UNIVERZITET APEIRON U BANJA LUCI

FAKULTET PRAVNIH NAUKA

BANJA LUKA

PROSTOR KAO GEOPOLITIČKI POJAM

ESEJ

Banja luka jun 2011 godine

UNIVERZITET APEIRON U BANJA LUCI

FAKULTET PRAVNIH NAUKA

BANJA LUKA

PROSTOR KAO GEOPOLITIČKI POJAM

ESEJ

PREDMET: Geopolitika

PROFESOR:

STUDENT:

Banja Luka, jun 2011 godine

SADRŽAJ:

1. Uvod 1

2. Prostor kao geopolitički pojam 1

3. Karakteristike geografskog prostora 2

4. Značaj prostora za čovjeka 3

5. Prostor i politika 4

6. Kosmički prostor 5

7. Zaključak 5

8. Literatura 6

1. UVOD

Geografski prostor (prirodna osnova, tj. fizičko-geografski prostor) razlikuje se prema

obliku, funkciji, sadržaju, nivou. Međuodnosi prostornog i političkog procesa stvaraju i

određuju geopolitički sistem, u kojem su države ključni faktori i jedini su politički i

međunarodni entitet koji može imati ulogu geostrateških igrača i geopolitičkih osi.1

Geografski prostor predstavlja okolinu u kojoj postoji sistem suverenih država i ostalih

političko-teritorijalnih jedinica, koje čine međunarodni sistem. Geopolitički sistem (koji

nauka o međunarodnim odnosima naziva međunarodni sistem) prve je konture dobio

uspostavom sistema suverenih država u Evropi u 17. vijeku, nakon Westphalskog mira

1648.g. Geografski prostor zbog svoje sveprisutnosti, stalnosti i gotovo potpune

nepromjenjivosti čini važan faktor koji utiče na geopolitički sistem, iako je njegova važnost

zbog velikog tehnološkog razvoja manja nego prije nekoliko vijekova2.

2. PROSTOR KAO GEOPOLITIČKI POJAM

Odnos prostora i politike je predmet bavljenja geopolitike. Krajnji cilj je traganje za

najoptimalnijim načinima kontrole prostora (zemlje, teritorije). Ona polazi od stava da prostor

ima veliki značaj za čovjeka i ljudsku zajednicu. Zato su se za prostor vodili toliki ratovi.

Prostor kao faktor uticaja na život stanovnika je kroz istoriju rastao. Stoga je i potrebno da

posvetimo pažnju i ovom pojmu. Pored ostalog, prostor ima egzistencijalni, psihološki ali i

geopolitički značaj. Prostor nije samo puko mjesto boravka jedne zajednice. On je mnogo više

od toga. On je osnov ljudske egzistencije. Svoje životne interese čovjek i njegova zajednica

(narod, nacija, država) projektuje politički na određeni prost. Ona ih jedino može realizovati

na definisanom (državnom granicom) određenog prostoru („životna teritorija“, „etnička

teritorija“ koja se nastoji „etnički očistiti“). Istorijski posmatrano mijenjao se značaj

prostornog aspekt političkog života. U pojedinim periodima je teritorijalna komponenta

politike bila više ili manje zanemarivana i potiskivana na račun drugih komponenti. Često se

predstavljalo da se borba vodi između različitih koncepata društvenog uređenja, dvije različite

kulture, dvije različite ekonomije, dvije ideologije. Kao da je to borba između „Dobra i Zla“,

između „Svjetlosti i Tame“. Tada se činilo se da je zaposjedanje i kontrola prostora manje

1 Cvrtila, V. Dekonstrukcija geopolitičkog poretka na primjeru pseudodržava, Zagreb 2000 godine2 Petar Kurečić, Novi svjetski geopolitički poredak, Zagreb 2002 godine

važan i samo sporedni uspjeh u globalnom sučeljavanju. U drugim vremenima prostorni

aspekt političkog života je dobijao na značaju. Devedesetih godina XX vijeka izgledalo je kao

da je Hladni rat završen i konflikt okončan pobedom jedne ideje, jedne zamisli, jedne

društvene koncepcije. Kao sve pobjede ove vrste i ova je bila privremenog karaktera. U prvi

plan ponovo isplivava borba za prostor, za teritoriju.

Desio se raspad (rastur) višenacionalnih zajednica: SSSR-a, SFRJ-e, Čehoslovačka. To

je impliciralo pitanje razgraničenja, granica, teritorija, prostora. Na primjeru SFRJ-e je

pokazalo kako je teško podijeliti zajedničku teritoriju i koliko ljudskih žrtava to može da

prouzrokuje. Sve je to uticalo na porast interesovanje za izučavanje prostorne dimenzije

međuetničkih konflikata i međudržavnih sukoba. Zbog rata na prostoru bivše socijalističke

Jugoslavije gotovo deset godina onemogućena je normalna saobraćajna, politička, naučna i

kulturna komunikacija između zapadne i jugoistočne Evrope. Međunarodna zajednica uložila

je velike napore n a zaustavljanju sukoba primjenjujući različite mehanizme. Njihov je učinak

bio ograničen zbog protivrječnog djelovanja nacionalnih politika ključnih faktora u tome

prostoru3.

