J<r*

[ ¿^JLUSİ i _ j j <üj x » J - 1 j ı—i b i " ^ ]

( <ulp ^Jl >- î'Âj* J j j ji*o ^

. 1^4 j mA\$

Jli ¡ Jl* jjuıp Lp ¿/Ï /jp ^ 1 )1 iCj *a?*j Jli

LÎJJ l " ^ I j - J îj.A-P lLuIjÍ j ü t 0 _ * jj ! ( ^L JI <UİP )

_/•>&-! J j l 4 ¿J } j - ^ ' <Ji* ^ û - 4 ■ t— cİ ^

4 ^ * 1 / 1 U J j ' j i <uîl»Jl i__*_uj j <• Á[~¿> j ! l j 4 3 j* -» ı_ J l

, ^ 1— j a-1p ¿us i t j İ I J ls , 01? ß 'Vt ûîI^p *wj a)I Ip^^j•■££*■+ ■-< — _. ^

! «¿il J l : J l ü ¿ - L J t - w î y . i S j - * ! l ^ ¿ r [ *4 ] V J.

aJp <üll ^ J ^ ^ J J^* J • 3 0^1 t V I J l î ? <L x_-Jû

. > , - • £ V* 0 ^ } T ^ " c . , ^ . Í “ M " t -* . A-~¿1 J . -L*_ş- Í .»JSl t j j p l ( J ^ 4 ■*' ^ £ —1*J J • ( &*» J

Jı* ! jj) 1 j I j ! d Lü f ^ -■^ i-S"" ! o j —'f~ ¡^ı

. j i i f jJ* j 1~ a C-j I : Jlî V bj»i «LI * i_i

^ u ,a C i JO M * (j" *a>- * Jlî i jv-âJi lC» *x>"

C-. ' x ^ o uı ¿ { t t » I ® 1¿S ® jC~~c- t A f- jjp (_jÜa!l J — lı j j 1 U ; Jlî j jıLl^ı 1 ¿j

: Jl*

(.¿ jji ^ ju > - i 2m * j ¡ j j S Â t i l o í r j . j u l ^u«? (- '^ "

aJ} J j _j 4jjU _ jtj IjjlS " j . JUmj| J l i * J o l f í ı -1 <J J ü

J t ) 9 ., ^ ' i -fi e. .Jv_>-I i j u 2 j j ^ u öhA^P O - ”4 A-*J Lf j ^ j U P ô«Up O ^ ä J

. a_ï_i j-î*" j i S ^ > T - j j l j 4J C —i" ju N [ l^ I ş t i j S ü jj ls

.>-1 j l ÿ j ,aJjU *j t j j ¿^JJI^A ¿ ) * ) l j - J J , ü * ) İ j - i Jÿ*} A— A-J w\_rV*' (* J l^"^

ÎÏU # t ^ £ L ^ p Aİ J l ¿ ^|>*J ¿Y'.* O A-,«¿î ■*■ -> ^ \

.«Jl j J k Jl JIT I i j J, i_jw* : ÍjjIp- ¿y ¿Jill cJLâ» : Jlí Ajií- ^ í J i t J iş- I U ^ it-15" ¿J Li-*J ú l f it ! ü lí

V 1C - •Jí [ j ] aJLİİsí J i AaIp . >-1» ^ y s* ~ A í tlA*—L- “

^ 1 ° I • / - 0 " f ^ I t ’ * « • 9 ■ " 0 *■*♦ (( ^ ^ 4 - ¿ _ i j j t «-Ijj i ^ i ¿ ¿o ( ¿ a j j ¿ \* * ji

, 'Ji-.; JkJ-l

I * \ \ * • \"> "' * t o *• .¿ r* J - = r j l >I ¿ j * ^ J ¿ r ^ 3 -^ - i ¿ r - <J15

f y»1 O ^ 0 ^ H Ù ^ i ßij-y i ¿r *“ j '•'-■* ¿/ J-í^-a ¿r ¿r ¡pX ¿jjU-1 <ü J l¿ <• J_j Xa

* * -í*¡ ‘ (jiíj jjí* JísIaj l J J l¿ (j^?j1j ó'iiC» .tp|j_^ r-^3-* ü

. <— /,-* (J-Í"j 1** . J -A -A /j-t iuL

• ¡Jp (j-i ■~a c..¿-Ss-p i r * t » rxÇi ' J >

■ ¿ J

ü l S j J jJ t-G ' £ j ^v*jl

.UNlj (j-*J ^ —P- oJ_*«J 4 -L<* l J (Ji¿! 4 4—*.-5""L■■* •* J --O— O *■

X * l> - ^ fcA_j ¿1ÎL* | ^ | „ ¿) Íi-Lí^»_a AXj 1>"Í j

- „ > - - a - • * " . * • " \ " " *. (_3^_ä_j 0 'iA ,^ « a { j l - í j J O !_/-»>■ ¿ / i £S*W>’

[ j l ] Ia*VIj ¿j^4 J *-X« «A Ô*A-*aÎ ¿ 0 ^ lA U l¿ i j lS s í

ú f 1'

9 -*•, r™ -í

j^*-h4_>- a_L»*J i ^ > e - l„ j <! Jl¿ Luí ^ j , ¿ j \ ^jA j ü OlSví

. ç & i jA ^ > - 4jjJ-Ai Jj-j ji* .IaN J

36

0 a J * -) Í *J- iJ *

. J j t l 4j

ÿ C t 0 •* & t “* *• <■*ó j . 4] li Uv jİJw>*Nl j * Ip a] Jl¿ \j a \a <CjI

-5 .# O *». !>L- ÍIj >Ój1 *-l>- <j_»■> -L«wJ i J~J

íelj 4jl ¿íjL>- ^jr ¿Alt* ^£-5 J.?*i ; Jli ; jXÍI j i \ Jli

: Jlí . ¿ i-m I ; JJ& .İ . <ulj J -ÜL <_¿ olí"" j * Jli . I i j (__5*

. I¿i J >* <ua>*i Jju ¡j* jjI>- C-j«j ^ : Jlí . Oy.ili

*-irt! il ¿j* »xi !>■ »aj ( ^\*»¡ j aaIp 4JJİ J^^^ L)l5,*, j

. j \ ^ \ ^ Jf~i _} ¿ J JlS- y*i i^/t-L* ¿fj J <£.ki CJ IjtJ , 4.,*

[ J-Ş-J ^ -* J i lM"® Û*î* ^ J ] • 4J-~-* i ‘U* ^\ t í • * & ß* o I - f . • " •* ^ ■"# » I ^ '

O j i e * j j l ÿ ] A_A I c J J l i ¡ j ¿ J 2-* « J ^ . 1 ¿ j ¡ ¿ ¿r*

; J y ú [ C j j I Í U

! - ¿ J l j \ a -ÜI J p (j s ^~h . ^ J * ^ S 3 j l l ¿ L U S í '

! ftj I ¿ ) b J -3 * l yí-*.¡ ij

:cJli

! j Jlj jlj jlíj J 1 ¿Jl* I c_Jb * ! jl^vJÍj ^~«l>- t1jfc»L>- b

. cl-sj t i ¿ AX.Jki <uip a_5 i

¿ k _ ? “ lv s t j - L - J i t t j l ^ a . ^ ( j . j l _ ^ ? “ U ¿ j I j í - í j

. * wü l^- j I a j ,

35

Ulî Jl>- ; JU Jp lij-; -k>- ; JU jrû.*!l UİÎ J>-•i- Ö ¿ ^ ^ ^ ^ w t i# *■ *•

ö l*_j-U İÎ i U ^ 4 L* ö î j j ^ 'u p ¿*1 ¿ p ^ )L ¿ » (j}l j j p 4o1

.<— - ¿ J ^ S -i_- <u'U . ^ - W 1 ¡ j ¿ J ^ ¿j-*

jÀ ilijjl JU i Jt> L~sajl jjı Jp X.P- i (Jlí (_5 Jp ¡1 U.J «ı>-

: ^ 1 JU

s ' >t j • <" i 1 j l s - ^ j ^ I p jj- j ^ i î j l > . ¿ . Äj u j j j a j i ¿ r J ^ û u j #

O 4--* \ J i ^ p l J*v>- j^J I ^ÿA^ÿ * ¿ j V i Ó j l * { ¿ j a \ ¿J* 4*IaJ

ı r ı^ı ju j j t c -İj" ?

ü l i j .[I LİJm* L-W& j *j>- \¿* J k--İP o l í j ] .UäIS""

& 4. í .Í tv ^ ^: aJ JUi <• <Ulc M óLS'j j ^

! j J,*~Jlt î - a [ ç 3 ¿ ¡ a

. <L.* U| V j t'î*3 ’ J

*'•*" » ® f. * t _ O m fi m .4-^1 U -X-x~,* UU^I L i t ô .A->- i )UU

, ^ ~ f \ Â If-oLP J i f tı—

IpJİ i • ”*V" 3JJ cS15" f l*jlljLuli S J->- J a i t j l i

, ¿ . i s l i I^oLp ^ J l i-Jj»!'

