professionele ruimte: geen ‘one size fits all’ · en de invloed van het promotieonderzoek in de...
TRANSCRIPT
0
EINDRAPPORTAGEDEELPROJECT1
Professioneleruimte:geen‘onesizefitsall’
Opvattingenvanlerarenenschoolleidersoverhetinrichtenen
benuttenvanprofessioneleruimteinscholen
RosanneZwart𝟑𝟑,MonikaLouws3,ItzélZuiker3,HelmaOolbekkink1,HanLeeferink𝟏𝟏,HarmenSchaap𝟏𝟏,JacobieneMeirink𝟐𝟐,
AnnavanderWant𝟐𝟐enPaulienMeijer𝟏𝟏
%RadboudDocentenAcademie,RadboudUniversiteit&InterfacultairCentrumvoorLerarenopleiding,OnderwijsontwikkelingenNascholing,UniversiteitLeiden'FaculteitSocialeWetenschappen,afdelingEducatie,UniversiteitUtrecht
MetmedewerkingvanJanvanTartwijk3
0
EINDRAPPORTAGEDEELPROJECT1
Professioneleruimte:geen‘onesizefitsall’
Opvattingenvanlerarenenschoolleidersoverhetinrichtenen
benuttenvanprofessioneleruimteinscholen
RosanneZwart𝟑𝟑,MonikaLouws3,ItzélZuiker3,HelmaOolbekkink1,HanLeeferink𝟏𝟏,HarmenSchaap𝟏𝟏,JacobieneMeirink𝟐𝟐,
AnnavanderWant𝟐𝟐enPaulienMeijer𝟏𝟏
%RadboudDocentenAcademie,RadboudUniversiteit&InterfacultairCentrumvoorLerarenopleiding,OnderwijsontwikkelingenNascholing,UniversiteitLeiden'FaculteitSocialeWetenschappen,afdelingEducatie,UniversiteitUtrecht
MetmedewerkingvanJanvanTartwijk3
13
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
1
Professioneleruimte:geen‘onesizefitsall’
Opvattingenvanlerarenenschoolleidersoverhetinrichtenen
benuttenvanprofessioneleruimteinscholen
DitonderzoekisgesubsidieerddoorhetNationaalRegieorgaanOnderwijsonderzoek(NRO),https://www.nro.nl/kb/405-14-403-zeggenschap-en-professionele-ontwikkeling-van-leraren-in-het-voortgezet-onderwijs,project405-14-403,metalsofficiëletitel:Professionaliseringsinitiatieveninhetvoortgezetonderwijsnaderbekeken:professioneleruimtevanlerareninrelatietotschoolontwikkelingen-organisatie.Zieookwww.professioneleruimte.info.Inonderliggendrapportwordenderesultatenvanhetdeelproject‘Opvattingenvanlerarenenschoolleidersoverdeprofessioneleruimtevanlerareninhetvoortgezetonderwijsenderelatiemetschoolorganisatie’gepresenteerd.
1
Professioneleruimte:geen‘onesizefitsall’
Opvattingenvanlerarenenschoolleidersoverhetinrichtenen
benuttenvanprofessioneleruimteinscholen
DitonderzoekisgesubsidieerddoorhetNationaalRegieorgaanOnderwijsonderzoek(NRO),https://www.nro.nl/kb/405-14-403-zeggenschap-en-professionele-ontwikkeling-van-leraren-in-het-voortgezet-onderwijs,project405-14-403,metalsofficiëletitel:Professionaliseringsinitiatieveninhetvoortgezetonderwijsnaderbekeken:professioneleruimtevanlerareninrelatietotschoolontwikkelingen-organisatie.Zieookwww.professioneleruimte.info.Inonderliggendrapportwordenderesultatenvanhetdeelproject‘Opvattingenvanlerarenenschoolleidersoverdeprofessioneleruimtevanlerareninhetvoortgezetonderwijsenderelatiemetschoolorganisatie’gepresenteerd.
23
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met 2
Professioneleruimteis….
“Hetbenuttenvanzelfgecreëerderuimteomjeprofessioneelteontwikkelen”
“Deruimtewaarinmedewerkerszichkunnenontwikkelenengroeieninhunvak.Individueleprofessioneleruimtesmoetenaanelkaargekoppeldzijn.”
“DeruimtediejealsorganisatiekuntbestedenaanR&D,losvandespecifiekelesvoorbereiding.”
“Eengezamenlijkgevoeldeeningevuldeverantwoordelijkvoorhetlerenvandeleerlingen.”
33
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
3
Managementsamenvatting
Stel,iemandverteltuoverdeonderstaandesituatiediezichopeenschoolafspeelt.
Ermoeteenvisiestukgeschrevenwordenoverhetversterktbètaonderwijs.Vanuitdeschoolleidingwordengeeneisengesteldaanditstuk.Hetisweleendocumentdatleidendzalzijnvoordeingezettekoersvandeschool.Vierbèta-lerarenzijnvanwegehunvooruitstrevendeblikuitgenodigdombetrokkentezijnbijhetschrijvenvanhetstuk.Zehebbendaartoetaakurengekregen.Delerarenreageerdenineersteinstantieenthousiastophetverzoek.Echter,totdusverheeftdegroeplerarennognietsvoortgebracht.Zijgevenaanlievereerstrichtlijnenvanuitdeschoolleidingtekrijgenvoordatzijzelfaandeslagzullengaan.
Waarschijnlijkheeftuonmiddellijkeenideeoverwathieraandehandisenopwelkemanierudeze
situatiezouaanpakken.Uheeftongetwijfeldookindegatendatindezesituatieietsspeeltwatte
makenheeftmetverantwoordelijkheid,kaderseninspraakofzeggenschap.Ookdatersprakeisvan
eensituatiediezonietkanblijvenbestaan(erissprakevaneenspanning,eendilemma).Indeze
rapportagebesprekenweditsoortspanningsvollesituatiesvanuithetperspectiefvande
professioneleruimtevanleraren.Professioneleruimteverwijstdaarbijnaardedoordeleraar
gepercipieerderuimteindeschoolcontextomzowelbinnenzijn/haarlespraktijkalsbinnendeschool
naarvoldoeningtekunnenhandelen,enzijn/haareigenprofessioneleontwikkelingtekunnensturen
(Hupe,2009).Determwordttegenwoordigvaakvergezeldvanideeënrondomhetverschralenvan
hetberoepvanleraar,hetmeeruitvoerderdaneigenaarzijn,enhetlangzamerhandkwijtrakenvan
professioneleautonomieenzeggenschap.Alsdeleraardateigenaarschapofdieautonomienou
maarterugpaktdankomthetgoedmetdekwaliteitvanhetonderwijs.Goedonderwijsvaltofstaat
immersmetgoedelerarendiezelfaanhetroerstaanvanhunonderwijsontwikkeling.Problematisch
aanditsoortdiscussiesisdebegripsverwarringrondomprofessioneleruimte.Hetlijktalsofwe
wetenwatwemetdeprofessioneleruimtevanlerarenbedoelen,alsofhetietsiswatalleleraren
graagwillenhebbenenwatjegewoonmeeraanzemoetgeven.Helaasisdit,zoalsveelindecontext
vanonderwijs,indewerkelijkheidnietzoeenduidigalshetlijktenisermaarheelweinigbekend
overderolvanschoolleidershierbij.
Deonderzoeksvragendieinditonderzoekcentraalstondenzijn:
• welkeopvattingenhebbenschoolleidersenlerarenoverhetoptimaalinrichtenenbenutten
vanprofessioneleruimte?
• welkespanningsveldensignalerenschoolleidersenlerarenalshetgaatomhetoptimaal
inrichtenenvormgevenvanprofessioneleruimte?
43
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
4
• hoebeschrijvenschoolleidersenlerarenderelatietussenhetoptimaalvormgevenen
benuttenvandeprofessioneleruimteenschoolorganisatorischeaspecten(zoalsde
leercultuur)?
• hoebeschrijvenlerarendeervarenleercultuurbijhenopschool?Enwatisderelatietussen
deleercultuurineenschoolenopvattingenvanlerarenoverhetoptimaalinrichtenen
benuttenvandeprofessioneleruimte?
Debevindingenvanditonderzoekzijngebaseerdopdeervaringenvan54lerarenen57schoolleiders
afkomstigvan681VO-scholeninNederland.Delerarenhebbendeelgenomenaandrieverschillende
professionaliseringsinitiatieven:1)BovenschoolseProfessioneleLeergemeenschappen(PLG’s),2)
EerstdeKlas/Onderwijstraineeshipen3)dePromotiebeursvoorleraren.Zievoorderapporten
specifiekgerichtopdezeinitiatievenSchaapetal.,2017;Meirink,etal.,2017enOolbekkinketal.,
2017.
Wehebbenonsindezekwalitatievestudiegerichtopdebetekenisdielerarenenschoolleiderszelf
aanprofessioneleruimtegeven.Wewarennietopzoeknaarwatlerarenenschoolleidersinde
praktijkdoenalshetgaatomhetinrichtenvandeprofessioneleruimte,maarjuistnaarhun
perceptiesvanhoeruimte‘werkt’enwathunoverwegingendaarbijzijn.Tevenshebbenwede
respondentennietrechtstreeksgevraagdnaarhunervaringenmaarhebbenwegeprobeerdhun
opvattingenenervaringenteachterhalenuitdemanierwaaroplerarenenschoolleidersoverhet
begrippratenofschrijven.
Bevindingen.Tabel0(opdevolgendepagina)geefteensamenvattingvandeopvattingen
dielerarenenschoolleidersoverprofessioneleruimtehebben.Overderelatiemetdeervaren
leercultuurineenschoolkunnenweconcluderendatereenonderscheidtemakenistussenleraren
waarvoordeleercultuureenrolspeeltindeervaringvanprofessioneleruimteenlerarenwaarvoor
deleercultuuropeenschoolernauwelijkstoedoet.Lerarenindezelaatstegroeplateneen
individueleopvattingvanprofessioneleruimtezien.Waardelaatstegroephelemaalgeeninvloed
lijktteervarenvandeleercultuuropschool,kunnendelerarenindeeerstegroepzowellasthebben
vanalsbaathebbenbijdeleercultuuropschool.Lerarendielasthebbenvandeleercultuurgeven
aandathunruimteopvattingnoodgedwongenindividueelis,terwijlzediteigenlijkmeercollectief
zoudenwillenbenutten.
Opbasisvandeanalysesvandereactiesvanschoolleidersopzevenspanningsvollesituaties,
latenderesultatenzien,datschoolleidersinpreciesdezelfdeonderwijsgerelateerdesituaties
verschillendedilemma’szienenopbasisdaarvansomsvoorovereenkomstigemaarvaakookvoor
verschillenderollen(handelingsalternatieven)voorzichzelfofvooranderenkiezen.Ditheeftdeelste
1van7schoolleidersisonbekendopwelkeschoolzewerkzaamzijnomdatzenietverplichtwarenditoptegeven.
53
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
5
makenmethunmeeralgemenevisieopleiderschap,eensoort‘leiderschapsstijl’,maarmeernog
methuninterpretatievandespecifiekesituatie.
Hetisdaarbijvanbelangvanuitwelkperspectiefdeschoolleidersnaardesituatiekijken1)
vanuithetperspectiefvandeleraarofgroepleraren(indatgevalbenoemenzedilemma’sdiete
makenhebbenmetdehouding/gedragvanleraren)of2)vanuithetperspectiefvande
schoolorganisatie(indatgevalnoemenzebijvoorbeelddilemma’sdietemakenhebbenmethet
ontbrekenvanhelderecommunicatieoververwachtingenofeengebrekaaninbeddingindevisie
vandeschool)(beschrevenin§3.2.2).Inhetgevalvandeaanhetbegingenoemdesituatie,gaan
schoolleidersdandusófinopdecompetentiesvandelerarenomdevrijheidtedurvennemenom
keuzestemaken(perspectiefleraren),ófophetnietheldercommunicerenvankadersen
verwachtingen(perspectiefschoolorganisatie).Schoolleidersbeschouwendesituatiessomsalleen
vanuitéénperspectief,maarkiezenvaakookvooreencombinatievandietwee.
Tabel0samenvattingvandeopvattingenvanlerarenenschoolleiders
Opvattingen Lerarena SchoolleidersaProfessioneleruimteis….
…hetkrijgenvanmogelijkhedenvoorontwikkeling;…hetcreërenvanmogelijkhedenvoorontwikkeling;…hetgevoelvanvrijheidomietsopjeeigenmaniertekunnen/mogendoen.Decategorieprofessioneleruimteis‘hetbenuttenvanzelfgecreëerdemogelijkhedenvooreigenprofessioneleontwikkeling’,wordthetmeestgenoemd.
…eigenaarzijn/zeggenschaphebbenovereigenwerkenverantwoordelijkheidvoorlerenleerlingen;…verantwoordelijkzijnvooreigenprofessioneleontwikkeling–individueelen/ofcollectief;…ruimte(tijd)omeigenonderwijs/vakteontwikkelen;…keuzevrijheidhebben,aansluitendbijeigenwensen;…letterlijk,deruimtediedeschoolalsorganisatieheeftvoorprofessioneleenschoolontwikkeling.Decategorieprofessioneleruimteis:‘verantwoordelijkzijnvooreigen(individuele)professioneleontwikkeling’,wordthetmeestgenoemd.
Individueelofcollectief Professioneleruimtewordtindemeestegevallenopgevatalsindividueelofalsietswaarbijruimtevoorhetindividuinoverleg/afstemmingmetanderentotstandkomt.Mindervaakwordtcollectieveprofessioneleruimtebenoemd.
Netalsbijdeopvattingenvandeleraren,vattendeschoolleidersdeprofessioneleruimtevoornamelijkopalsietsdatbetrekkingheeftopdeindividueleleraarenzijnofhaarprofessioneleontwikkeling.
Initiatief Deleraarzelf,maarwelrolvoorsectie,teamenschoolleidingbijdeopvattingdatprofessioneleruimteininteractiemetanderentotstandkomt.
Schoolleiderszienprofessioneleruimtealsietsvandeleraar,maarinsituatieswaardeprofessioneleruimteopdeeenofanderemanierinhetgedingis,delenzezichzelfindemeerderheidvandegevalleneenbelangrijkeroltoe.
aditbetreftnietinallegevallenlerarenenschoolleidersvandezelfdescholen.
63
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
6
Dehandelingsalternatievenofleiderschapsinstrumentendiedeschoolleidersnoemen
(beschrevenin§3.2.3),zijnonderteverdeleninvijftypen:(1)zelfalsschoolleidereenoplossing
bedenkenenookuitvoeren;(2)eerstbijandereninventariserenenverduidelijkenwathetprobleem
isvoordathij/zijeenoplossingbedenkt;(3)desituatievanuithetcollectiefbenaderen(4)eersteen
onderliggend,vaakgroterprobleemaanpakken(leercultuurverandering,visievormen)alvorensop
despecifiekesituatieintegaanen(5)ervoorkiezenomgeendirecteinvloeduitteoefenenopde
situatie.Overigenswijzendeschoolleidershierbijnietaltijdzichzelfalsbelangrijksteactorinde
schoolleidingaan.Resultatenlatenziendat‘de’schoolleidingverschillendeactorenenrollenkenten
dathetafhankelijkisvandesituatiewelkerolwanneerhetbestepast(beschrevenin§3.2.3).
Daarnaastwordennietalleleiderschapsinstrumentenbijelkespanningsvollesituatie(vignet)
genoemdenhebbendeschoolleidersooknietaltijddezelfdeoverwegingbijhetkiezenvanhetzelfde
instrument.Deinditrapportbeschrevenverkenningvandeherkendedilemma’sen
leiderschapsinstrumentenpervignet,wijstinderichtingvanderolvanschoolleidersalsinhoge
matesituationeel.Elkesituatievraagtomhetinzettenvaneenanderrepertoireaan
schoolleidersinstrumenten.
Samenvattendkunnenweopbasisvanderesultatenconcluderendat:
• professioneleruimtegeen‘onesizefitsall’conceptis.Datpercepties,opvattingen,waarden,
maarvooralookdebetekenisdielerarenenschoolleidersalsindividu,maarookalsgroep
aanprofessioneleruimtegeven(‘sensemaking’)vangrootbelangzijnbijhetwelofnietop
eenadequatemanierinzettenvanprofessioneleruimtevoorlerareninscholen;
• dathierbijdeschoolleidingeenbelangrijkerolheeftendatdieroldeelsafhankelijkisvan
eenleiderschapsstijl,maarveelmeernogvormkrijgtinsituationele‘repertoiresvan
leiderschapsinstrumenten’;
• professioneleruimteenleercultuureenbijzonderebandmetelkaarhebben.Deopvatting
dieeenleraarheeftoverprofessioneleruimte(bijv.individueelofingebedindeschool)lijkt
vaninvloedopdeervarenrelatietussendeleercultuuropschoolenhetervarenvan
professioneleruimte,maarookandersom,deperceptiediedeleraarheeftvande
leercultuurisgerelateerdaandeopvattingvandeeigenprofessioneleruimte;
• dedialoogoverprofessioneleruimteeenbelangrijkinstrumentlijktopdatachterliggende
overwegingenen(belemmerende)overtuigingenhelderwordenalshetgaatomhetwelof
nietinzettenvandeprofessioneleruimteopeenvooriedereenwaardevollemanier;
• dathierbijdeschoolleidingeenbelangrijkerolheeftendatdieroldeelsafhankelijkisvan
eenleiderschapsstijl,maarveelmeernogvormkrijgtincontext-sensitieve‘repertoiresvan
instrumenten’endatalslaatstedaarbijaandachtmoetzijnvoordevariatieinrollendie
73
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
7
verschillendeactorenofgroepenvanactorenindeschoolhierbijkunnenenmoeten
vervullen.
Implicaties.Opbasisvanhetonderzoekbij54lerarenen57schoolleiderskunnenvanzelfsprekend
geengeneraliseerbareuitsprakenwordengedaanoverdemanierwaaropprofessioneleruimtezich
overhetalgemeenmanifesteertofwelkeopvattingenerheerseninalleVO-scholeninNederland.
Welkunnenweopbasisvandebevindingenaangevenwatvoordezelerarenenschoolleidersvan
belangisgeblekenenopbasisdaarvandenkrichtingenformulerendieookvoorandereninteressant
kunnenzijn.
• WaardeOnderwijsraadalsprakvanprofessioneleruimtealseencontinueafstemming
tussendedimensiescompetentie,structuurencultuur,komtookopbasisvanonze
resultatenheelduidelijknaarvorendatprofessioneleruimtegeen‘onesizefitsall’model
kent.Nietvoorlerarenmaarooknietvoorschoolleiders.Ditbetekentdaternietuitgegaan
kanwordenvanprofessioneleruimtealsrecht,plicht,ofarbeidsvoorwaardeinalgemenezin.
“Hetverplichtenvanhetbevoegdgezagommetlerarenafsprakentemakenoverdewijze
waaropzeggenschapvormwordtgegeven”–zoalsvoorgesteldinhetkadervanhet
wetsvoorstelprofessioneleruimte–heeftindepraktijkveelmeergevolgendanhet
vastleggenvandezeverantwoordelijkhedenineenprofessioneelstatuut.Naastdatdit
voornamelijkeen‘papierenverankering’is,zoalsdeOnderwijsraadookstelt,doethet
onvoldoenderechtaandeidiosyncratische,complexeendynamischeaspectenvan
professioneleruimte.
• Professioneleruimteisweleenwaardevolconceptgeblekenommetleraren,schoolleiders
enbegeleidersoveringesprektegaanenteconstaterenhoedittotuitingkomtindetijden
inverschillendecontexten.Hetlijktalseenlenstefungerenwaardoorlerarenen
schoolleidersnaarprofessioneleontwikkelingenschoolontwikkelingkijkenallijktlangniet
iedereenzichdaarvanbewust.Voorzowellerarenalsschoolleidingmoetdeafstemming
tussenlerarenenschoolleidersoverprofessioneleruimteveelmeerenmeerstructureel
plaatskunnenvinden.
• Alhoewelhetconceptprofessioneleruimtenietvooriedereenevengrijpbaaris,zoudenwe
tochnietwillenadviserenomhettevervangendoorhetdoordeOnderwijsraadgehanteerde
begriphandelingsvermogen.Handelingsvermogenheeftwatonsbetreftteveeleen
individueleconnotatieeneentesterkefocusopdegedragscomponent.Uitonzeresultaten
blijktdatzowellerarenalsschoolleidersprofessioneleruimteookopvattenalseen‘gevoel’
vanvrijheid,alshet‘hebbenvankeuzevrijheid’,eensoortruimtevooreigenheidzonderdat
ditdirectgekoppeldisaanhandelen;
83
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
8
• WaarwewelheelsterkbijaanwillensluitenishetadviesvandeOnderwijsraadvoorhet
vergrotenvandeaandachtvoorhetbelangvanteamontwikkeling,deleercultuurinteamsen
scholenenteamleiderschapindecontextvanprofessioneleruimte.
• AlslaatstezienookwijnetalsdeOnderwijsraadhetbelangvaninvestereninde
professionaliseringvanschoolleidersmetnamegerichtophetomgaanmetdesoms
paradoxalebalanstussensturenenvrijlatenalshetgaatomdeprofessioneleruimtevan
lerareninscholen.
NetalsdeOnderwijsraadzijnwijvanmeningdatdehierbeschrevenoverwegingenvoornamelijk
gerichtzijnopsectorraden,besturen,school-enteamleidersenlerarenzelf.Deoverheidheefthierin
vooraleenondersteunendeenfaciliterenderol.
93
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
9
Inhoudsopgave
1.Algemeneinleiding
2.Beknoptebeschrijvingvandeonderzoeksaanpak
3.Bevindingen
3.1Perspectieflerarenopprofessioneleruimte
3.2Perspectiefschoolleidersopprofessioneleruimte
4.Conclusiesenaanbevelingen
p.10
p.13
p.14
p.15
p.23
p.32
5.Verderlezen
5.1Theoretischeachtergrondenvanprofessioneleruimte
5.1.1opvattingenoverprofessioneleruimte
5.1.2professioneleruimteenspanningsvelden
5.1.3professioneleruimteenleercultuur
5.1.4professioneleruimteenschoolleiderschap
5.2Uitgebreidebeschrijvingvandegehanteerdemethode
5.2.1Methodologie
5.2.2Deelnemers
5.2.3Ontwikkelinginstrumenten
5.2.4Dataanalyse
5.2.5Beperkingenvanhetonderzoek
Nawoord
Referenties
p.39
p.39
p.40
p.41
p.43
p.44
p.46
p.46
p.47
p.48
p.53
p.56
p.58
p.59
Bijlagen
Bijlage1:Overzichtvandevignetten
Bijlage2:Overzichtsituatiekenmerkenpervignet
Bijlage3:Gemiddeldenenstandaarddeviatiesbelangvanoverwegingenpervignet
Bijlage4:Geraadpleegdeinternationaleennationaleexperts
103
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
10
1. AlgemeneInleiding
1.1Hetbelangvanprofessioneleruimtevoorleraren
Hetonderwijsendaarmeeookhetberoepvanleraarstaatvolopindeaandacht.Indemedia
wordenkritischeuitsprakengedaanoverdekwaliteitvanhetNederlandseonderwijs,demotivatie
vanleerlingenendestatusvanhetleraarsberoepinzowelhetPO,VO,mbo,enHO.Doordezekritiek
isermeeraandachtgekomenvoordekwaliteitvandeleraarindiversebeleidsstukken(Ministerie
vanOCW,2011;Wartenbergh-Cras,Bending-Jacobs,vanCasteren,&Kurver,2013).Dekwaliteitvan
lerarenwordtgezienalseencruciaalelementinhetgevenenontwikkelenvangoedonderwijs.Een
grotereindividueleverantwoordelijkheid,meereigenaarschapvoorlerareneneengroterefocusop
prestatieen(professionele)autonomie,zijnkenmerkenvandehuidigenationaleeninternationale
trendophetgebiedvanonderwijs(Helgøy&Homme,2007).OokdeNederlandseoverheidneemt
maatregelenomdepositievandeleraarteversterken.Dezemaatregelenzijnsomsalgemeenvan
aard(bijvoorbeeldfunctiemix),ensomsgerichtopspecifieke(tekort)vakken(bijvoorbeeldDudoc-A
enDudoc-B)engroepen,zoalsaanstaandeleraren(academischeopleidingsscholen,
Onderwijstraineeship,EerstdeKlas),beginnendeleraren(BegeleidingStartendeLeraren)enervaren
leraren(ProfessioneleLeergemeenschappen,Promotiebeursvoorleraren).
