publication date 16.02.2017 20.03.2017 sedef...

_____________________________________________________________________________________

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 42, Mart 2017, s. 367-382

Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date

16.02.2017 20.03.2017

Arş. Gör. Sedef AYYILDIZ

Bitlis Eren Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü.

[email protected]

HİTİT DÜNYASINDA FAL ANLAYIŞI

Öz

İnsanın bilinmeyene karşı duyduğu merak, gizemli olana ilgisi, geleceği öğrenme merakı

ve etrafında olup bitenlerin sebebini kavrama isteği falı doğurmuştur. Günümüz insanında

olduğu gibi eski çağ insanı için de geleceği tahmin etme yöntemini ve araçlarını içeren

fallar, insanların en çaresiz ve en sıkıntılı olduğu anlarda kendilerini rahatlatmak için

başvurdukları bir yöntem olmuştur. Anadolu’da büyük bir devlet kuran ve yüzlerce yıl bu

coğrafyaya hâkim olan Hititlere ait olan çivi yazılı tabletlerden, onların da falları kullan-

dığını öğreniyoruz. Ele geçen arşivler devlet arşivi olduğu için, bu metinlerde çoğunluğu

krallığı ilgilendiren meseleler ele alınmıştır. Anadolu ve Mezopotamya’daki fal ve keha-

net anlayışı birbirinden farklılık göstermektedir. Mezopotamya’da daha sistematik olan

ve kurumsallaşmış bir fal anlayışı hâkimken, Anadolu’da ise her durum için farklı bir

yöntem uygulanmıştır. Hititler’de falların Mezopotamya’daki kadar geniş bir yayılım

alanı göstermemiş olmasını, Hititlerin daha rasyonalist oldukları şeklinde de değerlen-

dirmek mümkündür.

Anahtar kelimeler: Hitit, Fal, Kehanet, Anadolu

Hitit Dünyasında Fal Anlayışı

The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 42, Mart 2017, s. 367-382

368

THE CONCEPT OF ORACLE IN HITTITE WORLD

Abstract

The curiosity of people related to unknown, the interest related to mysterious, people’s

will to hear from future and to understand what’s going on around became the reasons of

concept of oracle. Not only for modern individuals but also for the ancient people fortu-

netelling becomes a relieving method for the people who feel troubled and desperate. We

learn from the cuneiform tablets of Hittites who established an important empire in Ana-

tolia and ruled hundreds of years that; they also used the oracle concepts and techniques.

Due to the fact that the unearthed documents belong to the state archives the contents of

them are related to matters associated to the kingship. The oracle concept of Anatolia and

Mesopotamia differs from each other. While in Mesopotamia a more systematic and insti-

tutionalized oracle concept was dominant, in Anatolia various procedures and methods

practiced for every different occasion. Oracles spread through in a more expanded area in

Mesopotamia rather than Hittites. It is also possible to evaluate this fact related to the

rationalist perspective of Hittites.

Keywords: Hittite, Oracle, Fortune-telling, Anatolia

M.Ö. 2. Bin yılda, bin tanrılı halk olarak bilinen Hititler, Anadolu’da büyük bir devlet kurmuş-

lar, çevre kültürleri etkilemişler ve onların kültürlerinden de etkilenmişlerdir. Hititlerin yaşa-

mında din son derece etkin bir rol oynamıştır. Çoğunlukla dini konularda yapılan hatalar ve

ihmaller nedeniyle tanrının lanetine ve gazabına uğrayacaklarına inanmışlardır. Bu olumsuzluk-

ları kendilerinden uzaklaştırmak üzere büyüye başvurmuşlardır.

Hititlerde büyü sadece gizli güçleri etkilemek için kullanılmamış aynı zamanda dini ilgilendiren

doğaüstü güçlerle de mücadele etmek için kullanılmıştır. Büyülerin (beyaz büyü, kara büyü)

uzman kişiler tarafından uygulandığı, insanlara yardım etmek veya zarar vermek amacıyla pro-

fesyonelce icra edildiği anlaşılmaktadır. Büyü ritüellerine bakıldığında bu ritüellerin daha çok

bir olumsuzluğun giderilmesine yönelik olarak kullanıldığı görülmektedir1. Ancak belirli bir

olaya ya da olaylara nelerin sebebiyet verdiğini araştırmak için ise çeşitli fal teknikleri kullan-

mışlardır. Hititler başlarına gelen her türlü olumsuzluğun herhangi bir sebepten dolayı insanlara

kızmış olan tanrılardan geldiğini düşünmüşlerdir. İçinde bulundukları kötü durumdan kurtulmak

için çareler aramışlardır. Kızgın olan tanrıları yatıştırmak ve tanrıların öfkesinin nedenini öğ-

renmek için çeşitli yollara başvurmuşlardır. Bu yollardan biri kehanet (omen) ve bir diğeri ise

fal (orakel)dır. Kehanetler (Omenler) hiçbir insan müdahalesi olmadan, tanrıların insanlara ver-

dikleri işaretlerin yorumlanmasına dayanmaktadır. Fal ise insanların tanrılardan açıklamalarını

istedikleri sorulara cevaplar alabilmek için bir takım yöntemler aracılığına başvurmak suretiyle-

kullanılmıştır.

İnsanlar, Güneş ve Ay tutulmalarını, kuşların uçuşunu, anormal doğumları, kurban hayvanları-

nın davranışlarını kehanetlerle yorumlamışlardır. Bu kehanetlerin doğru yorumlanması ile ilahi

1 Büyü ile ilgili olarak bkz.; V. Haas, “Magie und Zauberei”, RlA 7, 1987-1990, s.234-255.; G. Frantz-Szabo, “Hittite

Witchcraft, Magic and Divination”, Civilizations of the Ancient Near East III-IV, (CANE III-IV), 1995. Jack M. Sason

Editor in Chief, NewYork, s.2013-2017.; E. Reyhan, “Hitit Büyü Ritüellerinin Uygulama Şekilleri Üzerine Bir

İnceleme” Archivum Anatolicum 6/2, Ankara 2003, s.111-142.



369

öfkenin sebeplerinin tespit edilmesi amaçlanmıştır. Uygun telafi yöntemleri kullanılarak tanrılar

teskin edilmeye çalışılmıştır. Ancak anlaşıldığı kadarıyla bir süre sonra bu kehanetler de yeterli

olmamış ve Hititler kendileri ile ilgili bazı sorunlara cevap alabilmek ve var olan koşullarda ne

yapılması gerektiğini araştırmak için herhangi bir konuda olacak ya da olmuş olayları bazı yön-

temlerle sorgulamak için fala başvurmuşlardır2.

Hititler falı hayatlarının hemen her alanında uygulamışlardır. Planlanmış bir askeri sefere çıkıp

çıkmamak, Hitit ordusunun izleyeceği yol, saldırıya geçeceği yer ve zaman, kralın savaşı ka-

zanma olasılığı, ordunun kış karargâhlarının belirlenmesi, ayrıca kral ve kraliçenin kışı

geçireceği şehir, kralın hastalığının sebebi, tahta geçiş sırasında oluşabilecek olumsuzlukların

sorgulanması gibi konularda fala başvurulmuştur.

Hititler siyasi hususlarda da fala danışmaktadırlar. Örneğin, II. Murşili ile Mira-Kuvalya kralı

Kupanta-Kurunta (CTH 68) ve II. Muvatalli ile Wiluşa kralı Alakşandu (CTH 76) arasında im-

zalanan her iki antlaşma metninde de ortak nokta, antlaşma yapılan krallara verilen talimatlarda

kuş falına başvurulmadan kralların derhal yardıma gelmeleri hususudur. Fal sorularına gelen

cevaplar tanrılardan geldiği için önemli bağlayıcılıkları vardır. Bu noktada, hükümleri konusun-

da fal sonucunun herhangi bir bağlayıcılığının olmamasını sağlamak için kralın, fala bakılma-

dan yardımın ulaştırılmasını istemiş olması mümkündür.

Geniş bir uygulama alanı olan Hitit falcılığının ilginç ve onu Mezopotamya’da ki örneklerden

ayıran kendine özgü yanı, geleceği önceden saptamak, geleceğe ilişkin kehanette bulunmaktan

çok bir takım sorunlara yanıt alabilme amacına yönelik olmasıdır3.

Yapılan kazılar sonucunda çok sayıda dini içerikli tabletin ele geçmesi, tanrılara karşı duyulan

saygının ve korkunun neticesi olmalıdır. Hititler, tanrıları memnun etmek için onlara karşı

görevlerini yerine getirmeye çalışmışlardır. Bunun için tanrılara kurbanlar sunmuşlar, bayram

törenleri düzenleyerek ve onlara adaklar vererek tanrıları hoş tutmaya gayret etmişlerdir. Tanrı-

larla doğrudan iletişim kurmak için dua ve rüyaları da kullanmışlardır. Tarihsel metinler ve ri-

tüel metinlerde de rüyalara işaret edilmektedir. Dua metinlerinde tanrının niyetini öğrenmek için

fallardan ve fal bakıcılarından söz edildiği görülmektedir. Hitit Prensi olan Kantuzili’nin duası4

Hitit dünyasında falcılığın önemini ortaya koyması açısından önemlidir. “Ama (şimdi) tanrım

2 A. Dinçol, “Hititler”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, 1. Cilt, İstanbul, 1982, s. 89. Ayrıca fal için bkz.; B.