\c" Ä 0 '.} - İti , *'„-■ 9 •* * - û 1 t*^.15 { / JJ* ¿J 0 Jv-a-3 j 0 ^ /1 A)J ö j U-P ¿/ İ^^P 4jI>-13

¿ 0 * í íp I-¿ ¡ ¿f ıJ*lJ~| ¿j j í^ .-^ p ¿y ó ljL s- ¿ / L iu ¿r ¿r

*l1jT J.J [ i j - í t i ] aIas^s . I ¿ j

Í j A-zf' j s l>-1 ^ b J>\ ó iSÑí

<j Zj jl ¿r Ô L J ¿ / ¿r c5 J 7-i (J^ ¿ .L ,»-p j / J j)¡\ o^-ÜJl ¿U i

- d / l /

. (JjNI ÜI jJ&\ ^İİâÎ —LifI ^Aj.aJİ*İ - j->-i ù^r-ï *!>■

^ j N i ¿«■NJa U j]j l pà_p U : IjlU i i lJ l i i l ^a-Uj /y* *■[>• ^

*UJi C-^^i , ^ a j - i -3 wU^I j ¿ JL p j . íUil ^Up ^^IpIÂ İ ô ^ > -y

[ ô l « ï ¿ r ] ( ¿ r O'. ¿ J -* -5*" ' J A İ )

.L JL p IjISCî <ü| dil 4*i^í íojjÍS j yfclpJj LaJ

1 Lİ ¿)p ¿/T J > \c* ; - -İj J _/

•ÂîL« > ^ c 1»*aJ ¿dil Aİ*-J , ^ ¿İ-a-J ^ î£* ~tu t i w ( ' J. -r J, Ç- WJ

¿ J j-İsP ¡J ( ) AÜİ i_3İ ^ I p d İ . A-X-- J/JU" J İjL*A4j I ¿ / l

»^ ' ^ O ^ i, t j ß o r* t* + J-* ^^.¿i . ii.Ll_i!ı ^ vsj ó t o .-íLj . ij_ı j_ï j * j-rfi** . î-i_ ÎîUj

Aj^iî ¿ lij U*J lL>-^*J . (J^.P tİ^-P J ¿j\ J * J

tóUj ^ j ' j ^ Ô'S’j . jft } /• t / ^ ^ Í **'íi

J"'¡ t (JrT ] ¿X* * -A [ j l i j ls i l *U ] Ja- -A İt ,

U ¿ j <ii W ^ L S ^ ^ ! (J-^J! (j-* ^ - İ ^ J ' 4:: W * ^ ¡ J - * -r Ji5 ^

0-J.*uj í Ja-tJl J p »Ü.İ t_w¿J c . s ı- -:î"

U ıj l î ! ü lî fjf J p 1~; Us- ; JlS jj—j-1 uL bA>-

Sjj îs <â.i j \ jl ı_i> Jk* otr : -Ust (j< xiljjt

. ¿ r u j j^ i i äjUt>- j_,.4 Olí" j i * í ú l~ j |

; J l ï^ l_ » .^ ! l ¿j ^Jp Uî-l*- ! J l ï ¡s jU-*îl ^ ^ J 1) ^ -J “k*-

:J l ï j l (_¿ : JLi «a.* ¿/ L¿*a

<d*>- t CjU Q ^^LJl <u!p *o! ¿I ûx^f-l* J j î

(J xâîÜ J L æ j j ) .-L ^ J l J 2" --* ¿ J î ô j l i n <__} ^ ¿ i ¿ /

i_J -L>-l . i j J < > 1 • J ^ j <J"“Ï ' J A j '• ^ j - J*

Uij¡>* / < .* j . J l J JlÂ> ■ oj..»j~ ¿ l .£ - jIj L‘-jj a _/■'} ] • '—Jj - * j ü. ¿jA

jp (jjl (jJj\>-Iî ijxiijjl Jlî : Jlï ¿/ ^p i Jlï

¿ftS -İİ* 1 J ® ¡J*1"^ ô" ¿f"

X c j U

U k - * -\->* i (Jiî ¿_5 JtO-âJ! 1-j

ôl5"j : Jlï (j^Lp ¿/T jjP 4;îÎ ¿ p j-ulljj!

İİ ^ÿi "ji>"J JljS* _4.Jp ÔJ'ï'jV } 4j'_j-*Ji*.;î ô jU-ll (j ^¿T -Lu?-

t Aj * ( J í í ^ l /

, ^ . 4 ü j l ù lS s i i*\¿-*¡2 . (î ^ J n J o t'*a^ J

U ^ > - l ; t j l í ^ 1 - a .Ü ¿jf ¿ / ^ *,‘ ’

t Ü lî Lİ J « J lï jı-UİI^I

•* • ^ î > ^ ^ Í ,# Ijî ■* J • Í* t ^■ jÿ' '1 iS " (j^-l*^5 t* jï j~*>.>) <2j*-{j 4— i -ïj ol5

j î ^ J* ! p ï l » : J ;jIï j-* J?-j JU* . ^ jlïî j j i ^y^-a

(( í l ^ j j ! J - lîî V j i ' * j j v 5 Á*~í“ (J-^^

. A (^l^- ^>U^I «—i - l ' j i l ï

32

j î J J ¿ S j j î dili, óC'Vi ¿JJi j ójiy» c j i í j « : Jlí

\ (Jlí t Î^Jilt

J - ja , t! £jU¿ <y <¿?)* ! <4-Ja-pl

/ a r í j a j ^ i c jJ j J l j J^^_i!l ^r4 ¿ui Le ¿JU¿ i.j-1 tAîli j j j

( } 4Á& íü)l ) (_g~ i_lj. *L* lÍ • j -j j * j*> C—»« aí?"lí

íS j-*!'-t-P- ¿r Íj JUí , Çj ->ïJ “üil d j <sj ^9¿¿i . a! J l i

: tt l J} O.

! ^--i*L?s_ll i í; I j I í,f u ï l T ^ j ^ - j

! ^ - J L ¿ J ^ J l J l í l e (_£j'lí * 4 a_j L ¿ jij jl ó 1*

Ü ■* « i 0 ''"’Vfl ® ^ * Io "-ÍI f 0 *" f «-■ «■'•*” 9 ',"f• CÎ A4 ^ Jí^J : Cj I U _>- *J I

« {£*1 4 i S j 1** v V* *—*íl>* d ^ J Í 1 ¿ |

. ' j ^ j \ U <-~¡ ¿ j-LJ' Vj.A ¿¡A ¿ j\ li

jl ¡1 Í í ^ J ^ ^ ^ J J

. « g b s ' V I j Aj -Js c i l p L * j * '■-— >- I i j u j i A 'ä J L S ^ ^ J l «

Ù ¿Ata ¿J j \ ¿j İJLa jjjill^jl dU

: í J b T ^ a J . t ¿ r ¿ ^ L

V r l ^ C ^ ' > í * j & J -r i J t * ! ^ ! b W í U ^ £ ¿ ¿ * ' f £ ¿ , ^ î

1 ^ • , í ■* 0 . -" ^ ^ ■" i « *** */■'' ^ ^ /**' L^ ' J J i S J -ft a J U > - ¿ ) ü ^ p L ü J j j

, ^ s p ll? í-^ ll N j *^ ÍI ^ ^»Ss-í d ^ v ¿ a í 1 Lr

ÿ ^ ^ fl > í Í ¿U c J u J ü i t i j » iü!u* J , l i _ : T j ç\> -

ÿ ^ o f r ^ ÿ! £ O ^ ^ tr ^ I ÿ < w - ^ l w J ^ * Ü ^ wL>-l { ^ ^ ^

> * &« • « • « . £ } - d * * * í 4 j |^ ^ t J I 3 l-**0 áL%Í , (( A*S| 4 j Cj^"

4âJj L^aJ> . b tÂ İ , li? j ^a JL j ^ j 1 ö î ^ ¿AJ& y * j

. ¿L*S\JI J a I j j - í i x j ; (J~ í* VI i * ¡ J p I , j - * . di® j i l l i

. ü i r l * 3 j * \ ¿¡* j l ^ i . ÂJLjjM j J - İ İ L j j '■-" / * ■*-*

Uj a >- ; (J lï ^ -L «^ J I ¿j' U -j .A>- ; (J lï ¿j lü> >A»*

l i ! ü l ï o l ( j \^ « -< * j j l <_} j ^ l l <Jlï ( j 1 f Ü A j j ^ l l j j l9 ** - * * ‘

i s A İ L jJ l (_£-L jA L J İ^ tî ^ i âjlxJI -Aj J Í J Ä . ? - ¿ / Í ^.*¿¿11if "

* ^ * A İİ İî*)li <J C - j ISj 4 ^ l'—-° I5"j ^ l ^ v 3 ù l Î * j )

({ .^ aUII)) ü ïA î o àp s*w.Â-A—»li c

! i^i-J iy b C«^.yfl p D t ^ ^l«A—6İ1

. ^ c jAJ i i t ^ C J ^ l > ^ . « ^ - J j p U ¿ 'J . : - * i l j i î o lT j i

¡«J _J ^a\Xa!\ J ôt-lÂP ^uAteâJûwMJi

5 J ^ «- m; ¿j ^Ll* J l î t «Jli ¿/ ^Jp ['+J t J l i İ--Î

! J U* e ^->- /jA ô lT j ¿ -4 Ip 4J (J Lûj b I cJ“ ^ ^ *J>'ä ' jff — æ’ "