OmdekwaliteitvanlerarentebevorderenisonderanderedeLerarenagenda2013-2020
opgesteldmetdaarin7agendapuntenwaaronder:Leraren,schoolleidersenschoolbesturenmaken
vanscholenlerendeorganisaties.Ditdoelwordtdoorhetministeriealsvolgtomschreven“Leraar,
lerarenteam,leidinggevendeenbestuurbouwensamenaaneenlerendecultuurwaarincontinu
wordtgewerktaanverbeteringvandeonderwijskwaliteit.Deleraarheeftdaarbijvoldoende
professioneleruimte,interessanteontwikkelmogelijkhedenencarrièreperspectief,zoalsspecialisatie,
onderzoekofcoaching”(MinisterievanOCW,2013,p.21).
Relatiefveelbeginnendelerarenverlatenechteralredelijksnelhetberoep,vaakvanwege
lagearbeidstevredenheid,welzijnen(ervaren)werkdruk.Doorervarenlerarenwordteveneenshoge
werkdrukgerapporteerd,maarookeengebrekaanprofessioneleruimte(Wartenbergh-Crasetal.,
2013).In2016heeftdeVO-raadhetvoorstelgelanceerdommeerurenbeschikbaartestellenvoor
hetontwikkelenvanonderwijsindeschooldoorleraren.Ditwordtondersteunddoorrecent
onderzoekvanAdmiraaletal.(2016),diepleittenvooreenreductievanhetaantallesurenvoor
lerarenenhetsystematischinplannenvanoverlegtijdtussenleraren.Daarnaastheeftde
Onderwijsraad(2016)eenadviesuitgebrachtwaarinaandachtwordtgevraagdvoorhetbelangvan
eenmeercollectiefengeïntegreerdperspectiefopprofessioneleruimte.Deverwachtingis,dat
wanneerlerarenprofessioneleruimteervarenenbenutten(incontinueafstemmingmetdeschool),
113
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
11
ditleidttotprofessioneleontwikkelingvanleraren.Wanneerdeprofessioneleruimteookmeereen
gezamenlijke(collectieve)invullingkrijgt,wordtveronderstelddatprofessioneleruimteleidttot
schoolontwikkeling.
Hetisechtermaardevraagofinitiatievenwaarinmeerprofessioneleruimtevoorleraren
gecreëerdwordt,zondermeerleidentotprofessioneleontwikkelingenschoolontwikkeling.We
moetenonseerstafvragenwatprofessioneleruimtevanlerarenpreciesisenhoehetinde
dagelijksepraktijkvanlerarenvormkrijgt,voordatergedegenbeleidsgerichte,praktijkverbeterende
enonderzoeksmatigeaanbevelingengedaankunnenworden.Verschillenindividuelelerareninhun
perceptievanprofessioneleruimte?Kunjeteveelofteweinigprofessioneleruimtekrijgenof
ervaren?Leidthetervarenvanruimtedaadwerkelijktothetbenuttenvanruimtetenbehoevevan
professioneleontwikkelingenschoolontwikkeling?Wieofwathebben/heefterinvloedophet
ervarenenbenuttenvanprofessioneleruimte?Dezevragenwordeninditprojectonderzochtin
relatietotdriebestaandeoverheidsinitiatievendieopverschillendemanierprofessioneleruimte
beogentecreërenenaldusbijtedragenaanzowelhunprofessioneleontwikkelingen
schoolontwikkeling:EerstdeKlas/Onderwijstraineeship(EdK/OTS)(Meirinketal.,2017),
ProfessioneleLeergemeenschappen(PLG’s)(Schaapetal.,2017)endePromotiebeursvoorleraren
(Oolbekkinketal.,2017)(zieookMeijer,etal.,2017).
Omtoteengoedbeeldtekomenvanderolvanprofessioneleruimtevanlerareninscholen,
ishetnoodzakelijkdatookdeperspectievenvandeschoolleiderendeschoolorganisatieworden
meegenomen.DeOnderwijsraadgeeftinzijnadviesaandathetnietalleenmoetgaanoverwat
lerarenzelfmoetenmeebrengenendoen,maarookoverdeconditieswaaronderzewerken.Deze
conditiesverdienenopditmomentnogonvoldoendeaandacht(Onderwijsraad,2016,p.7).Hetin
opdrachtvandeVO-raaduitgevoerdeonderzoekvanWesterveld(2016)laatziendat“demate
waarinprofessioneleruimtewordt(h)erkendenervaren,hetresultaatisvandeinteractiestussen
lerarenen(onderandere)hunschoolleiding”(Westerveld,2016,p.81).Inditonderzoekvaltopdat
metnamedeomgangmetdedirectleidinggevende(team-enafdelingsleiders)bepalendisvoorde
ervarenprofessioneleruimte.Zoweldeformelealsdeinformeleafsprakenenregelstussende
schoolleidingendeleraar,kunnendeprofessioneleruimtevanlerarenvergrotenofverkleinen(Ten
Have,Dorenbosch,Moonen,&Oeij,2010).Ditlaatstelijktookweerbeïnvloedtewordendoorde
leercultuurdieeropeenschoolheerst.
Totnogtoebestaaterechternietveelonderzoekdatingaatopderelatietussenleiderschap,
professioneleontwikkelingenschoolorganisatorischeconditieszoalsderolvanbijvoorbeeldeen
professioneleleercultuur(Youngs&King,2002).Ditdeelprojectfocustopopvattingenvan
schoolleidersenlerarentenaanzienvanprofessioneleruimte,hoediewordtervarenenwatde
123
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
12
relatieismetaspectenvandeschoolorganisatie.Daarbijbrengenweinkaartwatindeperceptievan
lerarenbevorderendeenbelemmerendefactorenzijnalshetgaatomdeleercultuurinscholen.
OmdatookuithetonderzoekvanWesterveld(2016)blijktdatinzichtindeoverwegingenbijhetwel
ofnietbenuttenvanprofessioneleruimtevangrootbelangis,zijnweinditonderzoeknietopzoek
naarwatlerarenenschoolleidersindepraktijkdoenalshetgaatomhetinrichtenvande
professioneleruimte,maarjuistinwathunoverwegingendaarbijzijn.“Professioneleruimteisgeen
objectiefgegevenenooknietwaardenvrij,zijkrijgtvormeninhouddoordeopvattingenenwaarden
vandebetrokkenpersonen,huninteractieendecontextwaarinzijfunctioneren”(Biesta,Priestley,
&Robinson,2017;Onderwijsraad,2016,p.10).
Deonderzoeksvragendieindezerapportagecentraalstaanzijn:
• welkeopvattingenhebbenschoolleidersenlerarenoverhetoptimaalinrichtenenbenutten
vanprofessioneleruimte?Vragendiebeantwoordwordenzijn:wieiseigenaarvande
ruimte,wieneemtinitiatief,wieschetstkaders?Ishetindividueelofcollectief?enwatzijn
mechanismenofhandelingsoverwegingenmetbetrekkingtotdehetinrichtenenbenutten
vandeprofessioneleruimte?
• welkespanningsveldensignalerenschoolleidersenlerarenalshetgaatomhetoptimaal
inrichtenenvormgevenvanprofessioneleruimte?
• hoebeschrijvenschoolleidersenlerarenderelatietussenhetoptimaalvormgevenen
benuttenvandeprofessioneleruimteenschoolorganisatorischeaspecten?
• hoebeschrijvenlerarendeervarenleercultuurbijhenopschool?Enwatisderelatietussen
deleercultuurineenschoolenopvattingenvanlerarenoverhetoptimaalinrichtenen
benuttenvandeprofessioneleruimte?
Naeeneersteexploratieveinterviewstudieondereenaantalschoolleiderseneen(internationale)
expertraadpleging,werdduidelijkdathetvoorditonderzoekvooralinteressantzouzijnomopbasis
vaninterviewsafgenomenbijleraren,spanningsvollesituatiesinkaarttebrengendietemaken
hebbenmetdeprofessioneleruimte(zowelindividueel,alscollectief).Middelsdiespanningsvolle
situatieskondenweinzichtkrijgenindeopvattingenvandelerarenenschoolleidersendaarnaast
ookhethandelingsrepertoirevanschoolleidersenhunoverwegingenbeschrijven.Innavolgingvan
hetwerkvanSpillane(o.a.Spillane&Healey,2010)hebbenwedaaromdefocusvanhetonderzoek
gelegdophetverkrijgenvaninzichtindeoverwegingen,overtuigingenenattitudenonderliggend
aanhandelingsbeslissingeninrelatietothetinrichtenenbenuttenvandeprofessioneleruimtevan
leraren.
133
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
13
Omwillevandeleesbaarheidwerkenweindezerapportagevanuittweeperspectieven.Het
eersteperspectiefisdatvandeleraar.Alseerstebeschrijvenwedaardeopvattingenvanleraren
overprofessioneleruimte.Tentweedegevenweinzichtindedoorhenervarenspanningsveldenmet
betrekkingtotdezeruimte.Tenderdebesprekenwederelatietussendedoorhenervaren
leercultuurindeschoolenhunopvattingenoverprofessioneleruimte.Hettweedeperspectiefisdat
vandeschoolleider.Opbasisvandeindeelééngedestilleerdespanningsvollesituatiesmet
betrekkingtotdeprofessioneleruimte,beschrijvenweindeeltweedeoverwegingenvan
schoolleiderstenaanzienvandiesituaties.Webrengeninkaartwelkerolzijzelfdenkentehebbenin
diesituatiesenwelkerolzijdeteams,teamleidersenlerarentoedichten.Ookgevenweinzichtin
watzijonderprofessioneleruimteverstaan,despanningsveldendiezijsignalerenende
handelingsalternatievenen-overwegingendiezijbenoemen.
Alslaatstehebbenwe,wederomomwillevandeleesbaarheid,deuitgebreidebeschrijving
vandetheoretischeachtergrondendeonderzoeksaanpakhelemaalachteraan,inhoofdstuk5van
dezerapportage,opgenomen.
2. Beknoptebeschrijvingvandeonderzoeksaanpak
Hierondervolgteenbeknoptebeschrijvingvandegehanteerdemethode.Delezerdiemeerteweten
wilkomenoverdeonderzoeksmethodewordtverwezennaarhoofdstuk5vandezerapportage.
Omnategaanwatdeopvattingenvanschoolleidersenlerarenzijnmetbetrekkingtothetoptimaal
inrichtenenbenuttenvandeprofessioneleruimte,isinditonderzoekgekozenvooreen‘multi
method’benadering(Johnson,Onwuegbuzie,&Turner,2007).Erisgebruikgemaaktvan
(semi)gestructureerde(explorerende)interviewsvoorhetinkaartbrengenvan:1)opvattingenvan
schoolleidersoverprofessioneleruimtevanleraren(n=7,exploratief);2)opvattingenlerarenover
hunervarenprofessioneleruimte(n=54,semigestructureerd)en3)deperceptievanlerarenvande
leercultuurinhunschool(n=54,gestructureerd).Deinterviewszijnafgenomenbijlerarenuitdedrie
deelprojecten(n=22PLG,n=15OTS/EDK,n=17promotiebeurs).
Daarnaasthebbenweeensystematischekwalitatievevignetten-vragenlijstontwikkeldvoorhetin
kaartbrengenvandeopvattingenvanschoolleidersoverdeeigenrolbijhetoptimaalinrichtenen
benuttenvandeprofessioneleruimtevanlerarenmeteenkleinkwantitatiefonderdeelbetreffende
leiderschapsoverwegingen.Deschoolleidersisgevraagdaantegevenofeen7-tal
voorgestructureerdeleiderschapsoverwegingen(afgestemdopdedomeinengenoemdin§5.1.4)van
toepassingwarenbijdeantwoordendiezegavenopdesituatiesindezevenvignetten.De
overwegingenwaren:1)devisiediewijalsschoolnastreven;2)deindividuelebehoeftenvan
leraren;3)blijvendeprofessioneleontwikkelingvanleraren;4)samenwerkenalsteam;5)lerenhet
143
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
14
vanleerlingen;6)heldereverwachtingennaarlerarentoe;7)erisgeenoverweging,dekeuzewordt
gemaaktopbasisvanintuïtie.Ditkondenzedoendoortekiezentussendeantwoordoptieslopend
van(1)speelthelemaalgeenrolbijmijnbeslissingt/m(5)ditspeelteengroterol.Ookwasereen
optie‘nietvantoepassing’.Hetuiteindelijkeontwikkeldeinstrumentisuitvoeriginverschillende
rondesgepilot.Devragenlijstisdigitaalafgenomenbij50nieuweschoolleiders(dusnietuitde
exploratievestudie),waarvanuitdeelprojectPLG(n=5),deelprojectOTS/EDK(n=4),deelproject
promotiebeurs(n=5))2.
3. Bevindingen
3.1 Perspectieflerarenopprofessioneleruimte
3.1.1 Opvattingenvanlerarenoverprofessioneleruimte
Categorieënvanprofessioneleruimte
Opbasisvandeopvattingenvande54lerarenlijktereenonderscheidtemakentezijnindrie
categorieën:1)professioneleruimtealshetkrijgenvanmogelijkheden;2)professioneleruimteals
hetcreërenvanmogelijkhedenofals3)professioneleruimtealshetgevoelvanvrijheidomietste
kunnen/mogendoen.Tabel1geefteenoverzichtvandecategorieënvanopvattingen.
2Hoewelineersteinstantieweltoegezegd,warendoortijdsdrukhelaaslangnietalleschoolleidersvande54bevraagdelerarenuiteindelijkbereidomdeeltenemenaanhetonderzoekvanditdeelprojectenhebbenwehetonderzoekbetreffendedeschoolleidersnoodgedwongenuitgebreidnaaranderecontexten.
Samenvattingperspectiefleraren
Samenvattendkomtuitdehierondernadertebeschrijvenresultatennaarvoren,datlerarenprofessioneleruimteopvattenals1)hetkrijgenvanmogelijkheden;2)hetcreërenvanmogelijkhedenofals3)hetgevoelvanvrijheidomietstekunnen/mogendoen,waarbijdecategorieprofessioneleruimteishetbenuttenvanzelfgecreëerdemogelijkhedenvooreigenprofessioneleontwikkeling,hetmeestvoorkomt.Deprofessioneleruimteisvooralgerichtopindividueleprofessioneleontwikkeling,maarsomsookopschoolontwikkeling.Hetmerendeelvandegeïnterviewdelerarenvindtdaarnaastdatprofessioneleruimteietsiswaarzijzelfeenactieverolinspelenenwatzevoorzichzelfmoetenorganiserenofcreëren.Professioneleruimtewordtindemeestegevallenopgevatalsindividueelofalsietswaarbijruimtevoorhetindividuinoverleg/afstemmingmetanderentotstandkomt.Mindervaakwordtcollectieveprofessioneleruimtebenoemd.Alshetgaatombelemmerendeenbevorderendefactorenmetbetrekkingtothetnaarvoldoeninginnemenvanprofessioneleruimte,dannoemenlerarenvoornamelijkmiddelenzoalstijdengeldenisereenbelangrijkerolweggelegdvoordeschoolleiding.Opvallendisdatdefactormiddelen(tijd,geldenletterlijkruimte)vakeralsbevorderendwordtgenoemdalsheterwelis,danalsbelemmerendalsheternietis.Alsbelemmerendefactorisderolvandeschoolleidingenschoolorganisatienogbelangrijker.Ookdeervarenleercultuurindeschoolspeeltvoordemeestelerareneenbelangrijkerolbijhet(kunnen)ervarenvan(collectieve)professioneleruimte.Overdeleercultuuropschoolzijndelerarenweloverwegendpositief,maardangaathetvooralomdeprofessionaliseringsmogelijkhedendieerzijnenhetsamenonderwijsontwikkelen.Negatieverzijnzeoverdeaanwezigheidvankenmerkenalselkaarfeedbackgeven,eenopenlerendehoudinghebben,kritischnaarelkaarkunnenzijn,kennisdelingendeaanwezigheidvaneenonderzoekendehouding.
153
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
15
Uitdeanalyseskwamnaarvorendathetmerendeelvandegeïnterviewdelerarenvindtdat
professioneleruimteietsiswaarzijzelfeenactieverolinspelenenwatzevoorzichzelfmoeten
organiserenofcreëren.Hetmeestgenoemdisdeopvattingscategorie:“professioneleruimteishet
benuttenvanzelfgecreëerdemogelijkhedenvooreigenprofessioneleontwikkeling”.Erbleken
verdertweelerarendienietechteigenaarwarenvanhunprofessioneleruimteendiedezeruimte
ooknietechtherkenden.Zievooreenoverzichtvandeverschilleninopvattingper
professionaliseringsinitiatiefMeijeretal.,2017.
Tabel1Opvattingenvanlerarenoverprofessioneleruimte
CategorieënProfessioneleruimteis…
Totaal
(n=54)..hetbenuttenvangekregen/aangereiktemogelijkheden
Benuttenvangekregentijdenmogelijkhedenvooreigenprofessioneleontwikkeling(binnendeschool)
7
Benuttenvangekregentijdenmogelijkhedenvooreigenprofessioneleontwikkeling(buitendeschool)
3
Ruimtekrijgenomexpertisenaarvoldoeningintekunnenzetten 2
Jewerkzoinrichtendatjehetopjeeigen(bevredigende)manierkandoen(krijgen/benutten)
3
Ruimtekrijgenomnieuwedingenuitteproberen(individueel) 0
Ruimtekrijgenomnieuwedingenuitteproberen(collectief) 1
Mogelijkhedenbenuttenomteleren(doorfeedbackvan)vananderen 2
Frequentieaantal'krijgen'categorieëngecodeerda 18
..hetbenuttenvanzelfgecreëerde/georganiseerdemogelijkheden
Benuttenvanzelfgecreëerdemogelijkhedenvooreigenprofessioneleontwikkeling(individueel)
15
Benuttenvanzelfgecreëerdemogelijkhedenvooreigenprofessioneleontwikkeling(collectief)
7
Ruimtecreërenomnieuwedingenuitteproberen(individueel) 2
Ruimtecreërenomnieuwedingenuitteproberen(collectief) 1
Ruimtecreërenomexpertisenaarvoldoeningintekunneninzetten 3
Jewerkzoorganiserendatjehetopjeeigen(bevredigende)manierkandoen
3
Creërenvanmogelijkhedenendraagvlakvoorschoolontwikkeling 3
Frequentieaantal'creëren'categorieëngecodeerda 34
..eengevoelvanvrijheidervarenomietsopjeeigenmaniertekunnen/mogendoen
Tijdenruimte(injehoofd)voorinhoudelijkeverdieping 5
Rustenafstandnemenvooroverzichtenvoorleren 3
Ruimte(durven)pakkenomjeeigenexpertiseteontwikkelen 1
Eigenideeënmogen/durvenhebbenendiemogenuitproberen 6
Vertrouwenentijdkrijgenomjeonderwijsverderteontwikkelen 3
Frequentieaantal'ervarenvrijheid'categorieëngecodeerda 18
Geeneigenaarvanprofessioneleruimte 2
Frequentieaantalcategorieëngecodeerda 72
Gemiddeldaantalcategorieëngecodeerdperleraar 1,33aNB.geenuniekeleraren.
163
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
16
Individueelofcollectief
Eenanderonderscheidistemakentussenlerarendieprofessioneleruimteopvattenalsietswatvan
henzelfis,waarzijzelfhetinitiatiefmoetennemenomderuimtetevergroten(individueel,n=23),
oflerarendieprofessioneleruimtezienalsietswatontstaatininteractiemetanderen,waarbij
ruimtevoorhetindividuinoverleg/afstemmingmetleerlingen,collega’senschoolleidingtotstand
komt(individueelininteractie,n=20).Daniserookeenkleineregroeplerarendieprofessionele
ruimtezietalsonderdeelvaneencollectiefgevoelderuimte(collectiefn=6,encollectiefideaal,niet
persegerealiseerdn=5).Deopvattingdatprofessioneleruimteininteractiemetanderentotstand
komtwordtopverschillendemanierenbesproken:alsruimtediejemoetafstemmen,moet
bevechtenofdiejekuntverdienennagoedpresteren.Voorhetafstemmenvanprofessioneleruimte
metanderenwordenvaak(vak)collega’senschoolleidinggenoemd.
Dedynamiekvanprofessioneleruimte
Uitdeopvattingendielerarenhebbenoverprofessioneleruimtekomtvoornamelijknaarvorendat
dieruimtenietalleendoorhenervarenofbenutkanworden,maardatermeerderemanieren
mogelijkzijnwaaropprofessioneleruimtetotuitingkomt.Sommigenbenoemenprofessionele
ruimtealsietswatjekuntkrijgen,bijvoorbeeldindevormvaneennieuwtakenpakketofdoorhet
uitgesprokenvertrouwenvanuitdeschoolleidingdatjejemagbezighoudenmet
curriculumvernieuwing.Lerarenhebbenzelfookeenrolinprofessioneleruimtedoor
ontwikkelmogelijkhedenvoorzichzelfofdeschooltecreëren,watvaakgebeurtdoordeinvullingvan
dieruimteaftestemmenmetcollega’senschoolleiding.Eenandereopvattingoverprofessionele
ruimteisdatjehetalsleraarmoetbevechten,onderhandelenofverdienen.Dezelerarenlaten
blijkendatdedoorhenervarenruimtenietvanzelfsprekendisenzijbemerkendatereen
onderhandelprocesaanvoorafgaatvoordatzijtotprofessioneleofschoolontwikkelingoverkunnen
gaan.Ditkanbijvoorbeeldtemakenhebbenmeteenhogewerkdrukineenschoolwaardoortijd
voorontwikkelingeerstmoetwordenafgedwongendoordeleraar.Verdergevenlerarenaandat
professioneleruimtenietvrijblijvendis:hetisvoorsommigevanhenvanzelfsprekenddatervanuit
deschoolverwachtingenzijnoverdeimpactofvervolgstappenvandedoorhenondernomen
initiatievenvoorprofessioneleen/ofschoolontwikkeling.
3.1.2 Professioneleruimteenaspectenvandeschoolorganisatie
Belemmerendeenbevorderendefactoren
Alsbevorderendefactornoemenlerarenvoornamelijk‘middelen’zoalsgeld,tijdenruimte(n=45).
