program wychowania przedszkolnego · howard gardner wszystkim tym, ... inteligencja – wed∏ug...
TRANSCRIPT
Entliczekpentliczek
„¸atwiej jest zniszczyç czy wypaczyç talent dziecka,ni˝ doprowadziç do jego rozkwitu”
Howard Gardner
Wszystkim tym, którzy sprawiajà, ˝e talenty innych mogà rozkwitaç –
Autorki
KU DZIECKUProgram wychowaniaprzedszkolnego
Barbara Bilewicz-KuêniaTeresa Parczewska
© Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. 2010ISBN 978-83-7409-949-3
Warszawa 2010
Autorzy: Barbara Bilewicz-Kuênia, Teresa Parczewska.Opracowanie redakcyjne i redakcja merytoryczna:
Anna Boboryk. Projekt ok∏adki: Agnieszka CieÊlikowska
Zdj´cia na ok∏adce: I A CieÊlikowska, IV ShutterstockZdj´cia: Maciej Wróbel
Projekt graficzny: Agnieszka CieÊlikowska. Realizacja projektu graficznego: Edyta Jurczak.
Nowa Era Sp. z o.o.Aleje Jerozolimskie 146D, 02-305 Warszawa
tel.: 0 22 570 25 80; faks: 0 22 570 25 81infolinia: 0 801 88 10 10 (z telefonów stacjonarnych),
0 58 721 48 00 (z telefonów komórkowych)www.nowaera.pl, e-mail: [email protected]
1/02/2010
Druk i oprawa: Drukarnia Ksi´˝y Werbistów
Publikacja zosta∏a wydrukowana na papierze offsetowym Speed-E Offset 80 g
i na tekturze Arktika 215 g produkcji International Paper - Kwidzyn S.A.
Papier certyfikowany, pochodzàcy z zasobów odnawialnych,
wg norm FSC (Forest Stewardship Council).
3
Spis treÊci:
O Autorkach / 4
Wst´p / 5
1. Podstawy teoretyczne programu / 7
2. Szczegó∏owe cele kszta∏cenia i wychowania / 14
3. TreÊci edukacyjne / 20
4. Sposoby osiàgania celów kszta∏cenia i wychowania / 50
5. Metody diagnozy osiàgni´ç rozwojowych dziecka / 58
6. Ewaluacja programu / 62
7. Za∏àczniki / 66
7.1. Planowanie pracy metodà projektów / 66
7.2. Kwestionariusz zdolnoÊci i osiàgni´ç dziecka w wieku przedszkolnym / 67
7.3. Skala kompetencji emocjonalnych / 73
7.4. Skala uzdolnieƒ twórczych / 75
7.5. Skala kompetencji matematycznych / 77
7.6. Kwestionariusz rozmowy z dzieckiem do badania zainteresowaƒprzyrodniczych / 79
8. Wykaz literatury pomocniczej dla nauczyciela / 81
4
O Autorkach programu wychowania przedszkolnego Ku dziecku
Barbara Bilewicz-Kuênia – doktor nauk humanistycznych w zakresie peda-gogiki, adiunkt w Zak∏adzie Pedagogiki Przedszkolnej Instytutu Pedagogiki UMCS.Autorka i realizatorka szkoleƒ i kursów doskonalàcych dla nauczycieli w ramachwspó∏pracy z Centrum Rozwoju Dziecka w Lublinie; konsultant programówedukacyjnych realizowanych przez TVP Lublin. Zainteresowania naukowe: rozpo-znawanie i rozwijanie zdolnoÊci poznawczych, twórczych i emocjonalno-spo∏ecz-nych dzieci; nauczyciel, szko∏a, przedszkolak i uczeƒ w okresie reformy edukacji.Autorka programu stymulowania rozwoju zdolnoÊci twórczych dzieci szeÊcioletnichi kilkunastu artyku∏ów naukowych.
Teresa Parczewska – doktor nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki,adiunkt na Wydziale Pedagogiki i Psychologii UMCS w Lublinie, w Zak∏adzie Peda-gogiki Przedszkolnej. Zainteresowania naukowe: badania i aktywnoÊç dydaktycznazwiàzane g∏ównie z kszta∏ceniem i wychowaniem dziecka w wieku przedszkolnymi wczesnoszkolnym. Autorka monografii: Metody aktywizujàce w edukacji przyrod-niczej uczniów klas I–III (2005), podr´cznika: Edukacja ekologiczna w przedszkolu.Wybrane zagadnienia (2009) oraz kilkunastu artyku∏ów w czasopismach o zasi´gukrajowym; cz∏onek Zespo∏u Edukacji Elementarnej PAN, Akademickiego Semina-rium Edukacji Dziecka przy UAM w Poznaniu, Polskiego Towarzystwa Pedagogicz-nego – Oddzia∏ Lubelski oraz ekspert Komisji Kwalifikacyjnej przy KuratoriumOÊwiaty w Lublinie; konsultant oko∏o 50 odcinków programu edukacyjnego dladzieci Jedynkowe Przedszkole.
5
1 J. Uszyƒska-Jarmoc, Rozwój dziecka a edukacja, w: K. Lubomirska (red.), Edukacja elementarna.
Podstawy teoretyczne – wybrane zagadnienia. Zeszyt 1., CODN, Warszawa 2005, s. 55–56.2 Podstawa programowa wychowania przedszkolnego dla przedszkoli, oddzia∏ów przedszkolnych
w szko∏ach podstawowych oraz innych form wychowania przedszkolnego, z dnia 23 grudnia 2008 r.
Dz.U. z dnia 15 stycznia 2009 r.
WST¢P
Szybko post´pujàce aktualne przemiany cywilizacyjne implikujà potrzeb´ mo-dernizacji szkolnictwa, zasad oÊwiatowych i teorii pedagogicznej. Pojawiajà si´nowe priorytety edukacyjne zwiàzane z zapewnieniem wysokiej jakoÊci kszta∏ce-nia ka˝dej jednostki, modelu kszta∏cenia lepiej dostosowanego do indywidualnychpotrzeb i zdolnoÊci wychowanków, wi´kszej autonomii placówek, lepszego dost´pu do edukacji dla najm∏odszych dzieci oraz zwi´kszenia udzia∏u rodzicóww tym procesie.
Teoretycy pedagogiki podkreÊlajà potrzeb´ edukacji promujàcej rozwój, którazak∏ada: koherencj´ celów wychowania i nauczania z celami rozwoju, koherencj´oczekiwaƒ dziecka i celów doros∏ych, koherencj´ relacji pomi´dzy nauczycie-lami, rodzicami i innymi cz∏onkami spo∏ecznoÊci wychowujàcej1.
W zwiàzku z tym, podstawà dzia∏aƒ edukacyjnych staje si´ wiedza nauczycielao w∏aÊciwoÊciach rozwojowych dziecka oraz umiej´tnoÊç widzenia go jako jednostki rozwijajàcej si´ w charakterystyczny dla siebie, indywidualny sposób. Nauczyciel wspierajàcy wzrastanie dziecka ju˝ nie kieruje jego rozwojem, leczw nim uczestniczy, a pomocny mu program jest strategià wielokierunkowej sty-mulacji aktywnoÊci dziecka i samego wychowawcy.
Nowa podstawa programowa wychowania przedszkolnego2, obowiàzujàcaw placówkach edukacyjnych od wrzeÊnia 2009 roku, otwiera przed dzieçmi i nauczycielem nowe mo˝liwoÊci pracy: wyboru treÊci, miejsca, czasu, tempa i okolicznoÊci uczenia si´, rozumianego jako samodzielne gromadzenie doÊwiad-czeƒ i ich rekonstruowanie. Natomiast sam proces edukacyjny, który z za∏o˝eniama byç skuteczny, przyjazny i nowoczesny, nie skupia si´ ju˝ tylko na zdolnoÊciach
6
intelektualnych dzieci i opanowywaniu przez nie wiedzy, ale przede wszystkimna odkrywaniu i pobudzaniu ich naturalnych uzdolnieƒ i predyspozycji.
TreÊci zawarte w programie Ku dziecku zach´cajà nauczyciela do pracy opar-tej na dzia∏aniu, indywidualizacji i ró˝nicowaniu (zarówno sposobów pracy, jaki efektów koƒcowych) we wszystkich obszarach: spo∏ecznym, emocjonalnym,poznawczym i fizycznym. Program akcentuje wspieranie rozwoju dziecka, umo˝-liwianie zaspokajania jego aktualnych potrzeb oraz dostosowywanie zadaƒ do rozpoznanego poziomu rozwojowego. Zgodnie z intencjà programu i jegopodstawà teoretycznà, jakà jest teoria konstruktywizmu oraz koncepcja inteli-gencji wielorakich Howarda Gardnera, dzieci, podejmujàc zadania, kierujà si´osobistymi motywami i potrzebami, majà swobod´ w wyborze zadaƒ (rodzaju,czasu trwania, partnera) oraz rozumiejà u˝ytecznoÊç celu dzia∏ania.
Podstawowà metodà badawczà, pozwalajàcà nauczycielowi przeprowadzaçdiagnoz´ edukacyjnà, jest obserwacja, a pomocnym narz´dziem badawczym –umieszczony w programie Kwestionariusz zdolnoÊci i osiàgni´ç dziecka. Do pro-gramu do∏àczono równie˝ inne narz´dzia badawcze, konstrukcji w∏asnej, za-warte w aneksie, które pomogà nauczycielowi w bardziej wnikliwej diagnoziezdolnoÊci, zainteresowaƒ i osiàgni´ç dziecka; podano tak˝e przyk∏ady narz´dzistandaryzowanych wraz z bibliografià.
Naszym zamierzeniem by∏o stworzenie programu, który pozostawia nauczycie-lowi i dzieciom du˝à autonomi´ oraz jest Êrodkiem wielop∏aszczyznowej stymulacjiaktywnoÊci.
˚ywimy nadziej´, ˝e program b´dzie inspiracjà do takich twórczych dzia∏aƒ. Autorki
7
3 M. SuÊwi∏∏o, Inteligencje wielorakie w nowoczesnym kszta∏ceniu. Wyd. UWM, Olsztyn, 2004, s. 17–18.4 H. Gardner, Inteligencje wielorakie. Teoria w praktyce, Media Rodzina, Poznaƒ 2002, s. 130.
1. Podstawy teoretyczne programu
Podstawà teoretycznà programu Ku dziecku jest koncepcja inteligencji wielora-kich Howarda Gardnera, z której wynikajà praktyczne cele edukacji: kszta∏ceniei wychowanie skoncentrowane na jednostce, jej zdolnoÊciach i zainteresowaniach,oraz konstruktywizm jako teoria wiedzy, poznawania i uczenia si´.
W Êwietle teorii H. Gardnera ludzie ró˝nià si´ mi´dzy sobà profilem inteli-gencji, majàcej struktur´ z∏o˝onà, wielorakà, zaÊ jej ró˝ne aspekty ujawniajà si´w procesie rozwiàzywania problemów.
Intelekt, w rozumieniu H. Gardnera, ma wieloraki charakter, a inteligencja jestzdolnoÊcià rozwiàzywania problemów lub tworzenia produktów, które majà kon-kretne znaczenie w danym Êrodowisku, kontekÊcie kulturowym czy spo∏ecznym;umiej´tnoÊcià pozwalajàcà jednostce, chcàcej osiàgnàç zamierzony cel, znaleêçnajbardziej odpowiednià drog´ do niego prowadzàcà. Badacz jest zdania, ˝e po-znawczà kompetencj´ bàdê sprawnoÊç cz∏owieka lepiej opisuje si´ w kategoriachzró˝nicowanego zbioru zdolnoÊci, talentów czy te˝ umiej´tnoÊci, zwanych inte-ligencjami. Inteligencja – wed∏ug autora – to pewien potencja∏ biopsychiczny, niejest ona okreÊlonym czynnikiem, lecz zbiorem wielu ró˝nych, niezale˝nych odsiebie zdolnoÊci, dlatego potencja∏ przedstawia jako inteligencje wielorakie.
W teorii H. Gardnera za podstaw´ przyjmuje si´ istnienie u ka˝dej jednostkiwielu ró˝nych inteligencji, które w tym programie sà okreÊlane mianem zdolnoÊci.Wyró˝nia si´ zdolnoÊci: s∏owno-j´zykowe (lingwistyczne), wizualno-prze-strzenne, muzyczne, cielesno-kinestetyczne, logiczno-matematyczne,interpersonalne, intrapersonalne, przyrodnicze oraz egzystencjalne3.
Ka˝da inteligencja opiera si´ na potencjale biologicznym, który okreÊlajà czyn-niki genetyczne, a ostatecznie wyra˝a si´ w postaci b´dàcej skutkiem wzajemnychoddzia∏ywaƒ tych czynników oraz czynników Êrodowiskowych4. Ma∏e dziecko,wed∏ug H. Gardnera, tworzy sobie teorie i koncepcje dzia∏ania Êwiata, zarówno
8
5 Tam˝e , s. 91.6 Tam˝e, s. 97.7 Tam˝e, s. 27.
Êwiata fizycznego, jak i Êwiata ludzi. Wówczas rozwijajà si´ u niego zaczàtki zna-jomoÊci podstawowych systemów symbolicznych – j´zyka, liczb, muzyki, przed-stawieƒ graficznych i malarskich. Przyswajanie tych systemów odbywa si´ bezformalnego, bezpoÊredniego udzia∏u nauczyciela. Dzieci rozwijajà te umiej´t-noÊci, w g∏ównej mierze wchodzàc w spontaniczne interakcje z otaczajàcymÊwiatem5, zauwa˝ajà i odbierajà ró˝ne formy informacji kulturowych, majà przytym odmienne potrzeby i przystosowujà treÊç przekazów do ró˝nych strukturmotywacyjnych i poznawczych, dlatego te˝ w procesie edukacyjnym nale˝y braçpod uwag´ te czynniki rozwojowe6.
Zdaniem badacza, w przedszkolu i pierwszych klasach szko∏y podstawowej na-uczanie powinno byç skoncentrowane na odkrywaniu przez dziecko w∏asnych pre-dyspozycji. Dziecko, b´dàce w okresie najbardziej dynamicznego rozwoju, jakimjest wiek przedszkolny, mo˝e odnaleêç coÊ, co je szczególnie zainteresuje i b´dziezgodne z jego potrzebami, ujawniç zdolnoÊci i zainteresowania, które b´dzie roz-wijaç w przysz∏oÊci w szkole, pracy i w ˝yciu codziennym. Konkludujàc, H. Gard-ner uznaje, ˝e celem szko∏y powinno byç rozwijanie ró˝nych rodzajów inteligencji,kszta∏towanie zainteresowaƒ, które odpowiadajà konkretnemu spektrum inteligen-cji ka˝dego ucznia. Edukacja powinna byç zorganizowana w taki sposób, by nauczy-ciele mogli jak najlepiej poznaç, zrozumieç i pomóc rozwinàç mo˝liwoÊci dziecka7.Gdy nauczyciel oceni te mo˝liwoÊci, istotne jest równie˝ poznanie jego stylu po-znawczego lub stylu dzia∏ania, dlatego te˝ niebagatelna jest organizacja przestrzeniedukacyjnej, bogatej w inspirujàce i absorbujàce uwag´ materia∏y.
W programie Ku dziecku poj´cie inteligencji wielorakich zosta∏o zastàpioneterminami „zdolnoÊç” oraz „zainteresowanie”. To Êwiadome zamierzenie, a jegocelem jest budowanie w opinii nauczycieli, rodziców i osób z szerszego kr´guoddzia∏ywaƒ pozytywnej, rozleglejszej konotacji poj´cia „inteligencja”, czegoistotà jest spojrzenie na dziecko przez pryzmat jego zdolnoÊci, a nie jego brakówlub uchybieƒ w post´powaniu. Ideà przewodnià i filozofià programu jest dostrze-ganie w dziecku wszystkich jego osiàgni´ç, szerokie, wielop∏aszczyznowe spojrze-nie i interpretacja jego rozwoju, z uwzgl´dnieniem skokowego charakteru tego˝
9
8 Tam˝e, s. 30.9 Tam˝e, s. 28.
rozwoju, oraz poszanowanie dla indywidualnoÊci dziecka. Zale˝y nam, by nie pod-kreÊlaç roli czynników poznawczych, kojarzàcych si´ z kszta∏ceniem intelektu,edukacjà, ale by patrzeç na dziecko i jego rozwój wieloaspektowo, uwzgl´dniajàcaktywnoÊç w sferze fizycznej, poznawczej, emocjonalnej i spo∏ecznej.
Ideà przewodnà tego programu jest skoncentrowanie si´ na indywidualnymrozwoju dziecka. Priorytetem jest odkrywanie wielorakich, indywidualnych zdol-noÊci i zainteresowaƒ dzieci, pobudzanie ich, wzmacnianie, rozwijanie ze szcze-gólnym uwzgl´dnieniem naturalnej aktywnoÊci dzieci i zdolnoÊci rozwiàzywaniaproblemów.
Program opiera si´ na za∏o˝eniu, ˝e nie wszystkie dzieci majà takie same za-interesowania i zdolnoÊci, jak równie˝ nie wszyscy nauczyciele uczà w ten samsposób. Dlatego te˝ nale˝y uwzgl´dniaç ró˝nice indywidualne mi´dzy dzieçmi,dostrzegalne w praktyce edukacyjnej ju˝ na pierwszym szczeblu edukacji, czyliw edukacji przedszkolnej, wykorzystujàc przy tym wspó∏czesne osiàgni´cia psy-chopedagogiczne. Program jest przeznaczony do pracy z dzieçmi b´dàcymi naró˝nych Êcie˝kach rozwoju, dzieçmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych,dzieçmi rozwijajàcymi si´ prawid∏owo i harmonijnie oraz dzieçmi o szczególnychlub ponadprzeci´tnych wymaganiach edukacyjnych i wychowawczych. Zgodniez teorià H. Gardnera wczesne ustalenie uzdolnieƒ mo˝e bardzo pomóc w doborzedoÊwiadczeƒ korzystnych dla dziecka, ale równie wa˝ne jest ustalenie jego s∏abychpunktów8.
Nauczyciele wykorzystujàcy program Ku dziecku powinni patrzeç na swoichpodopiecznych zawsze pozytywnie, przez pryzmat ich zdolnoÊci, ujmowanychegalitarnie jako w∏aÊciwe wszystkim dzieciom, jak równie˝ elitarnie, gdy jawiàsi´ one u niektórych jako uzdolnienia specjalne. Rolà nauczyciela w Êwietle koncep-cji H. Gardnera jest bycie rozumnym „specjalistà od oceniania”, a jego zadaniemjest jak najlepsze zrozumienie zdolnoÊci i zainteresowaƒ dzieci, Êwiadomy dobórprogramu, metod i Êrodków nauczania oraz organizacja przestrzeni edukacyjnej,która najbardziej odpowiada∏aby poszczególnym, odmiennym jednostkom9.
H. Gardner podkreÊla wa˝noÊç innych osób zaanga˝owanych w rozwój dziecka:osoby takie to poÊrednicy pomi´dzy dzieckiem a programem nauki oraz szko∏à
10
10 B. Hornowski, Rozwój inteligencji i uzdolnieƒ specjalnych, WSiP, Warszawa 1978, s. 48. 11 W. PuÊlecki, Wspieranie elementarnych zdolnoÊci twórczych uczniów, Kraków 1998, s. 35.12 W. Limont, Synektyka a zdolnoÊci twórcze: eksperymentalne badania stymulowania rozwoju zdolnoÊci
twórczych z wykorzystaniem aktywnoÊci plastycznej, Wydawnictwo UMK, Toruƒ 1994. 13 W. Okoƒ, S∏ownik pedagogiczny, Warszawa 1984, s. 335.14 W. Limont, Synektyka a zdolnoÊci twórcze…, poz. cyt.
– w tym wypadku przedszkolem – a spo∏ecznoÊcià. W koncepcji programowejtakimi osobami b´dà specjaliÊci, tacy jak pedagodzy, psycholodzy, logopedzi, le-karze, pracownicy organów nadzoru, rodzice i inni przedstawiciele spo∏ecznoÊciz przestrzeni rozwoju dziecka.
Kluczowe dla programu poj´cia zdolnoÊci i zainteresowaƒ ujmowane sà na-st´pujàco:
ZdolnoÊç, wed∏ug Boles∏awa Hornowskiego, to indywidualna w∏aÊciwoÊçosobowoÊci cz∏owieka, której nie mo˝na sprowadzaç do wykszta∏conych nawy-ków, ale dzi´ki której mo˝na kszta∏towaç ró˝nego rodzaju nawyki, sprawnoÊci i umiej´tnoÊci10. Zdaniem W∏adys∏awa PuÊleckiego, na ogó∏ przez zdolnoÊç ro-zumie si´ predyspozycje psychiczne umo˝liwiajàce ∏atwà, sprawnà oraz skutecznàrealizacj´ czegoÊ11. ZdolnoÊci mogà byç wszechstronne bàdê w jakiejÊ dziedzinie.Jak podaje Wies∏awa Limont, problem zdolnoÊci mo˝na rozpatrywaç pod kilkomawzgl´dami, wyró˝nia si´ bowiem ich ró˝ne rodzaje (zdolnoÊci ogólne, uzdolnieniakierunkowe, zdolnoÊci twórcze)12. Rozumienie znaczenia poj´cia zdolnoÊci jestszczególnie istotne dla praktyki pedagogicznej, podobnie jak rozumienie zwiàz-ków i zale˝noÊci pomi´dzy poj´ciami zdolnoÊci a uzdolnienia.
Uzdolnienie definiowane jest jako swoisty uk∏ad zdolnoÊci warunkujàcychponadprzeci´tny poziom wykonywania jakiegoÊ rodzaju dzia∏alnoÊci, np.: na-ukowej, literackiej, technicznej, sportowej czy organizacyjnej13.
W. Limont uzupe∏nia t´ definicj´, twierdzàc, ˝e posiadane przez kogoÊ uzdol-nienia sà równoznaczne z osiàganiem przez niego wyraênie ponadprzeci´tnychrezultatów w danej dziedzinie aktywnoÊci, wymagajàcej nie tylko wykonywaniaoperacji elementarnych (co umo˝liwiajà zdolnoÊci), lecz tak˝e w∏àczenia tychoperacji w zorganizowanà sekwencj´ dzia∏aƒ o wy˝szym stopniu z∏o˝onoÊci14.
Wspó∏czeÊnie jednà z najbardziej popularnych definicji zdolnego ucznia, któradoczeka∏a si´ zapisu prawnego w USA, jest definicja Sydneya Marlanda: „uzdol-nione i utalentowane dzieci to te, które zosta∏y zidentyfikowane przez osoby
11
o odpowiednich kwalifikacjach jako te, które majà predyspozycje do wybitnychosiàgni´ç”15. Uzdolnienia mogà obejmowaç nast´pujàce obszary: ogólne zdolnoÊciintelektualne, specyficzne zdolnoÊci akademickie, twórcze lub produktywne myÊle-nie, zdolnoÊci przywódcze, zdolnoÊci artystyczne, zdolnoÊci psychomotoryczne16.
Zainteresowanie, wed∏ug Antoniny Guryckiej, to ukierunkowana aktywnoÊçpoznawcza, wyst´pujàca z okreÊlonym nasileniem. Przybiera ona postaç wy-biórczego stosunku do otaczajàcego Êwiata, wyra˝ajàcego si´ w dostrzeganiu –poÊród wielu innych – okreÊlonych problemów, zjawisk czy procesów; w dà˝eniudo ich zbadania, poznania, rozwiàzania oraz w prze˝ywaniu uczuç pozytywnychi negatywnych, zwiàzanych z posiadaniem lub brakiem wiedzy, z rozwiàzywaniemlub niemo˝noÊcià rozwiàzania problemu17. Proces kszta∏towania zainteresowaƒ,wed∏ug A. Guryckiej, przedstawia si´ nast´pujàco:
[ ? ] x N
Poszczególne symbole oznaczajà:
? – problem, wobec którego stawiamy dziecko,
– wskazówka, której mu udzielamy,
– samodzielne rozwiàzywanie problemu,
– sygnalizuje pozytywny poznawczo wynik pracy dziecka,
– fakt otoczenia tego wyniku spo∏ecznà aprobatà,x N – proces nale˝y powtarzaç tak d∏ugo, a˝ zjawià si´ dowody na to, ˝e nowezainteresowanie zosta∏o obudzone18.
Ogólne zasady post´powania pedagogicznego oparte sà w programie Kudziecku na konstruktywistycznym podejÊciu pedagogicznym, wed∏ug którego dziec-ko uczy si´ w interakcji z otoczeniem, konstruuje w∏asnà wiedz´, nie rejestrujàcjedynie informacji i nowych danych, lecz budujàc struktury wiedzy z dost´pnychinformacji19. Niezwykle istotne w tym procesie jest to, ˝e dziecko wchodzi winterakcje ze Êwiatem zewn´trznym, poznaje rzeczy, ich w∏aÊciwoÊci, dzia∏a,
15 M. Siekaƒska, Koncepcje zdolnoÊci a identyfikacja uczniów zdolnych, w: A.E. S´kowski (red.), Psychologia
zdolnoÊci. Wspó∏czesne kierunki badaƒ, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.16 J.H. Borland, Planning and implementing programs for the gifted, Teachers College, Columbia University,
New York–London 1991.17 A. Gurycka, O sztuce wychowania. Dla wychowawców i nauczycieli, CODN, Warszawa, 1997, s. 65.18 K. Cha∏as, Metoda projektów i jej egzemplifikacja w praktyce, Wyd. Nowa Era, Warszawa, 2000, s. 36–37.
12
19 M. Kowalik-OlubiƒÊka, Konstruktywizm w edukacji ma∏ych dzieci, „Wychowanie w Przedszkolu” 2006,
nr 10, s. 5.20 Tam˝e, s. 7.
dokonuje przekszta∏ceƒ, dlatego te˝ kluczowa jest w przedszkolu organizacjaprzestrzeni edukacyjnej w postaci oÊrodków zainteresowaƒ. Dzieci budujà t´przestrzeƒ wspólnie z nauczycielem (anga˝ujàc równie˝ rodziców), dzi´ki te-mu majà poczucie, ˝e ich zdanie, potrzeby i wytwory sà wa˝ne, i czynnie uczest-niczà w Êledzeniu procesu rozwoju.
Dziecko poznaje przedmioty poprzez zmys∏y i w ten sposób aktywizujà si´u niego podstawowe i z∏o˝one operacje umys∏owe. Dzia∏ania te poczàtkowomajà charakter zewn´trzny, lecz w toku powtarzania schematów i gromadzeniaró˝norodnych doÊwiadczeƒ stajà si´ bardzie uwewn´trznione, zostajà zasymilowa-ne do istniejàcego systemu wiedzy. Dziecko poprzez swojà aktywnoÊç konstruujetrzy rodzaje wiedzy: fizycznà (wiedza o przedmiotach), logiczno-matema-tycznà (operacje umys∏owe dokonywane podczas dzia∏aƒ na przedmiotach) i spo∏ecznà (jej podstawà sà interakcje spo∏eczne). W toku dzia∏aƒ wyst´pujetwórcza konfrontacja ró˝nych punków widzenia i uczenie si´ od innych. PodkreÊlato Lew Siemionowicz Wygotski, którego zdaniem dziecko, dzi´ki interakcjom z doros∏ymi i rówieÊnikami, ma mo˝liwoÊç obserwowania i naÊladowania innych,i w ten sposób rozwija w sobie wy˝sze funkcje umys∏owe20. Kluczowa staje si´wi´c rola kompetentnego rówieÊnika lub doros∏ego, który inspiruje, zach´ca,dzi´ki któremu dziecko jest w stanie wykonaç zadania wykraczajàce poza stref´jego aktualnego rozwoju.
Z podejÊcia konstruktywistycznego wynikajà konkretne zasady pedagogiczne,spoÊród których najwa˝niejsze to:
v tworzenie sytuacji edukacyjnych o dwojakim charakterze (organizowania sy-tuacji inspirujàcych do gromadzenia doÊwiadczeƒ – w których nauczyciel jestobserwatorem, oraz organizowanie przez nauczyciela sytuacji bardziej for-malnych – kiedy to nauczyciel jest inicjatorem dzia∏aƒ dzieci), stanowiàcych wyzwanie dla dziecka, wywo∏ujàcych skuteczne zdziwienie, refleksj´, ciekawoÊç,konflikty poznawcze, motywujàce do skonfrontowania wiedzy w krytycznymbadaniu;
13
v anga˝owanie dzieci w proces rozwiàzywania problemów i sytuacji trudnych,umo˝liwiajàcy dzieciom pos∏ugiwanie si´ ró˝nymi sposobami porzàdkowaniadoÊwiadczeƒ i tworzenia obrazu Êwiata;
v tworzenie okazji do podejmowania przez dzieci dzia∏aƒ o charakterze ba-dawczym,
v wyst´powanie nauczyciela w roli wspó∏uczestnika dzieci´cych dzia∏aƒ, zabaw,aktywnego obserwatora, który poznaje dzieci´cy sposób myÊlenia, màdrze in-spiruje i stymuluje rozwój dzieci.