. «ï VI J J li * ^ LtJl j ^ -A->- y j í-pI¿-¿J ü15" &

4 îU*< lj (3 ^" yS^ôl l ,ôJ.lp ^ ^ 3 J J I jLÂ

, ( ï _a.x!I 5 -iil ; jXll jjl Jli) . « ¿Jaí i y * l j S j .* S > ^ jlî

. V j ^ ¿j* wJ,-¿ÍIj J iï)

. ( ¿JJÚ j L^%i*

, J j l <L*«A-ST" L-*-A-í"* ¿/ ¿ j l i- l ¿)lí”j

l-C I ¿ ó L.a-p AaaS""* ¡ijf^si l'f* I i3' 'J) jS*2

a ^t ¿ ¿^ jji p ¿ ! i ¿ l u i ü c j i r

cİJjli-l ^ ^ cí ^ t O ¿ ) L > ¿U-i U j

4 S^.,a.JI j 4¿^^JI ij \ / ¿jA íS j 3 a aS** ib '•y ó ií" ^* 5= •- - —— _ * fr

C~JI IJa ¿jl C-äJT“ j j j . J\á-n-J (j> La Í”Í jjjl j ,jtfíiáil(3

. s^rj¿ i uj j i> ' İ j , * ¿jlS ' tSiú.P Ca> jl

- t i " <* ' } i l l f , — 9 *■ 2 i* / •I/*-*! 4/» J¿J JU 4 *_w> .A.>- (j1 jl»Ul -Lp 4J (jli i 4- _í_>- (jja

_r g. & J íu ^ U¿J (íljji-l l j J li A-i' í ¿ y ) *íí ! JLa)><*<-*■ c -, *- w } > Ä. -* ^

. U p I^j Ij ¿U¿ I^ J ip li , ((V ^ H l \,*J 4j A-Ai—

: ¿JJi t i

, ¿ J Le t_j_İ2_j j l i__i j ¿ - (JL^»aJ 4|¡ _*_í_j ß L íj o l O j j I -Lül _j

,{{ (• J J . í » I j i N J l^j¿lj ,;;. C Îa-Iİ*) I^-p- i lj( (jiijJIjjjtí

4 N IS*” _? ^ ^ ^ I j j - * j - j N ó l O U j

| | •* ■*. - í • • ' ' J . “ . f * * . ' s -! ,^, ^^wA-lí A- k-A3 •+> ^ 4-A—ÍUr*

!-1-4- ¿/ #l"A Jlí

t ^ j^ í- J lI ] i Ia I j í- i M x 'S ' i e - U a j ¡ ^ J .Î ^ I Ä-A I ¿ j l T J í j

j ^ ¿ t ß t j? x¡ j a j i j j i ï i j i j (j j *ip J^¿ ¿mí¡_íj

" " í ; U -A--Jw u >-

. ^ - —j L s j l * i L ¿ ¿ ] l ^ j S j l ¿ t—* j ù 1 0 " j V ¿ - L jI í

. ¿ ü d l ' jj* ii— iis * o i r b j j j i a

, j V \jf& _jl* U a-^_P <Ü {Jl¿J ^f-yí3 ü l T

í w "'a 4-t( J>- J jo ) diil^uj a j \f-~J ^ r j j > - j à * ^ ôja-*^

jî ^ © Ji Jí S .J > o U j u J f SJ i ; i Ja- ¿il ( J ^ j J > 0 1<* .

. [ aJ ] aijS" J i aJ a jO * t£JÜ! fil J >■ J>- (J

J_>' . « ^j-*1'VI d çr> j (( Çj ¿ VI » Jlà ôVj-’“ ^ 3

j C*-j 1 j I j ¿ V* 4İÜ ij S .* j>- j d ; U*Jj i

ye* ’^ j i r j l i j ô if v» C ^îùr^-jj i ü a j ^Iu iôai jCl#

* !■*** J 1-5"- j* -* ¿vi I -j A—LJ 0 lS"" lw* 4»Ü 1 _I - ■-,

. (( o ji-'^í'- ^ - ->^-' L 4

: îljo lUlf* J3I j_*U vl-ilî ¿/ jû«.>- Jlï jp

^ n iiX *^1 0 ' ô ^ l — •—j

i S , , . Í , ■ « ,- ,- ** 9 *. ^ * « *

¿ J - r 4 - ^ ^ *5 c î ^ # lcrc-l-S"* < sSf~^ W ’

a - ^ ^ - , *£¿ ÿ * .J ^ - îu ,4 _ ^ ? JI Jk -İ L^-Ji ¿ c T ^ u ^ i O' 4 Û ' J-> * ff

} *■ * ß " t . * . „ tC J “" ^ (V J j-*" J ® ^ y* ¿r I ¿ fjfJl ci il#1 cí'jJl j 'J ]

[ JuU) j - Vl OİJ >AaIj¿- ® j} tJäla -Vl Is*-1 <j! _j

,<

, I Ai-Up jJâ-*, „j j lÿ* j]& j 4 dj ' ^ s - p û jL > t> - t— ,*1! CL*j 15**

*• *» 5 _, Jj ¿ , jl ar ft ¿ ^»AİI l ** L-3İ ^ -iâ İl ¿ ) ^ 4— 1^-j ^

^ ^ a C- u rf* ^ „ff- o ^ i . , > *J ^Jt 0 - ^ ¿ / ü ' j ) c / ¿J& (J J

. / " 0 r-*» S -* . , . - A > > . . * I: JUi ( 4J ¿j\¿.k) ¿.a j l/lc ^r^r* (J Li 'ÿ 4 ’ jjijlsj

! ji'/i i^-;í ¿:r ip * c.£¿ cM 'ci3 i; s \

i 9 > 4 ¿ j, Jl f ,• c íí- ** f üjkA-1 j ^ r 0 J d j^ t <Jj

. j i . P ; j ) 0 1 ^ U æ î ^ I j C ^ -> L L > -j - L f - j y - * "V C*_i-1_=-

: -u_a ¿r ci CjlÜI dU¿ J Jlí j fc"- » ¿ > i „ ». ^ ^ o ^ o e J. J t . >

, j fcX»&î 'l> _A*—i.¿S— J

1Í ^ 9 iS # Í, ( jL ^ ^ 5 :

ajfcj 4_j J..?-! JIj -Ls- cî 4»1p kl-_<*a-P j ) cSj^J-1* ¿Ali ¡J Jtï J

; ( Í,íla J j> -±

J t ^ 0 w-w -- . ö jff .Í 0 ^ £Ç ujü ^ y» ^ j - ï y» ^ Ja * JUa,!I LJL>*~* 4 ^ *A-j

; y~\j C-j i r í—i j\>- ci ■ ® (_g; «A-?- î ¿U ici J l î jr *+

* ! j * : _ j i j u . j i ^ j ' y i j c —ji.[.y~ j *

Aj il " '■'' l^. 5 C *X*A ; ;v J j ji J i c J WÍ-V -J CÍ

; .J_*! I ¿_r ï Â-î j Jsj j

! J - í - j *y <—d ^ a jV l j o ^ U l j * V j ■ j J_ > - ¡ ^ —j j j - t I

* ® j U ( aJ p ' ü ı l ^ U £__.*_*» L »L L î

; J j i LU I j

■ J-*-® * C - ’S ^ l l ' S ' i ¿ 1 _ * J o ^ . . . ; .p * * w LLp ^c_.; i V J , ! O - i

B t ^ 0 - ,? 0JJU ) ^ ü ^¿n Î <lJ| IÂa I - IfİLLp C~*>-lj ¿ru>- ^ ıj jJ C -lü

^ ¡2/ ^ ^ ^ ¡. i ■ ■ 1

í - ^ j Ja-* t < U ji 4İ ¿ / . - w j j.~ jU 4; İ p füll ( _ £ ^ ^

; J& -** ')i I ¿y Äw;.^ I tvk> 1 J j - î j j

* 1 ß . 1 * 1 ° ' ' ö * ® - .-' - , , . ^ *->*—* *-— 1 ^ l 5 p I ^ <w*a_í2-iJ i

I 3 *- ",**M 9 *1 M ■*’ *° « af \ f * # l * 9 " "mÛ +* 9 "'t * I0 £. t \ * ! ^ j \a ) \ ^ o x J } b i ) J._>- b j j V (JÀ - A f * t ¿^-L ü.,-»

, ^ [c - a] Jlâj ël^Jl ¿jV

:<jlL!! J j J j A j ı jw>Jl JjJ Jj-Sj <1 jfi j .-■ , 9 .«• j * • . £ * ' “ 0 ''.♦ W f 0 *'’ ^ '

î ^ ı j l p j tV ^.A U> j J wJ j i j * Í _lî j l ıJU ->-îV j j . - « ^ rî- ^

. 4İ J Ü ¿ -* p ä Jrû»*J j 15ı j

Cj j £ . c- S İ j <■ <u C j ^ İ .<uÎU j J p ( j ! , j j& M » -■ ç j> â

: J j ¿ U J l i . <c.* ajeSIí O j ^ ¿ -~ J î4 _ U p î j , L c -

* *+" r.° r ¿ Is °4. " * ■* " t *\"« °„^"*'j,^ L^-Jİ Ô j j _)J jr\<,Â_wJİ <J j mr>- ^ d —P r-f^ J \* & ¡y* ^ ¿ ? j _ L í C İJ ^ İ -j

