Prostorno planiranje za geografe

Prostorno planiranje kao djelatnost u prostoru

Prostor

Pojam i definicija prostora

Prostor je predmet proučavanja nauke o prostoru, odnosno prostornog planiranja. Prostor je također predmet izučavanja i drugih srodnih nauka, pa ga je potrebno sagledati i definisati sa više aspekata. U prostornom planiranju najčešće se koristi podjela prostora na:

Prirodnu (biološku) sredinu; Društvenu sredinu; i Stvorenu (fizičku, kulturnu, vještačku...) sredinu.

Prirodna sredina je okvir, uzrok i posljedica svega što se u njoj dešava i u kojoj važe prirodni zakoni. Društvena sredina je posljedica djelovanja čovjeka kao najvažnijeg elementa prirodne sredine. Stvorena sredina je fizički odraz ljudskog djelovanja u prirodnoj sredini.

Prvi pokušaji definisanja prostora nastali su još u antičko doba kada su mnogi čuveni filozofi pokušavali odgonetnuti da li je prostor tvorevina ljudskog uma ili objektivna stvarnost. Demokrit je tvrdio da postoji prazan prostor i da u njemu postoje atomi, dok je Leukip tvrdio da je prostor realnost lišena tjelesne egzistencije. Platon je uveo geometriju u nauku o prostoru, dok je Aristotel razvijao teoriju mjesta (toposa) po kojoj je prostor zbir svih mjesta. Titus Lukrecijus Karus je tvrdio da je prostor u funkciji realnog svijeta kojeg čini prazan prostor i predmeti u tom prostoru koji se kreću.

Tek u XVII vijeku nastaje Dekartov koordinatni sistem koji praktično predstavlja razradu Euklidove teorije prostora. Sve do XX vijeka klasična saznanja i predstava o prostoru se proširuju, a Euklidova geometrija koja daje realnu predstavu fizičkog prostora postaje osnova mnogobrojnih teorija o prostoru. Pojavom Ajnštajna klasična nauka o prostoru se iz temelja mijenja, jer se pored tri dimenzije prostora (dužina, širina i visina) uvodi i četvrta dimenzija vremena, odnosno teorija o zakrivljenosti prostora i relativnosti vremena.

Do prije 60 godina geografija je bila dominantna nauka u proučavanju naseljenog prostora o čemu svjedoče i sačuvani termini kao što su geografska sredina i Landšaftna sfera koje označavaju čovjekov, tj. naseljeni prostor. Landšaftna sfera obuhvata površinu zemlje do dna mora i oceana sa hidrosferom, zemljišni pokrivač, biocenozu, stanovništvo i sve ono što je stvoreno ljudskim djelovanjem. Sa tehnološkim napretkom i osvajanjem svemira granice ove sfere se svakim danom sve više proširuju. Današnja nauka naseljeni prostor definiše se kao skup životnih faktora uključujući i prostor kao fizičku kategoriju koji ljudska zajednica mijenja dajući mu pozitivne ili negativne vrijednosti.

1

Gidieon smatra da prostor ima centar u kojem se nalazi čovjek, te je stoga ograničen i nije neutralan, tj. on je konačan, heterogen, subjetivno definisan i opažan, a rastojanja i pravci su mu određeni u odnosu na čovjeka. U prostorno-planerskom smislu prostor se definiše kao teritorija zemlje, regije, kantona, opštine i sl. U urbanističkom smislu prostor se tretira kao teritorija naselja i njegovih dijelova. U arhitektonskom smislu prostor je definisan materijalnim oblicima arhitektonskih objekata namijenjenih stanovanju, radu i rekreaciji, a isto tako i manje prostorne cjeline u okviru tih objekata kao što su sobe, hale, kancelarije, sale i sl. Dakle, prostor kao predmet planiranja je apstraktni i prazni prostor, odnosno prostor koji je ispunjen živom i neživom prirodom u jednom složenom sistemu. U tom prostoru postoji čovječanstvo koje ga mijenja svojim djelovanjem u cilju obezbjeđenja boljih uslova za život. Prostor i priroda su izvorno nacionalno bogatstvo svake ljudske zajednice i presudno utiču na materijalni i duhovni razvoj i standard te zajednice. Na kraju se može dati i jedinstvena definicija prostora koja glasi: „prostor je realni okvir življenja koji je određen sa tri dimenzije: širinom, visinom i dužinom i može biti prirodni i stvoreni, a karakterišu ga prirodni (zemljište, klima, morfologija), ekonomski (nivo proizvodnje, zaposlenost...), socijalni (karakteristike stanovništva) i tehnički (infrastrukturni) sistemi.“

Prostor kao predmet prostornog planiranja

Prostor kao predmet nekog prostornog plana je složena i dinamična i u velikoj mjeri iracionalna kategorija, jer zavisi od ponašanja ljudi koji ga naseljavaju i koriste zbog čega i plan kao rezultat planiranja tog prostora ne može nikada biti u potpunosti racionalan i efikasan. Prostor kao predmet prostornog planiranja također istovremeno predstavlja i objektivnu i subjektivnu kategoriju. Objektivna kategorija proizilazi iz fizičkih i mjerljivih osobina i dimenzija prostora, jer se u njemu odvijaju ekonomski i ekološki mjerljive aktivnosti sa veoma određenim fizičkim posljedicama. Subjektivna kategorija proizilazi zato što shvatanje odnosa, uzroka i posljedice u određenom prostoru podliježe specifičnom i subjektivnom obrascu ljudskog mišljenja uslovljenom mentalitetom, genetskim osobinama, kulturom, estetskim osjećajem i drugim nemjerljivim kategorijama ljudskog uma i duha.

Prostor kao resurs

Prostor na specifičan i različit način pruža razne mogućnosti razvoja nekog područja. Ove mogućnosti stanovnici regiona ili općine na različite, ali i na najbolje moguće načine trebaju da koriste za sopstvene potrebe, kao i za potrebe svog ekonomskog, duhovnog, socijalnog i kulturnog razvoja.

2

Sa čisto funkcionalističkog gledišta prostor kao resurs se može promatrati kao:

Resurs za proizvodnju hrane; Resurs za ekstrakciju sirovina (minerali, rude i sl.); Resurs za korištenje šuma (proizvodnja, zaštita, estetika, privreda, rekreacija i sl.); Resurs za proizvodnju energije; Resurs za gradnju i razvoj naselja; Resurs za odvijanje aktivnosti u prirodi (rekreacija, turizam); Resurs estetskog i duhovnog doživljaja; i Resurs za posebne funkcije (vojne, zaštitne i sl.).

Prema principu integralnog posmatranja prostor je moguće definisati i kao:

Prostor kao resurs prirodnih osobina i vrijednosti u kojem dominiraju ekstraktivne djelatnosti, prirodne cjeline, landšaftne cjeline i sl.;

Prostor kao resurs za naseljavanje i aktivnosti u kojem dominira naseljska struktura i aktivnosti koje se u njoj i oko nje odvijaju;

Prostor kao resurs mješovitih osobina u kojem se miješaju naselja i naseljske aktivnosti sa cjelinama prirodnih osobina ili ekstraktivnih aktivnosti; i

Prostor kao resurs posebnih osobina i vrijednosti koje čine prostori oko spomenika kulture i spomeničkih kompleksa, vojnih kompleksa i sl.

Zbog svega navedenog prostorno planiranje se može smatrati aktivnošću kontrole promjena na datom prostoru. Ukoliko se zaključi da je prostor kao resurs apsolutno dinamičan i relativno obnovljiv, zadatak u prostornom planiranju jeste da se procijeni u kojoj mjeri određene aktivnosti utiču na promjene kapaciteta resursa, a u kojoj mjeri je prostor u stanju da regeneriše pojedine resurse. Ta linija razgraničenja opterećenja ili eksploatacije i kapaciteta, tj. mogućnosti obnavljanja resursa i to u dinamičkom smislu predstavlja i najodgovorniji dio zadatka prostornog plana.

Prostor kao ograničenje

Prostor sam po sebi predstavlja ograničenu kategoriju. Granice u prostornom planiranju su uglavnom administrativnog karaktera i striktno određuju polje u kojem se mogu donositi odluke, te time ograničavaju određeno područje ili prostor. Savremeni procesi globalizacije teže prevazilaženju granica uvođenjem šireg prostora od administrativnih granica uvođenjem transgraničnih regija koje povezuju prostor dva ili više regiona, odnosno dviju ili više pokrajina ili država i sl. Također i sama struktura svakog prostora (koji je predmet planiranja) sadrži u sebi određena ograničenja koja mogu biti:

Fizička; Funkcionalna; ili Dinamička.

3

Tako se npr. fizička ograničenja javljaju u vidu visokog nivoa podzemnih voda, postojanja klizišta, neplodnog zemljišta i sl., te se moraju uvažavati kao ograničenja ili slabosti (ranjivost) određenog prostora ili se u određenim slučajevima moraju eliminisati.

Funkcionalna ograničenja se javljaju kao privredna, funkcionalna, upravna, finansijska, infrastrukturna, hidrološka, energetska i druga ograničenja kapaciteta, te čine najbitniji faktor koji određuje nivo i brzinu razvoja područja.

Dinamička ograničenja se javljaju npr. u vidu iskorištavanja mineralnih sirovina, povećanja stepena zagađenosti vazduha u određenoj sredini i sl., a ograničenja se manifestuju u dozvoljenim granicama promjene sredine koje iz toga proističu.

S obzirom da su sva ova ograničenja veoma osjetljiva na planerske intervencije koriste se pragovi razvoja koji operišu limitima razvoja u fizičkom, tehničkom ili finansijskom smislu ukazujući na put prevazilaženja tih limita.

Prostor kao vrijednost

Prostor kao konkretna i određena kategorija, odnosno kao predmet percepcije i shvatanja može se posmatrati prema više kategorija. U prostornom planiranju ovo se odnosi na sljedeće kategorije vrijednosti:

Vrijednosti prirode, u koje spadaju svi oni elementi prirode koji prema opštim i specifičnim kriterijumima imaju opšti značaj za stanovnike i koji kao takvi podliježu određenom režimu zaštite;

Kulturno-historijske vrijednosti, u koje spadaju svi značajniji objekti, ambijenti i prostorne cjeline koji prema kriterijumima zaštite kulturnih dobara imaju vrijednost od opšteg ili lokalnog značaja, pa se kao takvi štite različitim mjerama zaštite;

Predione ili pejzažne cjeline, koje predstavljaju posebnu vrijednost i sa ekološkog i sa estetskog stanovišta, te se čuvaju instrumentima prostornog planiranja;

Simboli i reperi, koji inače nisu predmet zaštite, ali koje prostorni planer mora da identifikuje radi organizacije prostora u rješenjima prostornog plana;

Materijalne vrijednosti, u koje spadaju aktivnosti od značaja za razvoj kao i objekti određenog nivoa vrijednosti i značaja za život, rad, rekreaciju i komuniciranje; i

Ekološke vrijednosti, koje se definišu posebnim istraživanjima i koje je planer dužan da prepozna i poštuje prilikom definisanja rješenja u prostornom planu kao što su biološke cjeline, ekostaništa, biodiverzitet i sl.

Potencijali i slabosti prostora

Potencijali i slabosti za razvoj svakog prostora ogledaju se u nekoliko povoljnih, odnosno nepovoljnih faktora (činilaca) koji se dijele na dvije osnovne grupe, tj. na prirodne i stvorene.

4

Prirodni faktori koji utiču na razvoj u prostoru, mogu se rasporediti po svojoj srodnosti:

Hidrografija i hidrologija (vode, izvori, rijeke, vodoplavna zemljišta, bare, močvare, podzemne vode) u primjeni (melioracija, odvodnjavanje, navodnjavanje, ozdravljenje zemljišta, izvorišta vodovoda);

Klimatologija (vjetrovi, padavine, temperatura); Uslovi za izbor naselja su: karakter klime, veličina, odnosno količina vodenih

taloga, vlažnost vazduha, oblačnost, učestalost javljanja i brzina vjetrova, magle, osunčavanje, strujanje vazduha, mikroklima, snježni pokrivač, pogodnost klime za izletišta, izletnička mjesta i mjesta za fiskulturu.

Konfiguracija terena (reljef, pobrđa, uvale, ravnice, plastika terena i njegov karakter, prirodni elementi);

Geografija (geografski položaj, oblik, zemljišta, planine, rijeke, jezera i dr.); Geologija (rudna nalazišta, sastav zemljišta i površinskog sloja, biljni svijet, analize

nosivosti tla i i pogodnosti gradnje); Prirodna bogatstva (bogatstvo nalazišta minerala, ruda i td.); Prirodne pojave (elementarne nepogode, trusni pokreti, suše, poplave i td.).

Stvoreni faktori kao pokretačke sile u razvoju nekog prostora mogu se svrstati u grupe:

Demografija-podaci o broju stanovništva, prosječan godišnji prirodni (višak novorođenih prema umrlim) i mehanički (imigracioni) priraštaj, struktura domaćinstava, kretanje stanovništva (doseljavanje, raseljavanje-migracije), prosječna gustina naseljenosti, zdravstveni uslovi;

Historijski razvoj-pregled razvoja kroz historiju, historijski spomenici i historijska mjesta, opšte osobine, navike i kulturno stanje;

Saobraćaj-značaj i pravci saobraćajnica, vidovi i vrste saobraćaja, kapaciteti; Privreda-vrste glavnih djelatnosti, industrija, poljoprivreda, energetski izvori,

šumarstvo, ribarstvo, lov, rudarstvo, zanatstvo, turizam, ugostiteljstvo i trgovina; Društveno-socijalne djelatnosti-briga o čovjeku, društveno uređenje,

kulturno-prosvjetno uzdizanje, socijalno-zdravstvene prilike; Umjetnička djelatnost-arhitektura, vajarstvo, skulptura, plastično oblikovanje,

ozelenjavanje; Ekonomski faktori-uloga vodećih gradova u razvoju privrede, ekonomski razvoj

zemlje, porast gradskog stanovništva, uslovi razvoja gradova i td.; Fizički faktori-urbanizacija prostora izražena planiranjem i projektovanjem, jedinica

stanovanja, regionalno planiranje, državno planiranje, naslijeđena izgrađenost i td.; Administrativni faktori-uređenje zemlje, planski raspored privrede, komunalni

sistem, administrativna podjela i td.

Prostor i okoliš predstavljaju temeljno i iskonsko dobro i ograničen prirodni izvor svakog područja, te je neophodna ekološka svijest o očuvanju ukupnog prostora kao ograničenog dobra.

5

Pojam i definicija prostornog planiranja

Prema opštoj definiciji prostorno planiranje predstavlja aktivnost u prostoru koja povezivanjem naučnih i tehničkih saznanja rješava probleme društveno-ekonomskog razvoja u prostoru koje tržišni i administrativni sistem nisu u stanju da riješe. Prostorno planiranje se razvilo u XX vijeku mada je od prve pojave ljudske civilizacije i prvih gradova u Mesopotamiji postojala potreba i težnja da se određeni prostor planski uredi. Ta težnja je vremenom kroz tehnološki razvoj i porast stanovništva i naselja postajala sve izraženija dok nije poprimila današnju formu. U početku se taj interes za uređenje prostora svodio na gradska naselja u želji da se zadovolje određeni kanoni u položaju i obliku određenih sakralnih objekata u gradu i odbrambenih zidina i kula koje su opasavale gradove, da bi se vremenom taj interes širio od naselja do regije i na kraju do teritorija jedne države. Iz svega navedenog proizilazi da je potreba za planskim uređenjem naselja vijekovima evoluirala sve do potrebe da se uredi širi prostor i za druge društvene aktivnosti, a ne samo za stanovanje. Od urbanističkog planiranja nastalo je regionalno planiranje, a od regionalnog planiranja prostorno planiranje. Treba imati u vidu da prostorno planiranje nije nauka, jer nema izgrađen sopstveni sistem pojmova niti izgrađene teorijske konstrukcije zasnovane na tim pojmovima, iako ima sopstvenu metodologiju i predmet proučavanja. Zato se i kaže da je prostorno planiranje posebna istraživačka aktivnost ili praksa koja se zasniva na nauci i naučnim analizama. Osnovna svojstva prostornog planiranja su ciljevi, zadaci, prioriteti, strategije, instrumenti, realizacija i monitoring. Do danas nije stvorena jedinstvena definicija prostornog planiranja, ali postoji više definicija koje iz različitih naučnih aspekata objašnjavaju njegovu kompleksnost i interdisciplinarnost:

Prostorno planiranje je predviđanje budućnosti i smanjenje neizvjesnosti od te budućnosti;

Prostorno planiranje je proces odlučivanja o odgovarajućoj akciji u budućnosti kroz vršenje niza izbora;

Prostorno planiranje je proces kojim se bira određeni pravac akcije radi ostvarenja postavljenih ciljeva;

Prostorno planiranje je postavljanje i zajedničko utvrđivanje ciljeva koji se žele postići u budućnosti uz istovremeno planiranje sredstava za ostvarenje tih ciljeva;

Prostorno planiranje ima svrhu da život učini kvalitetnijim i povoljnijim; Prostorno planiranje je metod kojim se ostvaruju zadaci uređenja prostora; Prostorno planiranje je sistem mjera i aktivnosti usmjerenih ka multidisciplinarnom

istraživanju prirodnih i stvorenih resursa na određenoj teritoriji, te ocjeni njihove neiskorištenosti uz istovremeno identificiranje podsticajnih i ograničavajućih faktora razvoja, mogućnostima razvoja, prioritetima u razvoju i na kraju obezbjeđenju planskih rješenja i mjera po kojima bi se prostor uređivao i racionalno koristio. (B. Piha 1973.)

6

Prostorno planiranje je prošlo kroz nekoliko faza, od administrativne i tehničke do društveno-ekonomske i savremene faze koju karakterišu principi održivog razvoja. Principi i kriteriji održivog razvoja predstavljaju polaznu osnovu za planiranje razvoja naselja, regiona, nerazvijenih područja i depresivnih i ekološki ugroženih zona i gradova pri čemu se u razvojne tokove ugrađuju principi generacijske i teritorijalne pravde. Generacijski princip znači da sadašnja generacija prilikom eksploatacije prirodnih i stvorenih resursa ne smije da ugrozi egzistenciju budućih generacija, dok teritorijalni princip znači da sve teritorije i regioni treba da budu osposobljeni da pod jednakim uslovima ubiru blagodeti savremenog razvoja. (Janić 1998.)

Prostorno planiranje je također djelatnost planiranja neke teritorije s ciljem stvaranja povoljnih uslova za život i rad njegovih stanovnika, odnosno da bi se na toj teritoriji ostvario optimalan razmještaj stanovništva i privrednih djelatnosti, te da bi se osiguralo optimalno iskorištavanje zemljišta uz istovremenu zaštitu okoliša i očuvanje estetskih i kulturnih vrijednosti tog prostora. Kraća definicija glasi da prostorno planiranje rješava optimalan raspored ljudi, dobara i djelatnosti na određenoj teritoriji, a radi njegove optimalne upotrebe. Prostorno planiranje se također bavi i uređenjem određenog prostora koji nastanjuje ljudsko društvo u njegovoj cjelokupnosti uzimajući u obzir sve specifičnosti postojećih i potencijalnih uslova od fizičkih, bioloških, ekoloških, pejzažnih do demografskih, ekonomskih, socioloških i političkih. Naselja, a posebno gradovi se u tom prostoru promatraju kao „tačke“, bez dimenzije ili ovisno o mjerilu s obzirom na ciljeve plana kao površine i to isključivo ukupnog gradskog administrativnog teritorija. Na obje teritorije imaju uticaj druge nauke koje se kreću u određenim društvenim uslovima, ali i društveni interesi i društveno opredjeljenje izraženo političkom voljom zakonodavnih institucija društva. Iz svih gore nabrojanih definicija proizilazi da je prostorno planiranje proces i da ima dinamičan karakter, a da je prostorni plan slika željenog stanja i da ima statički karakter. Najbitniji elementi prostornog planiranja su vrijeme i prostor, jer se svaki prostorni plan radi za neki vremenski period u budućnosti i za određeni prostor, odnosno teritoriju. Da bi se predvidjela budućnost mora se poznavati prošlost i analizirati sadašnjost iz čega proizilazi da i vrijeme ima svoj dinamički karakter koji se manifestuje kroz:

Retrospektivu (respekciju ili prošlost); Savremenost (sadašnjost); i Prospekciju (budućnost ili perspektivu).

Za razliku od drugih nauka koje imaju analitički karakter, osnovni zadatak prostornog planiranja leži u sintezi tj. kauzalnosti, kojom se dovode u vezu određene pojave i procesi na nekoj teritoriji.

Može se zaključiti da je prostorno planiranje nužna posljedica promjena u prostoru koju izaziva određeni broj uticajnih elemenata unutar i izvan tog prostora. Pri tome prostornog planera prije svega interesuju one aktivnosti koje su više vezane za zemljište.

7

Uopšteno govoreći, smisao prostornog planiranja i leži u adekvatnom organizovanju akivnosti u prostoru, ali i u adekvatnom organizovanju prostora za obavljanje određenih aktivnosti. To se postiže prije svega usklađivanjem planova i programa razvoja sa stanovišta racionalnog korištenja prostora i dobara u prostoru.

Iz svega navedenog se može izvesti i jedinstvena definicija prostornog planiranja koja glasi:

Prostorno planiranje je interdisciplinarna djelatnost i institucionalni i tehnički oblik upravljanja razvojem na određenom prostoru, a kojom se, na osnovu procjene razvojnih mogućnosti u granicama specifičnosti tog prostora, zahtjeva zaštita prostora i očuvanje kvaliteta okoline, određuju namjene prostora i površina, uslovi za razvoj djelatnosti i njihov razmještaj u prostoru, uslovi za poboljšanje i urbanu obnovu izgrađenih područja, te uslovi za ostvarivanje planiranih zahvata u prostoru.

Planiranje prostora i naselja je integralni dio jedinstvenog sistema planiranja i programiranja razvoja, i predstavlja obaveznu i kontinuiranu djelatnost svih političko-teritorijalnih jedinica. Pri tome treba imati u vidu da su urbanističko planiranje, regionalno planiranje, teritorijalno planiranje i svi ostali vidovi planiranja samo dijelovi tog jedinstvenog i integralnog prostornog procesa. Često se koristi pojam teritorijalno planiranje koje obuhvata ključne elemente planiranja stanovništva kao što su natalitet, formiranje porodica, obrazovanje radne snage, usmjeravanje stanovništva prema određenim teritorijama ili regionima i sl.

Predmet, cilj i zadaci prostornog planiranja

Predmet prostornog planiranja

Predmet prostornog planiranja je prostor sa svim prirodnim i antropogenim sadržajima kojeg čini geografska sredina, prirodna sredina, prirodna bogatstva i prirodni pejzaži. Predmet prostornog planiranja je i određeno područje ili teritorija koja se određuje političko-teritorijalnim ili ekonomsko-geografskim kriterijumom. Prema veličini područja određuje se i vrsta plana, odnosno metodologija planiranja prema obimu i prostranstvu. Najveće područje po prostranstvu je državna teritorija, zatim teritorija entiteta, distrikta, općine ili područja posebnih obilježja sve do teritorije grada, naselja ili njegovog dijela. Predmet prostornog planiranja je i razvoj u tom prostoru koji utiče na stanovanje i rad, odnosno na planiranje organizacije prostora, na uređivanje životne sredine i na određivanje uslova za izgradnju objekata svih namjena. (Kicošev, Dunčić 1998.)

Ciljevi u prostornom planiranju

Ciljevi u planiranju predstavljaju stavove i shvatanje prostora u opštem ili zajedničkom interesu određene društvene zajednice koja odlučuje o planu. Na taj način ciljevi postaju ozbiljan zadatak za prostorne planere koji prije formulisanja plana moraju dati odgovore na mnoge pitanja.

8

Odgovori na ta pitanja su u stvari ciljevi plana u smislu: zašto se radi prostorni plan, zašto upravo u određenom vremenu i prostoru, zašto se biraju određena rješenja i td. Prema osnovnom pitanju „zašto“ formuliše se društvena volja u vidu ciljeva plana. Cilj prostornog planiranja se može definisati i kao usaglašavanje ekonomskog i socijalnog razvoja na određenoj teritoriji i u određenom vremenskom periodu stvaranjem optimalnih uslova razvoja, obezbjeđivanjem minimalnih troškova izgradnje i smanjivanjem neizvjesnosti razvoja. Ovi su ciljevi različiti od države do države, od regiona do regiona, pa čak i od jednog naselja do drugog, a zavise od stepena privrednog razvoja, od životnog standarda, od političkog sistema, od socijalnih uslova, od postojeće izgrađenosti prostora ili u krajnjem slučaju od posebnih želja stanovnika određenog područja. Postoje zajednički (opšti ili globalni) i posebni (pojedinačni) ciljevi. Globalni ili zajednički ciljevi svake zajednice su stvaranje funkcionalne, ekonomične, humane i estetske sredine uz istovremeno stvaranje harmoničnih uslova za život i rad ljudi kako bi se obezbijedio brz, uravnotežen i stabilan razvoj te zajednice. Posebni ciljevi prostornog planiranja su:

Usaglašavanje razvoja određenog prostora; Usaglašavanje načina i režima korištenja prostora sa njegovim prirodnim

karakteristikama; Utvrđivanje osnovne namjene i korištenje zemljišta; Optimalan razmještaj svih prostornih sistema i mreže naselja; Stvaranje optimalnih uslova za razmještaj primarne, sekundarne i tercijarne

djelatnosti; Aktiviranje i zaštita prirode i antropogene vrijednosti i uključivanje istih u prostorni

i opšti razvoj; i Obezbjeđenje zaštite od prirodnih katastrofa, elementarnih nepogoda ili opasnosti

u slučaju ratnih dejstava.

Veoma je teško definisati opšte ciljeve razvoja nekog područja mada oni predstavljaju osnovnu temu javnog interesa, odnosno osnovnu kategoriju svakog prostornog plana. Pošto su planovi u suštini prijedlozi konkretnih akcija u prostoru za dostizanje određenih ciljeva, planer mora da obrazloži svoj stav o opštem interesu kao jedan jedinstveni cilj ili kao više manjih ciljeva društvene zajednice za čije potrebe se radi plan. Ti ciljevi treba da dobiju ocjenu u demokratskom političkom procesu izrade i donošenja plana. Svi pojedinačni ili posebni ciljevi stvaraju jednu zajedničku viziju određenog područja i društveno-političke zajednice na tom području. Vizija je, dakle slika željenog stanja. Ciljevi pomažu ostvarenju društvenog interesa da se dopre do pravog odgovora na pitanje kakvi se odnosi u prostoru žele i mogu li se oni ostvariti.

9

Kod formulisanja ciljeva prostornog plana treba prethodno fiksirati nekoliko pretpostavki, koje služe za identifikaciju kriterijuma za ciljeve, a to su:

Ciljevi treba da predstavljaju odraz potreba stanovnika određenog prostora u datim i precizno određenim okvirima realnih mogućnosti;

Ciljevi treba da odraze one potrebe i želje koje su karakteristične za stanovnike određenog prostora u odnosu na šire prostore, ali i u odnosu na lokalnu sredinu;

Identifikaciji potreba i želja treba da prethodi ispitivanje mogućnosti i vrijednosti prostora.

Podloga za identifikaciju potreba i želja u određenom prostoru može da se obrazuje na osnovu analize racionalnih i iracionalnih karakteristika određene sredine. Politike koje imaju neosporni uticaj na formulisanje ciljeva planiranja, pa samim tim i na postupak planiranja i vrednovanja po svojoj osnovnoj prirodi, koja proističe iz prirode ljudskog karaktera, mogu da budu konzervativne, progresivne ili pragmatične, a njihov interes se koncentriše oko sljedećih oblasti:

Oblast privrednog rasta i razvoja (razvoj); Oblast socijalne organizacije i ravnoteže (uređenje); Oblast zaštite prirodnih i društvenih vrijedosti (zaštita).

Kojoj će od ove tri oblasti dati prednost zavisi u najvećoj mjeri od trenutne prevage političkih snaga. U zavisnosti od vrste prostornog plana, tu prevagu je moguće očekivati kod prostornih planova posebne namjene, kod kojih ipak preteže uloga osnovne funkcije ili posebne namjene, dok se kod prostornih planova regiona ili države dešava veća ravnoteža bez obzira na političku orjentaciju vladajuće stranke. Pri tome se koristi vrednovanje, evaluacija ili valorizacija kao metod ili način odlučivanja u izboru između više varijantnih koncepcija ili alternativnih politika.