Waarbijeenduidelijkeplanningwaartijdisingeroosterdvoorprofessioneleofschoolontwikkeling,
georganiseerdebijeenkomstenenduidelijkeentransparanteregelsoverprofessionalisering
173
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
17
belangrijkwordengevonden.Daarnaastwordtderolvandeschoolleidingen/ofschoolorganisatie
ookvaakgenoemd(n=32)waarbijhetbevorderendwerktalsdeschoolleidingopenstaatenruimte
geeftvoorideeënvanleraren,henaandachtenondersteuningbiedtenwanneerlerarenautonomie
envrijheidervareninhetorganiserenvanhuneigenvisie,professioneleontwikkelingen
onderwijspraktijk.Ookwordteenschooldieinbewegingisofbezigismetvernieuwengezienalseen
bevorderendefactorvoordeleercultuur.Deonderlingeomgangwordtbevorderendgeacht(n=26)
wanneercollega’seenopenhoudinghebben,interessetoneninelkaar,metelkaarwillen
meedenken,welwillendzijnomtelerenensamentewerken,eneenkritischeenonderzoekende
houdinghebbenopelkaarenophunonderwijs.Verderwordenontwikkel-en
professionaliseringsactiviteiten(n=12)zoalsoverleg,samenonderwijsontwikkelen,lesbezoeken,
feedback,enintervisiealsbevorderendefactorengenoemd.
Alsbelemmerendefactornoemenlerarenhetvaakstderolvandeschoolorganisatieen/of
schoolleiding(n=42)waarbijhetvolgenshenbelemmerendwerktwanneerdeschoolleidingweinig
stimuleertenhetinitiatiefdanvanuitdeleraarmoetkomen.Daarnaastwordteengebrekaanvisie,
sturing,betrokkenheidenondersteuningvanuitdeschoolleidingookalsbelemmerendervaren.Inde
schoolwerkthetbelemmerendvoordeleercultuuralsereensterkefocusisopresultatenof
individueleontwikkelinginplaatsvangezamenlijkeprofessionalisering.Ookwordthetbelemmerend
ervarenwanneerlerarenteveelinisolement(binnensecties)werkenenerweinigvakoverstijgend
wordtgewerkt.Onderlingeomgangwordtookgenoemdalsmogelijkebelemmering(n=27)waarbij
eenconservatievehoudingvanleraren,eengebrekaanvertrouwen,openheidenkritischehouding
naarelkaarhetmeestgenoemdworden.Daarnaastkaneenleercultuurnietbewerkstelligdworden
alsergroteverschillentussenlerarenbestaanwatbetrefthoudingnaarelkaarennaarprofessionele-
enschoolontwikkeling.Eengebrekaanontwikkel-enprofessionaliseringsactiviteiten(n=27)zoals
samenwerking,lesbezoeken,feedback,onderwijsontwikkeling,enonderzoekwerktbelemmerend
voordeleercultuuropschool.Tenslottekaneengebrekaanmiddelen(n=17)zoalstijdengeld
belemmerendwerken.Doordewaanvandedagheerstveelaldeopvattingdattijdvoor
professionaliseringofonderwijsontwikkelingtenkostegaatvandealtekleinehoeveelheidtijddie
lerarenervarenvoorhetprimaireproces.
Opvallendisdatdefactormiddelen(tijd,geldenletterlijkruimte)vakeralsbevorderend
wordtgenoemdalsheterwelis,danalsbelemmerendalsheternietis.Alsbelemmerendefactoris
derolvandeschoolleidingenschoolorganisatienogbelangrijker.Wezienweldatsommigefactoren
diedoordeeneleraaralsbevorderendgezienworden,dooreenandereleraaralsbelemmerend
wordenervaren.Eenvoorbeeldvanzo’nfactorisdehoeveelheidsturingdieleidinggevendenbieden
voorprofessionaliseringofdehoeveelheidvernieuwingendieeenschooldoormaakt.Dooralle
183
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
18
vernieuwingsgezindheidkunnensommigelerarenhetnietmeerbijbenenenhetgevoelkrijgengeen
professioneleruimtemeertehebbenvoorreflectieenbezinning.
Alslaatstezijnerookinitiatiefafhankelijkefactorendiebelemmerendofbevorderend
kunnenwerkenvoordeervarenprofessioneleruimteenleercultuur.Eenvoorbeelddaarvanisderol
diedePLG-begeleideraanneemt(Schaapetal.,2017),deplaatsvaneentraineeindehiërarchievan
hetlerarenteam,hetopleidingsniveauvancollega’s(eerstegraadsoftweedegraads)dateenrol
speeltvoordetrainees(Meirinketal.,2017),deuniversiteitalstweedewerkplekvoorlerarenmet
eenpromotiebeursendebetrokkenheidbijenbelangstellingvancollega’svoorhet
promotieonderzoek(Oolbekkinketal.,2017).
Opbasisvanderesultatenuitdeinterviewskomtnaarvorendatalsvoornaamste
beïnvloedendefactorenvoorhetervarenvanprofessioneleruimte,aspectenwordengenoemddie
temakenhebbenmetdeleercultuurvaneenschool(zieookMeijeretal.,2017).Inditonderzoek
hebbenwedanookvooralopditaspectverderingezoomd.Uitgangspuntdaarbijwashetideedat
normatieveaspectenvoorwaardelijkzijnomineenschooltoteenleercultuurtekomen(Bryk,
Camburn,&SeashoreLouis,1999;Vanblaere&Devos,2016).Naastvoorwaardenzijnerook
kenmerkenvaneensterkeleercultuur.Dekenmerkenverwijzennaardeactiviteitenof‘shared
practices’dieaanwezigzijnindeschoolcontextendeleercultuurkarakteriseren(Vanblaere&Devos,
2016).In§5.2vandezerapportageistevindenhoedevoorwaardenenkenmerkeninditonderzoek
zijngeoperationaliseerdeninkaartgebracht.Hierondervolgenderesultatenmetbetrekkingtotde
leercultuur.
Algemeneopvattingvandekenmerkenvandeleercultuuropschool
InFiguur1istezienhoevijfkenmerkenvaneensterkeleercultuurnietallemaalopdezelfdemanier
herkendwordendoorleraren.Zedenkenverschillendoverdeaanwezigheidvaneenleercultuurbij
henopschool,maareenkleinemeerderheidis(overwegend)positief(n=30).Watdaarbijopvaltis
datzehetdanvooralhebbenover1)deprofessionaliseringsmogelijkhedendieerzijnen2)het
samenonderwijsontwikkelen.Negatieverzijnzeoverdeaanwezigheidvaneenonderzoekende
houding,hetgevenvanfeedbackenelkaarslessenbezoeken.Datlaatstekomteigenlijkvoornamelijk
voorinopleidingscontexten.
193
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
19
Figuur1.Overzichtherkenningkenmerkenleercultuurleraren
Wanneerwekijkennaardeverschilleninscoresperprofessionaliseringsinitiatief(PLG,EDK/OTS,
promotiebeurs),danlijktereigenlijkgeenbetekenisvolverschiltezijn.Datzouertoekunnenleiden
teconcluderendatdeschoolcontextwellichtmeerinvloedheeftopdeervarenleercultuurdanhet
initiatief.Echter,indemeestegevallenwordtdeleercultuurdoorlerarenopdezelfdeschoolook
verschillendervaren.Inhetgevalvantweetraineesopdezelfdeschoolwasdeenetraineezelfs
uitgesprokenpositiefoverdeleercultuur,terwijldeanderuitgesprokennegatiefwas.Dezetwee
traineeszatenelkineenanderteam,watvoorhunervaringzeerbepalendwas.Lerarenkunnendus
verschillenervarentussendeleercultuurindegeheleschoolenbinnenhetteamofdesectie.De
verschillenindeervarenleercultuurhebbenvooreendeelooktemakenmetdemanierwaaropde
lerarenbepaaldestructuurofcultuurfactorenalsbelemmerendofbevorderendervaren.
Samenhangleercultuurperceptiemetopvattingprofessioneleruimte
Vanuithetideedateen(sterke)leercultuurineenschooldeervaringvanprofessioneleruimtekan
beïnvloeden,onderzochtenwehoedeleercultuurperceptievanlerarensamenhangtmethoeze
professioneleruimteopvatten.Hiertoehebbenwedeantwoordenvanlerarenuittweeinterviews
naastelkaargelegdengekekennaarmogelijkeoverlap.Daaruitblijktdatereengroeplerarenisdie
hunprofessioneleruimteendeleercultuurperceptienietmetelkaarinverbandbrengt(n=11).
Ongeachtdemanierwaaropzedeleercultuurervaren(positiefofnegatief)geldtvoordezeleraren
datdeleercultuurindeschoolinhunbelevingnietvaninvloedisophetinrichtenenbenuttenvan
hunprofessioneleruimte.Zijcreërenzelfmogelijkhedenvoorhuneigenprofessioneleontwikkeling,
vaakookbuitendeschool.
0
10
20
30
1 2 3 4 5 6
Kenmerkenenalgemeneopvatting(N=54)
Positief
Overwegendpositief
Overwegendnegatief
Negatief
1=Professionaliseringsmogelijkhedenindeschool(bijvoorbeeldaandacht/tijd/geldvoorleren);2=Samenonderwijsontwikkelen;3=Kennisdelingonderleraren;4=Feedbackgevenenlesbezoeken;5=Onderzoekendehoudingen/ofonderzoekdoen;6=Algemeneopvattingvanleercultuuropschool
203
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
20
Daarnaastisereengroteregroeplerarendievanmeningisdathunprofessioneleruimtewel
wordtbeïnvloeddoordeleercultuurinhunschool(n=43).Binnendiegroepisernogeenverdere
onderverdelingtemaken,namelijk:1)degroepdielastheeftvandeleercultuur(dieerdoor
belemmerdwordt)(n=23)en2)degroepdiebaatheeftbijdeleercultuur(dieerdoorgestimuleerd,
geïnspireerdenuitgedaagdwordt)(n=20).Overigensheeftditnietaltijdtemakenmetde
waarderingvandeleercultuurinhetalgemeen.Lerarendielasthebbenvandeleercultuur,kunnen
deleercultuurinhetalgemeentochpositiefwaarderenofomgekeerdiserookeenleraardiebaat
heeftbijdeleercultuurmaardezeinzijnalgemeenheidoverwegendnegatiefwaardeert.Belangrijker
isdaterbinnenelkegroeplerarenzijndiehetgevoelhebbeninvloedtekunnenuitoefenenopde
leercultuurenlerarendiedatgevoelniethebben.
Eerdergavenwealaandaterlerarenzijndieprofessioneleruimteopvattenalsindividueel
envanzichzelfenlerarendiedeopvattinghebbendatjealsonderwijsprofessionalaltijdje
professioneleruimtemoetbenutteneninzettenindecontextvandeschool(eigenklas,sectie,
afdelingofschoolbreed).Indatlaatstegevalisprofessioneleruimtemeergerichtopinteractieofop
hetcollectief(zieparagraaf3.1.1).Lerarenmeteenindividueleruimteopvattingzijn
oververtegenwoordigdindegroeplerarendieleercultuurnietinverbandbrengtmethun
professioneleruimte.Hetlijkteropdatlerarenindezegroepdeopvattinghebbendatprofessionele
ruimte‘vanhenzelf’isenlosvandecontextbestaat.Deleercultuurindeschoolkanhunervaringvan
professioneleruimtenietbeïnvloeden.
Binnendegroeplerarendielasthebbenvandeleercultuur(n=23)iseensubgroepte
onderscheidendiehetgevoelheefthiergeeninvloedopuittekunnenoefenen(n=17).Dezeleraren
hebbeneenmeerafwachtendeofsomsmoedelozehoudingalshetgaatomhetinzettenvanhun
professioneleruimte.Zezijnvanmeningdatzehunprofessioneleruimteonvoldoende(collectief)
kunnenbenuttendooreengebrekaanondersteuning,waardering,innovatiefgedrag,betrokkenheid
ofgevoelvanrelevantie.Deruimteopvatting‘professioneleruimteisidealitercollectief’komtdan
ookalleenonderdezegroeplerarenvoor;zezoudengraaghunprofessioneleruimtemeercollectief
inzetten,maardeleercultuurbelemmertdatenvoorsommigengeldtdatdeprofessioneleruimte
zelfsalsnoodgedwongenindividueelwordtervaren.Erbestaatookbinnendezegroepeensubgroep
vanlerarendie–ondanksdenegatiefervarenleercultuur–welhetgevoelheeftdaarinvloedopte
kunnenuitoefenen(n=6).Dezelerarenhebbenalsruimteopvattingdatzezelfmogelijkhedenvoor
professioneleofschoolontwikkelingkunnencreëren,bevechtenoferoverkunnenonderhandelen
(bijvoorbeeldmetdirectie).
213
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
21
Binnendegroeplerarendiewelbaathebbenbijdeleercultuuropschool,zijnerlerarendie
aangevendatdeleercultuurophunschoolalsstimulanswerktvoorhetervarenvanprofessionele
ruimte(n=20).Eendeeldaarvangeefttegelijkertijdaanniethetgevoeltehebbendaarinvloedop
uittekunnenoefenen(n=12).Datwillenzeookniet,datismisschienooknietnodig.Dezegroep
komtalshetwareineengespreidbedje.Zeervarenvertrouweninhunkunnen,worden
gestimuleerdenuitgedaagdenkrijgendevrijheidomhetophuneigenmaniertedoen.Kenmerken
vaneenleercultuurdiedeervarenprofessioneleruimtepositiefkanbeïnvloedenzijnvolgensdeze
leraren:eenopontwikkelinggerichteschool,betrokkenheidvancollega’senschoolleiding,ofeen
schoolomgevingdiegerichtisopsamenlerenenontwikkelen.
Alslaatsteiserookeengroeplerarendiedoordeleercultuurinschoolwordtgestimuleerd
enooknoghetideeheeftdatzeerzelfinvloedopuitkunnenoefenen(n=7).Dezeleraren
ontplooienzelfinitiatievenvoorpersoonlijkeofschoolontwikkelingenwordendoordeschoolleiding
ookuitgenodigdenuitgedaagdomzelfeenactievebijdrageteleverenaanhetverbeterenvande
leercultuuropschool.
Samenvattendlatendehierbovenbeschrevenbevindingenziendatdeopvattingdieeenleraarheeft
overprofessioneleruimtesamenhangtmetdeervarenrelatietussendeleercultuuropschoolende
professioneleruimte.Degevondensamenhanglijktechtertweekantenopberedeneerdtekunnen
worden:
a) Deopvattingvandeleraaroverdeeigenprofessioneleruimteisvaninvloedopde
leercultuur-ruimterelatie.Sommigelerarenmeteenindividueleruimteopvatting,gevenaan
geensterkeleercultuurnodigtehebbenomprofessioneleruimteteervaren.Dezeleraren
zienprofessioneleruimtealsietsvanzichzelf,losvandecontext.Zijzoekenbijvoorbeeld
zelfstandignaarontwikkelmogelijkheden;somsookbuitendeschool.Demeestelerarendie,
eenopinteractie-gerichteruimteopvattinghebbengevenaandatdeleercultuurindeschool
erjuistweltoedoetvoorhunprofessioneleruimte.Dezeredeneringkenmerktzichdooreen
‘actor-leeromgeving’relatie.Deactorbepaaltwathijindeleeromgevingnodigheeftvoor
hetkunnenervarenvanprofessioneleruimte.
b) Omgekeerdzienwedatdeperceptievandeleercultuur-professioneleruimterelatievan
invloedisopdeopvattingvandelerarenvandeeigenprofessioneleruimte.Metnamevoor
eenaantallerarendataangeeftlasttehebbenvandeleercultuurindeschoolkomtdeze
relatievoor.Voordezelerarenishunprofessioneleruimtegerichtophetindividu,maarze
zoudenditlieveranderswillenzien.Deleercultuurbenadeelthunmogelijkhedenom
(collectieve)professioneleruimteteervaren.Dezeredeneringkenmerktzichdooreen
223
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
22
‘leeromgeving-actor’relatie.Deleeromgevingbepaalthoedeactorprofessioneleruimte
ervaart.
Wekunnenopbasisvanhetaantaldeelnemersindezestudiegeenuitsprakendoenoverde
causaliteitvandesamenhang.Desalnietteminishetgoedmogelijkdatbeiderelatiesvoorkomenin
deschoolenkunnenweconcluderendatdeleercultuurvoordemeestelerareneenbelangrijkerol
speeltbijhet(kunnen)ervarenvan(collectieve)professioneleruimte.
3.2 Perspectiefschoolleidersopprofessioneleruimte
Opbasisvandeopvattingenvanlerarenkomtnaarvorendatderolvandeschoolleidingen
schoolorganisatiegrootisalshetgaatomhetoptimaalinrichtenenbenuttenvandeprofessionele
ruimtevanleraren.Inditdeelbrengenweinbeeldhoeschoolleiders(zowelteamleidersals
rectoren)dierolzelfzien.
3.2.1 Opvattingenschoolleidersoverprofessioneleruimtevanleraren
Wanneerdeschoolleidersgevraagdwordtaantegevenwatzijverstaanonderprofessioneleruimte,
zienweookhier,netalsbijdelerarenveelverschillendeomschrijvingen3.Tochzijnerookbijde
schoolleiderswelovereenkomstenindebeschrijvingen,diealsvolgttetyperenzijn.Professionele
ruimtebetekent:
• Eigenaarzijn/zeggenschaphebbenovereigenwerkenverantwoordelijkvoorleren
leerlingen;
3Deomschrijvingenzijngebaseerdopdeantwoordenvan25schoolleidersaangeziendezevraaghelemaalachteraanindevragenlijstisopgenomenennietalleschoolleidersdegehelevragenlijsthebbeningevuld.
Samenvattingperspectiefschoolleiders
Samenvattendkomtuitdehierondernadertebeschrijvenresultatennaarvoren,datdemeesteschoolleidersprofessioneleruimteopvattenalsietsvoorhetindividu,bedoeldvoorlerarenomhunwerkgoeduittekunnenvoeren,omzichzelfprofessioneelteontwikkelenofomhetonderwijsverderteontwikkelen.Eenkleineregroepschoolleiderszietprofessioneleruimtealsietsvanhetcollectief.Overhetalgemeenzienzezichzelfdannietalsonderdeelvandecollectieveprofessioneleruimte.Deopvattingvanschoolleidersoverprofessioneleruimtelijktals‘lens’tefungerenvoorhoezijhuneigenrolzieninspanningsvollesituatiesdietemakenhebbenmetprofessioneleruimtevanleraren.Uitdevignetten-studieblijktdatschoolleidersverschillendedilemma’sofspanningsveldenzienindezelfdesituaties.Schoolleidersnoemenhetvaakstdilemma’sdietemakenhebbenmetdeschoolorganisatieofdeschoolleiding.Meestalheeftditdanmetde(ontbrekende)explicietekoppelingmetdevisievandeschooltemaken,meteencultuurprobleemofmethet(niethelder)communicerenvanverwachtingen.Opbasisvandedilemma’sdiezeindesituatieszien,maarooklosdaarvan,kiezenzevoorverschillendehandelingsalternatieven.Ditlijktvooreendeelvandeschoolleiderssamentehangenmethunmeeralgemenevisieopleiderschap,hunneigingomsteedsvanuiteenzelfdeperspectief(schoolorganisatieofhouding/gedragleraren)naardesituatietekijken,maarvoorhetgrootstedeelmethuninterpretatievandesituatie.
233
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
23
• Verantwoordelijkheidvooreigenprofessioneleontwikkeling–individueelen/ofcollectief;
• Keuzevrijheid,aansluitendbijeigenwensen;
• Ruimte(tijd)omeigenonderwijs/vakteontwikkelen;
• Letterlijk,deruimtediedeschoolalsorganisatieheeftvoorprofessioneleen
schoolontwikkeling.
Individueelencollectief
Netalsbijdeopvattingenvandelerarennaarvorenkwam,vattendeschoolleidersdeprofessionele
ruimteopalsietsdatbetrekkingheeftopdeindividueleleraarenzijnofhaarprofessionele
ontwikkeling.Eenvoorbeeld:“professioneleruimteisdepersoonlijkeverantwoordelijkheidomjeals
professionalteontwikkelen”(Rector).Eenkleinerdeelzietdeprofessioneleruimtealsietscollectiefs,
waarbijwedanweereenonderscheidzienin1)collectiefalseencombinatievanindividuele
professioneleruimtesdieelkaaralshetwareontmoeten(“ruimtewaarinmedewerkerszichkunnen
ontwikkelenengroeieninhunvak.Individueleruimtesmoetenaanelkaargekoppeldzijn”(Rector),2)
professioneleruimtedieinafstemmingofinteractiemetanderenkanwordenbenut(“Binnenkaders
eigenontwikkelingenenideeënkunnenuitvoeren,liefstsamenmetanderen”)(interimschoolleider),
en3)professioneleruimtedievanhetcollectiefis,waarbijersprakeisvaneengezamenlijke
verantwoordelijkheid.Schoolleiderszienzichzelfoverhetalgemeennietalsonderdeelvande
(collectieve)professioneleruimte.Eriséénbeschrijvingwaarbijdeschoolleiderookzelfonderdeel
vandeprofessioneleruimtelijkttezijn.“Professioneleruimteishetmaximaalbenuttenvan
kwaliteitenindeorganisatieaanwezigomschooldoelenterealiserendoorcollega'smaximaalte
betrekkenbijterealiserendoelen,consensusterealiserenovertebereikenresultatenenderuimtete
gevenomhieraanbijtedragen.Opbrengstenblijvenvolgenendaarovergesprekaangaan(dusmet
elkaarwelsystematischingesprekzijnoverwatisbereiktendaaroptereflecteren/plannenwaar
nodigaantepassen)”(Rector).
Naasthetonderscheidinindividueelofcollectiefzijnerooktweeschoolleidersdieprofessionele
ruimteopvattenalsletterlijkderuimtediedeorganisatieheeftvoorprofessioneleontwikkeling.
“DatisderuimtediejealsorganisatiekuntbestedenaanR&D,losvandespecifieke
lesvoorbereiding”(Rector).
Dedynamiekvanprofessioneleruimte
Opbasisvandebeschrijvingenvanprofessioneleruimtealsantwoordopdedirectevraag‘wat
verstaatuonderprofessioneleruimte’,hebbenweeenbeperktinzichtgekregeninhoede
schoolleidersdenkenoverdemanierwaaropprofessioneleruimtezichmanifesteert.Ditwordt
uitgebreiderinbeeldgebrachtopbasisvandereactiesopdesituatiesindevignetten(§3.2.2en
243
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
24
3.2.3).Welwordtduidelijkdathetdoorgaansietsisvanleraren,medewerkers,hetteam,waarbijde
schoolleiderkangevenoffaciliteren.Eriséénschoolleiderdiehetoverzijnofhaareigenindividuele
professioneleruimtelijkttehebben.“Ruimtevoorontwikkelingdieikzelfkankiezen,binnende
kadersvandeschoolvisie”(Conrector).