> ^ 1 — i-4 ^ A—j L— ^»S* kA-j ^ j

* V j a ( j \ j f L ï y ^ c - t o i « ' J r & j j «

o ~ -’, ( » . J l J J p - j j i j i a j

I ( J j ¿ j t 4-5^.p^İ

! 15".İ*>L* / j * j S 1 li ■ l '^ * ! I Í ' j L p ¿ y t <1»~J ( j r u . i . ^ ! i l j l;

* ! iT a lj i J jU l l l ) j . ^ > - *

<*] J l i Jj Nl <j-* ¿V ¿r tí->jLi-l Ö15"* j

I i_j¡j jÜ a» ]l .A>-l J \jA ı 4J j

! ç j ^ ¡S' -d'\ * ¡_j ,_tJl(_£ i Jjjla Jj>" LüJUÜ ü ¿}

1- j jC « - * ( j ^ î s ö C a J 2-p - j Î-L ^Ip_ j 1 - i - ş - j ¡v>t.J j í_ p U ¿ J í) d)15"* j

: *J J l i f l iJ I

: L 5 * - ^ d r S ? * j <-l?%

J a -■ . ß . a i -* 0 *".» ■*/■» . f •* 9! L k J s J l j j t j I İ İ I «ui Ij . a U - ^ . â - J İ s ! i _ j L â j b c ^ a- L s-

: ' i £ j \ ß \ £ - « ¿ d r £ ¡ j J U ' j

! ■- Nl J _>- i> 4] ;■

; ı_ ju l> - i ı_5 ^ j N l í¿ Jl J j i j

. N I ı—J İ j J İ J t , İ £ -■;;. 4-İ2_A j^j T ^ a - P ^ İ j

. ıÜ J li 4-Lj_)J. ¿)ISj

J ü î j t I j t ¡ J - 'T J '^ 'Aj l ıjr* **-■J L"*J ;_}•*

O L i- j j ' ■é"‘ j A J çV' _f.A¿2$ . >■ ¿ /J û U

: ç.*Jkj>- ~j* S l^ l c J U i . (JjÍ>-Ií t j ü t ¡ui j~¿\ j LÁ^a..L¿Jlj_si

, Lj jaj ' ^_Jl*_) * I j t- j\~> ia L 4 I ÿ*, )

. C ¡ l* J u V _ J I <_£Aİ í_ ~ ¿ J l*û* I # lr _o lj . îS C î I; î \>-

» 0 « " " 0 î "5. . 0 " » - „•' * , i* L*aA^J I j u - ^ - i ’■' ^\Â-L>- (Jf\j O JfUt w*+%-$

. í 3 ú - í İ ^ J L P i*^X:kJl j İ j

jVİ U. 3 î L;jJ! i_Xj'S îı : J l i ( f M J •¿it cJj-^j j

. d l ^ l f j » í i (_g^p s-Luj ı—jL J I¿5

¿*2 iLp-LÜ ¿Üj j S J.?“Lo î o US" ¿ óISCL^j ¿ li l i ú lT j

4İ JU j

i i 4 <Jlp l ^ ü J [ <d ] J j Ij (J -^ J ôir j* . s ’ ’ f

C-*aAí , [ *UaJl «uİp ûlS*" j ] £'-’* '—* j-a- 1 ^ LaUÎ \jU . lj-j ¿İJIÛj

! (Jli J ¿ A) aU^î t j->cp- J jU iî oÂ-*“ l j . 4*İP O İ ^ j j A»-j jJS”* (J

Ifşiis ¿J ^ j > - ] ^* . « ! (_gLjj. t~"J ^ N *

; J y u j A j <■ «Cc- [ j I^ a ^ ;

! ^r-i tAs . w t Ul—»_.i ^4.>cJ iAâjjj j U-xj 1

, . » L ¿ j* ] ¡ í j * i - i j - ^ - L ïjî*c.*0 ' y î jJ a j

' *lÍ jLíj ^ ^ .3 O 1 ^

24

¿Üj y jlS'j

¿yu i OjI5"j . i'"ii ^ í ÁJ¡i j ¿Xa *lyio î j Öl S^J

i *U Ljlr.j J_-n 015"j ,4^> JU ö.*w* t JjäJIj a. .«

4-L_şx-j _J l J u? (- J l .*J¡a*J C-JİS'j . I (j> <L,laL /r«

^ ¿ % j OlT .öjljA w> yJI jjkj ¿r4 jtr'jl* ¿r*J *' y ~ ^ * * $ - }

'. ^ ÿ~* Jl* . ÁJL.âj y

o^S" j ^ \ j l * % ljjjj.ll ,3.1.?%!' li Ij c —-.S"" jJ

îs 'jjj SUjJI Jjlİ j e - -U.j 1 *

tí a-JCíJi lj l_jU á sj Üj (_iyi iljÜ î J.:.î «jjI ül£*j

¿r-* : ^UVl *İa JUi í¿Ü¿ j t . ^ J > â

4 [ J¡ 1 t<Va—Xjjj 1 ' t ' ^ i

u ^ İ w > - j ^ ^_«_â-İ_aJ (_£'^-«Ull J Cj ¡ J * J ^ ¿ l^~¿9

• j *-Li-i ó IS"" lS

. " £ „ , . t - " *'' * J* -* 0 Ï ,. i j ó J5 j i â-l_* \_XXaj Uj * <Uoj j xj <üib * J j O i j

. I vl»_..>- 0WJI í— j * íüCIí jj *.Is¿jJI ^lb j

i—J ".o-i»“! t <L¿* ( «UİP düll ) *ÖJİ Ü - j

! j _f.>-1> ; JUİ, \pi_v*. jİI Ji*¿- ıjf j j \s y <u1p u_# . Ia ¿ j - i j aJp j

[ ] J1 ‘VÎT"J® ! (^İ • dU* Í Á,^3r-L>j¡\ b Vi

J ^ a í . < J j ¿ á - L a I j j < l í I í I ¿ í ¿ íJu .>*-j 1

23

^ j _J-I ^1.1 i— 4 iI -a j A jİp jl ¿w * j

. (-jlsAj'iil I* j_*—«ı j , O J l i jjijiaS ' 4> l3Uî> / , í 4» j^p

. j l j uJ! ^ ¿ 1 1» I ; j lijM l _j U j - f - i ^ ^ ^ i®

^ ji.L İ jU :^ ! İâJj I j_>- I t S/ _/-*-'* <J j\Lİ ^î Lj Ijj * jlS s iıs -*

Ij U . ¿ S ¡ J i aj>Aâî J ,* _ > - j ^ - ¡ j 4-A >»jIî

. ¿ ü i j i * j . * . i N j i » j _y

o jij\f- ¿ ü i j_gip ^ j ■ ifJ i jjtJjAh_ ¡ ı^ ır ^up o j û j tj 1

. Ôjj^.tXJ J j ^ ? e J ! ly»İP îL*^Ü \u2-ilj'

ó j İ » İ j Lî ç p * «-l-Uî^AJ j a l c ] ^ A jl iv J İ ( J ¿ J J Í ¡ j* o j k n j j ¿ / - M o S j

. l^- 4j L -a^J j Ia-L^p

; ¿ Ü J ^ i ^ - U â j Î j I *U p ö j* > z ..j j .j ^11 ¿i»!! \ j ' ı 'S ' j

4-j j j l l l J Ç ( A â»j^ İI î_ j^*İI ç ^ f ¡J i j ) j lı* !i

. 7 - * ! ' í w

^ J t ^ ,

: ( j l ¿ / j J j ¿ d U i

Ç g t fr n*1> * a - “1-! < -^ '-> ^ J *" -" i

O L > jL k ! l A->e-i-]i J a -A j ^A J — AP _/V>- ij j A £*-*-Lr« y O C-.J IS^J

. ¿ ¿ - I Û J ^ ^ İ

fl ^ -• » -'*■ Ï* -* „ ' > o - 9 - .-f. -, . 4( ^ S s J l . iL * I ¿ U - P 4Uİ ü j j j-v * ¿ r j J ı o ! ) : C J y ^ j

ı! t , e.

. U¿j l OlSj : J l î

¿r* Vj i oır *yj . « tjsL* cjırV A-.vS-j

L J j . If- £ _ w_a J V j ¿ ^ > U â>Î jj‘_u cL-iîl (j$J i j

. l, .* i.3-1; (_JlAj C J l s"

?" I U.<îJt jA J (jr <*JJİ "A-P t C*_Lj (JßXj ¿U¿

t j i ó l ", ¿v A—1-J S

l/ û" ıAİl>- j \ jwXlll j> \ ( j li.A Jlî)

: ( a*>Cş- j]j\ l-U> : Jlí V*IaIj b Ua U : J J ; Jlî ^

4j ¿ j J j _j ~ ^lö jJ p ¿ * î C İ ” ]t t

[l-íUv¿ *U ¡y* £ j) j +0 % V} (JJhJ!