14
21 I. Adamek, Podstawy edukacji wczesnoszkolnej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1997, s. 11.22 Podstawa programowa wychowania przedszkolnego dla przedszkoli…, poz. cyt.
2. Szczegó∏owe cele kszta∏cenia i wychowania
Zgodnie z Podstawà programowà wychowania przedszkolnego, nadrz´dnymzadaniem placówek i oddzia∏ów przedszkolnych oraz innych form wychowaniaprzedszkolnego jest stymulowanie rozwoju i edukacja dziecka. Jest to mo˝liwe i dokonuje si´ w ramach ró˝norodnych oddzia∏ywaƒ, pochodzàcych zarówno z zewnàtrz (od rodziców, rodzeƒstwa, rówieÊników, nauczycieli), jak i dzia∏aƒpodejmowanych przez jednostk´. Umiej´tna stymulacja pedagogiczna to pomocw jak najpe∏niejszej realizacji mo˝liwoÊci rozwojowych, które zmieniajà si´ w ciàgu˝ycia: malejà na skutek zaniedbaƒ Êrodowiskowych bàdê wzrastajà, gdy wspo-maganie szczególnie im sprzyja.
Stymulowanie rozwoju dziecka jest ÊciÊle zwiàzane z celami kszta∏cenia i wy-chowania. Cele odnoszà si´ do wychowanków i opisujà zmian´, jakà chcemy w nichuzyskaç. Z uwagi na to, ˝e punkt wyjÊcia tej zmiany w wypadku poszczególnychdzieci jest ró˝ny (jako ˝e ka˝de dziecko jest inne), zwykle cele odnosimy do zmiankoƒcowych21.
Podstawa programowa22 wyznacza nast´pujàce cele wychowania przed-szkolnego: 1. wspomaganie dzieci w rozwijaniu uzdolnieƒ oraz kszta∏towaniu czynnoÊciintelektualnych potrzebnych im w codziennych sytuacjach i w dalszej edukacji;2. budowanie systemu wartoÊci, w tym wychowywanie dzieci tak, ˝eby lepiejorientowa∏y si´ w tym, co jest dobre, a co jest z∏e; 3. kszta∏towanie u dzieci odpornoÊci emocjonalnej koniecznej do racjonalnegoradzenia sobie w nowych i trudnych sytuacjach, w tym tak˝e do ∏agodnego zno-szenia stresów i pora˝ek;4. rozwijanie umiej´tnoÊci spo∏ecznych, które sà niezb´dne w poprawnych re-lacjach z dzieçmi i doros∏ymi;
15
23 I. Adamek, Podstawy edukacji wczesnoszkolnej, poz. cyt., s. 11.
5. stwarzanie warunków sprzyjajàcych wspólnej i zgodnej zabawie oraz naucedzieci o zró˝nicowanych mo˝liwoÊciach fizycznych i intelektualnych;6. troska o zdrowie dzieci i ich sprawnoÊç fizycznà; zach´canie do uczestnictwaw zabawach i grach sportowych; 7. budowanie dzieci´cej wiedzy o Êwiecie spo∏ecznym, przyrodniczym i technicz-nym oraz rozwijanie umiej´tnoÊci prezentowania swoich przemyÊleƒ w sposóbzrozumia∏y dla innych;8. wprowadzenie dzieci w Êwiat wartoÊci estetycznych i rozwijanie umiej´tnoÊciwypowiadania si´ poprzez muzyk´, ma∏e formy teatralne oraz sztuki plastyczne;9. kszta∏towanie u dzieci przynale˝noÊci spo∏ecznej (do rodziny, grupy rówie-Êniczej i wspólnoty narodowej) oraz postawy patriotycznej;10. zapewnienie dzieciom lepszych szans edukacyjnych poprzez wspieranie ichciekawoÊci, aktywnoÊci i samodzielnoÊci, a tak˝e kszta∏towanie tych wiadomoÊcii umiej´tnoÊci, które sà wa˝ne w edukacji szkolnej.
W literaturze przedmiotu wskazuje si´ na nast´pujàcy uk∏ad (kolejnoÊç) celów: v rozwój osobowoÊci, v kszta∏towanie postaw i Êwiata wartoÊci, v kszta∏towanie Êwiatopoglàdu, v przygotowanie do samorozwoju, v wyposa˝enie w sprawnoÊci i wiadomoÊci23.
Cele kszta∏cenia i wychowania zawarte w tym programie zosta∏y uporzàdko-wane wed∏ug dziewi´ciu kategorii, odnoszàcych si´ do rozwijanych obszarówzdolnoÊci dziecka, a mianowicie:
I. Cele z obszaru zdolnoÊci s∏owno-j´zykowych (lingwistycznych): v rozwijanie j´zyka pod wzgl´dem komunikacyjnym, gramatycznym i s∏ownikowym
oraz mowy wiàzanej, a w szczególnoÊci: wiedzy o regu∏ach j´zyka i umiej´t-noÊci ich stosowania, zdolnoÊci do rozró˝niania sposobów mówienia, zale˝nieod rodzaju rozmowy i sytuacji mówienia, zdolnoÊci poznawczych, od którychzale˝y budowanie znaczeƒ i odkrywanie znaczeƒ wypowiedzi rozmówcy, zdol-noÊci nawiàzywania i podtrzymywania interakcji za pomocà Êrodków j´zykowych
16
i niej´zykowych, zdolnoÊci pos∏ugiwania si´ rytualnymi znakami przy uczestnicze-niu w obrz´dach grupy, zdolnoÊci spo∏ecznych wyró˝niajàcych si´ w uzgadnianiurelacji mi´dzy mówiàcymi,
v zach´canie do dzia∏aƒ twórczych werbalnych i niewerbalnych (uk∏adanie ry-mowanek i krótkich wierszy, tworzenie i opowiadanie historyjek, swobodne in-terpretowanie przys∏ów i powiedzeƒ).
II. Cele z obszaru zdolnoÊci wizualno-przestrzennych:v tworzenie warunków do rozwijania wyobraêni i myÊlenia przestrzennego
poprzez rysowanie, malowanie, lepienie, konstruowanie,v zach´canie do projektowania i wykonywania prostych urzàdzeƒ i obiektów,
budowania modeli wizualnych (map, schematów, planów ró˝nych miejsc: cz´Êcipokoju, ca∏ego pomieszczenia, domu, przedszkola, ogrodu, placu zabaw),
v pomaganie dzieciom w orientowaniu si´ w przestrzeni, w poznawaniu s∏ow-nictwa koniecznego do zrozumienia i opisywania lokalizacji w przestrzeni (przed,za, z lewej strony, z prawej strony, w Êrodku).
III. Cele z obszaru zdolnoÊci muzycznych:v rozwijanie muzykalnoÊci dzieci,v zach´canie do spostrzegania i odró˝niania zjawisk akustycznych w przyro-
dzie i otoczeniu (klakson samochodu, pianie koguta, szczekanie psa, szum wia-tru itp.) oraz dêwi´ków instrumentów o okreÊlonej i nieokreÊlonej wysokoÊcibrzmienia,
v doskonalenie koncentracji uwagi i pami´ci muzycznej,v zach´canie dzieci do swobodnych inwencji ruchowych inspirowanych piosenkà
lub akompaniamentem,v uwra˝liwianie dzieci na ró˝ne elementy muzyki (tempo i jego zmiany, czas
wybrzmiewania dêwi´ków i trwanie pauzy, rytm, dynamika i metrum, wysokoÊçi barwa dêwi´ków, artykulacja, struktura utworu),
v rozwijanie wyobraêni muzycznej, v tworzenie sytuacji edukacyjnych zach´cajàcych do uk∏adania i Êpiewania pio-
senek, gry na instrumentach,v zapoznawanie z muzykà, pieÊniami i taƒcami ludowymi ró˝nych krajów.
17
IV. Cele z obszaru zdolnoÊci cielesno-kinestetycznych:v wspomaganie harmonijnego rozwoju dziecka,v kszta∏towanie psychomotoryki,v kszta∏towanie estetyki ruchu,v tworzenie warunków do wyra˝ania emocji za pomocà cia∏a,v zach´canie do systematycznego uprawiania sportu i do rekreacji,v kszta∏towanie nawyków prozdrowotnych, v zapewnianie warunków do harmonijnego rozwoju fizycznego i psychicznego.
V. Cele z obszaru zdolnoÊci logiczno-matematycznych:v rozwijanie zdolnoÊci porównywania, porzàdkowania, przyporzàdkowywania
w dzia∏aniu praktycznym,v tworzenie warunków do kszta∏towania poj´ç: zbioru, liczby, wielkoÊci, ci´˝aru,
czasu oraz dostrzegania zwiàzków przyczynowo-skutkowych,v rozwijanie myÊlenia operacyjnego w zakresie ustalania sta∏oÊci iloÊci nieciàg∏ych,
przy wyznaczaniu konsekwentnych serii, sta∏oÊci masy, d∏ugoÊci, obj´toÊci cieczy.
VI. Cele z obszaru zdolnoÊci interpersonalnych:v kszta∏towanie otwartoÊci na drugiego cz∏owieka, umiej´tnoÊci dostrzegania
ró˝nic mi´dzy ludêmi,v kszta∏towanie umiej´tnoÊci odczytywania emocji, intencji i pragnieƒ innych
osób, rozumienia innych i wspó∏odczuwania,v zach´canie do nawiàzywania, kszta∏towania i utrzymywania zró˝nicowanych
kontaktów spo∏ecznych z osobami pe∏nosprawnymi i niepe∏nosprawnymi, z ludêmiinnych narodowoÊci i wyznaƒ,
v zapoznawanie ze sposobami efektywnego komunikowania si´ i rozwiàzywaniasytuacji trudnych,
v kszta∏towanie umiej´tnoÊci twórczej wspó∏pracy w grupie.
VII. Cele z obszaru zdolnoÊci intrapersonalnych:v zach´canie do poznawania w∏asnych uczuç i emocji oraz rozumienia na ich
podstawie w∏asnego zachowania, a tak˝e kierowania nim,v rozpoznawanie i nazywanie uczuç pozytywnych i negatywnych (u siebie i innych
osób),
18
v zach´canie do poznawania samego siebie (mocnych i s∏abych stron),v umacnianie wiary we w∏asne mo˝liwoÊci, budowanie pozytywnego obrazu
siebie i wysokiej samooceny,v rozwijanie odpornoÊci emocjonalnej.
VIII. Cele z obszaru zdolnoÊci przyrodniczych:v zach´canie do dostrzegania i rozwiàzywania problemów przyrodniczych,
dzielenia si´ spostrze˝eniami, do interpretowania zjawisk wyst´pujàcych w po-szczególnych porach roku,
v pomaganie w rozumieniu zjawisk i zale˝noÊci zachodzàcych w przyrodzie(∏aƒcuch pokarmowy, zamarzanie wody, topnienie lodu, szron, szadê, t´cza),
v tworzenie warunków do samodzielnego poznawania rzeczywistoÊci przy-rodniczej poprzez obserwowanie, eksperymentowanie, odkrywanie,
v wdra˝anie do wykonywania prostych czynnoÊci piel´gnacyjnych zwiàzanychz uprawà roÊlin i hodowlà zwierzàt,
v zaznajamianie z wybranymi ekosystemami oraz wybranymi gatunkami roÊlini zwierzàt b´dàcych pod ochronà,
v zaznajamianie z budowà wybranych gatunków roÊlin i zwierzàt ˝yjàcych w Êrodowiskach wodnych i làdowych,
v zach´canie do dokarmiania zwierzàt w okresie zimowym,v kszta∏towanie umiej´tnoÊci prowadzenia kalendarza pogody, pos∏ugiwania
si´ symbolami,v pomaganie w dostrzeganiu pi´kna przyrody, kszta∏towanie wi´zi emocjonalnej
z przyrodà,v zach´canie do kolekcjonowania materia∏ów przyrodniczych,v wdra˝anie do zachowywania szczególnej ostro˝noÊci w stosunku do zwierzàt
i roÊlin nieznanych, v zach´canie do otaczania si´ zielenià ze wzgl´dów zdrowotnych i estetycz-
nych, projektowania jej doboru,v przewidywanie skutków zanieczyszczania gleby, wody i powietrza,v zach´canie do podejmowania ró˝norodnych dzia∏aƒ na rzecz ochrony Êro-
dowiska przyrodniczego,v rozwijanie poczucia odpowiedzialnoÊci za najbli˝sze otoczenie i troski o nie.
19
IX. Cele z obszaru zdolnoÊci egzystencjalnych:v wzbudzanie zainteresowania ˝yciem na Ziemi i poza nià,v zapoznawanie z dziejami ˝ycia na Ziemi,v zach´canie do interpretowania Êwiata,v kszta∏towanie moralnoÊci religijnej (zwracanie uwagi na bycie dobrym dla in-
nych ludzi, a tak˝e dla zwierzàt),v tworzenie okazji do uczestnictwa dzieci w inscenizacjach o charakterze re-
ligijnym,v zach´canie do dyskursu na tematy religijne,v wzbogacanie wiedzy, umiej´tnoÊci i nawyków religijnych,v rozwijanie postawy opiekuƒczej wobec wszystkiego, co wymaga pomocy
cz∏owieka,v kszta∏towanie umiej´tnoÊci rozpoznawania dobra i z∏a,v uwra˝liwianie na innoÊç (niwelowanie uprzedzeƒ, stygmatyzacji i stereotypów),v rozwijanie postawy przywiàzania do tradycji rodzinnych i narodowych,v kszta∏towanie ÊwiadomoÊci walorów innych kultur i szacunku do w∏asnych
rdzennych wartoÊci,v przekazywanie wartoÊci uniwersalnych (szacunek dla ˝ycia, pracowitoÊç,
sprawiedliwoÊç, punktualnoÊç, prawdomównoÊç, uczynnoÊç, przyjaêƒ, kole˝eƒ-stwo, wzajemna pomoc, bezinteresownoÊç, pi´kno),
v kszta∏towanie umiej´tnoÊci wychodzenia poza siebie i tworzenia obrazu sa-mego siebie, zdolnoÊci patrzenia na siebie oczami innych.
I.K
szta
∏tow
anie
umie
j´tn
oÊci
spo
∏ecz
nych
dzie
ci: p
oroz
umie
wan
ie
si´ z
dor
os∏y
mi i
dzi
eçm
i,
zgod
ne fu
nkcj
onow
anie
w z
abaw
ie i
w s
ytua
cjac
h
zada
niow
ych
W r
odzi
nie:
kont
akty
i w
i´zi
em
ocjo
naln
e w
rodz
inie
,
wza
jem
ne r
elac
je, Ê
wia
t ˝y
cia
codz
ienn
ego
dzie
cka
(cho
roba
lub
niep
e∏no
spra
wno
Êç, z
anie
dbyw
anie
i prz
emoc
, od∏
àcze
nie
od r
odzi
ców
wsk
utek
rozw
odu,
sep
arac
ji, c
horo
by, e
mig
racj
i,
umie
szcz
enie
poz
a ro
dzin
à, ˝
ycie
w t
rudn
ych
war
unka
ch, d
oÊw
iadc
zani
e bi
edy
i roz
padu
rod
ziny
,
osam
otni
enie
); u˝
ywan
ie z
wro
tów
grze
czno
Êcio
wyc
h, s
ztuk
a pr
owad
zeni
a di
alog
u,
umie
j´tn
oÊç
s∏uc
hani
a, n
azyw
anie
i w
yra˝
anie
uczu
ç (r
adoÊ
ç, s
mut
ek, z
∏oÊç
, str
ach,
gni
ew),
kier
owan
ie e
moc
jam
i, uk
ryw
anie
ucz
uç,
zach
owan
ia p
rosp
o∏ec
zne:
oka
zyw
anie
zain
tere
sow
ania
pro
blem
ami i
nnyc
h, w
zaje
mna
pom
oc, s
poso
by r
ozw
iàzy
wan
ia k
onfli
któw
,
szac
unek
dla
osó
b st
arsz
ych,
kom
unik
owan
ie s
i´
z os
obam
i cho
rym
i i n
iepe
∏nos
praw
nym
i, eg
oizm
i altr
uizm
, prz
estr
zega
nie
zasa
d i r
egu∏
ust
alon
ych
w r
odzi
nie,
dzi
elen
ie s
i´ o
bow
iàzk
ami.
inte
rper
sona
lne,
intr
aper
sona
lne,
s∏ow
no-j´
zyko
we
1.O
bdar
za u
wag
à dz
ieci
i do
ros∏
ych,
aby
roz
umie
ç
to, c
o m
ówià
i cz
ego
ocze
kujà
, grz
eczn
ie z
wra
ca
si´ d
o in
nych
w d
omu,
w p
rzed
szko
lu, n
a ul
icy.
2.Pr
zest
rzeg
a re
gu∏ o
bow
iàzu
jàcy
ch w
spo
∏ecz
noÊc
i
dzie
ci´c
ej (s
tara
si´
wsp
ó∏dz
ia∏a
ç w
zab
awac
h
i w s
ytua
cjac
h za
dani
owyc
h) o
raz
w Ê
wie
cie
doro
s∏ych
.
3.W
mia
r´ s
amod
ziel
nie
radz
i sob
ie w
syt
uacj
ach
˝yci
owyc
h i p
róbu
je p
rzew
idyw
aç s
kutk
i sw
oich
zach
owaƒ
.
4.W
ie, ˝
e ni
e na
le˝y
chw
aliç
si´
bog
actw
em i
nie
nale
˝y d
okuc
zaç
dzie
ciom
, któ
re w
ycho
wuj
à si´
w t
rudn
iejsz
ych
war
unka
ch, a
tak
˝e ˝
e ni
e
nale
˝y w
yszy
dzaç
i sz
ykan
owaç
inny
ch.
5.U
mie
si´
prz
edst
awiç
: pod
aç s
woj
e im
i´,
nazw
isko
i adr
es; w
ie, k
omu
mo˝
na p
odaw
aç
taki
e in
form
acje
.
Obs
zary
dzi
a∏al
noÊc
i
eduk
acyj
nej p
rzed
szko
la24
TreÊ
ci e
duka
cyjn
eR
odza
je r
ozw
ijany
ch
zdol
noÊc
i
Ocz
ekiw
ane
umie
j´tn
oÊci
i wia
dom
oÊci
dzi
ecka
25
3. T
reÊc
i edu
kacy
jne
24Z
godn
ie z
Pod
staw
à pr
ogra
mow
a w
ycho
wan
ia p
rzed
szko
lneg
o dl
a pr
zeds
zkol
i…, p
oz. c
yt.
25Ta
m˝e
.
20
W p
rzed
szko
lu:p
raco
wni
cy p
rzed
szko
la, i
mi´
i naz
wisk
o, a
dres
prz
edsz
kola,
rów
ieÊn
icy
i ich
imio
na,
kole
˝eƒs
two
i prz
yjaê
ƒ, e
moc
je p
ozyt
ywne
(mi∏o
Êç,
sym
patia
, sza
cune
k, z
aufa
nie,
prz
ywiàz
anie
, pod
ziw
,
rado
Êç, w
dzi´
czno
Êç, w
spó∏
czuc
ie) i
neg
atyw
ne
(z∏o
Êç, n
iech
´ç, z
azdr
oÊç,
gni
ew, l
´k, r
ozcz
arow
anie
,
nieu
fnoÊ
ç), d
ziec
i´ce
zm
artw
ieni
a, w
spól
na z
abaw
a
i pra
ca, p
raw
o do
inno
Êci,
tole
ranc
ja, n
ieÊm
ia∏oÊ
ç,
sukc
esy
i por
a˝ki
, pra
wa
i obo
wiàz
ki p
rzed
szko
laka,
regu
∏y o
bow
iàzuj
àce
spo∏
eczn
oÊç
grup
owà,
wsp
ó∏dz
ia∏an
ie i
wsp
ó∏pr
aca,
obo
wiàz
ki d
y˝ur
nego
,
odpo
wie
dzial
noÊç
za
siebi
e i i
nnyc
h, k
onse
kwen
cje
pode
jmow
anyc
h dz
ia∏aƒ
, sam
odzi
elno
Êç w
ró˝
nych
sytu
acjac
h, u
trzy
myw
anie
por
zàdk
u, p
omoc
potr
zebu
jàcym
, zac
how
ania
empa
tycz
ne, d
ziel
enie
si´
z in
nym
i, za
sady
kom
unik
owan
ia si´
z d
oros
∏ym
i
i rów
ieÊn
ikam
i (w
erba
lne
i nie
wer
baln
e);
rozw
iàzyw
anie
syt
uacj
i tru
dnyc
h i k
onfli
któw
w g
rupi
e
prze
dszk
olne
j, in
tera
kcje
spo
∏ecz
ne m
i´dz
y gr
upam
i
dzie
wcz
ynek
i ch
∏opc
ów o
raz
wza
jem
ne ty
piza
cje.
W in
nych
Êro
dow
iska
ch:s
àsie
dzi,
znaj
omi,
osob
y
obce
, mie
szka
ƒcy
Zie
mi,
spos
oby
poro
zum
iew
ania
si´,
zach
owan
ie b
ezpi
ecze
ƒstw
a w
kon
takt
ach
z os
obam
i
obcy
mi,
szuk
anie
pom
ocy
w s
ytua
cjac
h za
gro˝
enia,
aser
tyw
noÊç
; kom
unik
owan
ie s
i´ z
prz
edst
awic
ielam
i
ró˝n
ych
inst
ytuc
ji i z
ak∏a
dów
pra
cy (n
p. p
olic
jant
,
stra
˝ak,
leka
rz, p
iel´
gniar
ka, e
kspe
dien
tka)
, spo
soby
zach
owan
ia si´
w in
styt
ucja
ch i
mie
jscac
h pu
blic
znyc
h.
Roz
szer
zony
zak
res
wia
dom
oÊci
i um
iej´
tnoÊ
ci d
ziec
ka:
– M
a Êw
iado
moÊ
ç, ˝
e ist
niej
à ró
˝ne
rodz
iny,
i zna
pro
blem
y, k
tóre
mog
à si´
w n
ich
poja
wiç
;
– O
dtw
arza
w z
abaw
ie s
pont
anic
znej
obse
rwow
ane
zach
owan
ia s
po∏e
czne
;
– Ko
mun
ikuj
e si´
z o
tocz
enie
m w
czy
teln
y
dla
nieg
o sp
osób
;
– Po
dejm
uje
zada
nia
spo∏
eczn
e, p
omag
a in
nym
w m
iar´
sw
oich
mo˝
liwoÊ
ci;
– W
ykaz
uje
si´ u
mie
j´tn
oÊci
à w
∏aÊc
iweg
o
zach
owan
ia s
i´ w
ró˝
nych
mie
jscac
h i k
onta
ktac
h
z ró
˝nym
i lud
êmi.
21
II.K
szta
∏tow
anie
czyn
noÊc
i
sam
oobs
∏ugo
wyc
h,
naw
yków
hig
ieni
czny
ch
i kul
tura
lnyc
h.
Wdr
a˝an
ie d
ziec
i
do u
trzy
myw
ania
∏adu
i por
zàdk
u
III.
Wsp
omag
anie
roz
woj
u
mow
y
Czy
nnoÊ
ci s
amoo
bs∏u
gow
e:w
∏aÊc
iwe
zach
owan
ie
si´ p
rzed
pos
i∏kam
i, w
ich
trak
cie
i po
nich
,
sam
odzi
elne
pos
∏ugi
wan
ie s
i´ s
ztuç
cam
i,
zdej
mow
anie
i w
k∏ad
anie
pod
staw
owyc
h cz
´Êci
gard
erob
y, za
wià
zyw
anie
but
ów, r
ozpo
znaw
anie
swoi
ch r
zecz
y w
Êród
inny
ch, c
hodz
enie
po
scho
dach
.
Naw
yki h
igie
nicz
ne i
kult
ural
ne:m
ycie
ràk
prze
d ka
˝dym
pos
i∏kie
m i
z´bó
w p
o po
si∏ka
ch,
czyn
noÊc
i hig
ieni
czne
prz
y za
∏atw
iani
u po
trze
b
fizjo
logi
czny
ch, w
∏aÊc
iwe
korz
ysta
nie
z pr
zybo
rów
toal
etow
ych,
cze
sani
e w
∏osó
w, d
bani
e o
czys
toÊç
nosa
, usz
u i p
azno
kci,
codz
ienn
a zm
iana
bie
lizny
,
ubió
r od
pow
iedn
i do
pogo
dy, w
∏aÊc
iwe
zach
owan
ie p
odcz
as k
aszl
u i k
icha
nia,
kor
zyst
anie
z se
rwet
ki p
odcz
as p
osi∏k
ów, e
stet
yczn
e na
kryw
anie
do s
to∏u
, bra
k po
Êpie
chu
podc
zas
jedz
enia
, hig
iena
pom
iesz
czeƒ
(odk
urza
nie,
wie
trze
nie)
.
¸ad
i por
zàde
k w
oto
czen
iu:d
bani
e o
porz
àdek
w s
woi
m p
okoj
u i s
ali p
rzed
szko
lnej
, wyr
zuca
nie
Êmie
ci d
o ko
sza,
uk∏
adan
ie z
abaw
ek.
Roz
wija
nie
mow
y po
wià
zane
j:sp
ostr
zega
nie,
rozp
ozna
wan
ie p
rzed
mio
tów
i ko
jarz
enie
naz
wy
z pr
zedm
iote
m, n
azyw
anie
osó
b, c
zynn
oÊci
i zda
rzeƒ
, opi
syw
anie
prz
edm
iotó
w, s
∏uch
anie
i roz
umie
nie
wyp
owie
dzi i
nnyc
h, s
wob
odne
i ja
sne
s∏ow
no-j´
zyko
we,
inte
rper
sona
lne,
intr
aper
sona
lne,
twór
cze
1.U
mie
pop
raw
nie
umyç
si´
i w
ytrz
eç o
raz
umyç
z´by
.
2.W
∏aÊc
iwie
zac
how
uje
si´ p
rzy
stol
e po
dcza
s
posi∏
ków
, nak
ryw
a do
sto
∏u i
sprz
àta
po s
obie
.
3.Sa
mod
ziel
nie
korz
ysta
z t
oale
ty.
4.Sa
mod
ziel
nie
ubie
ra s
i´ i
rozb
iera
, dba
o os
obist
e rz
eczy
i ni
e na
ra˝a
ich
na z
gubi
enie
lub
krad
zie˝
.
5.U
trzy
muj
e po
rzàd
ek w
sw
oim
oto
czen
iu.
Roz
szer
zony
zak
res
wia
dom
oÊci
i um
iej´
tnoÊ
ci d
ziec
ka:
– Po
s∏ug
uje
si´ s
ztuç
cam
i.
– Ro
zum
ie k
onie
czno
Êç m
ycia
z´b
ów p
o po
si∏ka
ch.
– Pa
mi´
ta o
myc
iu r
àk p
rzed
ka˝
dym
pos
i∏kie
m
oraz
po
wyj
Êciu
z t
oale
ty.
1.Z
wra
ca s
i´ b
ezpo
Êred
nio
do r
ozm
ówcy
, sta
ra s
i´
mów
iç p
opra
wni
e po
d w
zgl´
dem
art
ykul
acyj
nym
,
gram
atyc
znym
, fle
ksyj
nym
i sk
∏adn
iow
ym.
2.M
ówi p
∏ynn
ie, n
iezb
yt g
∏oÊn
o, d
osto
sow
ujàc
ton
g∏os
u do
syt
uacj
i.