3.2.2 Spanningsveldenrondomprofessioneleruimte
Opbasisvandein§3.1beschrevenresultatenvandeopvattingenvanleraren,zijnzeven
spanningsvollesituaties(vignetten)geconstrueerdenvoorgelegdaanschoolleiders.Desituatieszijn
gebaseerdop’echte’doorlerarengenoemdespanningsvelden,maarzijn,andersdaninhetechtzo
samengestelddatzeelkwelbepaaldeonderscheidendekenmerkenhebben.Zezijnbijvoorbeeldin
hetenegevalopeenindividueleleraargerichteninhetanderegevalopeengroeplerarenofzelfs
deheleschool(zievooreenuitgebreidebeschrijving§5.2.3,devignettenzijntevindeninbijlage1,
dekenmerkeninbijlage2).Aandeschoolleidersisgevraagdopdesituatiestereagerendoor
antwoordtegevenopvragenals:watishieraandehand?moeterietsgebeuren?Zojawat,zonee
waaromniet?Doorwieenwaaromdie?Wehebbendevragenzoopenmogelijkwillenstellenomop
diemaniereenzobreedmogelijkerepertoireaanopvattingen,overwegingenen
handelingsalternatieveninkaarttekunnenbrengen.Deresultatenintabel2zijngebaseerdopde
analysesvandereactiesvandeschoolleidersopdezevragen.
Tabel2geefteenoverzichtvandedoordeschoolleidersgenoemdedilemma’sdiezijherkennenin
dezevenspanningsvollesituatie.Dedilemma’sdiedeschoolleidersindevignettenherkennenzijnin
tweeoverkoepelendecategorieënsamentevatten:1)dilemma’sdietemakenhebbenmetietsinde
schoolorganisatieóf2)dietemakenhebbenmetdehouding/gedragvanleraren.Binnendezetwee
categorieënzijnweerzevensubcategorieëntebeschrijven.Alslaatsteisernogeengrotecategorie
(58keergenoemd)waarindilemma’sspecifiekbetrekkinghebbenopdesituatieinhetvignet.Een
voorbeeldisvignet6,waareentraineecentraalstaat.Inditgevalnoemenlerarendilemma’sdiete
makenhebbenmethetnieuwbinnenkomenvaneenenthousiastenieuwecollegaineenbestaande
situatie.
253
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
25
Tabel2Dilemma’sgenoemddoorschoolleidersbijdezevenvignetten
Dilemma Omschrijving Voorbeeldcitaat Genoemd
1SchoolorganisatieInbeddinginschoolvisieof-organisatienietgoed
Dedoelstellingvandeactiviteitdieleraren(gaan)ondernemenisonvoldoendeingebedindevisievandeschoolofonvoldoendegerelateerdaanandereschoolactiviteiten
…Hetisnietdenkbaardateenbètaplanzonderenigesturingtotstandkomt,omdatdekansdangrootisdatditplannietbijdraagtaanhetbereikenvandeschooldoelen.(SL39)
53keerBijallevignettenbehalve3
Cultuurprobleemindeschool
Erontbreekteenleercultuurindeschool;gebrekaangemeenschappelijkevisieenontwikkelingsgerichtdenkenofdooronderlingwantrouwen
‘Menishetnietgewend,ermistvertrouwenenhetismogelijkbedreigend.’(SL13)
42keerBijallevignettenbehalve2en5
Schoolcommuniceertniet,verwachtingenzijnniethelder
Alsdeverwachtingenvoorafnietheldergecommuniceerdzijndoordeschoolen/ofdeleraar,dankaneensituatieontstaanwaardoorlerarennietwetenwatzemoetendoenoflerarenreagerenvanuitangstofweerstand
‘Devraagistealgemeengesteld.Ditmoetgerichterdoordevraagbijvoorbeeldinoverlegindesectiestestellen’(SL27).
40keerBijallevignettenbehalve5
Ervarenrelevantie,doelmatigheidsbeleving
Hetuitblijvenvaninitiatiefofgedragbijdeleraargeïnterpreteerdvanuiteengebrekaanzinvolheidvoordeleraar
‘Hetkanzijndathetonderwerpmaarvooreenbeperktaantalmenseninteressantis.’(SL9)
9keerBijvignet2en3
2Houding/gedragvanleraren
Competentiesleraarontoereikend
Lerarenzijn(nog)nietinstaatombepaaldeprofessionaliseringsactiviteitenteondernemenofzezijnnietinstaatomzelfverantwoordelijkheidtenemenindesituatie
‘…eentalentvolleleraarisnoggeengoedebegeleidervaneenproject.’(SL23)
60keerBijallevignettenbehalve2en6
Lerarenzijnonzeker Lerarenondernemen(nog)geenactiesomdatzeonzekerzijnoverhuneigenfunctioneren,collega’snietwillenkwetsen,bangzijnomfoutentemakenofbangzijnvoorveranderingen
‘Angstvoorhetonbekende.Blijvendoenwaarjegoedinbent,isveilig.’(SL14)
27keerBijvignet1,3,5,6
Lerarenzijnconservatief/willennietveranderen
Debelemmerendeovertuigingvanlerarentenaanzienvanveranderingenenschoolontwikkeling
‘Erisgeenbehoefteaanveranderingenvernieuwingindezegroep.’(SL3)
23keerBijvignet5en6
Vignetspecifiek Dezedilemma’shebben
specifiekbetrekkingopdesituatieinhetvignetzoalseenonderwijstraineeship
- 58keer
263
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
26
Uittabel2wordtduidelijkdatnietalledilemma’sbijelkesituatiewordenbenoemd.Bijviervande
zevensituaties(vignet1,2,3en7)wordthetdilemmavooralgezienindecontextvandeschoolen
deschoolorganisatie.Voortweesituaties(vignet4en6)zagennetzoveelschoolleiderseendilemma
opschool-alsopleraarniveau.Voorvignet5werdhetdilemmavooralgezienvanuithetperspectief
vandeleraarenalleenbijvignet7isersprakevanhetantwoord‘erisgeendilemma’.Watopvaltis
datdeschoolleidersinallegevallenhetmeestdilemma’sbenoemendietemakenhebbenmetde
schoolorganisatieofdeschoolleiding.Vaakheeftditdanmetde(ontbrekende)explicietekoppeling
metdevisievandeschooltemaken,meteencultuurprobleemindeschoolofmethet(niethelder)
communicerenvanverwachtingen.
Spanningsveldenenpersoonlijke‘neigingen’vanschoolleiders
Ommeerzichttekrijgenopofdedilemma’sdieschoolleidersbenoemennuuitgeloktwordendoor
despecifiekesituatiesofdatereerdersprakeisvaneenpersoonlijke‘stijl’ofneigingvande
schoolleiders,hebbenweperschoolleidergekekenhoevaakzeeenoverkoepelendedilemma-
categorienoemen(1)dilemma’smetbetrekkingtotdeschoolorganisatie,(2)dilemma’smet
betrekkingophouding/gedragvanlerarenen(3)eenvignetspecifiekdilemma).Bijmeerdan5keer
eenzelfdedilemma-categorielijktersprakevaneenneigingomelkekeerindezelfde‘hoek’te
zoekenbijhetbeschrijvenvanwateraandehandisindesituatie4.Voordegrootstegroep
schoolleidersinonsonderzoek(n=17)geldtditniet.Zijbeschrijvendesituatieszowelvanuithet
perspectiefvandeschoolorganisatiealsvanuithetperspectiefvandehoudingenhetgedragvan
leraren.Dezeschoolleidersbenaderendesituatiesopverschillendemanierenenlatengeen
duidelijkeneigingtoteenbepaaldperspectiefzien.Vooreenkleineregroepvanschoolleiders(N=11)
lijktzo’nneigingwelaandeordetezijn.Zijzienhetdilemmaindesituatiehaaststructureelvanuit
hetperspectiefvandeschoolendeschoolorganisatie.Erisbinnendezegroepmaaréén
schoolleider,eenteamleider,diededilemma’sindesituatiesstructureelvanuithetperspectiefvan
dehoudingenhetgedragvandeleraarbekijkt.
Eenanderemanieromtekijkenofschoolleidersreagerenvanuiteenbepaaldpatroonofopbasis
vandespanningsvollesituaties,istekijkennaarleiderschapsoverwegingendievolgensde
schoolleidersinmeerofminderemateeenrolspelenindesituatie.Naelkvignethebbende
schoolleiderssteedsaangegeveninwelkemateeensetvanvoorgestructureerde(kwantitatief
gescoorde)overwegingenuitdeleiderschapsliteratuureenrolspelenbijdedilemma’sdiezezienen
dehandelingsalternatievendiezedaarbijnoemen.
4Wehebbenditbekekenvooralleschoolleidersdiedevragenvoorallevignettenhebbeningevuld(n=28).
273
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
27
Wanneerweopbasisvandedezedatanaardeleiderschapsoverwegingenkijken,dieinzicht
geveninhetbelangdatschoolleidershechtenaanbepaaldeleiderschapswaarden,danzienwedaar
weldatervoorschoolleiderssprakeisvaneenneigingomsteedsdezelfdeaspectenbelangrijkte
vinden.Tabel3laatziendatvoorelkvandezevenoverwegingen,eensignificantehoeveelheid
variantieverklaardwordtdoordeschoolleider(p<.001).Ditbetekentdatschoolleiderseen
bepaaldeoverwegingoverdeverschillendevignettensteedsopongeveerdezelfdewijzescoren.
Tabel3Intraklassecorrelatie(ICC)ophetniveauvandeschoolleider
Leiderschapsoverweging Intraklassecorrelatie(ICC)opschoolleiderlevel
…visiediewijalsschoolnastreven ICC=0.401,c2(36)=159.39*
…individuelebehoeftenvanleraren ICC=0.253,c2(36)=99.13*
…blijvendeprofessioneleontwikkelingvanleraren
ICC=0.228,c2(36)=93.20*
…samenwerkenalsteam ICC=0.343,c2(36)=130.53*
…lerenvanleerlingen ICC=0.514,c2(36)=249.34*
…heldereverwachtingennaarlerarentoe ICC=0.280,c2(36)=108.75*
…intuïtie ICC=0.758,c2(36)=657.53*
NB.*significantbijp<.001
DatvooralleleiderschapsoverwegingendeICCophetschoolleiderlevelsignificantisbetekentdatde
gescoordeoverwegingenbijdevignettenbinnenschoolleidersmeergelijkzijndantussen
schoolleiders.Detabellaatbijvoorbeeldziendatvooreenschoolleiderdeoverwegingsamenwerken
alsteamdeverwachtecorrelatietussentweewillekeuriggekozenvignetten0.343is.Voorde
overwegingsamenwerkenalsteamkanookgezegdwordendat34.3%vandevariantievoortvloeituit
verschillentussenschoolleidersendat65.7%(100%-34.3%)voortvloeituitverschillentussen
vignetten.
DeICC’szijngrootgenoeg(>0.05)omteconcluderendatdeproportievariantieinde
leiderschapsoverwegingennietalleenmaartoegeschrevenkanwordenaandeverschillentussen
vignettenmaarookaandeverschillentussenschoolleiders.DatdeICC’sniettégrootzijn(<0.95)
betekentdatdevariantieindeleiderschapsoverwegingennietalleenmaartoegeschrevenkan
wordenaandeverschillentussenschoolleidersmaarookaandeverschillentussenvignetten(Reis&
Judd,2000).Zowelhetvignettenlevelalshetschoolleiderslevellijkendusbepalendtezijnvoorde
283
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
28
variantieinleiderschapsoverwegingen.Inbijlage3zijndegemiddeldenenstandaarddeviatiesper
vignetweergegeven.
Samenvattend,dedilemma’sdieeenschoolleiderzietendehandelingsoverwegingendiehijofzijop
basisdaarvanbenoemt,lijkendusvoordemeesteschoolleidersenvoorhetgrootstedeel
situationeelof‘contextuallysensitive’.Hetgrootstedeelvandeschoolleidersbenoemtdilemma’s
afhankelijkvandespecifiekesituatieinhetvignet.Datschoolleidersvanelkaarverschilleninde
dillema’sdiezeherkennenindezelfdesituatiesendehandelingsalternatievendiezenoemenisop
zichzelfnietzo’nopvallendresultaat.Watwehierwillenlatenzienisdatschoolleiderszichhier
waarschijnlijknietbewustvanzijnmaardathetherkennenvaneenbepaalddilemmawelgevolgen
heeftvoordehandelingsalternatieven,actorenenleiderschapsinstrumentendiedangekozen
worden.Wegaanhierin§3.2.3verderopin.
3.2.3 Actorenenhandelingsoverwegingengekoppeldaandesituaties
Deresultatenvandeanalysevandevoorgesteldecombinatievanhandelingsalternatievenen
bijbehorendeactoren(‘watmoethiergebeuren’en‘wie(ofniemand)moetwatdoen’?),latenzien
datschoolleidersookopditpuntweervariërenindemanierwaaropzedespanningsvollesituatie
benaderen.
Verschillendeactoren
InTabel4wordteenoverzichtgegevenvande(combinatievan)actorendieschoolleidersnoemen
dievolgenshenindegegevensituatieietsmoetendoen.Watopvaltisdatinsommigesituaties
(bijvoorbeeldvignet1en7)vooraldeschoolleidingzelfeenrolspeelt,terwijlinanderesituaties
(bijvoorbeeldvignet2,3en4)deteondernemenactieeenverantwoordelijkheidisvan
schoolleider/teamleidersamenmetdeleraar(en).Deargumentendiedeschoolleidersdaarbijgeven
hebbentemakenmetorganisatiestructuur(‘ditisdedirectleidinggevende’,‘omdathijdirect
verantwoordelijkis’)ofdeorganisatiecultuur(‘omdathetbelangrijkisominhetteammetelkaar
heldertekrijgenwatdevisieopgoedonderwijsis’).Indereactiesopvignet4t/m7komthetook
voordatniemandietshoefttedoenendatschoolleiderserbijvoorbeeldvoorkiezendesituatiete
latenzoalsdezeis.
293
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
29
Tabel4Actorenbenoemddoordeschoolleiders(pervignet)
SL TL SL,TL SL,TL,D TL,D SL,D D Niemand
Vignet1 19 2 4 5 3 8 1 0
Vignet2 4 5 3 2 12 8 1 0
Vignet3 2 12 2 2 12 0 3 0
Vignet4 6 1 2 2 9 8 1 1
Vignet5 7 1 4 4 6 4 1 3
Vignet6 5 5 3 2 7 1 3 2
Vignet7 9 1 8 2 4 0 0 4
Totaal 52 27 26 19 53 29 10 10SL=schoolleider,TL=teamleider,D=leraar
Duidelijkwordtdatdeschoolleidinghetmeestzelfeenactieverolheeftbijhetbenaderenvande
spanningsvollesituaties.Daarbijmoetdanwelopgemerktwordendat‘deschoolleiding’
verschillendeactorenenrollenkentendathetafhankelijkisvandesituatiewelkerolwanneerhet
bestepast.Deschoolleidersdieaangevendaterietsmoetgebeurenindezesituatie,dragen
daarvoorverschillendehandelingsalternatievenaan.Welichtendezeverschillende
handelingsalternatievenhieronderverdertoe.
Verschillendevoorgesteldehandelingsalternatieven-leiderschapsinstrumenten
Opbasisvandeanalysevandehandelingsalternatievendiedeschoolleidersnoemenzijner5
categorieënteonderscheiden.Wehebbendezecategorieëntypen‘instrumenten’genoemd
aangezienhetonderdelenzijnvandewaaieraanhandelingendieeenschoolleidertotzijn
beschikkingheeftomeensituatietebenaderen.Erzijnverschillendetypeninstrumenten:(1)zelfals
schoolleidereenoplossingbedenkenenookuitvoeren;(2)eerstbijandereninventariserenen
verduidelijkenwathetprobleemisvoordathij/zijeenoplossingbedenkt;(3)desituatievanuithet
collectiefbenaderen;(4)eersteenonderliggend,vaakgroterprobleemaanpakken(leercultuur
verandering,visievormen)alvorensopdespecifiekesituatieintegaanen(5)ervoorkiezenomgeen
directeinvloeduitteoefenenopdesituatie.Hieronderwordendetypeninstrumentenverder
uitgewerkt.
Zelfalsschoolleider(s)eenoplossingbedenkenenuitvoeren(190keergenoemd).Deschoolleiding
isbijdittypeinstrumentzelfdeinitiatiefnemerofheefteenbelangrijkaandeelinhetoplossenof
benaderenvandesituatie.Dittypeinstrumentkanonderverdeeldwordenconformdecategorieën
diedoorLeithwoodencollega’s(2006)onderscheidenzijn(zie§5.1.4):
• Visieontwikkelenenrichtinggeven(97keergenoemd):bijvoorbeeldhetgevenvan
richtlijnen,hetexpliciterenvanverwachtingenofuitleggenwaaromeenactiviteitbelangrijk
isvoordeschool;
303
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
30
• Mensenbegrijpenenontwikkelen(41keergenoemd):bijvoorbeeldlerarenhetvertrouwen
gevenofinteressetonenaanleraren;
• Managenvanonderwijs-enleerprogramma(33keergenoemd):bijvoorbeeldhet
ondersteunenoffaciliterenvanleraren;
• Herontwerpenvandeorganisatie(19keergenoemd):bijvoorbeeldhetcreërenvaneen
veiligeleeromgeving.
Desituatievanuithetcollectiefbenaderen(80keergenoemd).Uitdehandelingsalternatievendiein
dezecategoriewordengenoemd,blijktdatdeschoolleidersvindendathetdilemmaeengedeelde
verantwoordelijkheidis;iederheeftzijn/haarverantwoordelijkheidendeoplossingligtgelegenin
eengezamenlijkebenadering.Hetwoord‘samen’wordtgenoemdenerwordtin
handelingsalternatievennadrukgelegdopoverlegofdedialoog.Het‘samen’kanbetrekkinghebben
opdeschoolleidingonderling,maarvakerwordtgenoemddathetbetrekkingheeftopschoolleiding
enlerarensamen,somsaangevuldmetleerlingen.
• Mensenbegrijpenenontwikkelen(36keergenoemd):bijvoorbeeldwederzijds
verwachtingenenbehoefteuitspreken;
• Visieontwikkelenenrichtinggeven(33keergenoemd):bijvoorbeelddevisieals
gezamenlijkeverantwoordelijkheidaandekaartstellen;
• Managenvanonderwijs-enleerprogramma(11keergenoemd):bijvoorbeeldhet
gezamenlijkoppakkenvaninitiatieven;
• Herontwerpenvandeorganisatie(0keergenoemd).
Eerstbijandereninventariserenenverduidelijkenwatprobleemisalvorensmeteenoplossingte
komen(38keergenoemd).Inditgevalmoetenbepaaldedingeneerstverhelderdofgeanalyseerd
wordenalvorenseractiekanwordenondernomen.Deactiedieuitdeinventarisatievoortvloeitkan
deverantwoordelijkheidzijnvanverschillendepartijen(schoolleider,teamleider,leraren,andere
personen).Alhoeweldeverantwoordelijkheidpasverdeeldwordtnainventarisatie,benadertde
schoolleiderdesituatiewelalsietswaardeschoolleidinghetinitiatiefneemtvoorsituatie-
verheldering:deschoolleiderofteamleidergaatnavraagdoenbijdeleraar(en),gaatzelfbij
leerlingenteradeofbetrektleerlingenbijeengesprekdatmetlerarenwordtgevoerd.Geendirecte
invloeduitoefenenopdesituatie(32keergenoemd).Dittypeinstrumentbestaatuitverschillende
handelingsalternatievenwaarindeschoolleider(somsactief)nietsdoet.Ditissomsbedoeldalseen
tijdelijkeoplossing,hetdilemmaindesituatiewordtnietalsacuutingeschat(‘eerstmaareenszien
hoehetzichontwikkelt’)(7keergenoemd)ensomsalshetaldannietexplicietleggenvande
verantwoordelijkheidbijdelerarenofhetteamvanleraren(25keergenoemd).
313
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
31
Eersteenonderliggend,vaakgroterprobleemaanpakkenendaarnapasopdespecifiekesituatie
richten(17keergenoemd).Aandehandelingsalternatievenbinnendittypeinstrument,gaateen
overwegingvoorafdathetdilemmaindesituatiehetgevolgisvaneenander,groterprobleemdatin
deorganisatiespeelt.Eenvoorbeelddaarvanishetorganiserenvanvoldoendedraagvlakinde
organisatiealvorenseenspecifiekprofessionaliseringsinitiatiefverderdoortevoeren.
Typeninstrumentengekoppeldaanvignetten
Wewetennudatdeschoolleidersinonzedatasetverschillendedillema’szienindezelfdesituaties.
Datsommigeschoolleiderseenbepaaldeneiginghebbenomditstructureelopeenzelfdemanierte
doenenanderenniet.Datschoolleidersopbasisvanhetdilemmaverschillendeactorenbenoemen
endatzedaarbijhetmeestkiezenvoorleiderschapsinstrumentenwaarbijzezelfeenoplossing
bedenkenendieookuitvoeren(aldannietsamenmetanderen).Watwenuaanvullendnogwilden
wetenisofdekeuzevooreenbepaaldleiderschapsinstrumentgekoppeldlijkttezijnaanspecifieke
kenmerkendeelementenvandevignetten.In§2.3.3gavenweimmersaandatdesituatieszosamen
gesteldzijndatzeelkbepaaldeonderscheidendekenmerkenhebben.Diekenmerkenzijngebaseerd
opdeliteratuurrondomprofessioneleruimteendaarvanwordtverwachtdatzeertoedoenalshet
gaatomhetomgaanmetdeprofessioneleruimteinscholen.Tabel5laatzienwelkeinstrumentenbij
welkvignetvakervoorkomen.Eendikgedruktpercentagebetekentdatvanalleinstrumentendiebij
ditvignetgenoemdzijn,ditinstrumenthetmeestgenoemdis(o.b.v.%kolomtotaal).
Tabel5Overzichtcombinatiesvignettenenhandelingsalternatieven,inpercentagesvankolomtotaal
Typeleiderschaps-instrument Totaal Vignet1
Vignet2
Vignet3
Vignet4
Vignet5
Vignet6
Vignet7
1.Zelfhandelenvanschoolleiding 53,22 56,94 57,41 53,85 46,81 43,14 59,52 53,85Visieontwikkelenenrichtinggeven 27,17b 33,33 11,11 40,38 27,66 27,45 28,57 17,95Herontwerpvandeorganisatie 5,32 1,39 0,00 5,77 10,64* 3,92 11,90* 7,69Managenvanonderwijs-enleerprogramma
9,24 6,94 16,67 3,85 6,38 7,84 7,14 17,95
Mensenbegrijpenenontwikkelen 11,48 15,28 29,63* 3,85 2,13 3,92 11,90 10,262.Eerstinventariserenwaterspeelt 10,64 6,94 1,85 21,15* 10,64 19,61 14,29 0,003.Collectievebenadering 22,41 27,78 25,93 13,46 27,66 19,61 16,67 23,08Visieontwikkelenenrichtinggeven 9,24 16,67 1,85 1,92 25,53* 11,76 0,00 2,56Herontwerpvandeorganisatie5 X X X X X X X XManagenvanonderwijs-enleerprogramma
3,08 0,00 11,11* 0,00 0,00 0,00 0,00 12,82*
Mensenbegrijpenenontwikkelen 10,08 11,11 12,96 11,54 2,13 7,84 16,67 7,694.Eerstgroterprobleemaanpakken 4,76 1,39 0,00 3,85 4,26 5,88 4,76 17,95*
5.Geendirecteinvloeduitoefenen 8,96 6,94 14,81 7,69 10,64 11,76 4,76 5,13
Totaal 100 100 100 100 100 100 100 100
5DezecategoriekomtnietvoorbDikgedruktepercentageshoudtin:hetpercentagebinnendezecelkomt1.5keermeervoorvanwatjeopbasisvan10cellenzoukunnenverwachten(>15%).Deschuingedruktepercentageszijnnietmeegenomenindezeberekeningomdatditommeta-categorieëngaat.*Decellenmeteensterretjeverwijzennaarpercentagesdie2keerzogrootzijnalshettotaalpercentagevandierij.