« t—® L*~.* y** ^ *aj o j \ $ ^** -* ** ■*■ ■' *■* ? ^

S ^ ^ j s ^. ( 4*>-U ¡j ^.?î.;.;J>I _)ujl*_1,I ; Jlî )

e •*•

ş. fi * #* fi* -uj!jl btli . ^Ajb cí ^ i-Sv ^ jb JÍ* JaN jlî j : Jlî

^-Lî b |j t <î ól <U y.'«.* jj 1-* 015" t .iÎJl *> J>-l

, L*a:> I 4j ù I 4.J jU** J13"-1 I i 1-* J J 1 ülf ta \jSU» y

! I jJ l î t a! ¿ İ j j - i V t J ^ > - j <ü^I>p_j ¿ i l J.*>-ji¡ Lj I j 4-iju jjil l_ U i

•* ' J-, 1* , ‘J1 í , X w ÿ sí." ''«■« Ç 1-vP jf I ó (( ! lw-J L?tl-P ^ a„*Lvİ wİa Ü } 1 wi- - ! lÿJ j A. -J V i i ))

I o Up (J I j

. ^ i,c 1^4 t_->^l*í ^î! s-i l l ^^wx«j

. ( jUU : > jl : Jlî

; Jliu » * *Vl(j (_5¿ j o j S [_5 j-pj-*J"l Jlîj^ ^ o "■£ — * J: ÿ ^ ^ w ^ * ß " \ J 9 "' . ^ ı7 I ^ jUj Aj teslis" yOLi ':,i ® ~L *U¿j L-J j

! l . j ^ _ Â _ l l ¡ jZ ~ k j ¿ I - L p . J - İ - a J j * L ^ a j ^ - S v - * J ¿ ı l -L p i—>y - e' ? j

: ( i _ . I T <_y> ı J j j p j< j ^ I p J - = r j ) ^ I ¿ r j J ^ j

. jL jJl â j -> - Jâ-i-P ÍÍ_i.J¿_ .¿ * Ü~*jJ /j-4 t^jlj i C -J j

. jUj I! yy,»*!! î a I ^ S " * ‘——i b ^ J

í^.í SİAp (j *üj s_.İT ¡ j* J-'î’j jl->*!l j . *ll*l jl*i^ ! Jl® )& îs >— a '

. <-:.•«yu S^lj C-ş-^s .¿ly^l JS'L J*^î . yu ' ólí" ) . s \ j r r

ÂjI JU j İİj*İj = iJjiâipj . ( ll—*J jl ) ! <lÇ>- ¿I ¡ «Xa : Jl^i, ■* ** fı

• (

. í íS\ ( i*u j Up íUil ^ Jj-^1 j

J y i - (J J*^j , <U*íxJl JJ>- ' Âjj*2sJt J

. ( tij.Aj j l f J-UQJI ü l J-kCJI (3_Ajj * ^ )

. C * . »WvAl v« I e" , L$aj?-j J p í_L_L¿_5sJ If y l

:" ,j^ 3İJI ¿ I Xş~ ¿ / JLilj ¿İSİ J J l i i

. ¿.LÛLp 4Î VI t j Lj # L V c J ^ î ! il-jJ.J-1 J i ^X-& : c J l i^ ^ ^ ^ ^ ^ ÿ Q ** fi- O I*

V ¿jv>* ^ ^ ¿ ] b # aL_a_5 j < 1—j I j U j I

! 'iÜí NI j i l g t*isl**ı ^ ı * p \ jİI y j-j í——¿ly

u ^ “ *—; ¿ / ó L a - j L - m * < J J ^ ¿ ^*ÁJl j ^ j • [ *^**3 a-wLp «&I

j» " í: X p - i ß jj_

¿ L o *>Ip ¿¿I ! J _ -_ a J _ p 1

! L^* ■ í J 4*İP «ÜJİ <J)I (J l¿ í

. ÁliLi J ı*Jîl*tj ^J ¿)IS” J

J l l* ]¿i U x _ „ .^ l l

t iL«Sv!l (3" " Iç-âJ.?-! jlSj . 1-$** \x*r ~£- í o x*.pj

J j <U*5lil jJ^ ísJj ( j l í ” (_£-Á!l ¡j -Z -^j S O w C ¿ ¿ . y * i j j -> -')!\j

, U ® ^ p Ó j > z j X l J ¿ljj^>eJ~J IjjISsÍ ,

^ i* „ tj l^" w ^ ^ li3 1 J jL- \çii

; ( j»*>Ul <uJlp J

4 ^ J íL iS jtlj 4 j l j j l ^yi ^¡J , j ^JaA jC * * J I -U p £ j j~ ¿ ~ > - i

■ <JíL*4 Jr* O j ¿ ? * J- t -'* :> ' ^

■ ( aj J íW a 'j ] l j : J l í )

¡ [ c £ ^ * “V l ] ^ j l> - (J İ ¿ r <JjÂj iJ íU i 'y j

, i J íL " ! ^y* í J j l j * Í I o U l í * ^ ¿X* ¿ 3 jJ JUL* 4*İP

g, J J {, I# jl Î J. J1 ^ J¡¡

la_j J._,.pI . lj~>j **->*-£ *bï“l; lwJ* <¿-j’1$"" Ji j

. (( (^¿ J İ p I j (I S 'ÿ S -Lp » j « ^Lp JLp I) j (i J J lj 'jLp )) : l¿*

*^iJ ¿ / ‘■'A i" ü v~ r*^‘ ó ’ ^ * ;ÍJ l"Ü O l í " l)1 S l jJ>\ ß " i j

ûl-^.^ C/ ¿J ¡y A a - j j j2/ 3 3 ) * ûl_À_^

(js^cs* J ] ^ Ü 3 j ^ W**J i —i i j l J ^ J j - l \j> j£ i ji J

*)lj ipi j .^ S/ _j ° j j ó j jj*Vj ; (Jli 1 -l¡¿I j l j¿il (_î ¿il Ia^Tî

C—İJİâı . ¿J]j y I v j İ 'İ j í aJ,A ¡J . f \ J Í [ . j Jjj-*-> j ¿ J j J o

, 1* UjuJ OIS* ¿Ali j l

jı^ lJ ^ ı)t wL1_*J , [ ¡ - j X f j âJlaIi j ^L p C-j 15 _> 4 l^*.Ji»j tl~>l5 j ]

- -* ¿* [ ¿ / ^ j~ * S * j vL jlJI (• *aa j ' - 0 ^ 1 ¿ / I d J l> - ^* ¡1

. i i j <uxx]i L ^ u ^ ı ^¿! c u ı r j

, J~-A ^AXP l^ikpl ¿>lS J

, ( ~*JI *xJI t L-vj'yi öj 'ı.P y-l ,^xlj \ ,i jlS-"

. í—aí j-* ix «J Ij I*â * ■ ¿JU-iS" 'ClS"’j-sl

jli""_j . _/.» (j» jj^UÎ //■ (jı Â..j_j v>- v* J jl j l i ”j

. 4..»—J jn>- J_._A 4J J l¿

d ^ i5 s : lijl (3 1_1 • ^-i-il 4*—-j 4_*l j l î ¿ ¿jlíj

ı ^ V l j

, ¿5 > ¿J _-■ Í- 4 ¿ V Q ^, I*Xa!1# |P í 4j »-L.A 4J I j «AA I 4 İ I ^_Sv¿ (( ))

** * - * - s > # t i * * . *•¿ [ « )) ! * o jA İ - \ (( B *

i l i l i .C J IS** U ^ p i Jj Aj j t I ^Jp *A-İ j C-—*1 I ^ p

^ g* ** * ß a & e- * * ■ * • *i^i-^-p í ^ ^ . Ô--U.P I«AaJU l ro jîju*ıli ù 1 jA+*> j l ^ l J

» 4a j I I ^ aj

1 fc-lll j ] 4 )i «L%P 4X> 1 l -L-l-.Ja—İl X p <w ö*AaP ^

c J j J a : j U i t ( ^*>LJi 4-İp ) ç ,b> jÚ ¿.* í UL'Ü IS jliil

‘ La Ü iU j a 1İLİ .LaIîIİ ¡ÂiJliîl İ a p I i : jL ï .V : Jl»

(j< ] “L^-j .> l ^ s j . ; * - j í l r L 'b <• I^æ ïLp Ly-Jj a*-,<sIj

; Jlî t -kil?- Jl Jiisj ^ ,Lfj jL oLS’j ^ ÍjI-.aÍ¿JI

^ ^ ^ ^ o ' S- ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ w J

j jL -4 .-? J I (jjjî-! I ! «aİL»- j j p X ı ^ ı x í j V 3 -L -â <, *1 j \ f -

. { ¿ * Si>"Lí- J ~i> TjJLs- çjJi Lz-4_" V) ¿i-ıu

; J.! [>• J liy

! ¿LjLaI j İ Alil O j t j * ! ¿L’Iäa** *y ¿L’ljO f [ jfS- li ]

J j u Í j c S ^ i i l ^ v İ a ^ ^ a IjLİ i Lj^ı I j J_ L ü lr j ¿ > ç

¿i!;» : JlJâi .oj.~~\i i ( p ^ j a\ c- <¿¡1 jj^> ) (jl ç , 6 .sLJl î_o ¿

,0 ! -C *.>o ¿ 1 1,1 î <— I a J j o í i S

.r Jjİj ( ûJl acijl i—j J t_S JJ J l^

O j-o -Jâ -* -;/,.» l - lïi / j-* j ¿Sic j l ^ J Î j jij ijJdl jjl Jlî

. s C l , ^ * o “>ÜI ^ <• [_£ .(,-*Üâpî ! ¡ y * U aİ

£ ß & V C ^ ^ f t, ¿ - lA l j ö j l ı j İ L [& j\& 0 j 2 \y& .>% jî j * < U lS s i y ¿ ¿ \ C*l¿