Obs
zary
dzi
a∏al
noÊc
i
eduk
acyj
nej p
rzed
szko
laTr
eÊci
edu
kacy
jne
Rod
zaje
roz
wija
nych
zdol
noÊc
i
Ocz
ekiw
ane
umie
j´tn
oÊci
i wia
dom
oÊci
dzi
ecka
22
form
u∏ow
anie
, wyr
a˝an
ie s
woi
ch m
yÊli
i prz
e˝yç
w r
ó˝ny
ch s
ytua
cjac
h, fo
rmu∏
owan
ie r
ó˝ny
ch fo
rm
wyp
owie
dzi (
pyta
nia,
pro
Êby,
roz
kazy
, zak
azy,
naka
zy, w
zal
e˝no
Êci o
d sy
tuac
ji i a
utor
a
wyp
owie
dzi),
pro
wad
zeni
e i p
odtr
zym
ywan
ie
rozm
owy,
ucz
estn
icze
nie
w r
ó˝ny
ch s
ytua
cjac
h
kom
unik
acyj
nych
, for
mu∏
owan
ie k
omun
ikat
ów,
krót
kich
prz
ekaz
ów in
form
acyj
nych
, rel
acji
prze
˝yç
swoi
ch i
inny
ch, s
praw
ozda
ƒ;
wdr
a˝an
ie d
o ko
mun
ikat
ywny
ch, w
ielo
zdan
iow
ych
wyp
owie
dzi,
∏àcz
enie
zda
ƒ i r
ówno
wa˝
nikó
w w
ca∏
oÊç
logi
czni
e ze
sob
à po
wiàz
anà,
nad
awan
ie ty
tu∏ó
w;
prac
a z
obra
zkie
mpr
osty
m –
jedn
o-
i wie
lopl
anow
ym (w
yró˝
nian
ie o
sób
i inn
ych
elem
entó
w o
braz
ka, i
ch c
ech,
czy
nnoÊ
ci, e
moc
ji,
czas
u, m
iejsc
a ak
cji,
wià
zani
e tr
eÊci
obr
azka
z rz
eczy
wist
oÊci
à), o
dczy
tyw
anie
wiz
ualn
ych
znak
ów z
akaz
u i n
akaz
u, s
amod
ziel
ne t
wor
zeni
e
pikt
ogra
mów
, nad
awan
ie t
ytu∏
ów;
prac
a z
hist
oryj
kà o
braz
kow
à(2
-,3-,4
-ele
men
tow
à)
– ok
reÊla
nie
ró˝n
ic w
wyg
làdz
ie lu
dzi,
prze
dmio
tów
i cz
ynno
Êci n
a ob
razk
ach;
∏àcz
enie
obr
azkó
w w
ed∏u
g lo
gicz
nego
zw
iàzk
u:
przy
czyn
a –
nast
´pst
wo
– sk
utek
, om
awia
nie
hist
oryj
ek w
kol
ejno
Êci n
ast´
pstw
a ob
razk
ów
i z u
trud
nien
iam
i (br
ak o
braz
ka, z
mia
na k
olej
noÊc
i,
od o
stat
nieg
o ob
razk
a); u
k∏ad
anie
hist
oryj
ek
obra
zkow
ych
w lo
gicz
ne c
a∏oÊ
ci; t
wor
zeni
e pr
zez
dzie
ci h
istor
yjek
obr
azko
wyc
h i n
adaw
anie
tytu
∏ów
;
3.U
wa˝
nie
s∏uc
ha, p
yta
o ni
ezro
zum
ia∏e
fakt
y
i for
mu∏
uje
d∏u˝
sze
wyp
owie
dzi o
wa˝
nych
spra
wac
h.
4.W
zro
zum
ia∏y
spo
sób
mów
i o s
woi
ch
potr
zeba
ch i
decy
zjac
h.
5.S∏
ucha
np.
opo
wia
daƒ,
baÊ
ni i
rozm
awia
o n
ich;
inte
resu
je s
i´ k
sià˝k
ami.
Roz
szer
zony
zak
res
wia
dom
oÊci
i um
iej´
tnoÊ
ci d
ziec
ka:
– Z
wra
ca u
wag
´ na
szc
zegó
∏ow
e el
emen
ty
obra
zków
i ilu
stra
cji t
emat
yczn
ych,
zna
str
uktu
r´
opisu
obr
azkó
w i
opow
iada
ƒ.
– Ro
zum
ie p
rzek
azy
sym
bolic
zne
zaw
arte
na o
braz
kach
i w
tek
stac
h lit
erac
kich
.
– Po
dejm
uje
prób
y sa
mod
ziel
nego
uk∏
adan
ia
opow
iada
ƒ, w
iers
zy, h
istor
yjek
, ksià
˝ek,
tw
orzy
treÊ
ç do
pod
aneg
o ty
tu∏u
i ty
tu∏ d
o tr
eÊci
.
– S∏
ucha
, roz
ró˝n
ia i i
nter
pret
uje
ró˝n
e ga
tunk
i
liter
acki
e (o
pow
iadan
ia, w
iers
ze, l
egen
dy, b
aÊni
e,
bajk
i).
– Ro
zró˝
nia
ró˝n
e ro
dzaj
e pu
blik
acji,
inte
resu
je s
i´
ksià
˝kam
i i c
zaso
pism
ami.
– D
okon
uje
anal
izy
i syn
tezy
s∏u
chow
ej w
yraz
ów.
23
prac
a z
opow
iada
niem
– ro
zwija
nie
umie
j´tn
oÊci
dost
rzeg
ania
str
uktu
ry o
pow
iada
nia
i tw
orze
nia
d∏u˝
szej
wyp
owie
dzi z
awie
rajà
cej e
lem
enty
tej
stru
ktur
y (c
el, p
rzed
mio
t, po
dmio
t, w
arun
ki
i oko
liczn
oÊci
, spo
soby
i Êr
odki
dzi
a∏an
ia, o
siàgn
i´ci
a
i sku
tki d
zia∏
ania
), w
p∏yw
cec
h po
stac
i na
spos
ób je
j
post
´pow
ania
; ele
men
ty fo
rmal
ne o
pow
iada
nia:
wst
´p, r
ozw
ini´
cie
i zak
oƒcz
enie
; ró˝
ne fo
rmy
akty
wno
Êci i
nspi
row
ane
opow
iada
niam
i, tw
orze
nie
i nag
ryw
anie
opo
wia
daƒ
prze
z dz
ieci
;
prac
a z
zaga
dkà
– ro
zwià
zyw
anie
zag
adek
pro
styc
h,
z∏o˝
onyc
h i t
wor
zeni
e w
∏asn
ych;
zag
adki
s∏o
wne
,
wiz
ualn
e i s
∏uch
owe;
uza
sadn
iani
e od
gadn
i´te
j
odpo
wie
dzi (
Po c
zym
poz
na∏e
Ê, ˝
e to
jest
…?,
Jak
si´ d
omyÊ
li∏eÊ
, ˝e…
?);
prac
a z
ksià
˝kà
– og
làda
nie,
opi
syw
anie
ilus
trac
ji,
poró
wny
wan
ie t
reÊc
i dw
u lu
b tr
zech
ilus
trac
ji
w t
ej s
amej
ksià
˝ce,
s∏u
chan
ie t
reÊc
i ró˝
nych
teks
tów
(leg
endy
, baj
ki, b
aÊni
e itp
.), r
ozpo
znaw
anie
ich,
roz
mow
a na
tem
at t
reÊc
i, za
dani
a i z
abaw
y
zwià
zane
z r
ozw
ijani
em r
ozum
ieni
a tr
eÊci
,
kszt
a∏to
wan
ie u
mie
j´tn
oÊci
rel
acjo
now
ania
tre
Êci
przy
uw
zgl´
dnie
niu
inte
rpre
tacj
i, kr
ytyc
zna
ocen
a
ró˝n
ych
treÊ
ci k
sià˝e
k, p
róby
roz
umie
nia
treÊ
ci
sym
bolic
znyc
h i a
bstr
akcy
jnyc
h;
Obs
zary
dzi
a∏al
noÊc
i
eduk
acyj
nej p
rzed
szko
laTr
eÊci
edu
kacy
jne
Rod
zaje
roz
wija
nych
zdol
noÊc
i
Ocz
ekiw
ane
umie
j´tn
oÊci
i wia
dom
oÊci
dzi
ecka
24
prac
a z
wie
rsze
m–
s∏uc
hani
e, r
ozum
ieni
e tr
eÊci
wie
rszy
pro
styc
h i a
bstr
akcy
jnyc
h, r
ó˝ne
typ
y
wie
rszy
, poe
zja
dla
dzie
ci i
twor
zona
prz
ez d
ziec
i,
prób
y tw
orze
nia
i pub
likac
ji w
∏asn
ych
wie
rszy
ków
;
odcz
ytyw
anie
naj
wa˝
niej
szej
myÊ
li pr
zeka
zów
wiz
ualn
ych
i tek
stow
ych.
Roz
wija
nie
mow
y po
d w
zgl´
dem
ort
ofon
iczn
ym:
çwic
zeni
a na
rzàd
ów a
rtyk
ulac
yjny
ch(m
i´Ên
i nar
zàdó
w
mow
y, w
arg,
j´zy
ka, s
zcz´
k, p
odni
ebie
nia)
,
çwic
zeni
a w
ymaw
iani
a g∏
osek
i ic
h po
∏àcz
eƒ,
dosk
onal
enie
um
iej´
tnoÊ
ci w
yraz
isteg
o m
ówie
nia;
çwic
zeni
a od
dech
owe
(pog
∏´bi
enie
odd
echu
,
rozr
usza
nie
prze
pony
, wyd
∏u˝e
nie
fazy
wyd
echo
wej
, koo
rdyn
acja
mi´
dzy
rytm
em
oddy
chan
ia a
str
uktu
rà w
ypow
iedz
i);
çwic
zeni
a ry
tmiz
ujàc
e(u
wra
˝liw
iani
e na
rod
zaj
muz
yki,
tem
po, r
ytm
, nat
´˝en
ie g
∏osu
, int
onac
j´);
çwic
zeni
a s∏
uchu
fizj
olog
iczn
ego
(por
ówny
wan
ie
dêw
i´kó
w i
odg∏
osów
, naÊ
lado
wan
ie s
∏ysz
anyc
h
g∏os
ów, d
ostr
zega
nie,
ró˝
nico
wan
ie i
naÊla
dow
anie
dêw
i´kó
w o
tocz
enia
);
çwic
zeni
a s∏
uchu
fone
mat
yczn
ego
(wyr
ó˝ni
anie
,
rozp
ozna
wan
ie i
pow
tarz
anie
g∏o
sek
w n
ag∏o
sie,
wyg
∏osie
, Êró
dg∏o
sie, a
naliz
a i s
ynte
za s
∏uch
owa
wyr
azów
, rym
y, a
liter
acje
).
Roz
wija
nie
mow
y po
d w
zgl´
dem
s∏o
wni
kow
o-
-gra
mat
yczn
ym:d
bani
e o
praw
id∏o
wà
budo
w´
zdaƒ
, sto
sow
anie
pra
wid
∏ow
ych
form
flek
syjn
ych
(odm
iana
prz
ez p
rzyp
adki
: dop
e∏ni
acz
i cel
owni
k
25
IV.W
spie
rani
e dz
ieci
w r
ozw
ijani
u cz
ynno
Êci
inte
lekt
ualn
ych,
któr
e st
osuj
à
przy
poz
naw
aniu
i roz
umie
niu
siebi
e
i sw
ojeg
o ot
ocze
nia
rodz
aju
m´s
kieg
o, k
oƒcó
wki
, -a,
-u,
-ow
i;
mie
jscow
nik
rodz
aju
m´s
kieg
o, k
oƒcó
wki
-e,
-u,
bier
nik
rodz
aju
m´s
kieg
o, c
elow
nik
liczb
y m
nogi
ej,
liczb
y, r
odza
je, f
orm
y os
obow
e, c
zas
prze
sz∏y
i prz
ysz∏
y, fo
rmy
m´s
koos
obow
e -li
i nie
m´s
koos
obow
e -∏y
); w
zbog
acan
ie m
owy
w w
yra˝
enia
okr
eÊla
jàce
rel
acje
(prz
yim
ki, z
aim
ki,
w ty
m w
zgl´
dne,
spó
jnik
i); s
toso
wan
ie p
raw
id∏o
wyc
h
kons
truk
cji s
k∏ad
niow
ych
(zda
nia,
rów
now
a˝ni
ki);
uakt
ywni
anie
i w
zbog
acan
ie s
∏ow
nika
czy
nneg
o–
grom
adze
nie
s∏ow
nict
wa
tem
atyc
zneg
o, w
yraz
y
blisk
ozna
czne
, prz
eciw
staw
ne, w
yra˝
enia
fraz
eolo
gicz
ne i
s∏ow
a w
yst´
pujà
ce w
sta
∏ych
zwià
zkac
h, n
p. b
ia∏y
jak
…, r
ozum
ieni
e pr
zys∏
ów.
Cec
hy p
rzed
mio
tów
i zj
awis
k:po
rów
nyw
anie
i por
zàdk
owan
ie e
lem
entó
w, d
obie
rani
e
prze
dmio
tów
ze
wzg
l´du
na
wsp
ólnà
cec
h´ lu
b
kilk
a ce
ch w
spól
nych
(1, 2
, 3, 4
cec
hy ja
koÊc
iow
e);
odna
jdyw
anie
jaki
egoÊ
obi
ektu
spo
Êród
inny
ch
ze w
zgl´
du n
a ok
reÊlo
ne k
ryte
rium
; okr
eÊla
nie,
czy
prze
dmio
t m
o˝e
nale
˝eç
do g
rupy
ze
wzg
l´du
na ja
kàÊ
cech
´, b
adan
ie w
∏aÊc
iwoÊ
ci p
rzed
mio
tów
,
pros
te e
kspe
rym
enty
okr
eÊla
jàce
w∏a
Êciw
oÊci
prze
dmio
tów
i ob
iekt
ów.
logi
czno
-mat
emat
yczn
e,
wiz
ualn
o-pr
zest
rzen
ne,
s∏ow
no-j´
zyko
we
1.Pr
zew
iduj
e, w
mia
r´ s
woi
ch m
o˝liw
oÊci
,
jaki
e b´
dà s
kutk
i czy
nnoÊ
ci m
anip
ulac
yjny
ch
na p
rzed
mio
tach
(wni
osko
wan
ie o
wpr
owad
zany
ch i
obse
rwow
anyc
h zm
iana
ch).
2.G
rupu
je o
biek
ty w
sen
sow
ny s
posó
b
(kla
syfik
uje)
i fo
rmu∏
uje
uogó
lnie
nia
typu
:
to d
o te
go p
asuj
e, w
skaz
uje
obie
kty
podo
bne
oraz
te,
któ
re s
à in
ne.
3.St
ara
si´ ∏à
czyç
prz
yczy
n´ z
e sk
utki
em i
prób
uje
prze
wid
ywaç
, co
si´ m
o˝e
zdar
zyç.
Obs
zary
dzi
a∏al
noÊc
i
eduk
acyj
nej p
rzed
szko
laTr
eÊci
edu
kacy
jne
Rod
zaje
roz
wija
nych
zdol
noÊc
i
Ocz
ekiw
ane
umie
j´tn
oÊci
i wia
dom
oÊci
dzi
ecka
26
V.W
ycho
wan
ie
zdro
wot
ne
i ksz
ta∏to
wan
ie
spra
wno
Êci f
izyc
znej
dzie
ci
Logi
ka i
mat
emat
yka
w ˝
yciu
cod
zien
nym
dzie
cka:
rozw
iàzy
wan
ie p
robl
emów
˝yc
ia
codz
ienn
ego
o ch
arak
terz
e lo
gicz
no-
-mat
emat
yczn
ym (c
i´˝a
r, ob
j´to
Êç, d
∏ugo
Êç, c
zas)
;
licze
nie
w ˝
yciu
cod
zien
nym
, zab
awy
w s
klep
,
prze
wid
ywan
ie s
kutk
ów w
∏asn
ych
dzia
∏aƒ
i dzi
a∏aƒ
inny
ch w
zal
e˝no
Êci o
d sy
tuac
ji, n
p. z
∏ej p
ogod
y,
z∏eg
o sa
mop
oczu
cia,
syt
uacj
i nie
bezp
iecz
nych
,
trud
nych
syt
uacj
i rod
zinn
ych.
Jak
u˝yw
aç s
woj
ego
umys
∏u, b
y le
piej
rad
ziç
sobi
e w
syt
uacj
ach,
gdy
trz
eba
coÊ
zapa
mi´
taç?
åw
icze
nia
w k
iero
wan
iu u
wag
à, r
ozw
ijani
e
goto
woÊ
ci d
o za
pam
i´ty
wan
ia, z
abaw
y
w k
ojar
zeni
e, p
lano
we
zapa
mi´
tyw
anie
(ana
liza
i syn
teza
), za
pam
i´ty
wan
ie w
zoró
w g
rafic
znyc
h
(szl
aczk
i, ro
zety
, kom
pozy
cje)
ora
z se
kwen
cji
dêw
i´ko
wyc
h, w
izua
lnyc
h i r
ucho
wyc
h; z
abaw
y
pam
i´ci
owe,
rel
aksa
cyjn
e i m
otyw
acyj
ne.
˚yw
noÊç
i ˝y
wie
nie:
prod
ukty
˝yw
noÊc
iow
e,
zdro
wa
˝yw
noÊç
, zas
ady
zdro
weg
o ˝y
wie
nia,
prod
ukty
szk
odliw
e dl
a zd
row
ia (s
∏ody
cze,
chi
psy,
napo
je g
azow
ane)
, sk∏
adni
ki p
okar
mow
e (m
i´so
,
jaja
, ryb
y, d
rób,
mle
ko, n
asio
na r
oÊlin
strà
czko
wyc
h, m
àka,
kas
za),
pods
taw
owe
posi∏
ki
(Êni
adan
ie, o
biad
, kol
acja
), do
mow
e Êr
odki
zapo
bieg
awcz
o-le
czni
cze
(mió
d, c
zosn
ek, z
io∏a
,
soki
), w
∏aÊc
iwe
prze
chow
ywan
ie ˝
ywno
Êci (
data
prod
ukcj
i i t
erm
in w
a˝no
Êci),
prz
etw
ory
na z
im´
ciel
esno
-kin
este
tycz
ne
Roz
szer
zony
zak
res
wia
dom
oÊci
i um
iej´
tnoÊ
ci d
ziec
ka:
– Po
traf
i Êw
iado
mie
kie
row
aç u
wag
à, b
y co
Ê
zapa
mi´
taç
(bod
êce
sens
oryc
zne,
gra
ficzn
e,
dêw
i´ko
we
i ruc
how
e).
1.D
ba o
sw
oje
zdro
wie
; zac
zyna
orie
ntow
aç s
i´
w z
asad
ach
zdro
weg
o ˝y
wie
nia.
2.D
ostr
zega
zw
iàze
k po
mi´
dzy
chor
obà
a le
czen
iem
, pod
daje
si´
lecz
eniu
, np.
wie
,
˝e p
rzyj
mow
anie
leka
rstw
i za
strz
yków
jest
koni
eczn
e.
3.Je
st s
praw
ne fi
zycz
nie
lub
jest
spr
awne
w m
iar´
swoi
ch m
o˝liw
oÊci
, je˝
eli j
est
dzie
ckie
m
o m
niej
szyc
h m
o˝liw
oÊci
ach
ruch
owyc
h.
27
(mro
˝eni
e, s
usze
nie,
kon
serw
owan
ie),
dok∏
adne
myc
ie o
woc
ów i
war
zyw
pod
bie
˝àcà
cie
p∏à
wod
à;
S∏u˝
ba z
drow
ia:p
rzyc
hodn
ie le
kars
kie,
szp
itale
,
pogo
tow
ie r
atun
kow
e, le
karz
, pie
l´gn
iark
a,
reha
bilit
ant,
gabi
net
leka
rza
i pie
l´gn
iark
i, w
ybra
ne
spec
jaln
oÊci
leka
rski
e (p
edia
tra,
sto
mat
olog
,
orto
peda
, oku
lista
), ch
orob
y, s
zcze
pien
ia o
chro
nne,
pier
wsz
a po
moc
prz
y sk
alec
zeni
ach.
Akt
ywno
Êç r
ucho
wa:
spac
ery,
zaj
´cia
w t
eren
ie,
poko
nyw
anie
tor
ów p
rzes
zkód
, zab
awy
orie
ntac
yjno
-por
zàdk
owe,
zab
awy
na c
zwor
akac
h,
gry
i zab
awy
bie˝
ne, z
abaw
y i g
ry s
kocz
ne,
çwic
zeni
a gi
mna
styc
zne
z pr
zybo
ram
i typ
owym
i
(sza
rfy,
pi∏k
i, ob
r´cz
e, w
stà˝
ki) i
nie
typo
wym
i
(pió
rka,
pud
e∏ka
i ka
rton
y te
ktur
owe,
gaz
ety,
kolo
row
e ka
rtki
pap
ieru
, pla
stik
owe
bute
lki,
gàbk
i
kàpi
elow
e, k
olor
owe
chus
ty),
spor
ty le
tnie
i zim
owe,
gry
spo
rtow
e, tu
ryst
yka,
pra
wid
∏ow
a
post
awa
cia∏
a, ç
wic
zeni
a zw
inno
Êci i
koo
rdyn
acji
ruch
ów, r
ozw
ijani
e ek
spre
sji r
ucho
wej
, dos
kona
leni
e
poda
ƒ i c
hwyt
ów, ç
wic
zeni
a ry
tmic
zno-
tane
czne
,
çwic
zeni
a cz
ucia
pos
taw
y ci
a∏a
w p
rzes
trze
ni
z w
ykor
zyst
anie
m r
eakc
ji ró
wno
wa˝
nych
,
wzm
acni
anie
mi´
Êni g
rzbi
etu
i brz
ucha
, utr
wal
anie
naw
yku
praw
id∏o
wej
pos
taw
y ci
a∏a.
4.U
czes
tnic
zy w
zaj
´cia
ch r
ucho
wyc
h,
w z
abaw
ach
i gra
ch w
ogr
odzi
e pr
zeds
zkol
nym
,
w p
arku
, na
boisk
u, w
sal
i gim
nast
yczn
ej.
Roz
szer
zony
zak
res
wia
dom
oÊci
i um
iej´
tnoÊ
ci d
ziec
ka:
– Po
traf
i sam
odzi
elni
e pr
zygo
tow
aç s
a∏at
k´
owoc
owà;
– Z
bier
a i s
uszy
zio
∏a p
od k
ontr
olà
doro
s∏yc
h
(rum
iane
k i m
i´t´
);
– Ro
zum
ie, d
lacz
ego
zbyt
d∏u
gie
oglà
dani
e te
lew
izji
lub
gra
na k
ompu
terz
e sà
szk
odliw
e dl
a zd
row
ia;
– Pr
zest
rzeg
a us
talo
nych
zas
ad k
orzy
stan
ia
z m
edió
w;
– W
ie, j
ak s
i´ z
acho
waç
prz
y sk
alec
zeni
u;
– Pr
zyjm
uje
praw
id∏o
wà
post
aw´
cia∏
a w
ró˝
nych
sytu
acja
ch: p
odcz
as r
ysow
ania
, gie
r st
olik
owyc
h,
oglà
dani
a te
lew
izji,
pod
czas
pos
i∏ków
;
– Po
dejm
uje
prób
y pl
anow
ania
w∏a
snej
akt
ywno
Êci
w Ê
rodo
wisk
u ro
dzin
nym
.
Obs
zary
dzi
a∏al
noÊc
i
eduk
acyj
nej p
rzed
szko
laTr
eÊci
edu
kacy
jne
Rod
zaje
roz
wija
nych
zdol
noÊc
i
Ocz
ekiw
ane
umie
j´tn
oÊci
i wia
dom
oÊci
dzi
ecka
28
VI.
Wdr
a˝an
ie d
ziec
i
do d
ba∏o
Êci
o be
zpie
czeƒ
stw
o
w∏a
sne
oraz
inny
ch
Kul
tura
cza
su w
olne
go:p
lano
wan
ie i
orga
niza
cja
czas
u w
olne
go, r
ozw
ijani
e za
inte
reso
waƒ
i uzd
olni
eƒ, u
podo
bani
a i n
awyk
i, zo
rgan
izow
ane
form
y ak
tyw
noÊc
i: w
ycie
czki
, spa
cery
, wsp
ólne
zaba
wy
i roz
mow
y, o
dwie
dzin
y u
znaj
omyc
h
i rod
ziny
, zaj
´cia
spo
rtow
o-ru
chow
e,
maj
ster
kow
anie
, wsp
ólne
czy
tani
e ks
ià˝e
k
i cza
sopi
sm, k
orzy
stan
ie z
med
iów
; rod
zaje
med
iów
,
zasa
dy k
orzy
stan
ia z
med
iów
(cza
s pr
zezn
aczo
ny
na k
orzy
stan
ie z
med
iów
, tre
Êç o
dpow
iedn
ia
do w
ieku
dzi
ecka
, obe
cnoÊ
ç do
ros∏
ych,
ogra
nicz
ony
dost
´p);
ha∏a
s i j
ego
wp∏
yw
na z
drow
ie c
z∏ow
ieka
, odp
oczy
nek,
rel
aksa
cja,
sen
.
Zag
ro˝e
nia:
nieb
ezpi
eczn
e m
iejsc
a za
baw
(zbi
orni
ki w
odne
, jez
dnia
, ter
en b
udow
y); n
umer
y
alar
mow
e (9
97 –
pol
icja
, 998
– s
tra˝
po˝
arna
, 999
– po
goto
wie
rat
unko
we,
112
– e
urop
ejsk
i num
er
alar
mow
y); o
gran
iczo
ne z
aufa
nie
do o
sób
niez
najo
myc
h, a
gres
or, o
fiara
, z∏e
taj
emni
ce,
nieb
ezpi
eczn
y do
tyk;
apt
eczk
a pi
erw
szej
pom
ocy
(za˝
ywan
ie le
kars
tw t
ylko
pod
kon
trol
à do
ros∏
ych)
;
subs
tanc
je n
iebe
zpie
czne
(alk
ohol
, nar
koty
ki,
niko
tyna
), Êr
odki
piro
tech
nicz
ne i
chem
iczn
e,
roÊli
ny t
rujà
ce (w
awrz
ynek
wilc
ze ∏y
ko, j
a∏ow
iec
sabi
ƒski
, z∏o
toka
p po
spol
ity, r
ycyn
us p
ospo
lity,
cis
posp
olity
); za
chow
anie
ost
ro˝n
oÊci
w k
onta
ktac
h
ze z
wie
rz´t
ami ˝
yjàc
ymi w
oko
licy
prze
dszk
ola;
narz
´dzi
a i u
rzàd
zeni
a te
chni
czne
; us∏
ugi
ciel
esno
-kin
este
tycz
ne
wra
z ze
Êw
iado
moÊ
cià
zagr
o˝eƒ
1.W
ie, j
ak t
rzeb
a za
chow
aç s
i´ w
syt
uacj
i
zagr
o˝en
ia i
gdzi
e m
o˝na
otr
zym
aç p
omoc
,
umie
o n
ià p
opro
siç.
2.O
rient
uje
si´ w
bez
piec
znym
por
usza
niu
si´
po d
roga
ch i
korz
ysta
niu
ze Ê
rodk
ów t
rans
port
u.
3.Z
na z
agro
˝eni
a p∏
ynàc
e ze
Êw
iata
ludz
i, zw
ierz
àt
oraz
roÊ
lin i
unik
a ty
ch˝e
zag
ro˝e
ƒ.
4.W
ie, ˝
e ni
e m
o˝e
sam
odzi
elni
e za
˝yw
aç
leka
rstw
i u˝
ywaç
Êro
dków
che
mic
znyc
h
(np.
Êro
dków
czy
stoÊ
ci).
5.Pr
óbuj
e sa
mod
ziel
nie
i bez
piec
znie
org
aniz
owaç
sobi
e cz
as w
olny
w p
rzed
szko
lu i
w d
omu;
ma
roze
znan
ie, g
dzie
mo˝
na s
i´ b
ezpi
eczn
ie
baw
iç, a
gdz
ie n
ie.
29
inte
rnet
owe
(str
ony
WW
W, k
omun
ikat
ory
IM,
e-m
ail,
gry
inte
rnet
owe,
cza
ty, g
rupy
dys
kusy
jne)
,
zagr
o˝en
ia w
inte
rnec
ie (w
ysy∏
anie
sw
ojeg
o ad
resu
e-m
ail,
wys
y∏an
ie s
woj
ego
zdj´
cia,
udo
st´p
nian
ie
swoj
ego
num
eru
tele
fonu
i ad
resu
zam
iesz
kani
a),
Êwia
dom
oÊç
zagr
o˝eƒ
, zag
ro˝e
nia
zwià
zane
z po
znaw
anie
m lu
dzi w
inte
rnec
ie, z
kon
takt
owan
iem
si´ z
oso
bam
i poz
nany
mi p
rzez
inte
rnet
, spo
tkan
ia
z in
tern
etow
ymi „
znaj
omym
i” w
rze
czyw
istym
Êwie
cie,
zas
ady
zwià
zane
z k
onta
ktam
i
i spo
tkan
iam
i z o
soba
mi p
ozna
nym
i w in
tern
ecie
.
Bez
piec
zeƒs
two
na d
rodz
e:Êr
odki
tra
nspo
rtu
i ich
rod
zaje
, zas
ady
zach
owan
ia s
i´ n
a dr
ogac
h
w t
eren
ie z
abud
owan
ym, n
ieza
budo
wan
ym, n
a w
si
i w m
ieÊc
ie o
raz
na p
rzej
Êcia
ch d
la p
iesz
ych,
sygn
aliz
acja
Êw
ietln
a, p
rzek
racz
anie
skr
zy˝o
waƒ
i prz
ejaz
dów
kol
ejow
ych,
por
usza
nie
si´ p
o dr
ogac
h
poje
dync
zo i
w g
rupi
e, Ê
wia
t∏a o
dbla
skow
e,
zach
owan
ie s
i´ w
Êro
dkac
h tr
ansp
ortu
(bez
piec
zne
wsia
dani
e i w
ysia
dani
e, k
asow
anie
bile
tu,
ust´
pow
anie
mie
jsca
osob
om s
tars
zym
i ch
orym
);
Bez
piec
zeƒs
two
na p
lacu
zab
aw:z
abaw
y
bezp
iecz
ne i
nieb
ezpi
eczn
e, p
rzed
mio
ty
zagr
a˝aj
àce
˝yci
u i z
drow
iu, z
asad
y ko
rzys
tani
a
z ur
zàdz
eƒ s
∏u˝à
cych
do
zaba
wy
(huÊ
taw
ka,
karu
zela
, zje
˝d˝a
lnia
).