323
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
32
Indetabelisteziendatallesituaties(vignetten)eenreactieuitlokkentotzelfhandelenvan
schoolleidingendecollectievebenadering,waarinschoolleidingsamenmetlerarenoptrekkenomde
situatietebenaderen.Hetaantalkeerdat‘zelfhandelenvanschoolleiding’gecodeerdis,ligtvoor
allevignettenhoger(46,81%tot59,52%vanhettotaalaantalcodes)invergelijkingmetdeandere
leiderschapsinstrumenten.Daarnaastisookeenduidelijkevariatietezienindegekozen
leiderschapsinstrumentenbijdespanningsvollesituaties.Hetleiderschapsinstrument‘eersteen
groterprobleemaanpakken’komtnauwelijksvoor,metuitzonderingvanvignet7.Inditvignetwordt
dedilemma-categorie‘cultuurprobleem’redelijkvaakgeziendoorschoolleiders.Desituatievraagter
indeogenvandeschoolleidersom,omeerstmetdeschoolcultuuraandeslagtegaan.Eerst
inventariserenwaterspeeltisvooralbijvignet3en5aandeorde.Indezevignettenwordteen
situatiegeschetstwaarinéénofmeerderelerarennietdirectenthousiastzijnovereenvoorgenomen
initiatiefofeenvoorstel.Hetlijkteropdatdergelijkesituatiesomnaderonderzoekvragen.
Deschoolleiderswilleneerstwetenwaterspeeltbijdeleraren.Binnenzelfhandelenvande
schoolleidingzienwedatopvignet2na,allevignettenhandelingsalternatievenmetbetrekkingtot
devisievandeschoolleidingtotgevolghebben.Visieontwikkelenwordtvoorvignet1en4
daarnaastookindecollectievebenaderinggenoemd;beidesituatiesgaaninopeenprobleem
waarmeeeencollectievegroeplerarengemoeidisenwaarhetdegroeplerarennietluktomeen
voorafbepaaldeontwikkelingopgangtebrengen.Hetlijkteropdatvoordeschoolleiderseen
dergelijkesituatieeenaanleidingisvoormeergezamenlijkevisieofaansturingvanuitde
schoolleiding.Onderhetmanagenvanhetonderwijsprogrammawordtvooraldefaciliterendeen
ondersteunenderolvanschoolleidingverstaanomzoderandvoorwaardenvoorprofessioneleen
schoolontwikkelingte‘managen’.Ditleiderschapsinstrumentzienwemetnameterugbijvignet2en
7(zowelvanuitdeschoolleidingalsvanuitdecollectievebenadering).Eenmogelijkeverklaring
daarvoorzoukunnenzijndatindezesituatieseenindividueleontwikkelingvaneenleraarwordt
belemmerdofmeergestimuleerdkanworden.Dergelijkesituatiesvragenomdemeerfaciliterende
rolvanschoolleiding.Mensenbegrijpenenontwikkelenwordtgenoemdalsleiderschapsinstrument
bijvignet1,2(zelfaanpakken)en6(gezamenlijk).
Eenanalysevandecombinatievansituatie,dilemma,actorenhandelingsalternatieflaatziendater,
metuitzonderingvandeschoolleidersdieoverhetgeheelgenomeneenbepaalde
leiderschapsneiginglatenzien,sprakeisvaneencomplexesamenhangtussendesituatieopzichzelf,
deschoolleiderendegekozenactor-handelingscombinatie.EenresultaatdatookWesterveld(2016)
inhaarstudielaatzien.
333
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met 33
4. Conclusiesenaanbevelingen
Doelvanditonderzoekwashetinkaartbrengenvandeopvattingenvanschoolleidersenlerarenten
aanzienvanprofessioneleruimte,hoediewordtervarenenwatderelatieismetaspectenvande
schoolorganisatie.Daarbijhebbenwebeschrevenwatindeperceptievanlerarenbevorderendeen
belemmerendefactorenzijnalshetgaatomdeleercultuurinscholen.Wewareninditonderzoek
nietopzoeknaarwatlerarenenschoolleidersindepraktijkdoenalshetgaatomhetinrichtenvan
deprofessioneleruimte,maarjuistinwathunopvattingenenoverwegingendaarbijzijn.Dithebben
wegedaandoormiddelvaninterviews,afgenomenbij54lerarenuitdrieverschillende
professionaliseringsinitiatieven,endoorzevenverschillendespanningsvollesituatiesmetbetrekking
tot,watwijnoemen,deprofessioneleruimtevanlerareninscholenteontwikkelen.Dezehebbenwe
aan50schoolleidersvoorgelegd.Dezevenspanningsvollesituatieszijnzeerzorgvuldig
geconstrueerd,opbasisvan1)eenuitgebreidestudienaaropvattingenvanlerarenoverhet
optimaalinrichtenvanprofessioneleruimte,2)derelatiemetdeervarenleercultuurineenschoolen
3)inputvannationaleeninternationaleexpertsendeliteratuur.
Perspectiefleraren
Opbasisvanderesultatenvandeleraren,komtnaarvorendaterdrieverschillendegroepenleraren
zijn.Delerarendieprofessioneleruimteopvattenalsindividueelenvanhenzelf(individueel),leraren
dieprofessioneleruimtezienalsietswatontstaatininteractiemetanderen(individueelininteractie)
endelerarendiedeopvattinghebbendatprofessioneleruimteonderdeelisvaneencollectief
gevoelderuimte(collectief).Daarnaastisereenverschilinlerarendieprofessioneleruimteopvatten
als1)hetkrijgenvanmogelijkheden;2)hetcreërenvanmogelijkhedenofals3)alshetgevoelvan
vrijheidomietstekunnen/mogendoen,waarbijdecategorieprofessioneleruimte‘hetbenuttenvan
zelfgecreëerdemogelijkhedenvooreigenprofessioneleontwikkeling’hetmeestvoorkomt.De
professioneleruimteisvooralgerichtopindividueleprofessioneleontwikkeling,maarsomsookop
schoolontwikkeling.
Opbasisvandeanalysesvandeopvattingenvanlerarenkannietalleengeconcludeerd
wordendaternietzoietsbestaatals‘objectieve’ruimte.Erkanooknietgesprokenwordenoverveel
ofweinigprofessioneleruimte;hetgaateromhoedeprofessioneleruimtewordtervarendoorde
lerareninkwestie.Vanzelfsprekendisookdeze‘subjectieve’ruimteonderhevigaanverschillende
perspectievenopwatprofessioneleruimteinhoudt.Voorsommigelerarenbetekentdithetkrijgen
vanprofessionaliseringsmogelijkheden,vooranderenisdithetmogelijkmakenvan
343
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
34
schoolontwikkelingenweeranderelerarenvindendatheteengevoelvanvrijheidinhoudtomopje
eigenmanierjeonderwijsteontwikkelen.Indemeestegevallenspeeltdeinteractiemetde
schoolleidinghierbijeenbelangrijkerol,zoalsooknaarvorenkomtuitdestudievanWesterveld
(2016).Watveelofweinigruimteis,heeftnauwelijksbetekenisalsmennieteerstinzichtheeftin
watlerarenverstaanonderhun‘professioneleruimte’.Ditwordtookzichtbaaralshetgaatomde
ervareninvloedvandeleercultuuropschoolopdeervarenprofessioneleruimtevanleraren.
Eenonderscheidisdantemakentussenlerarenwaarvoordeleercultuureenrolspeeltinde
ervaringvanprofessioneleruimteenlerarenwaarvoordeleercultuuropeenschoolernauwelijkstoe
doet.Waardetweedegroephelemaalgeeninvloedlijktteervarenvandeleercultuuropschool,
kunnendelerarenindeeerstegroepzowellasthebbenvanalsbaathebbenbijdeleercultuurop
school.Voorlerarendielasthebbenvandeleercultuurkomthetvoordatzehunprofessionele
ruimtenoodgedwongenindividueelbenutteneninrichten,terwijlzeditlievermeercollectiefzouden
doen.Voorlerarendieeenstimulanservarenvanuitdeleercultuurinhunschoolspeeltditniet.Zij
kunnenhunprofessioneleruimteindeschoolcontext(ininteractieofcollectief)benutten.Deze
lerarennoemeneenvernieuwendeschool,eencultuurgerichtopsamenlerenenontwikkelenen
eenbetrokkenenondersteunendeschoolleidingalsstimulansvoorhunprofessioneleruimte.
Opvallendisdathetmerendeelvandeleraren(overwegend)positiefisoverdeleercultuurin
deschool.Hetgaatdanechtervooralomdeprofessionaliseringsmogelijkhedendieerzijnenin
minderematehetsamenonderwijsontwikkelen.Negatieverzijnzeoverdeaanwezigheidvaneen
onderzoekendehouding,hetgevenvanfeedbackenelkaarslessenbezoeken.Datlaatstekomt
voornamelijkvoorinopleidingscontextenofbijstartendeleraren.Wanneerwedezeresultaten
bekijkeninhetlichtvandeindeinleidinggenoemdeambitievandelerarenagendadat“leraar,
lerarenteam,leidinggevendeenbestuursamenbouwenaaneenlerendecultuurwaarincontinu
wordtgewerktaanverbeteringvandeonderwijskwaliteit”danisditwatbetreftde
professionaliseringsmogelijkhedenopdescholenzekeralvooreengrootdeelaanwezig,maarlijkter
voordeoverigeaspectenvandeleercultuurnogwelwatwerktedoen.Ookhetadviesvande
Onderwijsraad(2016)omprofessioneleruimtemeervanuiteencollectiefengeïntegreerd
perspectiefoptevatten,lijktopbasisvanonsonderzoeknognietvooriedereleraarenschoolleider
aandeorde.Daartoezoueeneerstestapweleenskunnenzijndatlerarenenschoolleidersvoor
zichzelfenelkaarhelderkrijgenofzeüberhauptweleencollectieveopvattingvanprofessionele
ruimtehebbenen/ofwenselijkachten.
Perspectiefschoolleider
353
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
35
Deresultatenvandeschoolleiderslatenziendatdemeesteschoolleidersprofessioneleruimte
opvattenalsietsvoorhetindividu,bedoeldvoorlerarenomhunwerkgoeduittekunnenvoeren,om
zichzelfprofessioneelteontwikkelenofomhetonderwijsverderteontwikkelen.Eenkleineregroep
schoolleiderszietprofessioneleruimtealsietsvanhetcollectief.Deopvattingvanschoolleidersover
professioneleruimtelijktals‘lens’tefungerenvoorhoezijhuneigenrolzieninspanningsvolle
situatiesdietemakenhebbenmetprofessioneleruimtevanleraren.Uitdevignetten-studieblijkt
datschoolleidersverschillendedilemma’sofspanningsveldenzienindezelfdesituaties.Opbasisvan
dedilemma’sdiezeindesituatieszien,maarooklosdaarvan,kiezenzevoorverschillende
handelingsalternatieven.Ditheeftdeelstemakenmethunmeeralgemenevisieopleiderschap,hun
neigingomsteedsvanuiteenzelfdeperspectief(schoolorganisatieofhouding/gedragleraren)naar
desituatietekijken,maarmeernogmethuninterpretatievandesituatie.Hoeweldeschoolleiding
vaakeenfaciliterenderolwordttoebedeeldinhetcreërenvanobjectieveruimte(intermenvanhet
toekennenvanbeleid,budgetentijdaanmogelijkhedenvoorleraren)(aspectenvande
organisatiestructuur),latenderesultatenuitdezestudiedatschoolleidingookandererollenkan
aannemeninspanningsvollesituatiesrondomdeprofessioneleruimtevanleraren.Ditbetreftonder
anderehetuitsprekenvanverwachtingenenhetmakenvanconcreteafsprakenmetleraren,het
inventariserenvanwederzijdseverwachtingenrondomeenprofessionaliseringsinitiatief,hettonen
vaninteresseinwaarlerarenmeebezigzijn,hetsamenmetlerarenformulerenvaneenvisie
passendbijdeschool,hetvertrouwengevenaanleraren,enhetwegnemenvanweerstand/angstbij
leraren(aspectenvandeorganisatiecultuur).Uitdezevoorbeeldrollenblijktdatschoolleidingdiverse
mogelijkhedenaanleiderschapsinstrumentenheeftomlerarentestimulerenomvangeboden
mogelijkhedengebruiktemakenofomvoorwaardentescheppenindeorganisatiestructuur-en
cultuur.
InzijnadviesonderschrijftdeOnderwijsraad(2016)hetbelangvangedeeldleiderschapen
eenmeerhorizontalebenaderingvansturinginenrondscholen.Opbasisvanonzestudiezienwe
weleenvariatieinleiderschapsrollen(waaronderookrollendiepassenbijgespreidleiderschap
(Carsonetal.,2007;Kessels,2012;Spillane&Diamond,2007)enzienweookdatteamleiders
wordenaangewezenalsbelangrijkeactor,maarhetmerendeelvandegekozen
leiderschapsinstrumentenvaltindecategoriewaarbijdeschoolleiderzelfaanzetis.Hetaantalkeer
dat‘zelfhandelenvanschoolleiding’gecodeerdis,ligtvoorallevignettenhogerinvergelijkingmet
deandereleiderschapsinstrumenten.Ditzouuitgeloktkunnenzijndoordemanierwaaropdevragen
bijhetvignetteninstrumentgesteldzijn,maarhetzouookkunnenbetekenendatschoolleiders
zichzelfofhetmanagementinz’nalgemeenheideenbelangrijkeroltoebedelenbijsituatieswaarin
deprofessioneleruimtevanlerareninhetgedingis.Volgensschoolleiderszijndilemma’srondomde
363
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
36
professioneleruimtevanlerarenindatgevalvoornamelijkeenverantwoordelijkheidvande
schoolleidingenkiezenzijeerdervooreenverticaledaneenhorizontalebenaderingbijhetoplossen
ervan.
Samenvattendkunnenweopbasisvanderesultateninditonderzoekconcluderendat:
• professioneleruimtegeen‘onesizefitsall’conceptis(zieookBrezichaetal.,2016).
Percepties,opvattingen,waarden,maarvooralookdebetekenisdielerarenenschoolleiders
alsindividu,maarookalsgroepaanprofessioneleruimtegeven(‘sensemaking’),vangroot
belangzijnbijhetwelofnietopeenadequatemanierinzettenvanprofessioneleruimtevoor
lerareninscholen;
• ondanksdediscussiesrondommeerzeggenschap,eigenaarschapenprofessioneleruimte
voorleraren,weziendatzowellerarenalsschoolleiderszelf,eengroteroltoedichtenaande
schoolleiding;
• professioneleruimteenleercultuureenbijzonderebandmetelkaarhebben.Deopvatting
dieeenleraarheeftoverprofessioneleruimte(bijv.individueelofingebedindeschool)lijkt
vaninvloedopdeervarenrelatietussendeleercultuuropschoolenhetervarenvan
professioneleruimte,maarookandersom,deperceptiediedeleraarheeftvande
leercultuurisgerelateerdaandeopvattingvandeeigenprofessioneleruimte;
• dedialoogoverprofessioneleruimteeenbelangrijkinstrumentlijktopdatachterliggende
overwegingenen(belemmerende)overtuigingenhelderwordenalshetgaatomhetwelof
nietinzettenvandeprofessioneleruimteopeenvooriedereenwaardevollemanier;
• dathierbijdeschoolleidingeenbelangrijkerolheeftendatdieroldeelsafhankelijkisvan
eenleiderschapsstijl,maarveelmeernogvormkrijgtincontext-sensitieve‘repertoiresvan
instrumenten’endatalslaatstedaarbijaandachtmoetzijnvoordevariatieinrollendie
verschillendeactorenofgroepenvanactorenindeschoolhierbijkunnenenmoeten
vervullen.
Hetdoelvanditonderzoekwasinzichtgeveninopvattingenvanlerarenenschoolleidersoverhet
optimaalinrichtenenbenuttenvanprofessioneleruimteenderolvanschoolleidersen
schoolorganisatiedaarbij.Waarwevooralopuitkomenisdathetruimtenemen,creëeren,geven,
begrenzenenfaciliterenvoorallepartijeneeningewikkeldeensomsookparadoxaleactiviteitisdie
inafstemmingmetelkaarendeomgevingtotstandkomt.Andersen(2012)laatditinhaarNSA
rapportookmooizienengeeftconcretesuggestiesvoorlerarenenschoolleidershoehiermeeomte
gaan.BelangrijkisvolgensAndersen,ervoortewakendatereenpatstellingontstaatwaarinleraren
creëerenenkrijgen,schoolleidersgevenenbegrenzenenzealshetwareopelkaarwachtenbijhet
373
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
37
optimaalinrichtenenbenuttenvandeprofessioneleruimte.EensituatiediedoordeOnderwijsraad
inzijnadviesalszero-sumbenaderingwordtaangeduid.Wijwarenindezestudienietopzoeknaar
meerofmindereffectievecombinatiesvanspanningsvollesituaties,opvattingenvanleraren,de
leercultuurenderolvanschoolleiders,maarziendegenoemdepatstellingwelindedoordeleraren
enschoolleidersbeschrevensituatiesterug.Hetlijkthaasteensoortneigingvandemeeste
schoolleidersomprofessioneleruimteopdezemaniertebekijken,eenneigingdiewaarschijnlijk
alleendoorbrokenkanwordendooropeenactievemaniermetelkaarhetgesprekoverhetinrichten
vanprofessioneleruimteaantegaan.
Kansenvoorbeleid
Opbasisvanhetonderzoekbij54lerarenenintotaal57schoolleiderskunnenvanzelfsprekendgeen
generaliseerbareuitsprakenwordengedaanoverdemanierwaaropprofessioneleruimtezichover
hetalgemeenmanifesteertofwelkeopvattingenerheerseninalleVO-scholeninNederland.Wel
kunnenweopbasisvandebevindingenaangevenwatvoordezelerarenenschoolleidersvanbelang
isgeblekenenopbasisdaarvandenkrichtingenformulerendieookvoorandereninteressantkunnen
zijn.
• WaardeOnderwijsraadalsprakvanprofessioneleruimtealseencontinueafstemming
tussendedimensiescompetentie,structuurencultuur,komtookopbasisvanonze
resultatenheelduidelijknaarvorendatprofessioneleruimtegeen‘onesizefitsall’model
kent.Nietvoorlerarenmaarooknietvoorschoolleiders.Ditbetekentdaternietuitgegaan
kanwordenvanprofessioneleruimtealsrecht,plicht,ofarbeidsvoorwaardeinalgemenezin.
“Hetverplichtenvanhetbevoegdgezagommetlerarenafsprakentemakenoverdewijze
waaropzeggenschapvormwordtgegeven”–zoalsvoorgesteldinhetkadervanhet
wetsvoorstelprofessioneleruimte–heeftindepraktijkveelmeergevolgendathet
vastleggenvandezeverantwoordelijkhedenineenprofessioneelstatuut.Naastdatdit
voornamelijkeen‘papierenverankering’is,zoalsdeOnderwijsraadookstelt,doethet
onvoldoenderechtaandeidiosyncratische,complexeendynamischeaspectenvan
professioneleruimte.
• Professioneleruimteisweleenwaardevolconceptgeblekenommetleraren,schoolleiders
enbegeleidersoveringesprektegaanenteconstaterenhoedittotuitingkomtindetijden
inverschillendecontexten.Hetlijktalseenlenstefungerenwaardoorlerarenen
schoolleidersnaarprofessioneleontwikkelingenschoolontwikkelingkijkenallijktlangniet
iedereenzichdaarvanbewust.Voorzowellerarenalsschoolleidingmoetdeafstemming
tussenlerarenenschoolleidersoverprofessioneleruimteveelmeerenmeerstructureel
383
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
38
plaatskunnenvinden.Erblijkengroteverschillentussenwatlerarenoptimaalvindenalshet
aankomtophunervaringenvanprofessioneleruimte.Dezediversiteitgeldtookvoor
schoolleiders.Doortesprekenover‘de’professioneleruimteontstaatdaardooralgauw
verwarring.Deeerstestapisomopvattingenoverhetoptimaalinrichtenenbenuttenvan
lerarenenschoolleidersteexpliciterenindialoog.Eentweedestapisomopvattingenvan
anderentehoren(‘ah,duszoziejijdat’)zodatmenelkaar‘verstaat’,maarookmethetidee
omjeopvattingtekunnenverbreden,telerenvananderen.Eenderdestapisombinnen
dezedialoogvasttestellenwatnodigisvooroptimale/adequateinrichtingvande
professioneleruimtebinneneenschoolorganisatie:eenpraktischaanknopingspuntomditte
besprekenzijniederservaringenvaneenleercultuuropschool,ofeencasus/vignet
gezamenlijkbespreken.Eenvolgendestapishet‘waartoe’tebespreken.Waardientde
professioneleruimtevanlerarenvoor?Alslaatstemoetdevraaghelderworden‘wie’wat
moetdoen.Uitdecategorieënvanhandelingsoverwegingenblijktdatschoolleidersgericht
zijnophetverdelen/toekennenvanverantwoordelijkhedenbinnendeorganisatie(vande
schoolleiding,gezamenlijk,vandedocent).Overwieverantwoordelijkiskunnenuiteraard
afsprakengemaaktworden,maarhetisbelangrijkeromdezevraagteblijvenstellenen
expliciettemakenwatactorenvanelkaarverwachten.“Doorzichttehebbenopgrenzenaan
mogelijkhedenvoorinbreng,inspraakencontrole,ontstaatruimte”(Onderwijsraad2016,pg
31).Hetvignetteninstrumentzouingezetkunnenwordenalsgesprekstoolinbesprekingen
vandeprofessioneleruimte.Hetgesprekvoerennaaraanleidingvanvignettenbleekeen
zinvolleenvoorveelschoolleidersenlerarenleerzameactiviteit.
• Alhoewelhetconceptprofessioneleruimtenietvooriedereenevengrijpbaaris,zoudenwe
tochnietwillenadviserenomhettevervangendoorhetdoordeOnderwijsraadgehanteerde
begriphandelingsvermogen.Handelingsvermogenheeftwatonsbetreftteveelnogeen
individueleconnotatieeneentesterkefocusopdegedragscomponent.Uitonzeresultaten
blijktdatzowellerarenalsschoolleidersprofessioneleruimteookopvattenalseen‘gevoel’
vanvrijheid,alshet‘hebbenvankeuzevrijheid’,eensoortruimtevooreigenheidzonderdat
ditdirectgekoppeldisaanhandelen;
• WaarwewelheelsterkbijaanwillensluitenishetadviesvandeOnderwijsraadvoorhet
vergrotenvandeaandachtvoorhetbelangvanteamontwikkeling,deleercultuurinteamsen
scholenenteamleiderschapindecontextvanprofessioneleruimte.
• AlslaatstezienookwijnetalsdeOnderwijsraadhetbelangvaninvestereninde
professionaliseringvanschoolleidersmetnameookgerichtophetomgaanmetdesoms
paradoxalebalanstussensturenenvrijlatenalshetgaatomdeprofessioneleruimtevan
lerareninscholen.
393
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
39
NetalsdeOnderwijsraadzijnwijvanmeningdatdehierbeschrevenoverwegingenvoornamelijk
gerichtzijnopsectorraden,besturen,school-enteamleidersenlerarenzelf.Deoverheidheefthierin
vooraleenondersteunendeenfaciliterenderol.