. 1^1* ü i r 1c*

. í £ j í \>ıS* î^ju-jÛ CL-ji f j

W ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ö ^ ' ' i, (^‘jr5'V i « 'iijA *L¿jL;»0 äU-> J-:>J! J (J-“J Jİ (JL.jI£^ j

. [ iS J"* <S i ] l'k Li-ia*-4 Ô IS" ^4^ }

17

S xi* _? (í ! 4¿vl:>- J, OI jNl )) ; 4_>t-A-5 i jjl JU¿ ¡dJLjjl

. l iU* J 4-x a.i

i>

j {j « - O j aÁP' ¿¿il ^5* Ip í ^âjî]I o lT

4_o i J.>-.li jjlk jtf « . La Xjas- li í 4_Li*J jji-Iaí I )) I J U i

. ^ * **■ y 4 i s ' ■'* t w* A aj^ 4-a_j — 5 .¿%J «Á»Ü ^ iü i 1 J í a í . l^*¿l** j l í ^ 4 a Íá^ í

'Os-Üj jlj ^-»J-j •—jjjliM ia_vu_j # « j I ç. >JLij Á-j j J t*

í $ i íS j ~* ¿y* ¿ iA ” _ /£ -£ ^ * ta U J 4 l - .» - j l í - j J

t l_Áí-\il J^^-ll ^ysy>rS’ sAljÜI (j\>- * i J-l-íSl ^

. [ wJ*jailli jv<j ^ C .-J I Ni *■ 4j íSl->- ^Cá.«* ¿ *w* ^]

t_jí!_lal¿il j ç i_jiík.j ijílls ^.4 í j l í JaJl (Jlí)

ú d i-j j '-Á j j “ - «_j-aJUI >r ¡j» y

• ( ' 3 - ^ « - İ - 3 J -Jj : J l i i ^ J İ L i t i l i

talî . 4-S^c I j i I ^islJl X j t u <jlí""j ; j j i l l J lí ^

. ( a*a\£* j^ij 1 1

Lj Jl* s (j< J p l-j iA>- ; J lî ■ (_pl-p j j I Ijlj j »-

: Jl* ¿/f ¿ f M- (jt <jp(3' : Jli t jÁdljjl

(^ 1 ^ s i í (jla j o l ¿j*>IÍ ¿jIj íjUa^i {¿y*¡\ LUIS”

jjlaj í t a) J Jläi » x jj il ujl?í- C~*J c <ÚSv< ( ^i~“j “UİP -¿I )

,1a j.v¿-*í UL'ii ! JjjN I x ¿ - p i í 1 0 I 'ZJ^i a¿- ¿ l i l i i i_Li«J ^ r?-

a«á_plí ; Jli .V ; Jlî V C jIj J a : Jli <. ( !>U1 <u!p ) ¿uJ] *[>■ \ii

A / ) V a ^ *'~1 ^ o l i ".j ¿/_ ¿j' J.J j J j L ¿Ü-Ui

. /» , Ia^ p o¿1*p ^ 1 -oI*p

. j » a J C s M (J*Á) ¿ I S Ü Í ” ■• it*AJ- (_£ Judlj \Z*¿"j

* .'Í “ -. • 0 ' ' " vt * " • T vi } i } ti* j j j J * T*-**. J O' ./*

, jv.+vz ^ iK ,i-> - j J i ( j uJ iS G j j i i j j j j —31

¿ÿ APlij ¿ r j S jv* ¿/_ ¿/. O lj-*-¿ji¡ ¡S J r^ l Á-J ■A—'‘ O l i j

Cr j !j> ^.¡»-l j l í ”j (_<şJ, (j-* r J ¿ / . ¿/, “4*^ ¿/. l“ J j l ^> t Ç. : I % __ „ Ï ^ )

1 ts* - V 1 a J j . [ mJ 1 <St£ A J - ^ ( j , ] ^ r i ^

I J [a$ 4 0*- 0 I*Aâî <t*İP JLÍ [ ¿) i r ] 5

! J u j lp j l ^ väj o j ¿ ï —j ^ ttai-w* ~L>- U «Aa > ( j l ^ > -

S } 5 , p ^ ^ o ¿t f* ß* \.^Lp ^ o I y *4 * l.j1'1“•‘■•b l«x_f*

^ — i* —' .J _. _ t í Í , ) ^! v L i V t—î L * ^ 2 İ

i t i i w ** *11 * * ' * ß i „,] ! 1aa_p y*j \,js)1 5‘4 c^^Li-So* _ ._Pjk>“ J-j Iaj

l^-Ui ( 4-Ip *ü)l c?*^ 4 .xj (j£ l) j ^

.lysi j l ü j j c 1^-^Lp j I y* I* j& j

UİI ÿ ja j j 5 >e_-*í*-! >1 ^j¿ j^* j . c¿ ^

1 AaİP 4 *U£ k - ,4 ( »XkP *ArtP ^

O j i l i->wk->* I U I ¿JLS L-j U )) ; J l ï i *^5^¿ 4d,5j^ i

, (( wUj ^ j-*]l wL^äJ N J l lJí I>-I j . V )) i J l î « V <c*« 4 ^ ‘ i j

iS Ajo I^ j Up i l jUj*y_; c [ ıiAL>-V ] li i j l^ - o -L*^- U *ü)1 j d : i_J>j>l Jl*

j j » IaI^^. !SS" « I (J ¿F á.^J¡ <_j »li_>- l ¿ji*i#^ ^ 1 - ,F *

: lr ¿J l ÖLJû»-

: fUL- w—-*-=•“ i JjM f -Âı * üîL.Lp '-LfO- iA¿J

{( ! C»--ÍLa_C- <S j> ~ 1 ¿A j j L I * i ._^-iJa_jCâ _/ü ji C —>1 (j\J »

IA j . jv * , » j ^ ı ^ I ^ _^¿> <u1p

: a ; j l /

í ^ • - . ' ' i 5 J> £ ^ £! ‘3 y * 4JU-J ÜJ ¿ <¿JÜI <Ú)l J * SJLauJl (£ j - d ! *—¿JJ (£>[

, t_ .â_,*JI *J JLL <■ U lıİJ ıA *ui O jj> c .¡ Li olTj

! «■Ur“! IA jLâj ilı^ “ îîy*T j^ -v J ' d JI_jÂ* 4İ*

I "'• • "V ' f I I 1 ° 'İt, ' a '( ■* , t" ' ✓''•.-’t -t! (Jjj J r 4 J J —*' IA J.A I » J i l /jA # J jW JÍ.J ^£>s_J «IjΓ1 d*_>ç_Sv_J I J.JÜ

■ t j ^w ¡> ji 4^ £ j-* İ I ı— J l * ¿1 l 5 ^ c s t j

. IaiXp o Ia L* IwXa 0j**..* a i I

; J_«.i_iaJi ¿ j j A l*i l ¿ j \ y , j ¿i* — *- it

! I* oL*aSI !l j * U?»l*j í tXS f - ú j jlí jj ! U- b

, [ j i - 0 I jv* * ¿L’li í**I» í!a.>-jJL) C-v;.axJ ]n •*

^ «X_À-A-P ^ jL m A m m A {'J f ^

O '4 y * i l ^ y * Sij a \ a7i-0 j J [ ]

A j. w ~ > }■ *" }; ^ e - \y J > ^ l\ ô j l j . i - 1 ¿ j j a j ( j I á ^ ~

- - * i * '

r 0 J ^ (. ^ , w £ j.i_*aAx) Ü <—jl aiU * kJÜ L>- J j l «¿I C I +*ki L-VuiLj' i= Î*

¿ J, „ w > <.^ Ü s p N I j ^rij* C J l i i

aj C~û" l* y <— £ ' ¡j_ (i ¡¿ jjJ il -Lp )) j

^ <-t J * fi m t*# wXa « i ^ 11? ¡ ^ y . f ú \ j^ fc j ı l o l T ^

jp t ^w -xll *1 jL c j&~ d JlJu 4<l IJÜI V¿¿ y» ¿I j-j C-Jir

¿r* ^ U * 11 < i i ¡¿rJi

.OjA aJI <U¿ . ( IluAj J t I maJ l^Jp ,{JL I

. (( (_f»yiftJlhX»P )) i|-* J UlTJ

^Ji j^*i3 ^ J ^ j • d*p JâP\ 15

, jùJl# Ia«up

*Aæ] , sJl¿5 . İA^rà ( c'-bb*i_i <uİp 4Jİİ ( J I à à J jft 0* 0 W fi. fi Q -r 9 «'ft

, \ j ÿ & :> <Jp VJI j i *1 y ip S l i c5>*.]l C -j -La 1

'. ij j2 j j a*»5vJ l ■wJjjisj ç j-* ) c j i r j

(J~*!l j.jIjAÎ! ¿^»Jj ! i£j>- Vt ÂJJlill ï C - ^ j OtAl l j

! l í £ ¿,^-pUÍ ¿ i j

\JLï .«Jl j A j ( !¿ ü ¿ ¿(t J ¿ r j J p ) «üiIí-jUj : j j \ já \j}\S~" > ,®. •* *» ß f i Q 1-ft *• f* 0» ^ '■' ,** 0 J-ft -~l „

• Lw*j (_£ j\aJ I j JLj í j\İ I 1 ¿UİP l) Jrv; I 4_J jf*** J

c S > ¿ ”C * l J TiJ '¿JCL- O j ^ ' J L l l ^ : n ¡ ¿ > ^ [ | Ú J U il

^ 1 'j' 'î e. ’¿ r % j j * p í \ c.¿£Li. w \ i > *ú i/ i 'I * I *. ( ¿)L Ja-L -^fi ^

•* i ÿ i a ^ ^

• ^ l —fl-*- a j j ^" { £ " ^ 3 ¿y* ^ »J3 ^¿0 j ï .. ■*.? i r ^

.ÁjtSOl # J.P- 4J ó__jA jyj—I

! 3 t ^ ¿y* I J J “} J i ^ i *fi ■**

: j ÜÛlLI

! j £ * i í ^ U a í N I j o ^ Ü l j # V j ¿ f rU ^ Î I j X > - 3 j J s !