Roz
szer
zony
zak
res
wia
dom
oÊci
i um
iej´
tnoÊ
ci d
ziec
ka:
– Pa
mi´
ta w
a˝ne
num
ery
alar
mow
e (9
97, 9
98,
999,
112
) i p
otra
fi je
wyb
raç
w t
elef
onie
kom
órko
wym
lub
stac
jona
rnym
.
– Ro
zpoz
naje
roÊ
liny
truj
àce,
wie
, dla
czeg
o
sà n
iebe
zpie
czne
.
– Pr
zest
rzeg
a za
sad
doty
czàc
ych
kont
aktó
w
z os
obam
i poz
nany
mi w
inte
rnec
ie.
– Ro
zum
ie p
otrz
eb´
zach
owan
ia o
stro
˝noÊ
ci
na p
lacu
zab
aw.
Obs
zary
dzi
a∏al
noÊc
i
eduk
acyj
nej p
rzed
szko
laTr
eÊci
edu
kacy
jne
Rod
zaje
roz
wija
nych
zdol
noÊc
i
Ocz
ekiw
ane
umie
j´tn
oÊci
i wia
dom
oÊci
dzi
ecka
30
VII
.Wyc
how
anie
prz
ez
sztu
k´ –
dzi
ecko
wid
zem
i ak
tore
m
Elem
enty
dra
my
i zab
awy
w t
eatr
:spo
ntan
iczn
a
dzia
∏aln
oÊç
zaba
wow
a, in
spiro
wan
ie z
abaw
tem
atyc
znyc
h, g
ry i
zaba
wy
inte
grac
yjne
, zab
awy
insc
eniz
owan
e uk
ieru
nkow
ane
opow
iada
niam
i,
utw
oram
i lite
rack
imi,
baÊn
iam
i, le
gend
ami,
wie
rsza
mi;
tech
niki
dra
mow
e (e
lem
enty
pan
tom
imy,
twor
zeni
e po
mni
ków
, sto
p-kl
atka
, film
, etiu
dy
dram
owe,
wyw
iady
, roz
mow
y, sw
obod
na
impr
owiz
acja
); og
làda
nie
i prz
edst
awia
nie
ró˝n
ych
form
teat
ru, z
abaw
y w
teat
r (t
eatr
lale
k, k
ukie
∏kow
y,
wyc
inan
ek, c
hiƒs
ki te
atr
cien
i, ˝y
wy
teat
r);
budo
wan
ie s
ytua
cji z
poz
nane
j baj
ki, b
udow
anie
posz
czeg
ólny
ch s
cen
spek
takl
u z
pom
ocà
konk
retn
ych
dzie
ci, o
bsad
zony
ch w
pos
zcze
góln
ych
rola
ch; t
wor
zeni
e sc
enog
rafii
(kos
tium
y, de
kora
cja
i rek
wiz
yty)
, sym
bole
sce
nogr
afic
zne
(tw
órcz
e
wyk
orzy
stan
ie r
ó˝no
rodn
ych
mat
eria
∏ów
: ele
men
ty
wyc
i´te
z k
arto
nu, k
ubik
i – s
zeÊc
iany
lekk
iej
kons
truk
cji,
kaw
a∏ki
mat
eria
∏u, d
rew
nian
e sk
rzyn
ki,
wie
szak
i ubr
anio
we,
par
asol
e, d
rabi
nki,
wyk
orzy
stan
ie u
niw
ersa
lnyc
h pr
zedm
iotó
w, k
tóre
pe∏n
ià r
ó˝ne
funk
cje:
kos
tium
y, m
aski
, cza
pecz
ki,
opas
ki, n
aszy
wki
-sym
bole
na
baw
e∏ni
ane
kosz
ulki
);
dobó
r w
raz
z dz
ieçm
i muz
yki d
o za
baw
w t
eatr,
wyk
orzy
stan
ie in
stru
men
tów
i tw
orze
nie
prze
z dz
ieci
nat
ural
nej m
uzyk
i (dz
won
ki, k
o∏at
ka,
b´be
nek)
; çw
icze
nia
emisj
i g∏o
su, e
kspr
esja
j´zy
ka,
g∏oÊ
ne i
wyr
aêne
mów
ieni
e, s
ztuk
a au
topr
ezen
tacj
i,
prac
a na
d od
dech
em.
twór
cze
zdol
noÊc
i
s∏ow
no-j´
zyko
we,
ciel
esno
-kin
este
tycz
ne,
inte
rper
sona
lne,
intr
aper
sona
lne
1.W
ie, j
ak n
ale˝
y si´
zac
how
aç n
a ur
oczy
stoÊ
ciac
h,
np. n
a ko
ncer
cie,
fest
ynie
, prz
edst
awie
niu,
w t
eatr
ze, w
kin
ie.
2.O
dgry
wa
role
w z
abaw
ach
para
teat
raln
ych,
pos∏
uguj
àc s
i´ m
owà,
mim
ikà,
ges
tem
i ru
chem
;
umie
pos
∏ugi
waç
si´
rek
wiz
ytam
i (np
. mas
kà).
Roz
szer
zony
zak
res
wia
dom
oÊci
i um
iej´
tnoÊ
ci d
ziec
ka:
– Sa
mod
ziel
nie
wyk
onuj
e pa
cynk
´ lu
b ku
kie∏
k´;
– Po
dejm
uje
prób
y ko
ntro
low
ania
sw
ojeg
o ci
a∏a
i em
ocji
podc
zas
wys
tàpi
eƒ p
ublic
znyc
h;
– St
ara
si´ m
ówiç
g∏o
Êno
i wyr
aziÊc
ie.
31
VII
I.W
ycho
wan
ie
prze
z sz
tuk´
– m
uzyk
a i Ê
piew
,
plàs
y i t
anie
c
Perc
epcj
a sz
tuki
:udz
ia∏ d
ziec
i w r
ó˝ny
ch
rodz
ajac
h pr
zeds
taw
ieƒ,
w k
once
rtac
h m
uzyc
znyc
h,
wyj
Êcia
do
kina
, tea
tru
(muz
yczn
ego,
lalk
i i a
ktor
a
itp.),
filh
arm
onii,
roz
mow
y in
spiro
wan
e sz
tukà
,
wsp
ólne
org
aniz
owan
ie u
rocz
ysto
Êci
prze
dszk
olny
ch d
la m
∏ods
zych
dzi
eci i
rod
zicó
w.
Âpie
w:Ê
piew
anie
pio
sene
k z
repe
rtua
ru
dzie
ci´c
ego,
ludo
weg
o, r
egio
naln
ego,
wsp
ó∏cz
esny
ch
popu
larn
ych
pios
enek
(wed
∏ug
zain
tere
sow
aƒ d
ziec
i),
çwic
zeni
a in
tona
cyjn
e z
wyk
orzy
stan
iem
zab
aw,
pow
tarz
anie
g∏o
sem
syg
na∏ó
w i
odg∏
osów
zw
ierz
àt
(Wie
jskie
pod
wór
ko, W
lesie
, Kuk
u∏ka
, Na
∏àce
).
Ruc
h pr
zy m
uzyc
e:sw
obod
ne w
ypow
iedz
i ruc
how
e
dzie
ci in
spiro
wan
e pi
osen
kà, b
ajkà
, opo
wia
dani
em,
akom
pani
amen
tem
, pod
porz
àdko
wyw
anie
ruc
hów
rytm
owi m
uzyk
i; za
baw
y ru
chow
e ze
Êpi
ewem
(ilus
trac
yjne
i in
scen
izow
ane,
ryt
mic
zne,
tan
eczn
e);
zaba
wy
ruch
owe
przy
ako
mpa
niam
enci
e in
stru
men
tu
(rea
gow
anie
ruc
hem
na
zmia
ny z
acho
dzàc
e
w r
ytm
ie, d
ynam
ice,
art
ykul
acji,
bar
wie
): za
baw
y
z za
kres
u te
chni
ki r
uchu
(por
zàdk
owe,
orie
ntuj
àce
w p
rzes
trze
ni, n
apr´
˝ajà
ce i
rozl
uêni
ajàc
e,
wzm
acni
ajàc
e ró
˝ne
grup
y m
i´Ên
i, ko
rekt
ywne
),
zaba
wy
uwra
˝liw
iajà
ce n
a ró
˝ne
elem
enty
muz
yki
(tem
po i
jego
zm
iany
, cza
s w
ybrz
mie
wan
ia
twór
cze,
wiz
ualn
o-pr
zest
rzen
ne,
muz
yczn
e,
s∏ow
no-j´
zyko
we,
ciel
esno
-kin
este
tycz
ne,
inte
rper
sona
lne,
intr
aper
sona
lne
1.Âp
iew
a pi
osen
ki z
dzi
eci´
cego
rep
ertu
aru
oraz
∏atw
e pi
osen
ki lu
dow
e; c
h´tn
ie u
czes
tnic
zy
w z
bior
owym
Êpi
ewie
, w ta
ƒcac
h i m
uzyk
owan
iu.
2.D
ostr
zega
zm
iany
dyn
amik
i, te
mpa
i w
ysok
oÊci
dêw
i´ku
utw
oru
muz
yczn
ego,
wyr
a˝a
je,
plàs
ajàc
lub
taƒc
zàc.
3.Tw
orzy
muz
yk´,
kor
zyst
ajàc
z in
stru
men
tów
perk
usyj
nych
(ora
z in
nych
prz
edm
iotó
w),
a ta
k˝e
impr
owiz
uje
jà r
uche
m.
4.W
sku
pien
iu s
∏uch
a m
uzyk
i, w
tym
tak
˝e m
uzyk
i
pow
a˝ne
j.
Roz
szer
zony
zak
res
wia
dom
oÊci
i um
iej´
tnoÊ
ci d
ziec
ka:
– Po
traf
i sam
odzi
elni
e, w
ed∏u
g w
∏asn
ego
pom
ys∏u
,
wyk
onaç
inst
rum
ent
muz
yczn
y;
– Z
a po
Êred
nict
wem
dêw
i´kó
w p
otra
fi w
yraz
iç
swoj
e em
ocje
;
– Tw
orzy
sym
bole
muz
yczn
e i r
eagu
je n
a ni
e.
Obs
zary
dzi
a∏al
noÊc
i
eduk
acyj
nej p
rzed
szko
laTr
eÊci
edu
kacy
jne
Rod
zaje
roz
wija
nych
zdol
noÊc
i
Ocz
ekiw
ane
umie
j´tn
oÊci
i wia
dom
oÊci
dzi
ecka
32
dêw
i´kó
w i
trw
anie
pau
zy, r
ytm
, dyn
amik
a
i met
rum
, wys
okoÊ
ç i b
arw
a dê
wi´
ków
, art
ykul
acja
,
budo
wa
form
alna
), op
owie
Êci r
ucho
we,
taƒc
e.
Inst
rum
enty
:hist
oria
inst
rum
entó
w m
uzyc
znyc
h
(pie
rwsz
e in
stru
men
ty m
uzyc
zne:
mus
zle,
rog
i,
nacz
ynia
glin
iane
, suc
he o
woc
e w
ype∏
nion
e
nasio
nam
i), o
swaj
anie
z b
arw
à i b
udow
à
inst
rum
entó
w p
erku
syjn
ych:
grz
echo
tka,
ko∏
atka
,
b´be
nek,
tam
bury
n, t
rójk
àt, t
aler
ze, k
sylo
fon,
met
alof
on, d
rew
ienk
a, t
arka
, dzw
onki
; rod
zaje
inst
rum
entó
w m
uzyc
znyc
h, g
ra n
a in
stru
men
tach
w m
a∏yc
h gr
upac
h i i
ndyw
idua
lnie
pod
czas
çw
icze
ƒ
s∏uch
owyc
h, r
ytm
iczn
ych
i ruc
how
ych,
w p
owià
zani
u
z pi
osen
kà, w
zad
ania
ch t
wór
czyc
h; g
ra
na in
stru
men
tach
nie
konw
encj
onal
nych
,
wyk
onan
ych
prze
z dz
ieci
: met
alow
e pu
de∏k
a
nape
∏nio
ne: g
roch
em, k
amyk
ami,
pias
kiem
,
nacz
ynia
szk
lane
z r
ó˝nà
iloÊ
cià
wod
y.
Akt
ywne
s∏u
chan
ie m
uzyk
i:çw
icze
nia
w s
post
rzeg
aniu
i od
ró˝n
iani
u zj
awisk
aku
styc
znyc
h
w p
rzyr
odzi
e i o
tocz
eniu
, dêw
i´kó
w in
stru
men
tów
o ok
reÊlo
nej i
nie
okre
Êlone
j wys
okoÊ
ci b
rzm
ieni
a;
okre
Êlani
e s∏
ucho
we:
kie
runk
u dê
wi´
ku, o
dleg
∏oÊc
i
dêw
i´ku
, lic
zby
dêw
i´kó
w, g
´sto
Êci d
êwi´
ków
poch
odzà
cych
z t
akic
h sa
myc
h in
stru
men
tów
o ró
˝nej
licz
bie
(np.
z je
dneg
o lu
b dw
óch
trój
kàtó
w);
s∏uc
hani
e ut
wor
ów in
stru
men
taln
ych
i wok
alny
ch; u
czes
tnic
two
w k
once
rtac
h.
33
IX.W
ycho
wan
ie
prze
z sz
tuk´
– r
ó˝ne
form
y pl
asty
czne
Inw
encj
a tw
órcz
a dz
ieck
a:im
prow
izac
je
wok
alne
, s∏o
wne
, ruc
how
e, in
stru
men
taln
e,
çwic
zeni
a i z
abaw
y ro
zwija
jàce
pam
i´ç
muz
yczn
à,
twor
zeni
e sy
mbo
li m
uzyc
znyc
h i i
ch o
dczy
tyw
anie
.
Pozn
anie
zab
ytkó
w k
ultu
ry p
olsk
iej:
budo
wle
sakr
alne
, kla
szto
ry, Ê
wià
tyni
e, z
amki
, pa∏
ace,
twie
rdze
, muz
ea, u
niw
ersy
tety
, arc
hite
ktur
a
pa∏a
cow
a, r
ezyd
encj
e m
agna
ckie
wys
t´pu
jàce
w r
egio
nie,
wyt
wor
y sz
tuki
ludo
wej
, tra
dycj
e
i obr
z´dy
ludo
we,
str
oje
regi
onal
ne.
Elem
enty
mal
arst
wa,
rze
êby,
arc
hite
ktur
y:
poj´
cia
i atr
ybut
y zw
iàza
ne z
e sz
tukà
mal
arsk
à,
rzeê
bà i
arch
itekt
urà,
twór
czoÊ
ç i d
zie∏
a Ja
na M
atej
ki,
Stan
is∏aw
a W
yspi
aƒsk
iego
, Józ
efa
Che
∏moƒ
skie
go,
Olg
i Boz
naƒs
kiej
i in
nych
(wed
∏ug
zain
tere
sow
aƒ
dzie
ci),
wsp
ó∏cz
eÊni
mal
arze
pol
scy;
inni
wie
lcy
mal
arze
(Vin
cent
van
Gog
h, P
ablo
Pic
asso
,
Leon
ardo
da
Vinc
i itp
.); g
aler
ie, w
erni
sa˝e
, alb
umy.
Ró˝
noro
dnoÊ
ç ba
rw:b
arw
y w
prz
yrod
zie
w r
ó˝ny
ch p
orac
h ro
ku i
pora
ch d
nia;
bar
wy
pods
taw
owe
i poc
hodn
e, c
iep∏
e i z
imne
,
poró
wny
wan
ie b
arw
, ∏àc
zeni
e ba
rw i
rozr
ó˝ni
anie
stop
nia
ich
nasy
ceni
a.
Tech
niki
pla
styc
zne:
rysu
nkow
o-gr
afic
zne:
ryso
wan
ie k
redk
ami o
∏ów
kow
ymi i
Êw
ieco
wym
i,
wiz
ualn
o-pr
zest
rzen
ne,
ciel
esno
-kin
este
tycz
ne,
twór
cze,
s∏ow
no-j´
zyko
we,
intr
aper
sona
lne,
inte
rper
sona
lne
1.Pr
zeja
wia
, w m
iar´
sw
oich
mo˝
liwoÊ
ci,
zain
tere
sow
anie
wyb
rany
mi z
abyt
kam
i i d
zie∏
ami
sztu
ki o
raz
trad
ycja
mi i
obr
z´da
mi l
udow
ymi
ze s
woj
ego
regi
onu.
2.U
mie
wyr
a˝aç
si´
w r
ó˝ny
ch t
echn
ikac
h
plas
tycz
nych
i pr
zy u
˝yci
u el
emen
tarn
ych
Êrod
ków
wyr
azu
(tak
ich
jak
kszt
a∏t
i bar
wa)
w p
osta
ci p
rost
ych
kom
pozy
cji i
form
kons
truk
cyjn
ych.
3.W
ykaz
uje
zain
tere
sow
anie
mal
arst
wem
, rze
êbà
i arc
hite
ktur
à (t
ak˝e
arc
hite
ktur
à zi
elen
i
i arc
hite
ktur
à w
n´tr
z).
Roz
szer
zony
zak
res
wia
dom
oÊci
i um
iej´
tnoÊ
ci d
ziec
ka:
– Z
a po
Êred
nict
wem
bar
w o
dtw
arza
sw
oje
emoc
je;
– Z
na n
ajw
a˝ni
ejsz
e za
bytk
i arc
hite
ktur
y po
lskie
j
i Êw
iato
wej
, tzw
. cud
a Êw
iata
;
– Po
dejm
uje
prób
y sa
mod
ziel
nego
zap
roje
ktow
ania
swoj
ego
poko
ju lu
b pl
acu
zaba
w;
– Z
na p
odst
awow
e po
j´ci
a zw
iàza
ne z
e sz
tukà
.
Obs
zary
dzi
a∏al
noÊc
i
eduk
acyj
nej p
rzed
szko
laTr
eÊci
edu
kacy
jne
Rod
zaje
roz
wija
nych
zdol
noÊc
i
Ocz
ekiw
ane
umie
j´tn
oÊci
i wia
dom
oÊci
dzi
ecka
34
X.W
spom
agan
ie r
ozw
oju
umys
∏ow
ego
dzie
ci
popr
zez
zaba
wy
kons
truk
cyjn
e,
budz
enie
zain
tere
sow
aƒ
tech
nicz
nych
past
elam
i, tu
szem
, o∏ó
wki
em, k
redà
, w´g
lem
,
Êwie
cà, p
atyk
iem
na
ziem
i, m
azak
ami);
mal
arsk
ie:
farb
ami t
empe
row
ymi,
plak
atow
ymi,
akw
arel
owym
i, pa
stà
do z
´bów
, kle
jem
polim
erow
ym, k
redà
nas
àczo
nà w
odà
z cu
krem
;
prze
strz
enne
: dec
oupa
ge (o
zdab
iani
e pr
zedm
iotó
w
tech
nikà
ser
wet
kow
à), o
rigam
i z k
ó∏ek
i kw
adra
tów
, odl
ewy
gips
owe,
lepi
enie
(z g
liny,
plas
telin
y, m
odel
iny,
mas
y so
lnej
, mas
y pa
pier
owej
),
budo
wan
ie z
klo
cków
i m
ater
ia∏ó
w p
rzyr
odni
czyc
h
(Êni
eg, p
iach
); p∏
aski
e: w
ycin
anka
(z k
olor
oweg
o
papi
eru,
z m
ater
ia∏ó
w t
ekst
ylny
ch),
wyk
leja
nka
(z k
ulek
pap
iero
wyc
h, z
pla
stel
iny,
z m
ater
ia∏ó
w
przy
rodn
iczy
ch),
wyd
zier
anka
(z k
olor
oweg
o
papi
eru,
z g
azet
), ko
la˝;
bad
anie
spo
sobó
w
twor
zeni
a dz
ie∏ p
last
yczn
ych.
Pro
jekt
owan
ie p
omie
szcz
eƒ:t
wor
zeni
e m
akie
t
wn´
trz,
wyk
orzy
styw
anie
sur
owcó
w w
tórn
ych
i mat
eria
∏u p
rzyr
odni
czeg
o.
Dzi
a∏al
noÊç
kon
stru
kcyj
na:p
roje
ktow
anie
,
plan
owan
ie i
kons
ekw
entn
e tw
orze
nie
budo
wli
i inn
ych
prac
kon
stru
owan
ych
z m
ater
ia∏ó
w
przy
rodn
iczy
ch, t
ektu
ry, k
arto
nów
, mat
eria
∏u
sypk
iego
(pia
sek,
glin
a) z
a po
moc
à ró
˝nyc
h
tech
nik,
kon
stru
owan
ie z
ró˝
nych
mat
eria
∏ów
prze
mys
∏ow
ych
oraz
tw
orzy
w n
atur
alny
ch; z
abaw
y
bada
wcz
e i p
rost
e ek
sper
ymen
ty (Ê
wia
t∏o, d
êwi´
ki,
ener
gia
itp.).
wiz
ualn
o-pr
zest
rzen
ne,
ciel
esno
-kin
este
tycz
ne,
inte
rper
sona
lne
1.W
znos
i kon
stru
kcje
z k
lock
ów i
twor
zy
kom
pozy
cje
z ró
˝nor
odny
ch m
ater
ia∏ó
w
(np.
prz
yrod
nicz
ych)
, ma
pocz
ucie
spr
awst
wa
(„po
traf
i´ t
o zr
obiç
”) i
odcz
uwa
rado
Êç
z w
ykon
anej
pra
cy.
2.U
˝yw
a w
∏aÊc
iwie
pro
styc
h na
rz´d
zi p
odcz
as
maj
ster
kow
ania
.
3.In
tere
suje
si´
urz
àdze
niam
i tec
hnic
znym
i
(np.
u˝y
wan
ymi w
gos
poda
rstw
ie d
omow
ym),
35
XI.
Pom
agan
ie d
ziec
iom
w r
ozum
ieni
u ist
oty
zjaw
isk
atm
osfe
rycz
nych
i w u
nika
niu
zagr
o˝eƒ
Prz
edm
ioty
˝yc
ia c
odzi
enne
go i
narz
´dzi
a:
bezp
iecz
ne u
˝yw
anie
prz
edm
iotó
w ˝
ycia
codz
ienn
ego
i pro
styc
h na
rz´d
zi k
onst
rukc
yjny
ch
(m∏o
tek,
gw
oêdz
ie, o
bc´g
i, im
ad∏o
) ora
z pr
osty
ch
mat
eria
∏ów
(pap
ier
Êcie
rny,
p´d
zel,
farb
a).
Tech
nika
w o
tocz
eniu
dzi
ecka
:wa˝
ne d
la ˝
ycia
odkr
ycia
i w
ynal
azki
, obs
∏uga
tel
efon
u
stac
jona
rneg
o i k
omór
kow
ego,
apa
ratu
foto
graf
iczn
ego,
CD
, DVD
, kom
pute
ra n
a m
iar´
dzie
ci´c
ych
potr
zeb
i pot
rzeb
˝yc
ia c
odzi
enne
go
rodz
iny,
prz
ewid
ywan
ie s
kutk
ów n
iew
∏aÊc
iweg
o
u˝yw
ania
urz
àdze
ƒ, b
ezpi
ecze
ƒstw
o po
dcza
s
korz
ysta
nia
z ur
zàdz
eƒ t
echn
iczn
ych.
Pogo
da i
jej e
lem
enty
:tem
pera
tura
pow
ietr
za,
wia
tr (p
r´dk
oÊç
i kie
rune
k), z
achm
urze
nie,
nas∏
onec
znie
nie,
rod
zaje
opa
dów
atm
osfe
rycz
nych
(des
zcz,
gra
d, Ê
nieg
, m˝a
wka
, kru
pa Ê
nie˝
na),
sym
bole
do
ozna
czan
ia p
ogod
y, m
apa
pogo
dy,
prog
noza
pog
ody,
kal
enda
rz p
ogod
y, p
rzyr
zàdy
pom
iaro
we
(rod
zaje
ter
mom
etró
w, b
arom
etr,
wia
trom
ierz
, des
zczo
mie
rz).
Zja
wis
ka a
tmos
fery
czne
:bur
za, t
ràba
pow
ietr
zna,
t´c
za, Ê
nie˝
yca,
zam
ieç,
sza
dê, m
g∏a,
krà˝
enie
wod
y w
prz
yrod
zie,
zam
arza
nie
wod
y
i top
nien
ie lo
du; z
asad
y be
zpie
czne
go z
acho
wan
ia
logi
czno
-mat
emat
yczn
e,
przy
rodn
icze
prób
uje
rozu
mie
ç, ja
k on
e dz
ia∏a
jà, i
zac
how
uje
ostr
o˝no
Êç p
rzy
korz
ysta
niu
z ni
ch.
Roz
szer
zony
zak
res
wia
dom
oÊci
i um
iej´
tnoÊ
ci d
ziec
ka:
– U
mie
pos
∏ugi
waç
si´
bez
piec
znie
prz
edm
iota
mi
i urz
àdze
niam
i ˝yc
ia c
odzi
enne
go, w
tym
:
tele
fone
m, C
D, D
VD, k
ompu
tere
m (o
bs∏u
ga,
wys
zuki
war
ka in
tern
etow
a, z
apis
pros
tych
dany
ch, k
ores
pond
encj
a in
tern
etow
a).
1.Ro
zpoz
naje
i na
zyw
a zj
awisk
a at
mos
fery
czne
char
akte
ryst
yczn
e dl
a po
szcz
egól
nych
pór
rok
u;
pode
jmuj
e ro
zsàd
ne d
ecyz
je i
nie
nara
˝a s
i´
na n
iebe
zpie
czeƒ
stw
o w
ynik
ajàc
e z
pogo
dy,
np. n
ie s
toi p
od d
rzew
em w
cza
sie b
urzy
,
nie
zdej
muj
e cz
apki
w m
roên
à po
god´
.
2.W
ie, o
czy
m m
ówi o
soba
zap
owia
dajà
ca p
ogod
´
w r
adiu
i w
tel
ewiz
ji, n
p. ˝
e b´
dzie
pad
a∏ d
eszc
z,
Ênie
g, w
ia∏ w
iatr
; sto
suje
si´
do
poda
wan
ych
info
rmac
ji w
mia
r´ s
woi
ch m
o˝liw
oÊci
.
Obs
zary
dzi
a∏al
noÊc
i
eduk
acyj
nej p
rzed
szko
laTr
eÊci
edu
kacy
jne
Rod
zaje
roz
wija
nych
zdol
noÊc
i
Ocz
ekiw
ane
umie
j´tn
oÊci
i wia
dom
oÊci
dzi
ecka
36
XII
.Wyc
how
anie
dla
posz
anow
ania
roÊli
n i z
wie
rzàt
si´ p
odcz
as n
ieko
rzys
tnyc
h w
arun
ków
pogo
dow
ych,
wp∏
yw p
ogod
y na
zac
how
ania
roÊ
lin
i zw
ierz
àt, p
rzys
∏ow
ia o
pog
odzi
e (n
p. G
dy ja
skó∏
ka
lot
swój
zni
˝a –
des
zcz
si´ z
bli˝
a; K
iedy
s∏o
ƒce
zbyt
dopi
eka,
to
ju˝
burz
a ni
edal
eka;
Gdy
tul
ipan
p∏a
tki
chow
a, u
lew
a go
tow
a).
Ekos
yste
my
w m
ojej
oko
licy:
park
, las
, pol
e,
∏àka
, sad
, jez
ioro
, rze
ka, o
gród
war
zyw
ny;
przy
roda
o˝y
wio
na (r
oÊlin
y, z
wie
rz´t
a)
i nie
o˝yw
iona
(ska
∏y, m
iner
a∏y,
gle
ba, w
oda,
pow
ietr
ze);
ssak
i, pt
aki,
ryby
, gad
y, o
wad
y; z
wià
zki
i zal
e˝no
Êci z
acho
dzàc
e w
prz
yrod
zie;
prz
yrod
a
w r
ó˝ny
ch p
orac
h ro
ku; w
´dró
wki
pta
ków
(pta
ki
przy
latu
jàce
, odl
atuj
àce
i osia
d∏e)
; zw
ierz
´ta
hodo
wan
e pr
zez
cz∏o
wie
ka i
dzik
o ˝y
jàce
;
zwie
rz´t
a i r
oÊlin
y w
yst´
pujà
ce w
inny
ch k
raja
ch;
zwie
rz´t
a ˝y
jàce
w s
chro
nisk
ach;
pro
ste
doÊw
iadc
zeni
a i e
kspe
rym
enty
wyk
azuj
àce
zale
˝noÊ
ci p
omi´
dzy
wzr
oste
m r
oÊlin
y a
rodz
ajem
gleb
y, w
ilgot
noÊc
ià, t
empe
ratu
rà i
Êwia
t∏em
;
zapa
chy,
sm
aki i
bar
wy
wys
t´pu
jàce
w p
rzyr
odzi
e;
zach
owan
ia i
post
awy
wob
ec r
oÊlin
i zw
ierz
àt,
dost
rzeg
anie
pi´
kna
przy
rody
.