5.Verderlezen….
403
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
40
5.1 Theoretischeachtergrondenvanprofessioneleruimte
ProfessioneleruimteiseenbegripdatindeNederlandsecontextwordtgebruikteninde
internationaleliteratuurnauwverwantisaanhetconcept‘teacheragency’.Inditonderzoekbaseren
weonsdaaromdeelsopliteratuuroveragencyomprofessioneleruimteverderteconceptualiseren
(ziebijvoorbeeldVähäsantanen,2015).VanwegedeNederlandseonderwijscontextwordtindit
rapportsteeds‘professioneleruimte’alscentraletermgebruikt.
Dedefinitievanprofessioneleruimteisindetijdveranderd.Zowerderbijdeopkomstvanderoep
omprofessioneleruimteeindjaren’90inNederlandgerefereerdaanprofessioneleruimteals
zeggenschapofautonomievanleraren,zoalsookinmeeractuelebeleidsstukkenterugtezienis.
Professioneleruimtewerdgezienalsdematewaarinlerarenzeggenschaphebbenoverhun
onderwijspraktijkenhuneigenprofessioneleontwikkelingkunnensturen(Onderwijsraad,2013).
Hierbijisprofessioneleruimtemeer1)eenzelfgekozenvormvanautonomievandeindividuele
leraar,en2)eengegevenwaarvoorgeldt‘hoemeer,hoebeter’.Vanuitditperspectiefvonden
DiepstratenenEvers(2012)datlerarenzichcompetentvoelenomzeggenschapuitteoefenenover
hunprofessioneleontwikkeling,maardatindividueleverschillentussenlerarenmeerbetrekking
hebbenopdeervarenprofessioneleruimtedanopdeindividuelebekwaamheidsperceptie.Tevens
concludeerdenzijdatlerarennauwelijksprofessioneleruimteervaren,ennognauwelijksbewust
sturinggevenaanhuneigenprofessioneleontwikkeling(Diepstraten&Evers,2012b).
Inrecenteronderzoekwordtprofessioneleruimtevanlerarengekenmerktalsvoortdurend
inveranderingdoorinteractiemetstructuur-encultuurkenmerkenvandeomgeving(zieook
Onderwijsraad,2016).Professioneleontwikkelingenschoolverbeteringwordenbinnendeze
interactiegerealiseerd(Imants,Wubbels,&Vermunt,2013;Luttenberg,VanVeen,&Imants,2013).
Inditprojectsluitenwehierbijaandooraantenemendatprofessioneleruimte(a)eendynamisch
karakterheeft,(b)doordetijdheenkanveranderenen(c)ontstaatinvoortdurendeafstemming
tussenlerarenenhunomgeving(bijvoorbeeldtussenlerarenenschoolleiding;zieKessels,2012;
Priestley,Biesta,Philippou,&Robinson,2015).
Ervarenprofessioneleruimteverwijstnaardedoordeleraargepercipieerderuimteinde
schoolcontextomzowelbinnenzijn/haarlespraktijkalsbinnendeschoolnaarvoldoeningtekunnen
handelen,enzijn/haareigenprofessioneleontwikkelingtekunnensturen(Hupe,2009).Demate
waarinlerarenhunprofessioneleruimteervarenlijkteensterkereinvloedtehebbenopdemanier
waaroplerarenhunprofessioneleruimtebenutten,daneenfeitelijkeofmeerobjectieve,geregelde
ruimte(Ellström,Ekholm,&Ellström,2008;Hoekstra,Korthagen,Brekelmans,Beijaard,&Imants,
2009;Imantsetal.,2013;Westerveld,2016).Daaromzijnweinditprojectvooralopzoeknaarde
interpretatievanlerarenenschoolleidersvandeprofessioneleruimte.Daarmeestaatdedefinitieof
413
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
41
beschrijvingvanhetbegripprofessioneleruimteinditprojectvantevorennietvast,maarstartenwe
vanuiteenalgemenebeschrijving,gebaseerdopbeleidsstukkeneneerderonderzoek.Hetmeer
preciesinkaartbrengenenaanpassenvandebeschrijvingvanprofessioneleruimteiseengewenste
opbrengstvanditonderzoek.Daarbijishetexplicietdevraaghoehetbegrip‘professioneleruimte’
zichinelkvandeonderzochteinitiatievenmanifesteertopdatgekomenkanwordentoteen
genuanceerdinzichtinditbegrip.
5.1.1 Opvattingenoverprofessioneleruimte
Omdatprofessioneleruimtezoalsgezegdgeenobjectiefgegevenisenonderanderevormeninhoud
krijgtdoordeopvattingenenwaardenvandebetrokkenpersonen,ishetvanbelangomookde
opvattingenvanlerarenenschoolleidersgoedinbeeldtekrijgen.Indeonderwijskundigeliteratuur
wordenverschillendebenaderingenvanopvattingengehanteerd(zieMeirink,Meijer,Verloop,&
Bergen,2009),maarinallegevallenwordenopvattingengezienalseenonderdeelvande
(praktijk)kennisvanleraren(Calderhead,1996;Munby,Russell,&Martin,2001;Oolbekkink-
Marchand,VanDriel,&Verloop,2006;Pajares,1992).Indezestudiezienweopvattingenalsde
cognitieveenaffectievestructurenopbasiswaarvanlerarenenschoolleidersinhundagelijkse
praktijkmaarookbrederindeschool,besluitennemen.Hetkandanomrustigeenweloverwogen
besluitengaan,maarookoverdeadhocbeslissingendielerarenenschoolleiderselkedagmoeten
nemen(zieookWallace&Priestley,2011).Dezebeslissingengaanvoorafaan
handelingsoverwegingendieweergefilterdwordendoorpersoonlijkeencollectievewaarden(zie
ookhetonderzoekvanBrabander&Martens,2014naardemotivatievoorhandelen).
Indecontextvandeprofessioneleruimtevanlerarenisinternationaalnietveelonderzoek
gedaannaardeopvattingenvanlerarenenschoolleiders,algevendestudiesvanBiesta(Priestleyet
al.,2015),Eteläpelto(Eteläpelto,Vähäsantanen,Hökkä,&Paloniemi,2013)enWallace(Wallace&
Priestley,2011)welaanwijzingenvoorhetbelangvanopvattingenindecontextvan
curriculumvernieuwingenderolvanagencyofhetagentschapvanleraren.WallaceenPriestley
benadrukkeninhetverlengdevanopvattingenvanlerarenookdecrucialeroldiebetekenisgeving
(‘sensemaking’)speelt.ZijverwijzennaarSpillaneetal.(2002)“whoassertthatteachers’prior
knowledge,experiences,beliefs,values,andemotionsallinfluencethesense-makingprocess”. In
dezestudiezijnweookvooralgeïnteresseerdindemanierwaaroplerarenenschoolleiders
betekenisgevenaanhetbegripprofessioneleruimte.
IndeNederlandsecontextiserhetonderzoekvanWartenbergh-Crasencollega’s(2009;
2013)enhetonderzoekvanWesterveld(2016)datonsinzichtgeeftindeopvattingenvanleraren
423
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
42
metbetrekkingtotzeggenschapeninhetlaatstegevalprofessioneleruimte.Hetonderzoekvan
Westerveld(2016)laatopbasisvaneentheoretischeenempirischeverkenningziendatleraren
verschillendeopvattingenoverprofessioneleruimtehebben.Hetkandanzowelomgeorganiseerde
alsomgevoelderuimtegaan(Hupe,2009;Westerveld,2016,p.18).Westerveldlaatziendat
professioneleruimteopverschillendeterreineneenrolspeelt,maarhetvaakstwerdvanuithet
perspectiefvandelerarengesprokenoverprofessioneleruimtealsmethodischeofals
ontwikkelruimte(Westerveld,2016,p.48-56).Daarnaastwerdprofessioneleruimteinsommige
gevallenopgevatalsietsvaneenindividueninanderegevallenalsietscollectiefs.Inhetlaatstegeval
bepaaldehetteamverbandinbelangrijkematehoeveelruimteerwerdervaren.Hetgingdanomhet
innemenvaneigenprofessioneleruimteinafstemmingopderuimtevananderen;eensamenspel
vangevenennemen.EenopvallendresultaatuithetonderzoekvanWesterveldisdat,ondanksdat
ookgevraagdisnaarvormenvaninformeelleiderschap,hetformeleleiderschapvanzowelschool-,
alsafdeling-,alsteamleidersdoordelerarenalszeerbepalendwerdervarenbijhetaldannietop
eenpositievemanierervarenvanruimte.Hetinitiatieftothetbeperkenofoprekkenvande
professioneleruimtewerdsomsdoordelerarenzelfensomsdoordeschoolleidinggenomen.
InhetverlengdevandestudievanWesterveldzijnweookindehiergerapporteerdestudie
opzoeknaardebetekenisdielerarenenschoolleidersgevenaanprofessioneleruimte.Wezoomen
daarbijvooralinopdeontwikkelruimte,omdatdecontextvanonsonderzoekvooreengrootdeel
wordtbepaalddoordeprofessionaliseringsinitiatieven.
5.1.2 Professioneleruimteenspanningsvelden
Deprofessioneleruimtevanlerarenkanopverschillendemanierenbegrensdworden.Vooreendeel
doorwet-enregelgeving(kerndoelen,referentieniveaus,bekwaamheidseisen,etc.),doorander
overheidsbeleid(zoalsmeernadrukopprestatiestaal-enrekenen),doordesamenlevingende
verwachtingendieerlevenoverdebijdragevanhetonderwijs,doorouders,doorhetbestuurvande
schoolzelf(doormiddelvandevisie,missieendoelenvandeschool),doorcollega’s(binneneen
sectieisafgesprokendezelfdemethodetehanteren)endoordenormenenprofessionelewaarden
vandeleraarzelf(zieookOnderwijsraad,2016).Vaakhebbendespanningenrondomde
professioneleruimtevanlerarenechtertemakenmetdematewaarineenprofessionalinvloedkan
uitoefenenopbeslissingendiehetzijindeeigenlespraktijk,hetzijopeenbrederniveauvande
schoolofinrelatietotdeeigenprofessioneleontwikkelinggenomenworden(Freire&Fernandes,
2016;SeashoreLouis,Dretzke,&Wahlstrom,2010;Wallace,2001;Westerveld,2016).Ditisookhet
niveaudatinditonderzoekcentraalstaat.Degenoemdematevaninvloedkandoorverschillende
intra-eninterpersoonlijke,maarookstructureleenculturelefactorenwordeningeperkt(zieook
433
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
43
Onderwijsraad,2016).Voorhetherkennenenbenuttenvandeprofessioneleruimtediejealsleraar
hebt,moetjeoverdejuistecompetenties,houdingenkwaliteitenbeschikken,maaraangezienjein
eenschoolnietalleenfunctioneert,moetjejeeigenruimteookkunnenafzettentegenen
afstemmenopdecollectieveruimteenkadersdieaanhetwerkeninbijvoorbeeldeenteamofeen
sectiegesteldworden.Daarbijkanereengrootverschilbestaantussendefeitelijkeofwelgegevenof
geregelderuimteendeervarenofwelgevoelderuimtevaneen(publieke)professional(Hupe,2009;
Westerveld,2016).Hierkunnenookspanningenoptredendietemakenhebbenmetverantwoording
enverantwoordelijkheid(Bush,2013).Wiebepaaltineenschoolwelkekaderseneisengesteld
moetenwordenenwelkematevanvrijheidiedereprofessionaldaarbinnenheeft?Enhoereageren
verschillendebetrokkenendaarop?Westerveld(2016)laatinhaaronderzoekziendatprofessionele
ruimtevanlerarenvooralinsamenspraakmetdeleidinggevendenwordtvormgegeven(p.35).De
interactietussenbeiderollenkomtdaarmeecentraalensomsonderspanningtestaan.Insommige
gevallenkanerzelfssprakezijnvan‘incompatibelgoals’vanuitdeverschillenderollenvanleraaren
leidinggevende(zieHoningh&Hooge,2009;SeashoreLouisetal.,2010).Dierollenwordenook
beschreveninhetwerkvanHanson(1978;2001).Hansongeeftalin1978aandatinscholen
hiërarchischecontrole,collegialecontroleenautonomieverstrengeldzijn,ietsdattegenwoordigin
meerofminderematenogsteedszois.InzijnwerkduidtHansondezeverstrengelingdoormiddel
vanhet‘InteractingSpheresModel’(ISM)(1978;2001,zieookSleegers,Bergen,&Giesbers,1994).
VolgensHansonbestaanerineenonderwijsinstellingmeerderebeslissingsdomeinenof–zones
(‘spheresofinfluence’)(1978,p.13).Binnenelkbeslisdomeinisersprakevaneenrelatievematevan
macht,autonomie,legitimiteiteneigen(vaakslechtgedefinieerdeofafgebakende)takenen
doelstellingen.DeRueenAshford(2010)stellendatbepaaldeindividuenineenorganisatiederolvan
leider,danwelderolvanvolgeropzichnemen.Aandehandvandetermen“claiming”en“granting”
stellenzijdatrollen,ofwelidentiteiten,gemeengoedwordenalsindividuenineenorganisatie,door
socialeinteracties,bepaalderollenaanelkaartoekennenenbepaalderollenvanelkaarhonoreren
(DeRue&Ashford,2010,p.628).Opeengegevenmomentzijnbepaalderollenzovaakherhaalddat
zedeorganisatiestructuurbepalenenzorgendeverschillendebeslissingsdomeinenervoordatereen
bepaaldevoorspelbaarheidinorganisatieswordtgecreëerd.Inhetonderwijs,zijndetweemeest
herkenbaredomeinendievandeschoolleidingendievandeleraren,metindeschooldoorgaans
eenbepaaldesetaanherkenbaredomeinenwaaroverbeslistwordt(voorlerarendelesinhoudende
didactiek,voorschoolleidershetHRM-enkwaliteitsbeleid).Wanneerechter,bijvoorbeelddoorhet
innemenvanmeerprofessioneleruimtedoorleraren,deverdelingvanbeslisdomeinengaat
verschuiven(lerarenkrijgenmeerzeggenschapinhetkwaliteitsbeleid)kanereenoverlapinde
beslisdomeinenontstaandiespanningenmetzichmeebrengtwanneernietmeerduidelijkiswie
waarovergaatenwiewaarvoorverantwoordelijkis.IntermenvanHansonheetditde‘contested
443
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
44
zone’(Hanson,1978,p.19).Ofditdaadwerkelijkspanningenoplevertenopwelkemanierdaarmee
wordtomgegaanisafhankelijkvandelerarenzelf,hetschoolleiderschap,maarookde(lerende)
organisatiecultuurineenschool.DeOnderwijsraadgeeftinzijnadviesrapportaandathetbij
professioneleruimte(ofinhuntermenhethandelingsvermogenvanleraren)gaatomeensamenspel
vanzowelcompetentiesvanlerarenalsaspectenvanorganisatiestructuurencultuur(2016,p.16).
5.1.3 Professioneleruimteenleercultuur
Zowelstructurelewerkplekfactorenzoalstijdenbudgetspeleneenrol,alsculturele
werkplekfactorenwaarinlerarenmogelijkhedenkrijgenomdeeltenemenaanbijvoorbeeld
professionelenetwerken,professioneleleergemeenschappenenconferenties(Poell,VanDam,&
VanDenBerg,2004),maarookdecollegiale-enmanagementondersteuninginschoolorganisaties
(Diepstraten&Evers,2012b).Wenoemenditinditonderzoekdeleercultuur.
WesluitenaanbijdedefinitievandeVO-raad(2014),waarinwordtaangegevendatleercultuur
“eenklimaatiswaarinallebetrokkenenineenschoolsamenwerkenomtereflecteren,onderzoeken
enprofessionaliseren”(p.6),maarvullendezedefinitieaanmetkenmerkenvan‘organisational
learning’diegenoemdwordendooronderandereNikolova,VanRuysseveldt,DeWitte,enVanDam,
(2014),WatkinsenO’Neil(2013)enMulfordenSilins(2003).Leercultuurwordtdangekenmerkt
dooreenveiligencollaboratiefklimaateneengedeeldeenbeleefdevisieenmissie,waarin
(gezamenlijk)nieuweideeëntotstandkomenenwordenuitgeprobeerd,waarinsystematischwordt
gereflecteerdenineenondersteunendecontextvandoorgaandeenzinvolleprofessionele
ontwikkeling.
Omineenschooltoteenleercultuurtekomenzijnnormatieveaspectenzoalsdematewaariner
binneneenorganisatiegedeeldenormenenopvattingenzijn,voorwaardelijk(Bryketal.,1999;
Vanblaere&Devos,2016).Daarnaastzijnookeenopenencollegialewijzevanwerken,gezamenlijke
visieopgoedonderwijs,onderzoekendeenkritischehoudingvanleraren,vertrouwenenveiligheid,
gezamenlijkeverantwoordelijkheidvoorresultatenenwederzijdsebetrokkenheidvoorwaardenvoor
detotstandkomingvaneensterkeleercultuuropschool.Wanneerlerarenzichgezamenlijk
verantwoordelijkvoelenvoordeleerresultatenvanleerlingen,zullenzijbijvoorbeeldeerdergeneigd
zijnomelkaartehelpenomdatiedereennaarhetzelfdedoelstreeft.Dithangttevenssamenmetde
voorwaardegezamenlijkevisie,omdatlerarenookovereendienentekomenoverwathetdoelis
waarzesamennaarstreven.Bijdevoorwaardegezamenlijkevisiewordtdooronderzoekersweleen
kanttekeninggeplaatst:destemeerlerarenopéénlijnzitten,destemindernodigtdituittot
afwijkenvandenormenvasthoudenaandestatusquo(Hargreaves,2011).Daaromisde
453
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
45
voorwaardeonderzoekende,kritischehoudingeenbelangrijkeaanvullingomdatdoordezehouding
vanzelfsprekendhedenterdiscussiekunnenwordengesteld.
Naastvoorwaardenzijnerookkenmerkenvaneensterkeleercultuur.Dekenmerkenverwijzen
naardeactiviteitenof‘sharedpractices’dieaanwezigzijnindeschoolcontextendeleercultuur
karakteriseren(Vanblaere&Devos,2016).Eenleercultuurkenmerktzichdooractiviteitenwaarin
lerarenvanenmetelkaarkunnenlerenendooractiviteiten/praktijkendieindeschool
georganiseerdwordentenbehoevevandeprofessioneleontwikkelingvanleraren.Een
voorbeeldkenmerkvaneensterkeleercultuurisdematewaarinhetlerenvanlerarenalseen
collectieveactiviteitwordtgezienwatinvloedheeftopgedeeldepraktijkenindeschool(Evers,
Kreijns,VanderHeijden,&Gerrichhauzen,2011).
5.1.4 Professioneleruimteenschoolleiderschap
NaastdestudievanWesterveld(2016)iseroverdeinvloedvanschoolleidersopdeprofessionele
ruimtevanlerarennogweinigbekend,alwijzensommigestudiesopeenpositieverelatietussen
gespreidleiderschapendeprofessioneleruimtevanleraren(Hulsbos,Andersen,Kessels,&Wassink,
2012;Kessels,2012;TenHaveetal.,2010).Dematevanhiërarchieenhoeleiderschapistoegewezen
ofverdeeldbeïnvloedtdeprofessioneleruimte(Kessels,2012).Eenschoolorganisatiewaarbijveel
regelsenafsprakenzijnvastgelegdenwaarbijervaaksprakeisvaneentop-downbenadering
verkleintdefeitelijkeprofessioneleruimtevoordeleraren(Freire&Fernandes,2016;Priestleyetal.,
2015;TenHaveetal.,2010;Vähäsantanen,2015).Ineenschoolorganisatiewaarbijlerarenderuimte
krijgenomeigeninzichtenenervaringenintebrengenenwaarsprakeisvaneenaansluitendevorm
vanleiderschap,zoalsgespreidleiderschap,isdeprofessioneleruimtegroter(Carson,Tesluk,&
Marrone,2007;Spillane&Diamond,2007;Wartenbergh-Crasetal.,2013).Debovengenoemde
onderzoekengevenechtergeenempirischeevidentievoordemanierwaaropschoolleiders,aldan
nietvanuitgespreidleiderschap,deprofessioneleruimtekunnenbeïnvloeden.
Voorconcreteaanwijzingenovereffectenvanhethandelenvanschoolleidersinscholen,kanwel
gekekenwordennaardeliteratuurdieingaatopderelatietusseneffectiefschoolleiderschapen
schoolprestatiesvanleerlingen(Bush&Glover,2015).Erbestaanveelverschillende
leiderschapsstromingen,waarvandemeestbekendezijn:transformationeelleiderschap(Geijsel,
Sleegers,Stoel,&Krüger,2009;Leithwood&Jantzi,2006)instructioneelleiderschap(Bendikson,
Robinson,&Hattie,2012),transactioneelleiderschap(Moolenaar,Daly,&Sleegers,2010)en
gespreidleiderschap(Carsonetal.,2007;Spillane&Diamond,2007).Binnenelkestromingworden
weerandereaccentengelegdenandereeffectieveaspectenvanleiderschapbenadrukt.Echter,
recentestudieslatenziendathetonderscheidindeverschillendestijlenenstromingeneerder
463
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
46
verwarrenddanverhelderendwerkt(Hallinger,2003;Leithwoodetal.,2004;Robinsonetal.,2008)
endathetbelangrijkisomnaarschoolleiderschaptekijkenvanuiteengeïntegreerdperspectief(Ten
Bruggencateetal.,2012)waarbijaandachtisvoordeindirecteinvloedvanleiderschapop
leerlingresultaten(Dayetal.,2009)(zieookSeashoreLouisetal.,2010;Witziers,Bosker,&Krüger,
2003).Viahetbeïnvloedenvanschoolvariabelen(bijvoorbeeldschoolcapaciteit)heeftde
schoolleidereenindirecteinvloedopleerlinguitkomsten(TenBruggencateetal.,2012).
Individuelecapaciteitenvanlerarenzijndaarbijdaneenvoorwaardevoorschooloutput.De
gebundeldecapaciteitenvanallelerarenopeenschoolwordendoorYoungs&King(2002)gezienals
decapaciteitvandeschool.Professioneleontwikkelingvanlerarenbeïnvloedtdeschoolcapaciteit.
Schoolleiderschapkanleidentoteenhogereschoolcapaciteitdoorlerarentestimulerenomzich
verderteontwikkelen,doorvertrouwentecreërenentefaciliteren(Youngs&King,2002;zieook
CaringLeadership(SeashoreLouis,Murphy,&Smylie,2016)).Tevenskanhetbevorderenvande
ontwikkelingvanlerarendoordeschoolleidingbeïnvloedwordendoorhetscheppenen
communicerenvaneenheldereenovertuigenderichtingenverwachtingen,zekerwanneerde
onderwijskundigevisievanschoolleidersexplicietwordtmeegewogenindeverwachtingen
(Robinsonetal.,2008).Zo’nrichtingkanpositiefbijdragenaandemotivatievanwerknemersomzich
professioneelteontwikkelenenhunprofessioneleruimtetedurveninnemen(Leithwoodetal.,
2004).Hetgaatdaarbijdannietomeenkeuzeuitdeeneofdeanderestrategie,maaromeen
contextafhankelijkecombinatievanleiderschapspraktijken:hetleiderschapsrepertoire(Leithwood,
Day,Sammons,Harris,&Hopkins,2006inTenBruggencateetal.,2012).