10

GENEZA CILjEVA

Slika 1. Shematski prikaz geneze ciljeva i kriterijumske osnove za analizu potencijala i slabosti prostora

Vrednovanje može da se odvija i kao kontinualni postupak u toku čitavog procesa pripreme plana, od značaja za formulisanje i prilagođavanje ciljeva, formiranje hipoteza i sintezno građenje određene strategije. Ovaj metod se uglavnom primjenjuje u induktivnom postupku prostornog planiranja kome je kriterijumska osnova za stvaranje strategija postojeće stanje datog prostora.

11

OPŠTI CILjEVI PLAN

DUGOROČNOG RAZVOJA

VRIJEDNOSTI

MOGUĆNOSTI

POTREBE I ŽELjE

SPECIFIČNI CILjEVI

AKCIONI CILjEVI

PLAN SREDNjOROČNOG

RAZVOJA

KRITERIJUMSKA OSNOVA

RACIONALNI ELEMENTI MOGUĆNOSTI IRACIONALNI ELEMENTI VRIJEDNOSTI

OPŠTE

-položaj

- ukupno stanje

-struktura

-ukupni procesi

SPECIFIČNE

-lokalno stanje

-struktura

-lokalni procesi

OPŠTE

-ukupno stanje

-ukupna tradicija

-ukupna ideologija

SPECIFIČNE

-lokalno iskustvo

-lokalna tradicija

-mentalitet

POTREBE ŽELjE

Da bi vrednovanje moglo da se obavi potrebno je da bude ispunjeno nekoliko preduslova:

Ciljevi koji se biraju treba da obuhvate što je moguće više posljedica koje mogu da budu od značaja u vrednovanju prednosti i nedostataka pojedinih strategija razvoja, uređenja ili zaštite prostora;

Treba da postoji jaka interakcija između oblika vrednovanja i oblika generisanja strategija;

Alternative treba da su izražene sa dovoljno detalja kako bi mogle da budu ispitane uz pomoć izabranih tekstova; i

Treba razlikovati dugoročne od kratkoročnih posljedica različitih strategija.

Zadaci prostornog planiranja

Zadaci prostornog planiranja proizilaze iz njegovih ciljeva i dijele se na opšte i posebne zadatke. Opšti zadatak prostornog planiranja je da se za određenu teritoriju i za određeni vremenski period utvrde ciljevi razvoja i prostorno oblikuju rješenja harmoničnog i racionalnog razmještaja stanovništva, njegovih privrednih i neprivrednih kapaciteta, infrastrukturnih sistema i objekata, kao i ukupne organizacije života i rada stanovništva na tom prostoru. Smatra se da je osnovni zadatak prostornog planiranja izrada prostornog plana koji sve subjekte prostornog planiranja upoznaje sa svim mogućnostima razvoja, ali i sa posljedicama izbora jednog od ponuđenih rješenja. U tu svrhu se uz plan nude i kriteriji za vrednovanje parametra prostornog uređenja. U kratkim crtama posebni zadaci prostornog planiranja mogu se definisati kao:

Organizacija prostora (svaki manji prostorni dio je u službi cjeline prostora); Uređenje prostora (usklađivanje razvoja i proizvodnih kapaciteta sa ekologijom); Opremanje prostora (izgradnja infrastrukturnih sistema i objekata); Usmjeravanje razvoja (donošenjem adekvatnih mjera i aktivnosti); Stvaranje funkcionalnih prostora (sinhronizacija rada, stanovanja, rekreacije i

kretanja); Stvaranje ekonomskog prostora (stvaranje uslova za život i rad sa malim utroškom

snage i sredstava); Stvaranje humane sredine (stvaranje sredine po mjeri čovjeka); Stvaranje estetski oblikovanog prostora (usklađivanje prirodnih i ljudskom rukom

stvorenih predjela i djela); i Zadovoljenje opštih potreba u naseljima i regionima.

Posebni zadaci prostornog planiranja zavise od vizije budućeg života i od razvijenosti proizvodnih snaga i produkcionih odnosa. Njima se ne definiše idealno stanje već realno, tj. moguće ostvarivo. U tom smislu potrebno je predvidjeti usklađivanje suprotnosti i nejednakosti u razvoju da bi se prevazišli evidentirani konflikti i protivrječnosti u razvoju.

12

Principi i temeljne osobine prostornog planiranja

Principi prostornog planiranja

Najvažniji i najčešće prisutni principi prostornog planiranja su:

1. Princip naučnosti; 2. Princip svestranosti; 3. Princip interdisciplinarnosti; 4. Princip angažovanosti; 5. Princip objektivnosti i realnosti; 6. Princip dugoročnosti; 7. Princip istovremenosti, 8. Princip konkretnosti; 9. Princip razvojnosti; 10. Princip kritičnosti; 11. Princip elastičnosti ili fleksibilnosti; 12. Princip kontinuiranog planiranja; 13. Princip permanentnog planiranja; 14. Princip demokratičnosti.

Posebni principi prostornog planiranja su:

1. Princip decentralizacije; 2. Princip podjele nadležnosti; 3. Princip javnosti; 4. Princip dogovornog odlučivanja; 5. Princip organizacione izdvojenosti.

Temeljne osobine prostornog planiranja

Temeljne osobine prostornog planiranja proizilaze iz predmeta planiranja, svojstvenih ciljeva, korisnika naučnih metoda i td., a osnovne su:

1. Društveno značenje; 2. Dugoročnost; 3. Svojstveni ciljevi; 4. Svojstveni korisnici; 5. Stručna osposobljenost planerske ekipe.

13

Opšta načela planiranja prostora bez obzira na koju se zemlju ili područje odnose zasnivaju se na:

Zaštiti prostora u skladu sa principima održivog razvoja; Zaštiti integralnih vrijednosti prostora i zaštiti i unapređenju stanja okoliša; Usaglašenosti interesa korisnika prostora i prioriteta djelovanja od značaja za državu; Usaglašenosti planskih dokumenata nižih nivoa sa planskim dokumentima države; Usaglašenosti planskih dokumenata uzmeđu administrativno-teritorijalnih jedinica

unutar države; Usaglašenosti planskih dokumenata države sa planskim dokumentima susjednih

država; Javnosti i slobodnom pristupu podacima i dokumentima značajnim za planiranje; i Uspostavljanju sistema informacija o prostoru u svrhu planiranja, korištenja zemljišta

i zaštite prostora države.

Prostorno planiranje regije-regionalno planiranje

Pojam regije i regionalizacije

Regija (ili region) ima više značenja, a u geografiji predstavlja dio zemljine površine ispunjen objektima koji su neorganskog (reljef, klima, voda, zemljište), organskog (biljke, životinje i čovjek) i antropogenog porijekla (ljudsko društvo i njegove vidljive tvorevine u prostoru). Jednostavnije rečeno to je područje koje posjeduje određene karakteristike po kojima se izdvaja od susjednih područja.

Da bi se neka regija prostorno definisala, potrebno joj je odrediti granice, odnosno odijeliti je od susjednih prostorno geografskih cjelina, a postupak rješavanja ove problematike naziva se regionalizacija. Ona obuhvata podjelu teritorije neke zemlje na određeni broj regija zbog pojednostavljenja administrativnih i upravnih poslova, ali može imati i neke druge ciljeve kao što su decentralizacija i jačanja regionalnih i lokalnih zajednica. Karakteristike koje određuju jedan region mogu biti jezičke, ekonomske, kulturne, etničke i td. One čine identitet određenog prostora i njegovu prepoznatljivost koja je veoma važna ne samo u prostornom planiranju regije nego i u njenoj arhitekturi i urbanizmu. Regionalizam ili identitet označava skladnost, istovjetnost, osobinu podudaranja podataka sa stvarnim činjenicama.

Regionalni razvoj predstavlja efikasno suprostavljanje pretjeranoj koncentraciji privrednih kapaciteta na jednom području uz istovremenu dekoncentraciju i zaostajanje u razvoju drugog područja, zatim racionalizaciju u razmještaju stanovništva i proizvodnje u prostoru uz paralelno otklanjanje naslijeđene neravnomjernosti u razvoju iz prošlosti.

Regionalna metoda razvoja omogućava efikasan izbor područja i privrednih djelatnosti koje će na najbolji mogući način doprinijeti bržem ekonomskom i društvenom razvoju.

14

Regionalizacija je najbolji način u otklanjanju neravnomjernosti u razvoju, ali istovremeno predstavlja i opasnost da se iskoristi u političke svrhe radi ostvarenja i nekih posebnih i specifičnih interesa. Kod određivanja granica neke regije postoji više teorijskih modela koji treba da odgovore šta je uopšte regija na nekom području, koja je njena površina, odnosno gdje su njene granice, koja je optimalna veličina određene regije, koji su dominantni kriteriji u određivanju neke regije i td. Ukoliko se ovim pitanjima priđe površno onda se može stvoriti veća šteta sa velikim posljedicama u dužem vremenskom periodu. Teorijski koncepti regionalizacije mogu se svrstati u četiri grupe:

Negeografski koncepti regionalizacije-Ovi koncepti u prvi plan stavljaju administrativne, historijske, tehničke i druge slične kriterije regionalne organizacije prostora. Prema dominantnom kriteriju određuje se i ime te regije. Zato su administrativne regije one regije čije se granice podudaraju sa administrativno-teritorijalnom podjelom zemlje bilo da je riječ o entitetima, kantonima ili distriktima.

Geografski koncepti regionalizacije-Ovi koncepti u prvi plan stavljaju geografske kriterije koji su raznovrsni i teorijski konzistentno elaborirani. Značajna su dva koncepta geografskih regija, tj. koncept prirodnih i koncept fizionomskih regija. Prirodne cjeline koje imaju iste ili slične reljefne, klimatske, hidrografske ili biogeografske osobine su prirodne regije, dok oni prostori gdje se geografski pejzaž uzima kao opredjeljujući kriterij za regionalizaciju čini fizionomske regije.

Ekonomsko-geografski koncept-Ovaj koncept podrazumijeva znatno kompleksniji pristup u izboru većeg broja raznovrsnih ekonomskih i geografskih kriterija. Zbog toga je identifikovano više vrsta regija kao što su ekološke, potencijalne regije, homogene ekonomske regije, planske regije, regije kao teritorijalno-proizvodni kompleksi i na kraju nodalno-funkcionalne regije. Ekološke regije čine prostore koji imaju iste ili slične prirodne uslove i izvore za privredni razvoj. Homogene ekonomske regije su one koje imaju istu ili sličnu proizvodnu ili socio-ekonomsku razvojnu strukturu. Regije kao teritorijalno-proizvodni kompleksi su heterogene cjeline različitih industrijskih, agrarnih ili drugih privrednih organizacija koje su međusobno i tijesno povezane na određenom prostoru.

Nodalno-funkcionalni koncept regionalizacije-S obzirom na jednostrane, pojednostavljene i necjelovite koncepcije regionalizacije nisu mogle dati odgovor u današnjim uslovima složenih i dinamičnih promjena u društvu pristupilo se nodalno-funkcionalnim konceptima regionalizacije kao najsloženijim i najcjelovitijim. Suštinu ovog koncepta čini funkcionalna veza centralnog mjesta ili pola razvoja i centralnih funkcija sa širom okolinom. Funkcionalno-gravitacijsko područje je površina regije koja predstavlja heterogeno ekonomsko područje i čiji su pojedini dijelovi komplementarni i u međusobnoj funkcionalnoj vezi, a sa dominantnim mjestom ili polom razvoja ostvaruje jače veze nego sa drugim centrima ili susjednim regijama. Te funkcionalne veze su raznovrsne, a mogu biti saobraćajne, gravitacione (težnja ljudi prema centru), u vidu cirkulacije roba i informacija untar regije.

15

Središta ovih regija zovu se nodalni centri.

Dosadašnji pokušaji regionalizacije BiH su uglavnom završavani neuspjehom, bez obzira o kojem teorijskom konceptu regionalizacije se radilo. Prvi pokušaji regionalizacije BiH započeli su još 1950. godine da bi se nastavili 1954., 1957., 1959., 1960., 1967., 1969., 1977. i 1992. godine.

U okviru regionalizacije postoji i problem vertikalnog diferenciranja regija, odnosno hijerarhijskog odnosa regija. U mnogim zemljama postoje različite hijerarhijske stepenice prilikom vršenja regionalizacije. U našoj geografskoj praksi najviše je u upotrebi hijerarhijska shema koju je dao S. Ilešić, kojom se sve regije dijele na: makroregije (velike regije), mezoregije (srednje regije) i mikroregije (male regije). Uz ove tri osnovne jedinice on je predložio i njihove manje cjeline, koje su u subkoordinacijskom odnosu prema njima: submakroregije, submezoregije i submikroregije.

Planiranje infrastrukture

Pojam i podjela infrastrukture

Sam pojam infrastrukture je složenica od dvije riječi. Prva prva riječ znači pod, dole, ispod, dok druga riječ znači građenje, sastav, raspored, sklop, građevinu i sl. Infrastruktura bi prema tome u izvornom značenju označavala sve tehničke instalacije postavljene u zemlju što u praksi nije slučaj. Zbog toga se dugo primjenjivala terminologija suprastrukture i infrastrukture pri čemu prva riječ označava urbane funkcije u službi građana, a druga riječ sve instalacije koje prate ove funkcije. Danas se u prostornom planiranju infrastruktura dijeli na:

Društvenu infrastrukturu; i Tehničku infrastrukturu.

Ovi sistemi se međusobno prepliću sa mrežom naselja i drugim urbanim i ruralnim aglomeracijama čineći sa njima cjelovit prostorni sistem. Njihov razvoj nije uvijek ujednačen, jer se pri izgradnji urbanih sadržaja u prostoru grade najosnovnije instalacije da bi se tek u kasnijim fazama te instalacije uvezale u širi gradski ili regionalni sistem. Zbog toga je razvijenost infrastrukture nekog područja proporcionalna stepenu ukupnog razvoja tog prostora. Infrastruktura sa svojim objektima i mrežama je fizički ugrađena u prostor, te funkcionalno povezuje sve različite funkcije u prostoru u jedinstven sistem. Svojim prostornim rasporedom, organizacijom i funkcijom ona značajno utiče na razvoj i produktivnost tog područja, pa samim tim povećava i životni standard stanovnika tog područja. Značaj infrastrukture se povećava sa urbanim razvojem.

16

Značaj infrastrukture u prostoru

Planiranje infrastrukture je sastavni dio prostornog planiranja i njegov najznačajniji segment. Infrastruktura čini „skelet“ ili „armaturu“ svakog prostora, te se ne može izdvojeno ni posmatrati niti rješavati. Planiranje infrastrukture se odvija na različitim nivoima i prati prostorno planiranje od lokalnog do državnog, pa čak i do internacionalnog nivoa. U prostornim planovima infrastruktura se posmatra kroz tri oblasti kao:

Komunikacije-cestovna mreža, željeznička mreža, vodoplovna mreža, saobraćajni terminali i telekomunikacije;

Hidrotehnika-regulacija vodotoka, navodnjavanje, odvodnjavanje, vodosnabdjevanje, kanalisanje otpadnih voda, prečišćavanje otpadnih voda i hidrantske mreže; i

Energetika-kapaciteti i instalacije za proizvodnju i snabdjevanje energije, plina, grijanja i td.

Planiranje infrastrukture je veoma zahtjevan i složen posao u koji su uključene mnoge struke od saobraćajne, građevinske, elektrotehničke, mašinske, pa do ekonomske, geološke, demografske i td. Postupak planiranja počinje od ocjene stanja, određivanja ciljeva, izrade alternativnih rješenja i vrednovanja. Sve se to mora uklopiti u širi sistem planiranja od državnog do međudržavnog nivoa.

Saobraćaj kao prostorni problem

Saobraćaj je najvažniji faktor u razvoju privrednog, prostornog i urbanističkog razvoja svakog područja, a saobraćajna koncepcija čini okosnicu svakog prostornog plana i čini njegov integralni dio. Dakle, saobraćajno planiranje je najvažniji dio prostornog planiranja i čini ga nekoliko faza:

Analiza razvoja saobraćaja u prethodnom periodu; Prognoza demografskog i privrednog razvoja i njihov uticaj na saobraćaj; Testiranje i vrednovanje mogućih rješenja; i Komparacija dobijenih rezultata sa ciljevima cjelovitog razvoja područja.

Razvoj saobraćaja je dinamičan proces i mora se stalno prilagođavati novonastalim društvenim okolnostima, jer saobraćaj obezbjeđuje povezivanje naselja i industrije. Proces planiranja saobraćaja u svom metodološkom pristupu treba da odrazi osnovnu postavku da su saobraćajna potražnja i ponuda međusobno povezani i uslovljeni kao i da su neodvojivi od ukupnog razvoja nekog područja. Planiranje saobraćaja kao i planiranje prostora uopšte odnosi se na budućnost, pa se u tom smislu planovi saobraćaja mogu raditi kao kratkoročni (godišnji) ili dugoročni (20-30 godina).

17

Isto tako postoje i dva nivoa planiranja u odnosu na osnovne zadatke koji se žele postići, a to su:

Strategijsko planiranje-podrazumijeva najširi i dugoročni plan razvoja saobraćaja; i Operativno planiranje-po pojedinačnim sektorima ili podsistemima koji čine

saobraćajnu osnovu.

Kod planiraja saobraćajnih površina mora se usvojiti dvojak pristup:

Saobraćaj se mora tretirati kao zaseban sistem funkcionalno organizovan i koordiniran; i

Saobraćaj se mora tretirati kao podsistem prostornog planiranja, tj. kao uzrok i posljedica namjene i organizacije prostora.

Prostorno planiranje saobraćajnih površina ima trodimenzionalan karakter. Sve grane transporta zajedno sa stabilnim i mobilnim sredstvima, kadrovima i organizacijama izvođenja tehnologije čine jedan saobraćajni sistem. Saobraćajni sistem i sistem naselja rezultiraju određenim saobraćajnim tokovima nekog opdručja, a onda ovi tokovi djeluju na daljni razvoj sitema i mreže naselja i ti procesi su stalni i neraskidivi. Saobraćaj je često i pokretačka snaga (pol rasta) nekog područja, jer svojim sistemom utiče na povećanje privrednih kapaciteta. Ukoliko su ovi kapaciteti skoncentrisani u jednom dominantnom naselju onda se kaže da je razvoj na ovom području monocentričan, a ukoliko su raspoređeni u više centara onda se govori o policentričnom razvoju. Cilj planiranja saobraćajnica je u tome da se za njihove koridore obezbijede potrebni prostori na svim nivoima prostornih planova, od lokalnog do državnog. Pri tome se mora voditi računa o dobroj saobraćajnoj povezanosti opština, regiona i države u cjelini. Društveni i privredni nivo razvoja neposredno utiču na saobraćajno planiranje, jer se brz i siguran transport ljudi i roba ne može ostvariti bez dobrih i sigurnih saobraćajnica. Na njihovu izgradnju pored društvenih utiču i prirodni faktori kao što su reljef, geomorfologija, klima i td. Nivo ukupne razvijenosti kao i ekonomski stepen razvoja neke zemlje u najvećoj mjeri zavisi i od nivoa razvoja saobraćaja zbog čega se on treba stalno pojačavati i dograđivati uporedo i balansirano sa ukupnim društveno-ekonomskim razvojem zemlje. Saobraćajna infrastruktura razvija se u tri karakteristična razvojna praga:

Inicijalni; Razvojni sa centrifugalnim dejstvom; Propulzivni sa centripentalnim dejstvom.

Saobraćaj povezuje regione i naselja, doprinosi homogenizaciji cijelog prostora, poboljšava transport ljudi i roba, povezuje i zbližava ljude i td. Međutim, saobraćaj izaziva i neke negativne pojave u prostoru, jer zauzima, pa samim tim i troši velike zemljišne površine, razdvaja naselja, razdvaja zemljišne posjede i uopšte utiče negativno na urbani standard bukom i zagađivanjem zraka. U BiH je uz modernizaciju ili izgradnju novih magistralnih i regionalnih puteva izgrađeno na desetine hiljada bespravnih objekata, najvećim dijelom u

18

putnom pojasu i sa bespravnim i direktnim priključkom na saobraćajnicu što je izazvalo saobraćajni kolaps na putevima, a sa njim i veliki broj saobraćajnih nezgoda. Ove saobraćajnice su postale zakrčene, umanjena im je funkcija, a onemogućeno je proširenje ili modernizacija zbog velikog broja bespravnih objekata u putnom pojasu. Pomiješan je motorni pješački saobraćaj i saobraćaj poljoprivrednih mašina i zaprežnih kola, a svaka diferencijacija ovog saobraćaja je onemogućena. Zbog toga se u rekonstrukciji i izgradnji novih saobraćajnica odabiru nove trase koje zaobilaze urbana područja. Zaštitni pojasevi oko saobraćajnica određuju se zakonom, odnosno prema značaju saobraćajnice.

Energetika i prostor

Elektroenergetika kao podsistem ukupne energetike uključuje niz aktivnosti od početnih istraživanja i studija mogućih rješenja preko planiranja, projektovanja i izgradnje zaključno sa eksploatacijom jednog cjelovitog tehnološkog, prostornog i ekonomskog sistema koji obuhvata proizvodnju, prenos, distribuciju i potrošnju električne energije. Prve elektrane su proizvodile jednosmjernu struju i bile su male snage. Napajale su okolno potrošačko područje, jer se električna energija zbog visokih gubitaka prenosila na vrlo kratka rastojanja i primjenjivala samo za osvjetljenje gradova. Otkrića obrtnog momenta polja i trofaznog asinhronog motora, zatim napredak u izgradnji električnih kablova i vodova, otvarao je postepeno sve veće područje primjene električne energije i uzrokovao izgradnju velikih elektrana naizmjenične struje. U elektroenergetskim sistemima, elektrane svih vrsta i tipova su međusobno spojene u jedinstvenu pogonsku cjelinu preko dalekovodne mreže visokog napona. Za proizvodnju električne energije danas se najviše koriste vodna i energija fosilnih goriva, tj. ugalj, nafta ili prirodni gas. Vodna energija se pretvara u električnu energiju u hidroelektranama, a energija fosilnih goriva u termoelktranama. Jedno vrijeme snažniju ekspanziju su imale i nuklearne elektrane čiji je razvoj danas usporen. Zadnjih godina se intenzivno traga za alternativnim obnovljivim izvorima energije, pa se sa sve više uspjeha grade solarne elektrane, vjetroelktrane, geotermalne elektrane i sl. Plinoopskrba kao dio energetike u prostornim planovima se pojavljuje u vidu:

Postrojenja za proizvodnju (zavise isključivo od geološkog sastava tla); Postrojenja za transport i skladištenje plina (naročito se tretiraju u prostornom

planiranju); Postrojenja za distribuciju plina potrošačima.

Razvod plinskih instalacija realizira se podzemno, u pravilu u koridorima prometnica i uvažavajući minimalne udaljenosti od najbližih građevina (10 m za visokotlačni plinovod). Plin se ukopava najpliće zato što nije podložan smrzavanju, ali i radi brže sanacije u slučaju oštećenja, te da ne bi došlo do oštećenja uzrokovanih drugim instalacijama. Zbog očuvanja ambijentalnih vrijednosti prostora, u historijskim jezgrama gradova plin se može koristiti i za javnu rasvjetu. Energovodi ili produktovodi su specifičan tip komunalne infrastrukture koji nije namijenjen javnom korištenju već omogućuje tehnološko povezivanje proizvodnih, uslužnih i drugih cjelina. Energovod kao magistralni opskrbni pravac npr. plinovod ili

19

naftovod, polaže se izvan naseljenih područja, a opskrba naselja se rješava najkraćim mogućim pravcem uz uvažavanje svih sigurnosnih zahtijeva. Kada ovi vodovi prolaze kroz naseljeno mjesto onda traže velike i skupe mjere obezbjeđenja u vidu sigurnosnih koridora. Produktovodi povezuju dva ili više industrijskih objekata i treba ih voditi izvan stambenih zona. Trebaju biti što kraći kako bi se smanjio rizik od mogućih oštećenja.

Hidrotehnika i prostor

Očuvanje režima vodenih tokova predstavlja osnovni uslov za eksploataciju okoline u svrhu izgradnje, a naročito za izgradnju i funkcionisanje puteva. Preuređenje riječnih korita, naprava na vodenim tokovima i objekata za upravljanje vodama mora biti prilagođeno postojećem i planiranom uređenju pojedinih vodenih tokova, bez uticaja na postojeći režim površinskih i podzemnih voda, te mora biti izvedeno u skladu sa direktivama koje se odnose na upravljanje vodama. Napuštene dijelove korita regulisanih ili preusmjerenih vodenih tokova potrebno je rekultivisati u skladu sa upotrebom susjednog zemljišta ili reorganizovati u biotope.

Opšti uslovi za postavljanje infrastrukture u prostoru

Postavljanje osnovnih komunalnih vodova u putnom pojasu treba raditi u skladu sa uslovima i zahtjevima organa koji upravljaju pojedinim komunalnim vodovima, a naročito s obzirom na potrebnu udaljenost između komunalnih vodova i elemenata kolovozne konstrukcije. Zakonom i posebnim smjernicama se utvrđuju uslovi za odvijanje saobraćaja u takvim uslovima sa aspekta saobraćajne bezbjednosti, ali i odgovarajućeg prostora za održavanje tog komunalnog sistema. Navedenom smjernicom daju se kratke upute za vođenje putnog saobraćaja duž vodenih tokova, pored javne komunalne infrastrukture, pored transportnih sredstava kao što su žičare i trakasti transporteri, te aerodroma i nalazišta materijala. Komunalni vodovi i kablovi, samo pod posebnim uslovima, mogu biti postavljeni u trup puta ispod ili duž kolovoza pri čemu se u obzir moraju uzeti horizontalni i vertikalni razmaci, kao i bezbjedonosna udaljenost koja je tehničkim normama propisana za svaku vrstu javnih komunalnih vodova. Podzemne vodove, provodnike i kablove potrebno je postaviti ispod kolovozne konstrukcije tako da su navedeni vodovi ili njihova zaštita postavljeni najmanje 0,5 m ispod površine kolovoza (tj. ispod donjeg stroja puta). Nije dozvoljeno postavljanje komunalnih naprava u kolovoznu konstrukciju, uz izuzetak automatskih uređaja za brojanje saobraćaja ili detektora stanja kolovozne konstrukcije. Ukoliko je predviđeno postavljanje komunalnih naprava u trup puta, za svaki pojedini provodnik, vod ili kabl potrebno je predvidjeti dovoljnu širinu kako bi se spriječilo ometanje ostalih naprava, te kako ne bi došlo do ometanja ili čak onemogućavanja iskopa u toku izvođenja radova na održavanju. Kako bi se omogućila dostupnost, a istovremeno spriječilo obostrano ometanje i uticaj, nije dozvoljeno postavljanje jedne ili više javnih komunalnih instalacija u istu vertikalu trupa puta. U prečniku slobodnog profila puta nije dozvoljeno postavljanje vazdušnih vodova. Na putevima koji su uređeni za projektovanu brzinu kretanja >70 km/h računajući i brze gradske puteve, poklopci šahtova se ne smiju postavljati na

20

kolovoz. U osnovi, komunalni vodovi se postavljaju duž putnog pojasa ili su odvojeni od kolovoza.