3. KARAKTERISTIKE GEOGRAFSKOG PROSTORA

Prostor se posmatra kao veličina i kvalitet. Ruski naučnik Fedor Tarnovski uz pomoć

datih geografskih okolnosti objašnjava socijalno uređene Rusije, pri čemu je naglašavao

veličinu prostranstva koji su naseljavali Rusi kao osnovni i odlučujući razlog samodržavlja i

diktature kojoj su vladaoci pribjegavali kroz cijelu istoriju Rusije. U tom smislu, smatrao je da

je demokratija kao oblik društvenog uređenja moguća kod malobrojnih naroda koji

naseljavaju manje prostore. Kada se posmatra veličina (kvantitet) prostora onda se

prvenstveno misli na kopnene i vodene mase, kontinente, mora, okeane. Geografski prostor

posjeduje brojne kvalitativne karakteristike: a) biološkoegzistencijalnu, b) psihološku, c)

reljefnu, d) demografsko-etničku, e) političku, f) društvenoistorijsku, g) ekonomsku, h)

kulturološku, i) turističku itd.

Geopolitika nastoji da što više ovih karakteristika integriše u političku paradigmu.

Njegove fizičke karakteristike neodvojive od ljudske aktivnosti koji su taj prostor tokom svoje

istorije oblikovali i mijenjali. Cijeli planetarni prostor posjeduje brojne ljudske tragove i kao

takav se ne može razumjeti izvan istorijskog konteksta. Da li ti tragovi imaju više uticaja na

politiku nego ostali deo prostora („Gdje su naši grobovi – tamo je naša zemlja“). 3 Dr. sc. Vlatko Cvrtila, Politička geografija i geopolitika, Zagreb 2004 godine

Aristotel i Hegel su smatrali da se istorija čovječanstva uglavnom odvijala u prostoru

umjerenih regiona (između 300 i 600 sjeverne geografske širine)4.

4. ZNAČAJ PROSTORA ZA ČOVJEKA

Na prostoru (zemljištu) čovjek osigurava osnovne uslove za život i zadovoljava svoje

bazične potrebe. Čovjek je dio prostora, on se u njemu kreće i sve njegove percepcije su

vezane i za prostorni aspekt. Kao i sve druge životinje i on proksemičkom ekspresijom brani

svoj prostor. Dakle, zaštita prostora ima i svoj psihološku arhetipsku osnovu. Od kada je

svijeta i vijeka vodio je, manje ili više vidljivo, ogorčene bitke za teritorije. Ili još preciznije,

prostor (geografski) ima sudbonosni značaj za čovjeka. On je u geopolitici je polazna tačka i

temeljni aspekt čovjekovog bitisanja na ovoj planeti koju Zemljom zovemo. U razumjevanju

višestrukog značaja prostora za čovjeka potrebno je imati u vidu da je on složeno i višestrano

biće. Pored toga što je „homo sapiens“ („razumno biće“), „zoon politikon“ („političko biće“),

„homo economicus“ („ekonomsko biće“), „homo religiozus“ („biće vjerovanja“), „homo

ludens“ („biće koje se igra ), „homo simbolikum“, („biće koje koristi simbole“), „homo

konzumens“ („potrošačko biće“), „homo faber“ („biće koje radi“), on je i „homo prohemisus“

(„biće prostora“).

Naime, geopolitičari smatraju da prostor (geografski) u kojem čovjek živi sa svojim

kvantitetom i kvalitetom oblikuje njegov život. Ali taj determinizam nije jednostran: i čovjek

obliku prostor, tako da možemo govoriti o svojevrsnoj interakciji i simbiozi čovjeka i

prostora. Čovjek štiti svoj prostor. Nas u okviru geopolitike prvenstveno zanima uslovljenost

čovjeka kao društvenog bića geografskim prostorom. Ovakva determiniranost se manifestuje

u svim oblicima čovekove društvenosti (naciji, državi, kulturi, religiji itd.) Svi prirodni resursi

na određenom prostoru imaju geopolitički značaj (nafta, voda, rude, zlato, drago kamenje,

šume, plodno tlo i sl.) Ti resursi zadovoljavaju egzistencijalne potrebe ljudi a oni su najčešće

neobnovljivi. Na taj način se geopolitika odnosi i na pojedince, na svakog pripadnika

određene zajednice.