Leithwoodencollega’sbeschrijveninhunreviewstudieviergeneriekedomeinenbinnenhet
leiderschapsrepertoirevaneffectieveschoolleiders(Leithwoodetal.,2006,p.4-5),teweten:
1. visieontwikkelenenrichtinggeven;
2. mensenbegrijpenenontwikkelen;
3. herontwerpenvandeorganisatie;
4. managenvanonderwijs-enleerprogramma.
Daarbijgevenzeaandatschoolleiderschapnatuurlijkookaltijdafhankelijkisvandesituatieende
context.Ditbetekentechternietdatschoolleidersiniederenieuwesituatietotaalandershandelen,
maareerderdatze“contextuallysensitive”combinatiesmakenvandedomeinenbinnenhet
hierbovenbeschrevenrepertoire(zieookWesterveld,2016).Daarbijkaneenonderscheidgemaakt
wordentussenformeel(inregelsendocumenten,tijd,geldtoekennen)eninformeelgedrag(zoals
vertrouwenhebbeninlerarenteamenstimulerenvanleraren)(SeashoreLouisetal.,2010,p.318).
Eeninteressantmodelinditlichtis‘themodeloforganizationalempowerment’vanKanter(1993)
473
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
47
omdathetzichrichtophetcreërenvan‘meaningfulworkenvironments’(zieookhetwerkvanLars
Tummersrondom‘coping’vanonderandereleraren(Tummers,Bekkers,Vink,&Musheno,2015)).
Lerarenervarenhunwerkomgevingalsbetekenisvolomdatzeinmeerofminderemateinvloeden
toeganghebbentotverschillende(professionaliserings)mogelijkheden,informatie,ondersteuning,
bronnenenformelealsookinformelezeggenschap(Freire&Fernandes,2016,p.894)endaarmee
demogelijkheidomhunwerkzinvolinterichten.Gerelateerdhieraanisdematewaarinleraren
kunnenparticipereninbesluitvormingsprocessen(‘participativedecisionmaking’)vanbelang.Inhet
welofniethebbenvantoegangofinvloedvanlerarenspeeltschoolleiderschapeenbelangrijkerol.
Tegelijkertijddoenzichjuistopditterreinookdemeestespanningenvoor,wantwieisbijvoorbeeld
uiteindelijkverantwoordelijkvoorwatzinvolisineenschool?Wiekanbepalenwelke
randvoorwaardenernodigzijn?Watbetekentzeggenschapinrelatietotverantwoordingenwiegaat
daardanover?
5.2. Uitgebreidebeschrijvingvandegehanteerdemethode
5.2.1Methodologie
Omnategaanwatdeopvattingenvanschoolleidersenlerarenzijnmetbetrekkingtothetoptimaal
inrichtenenbenuttenvandeprofessioneleruimte,isinditonderzoekgekozenvooreen‘multi
method’benadering(Johnsonetal.,2007).Erisgebruikgemaaktvanexplorerendeinterviews
(opvattingenschoolleiders),semigestructureerdeinterviews(opvattingenleraren),gestructureerde
interviews(perceptieleercultuurleraren)eneensystematischekwalitatievevignetten-vragenlijst
(opvattingenvanschoolleidersovereigenrolbijhetoptimaalinrichtenenbenuttenvande
professioneleruimtevanleraren)meteenkleinkwantitatiefonderdeelbetreffende
leiderschapsoverwegingen.Devragenlijstisdigitaalafgenomen.ZieTabel6vooreenoverzichtvan
dedataverzameling.
Tabel6 OverzichtDataverzameling
483
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
48
Maart-mei2016 Mei2016 Juni-okt2016
Leraren PRinterview1(deelprojecten)N=62
PRinterview2(deelprojecten)&InterviewleercultuurN=54
Schoolleiders ExploratieveInterviewsN=7
VignettenvragenlijstN=50
5.2.2 Deelnemers
Leraren
De(semi-)gestructureerdeleercultuurinterviewseninterviewsoverhetervarenenbenuttenvan
professioneleruimtezijnafgenomenbij54lerarenuitdedriedeelprojecten:PLG(n=22waarvan12
vrouw,gemiddeld14,8jaarervaring),OTS/EDK(n=15waarvan9vrouw,allemaalinhuneerstejaarin
hetonderwijs)enpromotiebeurs(n=17waarvan5vrouw,gemiddeld12,6jaarervaring)(zievoor
meerinformatieMeirinketal.,2017;Oolbekkinketal.,2017;Schaapetal.,2017).Achtlerarenuitde
driedeelprojectenhebbennietdeelgenomenaandeinterviews.Zijwarententijdevanhettweede
interviewendustentijdevandeafnamevanhetleercultuurinterview,nietmeerwerkzaamals
docentofgavenaannietmeeraanhetonderzoekindedeelprojectendeeltenemen.
Schoolleiders
Inhetvoortgezetonderwijszijnerschoolleidersopmeerdereniveaus.Erwordtonderscheid
gemaakttussenmiddenmanagementofafdelingsleider,rectorofschooldirecteurenbovenschools
manager(MinisterievanOCW,2015).Indezestudieisergekozenomvooraldeeerstetweetypen
schoolleidersinhetonderzoektebetrekken.
Deexploratieveinterviewszijngehoudenmetzevenschoolleidersdiezichvrijwillighebben
aangemeldvooreeninterview.Hiervandrievrouwenenviermannen.Deschoolleidershadden
gemiddeld14jaarervaring(SD=9.43).
Dekwalitatieveenkwantitatievevragenlijstenzijningevulddoor50schoolleidersvanuitheel
Nederlandenvanscholenmetalleonderwijsniveaus6.Demannenlijkenindezegroeplichtover
6Hoewelineersteinstantieweltoegezegd,warendoortijdsdrukhelaaslangnietalleschoolleidersvande54bevraagdeleraren,uitdedeelprojectenPLG,OTS/EDKenpromotiebeurs,uiteindelijkbereidomdeeltenemenaanhetonderzoekvanditdeelprojectenhebbenwehetonderzoeknoodgedwongenuitgebreidnaaranderecontexten.
493
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
49
vertegenwoordigd(50%man,34%vrouw,16%nietingevuld).Hetovergrotedeelvande
schoolleidersheefteenfunctieindedirectievandeschool((con)rectorenenschooldirectie(n=38)),
4schoolleidershebbeneenfunctieinhetmiddenmanagement(team/afdelingsleiders)envan8
schoolleidersishunpreciezefunctieonbekend7.Intotaalzijn147schoolleidersbenaderdmetde
vraagomdeonlinevragenlijstintevullen.Schoolleiderszijnmaximaalvierkeerpermailherinnerd
aanhetinvullenvandelijst.Vande147schoolleidershebben27devragenlijstvolledigingevulden
ontbreektervan23schoolleiderseendeelvandegegevens.Deredenendiegegevenwerdenvoor
denon-responshaddenvoornamelijkbetrekkingopgebrekaantijd.Eriseenduidelijkeafnamein
responsteziennaarmateschoolleidersverderkwamenindevragenlijst(vignet1n=43;vignet2
n=36;vignet3n=34;vignet4n=30;vignet5n=30;vignet6n=29;vignet7n=28).Gemiddelddeden
deschoolleiderser47minutenoveromdegehelevragenlijstintevullen.
5.2.3OntwikkelingInstrumenten
Interviewsomopvattingenvanlerareninkaarttebrengen
Zoalsgezegdbrengenwedeopvattingenenbetekenisgevingnietinkaartdoorhetdirectaande
lerarentevragen,maarleidenwehunopvattingenafuitdemanierwaaropzeoverhetbegrippraten
ofschrijvenindeinterviewsafgenomenbinnendecontextvandedrie
professionaliseringsinitiatieven.Ominzichttekrijgenindeervarenenbenutteprofessioneleruimte
endefactorendiedaarbijeenrolspelen,zijnindedrieprojectenrondomde
professionaliseringsinitiatievenoptweemomentensemi-gestructureerdeinterviewsafgenomenmet
leraren(zievoorspecifiekeinformatieoverdeinstrumenten(Meijeretal.,2017;Meirinketal.,2017;
Oolbekkinketal.,2017;Schaapetal.,2017).Rekeninghoudendmetdespecifiekecontextvanhet
professionaliseringsinitiatiefzijnsteedsdezelfdekernconceptenbevraagd,teweten:professionele
ruimte,professioneleontwikkeling,schoolontwikkelingenpersoonlijkeencontextuelefactorendie
deprofessioneleruimtekunnenbevorderenofbelemmeren.Daarbijissteedsruimtegelatenvoor
specifiekevragenoverdeinitiatievenenpersoonlijkeinbrengvandedeelnemerstijdensde
interviews.
Interviewopvattingenlerarenvandeleercultuur
Omdeleercultuurzoalsgepercipieerddoorlerareninkaarttebrengeniseengestructureerde
interviewleidraadontwikkeld(deleidraadisoptevragenbijdeeersteauteur).Gebaseerdophet
rapportoverprofessioneleleercultuurinhetvo(Oberon,KohnstammInstituut,&ICLON,2014),
7Indeeersteversievandevragenlijstvroegenwepasaanheteindevandevragenlijstnaardenaamvandeschoolendefunctie.Vandeschoolleidersdiedelijstnietvollediginvuldenontbrekendezegegevens.Dithebbenwelateraangepast.
503
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
50
onderscheidenwevijfkenmerkenvaneenleercultuur:1)professionaliseringsmogelijkheden(iser
aandacht/tijd/geldvoorlerenenprofessionaliserenvanlerarendoorbijvoorbeeldinterneofexterne
scholing?);2)samenonderwijsontwikkelen(ontwikkelenlerarengezamenlijknieuwelessenseriesof
lesmateriaal?),3)kennisdelingonderleraren(delenlerarenkennisenervaringenmetelkaarover
bijvoorbeeldhuneigenlespraktijkofdingendiezegeleerdhebbenvanuitprofessionalisering?);4)
feedbackgevenenlesbezoeken(kijkenlerarenbijelkaarindelesengevenzijelkaarfeedbackzodat
erreflectiekanplaatsvinden?),en5)onderzoekendehoudingen/ofonderzoekdoen(gebruiken
lerarenkennisuitonderzoekofuitfeedbackvanleerlingenomdelespraktijkofhetonderwijste
verbeteren?).Dezekenmerkenzijnopgenomenindeinterviewleidraad.Inhetinterviewisnaastde
kenmerkenvanleercultuuropschoolookdekoppelingvanleercultuuraanprofessioneleruimtevan
leraaropgenomen.
Lerarenwerdgevraagdomtereagerenopdevijfkenmerkendoortevertelleninhoeverreelk
kenmerkaanwezigwasopzijnofhaarschoolenhoebelangrijkelkkenmerkwasvoorzijn/haar
professioneleontwikkelingenvoordeontwikkelingvandeschoolalsgeheel.Aanheteindvanhet
interviewwerddelerarengevraagdomeenalgemene,samenvattendeindrukvandeleercultuurop
hunschooltebeschrijvenenhoedezeleercultuurbijdraagtaandeprofessioneleruimtediezij
ervaren.
Deinterviewszijnafgenomendoorvijfverschillendeonderzoekersuitdedrieanderedeelprojecten.
Zijzijngetraindinhetgebruikvandeinterviewleidraad.Naeeneersterondeinterviewsheefter
verdereonderlingeafstemmingoverdeafnamevanhetinterviewplaatsgevonden.
Vignettenvragenlijstschoolleiders
Omachterdeopvattingenvandeschoolleiderstekomenoverhetoptimaalinrichtenen
benuttenvandeprofessioneleruimtevanlerarenhebbenwegekozenvooreenprojectievestrategie
(Donoghue,2000;Luttenbergetal.,2013)waarbijschoolleidersnietdirect,maarindirectbevraagd
wordenoverhunopvattingen.Eenmethodewaarparticipantengevraagdwordtomop
hypothetischesituaties(vignetten)tereagerenisuitermategeschiktompercepties,opvattingenen
attitudeninkaarttebrengen(Barter&Renold,2000;Hulsbos,Andersen,Kessels,&Wassink,2012).
Inditgevaldoormiddelvanhetreagerenopsituatiebeschrijvingen(vignetten)waarinde
professioneleruimtevanlerareninhetgedingis.
Essentieelisdatschoolleidersdesituatiesherkennen,doorsituatiesoptenemendieafgeleidzijnuit
depraktijk.Doorvignettenmeteenrijkecontexttebeschrijvenkunnenweopvattingenvan
schoolleidersindeprofessioneleruimtesituatiesonderzoeken.Wehebbendaarnaastgetrachtom
513
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
51
deinhoudvanvignettenzodiversmogelijktemakenzodatweopvattingenvanschoolleidersin
uiteenlopendesituatiesomtrentprofessioneleruimtevanlerareninkaartkunnenbrengen.Zozijn
vignettenopgebouwduitzevenkenmerkenwaaropzekunnenvariëren(zievooreenoverzichttabel
inbijlage2);
1.desituatiebetrefteenindividuofhetcollectief
2.dedocenteninkwestieervarenwelofgeenruimte
3.dedocenteninkwestiebenuttenderuimtewelofniet
4.deschoolleiding,eenindividuofhetcollectiefneemthetinitiatief
5.deruimteisverschillendgeorganiseerd(tijd,verantwoordelijkheid,financiering,stimulering)
6.desituatiebetrefteendilemmadatgerelateerdisaandeheleschoolofaandeonderwijspraktijk
7.desituatieisgerichtopverschillendedomeinen(organisatorisch,leraar,leerling)
Debeschrijvingenvandesituatiesindevignettenendekenmerkenzijnafgeleiduitliteratuur(o.a.
Diepstraten&Evers,2012a;Ellströmetal.,2008;Freire&Fernandes,2016;Helgøy&Homme,2007;
Hupe,2009;Leithwoodetal.,2004;Onderwijsraad,2016;Westerveld,2016;Youngs&King,2002)en
bestaandesituatiesengebaseerdopfilmpjesoverprofessioneleruimtedietevindenzijnopde
websiteleraar24.nl,maarookopbasisvaninterviewdatauitdedrieanderedeelprojectenbinnen
hetoverkoepelendeonderzoek.Indeuiteindelijkevragenlijstzijn7verschillendesituaties–
vignetten-opgenomen.InFiguur2iseenvoorbeeldgegevenvanzo’nsituatie.Eenoverzichtvanalle
vignettenistevindeninbijlage1.
Figuur2:Voorbeeldvaneenvignetuitdeopvattingenvragenlijst
Traditioneelwordenvignettenvoornamelijkopkwantitatievemanierindataverzamelinggebruikt.
Doorhetmanipulerenvanvariabeleninhetvignetkandeinvloedvandievariabelenop
voorgestructureerdebesluitvormingpassendebijhetvignetwordengetoetst.Doordatalle
participantenreagerenopdezelfdevignetten(mindercontext-afhankelijk)kunnenverschillenin
opvattingenbesluitvorminggeanalyseerdworden(Maguire,Beyens,Boone,Laurinavicius,&Persson,
2015).Echter,participantenvragenomenkelopvoorgestructureerdeantwoordentereageren,geeft
mindergoedinzichtinwaarombepaaldevariabelendoorslaggevendzijnindebesluitvorming(Barter
&Renold,2000).Omdezeredenhebbenwe,naastvoorgestructureerdeantwoorden,deopenvraag:
Ermoeteenvisiestukgeschrevenwordenoverhetversterktbètaonderwijs.Vanuitdeschoolleidingwordengeeneisengesteldaanditstuk.Hetisweleendocumentdatleidendzalzijnvoordeingezettekoersvandeschool.Vierbèta-lerarenzijnvanwegehunvooruitstrevendeblikuitgenodigdombetrokkentezijnbijhetschrijvenvanhetstuk.Zehebbendaartoetaakurengekregen.Delerarenreageerdenineersteinstantieenthousiastophetverzoek.Echter,totdusverheeftdegroeplerarennognietsvoortgebracht.Zijgevenaanlievereerstrichtlijnenvanuitdeschoolleidingtekrijgenvoordatzijzelfaandeslagzullengaan.
523
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
52
‘Watiservolgensuaandehandindezesituatie’opgenomenzodatwekunnendestillerenwelk
kenmerkvandehypothetischesituatiemeestbelangrijkofopvallendwasvoordeparticipant.
Daarnaastishetstatistischvereistdatbijhetmanipulerenvanvariabelen,anderevariabelengelijk
blijven.Inditonderzoekzijnjuistcontextrijkesituatiesbelangrijkwaardoorweervoorgekozen
hebbenomaftewijkenvandetraditioneleprocedureenaanvullendeenmeerkwalitatieve
benaderingtekiezen.Rekeninghoudendmetdeonderzoeksbelastingvanschoolleiderswashetniet
mogelijkommeerdan7vignettenoptenemenindevragenlijst(ditduurdegemiddeld47minuten
omintevullen).Schoolleidersisgevraagdopdevignettentereagerendoordevolgendevragente
beantwoorden:1)watiservolgensuindezesituatieaandehand?2)vraagtdezesituatieeenactie
vaniemand?3)zoja,vanwievraagtdezesituatieeenactie?4)watzoudezepersoonindezesituatie
volgensumoetendoenenwaarom?
Ondanksdathetdoorhetgeringeaantaldeelnemersnietmogelijkwasomaantetonen
welkespecifieke(gemanipuleerde)variabelesamenhingmetwelkeopvattinghebbenwebesloten
omaanvullendwelvoorgestructureerde(kwantitatieve)overwegingenoptenemenindevragenlijst.
Zokondenwedoormiddelvanmultilevelanalysesbeterinkaartbrengenofde7overwegingen,
gebaseerdopdeverschillendeleiderschapsrollen(beschrevenin§5.1.4),situatieafhankelijkof
persoonsafhankelijkzijn.Schoolleiderswerdgevraagdaantegevenofdevoorgestructureerde
overwegingenvantoepassingwarenbijdeantwoordendiezegavenopdesituatiesindezeven
vignetten.Deoverwegingenzijn:1)devisiediewijalsschoolnastreven;2)deindividuelebehoeften
vanleraren;3)blijvendeprofessioneleontwikkelingvanleraren;4)samenwerkenalsteam;5)leren
hetvanleerlingen;6)heldereverwachtingennaarlerarentoe;7)erisgeenoverweging,dekeuze
wordtgemaaktopbasisvanintuïtie.Ditkondenzedoendoortekiezentussendeantwoordopties
lopendvan(1)speelthelemaalgeenrolbijmijnbeslissingt/m(5)ditspeelteengroterol.Ookwaser
eenoptie‘nietvantoepassing’.
Opvattingenenbesluitvormingdieaandehandvanvignettenzijngevormdzijnhypothetisch
enlatenniethetdaadwerkelijkhandelenvanschoolleiderszien.Zegevenweleenindicatievande
maniervandenkenendeopvattingenvanschoolleiderseenrolspelenindergelijkesituaties.
Detotstandkomingvandevignettenvragenlijstbestonduitmeerdereontwikkelfases.
1. Exploratieveinterviewstudie
Zevenschoolleiderszijngeïnterviewdaandehandvaneeneersteversievandevignetten
(Aerts,2016).Pervignetwerdeninterviewvragengesteldomnategaan:1)ofdebeschreven
situatiesrealistischenherkenbaarwarenvoordeschoolleiders;2)welkereactiesdesituaties
bijdeschoolleidersontloktenen3)opbasisvanwelkekenmerkendeschoolleidershun
533
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
53
reactiesformuleerden(bijvoorbeeld‘alshetomeenindividugaathandelikandersdanbij
eengroep’).Deschoolleiderswerdookgevraagdofzeeenvergelijkbaresituatiekonden
beschrijvenuithuneigenpraktijk.Ditommeerderecontextenteverzamelenwaarinhet
dilemmaineenvigneteenrolkonspelen.Opbasisvandezestudiewerdeentweedeversie
vanhetvignetteninstrumentontworpenwaarinmiddelsgeslotenantwoordcategorieën
mogelijkereactiesvanschoolleiderswerdenvoorgestructureerdendeinhoudvande
vignettenwerdaangescherptopdatdezevenkenmerkenbeterherkenbaarzoudenzijn.Deze
tweedeversiewerdeerstaanexpertsbinnenhetonderwijsdomeinvoorgelegdomtekijken
ofdeinstructieenantwoordcategorieënbegrijpelijkwaren(praktisch)enofdeopbouwvan
instructie,kenmerkenenantwoordcategorieënvoldedenaandedoelstellingenvanhet
instrument(validiteit).
2. Pilotonderfocusgroepen
Detweedeversievanhetvignetteninstrumentwerdgepilottijdenseengroepsinterviewmet
zevenschoolleiders.Uitdereactiesbleekdatdevignettennietherkendwerdenente
negatiefwarengeformuleerdendatdeantwoordcategorieëntesterkvoorgestructureerd
warenwaardoordeschoolleidershunopvattingenoverdesituatieonvoldoendekonden
ventileren.Eenschoolleiderreageerdealsvolgt:“dezevragenlijstbeantwoordtnietdevraag
hoe‘acties’indeschooltotstandkomen.Ditgebeurtindialoog,endesituaties(en
voorgeschrevenreactiesdaarop)latennietzienhoeeenschoolleidertewerkgaat.”Aande
handvanditgroepsgesprekhebbenweeenderdeversieontworpenmetopeninplaatsvan
alleengeslotenantwoordopties.Ookhebbenweaanpassingengemaaktaandesituaties
zodatzecontextrijkerwarenenpositievergeformuleerd.Eenherkenbarecontextiscruciaal
omtekunnenarticulerenwatschoolleiders‘normaalgesproken’zoudendoenineen
dergelijkesituatie.Ookbleekhetbelangrijkdatschoolleiderskondenaangevenbijwieof
welkepersoondeverantwoordelijkheidlagvoordehandelingsalternatievenalsgevolgvan
debeschrevensituatie.Sommigesituatiesblekenvolgensdepilotgroeptypischietsvooreen
teamleider,anderevooreenschooldirecteur.Ditresulteerdeineenaanvullendevraag.We
vroegennietalleen‘moethierietsgebeuren?’maarook‘wiemoeterhierwatdoen?’.
3. Consultatiebijinternationaleennationaleexpertsophetgebiedvanschoolleiderschap
Dederdeversievandevignettenvragenlijstisvoorgelegdaanexpertsomde
inhoudsvaliditeitvanhetinstrumenttetesten(ziebijlage4voorlijstexperts).Defeedback
vandeexpertshebbenwegebruiktomdevignetten,vragenenantwoordoptiesverderaan
tepassen.Hetbelangrijksteadvieswasomdevignettenenvragenintebeddenin
leiderschapsliteratuur:devignettenmoeteneenbreedhandelingsrepertoirevan
schoolleidersuitlokken,vanresultaat-gedrevenleiderschap(‘leerlingresultaten’),naarcaring
543
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
54
leiderschap(‘well-beingleraren’)envantransformationeelleiderschap(‘veranderingeninde
schoolorganisatie’)naarhetvoerenvangoedpersoneelsbeleid(‘capaciteitenvanleraren
benutten’).Opdiemanierkunnenalleoverwegingennaarvorenkomendieeenrolzouden
kunnenspeleninprofessioneleruimtedilemma’s.Dederdeversievandevragenlijstbevatte
vooralsituatieswaarinonderwijsvernieuwingenenleraarsprofessionaliseringcentraal
stonden.Desituatieswerdenaangevuldomdediversiteitvanspanningentevergrotenen
resulteerdeindevierdeversievandevragenlijstmet16situaties.