Dinçol, “Hititler’de Fal ve Kehanet”, Arkeoloji ve Sanat 4-5, 1979, s.6-10.; G. Frantz-Szabo, “Hittite Witchcraft,

Magic and Divination”, Civilizations of the Ancient Near East III-IV, (CANE III-IV), 1995. Jack M. Sason Editor in

Chief, NewYork, s.2013-2017.; A. Kammenhuber, Orakelpraxis, Träume und Vorzeichenschau bei den Hethitern,

(TH 7), 1976, Heidelberg, s.7 vd.; A. Archi, “Hethitische Mantik und ihre Beziehungen zur mesopotamischen Man-

tik”, Mesopotamien und seine Nachbarn. Politische und kulterelle Wechselbeziehungen im Alten Vorderasien vom 4.

bis 1. Jahrtausend v.Chr. XXV. Rencontre Assyriologique internationale, Berlin 3. bis 7. Juli 1978, (CRRAI 25), H. J.

Nissen − J. Renger (ed.), (BBVO 1), Berlin, 1982, s.279 vd.; A. Archi, “Die hethitischen Orakeltexte”, Ägypten,

Vorderasien, Turfan. Probleme der Edition und Bearbeitung altorientalischer Handschriften. Tagung in Berlin, Mai

1987, H. Klengel − W. Sundermann (ed.), (SGKAO 23), Berlin, 1991, s.85 vd.; A. Ünal, Hititler Devrinde Anadolu

Kitap 2, İstanbul:Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2003, s.126-133.; D. Schwemer, “Karaciğer Falı, Talih Falı, Kuş

Uçuşu Falı ve Düş Yorumları. Alamet Yorumunun Türleri ve İşlevleri”, Hititler ve Hitit İmparatorluğu, 1000 Tanrılı

Halk. Die Hethiter und ihr Reich, das Volk der 1000 Götter, W. Jakob (ed.), Bonn, 2002, s.453-455.; R. H. Beal,

“Hittite Oracles”, Magic and Divination in the Ancient World, Ciraolo L. − Seidel J. (ed.), Leiden-Boston – Köln,

2002, s.57-81.; Th. P. J. van den Hout, “Omina (omens). B. Bei den Hethitern”, RlA 10, 2003-2005a, s.88 vd.; Th. P.

J. van den, Hout, “Oralel (Oracle). B. Bei den Hethitern”, RlA 10, 2003-2005b, s.118 vd.; V. Haas “Hethitische Ora-

kel”, Vorzeichen und Abwehrstrategien, Berlin – New York, 2008: s.1 vd. 3 A. Dinçol “Hititler”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, 1. Cilt, İstanbul, 1982: 90. 4 KUB XXX 11 öy. 24-28 R. Lebrun, Hymnes et prieres hittites, Homo Religious 4, Louvain-la-Neuve 1980, 111-

120.; I. Sınger, “Kantuzzili The Priest and The Birth of Hittite Personal Prayer” P. Taracha (ed.) Silva Anatolica,

Anatolian Studies Presented to Maciej Popko on the Occasion of His 65th Birthday, Warsaw, 2002, s.301-312,



370

kalbinin derinliklerinden gelerek isteğini ve rızasını açsın. O bana hatamı (açıklama) lütfunda

bulunsun ve ben de hatamı kabul edebileyim. Tanrım ya düşümde benimle konuşsun, tanrım

bana isteğini açsın, (bana) (hata)mı tanıtsın da, ben de bileyim ya da falcı kadın benimle konuş-

sun, (ya da) kurban falcısı karaciğeri (okuyarak) bana seslensin! Metinde de görüldüğü üzere

rüyalar tanrıların isteklerini açığa vurmak için kullanılan araçlar olarak görülmektedir.

Hitit insanının hayatını önemli ölçüde olumsuz yönde etkileyen ve en çok korktuğu durumlar-

dan birisi de nedenini bilmediği ve bu nedenle bir türlü baş edemediği felaket, hastalıktır. Hasta-

lıklara sebep olduğu düşünülen en önemli neden tanrıların ihmal edilmesidir. Hitit metinlerinde

geçen henkan-: veba, ölüm, salgın anlamlarını taşımaktadır. Hitit çivi yazılı belgelerden bu sal-

gının I. Şuppiluliuma devrinde başladığı ve II. Murşili devrinde de etkisini şiddetle devam ettir-

diği görülmektedir. II. Murşili'nin veba duaları (CTH 378) olarak bilinen metinlerden vebanın

ortadan kaldırılabilmesi için hemen her yolun denendiği anlaşılmaktadır. Vebanın sebebi olarak

ise, babası I. Şuppiluliuma'nın yaptığı haksızlıklara kızarak tanrıların, tüm ülkeye böyle büyük

bir ceza verdiği ifade edilmektedir. Veba dualarında fal sorularının geçmişe yönelik olan sorun-

ların tespit edilmesi için kullanıldığı görülmektedir. II. Murşili, ülkedeki veba salgının nedenini

öğrenmek için fallara başvurmuş ve yine ayrıca kendi konuşma bozukluğunun nedenini fal yo-

luyla tespit etmeye çalışarak tedavi yollarını araştırmıştır. 1.Veba Duasında5 (KUB XIV 14 +

KUB XIX 1 ve KUB XIX 2) vebanın sebebinin tespiti ile ilgili olarak şöyle ifadeler geçmekte-

dir: "Siz Tanrılar, bey[leri]m! Hatti ülkesinde veba (salgını) baş gösterdi. Ve Hatti ülkesi veba

yüzünden zarar gördü. Ve çok acıya maruz kaldı. Bu yirmi yıldan fazla (oldu.) (Ve) [Hatti] ül-

kesi öldüğü için, bana Tuthalya’nın oğlu genç Tuthalya meselesini hatırlattı. (bu yüzden) Tanrı-

ya bir fal sorusu sordum.Genç Tuthalya meselesi tanrı tarafından da saptandı.Babam, Tuthal-

ya'nın katli yüzünden [öldü]; [babamın tarafı]na geçmiş (olan) prensler, beyler, binbaşılar (ve)

daha yüksek (rütbeli) subaylar (da),[bu] sebep (mesele) yüzünden öldüler. Hatti ülkesine de adı

geçen bu mesele (sorun olarak) ulaştı. Ve Hatti ülkesi de [bu] mesele yüzünden ölmeye başladı

ve Hatti ülkesi şimdiye kada[r çok acı çekti. Ve şimdi veba (salgını) daha da kötüleşti. Hatti

ülkesi veba (salgını) yüzünden [çok] acıya maruz kaldı. ve (nüfusu) azaldı. Ama ben, Murşili,

sizin h[izmetkarınız], [kalbimdeki heyecanı [yenemiyorum] vücudumda da korkuyu yenemiyo-

rum.”

Hastalıkla ilgili bir başka metinde kralın hastalığının sebebini araştırmak için fal sorularının

sorulduğu görülmektedir. (KBo II 2 II) Arinna kentinin güneş tanrıçası, kralın hastalığı nedeni-

yle falda tespit edildiğinden, kral gider (ve) Arinna’nın güneş tanrıçasına sığınır. Hastalıkla

ilgili olarak fala başvurulan tanrılar vardır. Bunlar: Arinna’nın Güneş Tanrıçası, Ankuwa’nın

Zawalli Tanrısı, Taht tanrısı, Ay tanrısı, Şamuha kenti Šaušgası gibi.

Tapınak görevlileriyle ilgili olan bir talimatname metninden de Hitit dünyasında falın ne kadar

önemli olduğu anlaşılmaktadır6. Bu metinde Tanrılarla ilgili olarak yapılan hizmetlerin aksatıl-

madan yerine getirilmesi aksi takdirde cezaların verildiği görülmektedir. Suçun tespiti için fal

yoluna gidildiği anlaşılmaktadır. (KUB XIII 4 ay. IV 1-11) “[Ayrıca bütün tanrıların çiftçileri

olan sizler] Eğer herhangi bir [ ] olursa ya kurban ekmeğini [ ] ya da [ ] turfanda-

ları siz çiftçiler tanrıların [ruhuna] sunarsınız. Onları tam zamanında derhal sununuz. Onları

henüz (hiçbir) [insan] yemeden tanrıların ruhuna derhal ulaştırınız. Tanrılar onlara karşıdan

5 A. Götze, Die Pestgebete des Muršiliš, Kleinasiatische Forschungen 1/2, Weimar 1929, 164 vd.; Y. Arıkan, II.

Murşili’nin Veba Duaları, Ankara 1994, s.80-83. 6 A. Süel, Hitit Kaynaklarında Tapınak Görevlileri ile İlgili Bir Direktif Metni, A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi

Basımevi, s. 77, Ankara 1985.



371

bakmasınlar. Eğer onları geciktirirseniz o sizin için suç(tur). Sizin için fala bakacaklar. Beyle-

riniz tanrılar sizin hakkınızda ne takdir ederlerse size aynı şekilde hareket edecekler. Sizi (1)

sığır ve de 10 koyun ile cezalandırırlar.(o zaman) tanrıların ruhunu teskin ederler.”