Ta zavisnost čovjeka od prostora ponekad nije tako eksplicitna i očigledna kao kod

drugih determinanti i stoga nije lako razumljiv. Ona je uočljiva tek sa izvjesne distance. Ona

je razumljiva tek sa višeg nivoa uopštavanja. Vezanost i privrženost čovjeka za prostor se

često imenuje kao patriotizam, odnosno patriotizam se kao vrijednost u značajnoj mjeri

4 Doc.dr.Dragan Kolev, Elementi geopolitike, skripta, Banja Luka 2011 godine

zasniva i na prostornoj komponenti. Narod sa svojim specifičnim mentalitetom (ponos,

dostojanstvo, gordost, čojstvo, junaštvo, slobodarstvo, odvažnos – sve ono što spada u etos i

epos jednog naroda) i prostorno određuje. U tom smislu se govori i o „prostornom biću“

jednog naroda. I zato narodi stalno „pate od mističnog rodoljublja“. Svoju zemlju doživljavaju

kao nešto uzvišeno, ona je za njih neprikosnovena i sveta. Za nju se daje život kao najveću

vrednost koju čovek ima. Milan Rakić u svoj pesmi „Na Gazi-Mestanu“ kaže: “...Ja ću dati

život, otadžbino moja, / Znajući šta dajem i zašto ga dajem...“

5. PROSTOR I POLITIKA

Geopolitika se zalaže za prostorni prilaz politici. Ona se kao naučna disciplina u

prvobitnom smislu bavila teritorijalnom evolucijom država. Geopolitika polazi od načela da

država i civilizacija u svojoj osnovi odražavaju specifičnost predJela u kome su ponikle i

razvile se. Sasvim razumljivo jer su države najčvršći prostorni entiteti. Prostor posmatran kao

teritorijalno prostranstvo predstavlja „tijelo država“, on je njena osnovna karakteristika

(suštinska osobina). Zato i postoji specifičan oblik međusobnog djelovanja, uticanja i

prožimanja državne teritorije i stanovnika koji je naseljavaju. Analizom odnosa čovjeka i

prostora došlo se do određenih saznanja koje se mogu iskoristiti kao političko sredstvo5.

Nebojša Vuković: „Prostor je element u kojem političko tijelo diše“.

Hans Vajgert: „Životni prostor („Lebensraum“) je vođen zakonima prirode, on se širi i

raste i na taj način postaje sastavni deo države kao živog organizma“. Njegova teorija

je korišćena kao osnov germanskog ekspanzionizma.

Rudolf Kjelen: „Zemljište je tijelo države“.

Dakle, za geopolitiku je od presudne važnosti prostor posmatran sa političkog stanovišta.

Brojni prostori su sporni sa stanovišta pripadanja određenim narodnima. Dva naroda često

imaju različite geopolitičke percepcije određenog teritorija („posmatra je samo svojim

očima“) i svaka ima svoje argumente kojima to nastoji da pravo na teritoriju legitimiše.

6. KOSMIČKI PROSTOR

5 Doc.dr.Dragan Kolev, Elementi geopolitike, skripta, Banja Luka 2011 godine

Geopolitička dvojnost se u periodu „hladnog rata“ se veoma razvila. Talasokratija i

telurokratija su imale trend sticanja što veće moći (prostorne, vojne, strateške,kulturne i sl.).

Iako su atomski potencijal uvećale do apsurda, nisu se međusobno uništile u atomskom ratu,

nije se dogodila „atomska apokalipsa“, „atomska svjetska katastrofa“. Nisu se dogodila

predskazanja geopolitičkih pesimista. One su posle totalnog osvajanja prostora na zemlji

(kopnenog, vazdušnog, vodenog) svoje geopolitičko sučeljavanje usmjerila ka novom

prostoru – kosmosu. Nastala je nova kosmička trka – ko će prvi lansirati satelit, ko će prvi

poslati čovjeka u kosmos, ko će se prvi spustiti na Mjesec, ko će prvi lansirati satelit u

Sunčani sistem, ko će postaviti više vojnih satelita i sl. Vodi se svojevrsna trka u osvajanju

jedinog preostalog prostora koji dobija svoju „geopolitičku dimenziju“ i postaje poznat kao

„Rat zvezda“, „Zvezdani rat“6

7. ZAKLJUČAK

Ukoliko prihvatimo definiciju da je geopolitika studij odnosa geografskog prostora i

politike, tada se geopolitika bavi istraživanjima uicaja prostornih odnosa, oblika i struktura,

političkih ideja, institucija te njihovih međuodnosa. Geografski prostor unutar kojeg se

odvijaju ti međuodnosi razlikuje se prema obliku, funkciji, sadržaju, nivou (od lokalnog,

nacionalnog, regionalnog, međunarodnog, kontinentalnog, globalnog). Međuodnosi

prostornog i političkog procesa na svim pomenutim nivoima stvaraju i određuju međunarodni

geopolitički sistem, u kojemu se države pojavljuju ključnim faktorima i jedini su politički i

međunarodni entitet koji može imati ulogu geostrateških igrača i geopolitičkih osi.

8. LITERATURA

1) Doc.dr.Dragan Kolev, Elementi geopolitike, skripta, Banja Luka 2011 godine

2) Dr. sc. Vlatko Cvrtila, Politička geografija i geopolitika, Zagreb 2004 godine

3) Cvrtila, V. Dekonstrukcija geopolitičkog poretka na primjeru pseudodržava, Zagreb

2000 godine

4) Petar Kurečić, Novi svjetski geopolitički poredak, Zagreb 2002 godine

6 Doc.dr.Dragan Kolev, Elementi geopolitike, skripta, Banja Luka 2011 godine