U izuzetnim slučajevima (u naseljima) mogu biti postavljeni unutar kolovozne konstrukcije, ali se u tom slučaju moraju razmotriti zahtjevi organa ovlaštenog za upravljanje putevima. Glavna vodovodna cijev ne smije biti postavljena ispod nivoa fekalnog ili mješovitog kanalizacionog sistema. Vodovodna cijev prečnika do 100 mm mora biti zaštićena dodatnom cijevi čiji je prečnik veći od 100 mm, te ukoliko se ukršta sa putem mora biti postavljena u betonsku cijev. Pojedini vodovi i kablovi mogu biti ukopani u tlo ispod kolovozne konstrukcije ili postavljeni u vazduh. Mreža toplovoda koja se u naseljima nalazi ispod kolovozne konstrukcije mora biti postavljena u zaštitnu betonsku kinetu, čija se gornja strana nalazi ispod kolovoza, u skladu sa upustvima organa za upravljanje putevima. Gasovod, čiji je radni pritisak veći od 16 bara mora postavlja se duž puteva za veće udaljenosti, s tim da udaljenost od vanjskog ruba kolovoza mora da iznosi najmanje 10 m, dok gasovod čiji je radni pritisak manji od 16 bara mora biti udaljen od ruba kolovoza najmanje 2,50 m. Mreža telekomunikacionih kablova mora biti udaljena od ruba kolovoza najmanje 1 m i postavljena na najmanjoj dubini od 1 m. Kablovi za napajanje električnom energijom, koji se slobodno protežu u vazduhu, moraju biti udaljeni najmanje 10 m od ruba kolovoza. Ukrštanje puta i vazdušnog kabla za napajanje električnom energijom mora biti izvedeno na najmanjoj visini od 7,50 m iznad kolovoza. Potporna konstrukcija transportnog sredstva mora biti postavljena na minimalnoj udaljenosti od 10 m od ruba kolovoza. Instalacije se preko mosta vode kada su druge mogućnosti iz tehničkih ili ekonomskih razloga neprihvatljive. Instalacije se ne smiju ugrađivati u stubove i nosive betonske elemente gornje konstrukcije. Sve instalacije, koje prolaze kroz mostove moraju biti ugrađene u zaštitne cijevi. Instalacije moraju biti ugrađene na mjestima koja omogućavaju lagani pristup održavanja, uklanjanja ili dodavanja. Postavljanje trupa puta unutar ili izvan zone aerodroma mora biti u skladu sa odredbama, standardima i preporukama ICAO (Međunarodne organizacije civilnog vazduhoplovstva). Putevi koji se protežu duž lokacija prirodnih materijala kao što su kamenolomi, pjeskare, gliništa, šljunkare i td., moraju biti udaljeni od navedenih lokacija u cilju sprečavanja bilo kakvog uticaja lokacije trupa puta, i/ili u cilju sprečavanja uticaja na bezbjednost odvijanja saobraćaja. Pod time se misli na miniranje, stvaranje prašine i td. Tehnologija dobijanja ili prerade prirodnih materijala u sklopu lokacije puta ne smije da utiče na preglednost i rapavost puta. Neophodno je spriječiti padanje miniranog kamenog materijala u područje puta i na kolovoz. Kod ukrštanja puteva sa željezničkim prugama treba imati u vidu najmanje dozvoljena rastojanja koja iznose:

1000 m na dionici pruge sa najvećom dozvoljenom brzinom kretanja do 100 km/h; 1500 m na dionici pruge sa najvećom dozvoljenom brzinom kretanja do 120 km/h; 2000 m na dionici pruge sa najvećom dozvoljenom brzinom kretanja preko 120 km/h.

U izuzetnim slučajevima, udaljenost između dva susjedna pružna prelaza može biti manja, ukoliko je izgradnja puteva za povezivanje znatno složena ili ukoliko njihova dužina prelazi 4 km.

21

Opšti uslovi za gradnju u zaštitnim pojasevima

U cilju obezbjeđenja infrastrukturnih sistema i građevina za funkciju kojoj su namijenjeni, posebnim zakonima, provedbenim propisima i općim aktima nadležnih organa (o putevima, željeznici, vodama i td.) utvrđuju se i uređuju zaštitni infrastrukturni pojasevi duž trasa infrastrukturnih građevina. Ti zaštitni infrastrukturni pojasevi su:

Zaštitni putni pojas; Zaštitni pružni pojas; Zaštitni aerodromski pojas; Zaštitni dalekovodni pojas; Zaštitna zona izvorišta vode i vodoprivrednih građevina; i Drugi zaštitni pojasevi (cjevovodi industrijske vode, šljakovodi, plinovod).

Proces prostornog planiranja

Pored razvojne, prostorno planiranje uključuje organizacionu (namjena zemljišta), regulativnu, kontrolnu i zaštitnu funkciju. Proces planiranja čini niz izbora u svakoj fazi planiranja, a obično na četiri osnovna nivoa, tj. kod formulisanja vrijednosti, kod identifikacije sredstava, kod prijedloga rješenja i kod sprovođenja ili primjene na terenu, tj. efektuacije ili implementacije. Prvi korak u procesu prostornog planiranja čini analiza i vrednovanje postojećeg stanja na terenu u granicama obuhvata plana. Analiza obuhvata:

Prirodne uslove; Stvorene uslove; Ostale uslove.

Prirodne uslove čine:

1. Geografija-geografski položaj, oblik zemljišta, planine, rijeke, jezera, administrativna podjela i td.;

2. Geologija-rudno i mineralno bogatstvo, sastav zemljišta i površinskog sloja, biljni svijet, analize nosivosti tla i pogodnosti izgradnje, pokretni tereni, tektonski poremećaji i td.;

3. Hidrografija i hidrologija-izvori, rijeke, vodoplavna zemljišta, bare, močvare, podzemne vode, melioracija, odvodnjavanje i navodnjavanje, asanacija zemljišta i td.;

4. Topografija i konfiguracija zemljišta-reljef terena, plastika terena i karakter; 5. Pedologija-oznake zemljišta pogodnog za poljoprivredu i šumarstvo; 6. Klimatologija-vjetrovi, padavine, temperature, karakter klime, mikroklima, oblačnost,

vodeni talozi, magle, učestalost javljanja i brzina vjetrova, osunčanost i td.; 7. Prirodna botstva-bogatstva prirodnih nalazišta; i 8. Prirodne pojave-trusni pokreti, poplave, suše i sl.

Stvorene uslove čine:

22

1. Demografski podaci-broj stanovnika, prosječan godišnji priraštaj stanovnika, mehanički priraštaj stanovništva, struktura domaćinstava, kretanje stanovništva i td.;

2. Historijski razvoj-historijski spomenici i historijska mjesta, narodne seobe, dosadašnji razvoj naselja, opšte osobine, navike i kulturno stanje stanovništva i td.;

3. Saobraćaj-značaj i pravci, vrsta i kapaciteti i td.; 4. Privreda-vrste glavnih privrednih djelatnosti, položaj i kapaciteti pojedinih industrija i

rudnika, prirodna bogatstva i uslovi njihovog korištenja u privredne djelatnosti, stanovništvo i radna snaga, osnovna sredstva, društveni proizvod i nacionalni dohodak i td.;

5. Društveno-socijalna djelatnost-briga o čovjeku, kulturno-prosvjetno uzdizanje, socijalno-zdravstvene prilike i td.;

6. Umjetnička djelatnost-arhitektura, vajarstvo, skulptura; 7. Ekonomski faktor-uloga glavnih gradova u razvoju privrede, ekonomski razvoj

područja, porast gradskog stanovništva i td.; 8. Fizički faktori-urbanizacija prostora, stambeni objekti i naselja, objekti društvene

infrastrukture, granice područja gradova i naselja, specifični objekti i mjesta i td.; 9. Administrativni faktor-administrativno-teritorijalni ustroj, zakonska podloga,

komunalni sistem.

Ostali uslovi su:

1. Javne funkcije-pravna funkcija i pravosuđe, društvene organizacije, kulturne, zdravstvene, prosvjetne i socijalne ustanove, službe informisanja, vojska i td.;

2. Građevinski fond-zgrade i stanovi; 3. Komunalni servis-snabdjevanje vodom, kanalizacija, pogoni osvjetljenja i grijanja,

komunalna preduzeća i usluge i td.; 4. Nacionalni dohodak-osnovni pokazatelji; i 5. Podloge-topografske, geološke i katastarske podloge.

Drugi i najteži korak u prostornom planiranju je određivanje ciljeva, zadataka, prioriteta i strategije budućeg prostornog uređenja. Analiza postojećeg stanja je podloga za određivanje tih ciljeva i zadataka, a razvojne prednosti ili slabosti određenog područja odredit će specifične prioritete i strategiju. Tako npr. ako se za neko područje utvrde ciljevi i zadaci onda se na osnovu njih može utvrditi i vizija koja može glasiti da ta sredina bude „moderna, evropski orjentisana, sa ciljem što veće zaposlenosti, jakog poduzetništva i javnog i društvenog sektora, efikasne administracije i sa visokim kvalitetom življenja“. Nakon utvrđivanja vizije određuju se principi, zadaci i strategija za ostvarenje tog cilja, a prostorni plan tog područja je dokument koji grafički i tekstualno definiše sve to u prostoru.

Treći i najvažniji korak u prostornom planiranju je izrada i donošenje prostornog plana koji podrazumijeva dugotrajnu i složenu proceduru koju čini zakonska i tehnička procedura. Zakonska procedura teče od donošenja odluke za izradu plana, od izbora nosioca izrade plana, preko javnih rasprava i učešća javnosti do samog donošenja plana i odluke o

23

sprovođenju plana. Tehnička procedura se odvija kroz analizu i vrednovanje raznih varijantnih rješenja, jer svaki cilj i svaka vizija može imati više fizičkih izraza u prostoru. Izbor najoptimalnije i najpovoljnije varijante se vrši u dva koraka kroz nacrt i kroz prijedlog plana. Onog momenta kada zakonodavno tijelo donese odluku o usvajanju plana on postaje pozakonski akt i kao takav se može implementirati na terenu.

Četvrti korak u prostornom planiranju je implementacija prostornog plana na terenu. Ukoliko prostorni plan nije vizionarski i nije dobro predvidio društveno-ekonomske promjene u društvu onda će on vrlo brzo postati kočničar razvoja i poprimiti sanacioni karakter. Ukoliko je plan previše vizionarski i zanemaruje društveno-ekonomsko okruženje i uslove onda će on ostati samo idealizirana slika koja nikada neće doživjeti svoju realizaciju. U implementaciji planova veliku ulogu ima zakonodavstvo, te ekonomska razvijenost nekog područja. Ukoliko je zakonska regulativa komplikovana (kao što je slučaj u BiH) onda postupci ekspropijacije traju beskonačno dugo, te budući investitori traže druge lokacije. U implementaciji planova na nekom području učestvuju sve opštinske službe, kao i razne institucije i organizacije koje se bave prostornom problematikom, te je potrebna dobra koordinacija u radu ovih tijela.

Peti korak čini monitoring koji se odvija kroz inspekcijski nadzor, kroz izdavanja raznih odobrenja o gradnji, tehničke prijeme, izdavanje upotrebnih dozvola, izdavanje raznih suglasnosti i rješenja i td. Sve dobro i loše što se odvija na terenu snima se i arhivira u opštinskim službama, a korisnici i vlasnici zemljišta i objekata u zoni obuhvata plana svoje primjedbe, zahtjeve i sugestije dostavljaju u opštinske službe. Na osnovu monitoringa se može uočiti moment kada plan postaje kočnica razvoja, te se u tom slučaju donosi odluka o njegovom stavljanju van snage, o njegovoj izmjeni ili njegovoj dopuni i tako proces planiranja počinje od početka. Radi prikupljanja, racionalnog korištenja i obrade podataka od značaja za planiranje, uređenje, korištenje i zaštitu prostora, u BiH se tek uspostavlja jedinstveni prostorno-informacioni sistem. On obuhvata podatke i informacije koje imaju računarsku podršku na cijelom prostoru BiH, za sada odvojeno za entitete i Brčko Distrikt. Svake dvije godine organi uprave nadležni za poslove urbanizma dostavljaju detaljan izvještaj nadležnom ministarstvu. Izvještaj sadrži analizu sprovođenja dokumenata prostornog uređenja i drugih dokumenata, ocjenu sprovedenih mjera i njihovog uticaja na održivo raspolaganje prostorom, na zaštitu vrijednosti prostora i životne sredine, te druge elemente od značaja za prostor. Na osnovu ovog izvještaja nadležno ministarstvo izrađuje dvogodišnji Izvještaj o stanju u prostoru na osnovu kojeg vlada donosi četverogodišnji Program mjera i aktivnosti za unapređivanje stanja u prostoru. Programom mjera utvrđuju se i druge mjere za sprovođenje politike i dokumenata prostornog uređenja, uključujući materijalno i tehničko unapređivanje stručnih službi i organizacija prostornog uređenja. Proces prostornog planiranja ima kontinuiran i cikličan karakter.

Svakom novom izradom plana započinje novi ciklus koji se uvijek odvija u drugačijim okolnostima, jer pored lokalnih uslova na promjene neke sredine utiču i opšta kretanja u svijetu.

24

Slika 2. Kružni ili ciklični proces prostornog planiranja

Ovi procesi se obično odvijaju ujednačenim tempom i predvidljivom dinamikom, ali se nekada dešavaju skokovite promjene koje se ne mogu predvidjeti ni jednim planskim dokumentom. Zbog toga se u svijetu skraćuje vrijeme važenja nekog plana sa 25 na 5-10 godina, a akcenat se stavlja na:

Koncept održivog razvoja; Vezu grada i pripadajuće regije i stvaranja novog prostornog koncepta

grada-regiona; Smanjivanje razlika na relaciji selo-grad; Zaštita i unaprijeđenje okoliša; Novi pristup u tretmanu otpada; Koordinaciju svih korisnika prostora po horizontali i vertikali; Uključenje javnosti u svim fazama prostornog planiranja; i Koordinacija javnog i privatnog sektora i td.

Prostorno planiranje i dalje evoluira kroz primjenu novih tehnologija, ali i kroz razvoj novih metoda i modela planiranja i vremenom ima sve veću ulogu u razrješenju mnogobrojnih problema i konflikata koji se javljaju u prostoru.

Za razliku od planiranja u prethodnom periodu koje je imalo strogu hijerarhiju od državnog-centralnog do lokalnog (najnižeg) sada se ono kreće obrnuto, tj. od lokalnog prema državnom.

Prostorno planiranje i savremeni društveno-ekonomski procesi u prostoru

Industrijalizacija

Urbanizacija

25

Određivanje ciljeva, zadataka, prioriteta i

strategije razvoja

Izrada i donošenje plana

Sprovođenje (implementacija) plana na

terenu

Analiza i vrednovanje postojećeg stanja u

prostoru

Monitoring, inspekcijski nadzor, odobrenja

ogradnji i uređenju i td.

Deagrarizacija

Deagrarizacija (lat. de-odvajanje od nečeg, ager-zemlja, polje) označava proces prelaska aktivnog poljoprivrednog stanovništva u nepoljoprivredne djelatnosti, sekundarne i tercijarne. Pored velikih ekonomskih i socijalnih problema koje ovaj proces izaziva, deagrarizacija izaziva i velike probleme u prostoru, te joj se stoga posvećuje velika pažnja u procesu prostornog planiranja. Kao i kod industrijalizacije, i deagrarizaciju definišu tri procesa:

Demografski; Fizionomski; Funkcionalni.

Deagrarizacija može biti posredna (direktna) i neposredna (indirektna). Sa aspekta prostornog planiranja deagrarizacija je veoma važna, jer se njome izaziva povećanje ili smanjenje broja stanovnika na određenom području, povećava ili smanjuje gustina naseljenosti, izazivaju promjene u polnoj i starosnoj strukturi, izaziva odumiranje seoskih sredina sa jedne strane i razvoj gradskih sredina sa druge strane, izazivaju promjene u privrednoj aktivnosti određenog prostora, promjene u namjeni i načinu korištenja zemljišta, ruralizacija gradova i urbanizacija sela, degradacija poljoprivrednog zemljišta i dr.

Uticaj industrijalizacije, urbonizacije i deagrarizacije na prostorni razvojnu BiH i u svijetu

Svi ovi procesi u našoj zemlji su započeli 60-ih godina sa naglim razvojem industrije i mada su u početku imali jako društveno usmjerenje nisu se mogle spriječiti sve negativne posljedice koje su ovi procesi izazvali u prostoru. To se najbolje vidi u lociranju najvećih industrijskih kompleksa u gradskim centrima, u nezavršenim gradovima, u velikom prisustvu individualnog stanovanja u gradskim centrima, u napuštenim selima, u zapuštenoj poljoprivredi i td. Treba napomenuti da interakcijski odnos industrijalizacije, urbanizacije i deagrarizacije može imati dva osnovna tipa:

Normalan; i Hipertrofičan.

Normalan ili uravnotežen tip odnosa označava skladan i uravnotežen razvoj ovih procesa u jednom dužem periodu na određenom prostoru pri čemu ne dolazi do drastičnih promjena na relaciji selo-grad. Hipertrofičan tip odnosa označava naglašenu disproporciju između ova tri procesa, pri čemu je jedan od njih naglašen. Deagrarizaciju u svijetu neminovno prate i druge negativne pojave u prostoru kao što su depopulacija sela i ruralnih područja, feminizacija sela, seniorizacija sela i td., a s obzirom da su ove pojave dodatno usložnjene ratnim dešavanjima potrebno je pojasniti šta znače ovi pojmovi. Depopulacija označava smanjenje broja stanovnika u određenom području, a nastaje kao rezultat jedne ili više državnih, ekonomskih, socijalnih ili ekoloških mjera. Feminizacija sela je nastala zbog pogibije

26

uglavnom muškog i radno sposobnog stanovništva, zbog odlaska radno sposobnog stanovništva (uglavnom muškog) u grad ili u druge zemlje usljed čega je na selima ostala uglavnom ženska populacija. Seniorizacija je nastala pod istim okolnostima kao prethodna pojava s tim da je u ovom slučaju sa sela otišlo i mlađe stanovništvo radi obrazovanja i školovanja u gradu.

Bespravna i neplanska gradnja

Kao najdirektnija i najvidljivija posljedica navedenih procesa industrijalizacije, urbanizacije i deagrarizacije je bespravna i neplanska gradnja koja se u BiH i susjednim zemljama pojavljuje početkom 60-ih godina XX vijeka. Bespravna izdradnja je društvena pojava sa više dimenzija od kojih su najvažnije pravna, urbanistička, ekonomska i sociološka. U pravnom smislu ona predstavlja samovolju građana koji pribjegavaju bespravnoj gradnji, a da prethodno ne traže potrebne dozvole za gradnju. U urbanističkom smislu bespravna gradnja stvara ružnu sliku grada, ali istovremeno onemogućava realizaciju prostornih planova. U ekonomskom smislu bespravni građani sopstvenim sredstvima grade kuće mada su prisiljeni izdvajati od svoje plate za stambene fondove i rješavanje stambenih problema drugima što im na neki način daje moralnu satisfakciju za to što rade. U sociološkom smislu bespravni graditelji stvaraju homogena naselja, jer su slični u svom socijalno-ekonomskom motivu da na bespravan način riješe stambeno pitanje, a također su slični i po socijalno-profesionalnoj strukturi i socijalnom porijeklu. Bespravna izgradnja je sve do 1992. godine osuđivana, ali ne i rješavana mada je bilo više pokušaja da se pronađu i eliminišu uzroci njene pojave. U novom društveno-političkom i ekonomskom sistemu bespravna izgradnja je usljed ratnih dejstava i opšte nesigurnosti višestruko povećana. Ni druge zemlje nisu imune od ove društvene pojave, jer su gradovi oduvijek bili mjesta koja su nudila bolji život i bolje šanse za uspjeh. Divlja naselja u Maroku, Alžiru, Tunisu, i Egiptu se zovu squatter (divlja) ili bidonnvilles naselja, u Turskoj gecekondu i td. U nekim gradovima njihov udio je veći od 75% ukupnog gradskog stanovništva. S obzirom da su ta naselja građena od dasaka, kartona i lima zovu ih još i shanty town (naselja daščara), bidonnvilles (naselja limenki) i td., a pošto se neke kuće grade praktično preko noći zovu ih još i mushrooms (naselja gljive). U većem dijelu Indije ovakva naselja zovu bustees, a u južnoj Indiji cheris, dok ih u Pakistanu zovu jhuggis. U Meksiku su 1952. godine divlja naselja zauzimala i do 23,4% teritorije grada (14,2 % stanovništva) da bi se ovaj broj godinama povećavao do 41,5% teritorije i 40% stanovništva. Takva naselja zovu squatter ili colonias proleterias, a grade se na brzinu od otpadnog materijala kao što su daske, karton ili lim. U Brazilu ih zovu favelas, u Čileu callampas, u Vencueli ranchos ili barrios, u Peruu barriadas ili pueblos jovenes, u Argentini villas miserias i td. Divlja, bespravna, nelegalna ili neplanska gradnja je društveni proces prisutan u svim zemljama u razvoju. Neplanska gradnja podrazumijeva svaku legalnu izgradnju na područjima koja nemaju prostorno-plansku dokumentaciju, te se odobrenja o gradnji izdaju na osnovu stručnih ocjena posebnih komisija i tijela koja formiraju nadležni organi uprave.

27

Ovakva izgradnja se obično manifestuje kroz disperziju u prostoru i nekontrolisano širenje naselja, gradnju uz putne komunikacije ili veliku koncentraciju u gradskim središtima. Nije poznato da je pokrenut i jedan sudski slučaj protiv bespravnih graditelja, a mogući razlozi za takvo stanje se nalaze i u sljedećim činjenicama:

Proizvodnja građevinskih materijala je profitabilna djelatnost i jedna od rijetkih sa punom zaposlenošću, a veliki dio te proizvodnje ide u bespravnu izgradnju;

Sredstva naših građana koji rade ili žive u inozemstvu najviše se troše u građevinski materijal i u bespravnu izgradnju omogućavajući tako značajan ekonomski priliv deviza u privredni sistem zemlje;

Veliki broj nezaposlenih su angažovani u malim građevinskim ekipama koji rade na bespravnim objektima odakle stiču neophodne prihode;

Za mnoge pojedince, domaćinstva i društvene grupe kao što su izbjeglice, nezaposleni, etničke manjine, mladi parovi i sl., gradnja sopstvene kuće u fazama na dostupnoj parceli zaobilazeći skup, spor i komplikovan formalni sistem traženja i dobijanja uvjerenja i dozvola za gradnju je jedino moguće rješenje stambenog pitanja;

Usljed nedostataka programa za rješavanje socijalnog stanovanja društvo toleriše izgradnju nelegalnih kuća i naselja kao efikasnu i neformalnu politiku socijalnog stanovanja.

Pored naočigled niza prednosti koje pruža bespravna izgradnja ovu aktivnost prate mnogo veći rizici koji se ogledaju u sljedećem:

Nemogućnost priključenja objekta na javnu gradsku infrastrukturu; Nemogućnost legalizacije objekta i unošenje prava vlasništva u zemljišnje knjige; Stalni pritisci građevinske inspekcije ili drugih opštinskih službenika i službi i strah

od mogućeg procesuiranja ili rušenja objekta; Nemogućnost djelovanja u slučaju da i komšija pristupi bespravnoj gradnji kojom

ugrožava njegov objekat; i Nemogućnost prodaje objekta i umanjena tržišna vrijednost istog.

Bilo da se nalaze na strmim padinama ili u riječnim dolinama ovakva naselja su pored nedostatka osnovne infrastrukture i urbanističkog reda podložna raznim prirodnim katastrofama u vidu poplava ili klizišta, jer su površine na kojima niču ova naselja neuređene i neizgrađene upravo zbog tih opasnosti.

Prostorno-planska dokumentacija

Planerska struktura u izradi prostorne dokumentacije

Prostorno planiranje kao složena nauka

28

U procesu izrade prostornih planova sudjeluje veći broj stručnjaka različitih profila obrazovanja ili specijalizacija, ali i veliki broj stručnih institucija, zavoda, instituta i td. U zavisnosti od prostranstva ili nivoa na kojem se radi neki plan, te u zavisnosti od raspoloživih tehničkih i finansijskih sredstava kao i drugih specifičnih uslova zavisit će broj stručnjaka i naučnih disciplina koje će biti angažovane. U tom slučaju doći će do međusobnog preklapanja ili povezivanja različitih naučnih disciplina na tri moguća načina:

Multidisciplinarni odnos-Multidisciplinarnost znači saradnju različitih naučnih disciplina u kojoj svaka od njih zadržava svoje temeljne osobine i metode, ali ipak s izvjesnim prilagođavanjima, pa i odstupanjima od vlastitih optimuma u interesu zajedničkog cilja. Prednost ovih pristupa ogleda se u ekspertnom istraživanju svake naučne discipline, a nedostatak je u tome što svaka naučna disciplina ostaje u granicama svoje specijalnosti bez saradnje sa drugim naukama.

Interdisciplinarni odnos-Interdisciplinarnost je funkcionalna saradnja različitih naučnih disciplina angažiranih na nekom zadatku pri čemu svaka zadržava svoje vlastite osobine i metode. Prednost ovog pristupa je u tome što više naučnih disciplina može zajednički rješavati određeni problem ili više naučnih disciplina može pomoći jednoj naučnoj disciplini u rješavanju određenog problema. Tom prilikom se mogu formirati i radni timovi sastavljeni od eksperata različitih naučnih ili tehničkih disciplina.

Polidisciplinarni (transdisciplinarni) odnos-polidisciplinarnost je zajednička aktivnost prvobitno različitih disciplina u kojoj svaka od njih napušta, više ili manje, vlastite osobine i metode, a poprima nove pri tome se koncentrišući oko novog centra interesa. Prednost ovog principa je u tome što se mogu formirati timovi eksperata za određeni problem tako da svaki ekspert poznaje taj problem kroz više naučnih disciplina, ali u toku rada ta saznanja razmjenjuje sa drugim ekspertima, pa je u završnici olakšan proces sinteze plana.

Prostor je postao centrom zajedničkog interesa mnogih nauka, te se stoga može smatrati da se razvila i samostalna nauka o prostoru koja je, ujedinjujući različite naučne poglede, postala prepoznatljiva i u velikoj mjeri samostalna.

Planerska ekipa

Opšte i posebne uslove za formiranje i rad planerskih institucija utvrđuje svaka zemlja svojim zakonskim i podzakonskim aktima. Do 1990. godine u BiH veće opštine su imale Zavode za urbanizam i prostorno planiranje i Institut za urbanizam i prostorno planiranje u Sarajevu.

29

Nakon promjene društveno-političkog uređenja zemlje ovi opštinski zavodi za urbanizam su ili privatizovani ili transformirani u javna preduzeća od značaja za opštinu, a samo malobrojni opštinski zavodi za urbanizam su opstali i to uglavnom u većim gradovma kao što su Sarajevo, Banja Luka, Mostar, Tuzla i dr. Nakon Dejtonskog sporazuma i nove administrativno-teritorijalne podjele BiH, Republika Srpska je formirala Zavod za urbanizam u Banja Luci za područje tog entiteta, Brčko Distrikt je formirao Zavod za urbanizam za područje distrikta, dok su neki kantoni u FBiH formirali zavode za prostorno planiranje na području kantona. Između zavoda za prostorno planiranje, državnih institucija i drugih učesnika u planiranju postoje različite veze kao što su:

Administrativne-priprema dokumentacije, podloga, informacija o lokacijama i td.; Regulativne-tumačenja planova i njihova primjena ili izrada; Informativne-obavještavanje o planu i saradnji u raznim fazama izrade; i Direktivne-sprovođenje usvojenih planova.

Institucije i zavodi koji se bave izradom planerske dokumentacije moraju imati zaposlene stručnjake raznih profila (uglavnom po 3 stručne osobe svake struke za razvojne planove i po 2 stručne osobe za detaljne planove) koji čine primarnu ekipu koja se po potrebi proširuje stručnim osobama, specijalistima i ekspertima drugih profila i naučnih disciplina, te raznim stručnim i specijaliziranim institucijama, institutima i zavodima. U okviru planerske ekipe treba razlikovati struke, koje su u užem krugu i koje su osposobljene za neposredan rad na planu, od struka koje mogu samo svojim vanjskim doprinosom na njega uticati. U užoj planerskoj ekipi uglavnom sudjeluju struke:

Urbanizam/arhitektura; Geografija; Saobraćaj; Prostorna ekonomija; i Pejzažna arhitektura.

Planersku ekipu u širem sastavu sačinjavaju:

1. Glavni prostorni planer: Arhitekt/urbanist;

2. Specijalizirani saradnici-prostorni planeri: Geograf; Ekonomist; Pejzažni arhitekt; Saobraćajni inženjer; Građevinski inženjer (svih usmjerenja); Elektroinženjer; Energetičar/mašinac; i Inženjer geodezije.

30

3. Vanjski konsultanti: Sociolog; Historičar, historičar umjetnosti, etnolog, arheolog; Pravnik zemljišnog fonda; Pedolog; Agronom, šumar; Biolog, biohemičar, hemičar; i Statističar, demograf i dr.