Falların yorumlanması Hititler için önemlidir; çünkü buradaki amaç, işaretleri kullanarak, tanrı-

ların insanlarla iletişime geçmesini sağlayıp soru ve sorunlarına cevap alabilmektir. Fal sorula-

rının büyük bir çoğunluğu o sırada mevcut olan bir problemi çözmek için kullanılmıştır. Dolayı-

sıyla fal soruları doğruyu yanlıştan ayırmak gibi bir maksadı yoktur.

Fal metinleri ile ilgili belgeler Boğazköy, Ortaköy, Maşat ve Kuşaklı’da gibi merkezlerden ele

geçmiştir. Ele geçirilen arşivler kraliyet arşivi olduğu için halkın falı ne derece kullandığı konu-

sunda yeterli bilgiye sahip değiliz. Bu merkezlerde ele geçen mektuplarda falla ilgili konulara

rastlanmaktadır. Boğazköy’de bulunan kuş falları ile ilgili olan bir mektup (KBo 15.28) üç kuş

gözcüsü tarafından kraliçeye gönderilmiştir. Yine bir başka mektupta (KUB XXXI 101)

mektubu alan ve gönderen kişinin ismi kırıktır. Ancak kral tarafından gönderilmiş olabileceği

düşünülen bu mektupta kral, kuş uçuşu gözlemlerini doğru biçimde yerine getirmedikleri için

görevlileri azarlamaktadır.

Ortaköy-Şapinuva’da ele geçen mektuplarda kraliçeden büyük krala yazılmış olan mektuplar da

bulunmaktadır. Kral yada kraliyet çifti siyasi, idari ve askeri konularda yapacaklarını öğrenmek

için fal çeşitlerinden birine baş vurur. Mektuptan (Or.90/1775) bir bölüm: “Efendim Güneşime

söyle! Hizmetkarın kraliçe şöyle der: Efendim Güneşim’in huzurunda her şey iyi olsun ve

Efendim Güneşim’i bin tanrı hayatta tutsun ve onlar ellerini etrafında iyice sarsınlar ve

korusunlar. Güneşime yaşam, sağlık, sıhhat, uzun yıllar, kudret, kuvvet versinler. Benim

yanımda da her şey iyidir. “Güneşim’e beyime bildirdim ve zithara şehrine hareket ettim. Sonra

…..ve beyler bana söylediler: [ ….] geceledim. Şimdi zithara şehri[ …. ] bu günde kuşları 2

defa gördüler.” Yine Ortaköy-Şapinuva’da ele geçen bir diğer mektupta, kraliçe, fal için gittiği

bazı şehirlerden Büyük krala bilgi vermektedir7.

Maşat’ta ele geçen bir tablette, (HKM 47) Şarla-Kurunta tarafından krala gönderilmiştir.

Metinde kralın yapacağı seferle ilgili kuş falı sonucunu beklediğinden bahsedilmektedir. Maşat-

ta bulunan bir başka mektup ise Mariya ve Habiru isimli görevliler tarafından Hitit kralına

Tapikka’dan (HKM 48) gönderilen kuş gözlemi ile ilgilidir.

Kuşaklı’da ele geçen “belediye başkanı” (LÚHAZANNU)’nın “Saray Memurlarının başına”

(GAL DUMUMEŠ É.GAL) yazdığı mektupta (KuT 49), bir rahibenin oğlunun tedavisi ile ilişkili

olarak yapılan bir fal gözleminden bahsedilmektedir. Diğer bir mektup ise (KuT 50) Hattuşili

isimli bir saray memuru ile birlikte kuş gözlemini icra eden Halpa-ziti tarafından kaleme

alınmıştır. Bu mektupta kraliyet ailesine mensup bir kız çocuğunun gördüğü kötü bir rüya ile

ilgili kuş falı konu edilmiştir8.

Hititlerin kehanet anlayışında, arada sırada meydana gelen bazı doğa dışı olaylar, yalnızca tanrı-

lar tarafından verilen işaretler olarak yorumlanmış ve sistematik bir hale gelmemişken Babillile-

7 A. Süel, “Šapinuva’nın Kraliçesi Taduhepa”, A. Muhibbe Darga, Anadolu’da Kadın On Bin Yıldır Eş, Anne,

Tüccar, Kraliçe, Yayına Hazırlayan: Emine Çaykara, Yapı Kredi Yayınları, 1. Baskı: İstanbul, s. 140, 2013. 8 G., Wilhelm, (1998), “Zwei mittelhethitische Briefe aus dem Gebäude C in Kuşaklı”, MDOG 130, 175-187.

http://www.hethport.uni-wuerzburg.de/hetbib/abkabfr.php?ori=www.hethport.uni-wuerzburg.de&tbl=hetbib&s=MDOG



372

rin omen inancı, bir kere tespit edilen belirti ya da görüntüden sonra meydana gelen olayların,

aynı belirtiler tekrar görüldüğünde aynı şekilde yineleneceği varsayımına dayanmaktadır. Yani

kulağı eksik, kusurlu bir çocuk doğduğunda ülkenin başına bir felaket geleceği ve memleketin

ıssız kalacağı şeklindeki bir kehanet, tek kulağı eksik her çocuğun doğuşunda yinelenecektir9.

Hititler gözlem sırasındaki dikkat çekici işaretlere –astral olaylar (ay tutulması, güneş tutulması,

gezegenlerin konumları) veya dünyevi işaretlere (arazide gözlemlenen şekiller, canlılarda karşı-

laşılan anormallikler)- dayanan bu tümdengelimli kehanet aktivitelerini fazla önemsememişler

ve bu nedenle söz konusu işaretlerin yorumlanması konusunda kendilerine yol gösterecek bir

teknik geliştirmemişlerdir. Teorik içerikli bu metinler Akad literatüründe son derece kapsamlı

bir külliyatı temsil etmektedir. Hitit arşivlerinde bu türde açığa çıkarılmış çok az metin söz ko-

nusu olmasına karşın, mevcut örneklerin ya Akad dilinde kaleme alındıkları ya da Akad dilin-

den tercüme edildikleri tespit edilmiştir. Hititlerin anlayış ve düşünce yapısına uymadığı için bir

kısmı uygulama alanına konulmayan, Boğazköy’de bulunan Babil kökenli kehanetlerden

(omenlerden), Hititlerce en fazla kullanılanı astrolojik omenlerdir. Bunlar ay, güneş ve yıldızla-

rın işaretleri, ay ve güneş tutulmaları, kuyruklu yıldızların işaretleri gibi türlerdir. Ay tutulması

kehaneti (omeni) KBo VIII 47 9: 3 Ay, 14 Gün (ay tutulursa) kral ölür, oğlu babasının tahtına

geçer10. Ay ve güneş kehanetleri (omenleri) kötüye yorumlanan kehanet türleri olarak bilinmek-

tedir.

Hititlerde fal uygulamalarının dışında, tanrılar tarafından verilen işaretler Hititçe: šagai11-, Su-

merce: GIŠKIM “işaret, belirti,” terimi ile ifade edilmektedir. Kummannili Rahip Papanikri

ritüelinde doğum sırasında, doğum iskemlesinin kırılması, bir işaret olarak görülmüştür. Papa-

nikri Ritüeli (KBo V I: Bo 2011)’nde kadının dinsel açıdan kirlilik içinde olduğu ve bu nedenle

tanrılara kuş kurban edilerek temizlenmeye çalışıldığı anlatılmaktadır. Hititçe: papratar- sözcü-

ğü dinsel olarak kirliliği ifade eder. Metinde de görüldüğü gibi bir kadının sağlıklı bir şekilde

doğum yapabilmesi için tanrı veya tanrıçalara karşı görevlerini eksiksiz olarak yerine getirmesi

gerekir. Bu konunun tespiti için fal yoluyla tanrılara sorular sorulur ve eğer bu soruların cevabı

olumsuz olursa durumu düzeltmek için tanrılara kurbanlar sunulur. KBo V I öy. I (CTH

476)12"Kumanni ülkesinden Hattili rahip (din adamı) Papanikri şunları söyler: Doğum sandal-

yesinde bir kadın bulunduğu sırada doğum yapılacak yerin (doğum sandalyesinin) küveti zede-

lendiğinde veya bacağı kırıldığında ve kadın henüz doğurmamışsa, bu kadın o yerin içinde öy-

lece kalır, yeniden bir tahta sandalye kurulur. Bu kadın şimdi artık (dini açıdan) temiz değildir.

Hattili rahip doğum sandalyesini ve içinde bulunan alet-edevatı yükseğe kaldırır. O, bunları

kapıya (şehrin dış kapısı) doğru taşırken, kapının önünde tanrı Alitapara'ya, yakarak bir kuş

kurban eder. Ve (sonra) o; doğum sandalyesini ve aletleri şinapşi'ye getirir (taşır), o bunları

(kadının) yakınında (başka) bir yere koyar, sonra kadın orada doğum yapar ve Hattili rahip,

kadına şunları söyler: Tapınaktaki bozukluğun sebebini fal yolu ile öğren! Bu kadın fal sorula-

rına başvurur ve eğer herhangi bir tanrıyı kızdırdıysa, ona sıvı kurban eder. Sonra rahip, do-

ğum sandalyesinin 2 küvetini yapar ve onlar için muhafaza olarak 2 tane küvet ve 4 bacak daha

yapar.”