Bio
my
na k
uli z
iem
skie
j:pu
styn
ie lo
dow
e
i gor
àce,
pus
tyni
e Êw
iata
(Sah
ara,
Ara
bska
); tu
ndra
,
tajg
a, s
tepy
, saw
anna
; war
unki
˝yc
ia
w p
oszc
zegó
lnyc
h Êr
odow
iskac
h.
przy
rodn
icze
Roz
szer
zony
zak
res
wia
dom
oÊci
i um
iej´
tnoÊ
ci d
ziec
ka:
– Pr
owad
zi k
alen
darz
pog
ody;
– Po
traf
i zm
ierz
yç t
empe
ratu
r´ p
owie
trza
i tem
pera
tur´
wod
y;
– Po
s∏ug
uje
si´ s
ymbo
lam
i do
ozna
czan
ia p
ogod
y;
– Pr
zew
iduj
e po
god´
.
1.W
ymie
nia
roÊli
ny i
zwie
rz´t
a ˝y
jàce
w r
ó˝ny
ch
Êrod
owisk
ach
przy
rodn
iczy
ch, n
p. w
pol
u,
na ∏à
ce, w
lesie
.
2.W
ie, j
akie
war
unki
sà
potr
zebn
e do
roz
woj
u
zwie
rzàt
(prz
estr
zeƒ
˝yci
owa,
bez
piec
zeƒs
two,
poka
rm) i
wzr
ostu
roÊ
lin (Ê
wia
t∏o, t
empe
ratu
ra,
wilg
otno
Êç).
3.Po
traf
i wym
ieni
ç zm
iany
zac
hodz
àce
w ˝
yciu
roÊli
n i z
wie
rzàt
w k
olej
nych
por
ach
roku
;
wie
, w ja
ki s
posó
b cz
∏ow
iek
mo˝
e je
chr
oniç
i pom
óc im
, np.
prz
etrw
aç z
im´.
Roz
szer
zony
zak
res
wia
dom
oÊci
i um
iej´
tnoÊ
ci d
ziec
ka:
– O
piek
uje
si´ w
ybra
nà r
oÊlin
à w
sal
i prz
edsz
koln
ej
lub
ogro
dzie
prz
edsz
koln
ym;
– Ro
zpoz
naje
i na
zyw
a ro
Êliny
i zw
ierz
´ta
chro
nion
e;
– Ro
zpoz
naje
i na
zyw
a w
ybra
ne e
kosy
stem
y i b
iom
y;
– Po
s∏ug
uje
si´ p
rzyr
zàda
mi b
adaw
czym
i (lu
pà,
lorn
etkà
, dyk
tafo
nem
).
37
XII
I.W
spom
agan
ie
rozw
oju
inte
lekt
ualn
ego
dzie
ci w
raz
z ed
ukac
jà
mat
emat
yczn
à
Elem
enty
eko
logi
i:ro
Êliny
i zw
ierz
´ta
chro
nion
e;
park
i nar
odow
e, r
ezer
wat
y pr
zyro
dy, p
arki
kraj
obra
zow
e, p
omni
ki p
rzyr
ody;
prz
esàd
y
i ani
moz
je z
wià
zane
z n
iekt
órym
i zw
ierz
´tam
i
(rop
ucha
, paj
àk, d
˝d˝o
wni
ca);
grom
adze
nie
doÊw
iadc
zeƒ
zwià
zany
ch z
och
ronà
Êro
dow
iska
(osz
cz´d
zani
e pa
pier
u, w
ody
i prà
du, s
egre
gacj
a
Êmie
ci, d
okar
mia
nie
zwie
rzàt
zim
à, s
adze
nie
drze
wek
, udz
ia∏ w
akc
ji sp
rzàt
ania
Êw
iata
,
obse
rwac
ja m
row
iska
w le
sie);
zaso
by p
rzyr
ody
(odn
awia
lne:
wod
a, g
leba
, s∏o
ƒce,
wia
tr, b
iom
asa;
nieo
dnaw
ialn
e: w
´gie
l kam
ienn
y i b
runa
tny,
rop
a
nafto
wa,
gaz
zie
mny
, ∏up
ki b
itum
iczn
e); n
atur
alne
êród
∏a e
nerg
ii: e
nerg
ia s
∏one
czna
, bio
mas
a, e
nerg
ia
mor
za, e
nerg
ia w
iatr
u), e
kolo
gicz
ne s
poso
by
ogrz
ewan
ia m
iesz
kaƒ;
nie
bezp
iecz
eƒst
wa
zwià
zane
z po
˝ara
mi,
hura
gana
mi,
susz
à i p
owod
zià.
Kla
syfik
owan
ie z
bior
ów p
rzed
mio
tów
:zbi
ory
obie
któw
kon
kret
nych
(ow
oców
, war
zyw
,
zaba
wek
, kw
iató
w) i
abs
trak
cyjn
ych
(figu
ry
geom
etry
czne
) na
pods
taw
ie 1
, 2, 3
, 4 c
ech
jako
Êcio
wyc
h (w
ielk
oÊç,
kol
or, k
szta
∏t,
prze
znac
zeni
e); p
orów
nyw
anie
licz
ebno
Êci
twor
zony
ch z
bior
ów, s
zaco
wan
ie („
na o
ko”)
i za
pom
ocà
okre
Êleƒ:
du˝
o –
ma∏
o, r
ówno
, mni
ej,
logi
czno
-mat
emat
yczn
e,
wiz
ualn
o-pr
zest
rzen
ne,
s∏ow
no-j´
zyko
we,
ciel
esno
-kin
este
tycz
ne
1.Li
czy
obie
kty
i odr
ó˝ni
a lic
zeni
e b∏
´dne
od p
opra
wne
go.
2.W
yzna
cza
wyn
ik d
odaw
ania
i od
ejm
owan
ia,
pom
agaj
àc s
obie
licz
enie
m n
a pa
lcac
h lu
b in
nych
zbio
rach
zas
t´pc
zych
.
3.U
stal
a ró
wno
liczn
oÊç
dwóc
h zb
ioró
w,
a ta
k˝e
pos∏
uguj
e si´
licz
ebni
kam
i
porz
àdko
wym
i.
Obs
zary
dzi
a∏al
noÊc
i
eduk
acyj
nej p
rzed
szko
laTr
eÊci
edu
kacy
jne
Rod
zaje
roz
wija
nych
zdol
noÊc
i
Ocz
ekiw
ane
umie
j´tn
oÊci
i wia
dom
oÊci
dzi
ecka
38
wi´
cej,
wi´
cej o
1, m
niej
o 1
, bad
anie
licz
ebno
Êci
prze
z pr
zelic
zani
e, u
staw
iani
e w
par
y,
poró
wny
wan
ie li
czeb
noÊc
i zbi
orów
prz
ez ∏à
czen
ie
w p
ary
(zbi
ory
rów
nolic
zne,
nie
rów
nolic
zne)
,
pos∏
ugiw
anie
si´
s∏o
wem
„ni
e” ja
ko p
rzec
zeni
em,
np. n
ie je
st d
u˝y,
nie
jest
okr
àg∏y
;
odw
zoro
wyw
anie
zbi
orów
za
pom
ocà
liczm
anów
lub
znak
ów g
rafic
znyc
h, p
orzà
dkow
anie
elem
entó
w w
ed∏u
g w
zras
tajà
cej l
ub m
alej
àcej
licze
bnoÊ
ci; d
zia∏
ania
na
zbio
rach
: okr
eÊla
nie
zaw
iera
nia
si´ z
bior
u w
zbi
orze
, czy
dan
e el
emen
ty
mog
à by
ç w
tym
zbi
orze
(kw
iaty
– t
ulip
any)
,
podz
ia∏ z
bior
u na
pod
zbio
ry w
ed∏u
g ró
˝nyc
h
w∏a
snoÊ
ci ja
koÊc
iow
ych,
okr
eÊla
nie
cz´Ê
ci w
spól
nej
zbio
ru, z
biór
w z
nacz
eniu
ogó
lnie
jszym
: ow
oce,
meb
le, z
abaw
ki.
Licz
enie
:pos
∏ugi
wan
ie s
i´ li
czeb
nika
mi g
∏ów
nym
i
1–10
, pos
∏ugi
wan
ie s
i´ li
czeb
nika
mi p
orzà
dkow
ymi:
pier
wsz
y, d
rugi
, trz
eci,
czw
arty
… d
zies
iàty
,
doda
wan
ie i
odej
mow
anie
licz
b na
tura
lnyc
h
w z
akre
sie 1
0 na
kon
kret
ach,
a w
pam
i´ci
w z
akre
sie +
/–1,
2 e
lem
enty
, dzi
a∏an
ia o
part
e
na p
odzi
ale
zbio
ru n
a po
dzbi
ory
i pon
owny
m ic
h
∏àcz
eniu
; czy
tani
e cy
fr o
znac
zajà
cych
licz
by:
0, 1
, 2, 3
, 4, 5
, 6, 7
, 8, 9
, 10
i zna
ków
+, –
, =, <
, >
– tw
orze
nie
zapi
sów
do
prak
tycz
nych
czy
nnoÊ
ci;
zaba
wy
pole
gajà
ce n
a do
skon
alen
iu u
mie
j´tn
oÊci
prze
licza
nia:
man
ipul
acje
typ
u: d
odaç
, odj
àç,
prze
licza
nie
i pok
azyw
anie
licz
ebno
Êci n
a pa
lcac
h,
5.W
ie, n
a cz
ym p
oleg
a po
mia
r d∏
ugoÊ
ci,
i zna
pro
ste
spos
oby
mie
rzen
ia: k
roka
mi,
stop
a za
sto
pà.
6.Z
na s
ta∏e
nas
t´ps
two
dni i
noc
y, p
ór r
oku,
dni t
ygod
nia,
mie
si´cy
w r
oku.
Roz
szer
zony
zak
res
wia
dom
oÊci
i um
iej´
tnoÊ
ci d
ziec
ka:
– Li
czy
i dok
onuj
e op
erac
ji m
atem
atyc
znyc
h
w z
akre
sie p
rzek
racz
ajàc
ym 1
0;
– Sp
raw
nie
wyk
onuj
e dz
ia∏a
nia
na z
bior
ach;
– U
mie
czy
taç
i tw
orzy
ç za
pis
za p
omoc
à gr
afu;
– Z
na p
oj´c
ia z
wià
zane
z w
agà,
cza
sem
, obj
´toÊ
cià;
– Ro
zpoz
naje
i na
zyw
a br
y∏y
geom
etry
czne
.
39
dolic
zani
e i o
dlic
zani
e, li
czen
ie o
biek
tów
znik
ajàc
ych
z po
la w
idze
nia,
licz
enie
w n
ieog
rani
czon
ym z
akre
sie, m
anip
ulac
je
pozw
alaj
àce
zroz
umie
ç lic
zeni
e dw
ójka
mi,
piàt
kam
i
i dzi
esià
tkam
i (w
ykor
zyst
anie
cen
tym
etra
, kos
tek,
dom
ina,
kla
mer
ek);
dzia
∏ani
a na
licz
bach
w k
olor
ach.
Mie
rzen
ie o
biek
tów
:sto
pa z
a st
opà,
kro
kam
i,
∏okc
iem
, szn
urki
em, p
atyk
iem
, mia
rkà
kraw
ieck
à,
stol
arsk
à; n
arz´
dzia
mie
rnic
ze: l
inijk
a, e
kier
ka,
pr´d
koÊc
iom
ierz
.
Ryt
my
i poj
´cia
cza
sow
e:ba
dani
e i t
wor
zeni
e
uk∏a
dów
ryt
mic
znyc
h, u
stal
anie
pra
wid
∏ow
oÊci
i kon
tynu
owan
ie ic
h, p
rzek
∏ada
nie
rytm
u z
jedn
ej
repr
ezen
tacj
i na
innà
(wzr
okow
a, s
∏uch
owa,
ruch
owa)
, dos
trze
gani
e ry
tmów
w u
twor
ach
wie
rszo
wan
ych.
Ró˝
nico
wan
ie z
mia
n za
chod
zàcy
ch w
cza
sie:
dzie
ƒ, n
oc, d
oba,
dni
tyg
odni
a, p
ory
roku
,
mie
siàce
, lat
a, p
os∏u
giw
anie
si´
poj
´cia
mi:
popr
zedn
i, na
st´p
ny, p
omi´
dzy,
za,
prz
ed;
pos∏
ugiw
anie
si´
naz
wam
i zw
iàza
nym
i z c
zase
m
w r
ó˝ny
ch r
elac
jach
i z
dow
olne
go m
iejsc
a
(np.
tyd
zieƒ
licz
ony
od c
zwar
tku,
rok
od
lipca
itp.
);
mie
rzen
ie c
zasu
za
pom
ocà
zega
ra, k
leps
ydry
,
seku
ndni
ka.
Obs
zary
dzi
a∏al
noÊc
i
eduk
acyj
nej p
rzed
szko
laTr
eÊci
edu
kacy
jne
Rod
zaje
roz
wija
nych
zdol
noÊc
i
Ocz
ekiw
ane
umie
j´tn
oÊci
i wia
dom
oÊci
dzi
ecka
40
XIV
.Ksz
ta∏to
wan
ie
goto
woÊ
ci d
o na
uki
czyt
ania
i pi
sani
a
Wie
lozm
ys∏o
we
i czy
nnoÊ
ciow
e po
znaw
anie
figur
p∏a
skic
h(k
o∏o,
tró
jkàt
, kw
adra
t, pr
osto
kàt,
wie
lokà
t, el
ipsa
) i b
ry∏(
wal
ec, s
to˝e
k,
gran
iast
os∏u
py, o
stro
s∏up
, sze
Êcia
n,
pros
topa
d∏oÊ
cian
).
Rozw
iàzy
wan
ie p
rost
ych
zada
ƒ m
atem
atyc
znyc
h
wra
z z
aryt
met
yczn
ym z
apise
m d
zia∏
aƒ.
Gry
mat
emat
yczn
e:gr
anie
i tw
orze
nie.
Wa˝
enie
obi
ektó
w, m
ierz
enie
obj
´toÊ
ci
p∏yn
ów.
Ori
enta
cja
w k
ieru
nkac
h pr
zest
rzen
nych
:
pozn
anie
sch
emat
u w
∏asn
ego
cia∏
a, w
ed∏u
g po
czuc
ia:
to je
stem
ja, t
ak w
yglà
dam
, doÊ
wia
dcza
nie
w∏a
snyc
h ru
chów
i or
ient
acja
czu
ciow
a
(odc
zuw
anie
i na
zyw
anie
pos
zcze
góln
ych
cz´Ê
ci
twar
zy i
cia∏
a), w
erba
lizow
anie
czy
nnoÊ
ci
wyk
onyw
anyc
h pr
zez
dzie
ci;
pozn
anie
prz
estr
zeni
: wed
∏ug
kier
unku
pio
now
ego
(w g
órze
, na
dole
, na,
nad
, pod
, wys
oko,
nisk
o,
wy˝
ej, n
i˝ej
, nap
rzec
iw),
pozi
omeg
o (w
prz
ód,
do p
rzod
u, w
ty∏
, do
ty∏u
, obo
k), w
pra
wo,
w le
wo
(wed
∏ug
po∏o
˝eni
a sw
ego
serc
a); o
kreÊ
lani
e te
go,
co z
najd
uje
si´ w
zas
i´gu
r´k
i, i t
ego,
co
znaj
duje
si´ w
obs
zarz
e w
zrok
u, z
doln
oÊç
do r
ó˝ni
cow
ania
i okr
eÊla
nia
kier
unkó
w o
raz
po∏o
˝eni
a
prze
dmio
tów
w s
tosu
nku
do d
rugi
ej o
soby
(prz
enie
sieni
e sc
hem
atu
swoj
ego
cia∏
a na
dru
gà
osob
´), u
stal
anie
po∏
o˝en
ia je
dnyc
h ob
iekt
ów
wiz
ualn
o-pr
zest
rzen
ne,
s∏ow
no-j´
zyko
we,
ciel
esno
-kin
este
tycz
ne,
inte
rper
sona
lne,
logi
czno
-mat
emat
yczn
e
1.Ro
zró˝
nia
stro
n´ le
wà
i pra
wà,
okr
eÊla
kie
runk
i
i ust
ala
po∏o
˝eni
e ob
iekt
ów w
sto
sunk
u
do w
∏asn
ej o
soby
, a t
ak˝e
w o
dnie
sieni
u
do in
nych
obi
ektó
w.
2.Po
traf
i okr
eÊliç
kie
runk
i ora
z m
iejsc
a na
kar
tce
papi
eru,
roz
umie
pol
ecen
ia t
ypu:
nar
ysuj
kó∏
ko
w le
wym
gór
nym
rog
u ka
rtki
, nar
ysuj
szl
acze
k,
zacz
ynaj
àc o
d le
wej
str
ony
kart
ki.
3.Po
traf
i uw
a˝ni
e pa
trze
ç (o
rgan
izuj
e po
le
spos
trze
˝eni
owe)
, aby
roz
pozn
aç i
zapa
mi´
taç
to, c
o je
st p
rzed
staw
ione
na
obra
zkac
h.
4.D
yspo
nuje
spr
awno
Êcià
ràk
ora
z ko
ordy
nacj
à
wzr
okow
o-ru
chow
à po
trze
bnà
do r
ysow
ania
,
wyc
inan
ia i
nauk
i pisa
nia.
5.In
tere
suje
si´
czy
tani
em i
pisa
niem
; jes
t go
tow
e
do n
auki
czy
tani
a i p
isani
a.
6.S∏
ucha
np.
opo
wia
daƒ,
baÊ
ni i
rozm
awia
o n
ich;
inte
resu
je s
i´ k
sià˝k
ami.
41
wzg
l´de
m d
rugi
ch, a
tak˝
e w
yzna
czan
ie k
ieru
nku
od –
do
wyb
rane
go p
rzed
mio
tu, d
ykta
nda
graf
iczn
e.
Spra
wno
Êci p
erce
pcyj
no-m
otor
yczn
e:gr
y,
zaba
wy
i çw
icze
nia
rów
now
agi (
chod
zeni
e
po w
yzna
czon
ej li
nii,
odw
róco
nej ∏
awec
zce)
,
çwic
zeni
a ks
zta∏
tujà
ce t
u∏ów
, sk∏
ony
w b
ok i
skr´
ty,
chod
y na
wpr
ost
po∏à
czon
e ze
skr
´tam
i w le
wo
i w p
raw
o, c
hody
kom
bino
wan
e, c
hodz
enie
w Ê
limak
a: z
atac
zani
e co
raz
wi´
kszy
ch k
r´gó
w
i odw
rotn
ie, b
ieg
slalo
mem
, z o
mija
niem
rozs
taw
iony
ch c
horà
giew
ek, c
hodz
enie
w ó
sem
k´,
chod
zeni
e ty
∏em
po
pros
tych
i zy
gzak
ach;
zab
awy
ruch
owe
z to
czen
iem
, rzu
cani
em i
chw
ytan
iem
ró˝n
ych
rozm
iaró
w p
i∏ek;
rzu
cani
e do
cel
u,
rzuc
anie
i ch
wyt
anie
jedn
à r´
kà, p
róby
∏àcz
enia
rzut
ów i
chw
ytów
w r
uchu
, w c
hodz
ie, w
bie
gu,
tocz
enie
pi∏e
k i o
br´c
zy z
bie
giem
, chw
yty
praw
à
i lew
à r´
kà w
ruc
hu i
bieg
u, o
dbija
nie
pi∏k
i
w c
hodz
ie p
o pr
oste
j i p
odcz
as o
brac
ania
,
wyk
onyw
anie
dod
atko
wyc
h za
daƒ
ruch
owyc
h,
np. z
kla
skan
iem
, wyk
onyw
anie
m∏y
nka
r´ka
mi,
prze
rzuc
anie
pi∏k
i z r
´ki d
o r´
ki, p
odrz
ucan
ie r
az
praw
à, r
az le
wà
r´kà
, pró
by ˝
ongl
owan
ia, p
odbi
jani
e
balo
nu r
az le
wà,
raz
pra
wà
r´kà
, wyp
uszc
zani
e
pi∏e
czki
teni
sow
ej i
∏apa
nie
jej,
zani
m s
padn
ie.
7.U
k∏ad
a kr
ótki
e zd
ania
, dzi
eli z
dani
a na
wyr
azy,
dzie
li w
yraz
y na
syl
aby;
wyo
dr´b
nia
g∏os
ki
w s
∏ow
ach
o pr
oste
j bud
owie
fone
tycz
nej.
8.Ro
zum
ie s
ens
info
rmac
ji po
dany
ch w
form
ie
upro
szcz
onyc
h ry
sunk
ów o
raz
cz´s
to
stos
owan
ych
ozna
czeƒ
i sy
mbo
li,
np. w
prz
edsz
kolu
, na
ulic
y, n
a dw
orcu
.
Roz
szer
zony
zak
res
wia
dom
oÊci
i um
iej´
tnoÊ
ci d
ziec
ka:
– M
a do
brze
roz
win
i´tà
pam
i´ç
ruch
owà,
zapa
mi´
tuje
sek
wen
cje
tane
czno
-ruc
how
e
oraz
pot
rafi
je o
dtw
orzy
ç od
poc
zàtk
u do
koƒ
ca
i odw
rotn
ie;
– U
k∏ad
a kr
ótki
e zd
ania
, dzi
eli z
dani
a na
wyr
azy,
a w
yraz
y na
syl
aby
i g∏o
ski;
– Z
na li
tery
, roz
pozn
aje
i czy
ta p
rost
e w
yraz
y
i tek
sty.
Obs
zary
dzi
a∏al
noÊc
i
eduk
acyj
nej p
rzed
szko
laTr
eÊci
edu
kacy
jne
Rod
zaje
roz
wija
nych
zdol
noÊc
i
Ocz
ekiw
ane
umie
j´tn
oÊci
i wia
dom
oÊci
dzi
ecka
42
Pam
i´ç
ruch
owa
i koo
rdyn
acja
sen
sory
czno
-
-mot
oryc
zna:
zaga
dki r
ucho
we:
rys
owan
ie d
∏oni
à
(pra
wà
i lew
à) o
raz
palc
ami z
nany
ch s
chem
atów
(np.
pi∏k
a, b
alon
, dom
ek, k
rzes
∏o),
wie
rszy
ki
do r
ysow
ania
; çw
icze
nia
obur
´czn
e, u
spra
wni
anie
obu
ràk
jedn
ocze
Ênie
, np.
rys
owan
ie t
orów
kole
jow
ych,
dw
óch
Êlim
aków
o z
wi´
ksza
jàcy
ch s
i´
kr´g
ach
itp. (
skr´
ty n
adga
rstk
ów w
prow
adza
jàce
w r
uch
d∏on
ie w
poz
ycji
pion
owej
); od
twar
zani
e
treÊ
ci o
pow
iada
ƒ ru
chow
ych
zgod
nie
z po
rzàd
kiem
fabu
∏y i
wsp
ak; n
auka
uk∏
adów
tane
czno
-ruc
how
ych
do m
uzyk
i.
Spra
wno
Êci p
erce
pcyj
no-m
otor
yczn
e
– z
wyk
orzy
stan
iem
mat
eria
∏u o
braz
kow
ego:
zwra
cani
e uw
agi n
a dr
obne
frag
men
ty il
ustr
acji
tem
atyc
znyc
h, d
ostr
zega
nia
bard
ziej
i m
niej
wa˝
nych
szcz
egó∏
ów n
a ob
razk
ach
i w o
tocz
eniu
dzi
ecka
,
uk∏a
dani
e ob
razk
ów z
cz´
Êci,
poró
wny
wan
ie
obra
zków
ró˝
niàc
ych
si´ n
iew
ielk
imi s
zcze
gó∏a
mi,
odsz
ukiw
anie
w z
bior
ze ta
kich
sam
ych
obra
zków
i fig
ur a
bstr
akcy
jnyc
h; w
yró˝
nian
ie s
k∏ad
nikó
w
w s
zere
gu i
usta
leni
e ic
h ko
lejn
oÊci
; wyo
dr´b
nian
ie
pew
nych
ele
men
tów
z c
a∏oÊ
ci i
sk∏a
dani
e ic
h
w c
a∏oÊ
ç; r
ó˝ni
cow
anie
prz
edm
iotó
w n
a za
sadz
ie
cech
wsp
ólny
ch i
ró˝n
iàcy
ch, k
iero
wan
ie
spos
trze
˝eni
ami d
ziec
i w p
racy
z o
braz
kiem
i hist
oryj
kà o
braz
kow
à, p
racà
z k
sià˝k
à (p
atrz
: III)
.
Spra
wno
Êç m
anua
lna:
ryso
wan
ie k
redk
ami,
Êwie
cà, p
atyk
iem
, pal
cam
i, ka
lkow
anie
; mal
owan
ie
43
p´dz
lem
, pal
cam
i, ca
∏à d
∏oni
à, w
atà,
pat
ykam
i;
wyc
inan
ie, l
epie
nie;
zag
adki
rys
unko
we,
∏àcz
enie
punk
tów
, szl
aczk
i i o
rnam
enty
, dek
orow
anie
,
ryso
wan
ie i
twor
zeni
e m
anda
li, w
ydzi
eran
ie,
stem
plow
anie
, wys
zyw
anie
;
uk∏a
dani
e el
emen
tów
moz
aiki
, prz
ybija
nki,
uk∏a
dani
e w
zoró
w z
gi´
tkie
go t
wor
zyw
a, t
angr
am,
kons
truo
wan
ie, m
ajst
row
anie
z t
wor
zyw
a
przy
rodn
icze
go.
S∏uc
h fiz
jolo
gicz
ny i
fone
mat
yczn
y:
ró˝n
icow
anie
dêw
i´kó
w o
tocz
enia
, zab
awy
s∏uc
how
e ty
pu: W
cho
wan
ego,
Skà
d do
chod
zi g
∏os;
stw
ierd
zeni
e, ˝
e w
yraz
sk∏
ada
si´ z
g∏o
sek
(np.
ooo
kkko
oo),
wyo
dr´b
nian
ie g
∏ose
k na
pocz
àtku
, na
koƒc
u, w
Êro
dku
wyr
azów
,
posz
ukiw
anie
i w
yodr
´bni
anie
w iz
olac
ji g∏
osek
w Ê
rodk
u w
yraz
u, w
yodr
´bni
anie
wsz
ystk
ich
g∏os
ek w
wyr
azie
i pr
óby
scal
ania
ich,
licz
enie
g∏os
ek w
wyr
azie
i bu
dow
a sy
mbo
liczn
a ob
razu
wyr
azu
tzw
. sch
emat
u; z
abaw
y ro
zwija
jàce
Êwia
dom
oÊç
fono
logi
cznà
(ró˝
nico
wan
ie,
np. T
omek
– d
omek
, ot∏o
– o
d∏o;
ana
liza
i syn
teza
syla
b: p
a-ra
-sol
-ka)
; roz
pozn
awan
ie r
ymów
(np.
kot
– p
as –
p∏o
t); d
ostr
zega
nie
podo
bieƒ
stw
mi´
dzy
ró˝n
ymi s
∏ow
ami (
np. s
trac
h –
stry
ch –
stru
myk
); an
aliz
a po
dobi
eƒst
w (t
ort –
kw
iat –
kor
t),
Obs
zary
dzi
a∏al
noÊc
i
eduk
acyj
nej p
rzed
szko
laTr
eÊci
edu
kacy
jne
Rod
zaje
roz
wija
nych
zdol
noÊc
i
Ocz
ekiw
ane
umie
j´tn
oÊci
i wia
dom
oÊci
dzi
ecka
44
XV.
Wyc
how
anie
rodz
inne
,
obyw
atel
skie
i pat
rioty
czne
wsk
azyw
anie
wyr
azu,
któ
ry s
i´ n
ie r
ymuj
e;
prze
staw
iani
e i i
nne
man
ipul
acje
na
g∏os
kach
(np.
– r
ok +
s =
sok
, mak
+ r
yba
= r
ak).
Sym
bole
i cz
ytan
ie:z
abaw
y, g
ry i
zada
nia
kszt
a∏tu
jàce
poj
´cie
sym
bolu
gra
ficzn
ego,
pra
ca
z kl
ocka
mi o
braz
kow
ymi,
kart
ami t
ypu
Piot
ruÊ,
umow
ne z
nacz
ki r
ozpo
znaw
cze;
sym
bole
gra
ficzn
e
w z
abaw
ach
tere
now
ych,
zna
ki d
rogo
we,
rozp
ozna
wan
ie i
rozu
mie
nie
sym
boli,
np.
info
rmac
yjny
ch lu
b os
trze
gaw
czyc
h, li
sta
dy˝u
rów
,
kale
ndar
z po
gody
, reb
usy
rysu
nkow
e, n
apisy
w z
abaw
ach
tem
atyc
znyc
h; z
apoz
nani
e z
liter
ami
wpr
owad
zany
mi w
ed∏u
g al
tern
atyw
nych
met
od
zaba
wow
ych
(met
oda
Iren
y M
ajch
rzak
i M
arty
Bogd
anow
icz,
czy
tani
e gl
obal
ne w
ed∏u
g m
etod
y
Gle
na D
oman
a).