Metodologija izrade prostornih planova

Postupak pripreme, izrade i sadržaja dokumenata prostornog planiranja u nekoj zemlji ili nekoj njenoj administrativno-teritorijalnoj jedinici (entitet, kanton i sl.) utvrđuje se posebnom uredbom od strane nadležnog ministarstva. Postupak pripreme i izrade Prostornog plana obuhvata dvije osnovne faze:

Priprema i izrada Prostorne osnove; Izrada prednacrta, nacrta i prijedloga Prostornog plana.

Prostorna osnova sadrži snimak i ocjenu postojećeg stanja u prostoru i osnovne ciljeve planiranog prostornog razvoja-koncepciju razvoja, odnosno uređenja prostora, a obuhvata:

Snimanje postojećeg stanja i problema u prostoru i uređenju prostora, njegovu analizu i ocjenu mogućnosti daljeg razvoja;

Opšte ciljeve prostornog razvoja; Posebne ciljeve prostornog razvoja; Izradu osnovne koncepcije prostornog razvoja, odnosno smjernice planiranog

prostornog razvoja, koje obavezno sadrže načela, ciljeve prostornog razvoja i planska opredjeljenja, temeljena na zakonskim odredbama, relevantnim dokumentima UN-a, Vijeća Evrope, EU i dr.;

Izradu studije ranjivosti prostora.

Prednacrt, nacrt i prijedlog Prostornog plana sastoji se od grafičkog i tekstualnog dijela.

Metodologija izrade prostornih planova temelji se na:

Naučnom istraživanju; Poznavanju političke volje stanovništva izražene kroz sistem vlasti; Stručnoj tehnologiji izrade; i

31

Kreativnosti vođenja plana.

Da bi se uopšte moglo pristupiti izradi nekog plana, neophodno je poznavanje tretiranog prostora, a analiza postojećeg stanja osim što je neophodna mora biti vođena permanentno i potpuno nezavisno o planu. Međutim, postoji i analiza koja je sastavni dio plana i koja se mora raditi istovremeno s planom kao njegov sastavni dio. To je postavljanje hipoteza mogućih rješenja, izrada problemske karte i izrada programske karte. Faze rada nisu istovjetne s dijelovima prostornog plana iako će analiza biti zastupljenja na početku. Radne aktivnosti po fazama i osnovnom sadržaju kod izrade prostornog plana odvijaju se u pet osnovnih faza.

U prvoj pripremnoj fazi vrši se:

Opredjeljenje karaktera, predmeta i prostornog obuhvata plana; Evidencija i ocjena postojeće dokumentaciono-informacione osnove; Sinhronizacija prostornog plana i drugih prostornih i urbanističkih planova; Programski zadatak za izradu prostornog plana; Programi istraživanja u okviru za plan najznačajnijih tema; Normativno-pravna regulativa (polazne osnove za donošenje

normativno-pravnih i utvrđivanje drugih ataka za fazu pripremanja, donošenja i sprovođenja prostornog plana); i

Predračun potrebnih sredstava za izradu prostornog plana.

U drugoj fazi vrši se formiranje informacione osnove prostornog plana:

Prikupljanje raspoložive studijske, studijsko-analitičke, plansko-razvojne, investiciono-tehničke i druge dokumentacije kojom raspolažu opštine, kantoni i drugi pravni subjekti i institucije;

Pribavljanje i izrada izvoda iz društvenih, prostornih i granskih planova širih, susjednih i užih područja;

Specifikacija stavova predstavnika političkih stranaka, organa uprave i drugih zainteresovanih pravnih subjekata i organizacija o ciljevima razvoja i ciljevima u oblasti izgradnje i uređivanja područja;

Formiranje dokumentacije o fizičko-geografskim i biogeografskim karakteristikama područja;

Formiranje dokumentacije o stanovništvu i radnoj snazi; Evidencija podataka o strukturi privrede i društveno-ekonomskoj razvijenosti; Evidencija fizičkih fondova (stambene strukture, komunalne infrastrukture i td.); Pribavljanje geodetske i topografske dokumentacije, formiranje kartografskih

podloga (R-1:100 000, 1:50 000, 1:10 000); Pribavljanje druge dokumentacije koja je od značaja za rad na planu; Selekcija, sistematizacija i obrada informacija; Formiranje sistema pokazatelja i indikatora po određenim oblastima;

32

Kartografska interpretacija pokazatelja i indikatora; i Elaboriranje i prezentacija informaciono-dokumentacione osnove prostornog

plana.

U trećoj fazi vrši se izrada studijsko-analitičke dokumentacije:

Studijsko-analitička dokumentacija obrađuje se po granskim (sektorskim) i međugranskim oblastima. Predviđaju se tri nivoa obrade studijsko-analitičke dokumentacije. Interpretacija do sada urađenih planova, studija i ekspertiza. Izrada stručnih ekspertiza.

Četvrta faza predstavlja izradu smjernica za dogovor o osnovama plana:

Korištenje prirodnih resursa; Strategija daljeg izgrađivanja prostora; Stanovništvo, urbanizacija, naselje, stanovanje; Strategija razvoja privrednih i društvenih djelatnosti na području; Mreža naselja i funkcije centara; Koncepcija razvoja regionalne i komunalne saobraćajne i tehničke infrastrukture,

komunalnih objekata i površina; Strategija i osnovne politike zaštite i unapređenja životne sredine, prirodnih

ambijentalnih vrijednosti, kulturnog blaga i td.; Koncept zajedničkih ciljeva i interesa razvoja; Koncept zajedničkih ciljeva i interesa u domenu izgradnje, uređenja i korištenja

prostora; i Izrada nacrta dogovora o osnovama plana.

U petoj fazi vrši se izrada planske dokumentacije:

Prirodne i stvorene pogodnosti i ograničenja (sinteza). Izrada planskih varijanti. Nacrt plana-dugoročna koncepcija organizacije i uređenja prostora. Izrada prijedloga plana. Odluka o donošenju i sprovođenju plana (Skupština ili Vijeće).

Dokumenti i planovi prostornog uređenja u BiH

Pojam i podjela planova prostornog uređenja

Dokumentima prostornog uređenja određuju se organizacija, namjena i način korištenja i upravljanja prostorom, kao i kriterijumi i smjernice za uređenje i zaštitu prostora.

Dokumenti prostornog uređenja su:

Strategije prostornog razvoja (države, područja posebnih namjena i td.); Prostorno-planska dokumentacija (razvojni i detaljni planovi svih nivoa).

33

Strategije, prostorni i urbanistički planovi su razvojni, strateški, dugoročni dokumenti kojima se definišu osnovni ciljevi i principi razvoja u prostoru. Strategije se donose za period do 10 godina, dok se prostorni i urbanistički planovi donose za period do 20 godina. Planski dokumenti određuju svrsishodno organiziranje, korištenje i namjenu zemljišta, te mjere i smjernice za zaštitu prostora. Planski dokumenti su:

1. Prostorni planovi: Prostorni plan države (ili entiteta); Prostorni plan kantona (distrikta ili regije); Prostorni plan područja posebnih obilježja; i Prostorni plan opštine (jedinice lokalne samouprave);

2. Urbanistički planovi (uglavnom za gradove i gradska naselja); 3. Zoning plan (u Republici Srpskoj); 4. Detaljni planski dokumenti:

Regulacioni plan; Urbanistički projekat; Plan parcelacije ( u izuzetnim slučajevima); i Urbanistički red (u Brčko Distriktu).

U BiH osnovna podjela se vrši na prostorne, urbanističke i detaljne planove prostornog uređenja. Svaka država (ili njena administrativna jedinica) zakonskim aktima određuje obavezno donošenje planskih dokumenata, kao i njihovu strukturalnu podjelu. U BiH su to:

Prostorni plan (FBiH i RS); Prostorni plan kantona (FBiH); Urbanistički plan (generalni), (u FBiH za gradove Mostar i Sarajevo); Prostorni plan općine (u FBiH za općine na području gradova Sarajevo i Mostar); Prostorni plan područja posebnih obilježja (u FBiH za područja od značaja za FBiH, a

u RS za područja od značaja za RS); Urbanistički plan (u FBiH za urbano područje općine u kojoj je smješteno sjedište

kantona); Zoning plan, regulacioni plan i urbanistički projekat (u FBiH za područja za koja je

takva obaveza utvrđena planom šireg područja).

Karkateristika svih planova je subkoordinacija planova, odnosno svaki plan se bavi određenim teritorijem i njemu pripadajućim nivoom planiranja i usklađen je sa planom višeg reda.

Načela prostornog planiranja i planskih dokumenata

Opšta načela

34

Planski dokumenti određuju svsishodno organiziranje, korištenje i namjenu zemljišta, te mjere i smjernice za zaštitu prostora, ali svaka država ili njena administrativno-teritorijalna jedinica utvrđuje i druga osnovna načela planiranja, organizacije i uređenja prostora koja se zasnivaju na Prostornoj osnovi ili Strategiji razvoja te zemlje u određenom planskom periodu. Opšta načela planiranja prostora (bez obzira na koju zemlju se odnose) obično se zasnivaju na:

Zaštiti prostora u skladu sa principima održivog razvoja; Zaštiti integralnih vrijednosti prostora i zaštiti i unapređenju stanja okoliša; Usaglašenosti interesa korisnika prostora i prioriteta djelovanja od značaja za

državu; Usaglašenosti planskih dokumenata nižih nivoa sa planskim dokumentima države; Usaglašenosti planskih dokumenata između administrativno-teritorijalnih jedinica

unutar države; Usaglašenosti planskih dokumenata države sa planskim dokumentima susjednih

država; Javnosti i slobodnom pristupu podacima i dokumentima značajnim za planiranje, i Uspostavljanju sistema informacija o prostoru u svrhu planiranja, korištenja

zemljišta i zaštite prostora države.

Prostorni plan države ili njene federalne jedinice

U BiH ovaj plan se donosi za FBiH i RS, a razrađuje planska opredjeljenja iz Prostorne osnove države ili entiteta uz uvažavanje prirodnih, kulturno-historijskih i pejzažnih vrijednosti. Utvrđuju osnovna načela planskog uređenja prostora, ciljeve prostornog razvoja, zaštitu, korištenje i namjenu zemljišta, a naročito:

Osnovnu namjenu zemljišta; Međusobnu povezanost prostora nižih administrativno-teritorijalnih jedinica; Građevine i koridore magistralne i druge infrastrukture od značaja za državu; Drugu infrastrukturu od značaja za državu ili entitet (zdravstvo, nauka i dr.); Mjere zaštite okoliša; Mjere za obnovu i sanaciju prostora; Zaštitu graditeljskog i prirodnog naslijeđa; Mjere zaštite od prirodnih i ljudskim djelovanjem izazvanih nepogoda i katastrofa i

ratnih djelovanja; i Način i obim iskorištavanja mineralnih sirovina.

Prostorna osnova (države ili entiteta), Program mjera i Odluka o provođenju prostornog plana sastavni su dijelovi Prostornog plana.

Prostorni plan entiteta donosi Parlament (Skupština) na prijedlog Vlade na period od 20 godina. Sastoji se iz grafičkog dijela koji se izrađuje u mjerilu 1:300 000 i tekstualnog dijela koji sadrži polazišta, ciljeve i plan, te provedbene odredbe.

35

Prostorni plan kantona, distrikta ili regije

Ovaj plan se radi na osnovu Prostornog plana države ili entiteta, a sadrži sljedeća načela:

Osnovnu namjenu zemljišta (poljoprivredno, šumsko i građevinsko i dr. površine); Sistem naselja i urbana područja; Građevine i koridore magistralne i druge infrastrukture od značaja za entitet i

kanton sa zaštitnim infrastrukturnim pojasevima; Drugu infrastrukturu od značaja za entitet i kanton (zdravstvo, nauka i dr.); Mjere zaštite okoliša sa razmještajem građevina i postrojenja koja mogu značajnije

ugroziti okoliš; Zaštitu graditeljskog i prirodnog naslijeđa; Mjere zaštite od prirodnih i ljudskim djelovanjem izazvanih nepogoda i ktastrofa i

ratnih djelovanja; Način i obim iskorištavanja mineralnih sirovina; Obaveze u pogledu detaljnijeg planiranja uređenja manjih prostornih cjelina unutar

kantona (prostorni plan opštine, urbanistički plan i dr.);

Grafički dio plana se izrađuje u mjerilu 1:100 000 (1:25 000).

Prostorni plan područja posebnih obilježja

S obzirom na zajednička prirodna, kulturna ili druga obilježja, ovaj plan utvrđuje osnovnu organiziranost prostora, mjere korištenja, uređenja i zaštite tog područja sa aktivnostima koje imaju prednost, mjere za unapređivanje i zaštitu okoliša, te po potrebi određuje obavezu izrade urbanističkih i detaljnih planova uređenja za uža područja unutar prostornog plana područja posebog obilježja. Grafički dio se na topografskoj karti izrađuje u mjerilu 1: 100 000 i/ili 1:25 000, a na osnovnoj državnoj karti 1:5 000 i/ili 1:10 000.

Prostorni plan opštine

Utvrđuje temeljna načela prostornog uređenja, ciljeve prostornog razvoja, zaštitu, korištenje i namjenu prostora, a naročito:

Osnovnu namjenu prostora (poljoprivredno, građevinsko zemljište i td.); Sistem naselja i urbana područja; Građevine i koridore, magistralne i druge infrastrukture od značaja za FBiH, RS,

kanton ili opštinu sa zaštitnim infrastrukturnim pojasevima; Drugu infrastrukturu od značaja za FBiH, RS, kanton ili opštinu; Mjere zaštite okoliša sa razmještajem građevina i postrojenja koja mogu značajnije

ugroziti okolinu; Zaštitu graditeljskog i prirodnog naslijeđa; Mjere zaštite od prirodnih i ljudskim djelovanjem izazvanih nepogoda i katastrofa i

ratnih djelovanja;

36

Prostorno definiranje ležišta mineralnih i ostalih sirovina i mogućnosti njihovog korištenja;

Obaveze oko detaljnijeg planiranja uređenja manjih prostornih cjelina unutar općine; i

Obaveze oko sanacije devastiranih površina (podzemna i površinska eksploatacija mineralnih sirovina).

Grafički dio se izrađuje u mjerilu 1: 25 000 (topografska karta) i 1:5000 (katastarski plan).

Urbanistički plan

Ovaj plan se donosi na osnovu Prostornog plana kantona (ili entiteta), odnosno opštine, a njime se izrađuje naročito:

Osnovno organiziranje prostora; Korištenje i namjena zemljišta sa prijedlogom dinamike njihovog uređenja; Namjena zemljišta za potrebe stanovanja, rada, rekreacije, sporta, turizma i

posebne namjene; Zaštita graditeljskog i prirodnog naslijeđa; Mjere za unapređenje i zaštitu okoliša; Mjere zaštite stanovnika i materijalnih dobara od prirodnih i ljudskim djelovanjem

izazvanih nepogoda i katastrofa i ratnih djelovanja; Mjere zaštite prava lica sa smanjenim tjelesnim sposobnostima; Zaštitne zone; Zone obnove i sanacije, saobraćajna, vodna, energetska i komunalna infrastruktura.

Grafički dio se izrađuje u mjerilu 1: 25 000 (topografska karta) i 1:5000 (katastarski plan).

Detaljni planovi

Regulacioni plan i urbanistički projekat uređenja utvrđuju:

Detaljnu namjenu zemljišta; Gustinu naseljenosti; Koeficijent izgrađenosti; Nivelacione podatke; Regulacionu i građevinsku liniju; Način opremanja zemljišta komunalnom, saobraćajnom, telekomunikacijskom i

drugom infrastrukturom; Uslove za građenje i poduzimanje drugih aktivnosti u prostoru; Mjere zaštite stanovnika i materijalnih dobara od prirodnih i ljudskim djelovanjem

izazvanih nepogoda i katastrofa i ratnih djelovanja; Mjere zaštite prava lica sa smanjenim tjelesnim sposobnostima; Druge elemente od važnosti za područje ze koje se plan donosi.

37

Grafički dio se izrađuje na topografsko-katastarskom planu ili katastarskom planu u mjerilu 1:1000 ili 1:500.

Zoning plan

On definiše namjene pojedinih površina i propisuje uslove projektovanja i izgradnje novih, odnosno rekonstrukcije postojećih građevina. Njime se određuju lokacijski i urbanističko-tehnički uslovi putem dozvoljenih granica odgovarajućih parametara urbanističkog standarda, a što uzavršnici služi za pripremu glavnog projekta. Zoning plan treba da sadrži:

Definicije pojedinih termina; Zoning kartu (sa granicama zone određene namjene); Službenu kartu (označeni javni objekti i dr.); Listu načina korištenja zemljišta; Urbanističke standarde za svaku pojedinu zonu; Jasno definisane procedure i kriterije odobravanja zahtjeva za uslovno dozvoljene

namjene u nadležnim organima jedinice lokalne samouprave; Jasno označena područja za koja se mora uraditi detaljni plan; Jasno definisane procedure i razloge-kriterije zbog kojih se može odobriti proces

izmjene zoning plana; Jasno definisane zabrane ograničenja namjena na plavnom području u skladu sa

zakonom o vodama; i Ekonomska valorizacija plana.

Urbanistički red

On je nekada imao funkciju da detaljnije razradi i prostorno definiše opredjeljenja iz prostornog plana, te da utvrdi granice građevinskog zemljišta sa osnovnim prikazom parcela i lokacija, bližom namjenom površina za potrebe stanovanja, rada i rekreacije, posebne namjene, zaštićena područja i zaštićene zone i na kraju komunalnu i društvenu infrastrukturu. Urbanističkim redovima (danas) uređuju se organizacija prostora i uslovi za njegovo uređenje i korištenje van urbanih područja, za koje nije obavezno donošenje regulacionog plana, niti je on donesen.

Plan parcelacije

Ovaj plan donosi se kao poseban i samostalan planski dokument na osnovu prostornog, urbanističkog, odnosno zoning plana jedinice lokalne samouprave.

Mora sadržavati osnovne elemente za organizaciju i uređenje prostora (plan organizacije prostora, plan saobraćaja, plan energetske, hidrotehničke i telekomunikacione infrastrukture, plan regulacionih i građevinskih linija, veličinu, oblik i položaj parcele, pristup parcelama i urbanističko-tehničke uslove.

38

Struktura elaborata planova prostornog uređenja

Dokumentaciju svakog prostornog plana čini:

Prostorna osnova (sa tekstualnim i grafičkim prilozima); Prostorni plan; Odluka o pristupanju izradi prostornog plana; Ugovor o izradi prostornog plana sa nosiocem izrade plana; Dokumentacija o provođenju postupka javnih konsultacija, zapisnici sa javnih

rasprava o planu i sl.; Mišljenje nadležnog ministarstva o izradi plana; Izjašnjenje na primjedbe i sugestije koje nisu prihvaćene; i Skraćena verzija prostornog plana rađena za potrebe javnih konsultacija.

Prostorni plan nema zakonom propisani sadržaj. Elaborat svakog plana čine dvije cjeline:

Tekstualni dio; i Grafički dio.

Tekstualni (analitički) dio svakog prostornog plana, odnosno njegov prednacrt, nacrt i prijedlog formira se po obliku i sadržaju tako da ima četiri dijela:

1. Opšti i posebni ciljevi prostornog razvoja; 2. Projekcija prostornog razvoja; 3. Projekcija razvoja prostornih sistema; i 4. Odluka o provođenju prostornog plana.

Svaka društveno-politička zajednica svojim zakonskim aktima i uredbama određuje obavezan sadržaj tekstualno-analitičke dokumentacije, ali uopšteno ova dokumentacija treba da ima pet analiza:

Analizu fizičkih uslova; Analizu transformisanih struktura prostora; Analizu demografske strukture; Analizu socijalne strukture i socijalnih uvjeta; i Odluka o provođenju prostornog plana.

Sadržaj prostornih planova

A.) Tekstualni dio Prostornog plana, odnosno njegov prednacrt, nacrt i prijedlog formira se po obliku i sadržaju tako da ima četiri dijela:

Opšti i posebni ciljevi prostornog razvoja;

39

Projekcija prostornog razvoja; Projekcija razvoja prostornih sistema; i Odluka o provođenju prostornog plana.

Opšti i posebni ciljevi prostornog razvoja preuzimaju se iz usvojene Prostorne osnove.

Projekcija prostornog razvoja preuzima i razrađuje usvojeni osnovni koncept prostornog razvoja, odnosno prostora kao cjeline, povezivanja sa susjednim prostorima, kao i širim prostorom. Za projekciju prostornog razvoja obavezan je sljedeći sadržaj:

Stanovništvo-broj stalnih i privremenih stanovnika, struktura stalnog stanovništva, vitalne karakteristike, karakteristike domaćinstava, zaposlenost, migracije i sl.;

Sistem naselja po značaju, karakteru i dominantnoj privrednoj djelatnosti-poljoprivredna zemljišta, šume i šumska zemljišta, vode i vodne površine, vodna infrastruktura, mineralna nalazišta, proizvodnja i prijenos enegije, saobraćaj, privreda, društvene djelatnosti, posebno zaštićeni prostori, zaštita i napređenje okoliša;

Zaštita i revitalizacija kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa i njihova ekonomska valorizacija-minska polja, ugroženost područja;

Projekcija razvoja prostornih sistema konkretizuje koncept prostornog razvoja za određeni prostorni sistem i daje smjernice za prostorni razvoj užeg područja. S obzirom na prevladavajući značaj djelatnosti projekcija razvoja prostornih sistema sadrži:

Osnovu prostornog razvoja sistema naselja; Osnovu prostornog razvoja privredne javne infrastrukture; Osnovu prostornog razvoja okoline.

Odluka o provođenju prostornog plana utvrđuje uslove korištenja, izgradnje, uređenja i zaštite prostora, te na taj način obezbjeđuje realizaciju plana. Odlukom o provođenju prostornog plana obuhvataju se:

Program mjera prostornog uređenja i aktivnosti za provođenje plana; Detaljnija uputstva kojima se osigurava usklađivanje prostorno planske

dokumentacije.

Odluka o provođenju prostornog plana sadrži naročito:

Utvrđivanje odnosa prema građevinama od značaja; Uslove smještaja privrednih sadržaja u prostoru; Uslove smještaja društvenih djelatnosti u prostoru; Uslove korištenja prostora na zaštitnim infrastrukturnim pojasevima i zonama i

zaštićenim područjima; Mjere očuvanja kulturno-historijskog naslijeđa; Mjere očuvanja zaštićenih područja prirodnih vrijednosti;

40

Mjere za prostorno uređenje, očuvanje i unapređenje područja posebnih obilježja; Postupanje s otpadom; Uslove za lociranje i korištenje regionalnih, odnosno lokalnih, deponija komunalnih

otpada; Mjere sprječavanja nepovoljnih uticaja na okoliš; Mjere zaštite prava lica sa smanjenim tjelesnim sposobnostima; Mjere zaštite stanovnika i materijalnih dobara od prirodnih i ljudskim djelovanjem

izazvanih nepogoda i katastrofa i ratnih djelovanja; Mjere provedbe. B.) Grafički dio Prostornog plana prezentira se na odgovarajućem broju tematskih

karata.

Sadržaj urbanističkih planova

Dokumentacija urbanističkog plana sadrži:

Prostornu osnovu; Urbanistički plan; Odluku o pristupanju izrai Urbanističkog plana; Ugovor o izradi prostornog plana sa nosiocem izrade plana; Dokumentaciju o provođenju postupka javnih konsultacija, zapisnike sa javnih

rasprava o planu i dr.; Izjašnjenje na primjedbe i sugestije koje nisu prihvaćene; Skraćenu verziju Urbanističkog plana rađenu za potrebe javnih konsultacija.

Za projekciju urbanog uređenja obavezan je sljedeći sadržaj:

A.) Tekstualni dio: Stanovništvo; Namjena površina; Stanovanje; Saobraćaj i telekomunikacije; Vodna infrastruktura; Energetska infrastruktura; Društvena infrastruktura; Privreda; Zaštita i unapređenje okoliša; Zaštita i revitalizacija kulturno-historijskog i prirodnog nasljeđa i njihova

ekonomska valorizacija; Mjere zaštite stanovnika i materijalnih dobara od prirodnih i ljudskim djelovanjem

izazvanih nepogoda i katastrofa i ratnih djelovanja; Minska polja; Mjere zaštite prava lica sa smanjenim tjelesnim sposobnostima.

41

B.) Odlukom o provođenju urbanističkog plana utvrđuju se uslovi korištenja, izgradnje, uređenja i zaštite prostora, te se na taj način obezbjeđuje realizacija plana:

Program mjera urbanog uređenja i aktivnosti za provođenje Urbanističkog plana; Detaljnija upustva kojima se osigurava usklađivanje prostorno planske

dokumentacije. C.) Program mjera urbanog uređenja i aktivnosti za provođenje Urbanističkog plana

sadrži: Obaveze u pogledu detaljnijeg planiranja uređenja prostora kao osnova za

odobravanje građenja na pojedinim dijelovima urbanog područja; Obaveze izmjene i dopune donesenih dokumenata prostornog uređenja; Dinamika realizacije Urbanističkog plana, sa posebno razrađenom prvom etapom

realizacije u dvogodišnjem periodu. D.) Odluka o provođenju Urbanističkog plana sadrži: Granice urbanog i užeg urbanog područja; Granice građevinskog zemljišta po namjenama iskazane brojevima obodnih

katastarskih parcela ili prirodnim i izgrađenim potezima; Granice područja planiranog za obnovu sa namjenama, katastarskim parcelama,

uslovima za komunalno opremanje i uslovima za gradnju; Režim građenja; Odnos prema postojećim objektima koji su ostali van granica građevinskog

zemljišta, na građevinskom zemljištu, ali suprotno njegovoj namjeni; Odnos prema postojećim objektima na planom utvrđenim zaštitnim

infrastrukturnim pojasevima i zaštićenim područjima; Odnos prema objektima i područjima u funkciji odbrane; Razmještaj djelatnosti u prostoru; Uslove izgradnje gospodarskih i pomoćnih objekata u sklopu domaćinstava; Uslove i način uređenja građevinskog zemljišta, minimum uređenja građevinskog

zemljšta; Uslove korištenja zemljišta na zaštitnim infrastrukturnim zonama objekata i

površina posebne namjene; Uslove širenja, obim širenja, povezivanje sa susjednim područjima i minimum

uređenja građevinskog zemljišta za područja namjenjena budućem razvoju; Uslove za izgradnju i korištenje lokalnih vodovoda i drugih lokalnih izvora vode za

piće; Uslove za izgradnju i korištenje pojedinačnih objekata za evakuaciju otpadnih voda; Veličinu građevinskih parcela po zonama individualne stambene izgradnje; Odstojanje objekata, kao i odstojanje objekata od granica susjednih parcela u

zonama za koje nije utvrđena obaveza donošenja regulacionog plana; Uslove izgradnje pristupa javnim objektima i objektima kolektivnog stanovanja, kao

i saobraćajnih objekata;

42

Prostorni razmještaj i uslovi za izgradnju objekata za zaštitu stanovnika i materijalnih dobara od prirodnih i ljudskim djelovanjem izazvanih nepogoda i katastrofa i ratnih djelovanja;

Druge urbanističko-tehničke uslove od značaja za izdavanje urbanističke saglasnosti i odobrenja za građenje u zonama za koje nije utvrđena obaveza donošenja regulacionog plana.

E.) Grafički dio Urbanističkog plana, odnosno projekcija urbanog uređenja, prezentira se na odgovarajućem broju temtskih karata:

Sintezni prikaz postojećeg stanja urbanog uređenja; Izvod iz prostornog plana šireg područja; Sintezni prikaz korištenja prostora i to granice urbanog područja i užeg urbanog

područja sa namjenom površina; Građevinsko zemljište po namjenama sa visinsko zonskim prikazom i ucrtanim

granicama zona na kojima je predviđen poseban odnos prema zatečenim građevinskim strukturama;

Saobraćajna infrastruktura i telekomunikcije sa zaštitnim zonama i pojasevima; Vodna infrastruktura sa zaštitnim zonama i pojasevima; Energetska infrastruktura sa zaštitnim zonama i pojasevima; Razmještaj primarnih objekata društvene infrastrukture; Površine namijenjene za sport i rekreaciju; Kompleksi i pojedinačni objekti zaštićenog kulturno-historijskog i prirodnog

nasljeđa, ambijentalne vrijednosti, prirodne vrijednosti sa ucrtanim granicama zaštitne zone;

Značajni privredni objekti.