9 B. Dinçol, “Hititler’de Fal ve Kehanet”, Arkeoloji ve Sanat 4-5 1979: s.8. ; A. Dinçol, Anadolu Uygarlıkları, 1982,

s.89. 10 B. Dinçol, “Hititler’de Fal ve Kehanet”, Arkeoloji ve Sanat 4-5, 1979, 8.; A. Archi, “Die hethitischen Orakeltexte”

Berlin 1991, s.85-90. 11 J. Friedrich, Hethitisches Wörterbuch, 1952, s. 176. 12 F. Sommer- H. Ehelolf, Das hethitische Ritual de Papanikri von Komana (KBo V I ) Leipzig 1924.



373

Hititlere göre daha sistematik olan Hurriler aracılığıyla Babil’den Hititlere geçen hatalı doğum-

larla ilgili kehanetlerden (omenlerden) bir örnek (KUB VIII 8313): “[anormal bir doğumda] sağ

kulak mevcut olmadığı zaman; kralın ülkesini düşman [alacak].anormal bir doğumda sol kulak

[mevcut] olmadığı zaman; kral düşmanın ülkesini fethedecek. Kötü bir doğum sonucunda

ku[lak]lar boyunda bulu[nursa] adamın evi mahvolacak”.

Fal metinlerinde kullanılan kısaltmalar, ideogramlar, Hurrice ifadeler ve kullanılan teknik terim-

lerin anlamının bilinmemesi gibi nedenler fal uygulamaları sırasında gerçekleşen olayların tam

olarak anlaşılmasını zorlaştırmaktadır.

Hititçe fal metinleri Hititoloji’nin ilk yıllarında içerik ve filolojik açıdan yorumlanmasında kar-

şılaşılan zorluklar dolayısıyla pek fazla önemsenmemiş ve ilgi çekmemiştir. F. Sommer’in bu

metin türüyle ilgili ilk fikirleri o dönem için bu metin türüne olan bakış açısını göstermesi açı-

sından dikkat çekicidir: “Hitit yazınının biz insanoğluna böylesine yabancı olduğu bu metin

türünde karşılaştığımız güçlükler şimdilik oldukça fazladır ve her ihtimal düşünülerek, mevcut

bilgi eksiklikleri yüzünden itidalli bir biçimde tasdik ve teyit edilmesi gereken anlaşılmayan

birçok bölüm yorumlanmadan olduğu gibi bırakılmıştır. Ritüel ve özel fal türlerine ilişkin teknik

terimler nadir olarak doğru biçimde yorumlanabilmiştir. Fal neticesinin kavram yazı (İdeogram)

ile ifade edildiği metin yerleri bu durumda çoğunlukla anlaşılması en güç bölümler olarak kar-

şımıza çıkar. Metnin bu özel dilden bağımsız veya en azından nispeten bağımsız olduğu kısım-

ları ise araştırmacı çoğunlukla sıkışık-özlü stili dolayısıyla olduğu gibi bırakmıştır.”14

Hititler, Et Falı (KUŠ/SU), Kuş falı (MUŠEN), Talih Falı (KIN), Hurri Kuş Falı (MUŠEN

HURRI), Yılan Falı (MUŠ)’nı kullanmışlardır.

KIN FALI (Talih Falı)

Kuş falıyla birlikte en yaygın olarak kullanılan fal türüdür. Anadolu kökenli olduğu anlaşılan bu

falın nasıl uygulandığına dair bilgilerimiz kısıtlıdır. KIN Sumerogramı Hititçe aniiat15-, aniur-16

ifadesine karşılık gelen “iş, amel, eser” manasına gelmektedir. MUNUSŠU.GI “yaşlı kadın” olarak

tanımlanan uzmanlar tarafından gerçekleştirilmektedir. KIN falı; sorgulama, talep edilen cevap,

uygulama ve amaçlanan sonuç olmak üzere birkaç bölümden oluşmaktadır. Talep edilen cevap

“olumlu olsun” veya “olumsuz olsun” şeklinde belirtilmektedir. Fal işlemi ile ilgili raporu kap-

sayan bir başka bölümden sonra son olarak “olumlu” veya “olumsuz” olduğuna dair fal sonucu-

nu içeren bir bölüm gelmektedir.

Falın gerçekleştiği alan iki bölüme ayrılmış bir çeşit oyun tahtasını andırmaktadır. Söz konusu

bölümlerden biri soruları soran kimse, yani kral için rezerve edilirken diğer kısmın karşı taraf

için tayin edildiği anlaşılmaktadır. İşaretlerin fal tahtası üzerinde belirli bir şablona uygun ola-

rak yerleştirildiği düşünülmektedir. Fal işlemi her biri farklı kavramları temsil eden bu işaretle-

rin yorumlanmasına dayanmaktadır. KIN Fallarında bir grup işaret söz konusudur: ilk sırada

“Gökyüzünün Güneş Tanrısı, Taht Tanrıçası ve Kader Tanrıçaları”’na ait tanrı sembolleri kulla-

nılmaktadır. Ön kısım, uzun yaşam vb. pozitif sembolleri; hastalık, kötülük, yaramazlık, düşman

13 K.,Riemschneider, Babylonische Geburtsomina in hethitischer Übersetzung, StBoT 9, Wiesbaden, 1970, 22-23.;

G., Şahinbaş-Erginöz, Hititlerde Anatomi ve Tıp, İstanbul, 1999 14 F., Sommer, Die Ahhiyawa Urkunden, München, 1932: s.275. 15 J., Friedrich, Hethitisches Wörterbuch, 1952, s.22. 16 J., Friedrich, Hethitisches Wörterbuch, 1952, s.22.



374

saldırısı, tanrının öfkesi gibi ifadeler negatif sembolleri temsil etmektedir. Tanrılar olarak tanım-

lanan işaret grubunun ise tarafsız olduğu anlaşılmaktadır17.

MUNUS ŠU.GI (Yaşlı Kadın/Bilge Kadın) çeşitli simgesel nesnelerin arasındaki ilişkileri yorum-

lamaktadır. Bu faldaki simgesel nesnelerin en az bir kısmı hareketlidir. Yaşlı kadının bu nesne-

leri nasıl harekete geçirdiğini ve bu simgesel nesnelerin neye benzedikleri bilinmemektedir. Bu

nesnelerin zaman zaman yöneltilen sorunun içeriklerine göre adlandırıldıkları görülmektedir ve

genellikle her fal için sürekli hazır bulundurulan simgeler mevcuttur18.

Sonucun kesinliğinden emin olabilmek için falın birkaç kez tekrarlanabildiği görülmektedir. Bu

zaman dilimi “ikinci gün” “üçüncü gün” şeklinde belirtilmektedir. KIN Falı uygulandıktan son-

ra sonucun teyit edilebilmesi için kuş falı veya bağırsak falı ile yapılan bir kombinasyona baş-

vurulduğu da görülmektedir. Falların sağlaması yapılırken iki, üç ve hatta dört farklı tekniğe

başvurulduğu tespit edilmiştir. KIN falı örneği (KUB XXII 25): “Ey tanrı KIN falı aynı şekilde

olumlu olsun. Topluluk doğruluğu ve dinçliği aldı. Ve onu krala verdi. 2. Gün tanrıça Hanna-

hanna uyandı ve tanrı Zababa’yı iyi (bir şekilde) aldı ve Hatti halkına verdi. 3. Gün tanrılar

uyandılar. Savaşı ve yolu alırlar. Sonradan taht olumlu”

KUŠ/SU19 (Et Falı)

Et falı LÚHAL, LÚAZU tarafından tarafından uygulanmaktadır. Kurbanlık bir koyunun iç organ-

larına özellikle karaciğerine bakılarak yürütülen bu fal türü karaciğer üzerindeki her türlü kıv-

rım, şişlik, leke ve renk bozukluklarının yorumuna dayanmaktadır.

M.Ö. 3. Binyıldan itibaren Babil’de, kurbanlık koyunun iç organlarındaki olağan dışı olaylar

gözlemlenmiş ve bu uygulama sırasında karaciğerin yanı sıra akciğerin, yüreğin, kalın bağırsak-

ların, göğüs kemiğinin ve omurganın durumu otopsi yoluyla incelenmiştir. Genelde onbir kıs-

mın yada organın durum ve biçimleri gözlemlenmiş; aralarında safra kesesinin de bulunduğu bu

organlara karaciğerin bölümleri gözüyle bakılmıştır. Karaciğer kurtçuklarının açtıkları delikler

de ek özellikler olarak fal açısından önem taşımıştır. Soru genelde Güneş Tanrısı Şamaş’a ve

Hava Tanrısı Adad’a yöneltilirdi. Bu tanrıların Babil inancında, kehanet tanrıları olarak geleceği

iç organlara işlediğine inanırlardı20.

Kralın ölümünün sorgulanması, düşmanlar, ordu, bir sefer sırasında ordunun davranışı ile ilgili

konular ele alınmıştır.