*u1p <ü) 1 £-U<2 <ÜJ I J j 4 ôu& vJL- Ju* I ¿JJAÍ* J i fü

, j U l l f i j > - j i;.jt.J ¡i ¿ / 3 j

°- ' - Î > * . ' * ' ’ . á - > 1 . . * | - . . ... •£ cL*^í^r**“ J d *.* -A.-* j I p ¿j à\ *A**» u ^ 2 j

- ' JS *

: U> t_ ,¿jJ!j l(Ji j jCJl jjc- TiJsî (_ÿf -ji

V j^asi¿ ¿¡-A' f ^ 3 * ! ^ ô l [ i j J V

. j ~La * ^£~U J j ü jl j îs 4 jU L c J ij->- (^1 <1)J

» If* ^wjJj i (_J\A_i¡Lj J J*Oj . Ó|

'î Jlï j** - 0

,j^S '\ ¿¡I jj. -ûili j îs 1(~j j j l j (j-j j iS j - ^ J

. (_g J j J ! IjX>sJil ^

o a } ^ s & *J J C * jf“ (^j‘ 1 ¿ ü i j , 3 L « j i i> J b - l ^ j

" J - ' , r S , 2 f ' - . s J |ij-* ¿ r ¿r (I ou* X j » [ O İ ] j~* ¿ / CU¡>-j* , ^ J -* ) '

5 -r *. 5 ;!* ^ £ ¿ft¿/ À«!*? O^UI [ ] j t j I ¿j. j sil* )) j ■ (j* j I

Uj j I j ■ J J -* ¿ / 3 J U - Í J (j< {( 0 * )\ !l I J ¡ I ft «Cj ! ¿ j L ^ —p

' ° ' - - ’ il s B J - . . „ ... 9 j k [ <^U? ¿r J ' ¿r j~* ¿r «v .J ù ] J J J L*_ ® J -;-® J ü_ (( *—'

^ (j it »AaP d ^ ç tffi- lí (j d

■ C a ^ J ^ ' ¿j* ^ ¡ji* ■ p? ¿r

y i 4 cJIaJ cJLJ 5*><JÜ ¡y* jL* ^ü . <Jp <ü)i Çz-Z-İ

jlSCí . ( ^-L*j <uİ£- «il J J 4* J * ili t LgJ ülTL* J>-l j

İ« I*Aaİ )) ( 1-âw_âİİ ( 1 ¡y ulS^ obi*'**' J ^ lg: ~ * * *

*— i-Ä w U* j é (( l í j ^ j # j (( U )) l y Jb-"î : [ Li. ]

; JUî î ajiti J î_.*JL.Cp ùiJÜJI

> •> ' .* , , , „ . . a " , o > . >. <w J ^ P <A«P _,4 '. jaaM */L¿P ^ 1 -nİP *Xi»A>- fgJlJ J*-*** ^Au2.^

' — fi " f i —

o | ; <JÜ*> . ( ¿up ¿il ^¿>j ) "~J*i ( ^JU j 4*U- ¿¡I ) uş*^ W?Aÿ

, js J.3-1 c jJ p c jUL¿!l l j

t t j ] 4 I ¡S t j - 1 , rj ^ " í^ 1 o | <_3 Lâj

. aaà 's ( ^_L* j 4»1p ¿il (_i* )

. o ^11 I j - İ ^ j Î ^

-- t > Sù lS 'j . j . Sta* ¿j'4 »' jA j c lJûjLUJIj o ^ C ll j

tf 4 ¿. U X P <w—1-j

s—jl.XC- j *j 4_jUAj L JLj -C*" ¿)IS"" J

, l^»_iâ*î j ¡ j ï j j i C J IS" j . * ta

. « O *>\!l d j (i C j ^ Î İ J j j )> i_ j^ * ÎI CJlS" lf> j

l^jS"¿ ^]1 (jA j , a?»*«* S jlij j a i_} iJl->jlS" _j

. ((^jjjt j o*>0l ^lj Ij-* 1 ) ; JUi i í S í j ü \ ( J ¿1

: -L ja Í-1 ¿/ j j f J jJL lA j

11

, 4^*J ¿ t-X_J *U>-1; I l*** Jp Ij í ¿j'15 *

?7JJi^*il J (j-JJ VI C-jISj . [<Ü^>- ^oÛjj] <u3a«j O jIS 'j

, aJ Oj aJj kJ¿*-j L¿s 1 11 i_Jjlí U j 4 İ j ¿juü.1 d ju (j-'j

C J lí" j . ( !>LJI <üp ) J-^Le^i ¿>o ¡jA 4.JL ^Jp *C*~* İ Vj \ d )ir J

Mí - J ' .*. AÁj i 4_aj2j ^gi.P J*m‘ ''m,A ^ * íí J 1

• j r j j ^ N j o*-> t>* ^ t*U¿p| o i l a lp -1 ¿ ^ j ( I j

I J l »

* t ■■ ,* ** t « ‘ß ß »( j Ö A ^ .P ( J l ion vLP û X x -P ( j l ¿ jP , V J ^ J ^ J

j j - j ^1 C J l f ; di» 1; (j*UI ^pt j i r j ) j .m\j ¿i- j Ó I p_i

ú j - 2 y ¡ - J ^ j I ^ í t i * j i ¿ j J a I i w J j - P ^A 1 -?“ ¿J. - ^ “ b ¿j-A } £ T j j ^ 3

í o j J t I j j ¿ j l i l a . ^ M j t - j ó j jL l> z ,j_ *)Jj i l ^ l l f ( _ i» l^ l l j j j iU I £ * j j - L x . i

^ l i a P ^ l i . ¿JJÜj V| UU ¿ jjj .1 V . e^up 1 ,1} i j íw L p ^ mjs-j

: 1t ’ ' ú* 6J^rp 4 ¿r t í >*!' d j¿ £ j j^ ' J u^J V1'

! J l «Lp sbC*_> jjt S j . j (3 - '-^ > ¿a 1“ v i * ¿ . ü - J j .

*^*¡^ i (J 1*aí í—yJl C -jIÍ j

■ (( ^ J > ! I dT )) * d ¿ i í t i i i

' í lJ Ú J I sCx., j ) ; dU» ( jp ) ¿ l 1_a^Í"¿ J l l o Ía Six» j

. ' í p I > ^ j l ' J l V c j l f J . ( l í .:>Jyi^ f " t¿p->- ¿ Ü í ó j . ‘U .J á * ) j í l j j O j ’I Í " j

^Ip j & j í âj3~.^ \ y ó le Äi**1 í j -lit ¡y* C ^1*« j a»1P <¿¡ 1 ) 4ÂI d ^ ^ j

10

t « h

JUlN jlS” i¿ljj I j . [ y as-l ] jWií N j IajUÜ ¡J ijí"¿ 4]

. ¡Jj İoLp (jp- j . ; j 1)1

OjeyizJj ^ Jü» * IjCvsJ C*u 1«¿jI ú l í j

. £_bJÜL »Ji c-

« jw* ^ ó / ajÍ yi .4X« ój*Il5s-j àjjS ' -C le* \jj\S~j

»ÂÂJtAİl y* oU_>tv3 úlJJJI

( _ Wj ^ - í . ‘'j 1 - i í ü l í ,/* ^

.í-b-NlMJ 1 J N j ^líj jS 'ii jl (ji

Ni J-j- j j l f l* Nj Ujljtitl jv* J¿¿¿- jtj

ti (¿•aC1’1 iAÍ_j 4 İ a*A j ^lîj J ¿5”' ^Lijh JU

<úí1 Ia^íMí í r j j çj i IaJUío (JUlí"^¿Jl «i.* •

t—jj £ jj J li) : ( ^ J l <uip) *_»J J a Jjr'î t i c^jbS'J ( J^1)

íjl—'j- Vj_ 4 ¿J j j <-JO o ¿ju p ¿S* Ijjí- jÍ j J j^ä.o ^Jl__

Vj o j -D *V j ^jC jJT j j Ju" N IjJli j IjSv* jS '- t j

¿yj Sí j i^lQsí -O j îywu j j *~jj-*-í N j

(ÑSC¿ $ 1 o u ju ú i

[ Ia j ^Up j 0 * j l^ c ^

, Ia j J&xJ¡\ j

hXi 0^8 *\*£' )) <1—j ^ 1 l í ” . ól_ak_r* i^*lS"' »Aj I o I^sí

A S ^ 4

; C j u Ü J ä j - G ^ j ( j - Ü t

Z& \y .¿ - l* ^ - J,-* i . j.<* U A j**^5jj . j u v « i U ^ j

> tf 1* 9 ^y -U j C - ; J ' Û"*-? '" Ü ~ ~ ~ l j ^ J

jjrfU Jl , j , ¿ a ^ ¿ j - ' J j ¿ ^ ) » ¿ J J j Á i¿ í ¿ r* d j ' ü l í j

( J ^ l í - i ' j * > ¿J' f U / i ¿,.* « - i ^ X l . J p I f - lc -L U ^ * — [ j ]