Sadržaj regulacionih planova

Dokumentaciju Regulacionog plana sačinjavaju svi materijali i dokumenti vezani za njegovu pripremu i izradu, a naročito:

Odluka o pristupanju izradi Regulacionog plana; Program rada za pripremu i izradu Regulacionog plana; Ugovor o izradi Regulacionog plana sa nosiocem izrade; Urbanistička osnova sa koncepcijom urbanog uređenja; Dokumentacija o uključivanju javnosti, zapisnici sa rasprava o planu, izjašnjenja na

sugestije i primjedbe koje nisu prihvaćene i dr.; Odluka o zabrani gradnje na odnosnom području.

Tekstualni dio Regulacionog plana, odnosno njegovog prednacrta, nacrta i prijedloga, formira se po obliku i sadržaju, tako da ima tri dijela:

1. Izvod iz urbanističke osnove; 2. Projekcija izgradnje uređenja prostorne cjeline;

43

3. Odluka o provođenju Regulacionog plana. A.) Za projekciju izgradnje i uređenja prostorne cjeline Regulacionog plana obavezan je

sljedeći sadržaj: Obrazloženje projekcije uređenja i izgradnje prostorne cjeline sa bitnim

karakteristikama koji se odnose na rješenje saobraćajnica i saobraćajnih površina; Bilans površina po namjenama; Urbanistički pokazatelji; Troškovi uređenja građevinskog zemljišta za prostornu cjelinu. B.) Odlukom o provođenju Regulacionog plana utvrđuju se uslovi korištenja, izgradnje,

uređenja i zaštite prostora na prostornoj cjelini za koju se Regulacioni plan radi, a naročito:

Granice prostorne cjeline; Urbanističko-tehnički uslovi za izgradnju građevina; Uslovi građenja građevinskog zemljišta; Uslovi korištenja zemljišta na zaštitnim infrastrukturnim pojasevima i zaštićenim

područjima; Mjere zaštite stanovnika i materijalnih dobara od prirodnih i ljudskim djelovanjem

izazvanih nepogoda i katastrofa i ratnih djelovanja; Mjere zaštite prava lica sa smanjenim tjelesnim sposobnostima; Uslovi uređenja zelenih i slobodnih površina; Mjere spriječavanja nepovoljnih uticaja na okoliš; Odnosi prema postojećim objektima. C.) Grafički dio Regulacionog plana prezentira se na odgovarajućem broju tematskih

karata i to: Izvod iz plana šireg područja; Prikaz postojećeg stanja iz urbanističke osnove sa postojećom namjenom površina; Granice prostorne cjeline sa namjenom površina; Za individualnu izgradnju plan parcelizacije sa numeracijom parcela; Razmještaj, orijentaciona namjena objekata i sl.; Regulacione i građevinske linije; Nivelacioni podaci; Saobraćajna, komunalna i energetska infrastruktura na nivou idejnih rješenja; Objekti kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa i objekti predviđeni za

rekonstrukciju, sanaciju i konzervaciju; Tretman zelenih površina na nivou idejnih rješenja.

Sadržaj urbanističkih projekata

Urbanistički projekat koji se radi na osnovu regulacionog plana i projektnog programa sadrži tekstualni igrafički dio.

44

A.) Tekstualni dio: Izvod iz teksta regulacionog plana za odnosnu prostornu cjelinu; Obrazloženje rješenja; Obrazloženje parternog rješenja; Obrazloženje idejnih projekata objekata; Orijentacioni predračun uređenja građevinskog zemljišta; Orijentacioni predračun troškova izgradnje objekata. B.) Grafički dio: Izvod iz regulacionog plana za odnosnu prostornu cjelinu, u razmjeri regulacionog

plana; Arhitektonsko-urbanističko rješenje; Idejni projekat parternog rješenja; Regulacioni i nivelacioni podaci; Idejni projekat saobraćajne, komunalne i energetske infrastrukture; Uređenje zelenih i slobodnih površina; Idejni projekti objekata u razmjeri 1:200 i 1:100.

Kartografski prikazi u prostornoj dokumentaciji

Kartografske podloge

Planovi se izrađuju na kartama čije je mjerilo prilagođeno nivou plana, a to su:

Topografske karte u mjerilima 1:200 000 (TK 200) za državne i entitetske planove; Topografske karte u mjerilima 1:50 000 (TK 50) i 1:25 000 (TK 25) za kantonalne

planove; Topografske karte u mjerilima 1:25 000 (TK 25) i 1:10 000 (TK 10) za planove grada; Topografske karte u mjerilima 1:5000 (TK 5) i 1:2.500 (TK 2.5) za urbanističke

planove; i Geodetske (katastarske) karte u mjerilima 1:2.500, 1:1000; 1:500 za detaljne

planove prostornog uređenja.

Topografska karta je opšta geografska karta s velikim brojem informacija o mjesnim prilikama prikazanog područja, koje se odnose na naselja, saobraćajnice, vode, vegetaciju, oblike reljefa i granice teritorijalnih područja, a što je sve dopunjeno opisom karte. Topografske karte TK 25 trebale bi postati temeljne topografske karte (ODK-osnovna državna karta). Katastarske karte su u mjerilu 1:2500, a služe za kartiranje područja van naselja dok se za naselja, naročito urbana područja i opštinske centre, rade u mjerilu 1:1000.

U njima su ucrtane parcele, zgrade, ograde, infrastruktura, vodene površine i sl. Svi kartografski prikazi koje sadrži grafički dio dokumenta prostornog uređenja izrađuju se u boji. Površine, crte/linije i tačke prikazuju se u 7 boja (žuta, narandžasta, crvena, ljubičasta, plava, smeđa, zelena), te u crnoj i bijeloj boji, a jedna se boja primjenjuje u najviše tri tona,

45

odnosno rastera. Kartografski prikazi koji određuju korištenje i namjenu prostora/površina izrađuju se u obojenim tačkasto rastriranim površinama s graničnom crtom u crnoj boji. Kartografski prikazi koji određuju uslove korištenja, uređenja i zaštite prostora/površina izrađuju se obojenim linijskim rastriranim površinama u četiri osnovna uzorka s graničnom crtom u odgovarajućoj punoj boji. Kartografski prikazi koji određuju infrastrukturne sisteme izrađuju se obojenim crtama u pravilu u jednoj boji i u najviše dva tona te boje, te primjenom simbola iste boje. Oznake na dokumentima prostornog uređenja koji se prikazuju crtama i simbolima izrađuju se u tri osnovne veličine 9.0, 7.0 i 5.5 mm i tri osnovne debljine crte 1.0, 0.8, 0.6 mm. Kartografski prikaz mora imati naslov, legendu (tumač oznaka), prikaz mjerila, oznaku orijentacije prema stranama svijeta, kao i pečat nosioca izrade. Kartografski prikaz se presavija na format A4, a opis kartografskog prikaza se nalazi na naslovnoj strani. Dokument prostronog uređenja obavezno se prezentira i u formi knjige čiji se prilozi prikazuju na formatu A4 ili A3 koji se presavija na format A4.

Načela i primjeri grafičkih prikaza

Svi dokumenti prostornog uređenja izrađuju se u digitalnom obliku. U svrhu prezentacije i arhiviranja radi se analogni i digitalni oblik, koji moraju biti usklađeni i identični. Analogni oblik mora biti izrađen u formatima SIST ISO. Tekstualni i grafički dio dokumenta prostornog uređenja izrađuje se u digitalnoj formi, na način da je moguća njihova upotreba u GIS-u. Grafički prikazi u prostornoj dokumentaciji su glavni tumači, a sastoje se od:

Karata (geografskih ili geodetskih podloga); Kartograma; Kartodijagrama; i Dijagrama.

Kartogrami su karte na kojima su određenom bojom ili crno-bijelom šrafurom u okviru nekih prostornih jedinica označene određene karakteristike tog prostora, njegovog stanovništva, privrede i sl.

Kartodijagrami su karte na kojima su u prostorne jedinice ucrtani dijagrami različitih oblika.

Dijagrami su grafički prikazi određenih pokazatelja u prostoru, a njihova forma, boja, oblik i sl. zavisi od problema ili podataka koji se želi najbolje prikazati.

Najpoznatiji i najčešće korišteni dijagrami su:

Kružni dijagram; Kvadratni dijagram;

46

Trokutni dijagram; Piramida starosne strukture; Silueta djelatnosti; Stupičasti dijagrami; i Dijagram evolucije razlika.

Kružni dijagram je dobar za prikazivanje neke pojedinačne vrijednosti u odnosu na neku ukupnu vrijednost, npr. veličinu naselja u odnosu na pripadajuću teritoriju. Kvadratni dijagram za prikaz nekog stanja koristi površine. Trokutasti dijagram pomoću tri koordinate prikazuje promjene kroz četiri intervala. Piramida starosne strukture je pogodna za prikazivanje strukture stanovništva, jer samim svojim oblikom i siluetom najbolje slikovno prikazuje brojčane pokazatelje. Silueta djelatnosti služi kada se želi neka djelatnost prikazati raščlanjenije, odnosno kada se želi prikazati struktura unutar svake djelatnosti. Stupičasti dijagrami služe za prikazivanje ne samo stanja nego i evolucije koja prati takvo stanje. Dijagram evolucije razlika služi za prikazivanje neke evolucije na dramatičan način u vidu crte ili krivulje u koordinatnom sistemu (X,Y).

Karte iscrtane kao kartogrami i kartodijagrami u nekom planu u kartografiiji se zovu tematskim kartama. Sve ostale karte u nekom prostornom ili urbanističkom planu zovu se planske karte.

Učenici u izradi i donošenju prostorne dokumentacije

Svaka zemlja svojim zakonskim i podzakonskim aktima utvrđuje učesnike u izradi, donošenju i implementaciji prostorne dokumentacije kao i opšte i posebne uslove koje ti učesnici moraju ispunjavati. U BiH učesnici su naručilac i donositelj prostorne dokumentacije, nosilac pripreme plana, nosilac izrade plana, javnost, savjet plana, revident plana, provoditelj prostorne dokumentacije i nadzor.

Naručilac/donositelj plana

Ustavom, zakonima, pravilnicima i statutima utvrđuju se donositelji planova određenih administrativno-teritorijalnih jedinica kao i način donošenja odluka o izradi i odluka o usvajanju prostornih planova.

Parlament BiH-Program i strategija BiH, Prostorni plan područja posebnih obilježja; Parlament/skupština FBiH/RS-Program i strategija FBiH/RS, Prostorni plan FBiH/RS,

Prostorni plan područja posebnih obilježja; Skupština Brčko Distrikta-Prostorni plan distrikta, Urbanistički plan grada i svi

detaljni planovi; Kantonalna/županijska skupština-Prostorni plan kantona/županije (iznimno za grad

Sarajevo sve kategorije od prostornog plana kantona/županije na niže); Gradsko vijeće/općinsko vijeće-Prostorni plan općine/grada, Urbanistički planovi,

Regulacioni planovi, Urbanistički projekti.

47

Nosilac pripreme plana

Nosilac pripreme plana određuje se odlukom o izradi plana.

Država BiH, entiteti FBiH i RS, Brčko Distrikt, kantoni/županije-nadležna ministarstva prostornog planiranja i uređenja;

Gradovi i opštine-nadležne službe prostornog planiranja i uređenja.

Nosilac izrade plana

Nosilac izrade plana se određuje odlukom o izradi plana, a može biti zavod, privredno društvo ili neka druga institucija osnovana za ove poslove ili neko drugo privredno društvo registrovano za ove poslove koje posjeduje licencu nadležnog ministarstva i koje se angažuje na osnovu Uredbe.

Zavod za prostorno planiranje (ministarstva)-za Program i strategiju BiH, Prostorni plan FBiH i Prostorni plan RS i Prostorne planove područja posebnih obilježja;

Zavod za planiranje kantona/županije-Prostorni plan kantona/županija i Prostorni planovi nižeg nivoa od značaja za kanton/županiju;

Privredna preduzeća i institucije (koja posjeduju saglasnost nadležnog ministarstva)-Prostorni planovi opština i gradova, Generalni urbanistički planovi, Urbanistički planovi uređenja i Detaljni planovi uređenja.

Javnost

Zakonskim i podzakonskim aktima utvrđuje se način uključivanja javnosti u svim fazama pripreme i izrade dokumenata prostornog uređenja, te na svim nivoima prostornog planiranja. Sudjelovanje javnosti je zakonska obaveza svakog donositelja plana. Nosilac pripreme (i/ili Savjet plana) obavezni su izraditi Program uključivanja javnosti u proces pripreme i izrade za sve dokumente prostornog uređenja u skladu sa zakonom i uredbom. Program uključivanja javnosti sastavni je dio Programa i plana aktivnosti za pripremu i izradu dokumenata prostornog uređenja. Programom uključivanja javnosti precizno se definiraju načini uključivanja javnosti (organiziranje tribina, okruglih stolova, javnih rasprava, javni uvid, način dostavljanja primjedbi i prijedloga, usklađivanje sa željama građana, i drugih oblika uključivanja javnosti) u svim fazama pripreme i izrade dokumenta prostornog uređenja, te način izdavanja izvoda iz prostornih planova nakon donošenja istog.

Savjet plana

Savjet plana formira donositelj plana, a čine ga predstavnici svih aktera u izradi i donošenju plana, kao i drugi eminentni stručnjaci i eksperti za koje donositelj plana procijeni da bi mogli značajno doprinijeti izradi što kvalitetnijeg plana. Savjet plana pomaže

48

nosiocu pripreme plana u usaglašavanju sektorskih politika, izboru stručnjaka i stručnih institucija za studije, elaborate i dr. Zadatak savjeta je da prati tok izrade plana i da kontroliše da li je plan usklađen sa planovima višeg nivoa, sa generalnim smjernicama za izradu plana, sa utvrđenim granicama obuhvata plana i td., te da o nacrtu i prijedlogu plana da svoje mišljenje prije rasprave u parlamentu ili u skupštini. Nosioc pripreme plana zauzima stav u pogledu dostavljenih primjedbi i sugestija, kao i mišljenja Savjeta plana, daje obrazloženje i razloge za neprihvatanje pojedinih primjedbi i sugestija i dostavlja ga nosiocu izrade plana.

Revident plana

Reviziju plana pokreće nositelj pripreme plana ili nadležno ministarstvo u situacijama kada plan nije usaglašen sa planom šireg ili susjednog područja ili ako su dostupni drugi naslovi koji zahtijevaju reviziju.

Provoditelj plana

To su uglavnom upravna tijela (tijela državne uprave) ovlaštena za ovu vrstu poslova od državnog do lokalnog nivoa. Odlukom o provedbi Prostornog plana utvrđuju se uvjeti korištenja, izgradnje, uređenja i zaštite prostora, te se na taj način osigurava realizacija plana. Odlukom o provedbi Prostornog plana obuhvataju se:

Program mjera prostornog uređenja, i aktivnosti za provedbu Prostornog plana; Detaljna uputstva kojima se osigurava usklađivanje prostorno planske

dokumentacije.

Nadzor/inspekcija (urbanistička, građevinska, inspekcija za zaštitu okoliša)

Ova inspekcija se vrši u skladu sa zakonskim i podzakonskim aktima, a odnosi se na kontrolu izrade planske dokumentacije, provođenja planske dokumentacije i provođenja zakona o prostornom planiranju i uređenju.

Postupak izrade i donošenja plana prostornog uređenja

Ovaj postupak svaka društveno-politčka zajednica (država, entitet, kanton, opština) utvrđuje svojim zakonskim i podzakonskim aktima.

Donošenje odluke o pristupanju izradi/izmjeni planskog dokumenta

Odluku o pristupanju izradi planskog dokumenta donosi Parlament/skupština (za entitet FBiH i RS), zakonodavno tijelo kantona/županije ili opštinsko vijeće. Odluka treba da sadrži:

49

Vrstu dokumenta čijoj se izradi pristupa; Granice područja za koje se planski dokument izrađuje; Vremenski period za koji se planski dokument donosi; Smjernice za izradu planskog dokumenta; Rok izrade; Način osiguranja sredstava za izradu; Odredbe o javnoj raspravi; Nosioca pripreme za izradu planskog dokumenta; Nosioca izrade planskog dokumenta; Druge elemente, zavisno od vrste planskog dokumenta i specifičnosti područja za

koje se donosi.

Nakon donošenja ove odluke obično se donosi i Odluka o zabrani građenja u zoni obuhvata plana, a primjenjuje se do donošenja detaljnog plana uređenja, a najduže u trajanju od dvije godine.

Usvajanje Nacrta i prijedloga prostornog plana

U toku izrade nacrta prijedloga prostornog plana, nositelj izrade provodi jednu ili više prethodnih rasprava o ciljevima i mogućim rješenjima značajnim za razvitak, uređenje i oblikovanje prostora na području obuhvata tog plana. U raspravi sudjeluju tijela i pravne osobe, te druge fizičke i pravne osobe, za koje to nositelj izrade ocijeni potrebnim.

Tijela državne uprave i pravne osobe s javnim ovlastima koja su osigurala podatke i dokumente iz svoga djelokruga za potrebe izrade prostornog plana;

Upravna tijela kantona/županija, opština i gradova, na čiji djelokrug mogu uticati predložena rješenja prostornog plana;

Mjesne zajednice, odnosno gradske četvrti za područje obuhvata prijedloga urbanističkog plana uređenja i detaljnog plana uređenja.

Nakon provedene rasprave nositelj izrade priprema izvještaje o prethodnoj raspravi, te ga s nacrtom prijedloga prostornog plana dostavlja nadležnom zakonodavnom tijelu. Na temelju nacrta prijedloga prostornog plana i izvještaja o raspravi, zakonodavno tijelo (parlament, skupština, općinsko vijeće) utvrđuje prijedlog prostornog plana za javnu raspravu. Prijedlog prostornog plana koji se utvrđuje za javnu raspravu sadrži tekstualni i grafički dio plana.

Objava javne rasprave

Nosilac izrade objavljuje javnu raspravu o prijedlogu prostornog plana u dnevnim novinama i/ili drugim sredstvima javnog informisanja, najmanje osam dana prije javne rasprave. Objava javne rasprave o prijedlogu prostornog plana sadrži mjesto, datum

50

početka i trajanje javnog uvida u prijedlog prostornog plana, mjesto i datum jednog ili više javnih izlaganja, te rok u kojem se nosiocu izrade dostavljaju pisana izjašnjenja, prijedlozi i primjedbe na prijedlog prostornog plana. Nosilac izrade obavezno dostavlja i obavijest o javnoj raspravi tijelima i pravnim osobama od kojih je zatražio izjašnjavanje u postupku prethodne rasprave.

Javni uvid

Uključivanje građana u postupak izrade i donošenja planskog dokumenta vrši se u skladu sa Programom uključivanja javnosti u proces pripreme i izrade za sve dokumente prostornog uređenja u skladu sa zakonom i uredbom. Javni uvid u prijedlog prostornog plana kantona/županije, odnosno grada, traje 60 dana, a javni uvid u prijedloge ostalih prostornih planova traje 30 dana. Javni uvid u prijedlog izmjena, dopuna, odnosno stavljanja izvan snage prostornog plana traje najmanje 15 dana, ali ne duže od 30 dana.

Način i sudjelovanje sudionika u javnoj raspravi

Ako u roku određenom objavom javne rasprave tijela državne uprave, upravna tijela kantona/županija, opština i gradova, te pravne osobe s javnim ovlastima ne dostave pisano izjašnjenje na prijedlog prostornog plana, smatrat će se da nemaju primjedbi.

Građani, pravna lica i razna udruženja sudjeluju u javnoj raspravi na način da:

Imaju pristup i uvid u prijedlog prostornog plana; Mogu upisati prijedloge i primjedbe u knjigu primjedbi koja se obavezno nalazi uz

prijedlog prostornog plana o kojem se provodi javna rasprava; Postavljanjem pitanja u javnom izlaganju o predloženim rješenjima, na koja

odgovara nosilac izrade, odnosno stručni izrađivač, usmeno ili u pisanom obliku; Daju prijedloge i primjedbe u zapisnik o javnom izlaganju; i Upućuju nosiocu izrade pisane prijedloge i primjedbe.

Prijedlozi i primjedbe koji nisu čitko napisani i potpisani imenom i prezimenom uz adresu podnositelja, ne uzimaju se u obzir u pripremi izvještaja o javnoj raspravi.

51

Zavod za urbanizam Tuzla

Odluka o izradi prostornog plana TK

Vlada i skupština TK Građani (javnost)

Urbanistički institut

Zakoni

Slika 3. Algoritam metodoloških koraka u izradi Prostornog plana Tuzlanskog kantona-Tuzlanski model

Izvještaj o javnoj raspravi

Sve prijedloge i primjedbe koje su sudionici u javnoj raspravi dali u roku i na način određen Uredbom, obrađuje nositelj izrade sa stručnim izrađivačem prostornog plana i o tome priprema izvještaj o javnoj raspravi. Rok za pripremu izvještaja je najviše 30 dana za novi prostorni plan i najviše 15 dana za izmjene, dopune, odnosno stavljanje izvan snage prostornog plana, od proteka roka za davanje pisanih prijedloga i primjedbi. Akti i obavijesti o javnoj raspravi, pozivi za javno izlaganje i zapisnici o javnim izlaganjima s dokazom sudjelovanja u javnom izlaganju pozvanih sudionika u javnoj raspravi, sastavni su dio izvještaja o javnoj raspravi. Ako se prihvaćenim izjavama, prijedlozima i primjedbama u javnoj raspravi na prijedlog detaljnog plana uređenja bitno utiče na vlasničke odnose na zemljištu, nosilac izrade može ponoviti javni uvid. Ponovni javni uvid u prijedlog detaljnog plana uređenja objavljuje se na identičan način kao i prva objava. Novi prijedlozi i primjedbe na dopunjen prijedlog prostornog plana mogu se podnositi samo u vezi s prihvaćenim primjedbama iznesenim u prvom javnom uvidu.

Nosilac izrade prijedlog prostornog plana dostavlja predstavničkim tijelima radi davanja mišljenja o tom prijedlogu.

Konačni prijedlog prostornog plana i donošenje istog

52

Prostorni plan TK

Konsultacije

Prijedlog prostornog plana

Konsultacije

Nacrt prostornog plana

Studije i ekspertize

Program

Metodologija

Univerzitet u Tuzli

Stručne podloge Konsultacije

Prijedlog prostornog plana i izvještaj o javnoj raspravi razmatra nosilac izrade plana i utvrđuje konačni prijedlog prostornog plana. Konačni prijedlog prostornog plana, razmatra i utvrđuje nosilac pripreme plana na temelju prijedloga tog prostornog plana, izvještaja o javnoj raspravi i mišljenja ministarstva na prijedlog plana. Prije upućivanja predstavničkom tijelu na donošenje, nosilac pripreme plana pribavlja saglasnost na konačni prijedlog prostornog plana, kada je to propisano Zakonom. Postupak usvajanja i donošenja planskog dokumenta iz nadležnosti entiteta i kantona/županija istovjetan je postupku donošenja i usvajanja zakona dok se donošenje planskih dokumenata na nivou grada ili opštine vrši na osnovu statuta i drugih propisa.

Slika 4. Postupak izrade i donošenja prostornog plana

Planiranje i uređenje naselja ili urbanističko planiranje

Definicija i značaj naselja u prostornom planiranju

53

AKT (ODLUKA) O IZRADI PPO

(donosi ga Općinsko vijeće na prijedlog načelnika)

Generalne smjernice

Savjet plana Mišljenje ministarstava

Izbor nosioca izrade plana

PREDNACRT PPO

CILjEVI ANALIZE

PROGRAMSKA KONCEPCIJA

VARIJANTE PROSTORNE KONCEPCIJE PPO I URBANISTIČKIH OSNOVA ZA POJEDINA NASELjA

ODLUKA O USVAJANjU PREDNACRTA PLANA

JAVNO IZLAGANjE PREDNACRTA PPO

Stručni kolegij općinskog Vijeća i općinskog načelnika Mjesne zajednice, stručne komisije i td.

Općinske službe i organizacije Kantonalne i federalne institucije i organizacije

PRIJEDLOG I DONOŠENjE PPO

Izrada prijedloga Donošenje PPO Mišljenje ministarstva

donošenje odluke o provođenju plana i implementacija plana na terenu

Naselja predstvljaju najvažniji faktor u prostornom planiranju i uređenju svakog područja, jer se u njima odvijaju svi životni procesi, a sve aktivnosti u prostoru izvan naselja, također se odvijaju za potrebe tih istih naselja. Prema opštoj definiciji naselje je svako nastanjeno mjesto sa posebnim imenom (nazivom), bez obzira na broj kuća, a u mnogim zakonima o prostornom uređenju naselje se definiše kao nastanjen, izgrađen, prostorno i funkcionalno objedinjen dio naseljenog mjesta, odnosno kao dio opštinske teritorije sa zgradama za stanovanje i pratećim pomoćnim objektima. Prema C. Kostiću postoje četiri oblika naselja, tj. selo, rurban, grad i konurbacija, a Ljubica Roth dodaje još i više gradske aglomeracije kao što su metropolisi, megalopolisi i metropleksi. U BiH nije izvršena kategorizacija niti klasifikacija naselja, jer administrativno-prostorna organizacija nije nikada utemeljena na sistemu i mreži naselja, već na određenim teritorijalnim jedinicama. Prvi pokušaj da se izvrši kategorizacija naselja u BiH i da se utvrde gradska naselja učinjen je 1964. godine donošenjem Odluke o određivanju mjesta koja se smatraju naseljima gradskog karaktera, a zatim 1975. godine Odlukom o utvrđivanju gradova i naselja gradskog karaktera. Ovom odlukom pored gradskih naselja utvrđen je i spisak gradova, tačnije 70 gradova i 110 gradskih naselja. Mada je na saveznom nivou u SFRJ postojala opšta trojna podjela naselja na gradove, industrijska (rudarska, turistička, banjska i sl. naselja) i seoska naselja, u BiH je Zakonom o prostornom uređenju iz terminologije izbačen pojam sela tako da su utvrđene samo tri vrste naselja, odnosno:

Gradovi; Naselja gradskog karaktera; i Ostala naselja.

Prema istom Zakonu naselja predstavljaju cjelovito izgrađenu i prostorno zaokruženu zajednicu stanovništva. Prostornim planom BiH iz 1982. godine određeni su gradovi i naselja gradskog karaktera, dok je za određivanje ostalih naselja zadužena bila svaka opština, a jedino ograničenje bilo je u tome da dva naselja na području jedne opštine ne smiju imati ista imena. Prema istim zakonskim propisima gradovi moraju vršiti regionalnu funkciju i imati više od 5000 stanovnika izuzev naselja koja imaju historijski ili neki drugi značaj i koja mogu imati i manji broj stanovnika. Novim Zakonom o prostornom uređenju BiH određena su samo dva grada, Mostar i Sarajevo, u FBiH, a u RS-u samo gradovi Banja Luka i Istočno Sarajevo. Opšte prihvaćena kategorizacija i diferencijacija naselja u svijetu izvršena je prema numeričkim (populacionim), fiziološkim, funkcionalnim, pravnim i kombinovanim kriterijumima.

Prema ovim kriterijumima u svijetu postoje slijedeći oblici naselja:

Seoska naselja-sva naselja sa brojem stanovnika ispod 2000, sa gustinom naseljenosti manjom od 80 st/ha i sa dominantnom poljoprivrednom i mješovitom djelatnošću;

54

Rurbani-mješovita seoska-gradska naselja sa brojem stanovnika većim od 2000, sa gustinom naseljenosti većom od 80 st/ha i sa relativno dobrom urbanom opremljenošću objektima društvenog standarda i ponekom zgradom za kolektivno stanovanje;

Gradska naselja-opštinski centri sa brojem stanovnika većim od 5000, sa gustinom naseljenosti većom od 150 st/ha i sa relativno dobrom urbanom opremljenošću objektima javnim zgradama i zgradama za kolektivno stanovanje;

Gradovi-administrativni centri za područje više opština, sa brojem stanovnika većim od 10 000, sa gustinom naseljenosti većom od 150 st/ha, sa velikom gustinom izgrađenosti i sa dominantnim kolektivnim stanovanjem naročito u centralnim dijelovima grada;

Urbana aglomercija-urbana forma sastavljena od dva spojena gradska naselja ili grada;

Urbana konurbacija-urbana forma sastavljena od više povezanih urbanih i ruralnih naselja u jednu cjelinu obično usljed naglog razvoja industrije ili rudarstva na određenom području, ova urbana forma može postati grad ili prerasti u viši oblik naselja;

Metropolis-(grč. grad majka) ima više značenja, a predstavlja glavni ili najvažniji grad u jednoj regiji ili državi koji je ujedno i politički ili privredni centar tog područja, standardna statistička oblast metropolisa podrazumijeva grad sa minimalno 50 000 stanovnika i sa određenim administrativnim funkcijama, a danas se pod ovim pojmom uglavnom podrazumijevaju svi milionski gradovi svijeta;

Megalopolis-rasprostranjeni urbani kompleks sa gustim urbanim formacijama, ali i praznim prostorima namijenjenim za permanentnu gradnju naselja, to je ustvari bezgranično veliki urbani region sa više sjedinjenih metropolisa čiji broj stanovnika prelazi i 10 miliona;

Metropleks-urbana forma novijeg datuma, pa i nema adekvatnu definiciju, ali u suštini predstavlja glavni grad neke zemlje ili regije sa lancem urbanih regija (metropolisa) koje ga okružuju i čine njegov hiterland (ekonomski ovisno područje), megalopolisi mogu imati više desetina miliona stanovnika.