Babil’de olduğu şekliyle iç organları ve özellikle karaciğer bakıcılığı omenleri, Hititlerde yer-

leşmemiş, Hititler hayvan iç organları ve karaciğer bakıcılığı omenlerinden KUŠ/SU et fallarını

geliştirmişlerdir. Bu fal türünde genel anlamda, organlarda gözlenen belirtilere göre, kendi sor-

dukları sorulara olumlu ya da olumsuz yanıtlar almak şeklinde uygulanmıştır. Babil ciğer

bakıcılığı omenlerini kullanan Hurriler Akad terminolojisi yerine çoğunlukla Hurrice terimleri

kullanmışlardır. Hititlerin kendilerine özgü olan KUŠ (et) fallarında da Hurrice terimler ve özel-

17 A., Dinçol, “Hititler”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, 1. Cilt, İstanbul, 1982, s.90-91.; B., Dinçol, “Hititler’de

Fal ve Kehanet”, Arkeoloji ve Sanat 4-5, 1979, s.9-10. 18A. Archi, Il sistema KIN Della divinazione ittita, Oriens Antiques 13, Rom 1974, 113-144.; D. Schwemer,

Karaciğer Falı, Talih Falı, Kuş Uçuşu Falı ve Düş Yorumları, 1000 tanrılı Halk Hititler, 2002, s.454. 19 M. Schoul, Die Terminologie des hethitischen SU-Orakels, AoF 21, 1994, s. 73-124.; Teil II, AoF 21, s. 247-304. 20 W. G. Lambert, Questions Addressed to the Babylonian Oracle. The Tamitu Textes: Jean Georges Heinz (Derl.),

Oracles et propheties dans l’antiquite, Paris 1997, s.85-98; Ivan Starr, Queries to the Sungod. Divination and Poitics

in Sargonid Assyria, Helsinki 1990.(State Archives of Assyria 4) ; Daniel Schwemer, Karaciğer Falı, Talih Falı, Kuş

Uçuşu Falı ve Düş Yorumları, 1000 tanrılı Halk Hititler, 2002, s.453.



375

likle bu terimlerin ilk heceleri şeklinde kısaltılan tabirler kullanılmıştır. Bunu yanı sıra az sayıda

Akadca ve Sumerce teknik terimler de yer verilmiştir21.

Karaciğerin belli bir bölümüne Babilliler šulmu yani “sağlık” adını vermişlerdir. Hititçe metin-

lerde bu bölüm için Hititçe sözcük kullanılmış, diğer yandan Hurrice “sağlık/esenlik/yaşam”

anlamına gelen “keldi” sözcüğünün kullanıldığı da görülmektedir. Babilce ve Hurrice olan ke-

hanet metinleri Hititçeye çevrilmiştir22.

Et fallarıyla ilgili terminoloji de Hurri dilinden alınmış sözcükler kullanılmıştır ve bu durum

Hurrilerin Anadolu’da oldukça değer gören ve en az yerel KIN Falları kadar başvurulan söz

konusu bu falların aktarılmasında ne derece etkili olduklarını açıkça ortaya koymaktadır. Et falı

örneği:(KUB XXII 70) Kral Arušna kenti tanrısına gidecek (ve) bu günlerde (ondan) af di-

leyecektir. (Ama daha) önce aletleri dışarı çıkaracaklardır. Ey tanrı, bunu uygun buluyorsan,

et işaretleri olumlu olsun. ni; o solda ayrıl(mış)tır. ši; silah solda ezilmiştir. šuti, solda 12

bağırsak kıvrımı-olumlu

šašt Falı (Yatak Falı, Koyun Falı)

Yatak falı (hit. šašt-) bu fal türü ile oldukça nadir olarak karşılaşılmaktadır. “yatak falı” çerçe-

vesinde “et falı” için kesilecek olan bir koyunun davranışları belirli bir yer ve zamanda gözlem-

lenerek kayıt altına alınırdı. Falı icra eden kişi koyunun “olumlu” veya “olumsuz” olduğunu

sorgulardı. Et falı gibi bu falın da LÚHAL, LÚAZU tarafından gerçekleştirildiği görülmektedir.

Bu fal türü ile ilgili bilgiler oldukça kısıtlıdır.

Genellikle šašt(a)- falları KIN falları ya da Hurri-Kuş falları gibi diğer kehanet teknikleri ile

birlikte uygulanırdı. Bu metinlerin kamzuriti ve pakmariti kelimelerinden dolayi Hurrice olduğu

düşünülmektedir23. Bu fal türünde ele geçen metinlerin sayısı Et, KIN ve Kuş fallarına nazaran

çok daha azdır. Yatak falı ile ilgili metin (KUB XVIII 11):“Falcı tarafından (sorulan) soru

öncekiyle aynıdır. İlk koyun olumlu ve ikincisi (koyun) olumsuz olsun. İlk koyun ilk ağıldadır ve

ilk “yatak” sol taraftadır. (Koyun) arkada sağ taraftakine itilir. kamzuruti ve pakkuriti’de hiç-

bir şey yapmadı”. (Bunu bir et falı takip eder.) İlk et: nipašuri, šintahi ve tanani. Sağdaki

‘gürz’. ‘Göğüs’teki ‘yol’ arkasına yukarıdan bakar; on bağırsak kıvrımı – olumlu. İkinci koyun

ilk ağıldadır. İlk ‘yatak’ sol taraftadır. (Koyun) arkada sağ taraftakine getirilir; kamzuriti’de

dilini sağ tarafa çıkarır ve onu ısırır. Fakat sonradan onu geri çekmez. (Bunu et falı izler) İkinci

et: Bir temni-olumsuz.

MUŠEN Falı24 (Kuş Falı)

Bu fal türü LÚMUŠEN.DÙ veya LÚIGI.MUŠEN tarafından icra edilmektedir. Kuş fallarının

Anadolu menşeli olduğunu söylemek mümkündür. Metinlerden kuşların uçuşları, konmaları,

kalkışları ve kuşlara dair hemen her hareketin izlenerek kayıt altına alındığı anlaşılmaktadır.

Kuşun ilk kez nerede görüldüğü kaydedilmiştir. Kuşun gözlem alanı içindeki uçuşu “gelmek”

(uwa-) fiili ile ifade edilirken, kuşun gözlem sahasının dışına çıktığı durumlarda ise “gitmek”

(pai-) fiili kullanılmıştır. Kuşların hareketleri izlenirken bir akarsudan ve yoldan bahsedildiği

görülmektedir. Kuş falları, fal bakıcısının isminin sonuçta verildiği tek fal türüdür.

21 B. Dinçol, “Hititler’de Fal ve Kehanet”, 1979, s. 8,10. 22 D. Schwemer, Karaciğer Falı, Talih Falı, Kuş Uçuşu Falı ve Düş Yorumları, 1000 tanrılı Halk Hititler, 2002, s.453. 23 S., De Martino, “Hittite Oracles on the Behavior of the Sacrificial Ram at the Time of Its Slaughter”, Investigatio-

nes Anatolicae – Gedenkschrift für Erich Neu, Klinger J. − Rieken E. − Rüster Ch. (ed.), StBoT 52, Wiesbaden, 2010,

s. 61-64. 24 Kuş falları ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. A. Archi, “L’ornitomanzia Ittita”, SMEA XVI, 1975, 119-180.



376

Kuş falı örneği ( KUB XVIII 5): “Kavak üzerinde olan alliya ayrıldı ve işaret(?) geldi: o nehrin

arkasında, arkadan yukarı (geldi). Güzel (bir uçuştan) geldi ve nehrin ötesine geldi. Sonra öte

taraftan TAR-uan gitti.”

MUŠEN HURRI Falı (Hurri Kuşu Falı)

İsminde kuş geçmesine rağmen burada kuş fallarından farklı bir uygulama söz konusudur. Bu

fal türü kuş fallarını icra eden uzmanlar tarafından değil LÚHAL, LÚAZU tarafından yürütülürdü.

MUŠEN HURRI ile ilgili metinler incelendiğinde HURRI-kuşlarının uçuş rotalarına ilişkin her-

hangi bir betimlemeye yer verilmemiş olduğu görülmektedir. Falların konu edildiği metinlerde

sadece sonucun olumlu veya olumsuz olduğu belirtilmiştir. HURRI-kuşunun, soruları “olumlu”

veya “olumsuz” şeklinde cevaplaması talep edilmiştir.

Fal etkinliğinin, bağırsak falındaki aynı görevli tarafından icra edilmiş olması HURRI-kuşu’nun

bağırsaklarının bir koyunun bağırsaklarıyla benzer şekilde incelenmiş olabileceğini düşündür-

mektedir. Ancak koyunun bağırsakları üzerinde yapılan fal gözlemlerinde ayrıntılı betimlemele-

re yer verilmesi söz konusu iken, HURRI-kuş fallarında nadir olarak bu tür bilgilerin verilmiş

olduğu görülmektedir. (KUB XXII 70 ay. 38-43) “Zarniya-ziti’nin, aletleri koruyucu tanrının

kaya tapınağına taşımış olduğuna gelince: [Ey tanrı, eğer (bunun için)] Zarniya-ziti’nin kefare-

tini hiçbir şekilde istemedinse, HURRI kuşu olumlu olsun-olumsuz. Ey tanrı, Zarniya-ziti’nin

kefaretini istemiş olduğuna gelince: Ey tanrı, kurbanla birlikte her[hangi] bir şey [istiyor] mu-

sun? (Eğer öyleyse), HURRI kuşu olumsuz olsun - olumsuz. Ey tanrı, eğer kefareti adı geçen

kurbanla birlikte istiyorsan, söylendiği gibi, HURRI kuşu olumlu olsun - [olumlu]. Ey tanrı,

altınla birlikte (başka) bir şey (de) istedin mi? (Eğer öyleyse), HURRI kuşu olumsuz olsun –

olumsuz. Ey tanrı, eğer kefareti adı geçen kurban ve altınla birlikte istedinse, söylendiği gibi,

HURRI kuşu olumlu olsun – olumlu. Kurban olarak 2 koyun saptandı. Ve altınla birlikte 2 şekel

(ağırlığında) yıldız biçiminde bir alet sa[ptandı].