Wyc
how
anie
rod
zinn
e:do
m r
odzi
nny,
adr
es
zam
iesz
kani
a, r
ó˝ne
pom
iesz
czen
ia, i
ch
prze
znac
zeni
e i s
posó
b za
chow
ania
si´
w n
ich,
stru
ktur
a ro
dzin
y (r
odzi
ce, d
ziec
i, ro
dzeƒ
stw
o),
data
i m
iejsc
e ur
odze
nia,
bab
cia,
dzi
adek
, wnu
czek
,
wnu
czka
, pra
babc
ia, p
radz
iade
k, k
rew
ni, c
ioci
a,
wuj
ek, s
tryj
, str
yjen
ka, w
iek
cz∏o
nków
rod
ziny
,
ich
imio
na i
nazw
iska,
pra
ca z
awod
owa
cz∏o
nków
rodz
iny,
ulu
bion
e za
j´ci
a, t
rady
cje
i uro
czys
toÊc
i
rodz
inne
(uro
dzin
y, im
ieni
ny, r
oczn
ica
chrz
tu,
pier
wsz
ej k
omun
ii Êw
i´te
j, bi
erzm
owan
ia, Ê
lubu
,
s∏ow
no-j´
zyko
we,
inte
rper
sona
lne,
intr
aper
sona
lne,
logi
czno
-mat
emat
yczn
e,
twór
cze
1.W
ymie
nia
imio
na i
nazw
iska
osób
blis
kich
,
wie
, gdz
ie p
racu
jà, c
zym
si´
zaj
muj
à.
2.Z
na n
azw
´ m
iejsc
owoÊ
ci, w
któ
rej m
iesz
ka,
zna
wa˝
niej
sze
inst
ytuc
je i
orie
ntuj
e si´
w r
olac
h
spo∏
eczn
ych
odgr
ywan
ych
prze
z w
a˝ne
oso
by,
np. p
olic
jant
a, s
tra˝
aka.
3.W
ie, j
akie
j jes
t na
rodo
woÊ
ci, ˝
e m
iesz
ka
w P
olsc
e, a
sto
licà
Polsk
i jes
t W
arsz
awa.
4.N
azyw
a go
d∏o
i fla
g´, z
na p
olsk
i hym
n i w
ie,
˝e P
olsk
a na
le˝y
do
Uni
i Eur
opej
skie
j.
5.W
ie, ˝
e w
szys
cy lu
dzie
maj
à ró
wne
pra
wa.
45
Êmie
rci),
oka
zyw
anie
sza
cunk
u dl
a ch
leba
, war
toÊc
i
pref
erow
ane
w r
odzi
nie.
Wyc
how
anie
oby
wat
elsk
ie i
patr
ioty
czne
:sal
a
trad
ycji
w p
rzed
szko
lu, k
àcik
reg
iona
lny,
patr
on
prze
dszk
ola
(por
tret
pat
rona
prz
edsz
kola
, ˝yc
iory
s,
ciek
awos
tki i
ane
gdot
y, do
robe
k tw
órcz
y,
najw
a˝ni
ejsz
e w
ydar
zeni
a z
jego
˝yc
ia, o
siàgn
i´ci
a),
trad
ycje
i zw
ycza
je k
ulty
wow
ane
w p
rzed
szko
lu,
kron
ika
prze
dszk
ola;
naz
wa
mie
jscow
oÊci
i je
j
poch
odze
nie,
her
b m
iejsc
owoÊ
ci i
lege
nda
z ni
m
zwià
zana
, hist
oria
mie
jscow
oÊci
, mie
jsca
pam
i´ci
naro
dow
ej, n
azw
y na
jbli˝
szyc
h m
iast
i w
si,
najp
i´kn
iejsz
e he
rby
mia
st w
reg
ioni
e, n
ajpi
´kni
ejsz
e
mie
jsca
w o
kolic
y, Êw
i´ta
loka
lne,
paƒ
stw
owe,
naro
dow
e, m
i´dz
ynar
odow
e i r
elig
ijne,
reg
iona
lna
muz
yka,
inst
rum
enty
, pie
Êni,
taƒc
e, z
wyc
zaje
, kuc
hnia
regi
onal
na, s
ylw
etki
osó
b za
s∏u˝o
nych
dla
Êro
dow
iska
loka
lneg
o i r
egio
nu; p
o∏o˝
enie
Pol
ski n
a m
apie
Euro
py –
kra
je s
àsie
dnie
; sym
bole
nar
odow
e: g
od∏o
Polsk
i, hy
mn
i bar
wy
naro
dow
e, s
tolic
a Po
lski –
War
szaw
a, n
ajst
arsz
e m
iast
a Po
lski,
sylw
etki
wie
lkic
h
Pola
ków
(np.
: Jan
a Pa
w∏a
II, F
ryde
ryka
Cho
pina
, Jan
a
Mat
ejki
), na
jwa˝
niej
sze
zaby
tki i
pam
iàtk
i kul
tury
naro
dow
ej; z
awod
y w
ykon
ywan
e da
wni
ej i
obec
nie,
mie
szka
ƒcy
i ich
zaj
´cia
, ins
tytu
cje
i wa˝
ne o
soby
w m
ojej
mie
jscow
oÊci
, pra
ca w
ró˝
nych
inst
ytuc
jach
.
Roz
szer
zony
zak
res
wia
dom
oÊci
i um
iej´
tnoÊ
ci d
ziec
ka:
– In
tere
suje
si´
hist
orià
sw
ojej
rod
ziny
;
– A
ktyw
nie
ucze
stni
czy
w p
rzyg
otow
ywan
iu
uroc
zyst
oÊci
rod
zinn
ych;
– Pr
zest
rzeg
a za
sad
i reg
u∏ p
rzyj
´tyc
h w
rod
zini
e;
– Po
kazu
je n
a m
apie
Pol
ski s
woj
à m
iejsc
owoÊ
ç;
– Ro
zpoz
naje
her
b sw
ojej
mie
jscow
oÊci
i zna
lege
nd´
z ni
m z
wià
zanà
;
– Pa
mi´
ta n
azw
iska
wie
lkic
h Po
lakó
w;
– Je
st o
twar
te n
a dr
ugie
go c
z∏ow
ieka
bez
wzg
l´du
na p
∏eç
i prz
ynal
e˝no
Êç k
ultu
row
à.
Obs
zary
dzi
a∏al
noÊc
i
eduk
acyj
nej p
rzed
szko
laTr
eÊci
edu
kacy
jne
Rod
zaje
roz
wija
nych
zdol
noÊc
i
Ocz
ekiw
ane
umie
j´tn
oÊci
i wia
dom
oÊci
dzi
ecka
46
XV
I.El
emen
ty
wyc
how
ania
relig
ijneg
o,
filoz
ofii
i ety
ki26
Wyc
how
anie
wie
loku
ltur
owe
i mi´
dzyk
ultu
row
e:Po
lska
kraj
em w
ielu
naro
dow
oÊci
, wyz
naƒ
i kul
tur
(Bia
∏oru
sini,
Cze
si,
¸em
kow
ie, O
rmia
nie,
Kar
aim
i, U
krai
ƒcy,
Nie
mcy
,
˚yd
zi, R
omow
ie, G
recy
, Tat
arzy
, Wie
tnam
czyc
y,
Litw
ini);
paƒ
stw
a na
le˝à
ce d
o U
nii E
urop
ejsk
iej;
jedn
orod
noÊç
i od
r´bn
oÊç
kultu
row
a (s
zuka
ç
podo
bieƒ
stw,
sza
now
aç ró
˝nic
e); g
ry i
zaba
wy
dzie
ci
ró˝n
ych
kraj
ów, r
ó˝no
rodn
oÊç
potr
aw, u
bior
ów,
spos
obów
sp´
dzan
ia w
olne
go c
zasu
, spo
sobó
w
poro
zum
iew
ania
si´
; pro
mow
anie
idei
pok
oju
i por
ozum
ieni
a m
i´dz
y lu
dêm
i, pr
zeci
wdz
ia∏a
nie
wsz
elki
m fo
rmom
ras
izm
u, a
ntys
emity
zmu,
ksen
ofob
ii i i
nnym
pos
taw
om g
odzà
cym
w g
odno
Êç
cz∏o
wie
ka; Ê
wia
dom
oÊç
w∏a
snej
to˝
sam
oÊci
.
Rel
igie
Êw
iata
:pod
staw
owe
dogm
aty,
atr
ybut
y
i sym
bole
naj
wa˝
niej
szyc
h na
Êw
ieci
e re
ligii:
chrz
eÊci
jaƒs
twa,
juda
izm
u, h
indu
izm
u, is
lam
u,
budd
yzm
u; e
lem
enty
mito
logi
i, ku
ltury
ant
yczn
ej
i sta
ro˝y
tnej
; ob
iekt
y ku
ltu r
elig
ijneg
o, r
odza
je
Êwià
tyƒ
(kat
edra
, koÊ
ció∏
kat
olic
ki, k
oÊci
ó∏
lute
raƒs
ki, k
oÊci
ó∏ k
alw
iƒsk
i, ce
rkie
w, s
ynag
oga,
mec
zet)
, Êw
i´to
wan
ie u
rocz
ysto
Êci r
elig
ijnyc
h,
pozn
awan
ie p
osta
ci Ê
wi´
tych
, sza
cune
k
dla
kap∏
anów
, pr
akty
ki r
elig
ijne.
egzy
sten
cjal
ne,
intr
aper
sona
lne
Roz
szer
zony
zak
res
wia
dom
oÊci
i um
iej´
tnoÊ
ci d
ziec
ka:
– W
ie, ˝
e ist
niej
à na
Êw
ieci
e ró
˝ne
relig
ie
i wyz
nani
a;
– Po
traf
i odr
ó˝ni
ç po
dsta
wow
e sy
mbo
le w
∏aÊc
iwe
ró˝n
ym r
elig
iom
i w
yzna
niom
;
– Pr
zeja
wia
tol
eran
cj´
dla
odm
ienn
ych
relig
ii
i wyz
naƒ.
26D
odat
kow
y ob
szar
pro
gram
owy.
47
48
OÊrodek zabawyW kàciku samochodowym i ruchu drogowego dzieci doskonalebawià si´ i uczà podstawowych zasad bezpieczeƒstwa
OÊrodek bibliotecznyDzieci ch´tnie s∏uchajà czytanych opowiadaƒ i wierszy, anga˝ujàsi´ w zwyczajne i niezwyczajne przygody bohaterów, oglàdajàilustracje, opowiadajà o w∏asnych prze˝yciach i pragnieniach
49
OÊrodek ekspresji ilustracyjno-wizualnejBawiàc si´ w teatr, odgrywajàc ró˝ne role, dzieci uzewn´trzniajàw∏asne uczucia i nastroje, uczà si´ wyra˝ania siebie. Scena stajesi´ miejscem, w którym zyskujà wiar´ we w∏asne si∏y
OÊrodek naukowo--eksperymentalny i matematycznyBawiàc si´ liczyd∏ami,mozaikami, liczmanami,geoplanami... dziecirozwijajà umiej´tnoÊciniezb´dne w przysz∏oÊci do poradzenia sobie w szkole
50
4. Sposoby osiàgania celów kszta∏cenia i wychowania
Przedszkole skoncentrowane na jednostce, wspierajàce dziecko we wszystkichobszarach rozwojowych, opiera si´ na paradygmacie konstruktywizmu.
Do osiàgania zawartych w programie celów kszta∏cenia i wychowania, sku-pionych na rozwijaniu ró˝norodnych zdolnoÊci dziecka, proponuje si´ specjal-nà organizacj´ przestrzeni sali przedszkolnej, która powinna uwzgl´dniaç oÊrod-ki (kàciki zainteresowaƒ), s∏u˝àce do zabawy i uczenia si´, wyposa˝one w liczne materia∏y i pomoce dydaktyczne zach´cajàce dzieci do podejmowaniawielokierunkowej aktywnoÊci.
Tabela 1. Materia∏y i Êrodki dydaktyczne niezb´dne do rozwijania wielokierun-kowych zdolnoÊci dziecka w oÊrodkach zainteresowaƒ.
Rodzaje
rozwijanych
zdolnoÊci
wszystkie
zdolnoÊci
kierunkowe
i zdolnoÊci
twórcze
s∏owno-j´zykowe,
intrapersonalne,
interpersonalne,
egzystencjalne,
przyrodnicze
Materia∏y i Êrodki dydaktyczne
Kàcik lalek: kuchnia, komplet wypoczynkowy, stolik, ko∏yski, wózki, lalki,
akcesoria kuchenne;
Kàcik samochodowy i ruchu drogowego: samochody, pociàgi, samoloty, drewniane
znaki drogowe, plansze ulicy, gara˝e, ksià˝ki o ruchu drogowym, gry planszowe,
nagrania odg∏osów ulicy;
Kàcik kosmetyczny i fryzjerski: toaletka, suszarki, lokówki, prostownice, szczotki,
grzebienie, ozdoby do w∏osów, no˝yce do strzy˝enia w∏osów;
Kàcik sklepowy: atrapy produktów spo˝ywczych lub innych (w zale˝noÊci
od zainteresowaƒ dzieci), monety i banknoty, etykiety;
Kwiaciarnia: ró˝ne gatunki sztucznych roÊlin doniczkowych i ci´tych, wazony
ró˝nej wielkoÊci i kszta∏tu, wstà˝ki do wiàzania bukietów, ksià˝ki z ilustracjami.
Ksià˝ki (o charakterze literackim, komiksowym, popularnonaukowym), encyklopedie,
czasopisma, historyjki obrazkowe, ilustracje, litery magnetyczne, suwaki,
rozsypanki literowo-sylabowo-wyrazowe, ∏amig∏ówki, krzy˝ówki, rebusy, zabawy
planszowe, uk∏adanki tematyczne, mozaiki literowe, wyrazy i zdania do czytania
globalnego, gry planszowe, kasety i p∏yty, magnetofon, dyktafon, mapy, kolorowy
OÊrodek zabawy
OÊrodek biblioteczny
51
wizualno-
-przestrzenne,
interpersonalne,
intrapersonalne,
muzyczne,
cielesno-
-kinestetyczne
logiczno-
-matematyczne,
przyrodnicze,
wizualno-
-przestrzenne,
interpersonalne
muzyczne,
cielesno-
-kinestetyczne,
intrapersonalne,
interpersonalne
wizualno-
-przestrzenne,
logiczno-
-matematyczne,
cielesno-
-kinestetyczne,
interpersonalne,
intrapersonalne
papier o ró˝nej fakturze i wielkoÊci, bindownica, zszywacze, folie, kalka, pieczàtki,
przybory do pisania, rysowania i kolorowania, karty pracy do pisania po Êladzie,
kalki do kalkowania, komputery z dost´pem do internetu, rzutnik, pisma.
Scena, kurtyna, parawany, mikrofon, stroje do przebierania si´ (kostiumy, peruki,
lustra, dekoracje, rekwizyty, maski, czapeczki, kapelusze, sukienki, opaski, wianki,
peleryny, chustki, bawe∏niane koszulki), marionetki, kukie∏ki, pacynki, plastelina,
kartony ró˝nego formatu, kszta∏tu i faktury, kalka techniczna, bibu∏a, krepina, gaza,
papier kolorowy, wzorniki do odrysowywania, modelina, masa solna, zestawy
do majsterkowania, domki dla lalek, przybory do rysowania i malowania (kredki
o∏ówkowe, Êwiecowe, o∏ówki, mazaki), stemple, druciki, skrzynia skarbów
(pude∏ka, puszki, szpulki, sznurki, druty, nakr´tki, skrawki materia∏u, torebki
papierowe, wyt∏aczanki, opakowania po nabiale), kamera wideo, komputer, rzutnik.
Przedmioty do manipulowania, kalkulatory, klocki, kostki do gry, gry planszowe,
kolorowe pionki, spinacze, guziki, klamerki do bielizny, bry∏y geometryczne, mozaika
geometryczna, liczmany, cyfry, znaki matematyczne, patyczki, klocki Dinesa i liczby
w kolorach, geoplany, gumki, miary metryczne, banknoty i monety, kompasy, lupy,
lornetki, mikroskop, lupy, pojemniki ró˝nej wielkoÊci, konewki, termometry (lekarski,
zaokienny, pokojowy, meteorologiczny, laboratoryjny), wiatromierz, deszczomierz,
stopery, uprawy zió∏, terrarium dla owadów, akwarium z rybami, akwarium dla ˝ab
i ˝ó∏wi, eksponaty przyrodnicze, kamienie, minera∏y, przetwory, makieta uk∏adu
s∏onecznego, kalendarz pogody, zielniki, albumy, fotografie, komputery.
Instrumenty perkusyjne, grzechotki, brz´kade∏ka wykonane z plastikowych
i metalowych puszek, sitek, kapsli drewnianych patyków, inne niekonwencjonalne
instrumenty muzyczne (puszki z grochem, kaszà, pude∏ka z kasztanami,
grzebienie), sprz´t do nagrywania i odtwarzania muzyki, dyktafon, s∏uchawki,
komputer z kartà muzycznà, ilustracje, p∏yty CD i kasety z muzykà powa˝nà,
rozrywkowà, z instrukta˝em, odg∏osami ró˝nych Êrodowisk, ilustracje
przedstawiajàce instrumenty muzyczne (wraz z ich nazwami), pianino.
Klocki ró˝nej wielkoÊci, kszta∏tu i koloru, pude∏ka, papiery do rysowania
i malowania, brystol, karton, gazety, kartony, plastelina, modelina, ciastolina, kleje,
˝ele, glina, gips, p´dzle ró˝nej wielkoÊci, pojemniki na wod´, materia∏
przyrodniczy do konstruowania, wa∏ki do malowania, farby, palety, sztalugi, kredki,
kreda kolorowa, w´giel rysunkowy, flamastry, zakreÊlacze, pojemniki plastikowe,
butelki po napojach, pojemniki po nabiale, wyt∏aczanki, opakowania
po ˝arówkach, wkr´ty ró˝nej d∏ugoÊci, narz´dzia do majsterkowania, zestawy
monta˝owe ze schematami, taÊmy klejàce.
OÊrodek ekspresji ilustracyjno-wizualnej
OÊrodek naukowo-eksperymentalny i matematyczny
OÊrodek muzyczny
OÊrodek budowniczo-malarski
52
27 W. Okoƒ, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, PWN, Warszawa 1987, s. 347–348.
Do realizacji treÊci programowych zaleca si´ metody wynikajàce z koncepcjiwielostronnego kszta∏cenia Wincentego Okonia27, która przewiduje cztery stra-tegie nauczania i uczenia si´:1. Asocjacyjna (A) – nastawiona na przyswajanie przez dzieci gotowej wiedzy.Wymaga stosowania podajàco-ilustracyjnych metod nauczania, takich jak: gro-madzenie przez dzieci Êrodków dydaktycznych, przeprowadzanie wywiadów,zapami´tywania wiadomoÊci podawanych przez nauczyciela; 2. Badawcza (P) – polega na samodzielnym zdobywaniu przez dzieci wiedzy na drodze rozwiàzywania problemów, szukania odpowiedzi na pytania problemowe,rozwiàzywania zadaƒ ró˝nymi sposobami, samodzielnego podejmowania decyzji,oceniania i wartoÊciowania zachowaƒ, wytworów pracy, obserwowania;3. Eksponujàca (E) – zmierza do wyzwalania i pobudzania prze˝yç dzieci poprzezeksponowanie ró˝norodnych utworów muzycznych, plastycznych i ró˝nychdzie∏ sztuki, jak te˝ wykorzystywanie metod ekspresji: s∏ownej, muzycznej, ru-chowej, technicznej, dramowej;4. Operacyjna (O) – oparta na ró˝nych dzia∏aniach dzieci, wymagajàca stosowa-nia metod praktycznych. Mogà to byç ró˝nego typu doÊwiadczenia i ekspery-menty, zaj´cia praktyczne, wytwórcze, ekspresyjne, gospodarcze, spo∏ecznieu˝yteczne.
intrapersonalne,
interpersonalne,
egzystencjalne
egzystencjalne,
intrapersonalne,
cielesno-
-kinestetyczne
Ilustracje przedstawiajàce ró˝ne Êwiàtynie, biblie dla dzieci z obrazkami,
filmy o tematyce religijnej, kasety z pieÊniami religijnymi, Êwiece, figurki Êwi´tych,
atrybuty Êwiàt religijnych.
Namiot, zabawki-przytulanki, ksià˝ki, kanapa, hamak, fotel bujany, poduchy,
pi∏ki do siedzenia, karimaty, ma∏e poduszeczki (ka˝de dziecko ma swojà),
dyski do siedzenia, pi∏ki terapeutyczne, p∏ytoteka z muzykà relaksacyjnà.
OÊrodek religijny
OÊrodek odpoczynku, marzeƒ i relaksacji
53
W grupie metod asymilacji wiedzy znajdujà si´:v pogadanka – jest to rozmowa ukierunkowana nauczyciela z dzieçmi pole-
gajàca na tym, ˝e nauczyciel zadajàc pytania, równoczeÊnie przewiduje odpo-wiedzi dzieci;
v praca z ksià˝kà – polega na omawianiu ilustracji w niej zawartych oraz wyko-rzystaniu tekstu literackiego. W starszych grupach nauczyciel mo˝e u˝yç ency-klopedii, s∏owników, czasopism, atlasów geograficznych, map. Dzieci w wiekuprzedszkolnym wykazujà szczególne zainteresowanie ksià˝kà i potrzeb´ kontaktuz nià.
W grupie metod samodzielnego dochodzenia do wiedzy wyró˝nia si´:v metody sytuacyjne – polegajàce na wprowadzaniu dzieci w konkretnà sytuacj´.
Zadaniem dzieci jest zrozumieç t´ sytuacj´ i podjàç konkretne dzia∏ania zwiàzanez jej rozwiàzaniem. Wa˝ne jest przewidywanie skutków podejmowanych decyzjioraz zdawanie sobie sprawy z odpowiedzialnoÊci za podejmowane decyzje i dokonywane wybory. Metody sytuacyjne stosuje si´ z dzieçmi 5–6-letnimi;
v burz´ mózgów – nazywanà gie∏dà pomys∏ów polega ona na zespo∏owym roz-wiàzywaniu problemu lub zadania. Nale˝y dà˝yç do tego, aby zespó∏ wynalaz∏jak najwi´cej nowych, cz´sto zaskakujàcych pomys∏ów. Ka˝dy pomys∏ jest dobry,ale zespó∏ wybiera najlepszy, i zgodnie z nim, rozwiàzuje si´ problem. Burz´ mó-zgów stosujemy w pracy z dzieçmi 5–6-letnimi;
v gry dydaktyczne – charakteryzujà si´ tym, ˝e wyst´puje w nich element zabawowy, zadanie dydaktyczne i regu∏y gry. Sà one wykorzystywane szczególniewtedy, gdy nauczyciel zamierza doprowadziç dzieci do twórczego opanowaniawiadomoÊci, przyzwyczajeƒ i nawyków. WÊród gier dydaktycznych wyró˝niasi´ gry: s∏owne, obrazkowe, dydaktyczno-ruchowe, komputerowe, z u˝yciemrzeczywistych przedmiotów. Mogà one byç wykorzystywane we wszystkichgrupach wiekowych z uwzgl´dnieniem mo˝liwoÊci rozwojowych dziecka. Grydydaktyczne s∏u˝à procesowi poznania, a tak˝e realizujà cele wychowawcze. Uczàposzanowania regu∏, wspó∏zawodnictwa, sprzyjajà uspo∏ecznieniu dziecka, przy-zwyczajajà zarówno do wygrywania, jak i do przegrywania. Najwy˝sze walory dydaktyczne majà gry strategiczne. Wyró˝nia si´ tu: gry w gie∏d´ pomys∏ów – ze-spo∏owe poszukiwanie pomys∏ów rozwiàzania jakiegoÊ problemu, np. jak pomy-s∏owo zorganizowaç plac zabaw na osiedlu; do gry potrzebne sà materia∏y,
54
które u∏atwià rozwiàzanie; gry sytuacyjne – wprowadza si´ dzieci w jakàÊ z∏o-˝onà sytuacj´, w której muszà podjàç decyzj´ w sprawie jej rozwiàzania, a na-st´pnie przewidzieç skutki tej decyzji; gry symulacyjne – uczestnikom zabawyprzydziela si´ okreÊlone role do odtworzenia;
v obserwacj´ i pomiar – polegajà na planowym i Êwiadomym spostrzeganiuprzedmiotów, zjawisk i procesów. Obserwacje mogà byç przeprowadzane wpomieszczeniu lub naturalnym Êrodowisku, podczas bli˝szych i dalszych wycieczek.Obserwacji niekiedy towarzyszy pomiar, czyli czynnoÊci wykonywane przezdzieci, pozwalajàce okreÊliç iloÊciowà stron´ obserwowanych przedmiotów,zjawisk, procesów. W przedszkolu tylko niektóre obserwacje majà charakterpomiaru, np. pomiar odleg∏oÊci krokami lub sznurkiem, pomiar temperatury po-wietrza, iloÊci nasion, si∏y wiatru.
Do metod waloryzacyjnych (eksponujàcych) zaliczamy:v metody impresyjne – sprowadzajà si´ do organizowania uczestnictwa dzieci
w takich sytuacjach, w których eksponowane sà ró˝ne wartoÊci – spo∏eczne,moralne, estetyczne, naukowe – wywo∏ujàce prze˝ycia emocjonalne. Dzi´kitym metodom dzieci zdobywajà wiadomoÊci o Êwiecie, wyprowadzajà wnioskipraktyczne, które u∏atwiajà kszta∏towanie przekonaƒ i postaw. Metody polegajàna wywo∏ywaniu takich czynnoÊci jak: zdobywanie informacji o dziele, pe∏ne sku-pienia uczestnictwo w odbiorze, stosowna forma aktywnoÊci, konfrontacja ideizawartej w dziele z zachowaniem si´ uczestników.
v metody ekspresyjne – polegajà na wyra˝aniu w∏asnych prze˝yç, uczuç w konkret-nej dzia∏alnoÊci, a tak˝e w twórczoÊci plastycznej, s∏ownej, muzycznej, konstrukcyj-nej. Chodzi tu na przyk∏ad o czynny udzia∏ dzieci w przedstawieniu przedszkolnym,prezentacj´ na wystawach okreÊlonych obiektów wykonanych samodzielnie przezdzieci, tworzenie albumów, map, krajobrazów swojej miejscowoÊci.
W grupie metod praktycznych znajdujà si´:v metoda çwiczeƒ utrwalajàcych – ma na celu pobudzanie dzieci do powtarza-
nia czynnoÊci wczeÊniej poznanych i doÊwiadczonych, które majà doprowadziçdo przyzwyczajeƒ i nawyków oraz ukszta∏towania ró˝norodnych umiej´tnoÊci;
v metoda çwiczeƒ terenowych i technicznych;v prace hodowlane w przedszkolu i w domu;
55
28 J.H. Helm, L.G. Katz, Mali badacze. Metoda projektu w edukacji elementarnej, Wydawnictwo CODN,
Warszawa 2003, s. 23.29 Tam˝e.
v prace spo∏ecznie u˝yteczne na rzecz Êrodowiska i przedszkola (porzàdkowanieterenu wokó∏ budynku przedszkolnego);
v udzia∏ dzieci w ró˝nych akcjach (sadzenie drzew na terenie przedszkola, do-karmianie zwierzàt zimà) oraz w uroczystoÊciach;
v metoda stawiania zadaƒ – ma na celu pobudziç aktywnoÊç psychoruchowàdzieci. Zadania mogà polegaç na organizowaniu sytuacji stawiajàcych dzieci przedkoniecznoÊcià samodzielnego poszukiwania rozwiàzania problemu w dzia∏aniu.
Poniewa˝ w tej samej grupie wiekowej dzieci wykazujà zró˝nicowane umiej´t-noÊci, potrzeby, zainteresowania i uzdolnienia, dlatego te˝ konieczne jest re-spektowanie ró˝nic indywidualnych mi´dzy wychowankami. JesteÊmy zdania,podobnie jak Krystyna Cha∏as, ˝e podstawowym warunkiem budzenia zainte-resowaƒ jest stwarzanie sytuacji, które pociàgajà dziecko swà problematyczno-Êcià, oryginalnoÊcià, aktualnoÊcià, konfliktem, stàd potrzeba, by nauczyciel stwa-rza∏ podopiecznym sytuacje problemowe – zadania poznawcze do rozwiàzania,udziela∏ wskazówek i wzmacnia∏ efekty pracy dzieci poprzez aprobat´. Takiemo˝liwoÊci daje metoda projektów, która w literaturze psychopedagogicznej(John Alford Stevenson28) jest ceniona ze wzgl´du na swà skutecznoÊç. Metodaprojektów pozwala wychowankom na czynny udzia∏ w procesie nabywania nowejwiedzy, zwraca uwag´ na podmiotowoÊç dziecka, pozwala mu na samodzielnekonstruowanie wiedzy i s∏u˝y nabywaniu przez nie umiej´tnoÊci w zakresie: czy-tania, pisania, s∏uchania, mówienia, twórczego myÊlenia, planowania i organizacjipracy, zbierania informacji, zadawania pytaƒ, wspó∏pracy w grupie, rozwiàzy-wania problemów, samodzielnoÊci, komunikowania si´, oceniania i prezentacjiw∏asnej pracy.