Planiranje gradova i gradskih naselja

Prostorna (funkcionalna) struktura grada

55

Pristupi proučavanja i opći modeli prostorne strukture grada

Prostorna struktura grada nije predmet interesovanja samo urbanista već i sociologa, geografa, ekonomista i drugih, te su stoga i pristupi proučavanja ove složene problematike različiti. Najznačajniji pristupi su ipak:

Ekološki pristupi; Ekonomski pristupi; Sistemološki pristupi; i Geografski pristupi.

Ekološki pristup u proučavanju grada polazi od socijalnih, prostornih i fizičkih obilježja gradske okoline, te se u okviru urbane ekologije proučavaju odnosi ovih obilježja i socijalne organizacije. Glavni ekološki procesi su koncentracija, centralizacija, decentralizacija, segregacija, invazija, sukcesija i rutinizacija na koje utiču mnogobrojni faktori od kojih je najznačajniji takmičenje. Ekonomski pristupi u objašnjenju prostorne strukture grada polaze od tržišnih mehanizama gdje vrijednost gradskog zemljišta i renta utiču na gustinu izgrađenosti i naseljenosti, a samim tim i na prostornu strukturu grada. Prostorna struktura grada se javlja u tri osnovna oblika i to kao:

Funkcionalno-prostorna struktura grada-čine je poslovni centri i uopšte centralni dijelovi grada, industrija, saobraćaj, stanovanje, školstvo, zdravstvo i sl.;

Populacijsko-demografska struktura grada-čine je gustina naseljenosti, preseljavanja i dnevna kretanja stanovništva u gradu, socijalna topografija i td.;

Morfološka struktura grada-čine je plan ili slika grada, morfološke strukture i cjeline, te kulturna i genetska obilježja.

Zoniranje grada

Raznovrsnost životnih manifestacija u gradskom organizmu zahtijeva da se gradska teritorija raščlani na pojedine dijelove od kojih će svaki biti namijenjen „pretežno“ jednoj funkciji. To pretežno znači da preko 50% površine određenog dijela grada (zone) čini jedna djelatnost i po toj dominantnoj funkciji ta zona dobija i svoj naziv (stambena, privredna, sportska i td.). Ovakvo raščlanjivanje grada na funkcionalne zone naziva se zoning i predstavlja početnu fazu u rješavanju urbanističke strukture grada. Raščlanjivanje gradske teritorije prema osnovnim funkcijama obezbjeđuje da cjelokupan život u gradu teče bez međusobnih smetnji i da čitav grad predstavlja racionalno organizovanu i ekonomičnu higijensku i udobnu prostornu cjelinu kao harmonično složen društveni organizam. Pravilnim razmještajem funkcionalnih zona rješava se osnovni problem urbanističkog plana i života budućeg grada.

Zoniranje teritorija gradova i ostalih naselja sprovodi se u cilju obezbjeđenja higijenskih uslova stanovanja, obezbjeđenja adekvatnih uslova za rad i rekreaciju i na kraju u cilju obezbjeđena pravilnog razvoja saobraćaja i drugih infrastrukturnih sistema. Broj i veličina

56

zona za svako naselje utvrđuje se nakon opsežnih analiza, a za naše gradove uglavnom se utvrđuju sljedeće zone:

Stambena zona; Privredno-industrijska zona; Zona teške i lake industrije ili zona čiste i nečiste industrije; Zona društvenih objekata; Poslovna zona; Zona saobraćaja; Zona odmora i razonode; Zona skladišta; Komunalno-zdravstvena zona; Zona fizičke kulture; Zona ozelenjavanja i sporta; Zona naučnih ustanova i visokih škola; Zona medicinskih ustanova; Zona javnih ustanova; i Zona sahranjivanja.

U prošlosti, a i danas u nekim gradovima svijeta se zoning gradskog područja vršio na osnovu socijalnih, vjerskih, rasnih, plemenskih, nacionalnih i drugih kriterija podjele stanovništva. Prema socijalnom statusu stanovništva u svijetu podjela se vrši uglavnom na bogate i siromašne dijelova grada, tj. na elitne zone i slamove.

Tek početkom XX vijeka zbog naglog povećanja gradova pojavljuje se organizacija grada utemeljena na njegovom funkcionalnom zoniranju, a 1930. godine temelje funkcionalnog zoniranja grada definirao je CIAM (Atinska povelja)-osnovni problem savremenog grada (funkcionalno zoniranje i saobraćaj). Prema njemu grad je podijeljen na 6. osnovnih fnkcija:

1. STAMBENE ZONE GRADA-30% do 70%, prosjek 45%; 2. RADNE ILI INDUSTRIJSKE ZONE GRANA-10% do 30%, prosjek 15%; 3. CENTRALNE ZONE GRADA-2% do 10%, prosjek 5%; 4. ZELENE ZONE GRADA-5% do 25%, prosjek 15%; 5. ZONE SPORTA I REKREACIJE-prosjek 5%; 6. SAOBRAĆAJNE ZONE GRADA.

Pri razmještaju zona važnu ulogu imaju sljedeći faktori:

Prirodni položaj, mikroklima, geološki sastav i reljef tla, blizina vodotoka i td.;

57

Postojeća ili naslijeđena fizička struktura grada; Saobraćajna veza u gradu i veza sa vangradskim saobraćajem; Veličina i karakter grada.

Stambene zone

Stambene funkcije zauzimaju najviše gradske površine i u zavisnosti od veličine grada, te površine su od 40% do 60% od ukupne površine grada. S obzirom da zauzimaju najveće površine u gradu uglavnom imaju prioritet u odnosu na sve ostale zone. Planiraju se na ocjeditim i osunčanim površinama, u mirnim zonama i što dalje od industrijskih zona. Na odabir lokacije utiče i način gradnje, tj. individualno ili kolektivno stanovanje i podtipovi ova dva osnovna vida stanovanja. Stambene zone u gradu nisu kompaktne već disperzne u gradskom tkivu što znači da se nalaze i u centralnim i u rubnim dijelovima grada. Zbog toga se, s obzirom na lokaciju u gradu, dijele na središnje, rubne i prigradske stambene zone. U zavisnosti od prostornog smještaja zavisi i gustina izgrađenosti ovih zona, visina i tip stambenih zgrada, kao i socijalna, obrazovna, a negdje i etnička pripadnost stanovnika. Što je stanovanje udaljenije od centra prema periferiji smanjuje se gustina izgrađenosti, te veličina i spratnost zgrada, a u prigradskim zonama ono prelazi u porodično stanovanje u individualnim slobodno stojećim kućama. Gustina izgrađenosti u stambenim zonama ima i svoju ekonomsku opravdanost, jer je zemljište u centralnim gradskim zonama najskuplje, a prema periferiji se njegova vrijednost smanjuje što utiče na visinu i veličinu stambenih zgrada, a samim tim i na izgled naselja. Na prostorni razmještaj, gustinu izgrađenosti, vrstu i visinu zgrada, kao i druga fizionomska obilježja stambenih zona utiču kulturni i klimatski uslovi, te starost grada, dinamika njegovog razvoja, ekonomska razvijenost, stepen urbnizacije i td. U evropskim gradovima ovaj zoning nije tako jasno izražen, jer se visoke stambene zgrade grade u svim dijelovima grada u sklopu novih stambenih naselja. To su ustvari jedinice stanovanja koje mogu biti različitih veličina i naziva, a prvi put su se pojavile još u XIX vijeku. Ove stambene jedinice se mogu organizovati kao:

Superblok; Mikrorejon; Susjedstvo; i Stambena četvrt.

Stambena jedinica se prvi put pojavila u Americi 1929. godine sa idejom da se stambena grupacija izdvoji od ostalih funkcija grada zajedno sa sopstvenom mrežom institucija i službi za snabdjevanje. Ta ideja je poslije prihvaćena svuda u svijetu tako da svi današnji gradovi imaju i po nekoliko desetina stambenih jedinica čiji se broj stanovnika uglavnom kreće od 2000 do 10 000.

Radne ili industrijske zone grada

58

U našim gradovima ove zone su uglavnom već definisane u procesu poslijeratne industrijalizacije 60-ih godina XX vijeka. One su danas najdelikatnija zona za stanovništvo svakog grada pogotovo tamo gdje nije ispoštovan kriterij povoljnog položaja u odnosu na vodotoke, u odnosu na dominantne vjetrove i td. Za razliku od naših gradova mnogi evropski i svjetski gradovi imaju naslijeđene industrijske zone još iz XVIII vijeka. Razvoj industrije se uslovno može podijeliti na tri faze:

Paleotehničku fazu-najrazvijenije industrijske grane su rudarstvo, teška metalurgija, tekstilna industrija i brodogradnja, otvaranjem rudnika stvorila se velika potreba za radnom snagom, pa su oko rudarskih revira nastali gradovi u čijem centru je ostao rudnik;

Mezotehničku fazu-razvija se metaloprerađivačka industrija sa raznim granama elektroindustrije, automobilske industrije, prehrambene, hemijske i sl., koja se više orjentisala prema mjestima prodaje, a manje prema mjestima sirovina što znači da se ova industrija locirala na periferijama svih većih gradova ili uz važne saobraćajnice i saobraćajna čvorišta;

Neotehničku fazu-koja započinje 1945. godine, razvija se elektronska industrija, avioindustrija, informatička industrija i sl., koja traži najbolje veze sa nacionalnim i svjetskim tržištima.

Ne postoji univerzalno pravilo za smještaj industrije u gradovima, ali postoji više pokušaja klasifikacije industrije u gradovima koje se svode na sljedeće:

Industrija hrane i slišne industrije povezana sa trgovinama na veliko koje su locirane u blizini gradskih središta radi smanjenja distributivnih troškova;

Grafička i slične industrije locirane u gradskim središtima zbog potrebe direktne komunikacije sa potrošačima;

Industrija opeke i slične industrije koje su usmjerene na lokalno tržište i lokalne izvore sirovina;

Farmaceutska industrija, industrija mašina i ostale industrije sa visoko vrijednim produktima koje nisu orijentisane na lokalno tržište;

Elektronska industrija kojoj nije neophodna lokacija u centru grada, ali traži veliku komunikativnost;

Rafinerije nafte i druge industrije kojima nije potrebno lokalno tržište, te su stoga smještene duž rijeka ili drugih vodenih površina;

Industrije finalnih proizvoda orijentisane su na nacionalno tržište, te se lociraju duž važnih saobraćajnica.

Ukoliko neki grad u blizini nema plovnu rijeku ili izražene vjetrove onda se industrijska zona može orijentisati prema saobraćajnicama. Izgradnjom željezničke pruge grad se može rasteretiti od kamionskog transporta.

59

Treba izbjegavati koncentraciju industrijskih objekata u jednoj zoni već ih treba planirati na više povoljnih lokacija. Industrije moraju biti razvrstane zbog izbjegavanja mogućih katastrofa i njihove opasnosti po stanovništvo. Osnovna podjela mora biti na laku i tešku industriju, odnosno na čiste i prljave pogone. Bez obzira što industrijske zone zauzimaju relativno male površine grada, zbog velike koncentracije zaposlenih, ipak imaju veliku ulogu u funkcionisanju svakog grada. Važna karakteristika industrije u gradovima je i njena specijalizacija i diversifikacija, pri čemu prvi pojam označava jednu ili nekoliko industrijskih grana, a drugi pojam veći broj industrijskih grana. Za lociranje industrije u gradu postoje tri vrste zahtjeva:

Lokacijski zahtjevi; Zahtjevi dostupnosti; i Lokacijski zahtjevi koji izlaze iz lančanih veza proizvodnog procesa.

Kod lokacijskih zahtjeva postoji nekoliko grupa zahtjeva koji proizilaze iz tehnološkog procesa industrije, a to su:

Zahtjevi za određenom površinom zemljišta radi izgradnje industrijskih objekata; Zahtjevi za potrebnim karakteristikama tla i klime (nagib, nivo podzemnih voda,

intenzitet i učestalost vjetrova, broj sunčanih dana, temperatura zraka i td.); Infrastrukturna opremljenost lokacije (vodovod, kanalizacija, saobraćajnice,

elektromreža i sl.); i Blizina stambene zone.

Zahtjeve dostupnosti predstavljaju faktori saobraćaja, energenata, radne snage, tržišta, voda i sl., kao i opšta povezanost sa gradskim i vangradskim područjem. Zahtjeve koji proizilaze iz lančanih veza proizvodnog procesa čine jedinice, oblici i veze u proizvodnji. Oblici lančanih veza mogu biti jednostavni ili složeni. Lančane veze mogu biti na nivou ulice, gradske četvrti, na nivou grada, regije, države i sl. Svaka industrijska grana, pa i svaki pogon traži specifične lokacijske uslove koji se ne mogu uvijek odrediti planskim dokumentom, te se stoga u zadnje vrijeme i uvode zoning planovi radi prevazilaženja ovih lokacijskih problema. Najčešći razlog izmještanja industrije iz gradskih centara je nemogućnost širenja industrijskih pogona, skupo gradsko zemljište i saobraćajna zakrčenost.

Centralne zone grada

Ove zone su obično disperzivne u gradskom tkivu, te se prepliću sa drugim zonama od stambenih do industrijskih. Sadrže uglavnom glavne objekte društvenog, trgovačko-poslovnog, kulturnog, rekreativnog, ugostiteljskog ili nekog drugog sličnog sadržaja. Često se označavaju kao gradski centri.

60

Svaki grad prema svojoj veličini uspostavlja sistem centara u najmanje tri kategorije:

Niži nivo centra ili lokalni centar (za dvije do tri mjesne zajednice za 5000 do 10 000 stanovnika);

Srednji nivo centra (za tri i više lokalnih centara i za 10 000 do 50 000 stanovnika); i Viši nivo centra za područje grada većeg od 50 000 stanovnika.

Prema GUP-u Sarajeva iz 1964. godine planirane su četiri kategorije centara:

Centri stambenih zajednica; Centri stambenih rejona; Gradski centri; i Glavni gradski centri.

Za naše prilike potrebno je uspostaviti sistem centara u tri nivoa.

A.) Niži nivo centra (centar susjednih područja)

Ovaj centar je primarni i treba da služi za potrebe susjedstvakojeg čini jedan ili više stambenih blokova ili jedna ili više mjesnih zajednica sa 5000 do 10 000 stanovnika. Veličina i oblik centra moraju odgovarati svom okruženju i okolnim zgradama, a sadržaji u njemu moraju biti takve strukture da služe samo za potrebe građana koji gravitiraju ovom centru. Veza ovog centra sa ostalim centrima u gradu mora biti dobra i brza. Potrebni sadržaji su prodavnica prehrambenih artikala, zanatske radnje za radnje lične usluge, bife, gostionica, jasle, obdanište i sl.

B.) Srednji nivo centra (lokalni centar)

Ovaj centar opslužuje područje više mjesnih zajednica ili više stambenih blokova sa brojem od 10 000 do 30 000 stanovnika. Za većinu gradova u BiH on bi značio ujedno i gradski centar, a za veće regionalne gradova (Mostar, Banja Luka, Zenica) predstavljao bi centar pojedinih gradskih četvrti. Potrebni sadržaji su prodavnica prehrambene industrijske robe, specijalizovane trgovine, zanatske radnje, servisi za lične usluge i usluge domaćinstvima, kafe, restoran, prostorije za društvene aktivnosti, područna biblioteka, bioskop, izložbeni prostori, filijale banke, pošta, zdravstvene stanice, apoteka, veterinarska stanica, osnovna škola, srednja škola, poslovni prostori i objekti i površine za rekreaciju i odmor.

C.) Viši nivo centra (glavni gradski centar)

Ovaj centar odgovara svim malim, srednjim i velikim gradovima u BiH, odnosno za potrebe 30 000 i više stanovnika. Ukoliko grad predstavlja opštinski centar onda u centru grada moraju postojati svi javni i društveni sadržaji za potrebe cijele opštine. Potrebni sadržaji su svi sadržaji iz prethodnih stavki sa uvećanim površinama i kapacitetom srazmjerno povećanom broju stanovnika. Ukoliko grad predstavlja regionalni centar kao što su Bihać, Tuzla, Brčko i Bijeljina, onda moraju pored gradskih sadržaja imati i sve ostale sadržaje za

61

potrebe cijele regije. Koncentracija ovih sadržaja u gradskom centru odgovara stanovništvu sa gradske periferije, ali stvara velike probleme za gradsko stanovništvo. Zbog toga postojeći disperzivni razmještaj ovih sadržaja na području cijelog grada ima i svoje komparativne prednosti ukoliko se nađe prava mjera disperzije. Gradski centri moraju imati traženu infrastrukturu opremljenost i adekvatnu opremljenost javnim službama.

Zelene zone grada

One čine sve slobodne površine pod zelenilom opšte gradskog značaja, svo zaštitno zelenilo oko saobraćajnica, industrijskih objekata i kompleksa, te svih drugih javnih objekata, zatim sve vrste parkova i botaničkih bašta i na kraju gradska groblja. Zelenilo svojom sanitarnom, ekološkom, psihološkom i estetskom funkcijom pozitivno utiče na zdravlje ljudi, ali isto tako obogaćuje životnu sredinu dajući joj specifične ambijentalne vrijednosti. Savremeni urbanizam je postavio i određene normative prema kojima zelenilo mora biti uvršteno među šest osnovnih gradskih zona sa površinama koje moraju odgovarati tipu naselja. Tako kod novih naselja ova površina treba da bude od 45 m2/st do 60m2/st, ili 15% do 50% od ukupne površine naselja mada se ovaj procenat kod starih i već postojećih gradova može tolerisati i sa 5 m2/st do 15 m2/st. Obračun zelenih površina u stambenom kompleksu se vrši prema sljedećim normativima:

Dječija igrališta-1,50 m2/st; Manji sportski tereni-1,50 m2/st; Mjesto za odmor-1,50 m2/st.

Zelenilo je jedina vrsta gradske funkcionalne zone koja je spojiva i poželjna u svakom dijelu grada i sa svakom drugom gradskom funkcijom pri čemu može da ima zaštitnu, estetsku ili rekreacijsku funkciju.

Zone sporta i rekreacije

Ove zone se uglavnom prepliću sa stambenim i zelenim zonama. Fiskulturne površine čine:

Fiskulturni tereni i objekti; Fiskulturni parkovi; Gradski stadioni; Rejonski stadioni; Fiskulturni tereni; Dječija igrališta; i Školski tereni.

Normativ zelenila za naselja je 40 m2/st do 50 m2/st.

62

Saobraćajne zone grada

Ove zone čine koridori svih ulica i trgova, te saobraćajni koridori javnog gradskog i vangradskog prijevoza, zatim benzinske pumpe i razna skladišta vezana za transport. Ukoliko se željezničke stanice, luke, aerodromi i druga saobraćajna čvorišta lociraju na periferiji grada onda se takve zone zovu još i zone spoljnog saobraćaja. Ove zone obično zauzimaju 15% gradske površine.

Kod planiranja saobraćaja u gradovima i određivanja potrebnih površina vrši se analiza gradskog saobraćaja kroz nekoliko modela, a to su:

Model nastanka (generacije) saobraćaja-koji daje sliku o vrstama putovanja iz pojedinih gradskih zona pri čemu nije bitno kuda su ta putovanja usmjerena;

Model distribucije saobraćaja-koji pokazuje distribuciju broja putovanja u određenoj zoni i kretanja između zona;

Model podjele saobraćaja na sredstva-koji omogućava podjelu saobraćajnog obima na oblike, odnosno sredstva javnog prijevoza;

Model prelaganja ili model opterećenja saobraćajne mreže.

Pri svemu treba imati u vidu da se uloga, značaj i vrsta saobraćaja u gradu stalno mijenja. Sa rastom grada stvaraju se i potrebe za većim saobraćajnim površinama. U nemogućnosti da se ova površine obezbjede u gusto izgrađenim gradskim jezgrima svaki grad to rješava na svoj način. Negdje se to radi podzemnim željeznicama, negdje nadzemnim lahkim željeznicama, negdje tramvajima, trolejbusima i td. Naši gradovi nisu još dostigli razvojnu fazu u kojoj je potrebna podzemna željeznica. Za sada se u BiH u svim gradovima javni prijevoz odvija autobusima, a samo u Sarajevu još i tramvajima i trolejbusima koji koriste trase postojećih gradskih saobraćajnica. Za prostorne planere je najvažnije da se za svako prevozno sredstvo u gradu uradi saobraćajni sistem, a onda da se sačini integralni saobraćajni sistem sa svim potrebnim mrežama i objektima, te da se isti poveže sa vangradskim saobraćajnim sistemom preko određenih saobraćajnih čvorišta. S obzirom da je saobraćaj kostur svakog grada, površine za potrebe saobraćaja moraju imati prednost u odnosu na sve ostale gradske funkcije, jer se ovim površinama pored saobraćaja pružaju i sve ostale infrastrukturne mreže.

Ostale gradske zone

Veći gradovi sa 100 000 i više stanovnika ili gradovi sa specifičnim prirodnim ili historijskim značajem mogu imati i druge gradske zone.

Zone specijalnih funkcija čine sajmišta izložbeni saloni, bolnički ili klinički centri, sanatoriji, kompleksi visokoškolskih i naučnih ustanova, laboratorije, instituti i sl.;

Zone sa urbanističkim cjelinama spomeničkog značaja se obično stavljaju pod zaštitu države, a čine ih stara gradska jezgra, stare gradske ulice, kuće znamenitih ljudi ili kuće velike historijske ili etnološke vrijednosti i td.;

63

Komunalno-skladišne zone su najraznovrsnije po sadržaju, a sadrže komplekse velikih skladišta građevinskog materijala, skladišta ogrjeva, objekte javnog gradskog saobraćaja, velike garaže za tramvaje, autobuse i trolejbuse, remontne radionice, vozni park gradske čistoće i td.

Fizička struktura grada

U fizičkoj strukturi svakog grada razlikuje se neizgrađeni i prazan prostor tzv. „negativni prostor“ (ulice, trgovi, javno zelenilo) i izgrađeni tzv. „pozitivni prostor“ (građevinski blok, parcela) koji određuje oblik i veličinu neizgrađenih prostora.

Ulice

Ulice su urbanistički elementi višeg reda, jer povezuju više građevinskih blokova raznovrsne namjene. Njima se sprovode podzemni vodovi komunalnih instalacija, vodovoda, kanalizacije, elektrike, gasa, pošte, daljinskog grijanja i sl.

Uloga, značaj i podjela ulica u gradu

U naseljima imaju ulogu:

Propuštanja gradskog saobraćaja i pješaka; Razmiještanje nadzemnih postrojenja potrebnih za pravilno funkcionisanje ulica; Razmještanje podzemnih instalacija; Provjetravanje i sprovođenje zelenila.

Po značaju ulice se dijele na ulice višeg reda (magistrale, glavne saobraćajnice i saobraćajnice) i ulice nižeg reda (sabirne, poslovne i stambene). Po položaju ulice mogu biti dijagonalne, transferzalne, kružne, obilazne, paralelne (sabirne), unutar blokovske i slijepe. Po funkciji ulice mogu biti za saobraćaj (mješoviti, kolski i pješački), za osvježenje i šetnju i za povorke i menifestacije. Po vrsti ulice mogu biti stambene, saobraćajne, trgovačke, industrijske, obalne i reprezentativne. Po prostornom oblikovanju mogu se diferencirati na:

Zatvorene, poluotvorene i otvorene; Prolazne i neprolazne; Pravilne i nepravilne; Simetrične i asimetrične; Sa arkadama i bez arkada; Pravolinijske i krivolinijske; Izlomljene i prave; i Stepeništa i pasaže.

Po tehničkim karakteristikama terena ulice mogu biti ravne i neravne, sa jednakim ili nejednakim usponima, konkavne, konveksne i konkavno-konveksne. Po nazivu ulice mogu biti slijepe ulice, uličice, ulice, avenije, bulevari, kružni vijenci i sl.

64

Mreža gradskih ulica

Mrežu gradskih ulica sačinjava razvijena dužina svih ulica sa trgovima, ukrsnicama, raskrsnicama, proširenjima i sl.

Osnovne šeme gradskih ulica mogu biti:

Polukružno-koncentrične; Radijalno-koncentrične; Dijagonalno-pravougaone; i Pravolinijski-ortogonalne.

Profili ulica

Poprečnim profilom ulice određuju se položaj i širina kolovoza, postavljaju se pješačke, tramvajske i biciklističke staze, drvoredi, travnjaci i drugi podzemni i nadzemni elementi uličnog prostora. Poprečni profil određuje i arhitektonsko-estetski izgled ulice. Odnos regulacione širine ulice, kolovoza i trotoara zavisi od vrste i namjene ulice. Orijentacioni i uobičajeni odnosi su:

Uz kolovoz od ⅗ do ⅕ od regulacione širine ulice; i Za trotoar ⅕ do ¼ od regulacione širine ulice.

Podužni profil ulice može imati konkavan, konveksan, konkavno-konveksan i neutralan oblik.

Trgovi

Gradski trg mora biti u fokusu svakog lokalnog i gradskog centra, te mora biti bezbjedan i dostupan. Njegov oblik, veličina i obrada mora biti u skladu sa ambijentalnim vrijednostima okruženja. Trgovi u našim gradovima su uglavnom neizgrađeni, ali istovremeno uređeni prostori u gradu, sa jedne ili s više strana okruženi zgradama koje su uglavnom orijentirane glavnim pročeljima na trg. Trg mora biti pješačka oaza, pozornica na otvorenom za razne kulturne i zabavne manifestacije, mjesto za odmor i dokolicu starih i zabavu i igru djece. Ukoliko grad ima više gradskih trgova isti bi trebali biti povezani pješačkim ulicama (šetalištima), a ukoliko je razmak između ovih centara veći potrebno je na određenim razmacima predvidjeti zelene parkovske površine, sportsko zabavne sadržaje, šoping centre i sl. Trgovi se razlikuju prema nečinu upotrebe, načinu uređenja, po obliku, po veličinu, po veličini prostora, po položaju u gradu i sl. Osnovna podjela trgova je:

Prema obliku-pravilni, nepravilni, simetrični i asimetrični; Po oblikovanju prostora-zatvoreni, poluzatvoreni i otvoreni; i Po namjeni-saobraćajni, arhitektonski, manifestacioni, društveni, monumentalni,

pijačni i ukrasni.

65

Gradske javne i zelene površine

Najčešća i opšte prihvaćena podjela gradskog zelenila je na osnovu obima njegovog korištenja na:

Zelene površine opšte namjene-centralni gradski park, skver, bulevar, drvoredi i td.; Zelene površine ograničenih namjena-zelenilo škola i univerziteta, bolnica, duž

puteva, turističko-ugostiteljskih objekata i td.; Zelene površine specijalnih namjena-zelene površine industrijskih objekata i

državnih organa, ZOO, botaničke bašte, groblja i td.; Specifične zelene površine-zelene površine krovova i terasa, bilje fontana i td.