MUŠ (Yılan Falı)

MUŠ (Yılan Falı) falına ilişkin çok az vesika ele geçmiştir. MUNUS ŠU.GI tarafından yapılan bir

fal uygulamasıdır. Bu fal türünde su içindeki yılanların hareketleri gözlemlenmiştir. Falın uygu-

landığı alan bölümlere ayrılır ve her bir bölüme somut ve soyut bazı isimler verilir. Yılanın bu

bölümler arasındaki hareketinden yorumlar çıkarılır. “Olumlu” (SIG5) veya “olumsuz”

(NU.SIG5) bir cevabın talep edildiği bir sorunun ardından havuzun içine koyulan bir su yılanına

sembolik bir isim verilerek fal etkinliğine giriş yapıldığı anlaşılmaktadır. Havuzdaki noktalar

çeşitli yapı, yer, ve kavramları sembolize eder. Dini yerler, (tapınak, tapınak bayramları, tapınak

ve evin ocağı), somut kavramlar (ev, kral sarayı, büyük kapı, hapishane,), soyut kavramlar (yıl,

uzun yıllar, hayat, gelecek günler, ölüm tehlikesi, günah, hastalık, isyan, kargaşalık), olarak

sınıflandırmak mümkündür25. Zaman zaman yılanın havuzun etrafında yüzdüğü, bazı metinlerde

balık yakaladığı ve hatta balığı nerede yediğinin not düşülmüş olması dikkat çekicidir. Bir

metinde “[ ….] onun boynunu ısırdı”26 şeklinde bir ifade geçmektedir. Yılan falı sorusu (IBoT I

33 ay.95-100): “Bu kötü işaretler, niçin ortaya çıktı? Hatti ülkesi yok olacak mı? (Şayet öy-

leyse), bu olumsuz olsun. Biz Hatti ülkesinin başının Yılanını Tanrıların Festivaline çağırdık. O

kalktı. O havuzun içinde döndü ve aynısı ….İki(nci aşamada): O Kapının önünden geri geldi ve

25 E. Laroche, “Lecanomancie Hittite“ RA 52/3, 1958, s.150-162.; B. Dinçol, “Hititler’de Fal ve Kehanet”, 1979,

s.10.; D., Lefevre-Novaro, – A., Mouton, “Aux origines de l’ichthyomancie en Anatolie ancienne. Sources textuelles

et données archéologiques”, Anatolica 34, 2008, s. 7-52. 26 KUB XLIX 1 IV 24

http://www.hethport.uni-wuerzburg.de/hetbib/abkabfr.php?ori=www.hethport.uni-wuerzburg.de&tbl=hetbib&s=Anatolica



377

o tepede [durdu.] Aynısı Saray’da (oldu). Üç(üncü aşamada): O Kapının önünden geri geldi ve

o kalktı. O havuzda döndü ve aynısı Uzun Ömür’de (gerçekleşti).”

Bu falları uygulayan uzman kişiler vardır ve bunların pek çoğu Babil kökenlidir ve terminolo-

jiyle birlikte bu meslek isimleri de Hititçeye girmiştir. Bu falları uygulayanlar, LÚ HAL “kahin,”, LÚAZU “doktor, ciğer falcısı”, LÚMUŠEN.DÙ, LÚIGI.MUŠEN “kuş yakalayıcısı, kuş falcısı”, MUNUS ŠU.GI “ yaşlı kadın, falcı, talih falcısı, yılan falcısı, büyücü”, görevlilerdi. Bunlar farklı

fal türlerinde görev almışlardır. Bu uzmanlar, ritüellerde de görev almışlardır. LÚHAL ve LÚ

AZU hayvan iç organ bakıcılığında LÚ MUŠEN.DÙ, LÚ IGI.MUŠEN kuş bakıcılığında MUNUS

ŠU.GI MUŠ (yılan) ve KIN (talih) fallarını uygulamışlardır27.

Fal metinlerini içeren tabletlerin çoğunluğu, fal işleminin icrası sırasında yazıldığından okun-

ması güç belgelerdir. Falların kendilerine özgü teknik terimleri ve çoğu zaman kısaltılmış bazı

deyimlerin kullanılmış olması, metinlerin okuma ve anlama zorluğunu artırmaktadır. Bu metin-

ler incelendiğinde, falların uygulamasının genellikle aynı olduğu ortaya çıkmaktadır. Önce fala

konu olan soru sorulmakta, sonra da ne tür fal yapılıyorsa, onun uygulamasına geçilmekte ve

saptanan olumlu ve olumsuz sonuç kaydedilmektedir. Eğer falın sonucu istenilen biçimde değil-

se diğer sorularla fala devam edilmektedir. Ancak bazı hallerde de bir fal türünde elde edilen

yanıt diğer fal türleriyle kontrol edilmekte ve böylelikle fal sonucunun mümkün olduğu kadar

doğru olarak tespit edilmesi için, çaba gösterildiği anlaşılmaktadır28.

Fal metinlerinde kullanılan bazı terimler:

Fal metinlerini tam olarak anlayabilmek için bu metinlerde geçen terimlerin tam olarak incele-

nerek anlaşılması oldukça önemlidir.

Akadca (g)iškimmum, ittu(m) ve biru(m) sözcükleri kehanet ve alamet sözcüklerine karşılık

gelmektedir.

GISKIM “alamet” sözcüğü Sumerce’den geliştirilmiş bir formdur ve Hititçe metinlerde de

(G)ISKIM Sumerogramı (Akadcalaştırılmış formda IŠ-GIM) şeklinde kullanılmıştır. Hititçede

ise bu ifade šagai- olarak bütün fal ve kehanet türleri, mevcut bağırsak ve kuş falları ile rüya

yorumlarını içeren metinlerde karşımıza çıkmaktadır. šagai- anlam bakımından bir “nitelik”i

ifade etmek için kullanılmaktadır. örneğin; ciğer gözleminde, ciğer veya “sembol” bir şahsın

özelliği olarak “işaret” manasına da gelmektedir.

šak(k)-29 “bilmek, öğrenmek, bilgi edinmek” ifadesi- idum, edum “bilmek, öğrenmek” ifadesin-

den geliştirilmiş bir form olan Akadca ittum gibi verbal bir isme dayanan bir sözcük formudur.

Bu verbal sözcüğün türevleri olan šakiia- ve šakiiahh- sözcükleri ise sırasıyla “açığa çıkarmak,

ifşa etmek ve kehanette bulunmak” (ayrıca metinlerde GIŠKIM-ahh- şeklinde de görülmekte-

dir.) manasına gelmektedir.

išiiatar “bildiri, kehanet” ve išiiahhuuar “kehanette bulunma”, sözcükleri išiyahh-30 - “bildir-

mek” filinden türetilmiş formlardır. İterativ formda kullanılan išiiahhišk- ise “araştırmak” ma-

nasına gelmektedir.

27 A. Kammenhuber, Orakelpraxis Traume und Vorzeichenschau bei den Hethitern, (TH7) , Heidelberg, 1976, 116-

149.;Theo van den Hout, “Oralel (Oracle). B.. Bei den Hethitern” RlA 10, 2003-2005, s.123. 28 A., Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, 1. Cilt, İstanbul, 1982: s.90. 29 J. Friedrich, Hethitisches Wörterbuch, 1952, s.176. 30 J. Friedrich, Hethitisches Wörterbuch, 1952, s.87.



378

handai-31 fiili “düzenlemek, ayarlamak” anlamına gelmektedir ve medyopassiv formda kulla-

nılmıştır ve çoğunlukla Sumerce SIxSA formu ile birlikte geçer ve “fal sayesinde tespit edildi”

manasına gelmektedir.

Fal sorgulamasına karşılık gelen Hititçe wekuwar sözcüğü ise wek-32 “rica etmek, talep etmek,

fal sayesinde karara bağlamak” kökünden türetilmiş bir formdur. Hititçe metinlerde yine IR, IR TUM logogramı da benzer bir anlamda kullanılmıştır33.

Fal ile ilgili olarak kullanılmış olan bir başka terim ise ariia34- “fal sayesinde karara bağlamak”

fiil kökünden türetilmiş ariiašeššar sözcüğüdür. Söz konusu bu fiili Latince orare, oraculum

sözcükleri ile ilişkilendirmek mümkündür.

Hititçe zila- terimi fal bulgularını tanımlamak için kullanılan bir sözcüktür. zilaš NU.ŠE “Fal

bulgusu (işareti) olumsuzdur.” urki35- sözcüğü ise “fal bulgusu” olarak yorumlanmaktadır. KIN

fallarında sembollerin hareketleri, karaciğer gözlemlerinde ise parazit delikleri fal bulgusu ola-

rak kabul edilmiştir.