Metoda projektów jest „sposobem wspierania aktywnego, zaanga˝owanegoi celowego uczenia si´ oraz rozwoju intelektualnego dziecka”29. Projekt odznaczasi´ pog∏´bionym badaniem danego tematu o du˝ej wartoÊci poznawczej. PunktemwyjÊcia projektu powinna byç sytuacja problemowa, wzbudzajàca zaintereso-wanie dzieci. Zaletà tej metody jest wiàzanie dzia∏alnoÊci praktycznej z pracà
56
umys∏owà. Poznawanie dokonuje si´ w wyniku badania otaczajàcej rzeczywisto-Êci. Realizacja projektu przebiega w trzech etapach: etap I – poczàtek projektu,etap II – jego realizacja, etap III – zakoƒczenie projektu.
v W pierwszym etapie projektu nast´puje wybór tematu – pojawia si´ on jako efekt zainteresowaƒ dzieci lub wynika z inicjatywy nauczyciela (czy te˝ jegoprogramu pracy). W grupie ma∏ych dzieci wi´ksze szanse powodzenia ma pro-jekt, którego temat nie jest abstrakcyjny, lecz konkretny, oparty na bezpoÊrednimdoÊwiadczeniu, z wykorzystaniem autentycznych obiektów, co stwarza ma∏ymbadaczom okazj´ pos∏u˝enia si´ nimi. Projekty majà wi´ksze szanse dostarczyçdzieciom wiedzy i wzbogaciç ich umiej´tnoÊci, jeÊli dotyczà tematów zwiàza-nych z istotnymi uwarunkowaniami wyst´pujàcymi w ich Êrodowisku.
Po wyborze tematu nauczyciel przygotowuje w∏asny plan dzia∏ania w formiesiatki wst´pnej, dokonujàc jednoczeÊnie oceny, czy temat jest zgodny z progra-mem wychowania przedszkolnego. Siatka jest rodzajem graficznego przedsta-wienia powiàzaƒ pomi´dzy propozycjami czy pytaniami dzieci, które nauczycielzapisuje (co dodatkowo wspomaga zainteresowanie dzieci czytaniem i pisaniem).Dzieci wysuwajà propozycje, nauczyciel zapisuje ich pomys∏y, pytania, kierujeaktywnoÊcià dzieci w celu ustalenia strategii umo˝liwiajàcej znalezienie odpowie-dzi na postawione pytania. Na tym etapie wyst´puje planowanie: jakie Êrodki sà potrzebne do znalezienia odpowiedzi na problemy badawcze, jakich eksper-tów mo˝na zaprosiç do wspó∏pracy, czy i jak w∏àczyç rodziców do wspó∏pracyz grupà, w jaki sposób dzieci zaprezentujà to, czego si´ nauczy∏y. Rozrysowaniesiatki wst´pnej pomaga nauczycielowi przewidzieç mo˝liwe kierunki rozwoju tema-tu i przygotowaç si´ do ewentualnych pytaƒ dzieci, zastanowiç si´ nad sposobamizintegrowania i zastosowania wiedzy i umiej´tnoÊci oraz przygotowaç potrzebnemateria∏y, które wzbogacà zaj´cia.
v W drugim etapie nast´puje wnikliwe zg∏´bienie tematu przez ma∏ych badaczy, próba znalezienia odpowiedzi na postawione pytania oraz formu∏owanienowych, bardziej z∏o˝onych pytaƒ. Wzbogacenie listy pytaƒ ma na celu zach´-cenie dzieci do g∏´bszego przemyÊlenia tematu. W tej fazie projektu warto w∏à-czyç do wspó∏pracy rodziców, którzy mogà pomóc np. w gromadzeniu mate-ria∏ów potrzebnych w realizacji tematu. W fazie realizacji projektu niezwykleistotne jest przygotowanie planu aktywnoÊci badawczej; tu nauczyciel dokonujestarannej analizy miejsc, w których mog∏yby si´ odbywaç zaj´cia w terenie.
57
Wa˝nym elementem jest staranna analiza miejsc zaj´ç terenowych pod kàtem:bezpieczeƒstwa, aktywnoÊci badawczej dzieci, udzia∏u ekspertów (pracowni-ków), pomocy dydaktycznych. Dzieci na tym etapie projektu majà mo˝liwoÊçwykorzystania oraz dalszego doskonalenia ró˝norodnych umiej´tnoÊci. Do naj-wa˝niejszych nale˝à: umiej´tnoÊç zadawania pytaƒ osobom doros∏ym, umiej´tnoÊçobserwowania, umiej´tnoÊci zwiàzane ze sporzàdzaniem szkiców i rysunków z obserwacji, fotografowanie, umiej´tnoÊç obserwowania innych osób przy pracy,np. garncarza lub rzeêbiarza. Najwa˝niejszà cz´Êcià drugiego etapu jest aktyw-noÊç badawcza dzieci, na którà sk∏adajà si´: wyprawy w teren, rozmowy z eks-pertami, bezpoÊrednie poznawanie przedmiotów oraz korzystanie z ró˝nychmateria∏ów êród∏owych. Wówczas, gdy mo˝liwe sà takie zaj´cia w terenie, ka˝dez dzieci dostaje okreÊlone zadania (stawianie pytaƒ, wykonanie rysunków, foto-grafii, gromadzenie materia∏ów).
v W etapie trzecim dzieci muszà ustaliç, jakimi nowo nabytymi informacjamichcà si´ podzieliç z innymi, w jaki sposób to zrobià, oraz wykonaç to, co posta-nowi∏y. Nauczyciel powinien przeprowadziç z dzieçmi dyskusj´ podsumowujàcà,dokonaç analizy wykonanego projektu i oceniç stopieƒ realizacji zak∏adanychcelów.
Udokumentowanie realizowanych w ramach projektu zadaƒ mo˝na przygo-towaç w postaci tabeli (patrz za∏àcznik na s. 68).
58
30 M. Karwowska-Struczyk, W. Hajnicz, Obserwacja w poznawaniu dziecka, WSiP, Warszawa 1998, s. 8.31 Tam˝e.
5. Metody diagnozy osiàgni´ç rozwojowych dziecka
Placówki przedszkolne, jako instytucje wspierajàce rozwój dziecka, wÊród wieluwa˝nych funkcji pe∏nià równie˝ funkcj´ diagnostyczno-prognostycznà. Oznaczato, ˝e nauczyciele sà zobligowani do ciàg∏ego, systematycznego poznawania roz-wijajàcego si´ dziecka, do okreÊlania zmian rozwojowych, przewidywania ichjakoÊci, w∏àcznie z prognozà szkolnà.
Dziecko b´dàce w wieku przedszkolnym przekazuje wiedz´ o sobie za pomo-cà w∏asnego dzia∏ania, poprzez aktywnoÊç sensorycznà i motorycznà, dlatego te˝podstawowà metodà diagnostycznà w programie Entliczek, pentliczek. Ku dzieckujest obserwacja.
Obserwacja (∏ac. obserwatio – uwa˝ne przyglàdanie si´ czemuÊ, skupienie naczymÊ uwagi) – to metoda, której istotnà cechà jest nieingerowanie w tok ba-danych zjawisk, a ograniczanie si´ do rejestrowania ich naturalnego przebiegu.Priorytetem takiej diagnozy jest obserwacja dziecka nie po to, aby je oceniaç,ale po to, aby je poznaç30.
Uznajemy, ˝e diagnoza powinna okreÊlaç kierunek pracy z wychowankiem,wyznaczaç konkretne strategie oddzia∏ywaƒ pedagogicznych wraz z wykazemdzia∏aƒ dla ka˝dego dziecka o konkretnym profilu zdolnoÊci, nie powinna nato-miast mieç charakteru etykietowania (np.: dziecko jest niegrzeczne, z∏oÊliwe,nadpobudliwe). Dlatego te˝ obserwacja, jako metoda nauczycielskiej diagnozy,ma w procesie edukacyjnym charakter sytuacyjny, pozwala na zaobserwowaniezwiàzku mi´dzy sytuacjà a zachowaniem dziecka. Nauczyciel w sposób zamie-rzony postrzega zachowania dziecka w za∏o˝onym przez niego uk∏adzie bodê-ców sytuacyjnych, sprzyjajàcych ujawnianiu si´ zachowaƒ po˝àdanych31.
Proponujemy obserwowaç dziecko w trakcie jego zabaw indywidualnych i z innymi dzieçmi, w trakcie podejmowanych zadaƒ o ró˝nym stopniu trudnoÊcii sposobie wykonania, w trakcie szerszych interakcji spo∏ecznych. Istotne dla tej
59
32 D. Waloszek, Nauczyciel i dziecko. Organizacja warunków wychowania, ODN, Zielona Góra 1998, s. 60.
dzia∏alnoÊci b´dzie wi´c dokumentowanie aktywnoÊci i efektów dzia∏aƒ dzieci,co z kolei u∏atwi nauczycielowi okreÊlenie preferencji wychowanka, rodzaju i zakresu jego potrzeb, zaciekawieƒ, zainteresowaƒ, zdolnoÊci, zdobytych umie-j´tnoÊci, sprawnoÊci i nawyków.
Aby nauczyciel móg∏ przeprowadziç rzetelnà obserwacj´, musi wiedzieç, cochce obserwowaç: jakie cechy osobowoÊciowe, w∏aÊciwoÊci psychiczne, w jakichzachowaniach i sytuacjach si´ one przejawiajà, jak d∏ugo i jak cz´sto. Koniecznejest równie˝ okreÊlenie wskaêników obserwacji, czyli pewnych cech, zdarzeƒlub zjawisk, na podstawie których mo˝na wnioskowaç, ˝e zachodzi dane zjawiskolub wyst´puje pewna cecha.
Równie wa˝na, jak rzetelne okreÊlenie wskaêników, jest autoobserwacja,czyli krytyczne, ale jednoczeÊnie twórcze spojrzenie na w∏asnà prac´, refleksjanad zwiàzkiem pomi´dzy zachowaniem nauczyciela a zachowaniem dziecka.
Proponowana przez nas diagnoza z za∏o˝enia i w praktyce powinna mieçokreÊlony charakter – winna byç:
v pozytywna, nastawiona na to, co dziecko umie, chce, mo˝e;v funkcjonalna, dokonywana w dzia∏aniu dziecka z dzieckiem, w ró˝nych
sytuacjach;v wspierajàca, a nie klasyfikujàca czy selekcjonujàca dzieci, opisujàca fakty, a nie
b´dàca sumà opinii i ocen32.
Proponujemy, by w celu przeprowadzenia diagnozy nauczyciele pracujàcy z pro-gramem Ku dziecku. skorzystali z opracowanego przez nas narz´dzia badawczego,jakim jest Kwestionariusz zdolnoÊci i osiàgni´ç dziecka. Ten sam kwestionariusz mo˝e byç przedstawiony rodzicom, pozwoli to uzyskaç informacje o dziecku zdodatkowego êród∏a.
Wype∏nianie kwestionariusza powinno byç poprzedzone planowà obserwa-cjà dziecka, po∏àczonà z monitorowaniem i dokumentowaniem (fotografie, nagrania, analiza wytworów itp.) wskaêników, Êwiadczàcych o zaistnieniu pewnejcechy u dziecka. Proponujemy, by notowaç (mi´dzy innymi w kwestionariuszu)wnioski dotyczàce osiàgni´ç i zdolnoÊci dziecka dwa razy w przeciàgu roku.
60
33 H. Skibiƒska, Praca korekcyjno-kompensacyjna z dzieçmi z trudnoÊciami w czytaniu i pisaniu, Wyd. Akademii
Bydgoskiej, Bydgoszcz 2001, s. 53–54.34 G. Krasowicz, Podr´cznik do Zetotestu, Graner, Lublin 1996.35 H. Skibiƒska, Praca korekcyjno-kompensacyjna z dzieçmi…, poz. cyt., s. 19.36 J. Tomczak, R. Zi´tara, Kwestionariusz diagnozy i narz´dzia badawcze w terapii pedagogicznej, Oficyna
Wydawnicza Impuls, Kraków 2005, s. 32–34.37 Tam˝e, s. 103–104.38 J. Rembowski, Badania nad przystosowaniem dzieci do szko∏y za pomocà kwestionariusza CBI, „Kwartalnik
Pedagogiczny” 1972, nr 2.39 M. Jàder, Krok w kierunku kreatywnoÊci. Program stymulowania twórczoÊci na etapie edukacji przedszkolnej
i wczesnoszkolnej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005.
Dodatkowo, jeÊli nauczyciel chce dog∏´bniej poznaç dziecko i zaplanowaçprac´ wspierajàcà, mo˝e skorzystaç z innych, opracowanych przez nas narz´dzibadawczych (patrz: Za∏àczniki na koƒcu Programu). Sà to:1. Kwestionariusz zdolnoÊci i osiàgni´ç dziecka w wieku przedszkolnym,2. Skala kompetencji emocjonalnych,3. Skala uzdolnieƒ twórczych, 4. Skala kompetencji matematycznych,5. Kwestionariusz rozmowy z dzieckiem do badania zainteresowaƒ przyrod-niczych.
Mo˝na te˝ si´gnàç do wystandaryzowanych testów dost´pnych w literaturze,takich jak:
v Próby eksperymentalne do oceny rozwoju analizy i syntezy wzrokowej Haliny Spionek33,
v Test do badania s∏uchowej pami´ci fonologicznej Gra˝yny Krasowicz-Kupis34,v Test odtwarzania struktur rytmicznych Miry Stambak35,v Badanie s∏uchu fonematycznego36,v Test Oziereckiego37 (sprawnoÊç psychomotoryczna),v Kwestionariusz do badania zachowania si´ dziecka w przedszkolu i szkole
(Classroom Behaviour Inventory – CBI, Earl Shaefer i May Aaronson)38,v Test Kate Franck39 (oryginalnoÊç myÊlenia i wyobraêni).
Zaleca si´, by w toku diagnozy wykorzystywaç Êrodki audiowizualne. Nagry-waç za pomocà kamery lub dyktafonu wypowiedzi i wskaêniki obserwowanych
61
zachowaƒ dziecka oraz w miar´ mo˝liwoÊci je fotografowaç. Pozwoli to na rze-telne przeprowadzenie analizy jakoÊciowej zebranego materia∏u badawczego. Rejestrowanie wypowiedzi na noÊnikach elektronicznych ma wiele zalet, przedewszystkim mogà byç one przez nauczyciela wielokrotnie odtwarzane. W anali-zie jakoÊciowej wa˝ne sà wypowiedzi werbalne i niewerbalne, dzi´ki którymnauczyciel, oprócz wiedzy, mo˝e identyfikowaç towarzyszàce dzieciom uczu-cia i emocje. Zachowania niewerbalne to: mimika, kontakt wzrokowy, gesty, pozycja cia∏a, zachowanie przestrzenne, barwa i ton g∏osu. Wypowiedzi werbalnepozwalajà okreÊliç treÊç wypowiedzi i stopieƒ p∏ynnoÊci mowy. W przeprowadza-niu diagnozy mo˝liwoÊci i osiàgni´ç dzieci nale˝y pami´taç, ˝e wypowiedzi dziecinie mogà byç oceniane w kategoriach: odpowiedê dobra lub z∏a.
62
6. Ewaluacja programu
W procesie ewaluacji niezwykle istotne jest to, ˝e nauczyciel dokumentuje rozwójdziecka oraz przejawy jego osiàgni´ç i standardów rozwojowych. Przy pomocyrodziców i samych dzieci gromadzi i klasyfikuje ró˝ne wytwory ich aktywnoÊci,umieszczajàc je w segregatorze, który nosi nazw´ Ksià˝ka Przedszkolaka. Miesz-czà si´ w niej fotografie, prace plastyczne dzieci oraz nagrania z zabaw swobod-nych i kierowanych, Êwiàt i uroczystoÊci przedszkolnych, urodzin dzieci cele-browanych w przedszkolu, przeglàdów teatralnych, muzycznych, przedstawieƒ,wycieczek itp. W typowej Ksià˝ce Przedszkolaka znajdà si´ wytwory aktywnoÊci:
v werbalnej – opowiadania, wiersze, fragmenty przedstawieƒ, dialogi i monologi(w postaci nagraƒ),
v wokalnej – nagrania piosenek Êpiewanych przez dziecko, v niewerbalnej – fotografie twarzy i ca∏ej postaci dziecka, karty pracy,v ruchowej – fotografie robione dzieciom podczas wykonywania zadaƒ, v plastycznej – wytwory plastyczne dziecka, odciski d∏oni i stóp dziecka w masie
solnej.
Ksià˝ka Przedszkolaka powinna zaczynaç si´ od ogólnych informacji o dziecku:imi´ i nazwisko, data urodzenia, adres, waga i wzrost (zaleca si´, ˝eby dzieci by∏y mierzone i wa˝one raz w miesiàcu, a wyniki pomiarów by∏y zaznaczane na „wstà˝ce wzrostu”), ulubione potrawy, zabawy i zainteresowania, zdj´ciaprzyjació∏, kolegów, rodziców i rodzeƒstwa. Ksià˝ka powinna byç prowadzonasystematycznie od pierwszych dni pobytu dziecka w placówce przedszkolnej,a oddawana rodzicom pod koniec edukacji przedszkolnej. ZawartoÊç Ksià˝kiPrzedszkolaka stanowi podstaw´ oceny gotowoÊci szkolnej wychowanka.
PodkreÊlamy, ˝e podstawowà metodà oceny rozwoju dziecka jest obserwacja,prowadzona przez nauczyciela na bie˝àco, która pozwala mu na dokonanie oceny in-dywidualnego rozwoju dziecka, po to, by poznaç jego zdolnoÊci i zainteresowania,opracowaç indywidualny program wspomagania rozwoju zdolnoÊci danego dziecka.
63
Ksià˝ka Przedszkolaka „idzie wraz z dzieckiem” i mo˝e byç doskona∏à oka-zjà do nawiàzywania i budowania autentycznych relacji i pozytywnej interakcjipomi´dzy nauczycielem a dzieçmi na kolejnym szczeblu edukacji, jakim jest szko∏apodstawowa.
64
OÊrodek muzycznyS∏uchanie dêwi´ków „wytworzonych” samodzielnie na instrumentach sprawia dzieciom szczególnà satysfakcj´ i ogromnà frajd´
OÊrodek budowniczo--malarskiDzieci uwielbiajà zostawiaçÊlady swojej twórczoÊci.Malujàc, rysujàc, wyklejajàc,budujàc..., konstruujà w swoich umys∏ach obrazotaczajàcego Êwiata
65
OÊrodek religijnyDzieci ch´tnie s∏uchajà opowieÊci biblijnych i rozmawiajà na temat prze˝yç biblijnych bohaterów
OÊrodek odpoczynku, marzeƒ i relaksacjiPo chwilach wzmo˝onej aktywnoÊci potrzebne sà chwilewyciszenia
Naz
wa
proj
ektu
Odn
iesi
enie
do t
reÊc
i
prog
ram
owyc
h
Szcz
egó∏
owe
cele
Czy
nnoÊ
ci
pode
jmow
ane
prze
z dz
ieci
w z
wià
zku
z w
ybra
nym
tem
atem
Form
y
orga
niza
cyjn
e
(pra
ca
indy
wid
ualn
a,
zesp
o∏ow
a,
grup
owa)
Potr
zebn
e
mat
eria
∏y/
sprz
´t
Uzy
skan
e
wyn
iki
Ewal
uacj
a
proj
ektu
/
refle
ksje
nauc
zyci
ela
i inn
ych
osób
7. Z
a∏àc
znik
i
7.1.
Pla
now
anie
pra
cy m
etod
à pr
ojek
tów
66
7.2.
Kw
esti
onar
iusz
zdo
lnoÊ
ci i
osià
gni´
ç dz
ieck
a w
wie
ku p
rzed
szko
lnym
Imi´
i na
zwisk
o dz
ieck
a . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. .
Dat
a ur
odze
nia
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. .
Dat
a w
ype∏
nian
ia k
wes
tiona
riusz
a . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
1.
2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
L.p.
Lubi
prz
ebyw
aç w
prz
edsz
kolu
Inte
resu
je s
i´ p
rzyr
odà
Sam
odzi
elni
e pi
el´g
nuje
roÊ
liny
Ch´
tnie
ucz
estn
iczy
w p
raca
ch z
wià
zany
ch z
upr
awà
roÊli
n
i hod
owlà
zw
ierz
àt
Zna
wie
le g
atun
ków
zw
ierz
àt i
pyta
o n
owe
Pam
i´ta
o d
okar
mia
niu
zwie
rzàt
zim
à
Ch´
tnie
ucz
estn
iczy
w a
kcja
ch: S
przà
tani
e Êw
iata
, Âw
i´to
Zie
mi
Lubi
odw
iedz
aç z
oo
Ch´
tnie
odw
iedz
a m
uzea
prz
yrod
nicz
e
¸atw
o za
pam
i´tu
je n
azw
y no
wyc
h ga
tunk
ów r
oÊlin
i zw
ierz
àt
Ch´
tnie
ogl
àda
prog
ram
y pr
zyro
dnic
ze
Ch´
tnie
pro
wad
zi o
bser
wac
je p
rzyr
odni
cze
Zbi
era
roÊli
ny i
pyta
o ic
h na
zwy
Zad
aje
pyta
nia
doty
czàc
e zj
awisk
zac
hodz
àcyc
h w
prz
yrod
zie
Ch´
tnie
pos
∏ugu
je s
i´ n
arz´
dzia
mi b
adaw
czym
i
Kole
kcjo
nuje
, zbi
era
okaz
y pr
zyro
dnic
ze
Oka
zuje
nie
ch´ç
wob
ec n
iekt
óryc
h zw
ierz
àt (r
opuc
ha, p
ajàk
, Êlim
ak)
W ja
kim
sto
pniu
dzi
ecko
prz
ejaw
ia p
odan
e ce
chy
Zde
cydo
wan
ie
tak
Rac
zej t
akTr
udno
pow
iedz
ieç
Cza
sam
iN
ie
67
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
L.p.
Lubi
wyc
iecz
ki k
rajo
znaw
cze
i spa
cery
Zad
aje
pyta
nia
zwià
zane
z e
kolo
già
Ch´
tnie
pom
aga
przy
pra
cach
na
dzia
∏ce
Ch´
tnie
prz
elic
za r
ó˝ne
prz
edm
ioty
i us
tala
wyn
ik
Rozw
iàzu
je i
uk∏a
da z
agad
ki
Ch´
tnie
roz
wià
zuje
zad
ania
mat
emat
yczn
e
Lubi
pra
c´ n
a ko
mpu
terz
e
Pyta
, w ja
ki s
posó
b dz
ia∏a
jà r
ó˝ne
urz
àdze
nia
tech
nicz
ne
Lubi
gry
str
ateg
iczn
e, lo
gicz
ne o
raz
∏am
ig∏ó
wki
Inte
resu
je s
i´ g
ram
i sto
likow
ymi
Odc
zytu
je g
odzi
ny n
a ze
garz
e
Inte
resu
je s
i´ w
ykon
ywan
iem
pom
iaró
w
¸atw
o za
pam
i´tu
je r
ó˝ne
num
ery
i lic
zby
Lubi
zab
awy
w w
odzi
e
Jest
nad
ruch
liwe
Lubi
zaj
´cia
spo
rtow
e
¸atw
o si´
ucz
y no
wyc
h gi
er s
port
owyc
h
Lubi
bie
gaç
Rzuc
a pi
∏kà
do c
elu
Jest
inic
jato
rem
gie
r i z
abaw
ruc
how
ych
Ch´
tnie
kor
zyst
a ze
spr
z´tu
spo
rtow
ego
Ucz
´szc
za n
a do
datk
owe
zaj´
cia
ruch
owe
Jest
zai
nter
esow
ane
taƒc
em
W ja
kim
sto
pniu
dzi
ecko
prz
ejaw
ia p
odan
e ce
chy
Zde
cydo
wan
ie
tak
Rac
zej t
akTr
udno
pow
iedz
ieç
Cza
sam
iN
ie
68
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
Jest
eks
pres
yjne
w z
abaw
ach
ruch
owyc
h
W c
zasie
roz
mow
y u˝
ywa
mow
y ci
a∏a
(mim
iki i
ges
tów
)
Jest
nie
spok
ojne
, gdy
mus
i prz
ebyw
aç d
∏u˝s
zy c
zas w
jedn
ym m
iejsc
u
Lubi
s∏u
chaç
muz
yki
Ch´
tnie
Êpi
ewa
i nuc
i
Lubi
zab
awy
ruch
owe
ze Ê
piew
em
Jest
zai
nter
esow
ane
grà
na in
stru
men
cie
Dos
trze
ga i
nazy
wa
zjaw
iska
akus
tycz
ne w
prz
yrod
zie
i oto
czen
iu
Szyb
ko z
apam
i´tu
je m
elod
i´
Âpie
wa
czys
to
Ma
pocz
ucie
ryt
mu
Dos
trze
ga z
mia
ny r
ytm
u w
mel
odii
Popr
awni
e od
twar
za r
ytm
Odr
ó˝ni
a dê
wi´
ki w
ysok
ie o
d ni
skic
h
Um
ie r
ozpo
znaç
nie
w∏a
Êciw
ie z
agra
ne m
elod
ie lu
b ni
ew∏a
Êciw
ie
zaÊp
iew
ane
frag
men
ty z
nany
ch m
u pi
osen
ek
Rozp
ozna
je i
nazy
wa
inst
rum
enty
muz
yczn
e
Ch´
tnie
ucz
estn
iczy
w p
rzed
staw
ieni
ach
muz
yczn
ych
Jest
ory
gina
lne
w e
kspr
esji
muz
yczn
o-ru
chow
ej
Lubi
rys
owaç
Cz´
sto
rysu
je i
twor
zy n
owat
orsk
ie p
race
Inte
resu
jà je
ró˝
ne fo
rmy
plas
tycz
ne
Korz
ysta
z r
ó˝ny
ch t
echn
ik p
last
yczn
ych
Ch´
tnie
wyk
onuj
e pr
ace
plas
tycz
ne
Sam
odzi
elni
e si´
ga p
o m
ater
ia∏y
pla
styc
zne
69
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
L.p.
Zac
how
uje
popr
awnà
kom
pozy
cj´
rysu
nku
Dok
∏adn
ie o
dtw
arza
szc
zegó
∏y w
rys
unka
ch
W je
go p
raca
ch w
yst´
puje
ade
kwat
ny n
acisk
r´k
i (ni
e za
siln
y,
nie
za s
∏aby
)
Twor
zy w
ielo
barw
ne r
ysun
ki
Do
prac
wpr
owad
za e
lem
enty
dek
orac
yjne
W p
raca
ch w
yra˝
a em
ocje
Wyk
orzy
stuj
e pe
rspe
ktyw
´ (w
pra
cach
jest
g∏´
bia,
per
spek
tyw
a,
wie
lopl
anow
oÊç)
Twor
zy p
race
abs
trak
cyjn
e
Zac
how
uje
prop
orcj
e
Prze
wa˝
nie
wyp
e∏ni
a ca
∏à p
rzes
trze
ƒ ka
rtki
Ch´
tnie
wyk
onuj
e pr
ace
prze
strz
enne
(org
iam
i, br
y∏y
z m
asy
soln
ej, g
liny
lub
cias
tolin
y)
Lubi
pro
jekt
owaç
now
e ja
koÊc
i (np
. w r
ysun
kach
)
Inte
resu
je s
i´ c
zyta
niem
Czy
ta s
amod
ziel
nie
Szyb
ko u
czy
si´ n
owyc
h s∏
ów
Pos∏
uguj
e si´
bog
atym
s∏o
wni
ctw
em
Lubi
opo
wia
daç
ró˝n
e hi
stor
ie
Lubi
fant
azjo
waç
Ch´
tnie
s∏u
cha
opow
iada
ƒ in
nych
osó
b
Bard
ziej
lubi
roz
maw
iaç
z do
ros∏
ymi n
i˝ z
dzi
eçm
i
W ja
kim
sto
pniu
dzi
ecko
prz
ejaw
ia p
odan
e ce
chy
Zde
cydo
wan
ie
tak
Rac
zej t
akTr
udno
pow
iedz
ieç
Cza
sam
iN
ie
70
85.
86.
87.
88.
89.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
96.
97.
98.
99.
100.
101.
102.
103.
104.
105.
106.
107.