Prostorno planiranje i druge nauke o prostoru

Geografija i prostorno planiranje

Mjesto i značaj geografije u prostornom planiranju

Geografija je najvažnija naučna disciplina u procesu prostornog planiranja i to uglavnom zbog njenog sveobuhvatnog izučavanja prostora kao i zbog njene metodologije proučavanja prostora i visokog obima primjene njenih saznanja. Geografija i prostorno planiranje imaju mnogo dodirnih tačaka i preklapanja u sferi istraživačkih aktivnosti, ali im je osnovna integrativna spona izučavanje prostora, sa svim njegovim prirodnim, društvenim i drugim karakteristikama. Primarna aktinost geografije, za potrebe prostornog planiranja, je u svestranom izučavanju geografskog prostora ili geografske sredine. Geografija se dijeli na prirodnu (fizičku) i društvenu, a njen sintezni karakter predstavlja treći segment, tj. regionalnu geografiju. Na osnovu ovakve podjele geografije određeno je njeno mjesto, uloga i značaj u prostornom planiranju. Osnovne fizičko-geografske ili prirodno-geografske komponente svakog prostora koje proučava fizička geografija su njegove:

Geološke i geomorfološke karakteristike; Klimatske osobine; Hidrografska ili hidrološka obilježja; Pedološki sastav; i Biljni i životinjski svijet.

Pored ovih prirodnih komponenata našu planetu čine i razni antropogeni sadržaji koji se u okviru društvene geografije mogu sistematizovati u tri velike cjeline kao:

Stanovništvo; Naselja; i Privreda.

Nakon pojave prostornog planiranja početkom XX vijeka značaj geografije je bio velik, jer su geografi, uz arhitekte i ekonomiste, bili glavni učesnici u izradi prostornih planova.

66

Geografska istraživanja za potrebe izrade prostornih planova tada su se uglavnom svodila na proučavanje proteklog razvoja i trenutnih karakteristika neke teritorije, kao i faktora koji su uslovili ovakvu situaciju. Osnovne razlike između geografije i prostornog planiranja proizlazile su iz razlika u njihovim osnovnim ciljevima i zadacima. Dok geografija analizira ravnomjerno sve komponente nekog prostora, prostorno planiranje interesuju samo oni sadržaji tog prostora koji mogu biti u funkciji razvoja. U okviru prostornog planiranja danas je precizan predmet istraživanja i povećan značaj aplikativnih geografskih istraživanja, kako u početnim fazama analitičkog proučavanja prostora, tako i u fazama sinteze i izrade prostornih planova.

Uloga i značaj geografskog položaja u prostornom planiranju

Pravilna ocjena geografskog položaja je posebno važna u prostornom planiranju, jer je on često jedan od glavnih elemenata razvoja nekog naselja, regije ili države zbog čega analiza geografskog položaja mora biti kompleksna i sagledana preko većeg broja parametara od kojih su najvažniji:

Položaj u geografsko-koordinatnom sistemu ili matematičko-geografski položaj

On definiše položaj nekog naselja ili područja u odnosu na njegovu geografsku širinu i dužinu. Na osnovu ovih podataka moguće je sagledati osnovnu horizontalnu zonalnost nekog područja. Geografski položaj bez drugih parametara ne može u potpunosti dati odgovor na to da li je taj položaj povoljan ili nepovoljan.

Položaj prema nadmorskoj visini

Izražava se egzaktnim kvantitativnim pokazateljima, odnosno u metrima nadmorske visine. Na kartama se hipsometrijski prikaže vertikalni položaj nekog naselja u odnosu na prosječni nivo Svjetskog mora. Za prostorno planiranje su ti podaci dovoljni da se shvate morfološke karakteristike terena, odnosno da li se radi o nizijskom ili planinskom terenu. Na osnovu tog saznanja moguće je također donijeti zaključke o glavnim privrednim aktivnostima stanovništva.

Fizičko-geografski položaj

Njime se definiše položaj nekog naselja ili područja u odnosu na prirodne karakteristike i objekte te sredine. U zavisnosti od toga da li se neko naselje nalazi na obali mora ili oceana, odnosno da li neka regija izlazi na more i oceane i kojom dužinom obale zavisi i valorizacija te geografske lokacije, jer maritimni položaj uvijek ima prednost u odnosu na kontinentalni položaj. Geografski položaj prema geomorfološkim cjelinama značajno valorizuje lokaciju nekog naselja ili područja naročito sa aspekta izgradnje saobraćajnica. Isto tako i položaj u odnosu na klimatske karakteristike ima veliki značaj prilikom planiranja mnogih urbanističkih sadržaja. Položaj u odnosu na hidrografske objekte u prostornom planiranju je najvažniji, jer se sva veća naselja moraju podizati na obalama rijeka, jezera ili mora ne samo zbog

67

mogućnosti vodosnabdjevanja i kanalisanja voda, već i zbog mogućnosti podizanja hidroenergetskih objekata, razvoja vodnog turizma i drugih pratećih djelatnosti. Geografski položaj u odnosu na pedološki sastav, kao i biljni i životinjski svijet posebno je važan prilikom izrade planova za sela, jer je u njima poljoprivreda osnovna djelatnost, a ona direktno zavisi od vrste i kvalitete zemljišta, te je uslovljena određenom vegetacijom.

Društveno-geografski položaj

Kod njega su mnogo dinamičnije promjene nego kog fizičko-geografskog položaja usljed dejstva mnogobrojnih ekonomskih, političkih, socijalnih, demografskih i drugih faktora. Proučavanje geografskog položaja seoskih naselja obuhvata prvenstveno proučavanje njihovog topografskog ili mikro položaja, koji zavise ne samo od geomorfoloških ili ostalih prirodnih uslova, već i od mnogih privrednih, socijalnih, historijskih i drugih faktora i procesa. Naselja gradskog karaktera se za potrebe urbanističkih planova posmatraju i analiziraju sa makro aspekta (regionalni položaj grada u odnosu na najvažnije saobraćajnice i u odnosu na geografski položaj drugih gradova) i mikro aspekta (položaj grada u okviru regije ili opštine, te njegov odnos prema manjim naseljima u bližoj okolini). Povoljan društveno-geografski položaj najviše utiče na razvoj privrednih aktivnosti, a samim tim i na veću koncentraciju stanovništva.

Uloga i značaj fizičke geografije u prostornom planiranju

Fizičko-geografski elementi u najvećoj mjeri utiču na prostorni izgled naselja i područja i njihov uticaj se prostornim planiranjem može u određenoj mjeri izmijeniti ili prilagoditi određenim potrebama, ali se nikada ne može u potpunosti otkloniti. Zbog toga se u prostornim i urbanističkim planovima analiziraju i proučavaju najvažniji fizičko-geografski elementi kao što su reljef, klima, vode, zemljište, i biljni i životinjski svijet. Djelovanje nacedenih prirodnih faktora gotovo je uvijeek međusobno povezano i uslovljeno, zbog čega istraživanje prirodne sredine neke prostorne jedinice treba izvršiti analitički, a zatim dati njenu opštu ocjenu u vidu sinteze. Najznačajniji uticaj prirodne sredine na organizaciju i uređenje nekog prostora ogleda se prema Bakiću kroz:

Utvrđivanje resursa i potencijala kojima taj prostor raspolaže; Registrovanje prirodnih ograničenja za razvoj određenih aktivnosti; Utvrđivanje ambijentalnih vrijednosti tog prostora; Određivanje potencijalnih mogućnosti za razvoj te teritorije; Iznalaženje indikativnih pravaca razvoja baziranih na prirodnoj sredini tog prostora; Određivanje prioriteta u razvoju na osnovu prirodnih vrijednosti tog prostora.

68

Reljef kao faktor u prostornom planiranju

Reljef morfološki, odnosno hipsometrijski definiše svaki prostor, te je zbog toga najvažniji segment u svim prostornim planovima. Za potrebe prostornih planova vrši se analiziranje morfološke strukture nekog područja koje podrazumijeva proučavanje razvedenosti, strukture i dinamike reljefa, njegove geneze i evolucije, kao i njegove tektonsko-seizmološke karakteristike. Oblik zemljine površine utiče na mnoge vidove prirodnih djelatnosti od poljoprivrede do šumarstva i td., na prohodnost terena i razvoj mreže saobraćajne infrastrukture, na položaj i teritorijalno širenje naselja, , na razvoj mreže naselja u prostoru, na organizaciju komunalne infrastrukture u naselju i sl. Za potrebe prostornog planiranja kod analize reljefa i tla koriste se saznanja mnogih geografskih disciplina od kojih su najprisutnije geomorfologije, geologija, geomahanika, geotehnika i geofizika.

Geomorfologija je nauka o postanku i evoluciji Zemljinog reljefa kao posljedice rada unutrašnjih i spoljašnjih prirodnih sila. Kod proučavanja geomorfoloških prilika utvrđuju se nadmorska visina, nagib terena i ostale karakteristike reljefa nakon čega se rade hipsometrijske karte, karte ekspozicije terena, karte nagiba terena, karte energije reljefa i dr. Kod analize reljefa za šira područja geomorfološki činioci se izdvajaju na makro, mezo i mikro planu u cilju lakšeg određivanja funkcionalnosti svakog od tih činilaca. Kod izrade urbanističkih planova, odnosno planova naselja, najviše se sagledavaju sljedeći detalji:

Položaj u odnosu na reljefne cjeline; Nagib terena; Stratigrafsko-petrografska građa terena; Seizmičke karakteristike terena; i Mikrotektonske karakterisitke terena.

Kod proučavanja geomorfoloških karakteristika nekog područja za potrebe izrade prostornih planova analiziraju se sljedeći elementi:

Nagib terena; Geološki sastav; Dinamika reljefa; Seizmičke osobine terena; Geomorfološke karakteristike terena; i Oblici reljefa.

U prostornom planiranju geomorfologija obezbjeđuje potrebne podatke koji se prezentuju u vidu karata sa izohipsama ili sa hipsometrijskom skalom boja čime se označava opšta topografija.

69

Najznačajniju ulogu u donošenju odluke o korištenju prostora imaju karte visinskih zona zbog čega se rade sljedeće gradacije terena:

Ravan teren (3% do 8%)-najpogodniji za gradnju svih vrsta instalavija i objekata; Teren malog nagiba (8% do 12%)-pogodan za izgradnju saobraćajnica i svih vrsta

objekata, ali nije racionalan za kanalizaciju; Teren srednjeg nagiba (12% do 30%)-nepogodan za sve vrste instalacija, a naročito

za saobraćajnice; i Teren velikog nagiba (preko 30%)-nepovoljan za gradnju saobraćajnica i svih ostalih

instalacija, a naročito je nepovoljan za gradnju objekata visokogradnje.

Hidrologija i hidrografija određenog područja se prezentuju u vidu karata slivnih područja i zona koje služe za studiju evakuacija vode, snabdjevanja vodom, režima vodotoka, a zajedno sa kartama zona nagiba i za studiju sprečavanja erozije. Također se određuje režim vodotoka i njihov sadašnji potencijal, stanje dreniranja pojedinih bazena, te zone močvarnosti i plavljenja. Pri tome se naročita pažnja posvećuje amplitudi vodostaja.

Geologija je naučna disciplina koja se bavi proučavanjem geološke građe, geološkog razvoja, svojstava terena i procesa koji se odvijaju na terenu u cilju predviđanja mogućih događaja i korištenja zemljišta za potrebe ljudskih djelatnosti. Za potrebe izrade prostornih planova naročito su važna saznanja o prirodi tla i podzemlja, geomehaničke karakteristike zemljišta po zonama, te izrada seizmičkih karata datog područja i na kraju izrada pedološke karte sa karakteristikama površinskog sloja (pedosfere).

Geomehanika uključuje pedologiju, odnosno fizičke, biološke i hemijske karakteristike zemljišta i zemljišno inžinjerstvo koje obuhvata kompaktnost, smrzavanje, elektroosmozu, kretanje i nivo zemljišta. Sa aspekta stabilnosti terena uobičajena je podjela na 4 grupe:

S-stabilan teren; US-uslovno stabilan teren; NS-nestabilan teren; i AK-teren sa aktivnim klizištem.

Geofizika je nauka ili skup naučnih disciplina koje proučavaju svojstva, procese i promjene Zemljine kore i unutrašnjosti Zemlje, sve pojave u njenom vodenom i vazdušnom omotaču, kao i dejstva pojedinih nebeskih tijela i pojava na ove sredine. Za potrebe izrade prostorne dokumentacije obezbjeđuje sve podatke o klimatskim karakteristikama datog područja. Također obezbjeđuje podatke o seizmološkim karakteristikama terena, tj. o tektonici, seizmičkoj aktivnosti, stabilnosti terena i td.

70

Klima kao faktor u prostornom planiranju

Klimatske karakteristike kao prirodno-geografski faktori nekog područja predstavljaju najdinamičniji element urbanističkih i prostornih planova. Ovaj segment prirodne sredine najviše i najposrednije utiče na stanovnišvo, a od njega dosta zavise i ostali prirodni elemnri među kojima posebno biogeografske, hidrološke i pedološke prilike. U procesu prostornog planiranja analiziraju se najvažniji klimatski elementi nekog naselja i područja, kao što su trajanje dužine sunčevog sjaja (insolacija), temperatura vazduha i zemljišta, vazdušni pritisak, učestalost, pravac i brzina vjetra, vlažnost vazduha, oblačnost, padavine, aerosoli i td. Osunčanost ima sanitarno-higijenski značaj, ali utiče i na temperaturu, kretanje i vlažnost vazduha, te je zbog toga jedan od najvažnijih faktora kod planiranja stamenih zona. Vjetrovitost se definiše i grafički prikazuje „ružom vjetrova“ sa četiri elementa pravcem kretanja vazdušnih strujanja, učestalošću vazdušnih strujanja, jačinom vazdušnih strujanja i brzinom vazdušnih strujanja. Prema brzini vjetrova se određuju i visine objekata na što dosta utiče i njihova lokacija u prirodi ili naselju, te se stoga dijele na zaštićene, poluzaštićene i izložene objekte. Kada su u pitanju padavine uglavnom se koriste podaci o broju sunčanih i kišnih dana, te dana s maglom. Elaboriranja klimatskih elemenata u okviru prostornih planova vrše se na tri načina tekstualno, grafički i tabelarno.

Voda kao faktor u prostornom planiranju

Od svih prirodnih faktora koji utiču na izbor lokacije za izgradnju naselja voda je najznačajniji faktor, te je kao važan element prirodne sredine najviše zastupljena u svim urbanističkim i prostornim planovima. Hidrološke prilike imaju visok stepen dinamičnosti, jer se neregulisana voda javlja u vidu poplava koja nanosi velike štete poljoprivredi i naseljima, a regulisana predstavlja najekonomičniju saobraćajnicu, uslovljava i unapređuje razvoj industrije, pogodna je za odmor, rekreaciju i sport, a navodnjavanjem stvara plodna područja. Za potrebe urbanističkih planova voda se kao element prirodne sredine obrađuje na taj način što se sagledavaju njene osnovne hidrološke osobine i njen prostorni razmještaj, odnosno njen uticaj na postojeću organizaciju i uređenje urbanih sredina. U tom smislu sagledava se položaj naselja u odnosu na najbliži površinski hidrografski objekat, uslovi vodosnabdjevanja, uslovi zagađenja otpadnim vodama i td. Ukoliko tretirano područje izlazi na more obrađuju se sve maritimne karakteristike njegovog priobalnog dijela, a u zavisnosti od podneblja i postojanje i značajspecifičnih hidrografskih objekata kao što su močvare i lednici. Problemi prekomjernog zagađivanja vodotoka rješavaju se prečišćavanjem otpadnih voda, pa se za te potrebe moraju izraditi karte kategorizacije zagađenosti vodotoka, na kojoj su sve rijeke prema kvalitetu vode podijeljene na četiri kategorije:

Prvu kategoriju čine vodotoci sa nezagađenom vodom, odnosno sa vodom koja se može bez ikakvih predradnji komzumirati;

Drugu kategoriju čine vodotoci čija se voda može koristiti za kuhanje, sportove na vodi i različite tehnološke procese;

71

Treću kategoriju čine vodotoci koji se koriste za navodnjavanje i za snadbijevanje industrije sa manje zahtjevnim tehnološkim procesima što se tiče kvaliteta vode; i

Četvrtu kategoriju čine vodotoci sa jako zagađenom vodom, koji se na kartama označavaju crnom bojom.

Voda se kao najvažniji prirodni element u prostornom planiranju sagledava iz svih aspekata:

Njen opšti značaj za posmatrano naselje ili regiju; Njen uticaj na razmještaj i strukturu privrednih djelatnosti i na koncentraciju

stanovništva; Pozitivno ili negativno dejstvo na prirodno i društveno okruženje i td.

Zemljište kao faktor u prostornom planiranju

Zemljište je nakon stanovništva najvredniji prirodni resurs neke sredine. Ono je po svom nastanku i osobinama jedinstvena i specifična tvorevina, pošto predstavlja jedinstvo mrtvog (litosfera) i živog (biosfera) dijela Zemlje. Pedologija se bavi izučavanjem postanka, formiranja, svojstava, klasifikacije i korištenja zemljišta.

Za potrebe urbanističkog plniranja pedološki uslovi sagledavaju se u cilju maksimalne zaštite kvalitetnih poljoprivrednih zemljišta usljed procesa širenja i razvoja gradskih četvrti, i industrijskih kompleksa i sistema infrastrukture na sljedeći način:

Cjelokupan zemljišni fond se dijeli prema bonitetnim klasama (od I do VIII); Vrši se pedološko kartiranje atara naselja koje ima za cilj da prikaže prostornu

strukturu zemljišta, odnosno da izdvoji zone poljoprivrednog, šumskog i neproduktivnog zemljišta;

U okviru poljoprivrednog zemljišta vrši se posebna prostorna analiza podjele poljoprivrednog zemljišta na oranice i bašte, voćnjake, vinograde, livade i pašnjake;

Prema različitim osobinama zemljišta definišu se i različiti tipovi zemljišta; Analizira se rasprostranjenost određenih tipova zemljišta radi uspješnog planiranja

zaštite zemljišta od devastacije putem erozije; Analiziraju se fizičke osobine zemljišta; Proučavaju se hemijske osobine zemljišta; Utvrđuje se stepen značaja pojedinih faktora pedogeneze (klima, reljef i dr.).

U procesu prostornog planiranja vrše se slična istraživanja zemljišta s tim da se akcenat stavlja na planiranje aktivnosti u cilju zaštite najplodnijeg zemljišta od dalje devastacije i degradacije, odnosno pretvaranja u građevinsko zemljište.

Biljni i životinjski svijet kao faktor u prostornom planiranju

U prostornom planiranju se nešto veća pažnja poklanja obradi flore u odnosu na faunu. Nivo obrade biljnog i životinjskog svijeta zavisi od vrste ili ranga urbanističkih i prostornih planova.

72

Kod izrade urbanističkih planova velika pažnja se posveećuje planiranju i uređenju zelenih površina u naseljima, pošto su one jedan od najznačajnijih segmenata urbanog sadržaja i znatno utiču na nivo kvaliteta čovjekovog življenja i stanovanja. Za potrebe izrade prostornih planova nekog područja kompleksno se istražuje postojeća flora. Zelene površine u prostoru čine seoski pejzaži, dijelovi šuma i planinskih padina, nacionalni parkovi i izletišta. Sistem zelenih površina u prostoru može se opisati kao skup različitih vrsta zelenih površina u gradu i van njega raspoređenih u prostoru po određenom sistemu i povezanih bulevarima, drvoredima i dijelovima prigradskih zelenih površina u jedinstvenu cjelinu uz maksimalno uvažavanje ekoloških uslova sredine i bioloških faktora i tako primjerene korištenju stanovnicima za odmor i rekreaciju.

Uloga i značaj društvene geografije u prostornom planiranju

Uporedo sa razvojem civilizacije povećavao se i stepen promjena, prilagođavanja i iskorištavanja zemljišta. Dio geografije koji se bavi proučavanjem čovjeka i svih njegovih aktivnosti u prostoru naziva se društvena (socijalna) geografija. Danas društvena geografija predstavlja kompleksnu analizu svih sfera čovjekovog života i rada, zbog čega joj se polje interesovanja često prepliće sa mnogim drugim društvenim naukama.

Djelatnosti ljudskog društva su veoma složene, pa se i u društvenoj geografiji javlja veliki broj posebnih naučnih disciplina i grana, koje izučavaju te raznolikosti i njihova međudejstva, od kojih su najvažnije:

Geografija stanovništva; Geografija naselja; Privredna ili ekonomska geografija; i Politička geografija.

Stanovništvo kao faktor u prostornom planiranju

Prema opštoj definiciji stanovništvo predstavlja skup ljudi na nekoj teritoriji, a njegova analiza je nezaobilazna u procesu prostornog planiranja. Za tu svrhu služi demografija. Promjene broja stanovništva su osnovni demografski pokazatelj populacionog razvoja nekog područja. Sa aspekta prostornog planiranja naročito su značajni podaci o kretanju i razvoju stanovništva na nekom području. Statistički podaci o stanovništvu prikupljaju se redovnim popisima stanovništva i povremenim anketnim ispitivanjima za manja područja, a najvažniji podaci su:

Prirodna kretanja stanovnika; Migracije; Dobna struktura; i Struktura zaposlenosti i njene varijacije.

73

A.) Prirodnu komponentu koja se naziva prirodno kretanje stanovništva ili prirodni priraštaj predstavlja razlika između broja rođenih i broja umrlih. Migraciona komponenta, koja se zove migracioni saldo ili mehaničko kretanje stanovništva, predstavlja razliku između broja useljenog i broja iseljenog stanovništva. Analizom promjene stanovnika se definišu buduće potrebe za prostorom, stanovima, novim radnim mjestima, zdravstvenim, obrazovnim, sportskim, kulturno-zabavnim i rekreacionim objektima.

B.) Prostorni razmještaj stanovništva predstavlja gustinu naseljenosti na nekoj teritoriji i izražava se prosječnim brojem stanovnika na jednom kvadratnom kilometru (st/km2). Koncentracija stanovništva se prikazuje i analizira kartografskim načinom.

C.) Migraciona kretanja čine prostornu pokretljivost stanovništva i glavni su uzrok promjena u koncentraciji i lokaciji stanovništva, kao i kod čitavog niza drugih procesa i pojava. Za potrebe prostornog planiranja istraživanje migracija podrazumijeva: Utvrđivanje obima i tokova migracionih struja u pogledu iseljavanja, useljavanja i

utvrđivanja migracionog salda za neko područje i razdoblje; Sagledavanje demografskih, ekonomskih, socijalnih i drugih faktora koji

uslovljavaju migraciona kretanja; Proučavanje mogućnosti za donošenje mjera koje bi doprinijele intenziviranju onih

migracija koje se mogu smatrati povoljnim za ekonomski razvoj; Sagledavanje uticaja migracija na dalji demografski, društveni i privredni razvoj; Proučavanje čitavog niza specifičnih demografskih problema (nedostatka radne

snage u nekoj regiji, problema nezaposlenosti, emigracije stručne radne snage i td.);

Izradu projekcije budućih migracionih kretanja.

U odnosu na razne kriterije migraciona kretanja se mogu svrstati u više grupa prema:

Kriteriju vremena-stalne, sezonske ili povremene i dnevne migracije; Kriterijumu državne pripadnosti-spoljne i unutrašnje; Distanci seljenja spoljne migracije-kontinentalne i interkontinentalne, lokalne,

regionalne, međuregionalne, opštinske, međuopštinske, međukantonalne i međuentitetske;

Kriterijumu podjele naselja-međuseoske, međugradske, na relaciji selo-grad i obrnuto, grad-selo; i

Inicijalno organizacionom kriterijumu-dobrovoljne i prinudne, organizovane i spontane.

Za izradu urbanističkih i prostornih planova veoma je važno istraživanje odnosa između autohtonog i doseljenog stanovništva.

D.) Strukture i kontigenti stanovništva definišu kvantitativna i kvalitativna svojstva nekog naselja ili regiona. U demografiji se svo stanovništvo klasifikuje prema biološkim, socio-ekonomskim, intelektualnim, obrazovnim, etničkim, vjerskim i drugim karakteristikama.

74

Za potrebe urbanističkih i prostornih planova obično se vrši obrada samo najznačajnijih karakteristika. U procesu prostornog planiranja naročito je značajna analiza kontigenta stanovništva, koji direktno proizilaze iz starosne strukture stanovništva, a za prostorno planiranje su najvažniji kontigenti: Predškolske djece-0 do 7 godina; Školske djece-7 do 14; Omladine-15 do 27; Radno sposobnog stanovništva-15 do 60/65; Ženski fertilni kontigent-15-49; i Staro stanovništvo-preko 60 godina.

E.) U socio-ekonomske strukture spada niz dosta raznorodnih osobina stanovništva, ali one koje najviše interesuju prostorno planiranje su aktivnost, djelatnost, položaj u zanimanju, sektor vlasništva i sl. Domaćinstva su najmanja socio-ekonomska skupina ljudi u okviru koje stanovništvo živi, privređuje i vrši reprodukciju, te je zbog toga veličina, struktura, zaposlenost i kretanje domaćinstava, a naročito promjena broja članova, od velike važnosti za planiranje stambenih, ali i drugih društvenih sadržaja, ne samo u naselju nego i na cijeloj teritoriji koja je predmet prostornog planiranja.

Naselja kao faktor u prostornom planiranju

Predmet proučavanja geografije naselja su sve vrste ljudskih staništa, bez obzira na njihvu vrstu, veličinu i vid. Ljudska naselja tijesno su povezana sa prirodnom sredinom i ostalim društvenim sadržajem, zbog čega predstavljaju samo jednu od mnogobrojnih komponenti prirodnog i kulturnog pejsaža, odnosno naselja su samo dio prostornog kompleksa. Za potrebe prostornog planiranja naročito je važno kod naselja analizirati uslove njihovog postanka i razvoja, položaj i razmještaj u prostoru, klasifikaciju, morfološke karakteristike, funkcije, prostornu strukturu, gravitacione odnose i elemente vezane za formiranje mreže i sistema naselja.

Privreda kao faktor u prostornom planiranju

Ekonomska geografija je najmlađa grana društvene geografije koja se razvila tek u drugoj polovini 19. vijeka u vrijeme naglog uspona kapitalizma. Tokom njenog razvoja izdiferencirale su se dvije ekstremne koncepcije ekonomske geografije:

Prirodno-determinološki pravac koji naglašava prirodne faktore uticaja elemenata prirodne sredine na privredni život; i

Društveno-determinološki pravac koji ignoriše ulogu prirodnih faktora i sve pojave tumači isključivo socio-ekonomskim karakteristikama društva.

U prostornom planiranju analiziraju se osnovni elementi privrednih aktivnosti, kao što su:

75

Poljoprivreda sa šumarstvom, lovom i ribolovom, odnosno tipovi agrarne proizvodnje, agrarni prostor, podjela poljoprivrede, aktivno stanovništvo zaposleno u poljoprivredi, perspektivne poljoprivrede i sl.;

Cjelokupna industrija i sve njene grane (njihov razvoj i perspektive, faktori razmještaja i problemi lokacije industrijskih pogona, pitanja vezana za energetsko i sirovinsko snadbijevanje i td.);

Saobraćaj kao kohezioni faktor nekog prostora, njegova struktura prema vidovima, komunikacijama i raspoloživim sredstvima, dosadašnji razvoj i perspektive i td.;

Trgovina i problemi vezani za tržište, obim i struktura robne razmjene sa drugim prostornim jedinicama i sl.; i

Drugi oblici privrednih aktivnosti, turizam, ugostiteljstvo i sl.

Pored gore nabrojanih osnovnih elemenata u prostornom planiranju se sagledavaju i opšti faktori privrednog razvoja podijeljeni u dvije osnovne grupe:

Prirodno-geografski; i Društveno-geografski.

U završnom elaboratu sve analize privrednih aktivnosti trebaju dati podatke o:

Broju proizvodnih organizacija po oblastima i granama; Veličini proizvodnih organizacija prema broju zaposlenih; Veličini proizvodnih organizacija prema obimu proizvodnje; Količini i vrsti proizvodnje u toku godine po oblastima i granama; i Troškovima radnog mjesta u pojedinim oblastima privrede.

Uz druge podatke o bruto proizvodu i strukturi investicija prema granama privrede određuju se pravci razvoja na tretiranom području sa aspekta obezbjeđenja potrebnih lokacija i zemljišnjih površina za izgradnju privrednih kapaciteta sa pratećom tehničkom i društvenom infrastrukturom.

Uloga i značaj regionalne geografije u prostornom planiranju

Regionalna geografija predstavlja najstariji segment geografije. Osnovni predmet regionalne geografije je proučavanje regija. Osnovne metode kojima se služe regionalni geografi su sinteze. Istovremeno pored prostornog (horološkog) pristupa, u okviru regionalne geografije jasno je naglašen i evolutivni pristup. Geografsko analiziranje regije pruža planerima obilje informacija o prirodnim i društvenim osobinama regije, kako u kvantitativnom tako i u kvalitativnom smislu.