SONUÇ

İnsanoğlu fala, başına gelebilecek olayları önceden öğrenmek, gelecek hakkında bir takım bilgi-

ler elde etmek maksadıyla başvurmuştur. Tanrılara belirli sorular sormak suretiyle gerçekleştiri-

len, olmuş ya da olacak olayları bazı yöntemlerle sorgulamak, fal (orakel) olarak tanımlanmış

ve suni olarak meydana getirilmişlerdir ancak kuyruklu yıldız, güneş tutulması, deprem veya

çocuk düşükleri gibi sıra dışı doğa olayları en başından beri kehanet (omen) olarak adlandırılan

tanrısal işaretler olarak yorumlanmıştır.

Tarihi belgelerde, bir sefere çıkmadan önce fala bakıldığı kayıtlıdır yine dua metinlerinde de

tanrının niyetini öğrenmek için fallardan ve fal bakıcılarından söz edilmektedir. Mektuplarda fal

bakılacak şehirlerin isimlerinin listesi verilerek rotalar çizildiği görülmektedir. Fallar ritüellerin

de bir parçası olmuştur. Dolayısıyla fal soruşturmaları, tanrının öfkesinin bir yansıması olarak

ya adakların ihmal edilmesi gibi geçmişteki bir olayı açığa çıkarmak için kullanılmış kralın kışı

geçireceği yerin tespiti gibi gelecek bir olayda tanrının niyetini öğrenmek amacıyla

kullanılmıştır.

Hitit çivi yazılı metinler ilk olarak ele alındığı tarihlerde fal metinlerine gereken önem gösteril-

memiştir. Çünkü fal metinlerinin gerek okunmasındaki güçlükler ve gerekse kullanılan kısalt-

malar diğer yandan fal uygulamalarının nasıl yapıldığı hakkındaki belirsizlikler bunlara neden

olmuştur. Fakat fal metinleri, yıllık metinleri, kralların kaleme aldıkları özür ve dua içerikli

metinler de, görülmeyen özellikte yansız metinlerdir.

Fal, Hititlerin din ve devlet yaşamında son derece geniş yer tutan bir uygulamadır; fal sonucun-

da elde edilen cevaplar politik gelişmeler-askeri girişimler gibi- kültsel törenlerin uygun bir

şekilde yerine getirilip getirilmediği noktasında izlenecek yol ile ilişkili bir karar alınmasına da

yardımcı olurdu. Kraliyet çiftinin siyasi, idari ve askeri konularda yapacaklarını öğrenmek için

fala başvurduğu görülmektedir. Şapinuva’da ele geçen kraliçeden büyük krala gönderilen bu

mektuplardan birinde kraliçenin fal uygulamaları yapılacak olan alanları tespit etmek için ön

31 J. Friedrich, Hethitisches Wörterbuch, 1952, s.51-52. 32 J. Friedrich, Hethitisches Wörterbuch, 1952, s. 251. 33 V. Haas, Hethitische Orakel, Vorzeichen und Abwehrstrategien, 2008: s.19. 34 J. Friedrich, Hethitisches Wörterbuch, 1952, s.29, 30. 35 J. Friedrich, Hethitisches Wörterbuch, 1952, s.235.



379

hazırlık yaptığından bahsedilmektedir. IV. Tuthaliya’nın askeri fermanı olarak bilinen bir me-

tinde, ordunun terhisi hususunda karar verilirken yine fala başvurulduğu görülmektedir.

Bunun dışında kraliyet ailesine mensup kimselerin kişisel sorunlarıyla ilgili, hastalık, kötü rüya,

entrika ve lanetleme vb. konularda da düzenlenmiş olan fal uygulamaları vardır. Elimize ulaşan

belgelerde fal sorularının kral, kral ailesine mensup kimseler veya yüksek dereceli memurlar ile

ilgili olsa da bu fal sorgulamalarını, sadece Hitit devletinin yönetici tabakası ile sınırlandırma-

mak gerekmektedir. Fal uygulamalarına, bakıldığında fala çoğu kez, Tanrının öfkesine neden

olabilecek günahların yani tanrısal öfkenin nedenlerini tespit etmek maksadıyla başvurulduğu

görülmektedir.

Fal ile ilgili metinlerde, kullanılan terminoji incelendiğinde Hititlerin fal ve kehanet ile ilgili

uygulamalarda Mezopotamya kültürünün ne denli etkisi altında kaldıkları görülmektedir. Hitit-

ler, Babil kültüründen etkilenmişlerdir ancak söz konusu bu etki fal ve kehanet ile ilgili metin-

lerde görüldüğü kadarıyla direkt olarak almamışlar ve kendi kültürlerine uyarlayarak kullanmış-

lardır. Fal metinlerinden anlaşıldığı üzere sıradan halkın fal uygulamalarını ne derece kullandı-

ğına dair net bir bilgiye sahip değiliz.

Fal metinlerinde çoğunlukla askeri rotalar ve devleti ilgilendiren meseleler ile ilgili konular ele

alınmış olsa da, kraliyet ailesine mensup kimselerin tahttan indirilmesi ile ilişkili gelişmeler ve

saray görevlilerini ilgilendiren konularda yer almaktadır. Aile mensuplarının ölümünden sonra

onlara hediye sunarak ruhlarının yatıştırılmaya çalışıldığını ancak fal metinlerinden öğrenebil-

mekteyiz. Bu vesikalar yardımıyla geçmişte yapılmış olan haksızlıklar ortaya çıkarılmakta ve

bunların kral tarafından öğrenilmesi de sağlanmaktaydı. Fal metinlerinde karşılaşılan diğer bir

konu ise ritüel kirlilik nedeniyle ortaya çıkan sorunlarla ilişkilidir. Bu metinlerde söz konusu

döneme ait resmi dökümanlara yansımamış, hakkında çok az bilgi sahibi olduğumuz politik

mücadeleler ile ilişkili bir takım ipuçlarını bulmakta mümkündür.

KAYNAKLAR

Alp, S., (1991), Hethitische Briefe aus Maşat-Höyük, Ankara

Alp, S., (1991), Hethitische Keischrifttafeln aus Maşat-Höyük, Ankara

Alparslan, M., (2006), II. Murşili ve Dönemi, İstanbul. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).

Archi, A., (1975), “L’ornitomanzia Ittita”, SMEA XVI, s. 119-180.

Archi, A., (1974), “Il sistema KIN della divinazione ittita”, Oriens Antiquus 13, s.113- 144.

Archi, A., (1982), “Hethitische Mantik und ihre Beziehungen zur mesopotamischen Man-

tik”, Mesopotamien und seine Nachbarn. Politische und kulterelle Wechselbezi-

ehungen im Alten Vorderasien vom 4. bis 1. Jahrtausend v.Chr. XXV. Rencontre

Assyriologique internationale, Berlin 3. bis 7. Juli 1978, (CRRAI 25), Nissen H. J.

− Renger J. (ed.), (BBVO 1), Berlin, s.279-293.

Archi, A., (1991) “Die hethitischen Orakeltexte”, Ägypten, Vorderasien, Turfan. Probleme der

Edition und Bearbeitung altorientalischer Handschriften. Tagung in Berlin, Mai

1987, Klengel H. − Sundermann W. (ed.), (SGKAO 23), Berlin, s.85-90.

Arıkan, Y., (1994), II. Murşili’nin Veba Duaları (CTH 378), Ankara. (Yayımlanmamış Dok-

tora Tezi)



380

Beal, R. H., (2002) “Hittite Oracles”, Magic and Divination in the Ancient World, Cirao-

lo L. − Seidel J. (ed.), Leiden-Boston – Köln, s.57-81.

Beckman, G., (1983), Hittite Birth Rituals, (StBoT 29), Wiesbaden.

Beckman, G., (2002), “Hittite Oracles”, Magic and Divination, s.57-81.

Boissier, A., (1935), Mantique Babylonienne et Mantique Hittite, Paris.

Cohen, Y., (2007), “Akkadian Omens from Hattuša and Emar: The šumma immeru and šum-

ma ālu Omens”, ZA 97, s.233-251.

Darga, M. (2013), Anadolu’da Kadın, On Bin Yıldır Eş, Anne, Tüccar, Kraliçe, Yapı Kredi

Yayınları, 1. Baskı, Yayına Hazırlayan: Emine Çaykara, İstanbul.

De Martino, S., (1992), Die mantischen Texte, (ChS 1/7), Roma.

De Martino, S., (2010), “Hittite Oracles on the Behavior of the Sacrificial Ram at the Time

of Its Slaughter”, Investigationes Anatolicae – Gedenkschrift für Erich Neu, Klin-

ger J. − Rieken E. − Rüster Ch. (ed.), (StBoT 52), Wiesbaden, s.61-64.

Dinçol, A., (1982), “Hititler”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, 1. Cilt, İstanbul, s.18- 120.

Dinçol, B., (1979), “Hititler’de Fal ve Kehanet”, Arkeoloji ve Sanat 4-5, s.6-10.

Frantz-Szabo, G., (1995), “Hittite Witchcraft, Magic and Divination”, Civilizations of the

Ancient Near East III-IV, (CANE III-IV). Jack M. Sason Editor in Chief, NewYork,

2007-2019.