. f 0 -* J I* ' •-*. Ä5 j X * ¿r. J - i ‘L a

o ¿ j~e- _j . £-À-i (Jr* J^Cajt' ^3 jlS \# . IpI j-*- Ij-U tJ I

J-j 1 ^ j . i) L -> J j j 4_i_j ul-« LLo 15" j . «aH jjrf51 j í 11 jj-*

• ü ^ 1 o* i i / 3 J U j U i !as

. J JL1.J7I k»j j_j I j j J í f

; jp li .l l J lİ j . i¿j^Jo j j í j->- J a ! j 0 — O jj¿ l j

î -

. C»JvP -Jİ ¿r Ji5l ù} j 4 tLuiJI j-gJ * l-l ıJ-:> J, V L-’i* ! ¿ j iJL->-

: > ^ l J l i j

• ^ L - a i l J ; * ^ -V ¿1 ^ -4 ¡ J j} *— Uj j Uf j

* Ji ,) 0 , p S ^. J j~*_¿ 0 İ j - ^ j

1 <L « Ijf 4 ¿j\XU | İp i i-UuAS ¿jA ¿)l J-*->" lA U IäJ ^J Í¿ Aí OlSCi

4.Í IAj«J NJ I4 ) |*£’*'l (1J »j-xll <j-* Ia \P 4j OC" (1)1 -L-o-A jí J

Ijjl Ji . ljki;>-íj s-IaL<3 jj, !j j j J N tíüi . IjA-*

• ^ ( j i J j r f^-i' c ^ J ' c J-

f » J - • . •. * s. f 1 j . - ~ J j

t a J i J I ¿J ¿ L p í Ó J I p ¿ ) J } ¿ J C p : 1 ^ - U j ¿ İ p J ^ Ü

î o i i j ı \ : : r

>—' j - i J < JU İij j ¿ JU « ti1 C ^ - Â - i s tal 4 * ^ j C ^ j'IS " j

. ¿ ¡ ' j j J l j 9 - \ ç J ü j l j J j N l j J í S ¡ J

jüjNl i-—va.i.i i *>LJl *Ae- JjC-ljf*1} ¿ j s j J î - J a J j \ jlS\»

í j ü . i j - ^ " j J ^ - y j c İ - jL J 1 j

J ft mi 5 ■'• fi I ^ ¿ ^ ^

.* * '> > ■ - t í ¿ j î ' j ^ U - U . İ J ^ ü . ¿r.

İl ** A l i l ^ ~ ^ } ^ J. w **-J U j , U j W I ¿* J j / - C-AJ <J*-> ù 3 J * (* 1

15 ° . ı" . ^ . •*„ 0, J\2*d İ <j ^ L v 2 - '* C -İJ

' #

.AjtS ı ¿ f - At>u-i j ^.ii¿í .JípLc"! jx) i*6j \ > - J j i í j ti

-luí »¿A;!! 4A?»>" (_pJ-J J 4 “ÛSC* ^

j l A-*.»- *IÍÜL¡ 0} ; <! (JJü 4 lxJLi t > j * ¡ j è j - * 4j| ç

öj*A~*j Lj~1aI j j J jji 4 Ul î l i , û I ju tl ik_Jİ

^ J L j ._>-u]I j jJail lf- IjiUi V«Jla l* : jLîi

, <L* !1 <Jy ^ - J 4¿C* If- ^ A j à . I jl*ü t t j . l a . J c j î

-Ln * IJLa jârtll j i I cJi#

Jş-j) ilîU j iiU j j l C j ) ¿ f ~ ü ' (j^ ¿j

<l)l£"j (^Jkjo- ı j A X j OÁj íií lj j ;^L*_i ¿T lJîU-I <! JlL sAjü»- y

í.Li_¿ IiA>-jî c <L*S3i 4 1>-C>t.>- IjJJli u '* ’ ^ î-5 l-f* -~Aij_

¿ j ¿jj**, j , 4İ l-w> j ^y^* Ail*< l*» í**4

. (^"SUl ^ f J p ) J - p W j ^*1^1 ¿>j1 (_s^ £ ó j j - ^ - i J ü j - ^ - ^ j

<■ <Jp Iy ^ U I j .« .j j t Ij ^.>¿l*\ U U x .p j í ^ ¡1 f. ¿JJj (f"

C J i r u j ¿ ü l í j N l ^ a I ^ 1 ¿/*Aj IjJwUI**íT j

í l »4 ( 4*lp ( * *aA b I Í?xXj I j . ,1*3 ^ [l 4*lpS ' *

^AİyJ a^p L l¿ ¿üS ^ p . l.A jS 'j ¿ , J j U ¿ j j I ^ íp

c ^>-)l j í aj i^ * (jU I j 4 l/* ; O J - p l r * } j

J^AfcVlj i j J_Jl í i . i .J s j -A j i .¿ j , p J p » J í j í j J l j ju } „

. <u, ^ „ J U ^ — áJ.A*Jl j ^ZJ-L

; o . íIa ! I* taj jlj-j dwlis*

! ' ¿ C l 3 ¡ y ^ i l ¿ L l 'J i )

!°¿JJy* ’,¿ l jri V i * ! ’¿U ' ¿ L y s V I ' i l l Ü p

d ¿LIT, U j a.5s.1*jí

ú j T ajm ó JL>- «Xj j tí.«-JhJL 4jjt\^j~i j} 9 - - S «i »¿r-*Ji C *j) I ( '■''J *5^' ¿)l*^si») ( (J-^J d j Á -4^í¡

*- -■ . - * S - * I t - , J 1 í - . . í , . , Jt'íkma>m * * i^ - 'J " ->" J-í\A l5' • V áj-Sj*.t~A ^Jt>j j I -OJLí ^w» j ¿ S I

, ^ ¿ j» i "V i

9 —r Cr t> ÿf |g í ■ -4^ - P I^ A <Aj í 6 ¿ A p 4a*-1j l -j ^

! ¿ O 1 C ! .¿ : jV í

J \ ¿ I

c í j r * t j .+Aio.} 1 j L J ^ l *a*p ¿j i ) j U l U

•» ^ c t: JU i ^ 1 lîl j <u1p

^ a^_L*«_İI ¿j J k x ^ ! <x+.£- j £jk> - j j İ U j - ^ ~ I

. cJİÎ ¿ d J { £ * 3 * C / ^ -r^wP ¿ J JLfe^ íüjl toLk P \j J^¿> "\

\ * < _ £ *-Up ¿ j 4-<î ¿ j j £ j y>'\ ^ J î *Xz>-

r l İ L î ¿ ' , >m

ı c j l ı İ«*7İîn1I <jijIjj& \ { jf { jf t o ıA>"

: JVî t Y ' \

^ a ! j \ ¿ r J ^ L H j î — U u > i »Ai — * 0 y S ’ ^ ‘A>-

Ij* } U { S ^ ~ J ^ 4-Sv* l - i ( ^ÿ-»ip 4İii ^

çŸ+ü C-âÏj j ¿SU ^ İp lİİL^ t o 15* Ij-iJj

: t ^ s U L l ^ 1 ' J M j i j s x _ w î 3 t U ¿ * j ^ - ¿ j o j C j ! j 1 - L * ! ! j

N 0^5" *JÎ ö j l > t J - l j ¿ jlî^ jN l î j L p ¿ ¿ J J l ó t 5 " j

^ j - > J l <■ f ¿ r 4 a*-4 ZJsi* y

t — J t 4^*53 lj ^ I j J a T 4j I j i l U j a j**¿> J i IJ İ C > - t ;> 5 ,í , íSÑ í ö U v ^ J

« 4j 5 j II ä jIj i J l ) ) ( J Ü i j i s J k ! 5>¡,*^JI S ^ I s

# t £ ^ y e - {_£j &j > -L hât y >l?-l

(( [ (J J İS 3 I <j.T i ^ î ] c U J l ¿ r * J p ))

K ^ hXsP İ İ^ U İ İ ^

« <ü)I J - - P j j l *Ufc_L»J,l jj> .Xí"! y j ,a £ j j p h

. s *ûil (_jlj ¿ / j i ( j » Xf c £ d

‘ L^m u I J a j .» W ¿ ¿ L ¿ > 1^1 j j l à j j i j >-1 J a i ; S j L p â^ ia il ( J j

J « *"* ‘' í J ¿X* J ~Î"J*"Î Ô LS " ^.*9 = i->*.— .ü J . ¡ J j i d l 4 _ > t L j l ))

*A* ô l i t jíCíC* d*¿> \j >-j >- 1 >t : ( ^>Ljj íuU <¿il (_§U¿>)

. (( ! 4_>*Jİ j

cï~*j Vi i j Jf"l" _j *11 cjIT(jôi! j aJ¿\ toywJ; J JJ ;5_>Jij »

o ^ S \> * J .t a y . ( j j j ^ J I j jA j j 'V ^ J l y * ^ ¡ j

3

'

■*IS3I ¿ r /V

U L t 5 j J lH

H 11 »jül