Mnogi geografi su se zalagali za regionalizaciju određenih područja prema različitim kriterijima polazeći od prirodnih, ekonomskih ili političkih kriterija, a I. Višer navodi više kriterija kao što su:

76

Fizionomski ili prirodno-geografski koncept-ne uzima u dovoljnoj mjeri uticaj ljudske zajednice;

Tehnički koncept-podrazumijeva objedinjavanje područja na osnovu izgrađene društvene ili tehničke infrastrukture kao što su saobraćajnice, vodovodi, energetika;

Historijski koncept-uzima u obzir administrativne granice iz prošlosti; Statistički koncept-uzima u obzir postojeće administrativno-političke granice i sa

aspekta prostornog planiranja je i najpovoljniji, jer u toku planiranja daje sve potrebne statističke podatke za tu regiju;

Ekonomski koncept-obično se primjenjuje kada se žele smanjiti razlike između razvijenih i nerazvijenih područja neke zemlje;

Homogeni koncept-uzima u obzir specifičnost nekog područja u prirodnom ili društvenom smislu;

Funkcionalni ili nodalni koncept-uzima u obzir ekonomske i društvene odnose na nekom području, pa je i najbliži potrebama prostornog planiranja.

Makroregije su county u Engleskoj, provincije u Holandiji, entiteti u BiH i td. Mezoregije su srezovi (okruzi) u Danskoj, regioni u Francuskoj, kantoni u FBiH, županije u Hrvatskoj, upravni okruzi u Srbiji i td. Mikroregije su distrikti (Brčko u BiH), grad-region u Francuskoj i td.

Teorije i modeli regionalnog razvoja

Radi obezbjeđenja održivog razvoja, bolje organizacije i skladnijeg uređenja nekog prostora na kome čovjek živi i radi, prostorno planiranje se mora osloniti na svestrano poznavanje zakonitosti razvoja, kao i svih prirodnih i društvenih pojava i procesa na tom prostoru, pa i šire. Prostorno-planerska saznanja i iskustva vezana za ovu problematiku dostupna su preko mnogobrojnih različitih doktrina, koncepcija, modela, teorija ili politika regionalnog razvoja koje se i danas primjenjuju u većini država svijeta.

Doktrina nejednakog regionalnog razvoja

Krajem 70-ih godina XX vijeka spoznalo se djelovanje privrednih, socijalnih i političkih faktora na nekom određenom prostoru i u određenom vremenskom periodu, kao i postojeća privredna osnova i bogatstvo resursima, predstavljaju glavne preduslove za heterogen regionalni razvoj. Takav razvoj praćen mnogobrojnim problemima neujednačenog razvoja dobio je prioritet na nivou nacionalnog planiranja mnogih zemalja tako da su u tom periodu i nastale mnoge teorije i modeli koji tretiraju problematiku regionalnog ekonomskog razvoja. Čak je i organizacija UN-a izvršila klasifikaciju svih zemalja svijeta prema visini nacionalnog bruto proizvoda na visoko razvijene, srednje razvijene i nisko razvijene zemlje da bi kasnije povećavala broj indikatora za mjerenje stupnja razvijenosti. U praksi se najčešće primjenjuju model ekonomskih sektora, model stadijuma razvoja, model stadijuma ekonomskog rasta, model eksportne baze i model regionalnog multiplikatora.

77

Model ekonomskih sektora

Ovaj model se koristi veoma često za određivanje stepena ekonomskog razvoja nekog područja. Njegova primjena zasniva se na analizi ekonomskih sektora po regijama unutar neke zemlje, ili po velikim svjetskim regijama. Model britanskih ekonomista, Klarka i Fišera, predviđa tri sektora privredne djelatnosti:

Primarni-u koji spadaju poljoprivreda, lov, ribolov i šumarstvo; Sekundarni-u kojem su rudarstvo, industrija, građevinarstvo i proizvodno zanatstvo; i Tercijarni-koji obuhvata sve uslužne djelatnosti.

Danas postoji i kvartarni sektor kojeg čine naučne institucije. Suština ovog modela se ogleda u tome da postoji određena međuzavisnost između povećanja dohotka i broja zaposlenih u nekom od navedena četiri sektora. Ako je broj zaposlenih najveći u četvrtom sektoru onda je i najveći dohodak i obrnuto, ako je najveći broj zaposlenih u primarnom sektoru onda je dohodak najmanji.

Model stadijuma razvoja

Zasniva se na veoma sličnoj metodologiji kao prethodni model. Britanci Bredford i Kent su izdvojili šest stadijuma razvoja:

Prvi stadijum-obuhvata period ljudske prošlosti u kojem se stanovništvo bavilo primitivnim lovom, ribolovom i sakupljanjem plodova;

Drugi stadijum-karakteriše pojava specijalizovane proizvodnje u okviru primarnog sektora, trgovine između susjednih regija i nastanak malih trgovačkih centara-gradova;

Treći stadijum-odlikuje se pojavom industrije lokalnog karaktera; Četvrti stadijum-karakterišu značajne promjene u strukturi industrije što za

posljedicu ima njenu veliku koncentraciju što opet dovodi do formiranja velikih aglomeracija;

Peti stadijum-naročito izražen razvoj tercijarnog sektora djelatnosti koji prouzrokuje veći stepen teritorijalne koncentracije u velikim gradovima;

Šesti stadijum-karakteriše pojava velikog broja djelatnosti koje se mogu svrstati u kvartarni sektor.

Model stadijuma ekonomskog rasta

Ovaj je model 1955. godine izradio američki ekonomista V. Rostov koji je izdvojio pet stadijuma kroz koji prolazi neka zemlja i njenne regije tokom svog ekonomskog razvoja.

Prvi stadijum odnosi se na tradicionalno društvo u okviru kojeg je zastupljena autarhična poljoprivreda. Urbanog stanovništva je veoma malo, do 15%, a u primarnom sektoru je zaposleno 75% i više aktivnog stanovništva. Drugi stadijum karakteriše stvaranje preduslova za razvoj na bazi eksploatacije nekog prirodnog bogatstva (nafte, ruda, šuma i td.) i njihov

78

izvoz. U ovom stadijumu udio ruralne populacije opada na 60%, a broj zaposlenih u primarnom sektoru na oko 50%. Treći stadijum odlikuje se naglim primarnim razvojem, koji je prvenstveno baziran na radu industrije robe široke potrošnje. Udio urbanog stanovništva dostiže oko 60%, dok najviše zaposlenih ima tercijarni sektor (oko 40%). Četvrti stadijum karakteriše ulazak privrede u fazu zrelosti gdje dominira eksportna industrija. Udio urbanog stanovništva raste na 70%, a distribucija zaposlenih po sektorima se bitnije ne mijenja. Peti stadijum predstavlja formiranje masovnog potrošačkog društva koje se zasniva na naglom razvoju kvartarnih usluga. Udio urbanog stanovništva prelazi 90%, a udio zaposlenih u tercijarnom (45% do 50%) i kvartarnom sektoru (20% do 25%) znatno nadmašuje udio zaposlenih u u primarnom (10%) i sekundarnom sektoru (20%).

Model eksportne baze

Ovaj model je nastao radi korekcije nedostataka iz prethodna dva modela, a u osnovi se zasniva na analizi spoljnih uticaja na regionalni ekonomski razvoj. Prilog izradi ove teorije dao je 1955. godine američki ekonomista D. Nort koji je svoje tumačenje bazirao na primjeru dviju susjednih regija čiji razvoj zavisi od potražnje.

Model regionalnog multiplikatora

Ovaj model je tijesno povezan sa prethodnim modelom, a zastupa tezu da svaka proizvodnja u domenu ekonomskog razvoja izaziva direktne, indirektne i indukovane efekte. To znači da se prihodi u nekoj regiji mogu ostvariti na tri načina: neposrednom proizvodnjom robe, transportnim i drugim manipulativnim poslovima i ukupnom potrošnjom stanovništva pojedinih usluga i roba. Bez obzira na svoje prednosti ovaj model ne daje odgovore na ključna pitanja razvoja regije, a to su:

Da li će izvoz trajno podsticati razvoj; Da li će intenzivan izvoz ugroziti prirodne resurse i u kolikoj mjeri; Koliko ekonomska baza utiče na diferenciranje neke regije i sl.

Teorija polarizovanog razvoja

Tumačenje ove teorije nalazi utočište u činjenici da se svaki ekonomski razvoj širi u prostoru preko određenih čvorišta (nodova), plova ili tačaka (punktova), a posljedica toga je nejednak regionalni razvoj. Na ovoj teoriji je zasnovana planska politika regionalnog razvoja mnogih zemalja. Za njenu realizaciju do sada je ponuđeno mnogo koncepcija od kojih se posebno ističu koncept kružne kumulativne kauzalnosti, teorija polova razvoja, koncept industrijskog kompleksa, koncept centara razvoja i koncept polarizovanih regija.

Koncept kružne kumulativne kauzalnosti

Ekonomisti G. Mirdel i A. Hiršman su ovim konceptom tumačili nejednak regionalni razvoj. Mirdel je 1957. godine pokušao da objasni zašto kapitalistički način privrede ne smanjuje regionalne razlike, već ih često povećava. Kada se jedna regija razvija onda će povući radno

79

sposobno stanovništvo iz susjednih regija čime će one stagnirati. I sve dok se jedna regija razvija ostale nazaduju. Zbog toga je negativne efekte nazvao „ispiranje“, a pod tim pojmom je podrazumijevao odvlačenje radne snage, sirovina i kapitala iz nerazvijenih u razvijene regije, a pozitivne efekte je definisao kao „širenje“ pod čime je smatrao da ekonomski impulsi iz razvijenih regija mogu povoljno uticati na razvoj privrede u nerazvijenim regijama.

Teorija polova razvoja

Ova teorija se pojavila u okviru ekonomske nauke, a prvi ju je razradio i preložio 1950. godine francuski ekonomista F. Peru. Peru je konstantovao da se privredni razvoj vrši preko određenih tačaka, odnosno preko polova razvoja, što znači da se razvoj ne javlja svugdje istovremeno već da se manifestuje kroz odvojene tačke, tzv. polove razvoja i da ima različit intenzitet, da se širi raznim kanalima i da ima raznovrsne efekte na cjelokupnu privredu. On smatra da u takvom polarizovanom ekonomskom prostoru nastaju polovi ili žarišta razvoja koji se definišu pojmovima „pokretačka industrija“ ili „ključna industrija“. Da bi jedna privredna grana ili proizvodno-ekonomski kompleks postao aktivan pol razvoja biti prethodno ispunjeni određeni uslovi:

Privredna grana mora biti dovoljno velika da bi efekti njenog funkcionisanja imali odgovarajuću snagu;

Mora da pripada ekonomskom sektoru koji ostvaruje relativno brz razvojni proces; i Broj i intenzitet tehničko-tehnoloških i ekonomskih veza sa drugim privrednim

sektorima i djelatnostima na nekoj teritoriji mora biti velik da bi se efekti njene aktivnosti mogli lako i brzo prenijeti na navedene subjekte.

Proces polarizacije definiše se kao razvojni proces koji se odvija oko polova razvoja, tamo gdje postoje aglomeracije naselja i koncentracija privrednih, društvenih, institucionalnih i drugih aktivnosti u jednom centru, koji je teritorijalizovan u jedan određeni segment geografskog prostora.

Koncept industrijskog kompleksa

Ovaj je koncept 1960. godine razradio N. Isard koji pod industrijskim kompleksom podrazumijeva skup djelatnosti koje djeluju na određenoj teritoriji i koje pripadaju proizvodnom, trgovačkom ili nekom drugom sistemu. Pod ovim se podrazumijeva neki proizvodni lanac koji počinje od prerade sirovine do proizvodnje finalnih proizvoda, te je stoga uslovljen uskim tehničko-tehnološkim, tržišnim i lokacijskim međuzavisnostima i komplementarnostima. To dalje izaziva potrebu za valorizacijom regija sa aspekta povoljnih transportnih troškova, troškova proizvodnje, visine rente, troškova energije, uticaja tržišta. Blizine sirovina, blizine radne snage i td. ovakav koncept predstavlja dopunu teorije polova razvoja. M. Strejt je 1967. godine predložio dva koeficijenta:

Koeficijent isprepletenosti-predstavlja mjerilo intenziteta među industrijske interakcije ili razmjene; i

80

Koeficijent povezivanja-predstavlja mjerilo teritorijalne koncentracije lokacija različitih industrijskih grana.

Koncept polarizovanih regija

Ovaj koncept je izradio francuz Ž. Budevil 1966. godine koji je u Peruovu teoriju polova razvoja, sa apstraktnim „ekonomskim prostorom“ uveo pojam geografskog prostora i regije. Budevil je pojam regije stavljao ispred pojma prostora, pa je slično peruu razlikovao homogene, polarizovane i planske regije. On je smatrao da polarizovana regija mora imati gravitacioni centar u kojem je smještena industrija koja omogućava razvoj regije, te se zbog toga koristio teorijom centralnih naselja. Zbog toga se polarizacija u ovom konceptu shvata kao dominacija velikog grada koji preko svojih satelita utiče na čitav niz ekonomsko-regionalnih razvojnih procesa u okruženju.

Koncept centara razvoja

Ovaj koncept je nastao kao daljna razrada teorije polova razvoja tokom 60-ih i 70-ih godina XX vijeka. On umjesto polova razvoja u prvi plan stavlja centre razvoja koji se od centralnih mjesta tazlikuju u tome što nemaju tercijarnu, već primarnu djelatnost. Identifikacija ovih centara razvoja na nekom području može se izvršiti na osnovu više relevantnih obilježja i kriterijuma, kao što su položaj u prostoru, uloga centra regiji, uloga centa u među regionalnim odnosima, postojanje potencijala za razvoj samog centra i td.

Zaštita okoline u prostornom planiranju

Pojam i definicija životne sredine

Osnovni pojmovi i definicije

Za životnu sredinu se u prošlosti koristio pojam životni prostor, ali se zbog zloupotrebe tog pojma danas uglavnom koristi pojam životna sredina. U najširem smislu životna sredina je biosfera čija su organizacija, sastav, struktura i energetika uslovljeni prošlim i sadašnjim djelovanjem živih bića. Prirodni sistem, ekosistem ili ekološki sistem je prirodna jedinica živih organizama koja sa abiotičkom sredinom čini jedan veoma dinamičan sistem. Riječ ekologija je sastavljena od grčkih riječi oikos-kuća, stanište i logos-nauka. Ekologija je nauka o mjestu življenja, odnosno nauka koja izučava uslove postojanja živih organizama i uzajamnosti organizama i sredine u kojoj oni žive.

Pojam ekosistema je prvi upotrijebio engleski botaničar Tensli 1935. godine, koji kaže da ekosistem čini „ne samo kompleks organizama, nego i sveukupan kompleks fizičkih faktora...“, i da se ta dva kompleksa moraju zajednički posmatrati. Iz toga proizilazi da fizička sredina, zemlja, voda i biološki svijet u odnosima jedno s drugim obrazuju jedan krupni sistem koji se naziva ekosistem. Biotički i abiotički dijelovi ekosistema vežu neprekidnu

81

razmjenu materije, tzv. kružni tok tvari zahvaljujući sunnčevoj energiji. Biosfera je površinski omotač Zemlje, odnosno dio litosfere i hidrosfere u okviru koga se razvija živi svijet zajedno sa čovjek. Pojam čovjeka u ekosistemu je nastao nakon naglog porasta broja stanovnika, te ubrzanim razvojem industrije i tehnike i nastajanjem promjena u ekosistemu i biosferi koje su vijekovima ranije bili u ravnoteži i stanju svojevrsne dinamičke stacionarnosti. Svako gradsko naselje predstavlja specifičan ekosistem u kome njegovi stanovnici imaju presudnu važnost i ulogu, jer stanovnici grada mijenjaju strukturu svog ekosistema tako što utiču na brzinu i faktore njegovog funkcionisanja, ali i skraćuju lance ishrane. Zato se kaže da je grad jedan ekosistem-grad kao ekosistem. Drugim riječima, čovjek mijenja organske i anorganske komponente u gradskom ekosistemu i utiče na protok energije. Zbog toga grad predstavlja modificirani ekosistem. U takvim uslovima grad kao ekosistem se znatno razlikuje od prirodnog ekosistema, jer je popunjen urbanim sadržajima na relativno malom prostoru, sa velikom gustinom stanovništva koju treba snabdjeti radi egzistencije životnih funkcija. Granične vrijednosti emisije su propisom određene maksimalne vrijednosti emisije štetnih materija, označene kao masa izražena u obliku specifičnih parametara, koncentracije i nivoa emisije, koja ne smije biti prekoračena tokom jednog ili više vremenskih perioda. Komponente životne sredine su zemljište, vazduh, voda, biosfera, kao i izgrađena ili vještačka životna sredina koja je nastala kao rezultat djelatnosti ljudskog faktora. Opasna supstanca podrazumijeva supstancu, mješavinu supstanci ili preparat koji je kao opasna supstanca propisan određenim podzakonskim aktom.

Procjena uticaja na životnu sredinu je dokument koji služi za utvrđivanje, opisivanje i procjenu direktnih i indirektnih uticaja nekog projekta na životnu sredinu, odnosno njene elemente i faktore kao što su:

Ljudi, flora, fauna; Zemljište, voda, vazduh, klima i pejzaž; i Materijalna dobra i kulturno naslijeđe.

Prirodni resurs je komponenta prirodne životne sredine ili sastavni dio prirodne životne sredine koji se može koristiti za zadovoljenje određenih potrea društvene zajednice. Standard kvaliteta životne sredine čine propisani ahtjevi koji se moraju ispuniti u određenom vremenskom periodu u određenoj sredini ili određenom dijelu u skladu sa određenim zakonima, a koji se odnose na kvalitet vazduha, zemljišta ili vode. Mjere zaštite prirodne sredine mogu biti opšte i posebne. U opšte mjere spada zaštita pejzaža, zaštita divljih životinja i biljaka, te zaštita staništa.

Posebne mjere zaštite odnose se na zaštitu područja kao što su:

Nacionalni parkovi-veće područje koje obuhvata teritoriju od najmanje 2000 ha, za kojeg su obezbijeđena sredstva za održavanje i unapređivanje i za čije je održavanje i očuvanje angažovano stalno osoblje;

82

Zaštićena prirodna dobra-očuani i zaštićeni dijelovi prirode koji posjeduju ekosisteme, geološke ili fiziološke karakteristike i vrste od izuzetne važnosti radi naučnih istraživanja i monitoringa, zbog čega imaju veliki naučni, kulturni, obrazovni, zdravstveno-rekreativni i turistički značaj;

Spomenici prirode-prirodni objekti ili pojave fizički jasno izraženi i prepoznatljivi u prostoru, reprezentativnih geoloških, geomorfoloških, botaničkih i hidrografskih obilježja;

Zaštićeni pejzaži-područja nastala međusobnim djelovanjem čovjeka i komponenata prirode, a imaju obilježja ekološke ili kulturne vrijednosti, sa velikom biološkom raznovrsnošću;

Rezervati prirode-izvorni ili malo izmijenjeni dijelovi prirode, specifičnog sastava i odlika biljnih i životinjskih zajednica;

Specijalni rezervati prirode-predjeli u kojima su izraženi jedna ili više prirodnih vrijednosti koje treba posebno štititi ili predjeli u kojima postoje prirodne pojave koje treba pratiti ili usmjeravati;

Park prirode-područje sa dobro očuvanim prirodnim svojstvima vode, vazduha ili zemljišta;

Prirodne rijetkosti-mogu biti biljne i životinjske vrste ili njihove zajednice kojima je ugrožen opstanak u prirodnim staništima ili im populacije brzo opadaju, a područja rasprostranjenosti se smanjuju.

Prostor i životna sredina

Zaštita životne sredine najefikasnije se vrši kroz prostorno uređenje, jer u savremenim uslovima opšti društveni razvoj svojim negativnim posljedicama sve više utiče na životnu sredinu zbog čega se kvalitet životne sredine pojavljuje kao ograničavajući faktor tog istog razvoja. Zaštita okoline podrazumijeva zaštitu kvaliteta i kvantiteta njenih komponenata (tla, vode i vazduha), kao i ukupne biosfere, te izgrađenih elemenata koji su nastali ljudskom aktivnošću, a čine njen sastavni dio. Zaštita okoline ima sljedeće ciljeve:

Očuvanje, zaštitu, obnovu i poboljšanje ekološkog kvaliteta i kapaciteta okoline, kao i kvaliteta života;

Očuvanje i zaštitu prirodnih resursa, racionalno korištenje resursa i način privređivanja kojim se osigurava obnova resursa;

Koordiniranje privrede i integrisanje socijalnog i ekonomskog razvoja u skladu sa zahtjevima zaštite okoline; i

Uspostavu i razvoj institucija za zaštitu i očuvanje okoline sa obezbjeđivanjem finansijskih sredstava vezanih za realizaciju planiranih mjera zaštite okoline.

Realizacija ciljeva zaštite okoline proizilazi iz činjenice da svaki čovjek ima pravo na život u okolini podobnoj za zdravlje, blagostanje i duševnu uravnoteženost, ali i obavezu, individualnu i kolektivnu, da zaštiti i poboljša okolinu za dobrobit sadašnjih i budućih generacija. Dosadašnja iskustva u domenu teorijskih i praktičnih aktivnosti u prostornom

83

planiranju na ekološkim osnovama u našim uslovima su dosta skromna i uglavnom se svode na analizi stanja i primjeni određenih metoda i tehnika, vrednovanju prostora i planiranju načina korištenja prostora, te u urbanističkom oblikovanju prostora i uspostavi sistema određenih kriterijuma za zaštitu prirodne sredine.

Urbanizam i životna sredina

Na području svakog grada u manjem ili većem obimu mijenjaju se flora i fauna. Zelene površine se smanjuju, a iljne vrste se reduiraju samo na otporne. Slično je i sa životinjskim svijetom. Kada je u pitanju urbani ekosistem posebno je izražen poremećaj prirodnog hidrološkog ciklusa, odnosno kruženja vode. U svakom gradu su zato izraženi problemi oko vodosnadbijevanja i kanalizacije. Za urbani ekosistem su od presudne važnosti njegovi stanovnici, odnosna njihova kultura življenja i ponašanja, te socijalna i naročito duhovna nadgradnja. Ekološki problemi grada se mogu uslovno svrstati u tri grupe problema:

Problemi vezani za degradaciju i zagađenje okoline (promjena namjene zemljišta, buka, gusta izgradnja, velika produkcija čvrstog i tečnog otpada i td.);

Problemi prostorne organizacije grada (saobraćajna infrastruktura, neadekvatni stambeni rejoni pomiješani sa industrijskom zonom, inžinjerijsko opremanje i td.);

Problemi socijalnog karaktera (smanjenje standarda, dehumanizacija, otuđenost, nemir, depresija, mentalne bolesti, kriminal i td.).

Zaštita životne sredine

Pojam i podjela zagađivača životne sredine

Zaštita životne sredine podrazumijeva sve odgovarajuće djelatnosti i mjere koje imaju za cilj prevenciju od opasnosti, od štete ili zagađivanja životne sredine, smanjenje ili otklanjanje štete koja je nastala i povrat na stanje prije izazvane štete. Izmjena životne sredine koja se negativno odražava na ljudsko zdravlje naziva se zagađivanje. Zagađivač je materija koja izaziva negativne uticaje na ljude i druga živa bića. Zagaditelj je unosilac zagađivača u životnu sredinu, te se u razvijenim zemljama odavno pravi registar zagaditelja životne sredine. Ovim registrom se posebno konstatuju:

Vrijeme zagađivanja (trenutno, povremeno, stalno); i Obim (prostorni razmještaj) zagaditelja.

Uslovna podjela zagađivača kao potencijalnih izvora rizika mogu biti:

Stacionarni ili nepokretni; i Mobilni ili rasuti zagađivači.

84

Stacionarni ili nepokretni zagađivači imaju poznate i stalne lokacije, a pripadaju sljedećim grupama:

Rudarski i energetski objekti i njihova infrastruktura; Industrijski objekti ili kompleksi i njihova infrastruktura; Ustanove (instituti i zavodi) u kojima se obavljaju opasni eksperimenti; i Skladišta opasnog materijala i opreme u koje spadaju i vojne baze i njihova skladišta.

Mobilni i rasuti zagađivači nemaju svoje stalne lokacije. To su:

Transport opasnog tereta; Hemizacija u poljoprivredi; i Razni drugi rasuti zagađivači kao što su divlje deponije otpada.

Zaštita prirode ili njenih vrijednosti obuhvata preduzimanje aktivnosti i mjera koje imaju za cilj sprečavanje štetnih uticaja, oštećenja ili zagađenja prirode, smanjenje ili eliminisanje nastale štete i obnova prirode, te dovođenje u prvobitno stanje.

Načela zaštite okoline

Načela zaštite okoline precizirana su u zakonima o zaštit životne sredine, o zaštit prirode, o zaštiti zraka, o zaštiti voda i td., a uglavnom se baziraju na održivom razvoju, predostrožnosti i prevenciji, načelu zamjene i dr.

Načelo održivog razvoja podrazumijeva očuvanje prirodnog blaga pri čemu se vodi računa da stepen potrošnje obnovljivih materijala, vodenih i energetskih resursa, ne prevazilazi okvire u kojima prirodni sistemi to mogu nadomjestiti, te da stepen potrošnje neobnovljivih resursa ne prevazilazi okvir prema kojem se održivi obnovljivi resursi zamjenjuju.

Načelo predostrožnosti i prevencije podrazumijeva poduzimanje aktivnosti kada prijeti opasnost od stvarne i nepopravljive štete po životnu sredinu i bez potpune naučne ispitanosti tih aktivnosti ukoliko su one u svrhi nužnih mjera da bi se spriječila dalja šteta po životnu sredinu. Prevencija također podrazumijeva korištenje prirodnih resursa životne sredine na takav način da:

Rezultira najnižim mogućim stepenom opterećenja i korištenja životne sredine; Sprečava zagađivanje životne sredine; i Sprečava štetu po životnu sredinu.

Načelo zamjene podrazumijeva da se svaka djelatnost koja bi mogla imati štetne posljedice po životnu sredinu zamijeni drugom djelatnošću koja predstavlja znatno manji rizik od opasnosti, čak i u slučaju da su troškovi takve djelatnosti veći od vrijednosti koje treba zaštiti.

85

Načelo integracije podrazumijeva aktivnosti na sprečavanju ili svođenju na najmanju moguću mjeru rizik od štete po životnu sredinu. Najvažniji aspekti integralnog pristupa su:

Uzimanje u obzir cijelog životnog ciklusa supstanci i proizvoda; Predviđanje posljedica u svim komponentama životne sredine kao rezultata

djelovanja supstanci i djelatnosti (postojećih i novih), uzimajući u obzir i sve komponente životne sredine, te načine izlaganja i djelovanja kroz životnu sredinu;

Svođenje produkovanja, količine i štetnosti otpada na najmanju moguću mjeru; Primjenjivanje opštih metoda, kao što je procjena rizika, za procjenjivanje i poređenje

problema u životnoj sredini; i Primjenu svih mogućih mjera u odnosu na posljedice, poput kvalitativnih ciljeva i

zaštite životne sredine, i mjera koje su usmjerene na izvore, kada su u pitanju emisije.

Načelo saradnje i podjele odgovornosti podrazumijeva usaglašeno zajedničko djelovanje relevantnih učesnika koji su dužni da kroz zajednički rad sa državnim ili entitetskim organima, organima uprave jedinica lokalne samouprave, fizičkim i pravnim licima i drugim institucijama, ostvaruju saradnju u cilju zaštite životne sredine na osnovu podjele odgovornosti.

Učešće javnosti i pristup informacijama podrazumijeva da svaki građanin i organizacija moraju imati odgovarajući pristup informacijama koje se odnose na životnu sredinu, a kojim raspolažu organi uprave, uključujući i informacije o opasnim materijama i djelatnostima u njihovim zajednicama, kao i mogućnost učešća u procesu donošenja odluka.

Načelo „zagađivač plaća“ podrazumijeva obavezu da zagađivač plaća troškove kontrole i prevencije od zagađenja, bez obzira da li su troškovi rezultat nametanja obaveze zbog emisija zagađenja, ili odgovarajući ekonomski mehanizmi, ili je obaveza proizišla iz propisa o smanjivanju zagađenosti.

86