Friedrich, J., (1952), Hethitisches Wörterbuch, Kurzgefasste kritische Sammlung der Deu-

tungen hethitischer Wörter, Heidelberg.

Friedrich, J., (1957, 1961, 1966), Hethitisches Wörterbuch, Erganzungsheft 1,2,3., Heidelberg.

Göetze, A., (1929), Die Pestgebete des Muršiliš, Kleinasiatische Forschungen 1/2, Weimar.

Göetze, A., (1933), Die Annalen des Muršiliš (MVAeG 38).

Göetze, A., (1957), Kleinasien, Munich.

Güterbock, H. G., (1956), “The Deeds of Suppiluliuma as Told by His Son, Mursili II (Con-

tinued)”, JCS 10/3, s.75-98.

Haas, V., (1987-1990), “Magie und Zauberei”, RlA 7, s.234-255.

Haas, V., (2006-2008), “Ritual. B. Bei den Hethitern”, RlA 11, s.430-438.

Haas, V., , (2008), Hethitische Orakel, Vorzeichen und Abwehrstrategien, Berlin-New York.

Haas, V.; Wegner, I, (1988), Die Rituale der Beschwörerinnen SALŠU.GI, Teil I: DieTexte,

(ChS I/5), Roma.

Hoffner, H. A., (1993), “Akkadian šumma immeru Texts and Their Hurro- Hittite Coun-

terparts”, The Tablet and the Scroll. Near Eastern Studies in Honor of William W.

Hallo, Cohen M. E. − Snell D. C. − Weisberg D. B. (ed.), Bethesda, s.116-119.

Hout, Th. P. J. van den, (2003-2005a ), “Omina (omens). B. Bei den Hethitern”, RlA 10, s.88-

90.



381

Hout, Th. P. J. van den, (2003-2005b), “Oralel (Oracle). B. Bei den Hethitern”, RlA 10, s.118-

124.

Imparati, F., (1985), “Auguri e scribi nella società ittita”, Fs Bresciani, s.255-269.

Kammenhuber, A., Orakelpraxis, Träume und Vorzeichenschau bei den Hethitern, (TH 7),

1976, Heidelberg.

Kimball, S.E., (2000), “Hittite ariya-: ‘Consult an Oracle’?”, Gs Carter, s.133-149.

Kimball, S.E., (2000), “Hittite ariya-: ‘Consult an Oracle’?”, 196 ASOR Meeting Abstracts,

s.51-52.

Klinger, J., (1998), “Zur Historizität einiger hethitischer Omina”, AoF 25, s.104-111

Košak S.; Müller, G. G. W., (2010-12-29), hethiter.net/: Catalog.

Lambert, W. G., (1997), Questions Addressed to the Babylonian Oracle. The Tamitu

Textes: Jean Georges Heinz (Derl.), Oracles et propheties dans l’antiquite, Paris, s. 85-

98

Laroche, E., (1971), Catalogue des Textes Hittites, Paris.

Laroche, E., (1952), “Elements d’haruspicine Hittite” RHA 54, s.19-48.

Laroche, E., (1958), “Lecanomancie Hittite“ RA 52/3, s. 150-162.

Laroche, E., (1970), “Sur le vocabularie de l’haruspicine Hittite” RA 64/2, s.127-139.

Laroche, E., (1971), Catalogue des textes Hittites. Études et Commentaires. Par-

is:Klincksieck

Lebrun, R., (1980), Hymnes et prieres hittites, Homo Religious 4, Louvain-la-Neuve.

Lefevre-Novaro, D.,– Mouton, A., (2008), “Aux origines de l’ichthyomancie en Ana-

tolie ancienne. Sources textuelles et données archéologiques”, Anatolica 34, s.7-52.

Hoffner, H. A., (1993), “Akkadian šumma immeru Texts and Their Hurro-Hittite Counterparts”,

Fs. Hallo, 116-119.

Reyhan, E., (2003), “Hitit Büyü Ritüellerinin Uygulama Şekilleri Üzerine Bir İnceleme” Arc-

hivum Anatolicum 6/2, Ankara, s.111-142.

Riemschneider, K., (1970), Babylonische Geburtsomina in hethitischer Übersetzung, StBoT

9, Wiesbaden.

Salvini, M.; Wegner, I., (1986), Die hethitisch-hurritischen Rituale des AZU-Priesters, Teil 1,

Die Texte, (ChS I/2), Roma.

Schoul, M., (1994), “Der Terminologie des hethitischen Textex KBo XVI 97 unter verg-

leichender Berücksichtigung akkadischer Orakeltexte und Lebermodelle I”, AoF 21,

s.73-124.

Schoul, M., (1994), “Die Terminologie des hethitischen SU-Orakels. Eine Untersuchung auf

der Grundlage des mittelhethitischen Textes KBo XVI 97 unter vergleichender

Berücksichtigung akkadischer Orakeltexte und Lebermodelle II”, AoF 21, s.247-304.

http://www.hethport.uni-wuerzburg.de/hetbib/abkabfr.php?ori=www.hethport.uni-wuerzburg.de&tbl=hetbib&s=Gs%20Carterhttp://www.hethport.uni-wuerzburg.de/hetbib/abkabfr.php?ori=www.hethport.uni-wuerzburg.de&tbl=hetbib&s=196%20ASOR%20Meeting%20Abstractshttp://www.hethport.uni-wuerzburg.de/hetbib/abkabfr.php?ori=www.hethport.uni-wuerzburg.de&tbl=hetbib&s=AoFhttp://www.hethport.uni-wuerzburg.de/hetbib/abkabfr.php?ori=www.hethport.uni-wuerzburg.de&tbl=hetbib&s=Anatolica



382

Schuler, E. von, (1965), Die Kaškaer. Ein Beitrag zur Ethnographie des alten Kleinasien,

Berlin.

Schuler, E. von, (1987-1990), “Literatur bei den Hethitern”, RlA 7, s. 66-75.

Schwemer, D., (2002), “Karaciğer Falı, Talih Falı, Kuş Uçuşu Falı ve Düş Yorumları. Ala-

met Yorumunun Türleri ve İşlevleri”, Hititler ve Hitit İmparatorluğu, 1000 Tanrılı

Halk. Die Hethiter und ihr Reich, das Volk der 1000 Götter, W. Jakob (ed.), Bonn, s.

453-455.

Singer, I. (2002), Hitttite Prayers, Atlanta, Georgia.

Singer, I.,(2002), “Kantuzzili The Priest and The Birth of Hittite Personal Prayer” Tara-

cha P. (ed.) Silva Anatolica, Anatolian Studies Presented to Maciej Popko on the Occa-

sion of His 65th Birthday, Warsaw, s.301-312,

Sommer, F., (1932), Die Ahhiyawa-Urkunden, München.

Sommer, F. - Ehelolf, H., Das hethitische Ritual de Papanikri von Komana (KBo V I ), Leip-

zig 1924.

Starr, I., (1990), Queries to the Sungod. Divination and Poitics in Sargonid Assyria, Hel-

sinki.(State Archives of Assyria 4)

Süel, A. (2013), “Šapinuva’nın Kraliçesi Taduhepa”, A. Muhibbe Darga, Anadolu’da

Kadın, On Bin Yıldır Eş, Anne, Tüccar, Kraliçe, , Yapı Kredi Yayınları, 1. Baskı:,

s.137-145,Yayına Hazırlayan: Emine Çaykara, İstanbul.

Süel, A., (1985), Hitit Kaynaklarında Tapınak Görevlileri İle İlgili Bir Direktif Metni, A.Ü.

Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Basımevi No: 350, Ankara.

Şahinbaş-Erginöz, G., (1999), Hititlerde Anatomi ve Tıp, İstanbul Üniversitesi Edebiyat

Fakültesi Yayınları No: 4218, İstanbul.

Wilhelm, G.,(1998), “Zwei mittelhethitische Briefe aus dem Gebäude C in Kuşaklı”,

MDOG 130, 175-187.

Ünal, A., (1973), “Zum Status der" Augures" bei den Hethitern”, RHA 31, s. 27-56.

Ünal, A., – Kammenhuber, A., (1974), “Das althethitische Losorakel KBo XVIII 151”, ZVS 88,

s. 157-180.

Ünal, A., (1983), Hitit Sarayındaki Entrikalar Hakkında Bir Fal Metni (KUB XXII 70 = Bo

2011), Ankara.

Ünal, A., (1988), “The Role of Magic in the Ancient Anatolian Religions According to the Cu-

neiform Text From Boğazköy” Essays on Anatolian Studies in the secons Millenium

B.C., Wiesbaden, s. 52-85.

Ünal, A., (2003), Hititler Devrinde Anadolu Kitap 2, İstanbul:Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
http://www.hethport.uni-wuerzburg.de/hetbib/abkabfr.php?ori=www.hethport.uni-wuerzburg.de&tbl=hetbib&s=MDOGhttp://www.hethport.uni-wuerzburg.de/hetbib/abkabfr.php?ori=www.hethport.uni-wuerzburg.de&tbl=hetbib&s=RHAhttp://www.hethport.uni-wuerzburg.de/hetbib/abkabfr.php?ori=www.hethport.uni-wuerzburg.de&tbl=hetbib&s=ZVS

publication date 16.02.2017 20.03.2017 sedef...

Documents