Ma
dobr
à pa
mi´
ç do
naz
w (i
mio
n, m
iejsc
, osó
b, d
at)
Zw
raca
uw
ag´
na t
o, ˝
e kt
oÊ m
ówi n
iepo
praw
nie
pod
wzg
l´de
m g
ram
atyc
znym
¸atw
o za
pam
i´tu
je p
iose
nki i
s∏o
wa
z j´
zyka
obc
ego
Inte
resu
je s
i´ p
ismem
Pos∏
uguj
e si´
edy
tore
m t
ekst
u
Jest
zai
nter
esow
ane
krzy
˝ów
kam
i i z
adan
iam
i ang
a˝uj
àcym
i
sfer
´ j´
zyko
wà
Twor
zy o
pow
iada
nia
i wie
rszy
ki
Twor
zy r
ymy
Lubi
tow
arzy
stw
o dz
ieci
Ma
swoj
e pa
sje, o
któ
rych
ch´
tnie
si´
wyp
owia
da
Potr
zebu
je c
iche
go, s
poko
jneg
o m
iejsc
a po
to,
by
sam
odzi
elni
e
prac
owaç
Ma
pogo
dne
uspo
sobi
enie
Nie
jest
zai
nter
esow
ane
tow
arzy
stw
em in
nych
dzi
eçm
i
Ch´
tnie
naw
iàzu
je k
onta
kty
z ró
wie
Ênik
ami
¸atw
o ak
limat
yzuj
e si´
w n
owym
Êro
dow
isku
Ma
zdol
noÊc
i roz
pozn
awan
ia s
woi
ch m
ocny
ch i
s∏ab
ych
stro
n
Upa
rcie
dà˝
y do
cel
u, k
tóry
sob
ie p
osta
wi∏o
Naz
ywa
swoj
e em
ocje
i em
ocje
inny
ch lu
dzi
Reag
uje
prze
sadn
ie z
acho
wan
iam
i obr
onny
mi n
a sy
tuac
je s
tres
owe
Ch´
tnie
pom
aga
inny
m
Ch´
tnie
dzi
eli s
i´ z
abaw
kam
i lub
s∏o
dycz
ami
Wyk
azuj
e za
chow
ania
em
paty
czne
Z ∏a
twoÊ
cià
naw
iàzu
je k
onta
kty
z ni
ezna
jom
ymi
71
108.
109.
110.
111.
112.
113.
114.
115.
116.
117.
118.
119.
120.
121.
122.
123.
124.
125.
L.p.
Jest
cie
rpliw
e
Lubi
prz
ewod
ziç
grup
ie
Szan
uje
pogl
àdy
inny
ch
Ma
kole
gów
i pr
zyja
ció∏
Ma
du˝à
wie
dz´
o sw
oich
kol
egac
h
Ch´
tnie
zap
rasz
a in
nych
do
zaba
wy
Odc
zytu
je e
moc
je in
nych
osó
b na
pod
staw
ie w
yraz
u tw
arzy
, ocz
u,
tonu
g∏o
su, g
estó
w
Jest
zap
rasz
any
prze
z in
nych
do
zaba
wy
Wol
ny c
zas
sp´d
za z
rów
ieÊn
ikam
i
Potr
afi z
rezy
gnow
aç z
cze
goÊ
na r
zecz
inny
ch
Jest
sam
odzi
elne
i za
radn
e
Lubi
por
zàde
k, d
ba o
sw
oje
rzec
zy
Ch´
tnie
maj
ster
kuje
Zad
aje
pyta
nia
o ch
arak
terz
e eg
zyst
encj
alny
m (n
p. n
a te
mat
˝yc
ia
i Êm
ierc
i, an
io∏ó
w, p
rzek
azów
bib
lijny
ch)
Jest
zai
nter
esow
ane
tem
atyk
à re
ligijn
à (n
p. c
h´tn
ie o
glàd
a
prog
ram
y o
tem
atyc
e re
ligijn
ej)
Orie
ntuj
e si´
, ˝e
istni
ejà
ró˝n
e w
yzna
nia
Pode
jmuj
e za
baw
y te
mat
yczn
e o
char
akte
rze
relig
ijnym
(np.
zaba
wa
w k
oÊci
ó∏)
Gro
mad
zi p
rzed
mio
ty o
cha
rakt
erze
rel
igijn
ym (n
p. a
nio∏
ki, o
braz
ki)
W ja
kim
sto
pniu
dzi
ecko
prz
ejaw
ia p
odan
e ce
chy
Zde
cydo
wan
ie
tak
Rac
zej t
akTr
udno
pow
iedz
ieç
Cza
sam
iN
ie
72
Zna
jom
oÊç
w∏a
snyc
h em
ocji
Pos∏
uguj
e si´
okr
eÊle
niam
i dot
yczà
cym
i w∏a
snyc
h st
anów
em
ocjo
naln
ych
(np.
jest
em z
∏y, j
est
mi s
mut
no, c
iesz
´ si´
)
Wyr
a˝a
mim
ikà
swoj
e st
any
emoc
jona
lne
(np.
zad
owol
enie
, z∏o
Êç)
Wyr
a˝a
za p
omoc
à m
imik
i i g
estó
w s
woj
e pr
ze˝y
cia
Kie
row
anie
em
ocja
mi
Reag
uje
gnie
wem
(obr
a˝a
si´, o
dwra
ca, o
dcho
dzi)
¸atw
o w
ybuc
ha z
∏oÊc
ià, p
∏acz
em
Prze
jaw
ia z
acho
wan
ia a
gres
ywne
(np.
bije
inny
ch, a
taku
je s
∏ow
em)
Szyb
ko k
ontr
oluj
e sw
oje
zach
owan
ia w
prz
edsz
kolu
(np.
Êm
iech
, okr
zyki
)
Oka
zuje
rad
oÊç
z os
iàgn
i´te
go w
ynik
u
Wsz
czyn
a aw
antu
ry i
k∏ót
nie
Prze
jaw
ia c
echy
b´d
àce
wsk
aêni
kam
i uru
cham
iani
a m
echa
nizm
ów o
bron
nych
(zbo
la∏a
min
a, b
óle
brzu
cha)
¸atw
o i s
zybk
o ok
azuj
e uc
zuci
a w
obec
nau
czyc
iela
i in
nych
dor
os∏y
ch
(nad
mie
rne
przy
tula
nie
si´, o
bejm
owan
ie)
Zdo
lnoÊ
ç m
otyw
owan
ia s
i´
Pow
strz
ymuj
e si´
od
p∏ac
zu w
chw
ilach
nie
pow
odze
nia
Potr
afi s
kupi
ç si´
na
zada
niu
ma∏
o at
rakc
yjny
m w
dan
ej c
hwili
,
aby
w k
onse
kwen
cji o
siàgn
àç b
ardz
iej s
zczy
tny
cel
W ja
kim
sto
pniu
pod
ane
ni˝e
j okr
eÊle
nia
odno
szà
si´
do d
ziec
ka?
Zde
cydo
wan
ie
tak
Rac
zej t
akTr
udno
pow
iedz
ieç
Cza
sam
iN
ie
7.3.
Ska
la k
ompe
tenc
ji em
ocjo
naln
ych
73
Roz
pozn
awan
ie e
moc
ji u
inny
ch
Potr
afi o
kreÊ
liç e
moc
je b
ohat
era
(lite
rack
iego
, szt
uki t
eatr
alne
j)
Dos
trze
ga k
rzyw
d´ in
nych
dzi
eci
Staj
e w
obr
onie
skr
zyw
dzon
ych
Kont
rolu
je z
acho
wan
ia in
nych
(np.
na
zaj´
ciac
h dy
dakt
yczn
ych:
cic
ho,
nie
krzy
cz, n
ie p
rzes
zkad
zaj,
uspo
kój s
i´)
Potr
afi z
a po
moc
à in
nych
form
eks
pres
ji (n
p. w
rys
unka
ch) p
rzed
staw
iç
np. s
trac
h, z
adow
olen
ie, r
adoÊ
ç, s
mut
ek
Naw
iàzy
wan
ie i
podt
rzym
ywan
ie z
wià
zków
z in
nym
i
Pom
aga
inny
m d
ziec
iom
Poci
esza
kol
eg´
(kol
e˝an
k´) w
tru
dnyc
h sy
tuac
jach
W k
onta
ktac
h z
inny
mi j
est
uprz
ejm
e (n
p. u
˝yw
a zw
rotó
w g
rzec
znoÊ
ciow
ych)
Wsp
ó∏od
czuw
a z
inny
mi
Rozp
ozna
je i
nazy
wa
stan
y em
ocjo
naln
e in
nych
W ja
kim
sto
pniu
pod
ane
ni˝e
j okr
eÊle
nia
odno
szà
si´
do d
ziec
ka?
Zde
cydo
wan
ie
tak
Rac
zej t
akTr
udno
pow
iedz
ieç
Cza
sam
iN
ie
74
Jest
pe∏
ne in
icja
tyw
y
Jest
prz
ywód
cà g
rupy
lub
zaba
w
Jest
dzi
ecki
em a
ktyw
nym
Ma
stan
owcz
e, z
decy
dow
ane,
odw
a˝ne
pog
làdy
Jest
wes
o∏e
i ma
˝ycz
liwe
pocz
ucie
hum
oru
Prze
jaw
ia s
ilnà
mot
ywac
j´ d
o pr
acy
(ulu
bion
ych
zaj´
ç, z
adaƒ
)
W t
ym, c
o je
inte
resu
je, j
est
dok∏
adne
, dà˝
y do
cel
u
Jest
nie
zale
˝ne
w m
yÊle
niu,
nie
zm
ieni
a zd
ania
pod
wp∏
ywem
inny
ch
Prze
jaw
ia c
echy
kry
tycz
nego
myÊ
leni
a i d
zia∏
ania
Prze
jaw
ia w
iele
zai
nter
esow
aƒ
Jest
dzi
ecki
em w
italn
ym i
entu
zjas
tycz
nym
Jest
dzi
ecki
em, k
tóre
dos
trze
ga i
ceni
est
etyk
´
Ma
typo
we
dla
p∏ci
(dzi
ewcz
´ce/
ch∏o
pi´c
e) z
aint
eres
owan
ia
Ma
boga
tà w
yobr
aêni
´
Wym
yÊla
wie
le r
ozw
iàza
ƒ te
go s
ameg
o pr
oble
mu
Pode
jmuj
e ry
zyko
, prz
ejaw
ia n
ieza
le˝n
oÊç,
wyr
a˝a
Êmia
∏o s
woj
e zd
anie
Jest
ory
gina
lne
w r
ó˝ny
ch fo
rmac
h w
ypow
iedz
i (us
tnyc
h, p
last
yczn
ych,
ruch
owyc
h), d
aje
niez
wyk
le r
zadk
ie lu
b by
stre
odp
owie
dzi,
jego
wyt
wor
y
odró
˝nia
jà s
i´
W ja
kim
sto
pniu
pod
ane
ni˝e
j okr
eÊle
nia
odno
szà
si´
do d
ziec
ka?
Zde
cydo
wan
ie
tak
Rac
zej t
akTr
udno
pow
iedz
ieç
Cza
sam
iN
ie
7.4.
Ska
la u
zdol
nieƒ
tw
órcz
ych
75
Rów
ieÊn
icy
zwra
cajà
si´
cz´
sto
do n
iego
w r
ó˝ny
ch s
praw
ach
(pom
ys∏y
,
wsk
azów
ki, d
ecyz
je)
Cec
huje
je s
zybk
ie t
empo
pro
cesó
w m
yÊlo
wyc
h
Nie
jest
zah
amow
ane
Ma
zain
tere
sow
ania
czy
teln
icze
Potr
afi s
i´ z
wró
ciç
o po
moc
do
doro
s∏yc
h i d
o dz
ieci
Um
ie w
spó∏
prac
owaç
z in
nym
i i p
rzej
awia
zdr
owà
ryw
aliz
acj´
Posia
da z
doln
oÊç
auto
prez
enta
cji
Dob
rze
si´ k
omun
ikuj
e z
inny
mi
W ja
kim
sto
pniu
pod
ane
ni˝e
j okr
eÊle
nia
odno
szà
si´
do d
ziec
ka?
Zde
cydo
wan
ie
tak
Rac
zej t
akTr
udno
pow
iedz
ieç
Cza
sam
iN
ie
76
Zna
naz
wy
cz´Ê
ci c
ia∏a
i po
s∏ug
uje
si´ n
imi
Potr
afi o
kreÊ
liç p
o∏o˝
enie
prz
edm
iotó
w w
prz
estr
zeni
(na,
pod
, za,
obo
k,
w Ê
rodk
u, w
y˝ej
, ni˝
ej, d
alek
o, b
lisko
)
Okr
eÊla
kie
runk
i (w
prz
ód, w
ty∏
, do
góry
, na
dó∏)
Okr
eÊla
kie
runk
i (w
pra
wo,
w le
wo)
Potr
afi o
kreÊ
liç p
o∏o˝
enie
prz
edm
iotó
w w
prz
estr
zeni
w o
dnie
sieni
u do
sie
bie
(na
praw
o, n
a le
wo,
nap
rzec
iw)
Zna
i od
ró˝n
ia fi
gury
geo
met
rycz
ne (k
o∏o,
kw
adra
t, pr
osto
kàt,
trój
kàt)
Rozp
ozna
je b
ry∏y
prz
estr
zenn
e (k
ula,
wal
ec, s
zeÊc
ian)
Zna
okr
eÊle
nia
doty
czàc
e cz
asu
(d∏u
go, d
∏u˝e
j, kr
ótko
, kró
cej)
i pos
∏ugu
je s
i´ n
imi
Zna
poj
´cia
: ran
o, p
o∏ud
nie,
wie
czór
, dzi
Ê, w
czor
aj, j
utro
, i p
os∏u
guje
si´
nim
i
Zna
naz
wy
pór
roku
Zna
naz
wy
dni t
ygod
nia
Zna
naz
wy
mie
si´cy
Dos
trze
ga i
kont
ynuu
je r
ytm
y
Prze
k∏ad
a se
kwen
cje
na in
ne r
epre
zent
acje
(wiz
ualn
à, d
êwi´
kow
à, r
ucho
wà)
Pos∏
uguj
e si´
okr
eÊle
niam
i zw
iàza
nym
i z p
oj´c
iem
mas
y (c
i´˝k
i, ci
´˝sz
y, t
aki
sam
, lek
ki, l
˝ejsz
y)
Dok
onuj
e cz
ynno
Êci m
anip
ulac
yjny
ch p
rzy
poró
wny
wan
iu m
asy
(dod
aç,
dosy
paç,
ods
ypaç
)
Dok
onuj
e cz
ynno
Êci m
anip
ulac
yjny
ch p
rzy
poró
wny
wan
iu o
bj´t
oÊci
(prz
elew
anie
, prz
esyp
ywan
ie)
W ja
kim
sto
pniu
pod
ane
ni˝e
j okr
eÊle
nia
odno
szà
si´
do d
ziec
ka?
Zde
cydo
wan
ie
tak
Rac
zej t
akTr
udno
pow
iedz
ieç
Cza
sam
iN
ie
7.5.
Ska
la k
ompe
tenc
ji m
atem
atyc
znyc
h
77
Kla
syfik
uje
i gru
puje
prz
edm
ioty
wed
∏ug
1, 2
cec
h ja
koÊc
iow
ych
Kla
syfik
uje
i gru
puje
prz
edm
ioty
wed
∏ug
3, 4
cec
h ja
koÊc
iow
ych
Rozu
mie
i w
ykon
uje
dzia
∏ani
a na
zbi
orac
h (c
zeÊç
wsp
ólna
, zaw
iera
nie
si´,
podz
ia∏ n
a po
dzbi
ory)
Poró
wnu
je li
czeb
noÊç
zbi
orów
(sza
cunk
owo,
pos
∏ugu
jàc
si´ o
kreÊ
leni
ami o
góln
ymi)
Ust
ala
rów
nolic
znoÊ
ç po
prze
z:v
∏àcz
enie
w p
ary
vlic
zeni
e
Wyk
orzy
stuj
e do
licz
enia
pal
ce
Zna
licz
by o
d 1
do 1
0
Licz
y w
zak
resie
10
Prze
licza
w z
akre
sie p
owy˝
ej 1
0
Popr
awni
e lic
zy p
rzed
mio
ty b
´dàc
e w
ruc
hu (n
p. p
rzej
e˝d˝
ajàc
e sa
moc
hody
,w
k∏ad
ane
do p
ude∏
ka p
rzed
mio
ty) w
zak
resie
10
Odw
zoro
wuj
e lic
zebn
oÊç
zbio
rów
za
pom
ocà
liczm
anów
lub
znak
ów g
rafic
znyc
h
Uk∏
ada
prze
dmio
ty w
ser
ie r
osnà
ce i
mal
ejàc
e
Pos∏
uguj
e si´
licz
ebni
kam
i por
zàdk
owym
i w z
akre
sie 1
0
Rozu
mie
i w
ykon
uje
dzia
∏ani
a po
lega
jàce
na
rozk
∏ada
niu
i sk∏
adan
iu z
bior
ów
Ust
ala
wyn
ik d
odaw
ania
i od
ejm
owan
ia w
zak
resie
5
Ust
ala
wyn
ik d
odaw
ania
i od
ejm
owan
ia p
owy˝
ej 5
Zna
zna
ki a
rytm
etyc
zne
Potr
afi z
apisa
ç dz
ia∏a
nie
mat
emat
yczn
e
Poró
wnu
je o
biek
ty i
okre
Êla, c
zy s
à ta
kiej
sam
ej d
∏ugo
Êci
Mie
rzy
d∏ug
oÊç
∏okc
iem
, kro
kam
i i s
topa
za
stop
à
Pos∏
uguj
e si´
nar
z´dz
iam
i mie
rnic
zym
i
W ja
kim
sto
pniu
pod
ane
ni˝e
j okr
eÊle
nia
odno
szà
si´
do d
ziec
ka?
Zde
cydo
wan
ie
tak
Rac
zej t
akTr
udno
pow
iedz
ieç
Cza
sam
iN
ie
78
79
7.6. Kwestionariusz rozmowy z dzieckiem do badania zainteresowaƒ przyrodniczych
Kwestionariusz sk∏ada si´ z dwu cz´Êci: cz´Êç pierwsza pozwala na ustalenie za-interesowaƒ przyrodniczych deklarowanych przez dziecko, cz´Êç druga – naustalenie zainteresowaƒ przyrodniczych okazywanych w dzia∏aniu. Zarówno w cz´Êci pierwszej, jak i drugiej zaleca si´, ˝eby prowadzone badania by∏y nagry-wane za pomocà kamery lub dyktafonu, co pozwoli na rzetelne przeprowadzenieanalizy jakoÊciowej zebranego materia∏u badawczego. Wypowiedzi rejestrowanena noÊnikach elektronicznych majà wiele zalet, przede wszystkim mogà byçprzez nauczyciela wielokrotnie odtwarzane. W analizie jakoÊciowej wa˝ne sàwypowiedzi werbalne i niewerbalne, dzi´ki którym mo˝emy, oprócz wiedzy,identyfikowaç towarzyszàce dzieciom uczucia i emocje. Zachowania niewerbalneto: mimika, kontakt wzrokowy, gesty, pozycja cia∏a, zachowanie przestrzenne,barwa i ton g∏osu. Wypowiedzi werbalne pozwalajà okreÊliç treÊç wypowiedzii stopieƒ p∏ynnoÊci mowy. Wypowiedzi dzieci nie sà oceniane w kategoriach: od-powiedê dobra lub z∏a.
Cz´Êç I – polega na przeprowadzeniu z dzieckiem rozmowy kierowanej pytaniami:1. Czy lubisz obserwowaç przyrod´? Dlaczego?2. Co obserwowa∏eÊ ostatnio? Opowiedz o tym.3. Jak wyglàda∏by Êwiat, gdyby nie by∏o roÊlin i zwierzàt?4. Jakie programy telewizyjne lubisz oglàdaç najbardziej? Dlaczego?5. Jakie czasopisma i ksià˝ki czytasz najch´tniej? Dlaczego?6. Czy lubisz opiekowaç si´ roÊlinami? Je˝eli tak, to w jaki sposób to robisz?7. Czy interesujesz si´ zwierz´tami? W jaki sposób zdobywasz informacje naich temat?8. Czy lubisz zbieraç i gromadziç materia∏y przyrodnicze? Je˝eli tak, to jakie? 9. Czy lubisz przeprowadzaç doÊwiadczenia i eksperymenty? Dlaczego?10. Czy pomagasz zwierz´tom w czasie zimy? Dlaczego i w jaki sposób to robisz?
80
11. Czy chcia∏byÊ mieç w domu jakieÊ zwierz´? Jakie i dlaczego?12. Zadaj pytanie zwiàzane z przyrodà.
Cz´Êç II – ma na celu sprawdzenie, jakie sà zainteresowania przyrodnicze dzieciokazywane w konkretnych sytuacjach. Do tych badaƒ nale˝y wykorzystaç ob-serwacj´ kategoryzowanà. Proponuje si´ obserwowanie zachowania dzieci w sytuacjach, gdy:
v zostanà zaproszone do przesadzania roÊlin ozdobnych (kategorie: zajmujesi´ czymÊ innym; tylko obserwuje, ch´tnie przesadza roÊliny);
v zostanà zaproszone do wykonania zielnika (kategorie: nie podejmuje zadania;tylko obserwuje, nie koƒczy rozpocz´tej pracy, wykonuje zielnik);
v zostanà wyznaczone do wykonywania obowiàzków dy˝urnego w kàcikuprzyrodniczym (kategorie: nie zaglàda do kàcika przyrody; obowiàzki wyko-nuje niedbale; troszczy si´ o roÊliny i zwierz´ta; obowiàzki wykonuje z du˝ymzaanga˝owaniem);
v zostanie zorganizowana wycieczka do wybranego ekosystemu (kategorie:nie interesuje si´ przyrodà; obserwuje przyrod´ i zbiera materia∏y przyrodni-cze; pos∏uguje si´ sprz´tem badawczym).
81
8. WYKAZ LITERATURY POMOCNICZEJ DLA NAUCZYCIELA
Al-Khamisy Danuta, Edukacja przedszkolna a integracja spo∏eczna, WydawnictwoAkademickie ˚ak, Warszawa 2006.Ba∏achowicz Józefa, Style dzia∏aƒ edukacyjnych nauczycieli klas poczàtkowych. Mi´dzyuprzedmiotowieniem a podmiotowoÊcià, WSP TWP, Warszawa 2009.Bogdanowicz Marta, Baraƒska Ma∏gorzata, Jakacka Ewa, Metoda Dobrego Startu.Piosenki do rysowania dla najm∏odszych, Gdaƒsk 2006.Brzeziƒska Anna, Burtowy Maria, Psychopedagogiczne problemy edukacji przedszkolnej,Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznaƒ 1992.Demel Genowefa, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa 2004.Dmochowska Maria, Zanim dziecko zacznie pisaç, Warszawa 1991.Doliƒski Dariusz, Mechanizmy wzbudzania emocji. Ekspresja emocji. Emocje podstawowei pochodne, w: Jan Strelau (red.), Psychologia. Podr´cznik akademicki, tom 2, GdaƒskGdaƒskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdaƒsk 2000.Do∏´ga Zofia, Diagnoza psychologiczna dzieci w wieku przedszkolnym, WydawnictwoUniwersytetu Âlàskiego Katowice 2005.Dudziƒska Irena, Dziecko szeÊcioletnie uczy si´ czytaç, Warszawa 1991.Fiedler Maria, Matematyka ju˝ w przedszkolu, Warszawa 1983.Gardner Howard, Inteligencje wielorakie. Teoria w praktyce, Media Rodzina, Poznaƒ 2002.Go∏´bniak Bogus∏awa Dorota, Uczenie metodà projektów, Warszawa 2002.Gruszczyk-Kolczyƒska Edyta, Zieliƒska Ewa, Dzieci ze specyficznymi trudnoÊciami w uczeniu si´ matematyki, WSiP, Warszawa 1992.Gruszczyk-Kolczyƒska Edyta, Zieliƒska Ewa, Dzieci´ca matematyka, Warszawa 1997.Gruszczyk-Kolczyƒska Edyta, Zieliƒska Ewa, Wspomaganie dzieci w rozwoju do skupiania uwagi i zapami´tywania, WSiP, Warszawa 2004.Guz Sabina, Edukacja przedszkolna w okresie przemian, WSP TWP, Warszawa1996.Guz Sabina, Edukacja przedszkolna na prze∏omie tysiàcleci, WSP TWP, Warszawa 2001.Guz Sabina, Rozwój i edukacja dziecka. Szanse i zagro˝enia, Wydawnictwo UMCS,Lublin 2005.Helm Judy Harris, Katz Lilian G., Mali badacze. Metoda projektu w edukacji elementarnej,Wydawnictwo CODN, Warszawa 2003.Kamiƒska Krystyna, Nauka czytania dzieci w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1991.Kielar-Turska Maria, Jak pomagaç dziecku w poznawaniu Êwiata, Warszawa 1992.
82
Klim-Klimaszewska Anna, Pedagogika przedszkolna, Paƒstwowy Instytut Wydawniczy,Warszawa 2005.Klus-Staƒska Dorota, Konstruowanie wiedzy w szkole, Wydawnictwo UniwersytetuWarmiƒsko-Mazurskiego, Olsztyn 2002. Krauze-Sikorska Hanna, Edukacja przez sztuk´. O edukacyjnych wartoÊciach artystycznejtwórczoÊci dziecka, Poznaƒ 2006. Majchrzak Irena, Wprowadzanie dziecka w Êwiat pisma, Warszawa 1995.Moroz Henyk, Rozwijanie poj´ç matematycznych, Warszawa 1982.Muchacka Bo˝ena, Zabawy badawcze w edukacji przedszkolnej, Kraków 2002. Mystkowska Halina, Rozwijanie mowy i myÊlenia dzieci w wieku przedszkolnym,Warszawa 1991. Pankowska Krystyna, Drama i myÊlenie. O znaczeniach i wartoÊciach baÊni, tom I i II,Paƒstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985.Pankowska Krystyna, Pedagogika dramy. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Akademickie˚ak, Warszawa 2000.Parczewska Teresa, Edukacja ekologiczna w przedszkolu. Wybrane zagadnienia,Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009. Sachajska El˝bieta, Uczymy poprawnej wymowy, Warszawa 1991.SuÊwi∏∏o Ma∏gorzata, Inteligencje wielorakie w nowoczesnym kszta∏ceniu, WydawnictwoUniwersytetu Warmiƒsko-Mazurskiego, Olsztyn 2004.Uszyƒska-Jarmoc Janina, Rozwój dziecka a edukacja, w: Krystyna Lubomirska (red.),Edukacja elementarna. Podstawy teoretyczne – wybrane zagadnienia, Zeszyt 1., CODN,Warszawa 2005.Waloszek Danuta, Pedagogika przedszkolna, metamorfoza statusu i przedmiotu badaƒ,Kraków 2006.Waloszek Danuta, Nauczyciel i dziecko. Organizacja warunków wychowania, ODN,Zielona Góra 1998.Waloszek Danuta, Program w edukacji dzieci. Geneza, istota, kryteria, Warszawa 2005.W∏och Stanis∏awa (red.), Edukacja przedszkolna w teorii i praktyce, WydawnictwoUniwersytetu Opolskiego, Opole 2006.
Artyku∏yBogdanowicz Marta, Dziecko o specjalnych potrzebach edukacyjnych w przedszkolu,„Wychowanie w Przedszkolu” 2000, nr 5.Braun-Ga∏kowska Maria, Dziecko w Êwiecie mediów, „Edukacja i Dialog” 2003, nr 6.Doniec Zofia, Gimnastyka buzi – çwiczenia i zabawy logopedyczne, „Wychowanie w Przedszkolu” 2002, nr 2.Falkiewicz-Szult Ma∏gorzata, Przedszkole a wszechstronny rozwój dzieci zdolnych,„Wychowanie na co dzieƒ” 2007, nr 3.
83
Gruszczyk-Kolczyƒska Edyta, Zieliƒska Ewa, O roli zabawek w procesie rozwojuumys∏owego dzieci, „Wychowanie w Przedszkolu” 2003, nr 5.Gruszczyk-Kolczyƒska Edyta, Zieliƒska Ewa, Jak przebiega proces uczenia si´ w przedszkolu,„Wychowanie w Przedszkolu” 2003, cykl 4 artyku∏ów.Kielar Maria, Rozwijanie umiej´tnoÊci opowiadania u dzieci w wieku przedszkolnym,„Wychowanie w Przedszkolu” 1983, nr 7, 8.Pufal-Struzik Irena, ZdolnoÊci matematyczne u dzieci: czym sà i jak je rozwijaç,„Nauczanie Poczàtkowe” 2004/2005, nr 4.Âlusarek Bernadetta, Okazje edukacyjne w praktyce przedszkolnej, „Wychowanie w Przedszkolu” 1989, nr 10.Zió∏kowska-Sobecka Marta, Pos∏uchajcie bajki. Rozwa˝ania o tym, jak opowiadaç w przedszkolu, „Wychowanie w Przedszkolu” 1996, nr 4.Zwiernik Jolanta, Szanse rozwojowe dziecka wobec projektowania sytuacji edukacyjnych,„Wychowanie w Przedszkolu” 1986, nr 11.