4. Hard-op-denkpilotsmetschoolleiders
Opbasisvandelaatstehard-op-denkpilotsmetvierschoolleidershebbenwehetaantal
situatiesverminderdvan16naarzevensituaties.Hetwaseentetijdrovendeexercitievoor
schoolleidersomopallesituatiestereageren.Deinterviewsduurdeongeveer60tot90
minuten.Tijddieinhetwerkvanschoolleiderszeerkostbaarisentenkostezoukunnengaan
vanderespons.Erwerdensituatiesgeëlimineerddieteweinigspanningsvolleelementen
haddenofwaarvanhetprobleemteonduidelijkwasgeformuleerd,ookwarenerin
verhoudingteveelsituatiesovereenindividueleleraar.Indeuiteindelijkeselectiehebben
wegeletopeenspreidingquasituatiekenmerken(ziebijlage2)enwashetvanbelangdater
iniedergevalsituatiesinzatengebaseerdopdeprofessionaliseringsinitiatievenuitdedrie
overigedeelprojecten.
5.2.4 Dataanalyse
Perspectiefleraren
Leercultuurinterviews
Coderenisgedaanaandehandvaneencodeerschema.Allekenmerken(5)vandeprofessionele
leercultuurzoalsgepercipieerdengenoemddoordeleraarzijngescoordengeparafraseerd.De
algemenewaarderingvandeleraaroverhetbetreffendekenmerkisgescoordalspositief,
overwegendpositief,overwegendnegatiefofnegatief.Voorelkeleraariseenleercultuurprofiel
gemaaktwaarinallebesprokenkenmerkenzijnsamengevat.Daarnaastiserookgerapporteerdofde
leraarzichonderdeelvoeltvandeleercultuuropzijn/haarschool,watdealgemenesamenvattende
opvattingvandeleraarisoverdeleercultuur,watdevoornaamstebelemmerendeenbevorderende
factorenzijnvoordeleercultuurenhoevolgensdeleraardeleercultuuropschoolbijdraagtaanzijn
ofhaarprofessioneleruimte.Hetcoderenvanalleaudiobestandenheeftgeresulteerdineen
overzichtperleraar(54intotaal)datdeleercultuurzoalsgepercipieerddoordeleraarweergeeft.
Omdatwegebruikhebbengemaaktvaneengestructureerdeinterviewleidraadkonerdirect
gecodeerdengeparafraseerdwordenvanuitdeaudiobestanden.
553
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
55
Deinterbeoordelaarsbetrouwbaarheidisberekenddoorhettotaalvanovereenkomendeparafrasen
tedelendoorhetgecombineerdeaantalverschillendeenovereenkomstigeparafrasen(Campbell,
Quincy,Osserman,&Pedersen,2013).Alsminimalebetrouwbaarheidhanterenweeenondergrens
van70%overeenkomst.Eerstzijnerdrieinterviewsdoorbeidecodeursgecodeerdwatresulteerde
ineengemiddeldeovereenkomstvan71.7%(variërendvan69.5tot73.5).Indezeeersterondeiser
opbasisvandiscussieovereenstemmingbereiktoverdepuntenwaaropdecodeursineerste
instantieonenigheidrapporteerden.Vervolgensishetcodeboekverderaangescherptenzijnernog
tweeinterviewsdoordezelfdecodeursgecodeerdmetalsresultaat74%
interbeoordelaarsbetrouwbaarheid.Vervolgensishetcoderenvanderesterende49interviews
verdeeldoverdetweecodeurs.
Opvattingenoverprofessioneleruimte
Van54lerareniseensamenvattingvanhettweedeinterviewbeschikbaar(zieMeirinketal.,2017;
Oolbekkinketal.,2017;Schaapetal.,2017).Dezesamenvattingenzijngebruiktomhunopvattingen
overprofessioneleruimteteanalyseren.Ditisgedaandooreerstdeonderliggendeconceptenop
basisvandeliteratuurverkenningtecoderenuitdebeschikbaredataenvervolgensviaopencoderen
totmeergeneriekeopvattingscategorieëntekomenwaarbijdestemvandeleraarwordt
gerespecteerd(Charmaz,2011).Hetcoderenisgedaandoordeeerstetweehoofdauteursenzij
volgdenhetvolgendestappenplan:a)samenvattingdoorlezenmetinhetachterhoofddevolgende
definitievanprofessioneleruimte:Professioneleruimteisderuimtediedeleraarervaartom
expertiseintekunnenzetten.Omindepraktijknaarvoldoeningtekunnenhandelenendeeigen
professioneleontwikkelingtekunnensturen.
b)allefragmentenmarkerenwaarindeleraarietszegtoverprofessioneleruimteofdaaraan
gerelateerd,c)binnendiefragmentencoderen:
- wiehetinitiatiefneemt(Initiatief),
- hoeprofessioneleruimtetotstandkomt?Welkwerkwoordwordtgebruikt:nemen,krijgen,
creëren,organiseren,benutten,verdienen,onderhandelen(Mechanisme),
- isderuimteietsvanhetindividueelofietsdatjesamenmetanderencreëert/deelt/krijgt?
(IndividueelofCollectief),
- wordenerindeogenvandeleraarkaders/beperkingen/verwachtingengesteldaanhet
benuttenvanprofessioneleruimte?(Kaders),
- vatdeleraarprofessioneleruimteopalsietsdatorganisatie/ondersteuningvraagt?
(Georganiseerd),
- waarheeftdeprofessioneleruimtebetrekkingop?(Richting)
563
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
56
d)vervolgensdiecodesineenmatrixplaatsenenperleraareensamenvattendekernzinschrijven
overdeopvattingvandezeleraaroverprofessioneleruimte,e)dekernzinnenincombinatiemetde
codesvoorallelerarenbekijkenenperleraareenopencategorie-codetoevoegenaandematrix.Dit
resulteerdein20categorie-codesdiedevolgendezinafzoudenmaken:‘Volgensdezeleraaris
professioneleruimtevooraleenkwestie…’.Eenvoorbeeldcategorieis‘Ruimtecreërenomnieuwe
dingenuitteproberen(individueel)’.Dezecategorieëngevendeopvattingvandeleraarover
professioneleruimteweeromdatzeietszeggenoverhetmechanisme,wieerbijbetrokkenisen
waartoeprofessioneleruimtedient.Elkeleraarkonmeerderecategorie-codeskrijgentoebedeeld.
PerspectiefSchoolleiders
Hetvignetteninstrument
Deanalysevandeopvattingenvanschoolleidersoverhunrolbijdeprofessioneleruimtevanleraren
isuitgevoerdinverschillendestappen.Eerstzijndeantwoordenpervraaggecategoriseerdvanuitde
datatenbehoevevandatareductie.Deantwoordenop‘watisindezesituatieaandehand?’leverde
dilemma-categorieënop.Elkeschoolleiderkonéénofmeerderedilemma’szieninhetvignet.Opde
vraag‘wiemoethierwatdoen?’zijnvijfmogelijkeantwoordcategorieën:deschoolleider,de
teamleider,deleraar(en),iemandandersnamelijk,enniemandmoetwatdoen.Deachtcombinaties
vanactorenwerdenineentabelweergegevenmetdaaronderhetaantalschoolleidersdatde
(combinatievan)actorenheeftgenoemd.Deantwoordenopdevraag‘watmoetdiegenedoenen
waarom?’hebbenwegeanalyseerdals‘actie+overweging’.Uitdezeactiesaangevuldmetde
overwegingvoordezeactiekondenwedestillerenwelkeleiderschapsinstrumentendeschoolleiders
willeninzettenomdesituatietebenaderen.Welkdoelzevoorogenhebbenmetdevoorgenomen
actieenhoezedatwillenbereiken.Eenvoorbeeld‘instrument’ishetvoerenvaneengesprekmetde
betrokkenleraargeïnitieerddoordeteamleiderwaarindeleraargevraagdwordtwathij/zijnodig
heeftvandeteamleideromdesituatiezelfoptelossen.Hetideeachterhetbestuderenvande
reactiesvanschoolleidersophetvignetisdatschoolleidersvanuiteenbepaaldebeeldvormingnaar
desituatiekijkenenvanuitdatbeeldreageren.Daaromzijndevoorgestelde‘instrumenten’
vergelekenperdilemma-categoriebinnenelkvignet(variantieafhankelijkvan‘watishieraande
hand?’)enpervignet(variantieafhankelijkvandezevensituatiekenmerken).Hetcoderenvande
dilemma-categorieënendeleiderschapsinstrumentenisdoordedriehoofdauteursuitgevoerd.Elke
auteurheeftvervolgenséénoftweeuitgevoerdeanalysesvandeandergechecktop
nauwkeurigheid,navolgbaarheidvandesamenvattingenenbeschrijvingenvandedilemma-
categorieën.Inconsistentieswerdenbediscussieerdenaangepast.
573
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
57
Omteonderzoekenwelkeoverwegingen(bevraagdindevragenlijstmetvoorgestructureerde
overwegingen)eenrolspelenbijdebeslissingenvanschoolleidersindezevenvignetten,enomnate
gaaninhoeverredeoverwegingenverklaardwordendoordeverschillenindevignettenofdoorde
verschillentussenschoolleiders,hebbenwemulti-levelanalysesuitgevoerdwaarvignetten(level1)
genestzijninschoolleiders(level2).Schoolleidershebbenbijelkvignetzeven
leiderschapsoverwegingenkwantitatiefgescoordopeenvijfpuntsschaal.Voorde
leiderschapsoverwegingenhebbenweintraklassecorrelaties(ICC)uitgerekend.Dezecorrelaties
zeggenietsoverinwelkemateoverwegingenbijdevignettenbinnenschoolleidersopelkaarlijken
(Hox,2010).WanneerdeICCsignificantafwijktvannuldanheefteenleiderschapsoverwegingvan
eenschoolleiderovertweeofmeerderewillekeuriggekozenvignettenmeerovereenkomstdan
dezelfdeleiderschapsoverwegingtussentweewillekeurigeschoolleiders.Ditwijsterdanopdateen
bepaaldeleiderschapsoverwegingdooreenschoolleidervoornamelijkhetzelfdewerdgescoord
(mindervariantieopvignetniveau,meervariantieopschoolleiderniveau).DeICCkanook
geïnterpreteerdwordenalshetpercentagevariantieophettweedelevel,inditgevalhet
schoolleiderlevel.
Opvattingenoverprofessioneleruimte
Aanheteindevandevignetten-vragenlijstkregenschoolleidersdevolgendeopenvraagvoorgelegd:
Watisuweigendefinitievan‘professioneleruimte?’.Vande27schoolleidersdiedevragenlijst
volledighebbeningevuld,zijnertweediedezevraaghebbenovergeslagen.Netalsbijdeleraren
hebbenwedeantwoordendie25schoolleidersdaargavengecategoriseerddoormiddelvanopen
coderingen(Charmaz,2011).Ditresulteerdein6verschillendecategorieënwaarbijooktelkenshet
onderscheidvalttemakentussenschoolleidersdieprofessioneleruimteopvattenalsietsvanhet
individu,alsietswatmetanderengedeeldwordt(collectievebenadering),ofzowelindividueelals
collectief.Erwasdaarnaastééncategoriediemeereenorganisatie-perspectiefvertegenwoordigde.
Eencategorie-codemaaktdevolgendezinaf‘Volgensdeschoolleiderisprofessioneleruimte…’.Een
voorbeeldcategorieis‘…binnenkaderseigenontwikkelingenenideeënkunnenuitvoeren,liefst
samenmetanderen(Individueelencollectief)’
5.2.5 Beperkingenvanhetonderzoek
Inditonderzoekhebbenwegekozenvooreenprojectievestrategieomdatwehetbelangrijkvonden
omzodichtmogelijktekomenbijdeoverwegingendielerarenenschoolleidersinechtesituaties
latenmeewegenalshetgaatomprofessioneleruimte.Ditwildenwebereikendoorlerarenen
schoolleidersopverschillendemanierenoverprofessioneleruimtetelatenvertellenofschrijven.We
wetenechternietwatschoolleidersenleraren‘echt’belangrijkvindenofzoudendoen.Inhetgeval
583
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
58
vandevignetten,isdesituatienatuurlijkperdefinitiestatischenkunstmatig.Echter,nameerdere
pilotrondesendoordatzegebaseerdzijnopdatauitechtecontexten,blekendevignettenvoldoende
contextrijkomdeverschillendeaspectenvanschoolleidersdilemma’s(o.a.onderhandelingsproces)
uittelichten.
Hetonderzoekisgebaseerdopeenbeperktaantallerarenenschoolleiders.Deschoolleiderszijn
maximaalvierkeerpermailbenaderdmeteenherinneringvoorhetinvullen,vaakzelfsnadatzeal
mondelinghaddentoegezegdmeetewillendoen.Vandie147hebben27devragenlijstvolledig
ingevuldenontbreektervan23schoolleiderseendeelvandegegevens.Ditbetekentdatde
resultatennietautomatischvertaaldwordennaaranderesituaties.Ooklijkenteamleidersen
afdelingsleidersvolgensdelerarenenschoolleiderseenbelangrijkeroltespelenmaarhetaandeel
teamleidersisergkleininonzedataset.Invervolgonderzoekmoeteenoplossinggevondenworden
voorderelatieflageresponstenopzichtevandeinspanningendiegeleverdzijn.
Inditonderzoekstondvooraldeontwikkelingvanhetinstrumentvoorschoolleiderscentraal,
vandaarookdatalleenresultatenvanschoolleidersinkaartzijngebracht.Hetzouwelinteressant
zijnominvervolgonderzoekdezelfdevragenookaanlerarenvoorteleggen.Ineeneerste
kleinschaligepilothebbenwedatwelalgedaan.Hetleverdeopdatiniedergevalvoordezeleraren
golddatookvoorhendevignettenheelherkenbaarblekenendatdoorhendeelsdezelfdemaar
deelsookanderedilemma’senhandelingsalternatievenwerdengenoemd.Andersdande
schoolleiders,maarookverschillendonderling.Eenbevestigingvanhetresultaatdathetfenomeen
professioneleruimtecontext-sensitiefis,maarvooralookeenaanleidingvoorverderonderzoek.
Nawoord
Ditrapportishetresultaatvaneeninteressantezoektochtnaardebetekenisvandeprofessionele
ruimtevanlerarenenderolvanschoolleidersdaarbij,maareigenlijkookeenverkenningvande
professioneleruimtevanonszelfalsonderwijsonderzoekers.Nieuwinhetdomeinvanhet
beleidsgerichteonderzoekhebbenwevoortdurendgezochtnaarhetkenmerkendevanditsoort
onderzoek,deeisendiedaaraangesteldwordenendeaansluitingmethetonderwerpvanstudie.
Doormeerzichttegevenophoeprofessioneleruimtenupreciesindepraktijkervarenwordtentot
uitingkomtwildenwebijdragenaanhetscherpervoerenvan(beleids)discussiesrondom
zeggenschapeneigenaarschapvanlerareninscholen.Tegelijkertijdrijmdedekortelooptijdenhet
haastopdracht-achtigekaraktervanhetbeleidsgerichteonderzoeknietaltijdmethetideevanonze
eigenprofessioneleruimte,voortschrijdendinzicht,spanningenenuitdagingendiedata-verzameling
indepraktijkmetzichmeebrachtenenhetwillenbetrekkenvanbelangrijkeactorenindepraktijkbij
593
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
59
hetonderzoek.Hetheeftinonzeoptiekgeresulteerdineenbeleidsgerichtonderzoek,maarwelmet
eenhelesterkepraktijkgerichtecomponent.Eenonderzoekdatnooittotstandzouzijngekomen
zonderdehulp,medewerkingenookvaakhetenthousiasmevandevelelerarenenschoolleidersin
descholen.Ookdesamenwerkingmetdecollega’svandeUniversiteitenUtrecht(inhetbijzonder
NienkeMoolenaar),LeidenenNijmegenheeftonzeideeëngescherptenisvangrootbelanggeweest
voorhetrealiserenvandezerapportage.Wijwillenallendaarvoorzeerhartelijkdanken!
603
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
60
Referenties
Admiraal,W.,Kruiter,J.,Lockhorst,D.,Schenke,W.,Smit,B.,Tigelaar,D.,&DeWit,W.(2016).Affordancesofteacherprofessionallearninginsecondaryschools.StudiesinContinuingEducation,38(3),281–298.http://doi.org/10.1080/0158037X.2015.1114469
Aerts,A.(2016).Professioneleruimteinperspectief:Eenvignetten-onderzoeknaardeopvattingenvanschoolleidersovereenoptimaleprofessioneleruimtevoordocenten.UniversiteitUtrecht.
Barter,C.,&Renold,E.(2000).“Iwannatellyouastory”:Exploringtheapplicationofvignettesinqualitativeresearchwithchildrenandyoungpeople.InternationalJournalofSocialResearchMethodology,3(4),307–323.http://doi.org/10.1080/13645570050178594
Bendikson,L.,Robinson,V.,&Hattie,J.(2012).Principalinstructionalleadershipandsecondaryschoolperformance.SET:ResearchInformationforTeachers,1,2.
Brabander,C.J.De,&Martens,R.L.(2014).Towardsaunifiedtheoryoftask-specificmotivation.EducationalResearchReview,11,27–44.http://doi.org/10.1016/j.edurev.2013.11.001
Bryk,A.,Camburn,E.,&SeashoreLouis,K.(1999).ProfessionalcommunityinChicagoelementaryschools:Facilitatingfactorsandorganizationalconsequences.EducationalAdministrationQuarterly,35,751–781.http://doi.org/10.1177/0013161X99355004
Bush,T.(2013).Professionalismandaccountability:CompatibleorIncompatible?EducationalManagementAdministration&Leadership,41(2),127–128.http://doi.org/10.1177/1741143212469505
Bush,T.,&Glover,D.(2015).Schoolleadershipmodels:Whatdoweknow ?SchoolLeadership&Management,34(5),553–571.http://doi.org/10.1080/13632434.2014.928680
Calderhead,J.(1996).Teachers:Beliefsandknowledge.InD.Berliner&R.Calfee(Eds.),HandbookofEducationalPsychology(pp.709–725).NovaYork:Macmillan.
Campbell,J.L.,Quincy,C.,Osserman,J.,&Pedersen,O.K.(2013).Codingin-depthsemistructuredinterviews:Problemsofunitizationandintercoderreliabilityandagreement.SociologicalMethods&Research,0(0),1–27.http://doi.org/10.1177/0049124113500475
Carson,J.B.,Tesluk,P.E.,&Marrone,J.A.(2007).Sharedleadershipinteams:Aninvestigationofantecedentconditionsandperformance.TheAcademyofManagementJournal,50(5),1217–1234.http://doi.org/10.2307/20159921
Charmaz,K.(2011).Groundedtheorymethodsinsocialjusticeresearch.InN.K.Denzin&Y.S.Lincoln(Eds.),TheSAGEHandbookofQualitativeResearch(4thed.,pp.359–380).USA,CA:SAGEPublications,Inc.
Day,C.,Sammons,P.,Hopkins,D.,Harris,A.,Leithwood,K.,Gu,Q.,…Kington,A.(2009).TheImpactofSchoolLeadershiponPupilOutcomes.
DeRue,D.S.,&Ashford,S.J.(2010).Whowillleadandwhowillfollow?Asocialprocessofleadershipidentityconstructioninorganizations.AcademyofManagementReview,35(4),627–647.
Diepstraten,I.,&Evers,A.(2012a).Kenmerkenprofessionaliseringsbeleid:mogelijkhedenenbelevingen,17–30.
Diepstraten,I.,&Evers,A.(2012b).Lerarenleren.TheNetherlands.
613
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
61
Donoghue,S.(2000).Projectivetechniquesinconsumerresearch.JournalofFamilyEcologyandConsumerSciences=TydskrifVirGesinsekologieEnVerbruikerswetenskappe,28(1),47–53.
Ellström,E.,Ekholm,B.,&Ellström,P.-E.(2008).Twotypesoflearningenvironment.JournalofWorkplaceLearning,20(2),84–97.http://doi.org/10.1108/13665620810852250
Eteläpelto,A.,Vähäsantanen,K.,Hökkä,P.,&Paloniemi,S.(2013).Whatisagency?Conceptualizingprofessionalagencyatwork.EducationalResearchReview,10,45–65.http://doi.org/10.1016/j.edurev.2013.05.001
Evers,A.T.,Kreijns,K.,VanderHeijden,B.I.J.M.,&Gerrichhauzen,J.T.G.(2011).Anorganizationalandtaskperspectivemodelaimedatenhancingteachers’professionaldevelopmentandoccupationalexpertise.HumanResourceDevelopmentReview,10(2),151–179.http://doi.org/10.1177/1534484310397852
Freire,C.,&Fernandes,A.(2016).Searchfortrustfulleadershipinsecondaryschools:Isempowermentthesolution?EducationalManagementAdministration&Leadership,44(6),892–916.http://doi.org/10.1177/1741143215578447
Geijsel,F.P.,Sleegers,P.J.C.,Stoel,R.D.,&Krüger,M.L.(2009).Theeffectofteacherpsychologicalandschoolorganizationalandleadershipfactorsonteachers’professionallearninginDutchschools.TheElementarySchoolJournal,109(406–427).
Hallinger,P.(2003).Leadingeducationalchange:Reflectionsonthepracticeofinstructionalandtransformationalleadership.CambridgeJournalofEducation,33(3),329–251.
Hanson,M.(2001).Educationaladministrationandorganizationalbehavior.Massachusetts:Allyn&Bacon.
Hanson,M.E.(1978).Organizationalcontrolineducationalsystems:Acasestudyofgovernanceinschools.Toronto,Ontario:AmericanEducationalResearchAssociation.
Hargreaves,A.(2011).Push,pullandnudge:Thefutureofteachingandeducationalchange.InX.Zhu&K.Zeichner(Eds.),PreparingTeachersforthe21stCentury(pp.217–236).Berlin,Heidelberg:SpringerBerlinHeidelberg.http://doi.org/10.1007/978-3-642-36970-4
Helgøy,I.,&Homme,A.(2007).TowardsaNewProfessionalisminSchool?AComparativeStudyofTeacherAutonomyinNorwayandSweden.EuropeanEducationalResearchJournal,6(3),232–249.http://doi.org/10.2304/eerj.2007.6.3.232
Hoekstra,A.,Korthagen,F.,Brekelmans,M.,Beijaard,D.,&Imants,J.(2009).Experiencedteachers’informalworkplacelearningandperceptionsofworkplaceconditions.JournalofWorkplaceLearning,21(4),276–298.http://doi.org/10.1108/13665620910954193
Hogeling,L.,Wartenbergh-Cras,F.,Pass,J.,Jacobs,J.,Vrielink,S.,&Honingh,M.E.(2009).Dezeggenschapvanleraren.Nulmetinginhetpo,vo,mboenhbo.Nijmegen.
Honingh,M.E.,&Hooge,E.H.(2009).Reconsideringthetensionbetweenbureaucracyandprofessionalisminpubliclyandprivatelyfundedschools.SchoolLeadership&Management,29(4),405–420.http://doi.org/10.1080/13632430903152062
Hox,J.J.(2010).Multilevelanalysis:Techniquesandapplications.Routledge.
Hupe,P.(2009).Deautonomievandevakman(m/v).Overregeldrukenhandelingsruimte.InT.Jansen,G.vandenBrink,&J.Kole(Eds.),Beroepstrots,eenongekende.Amsterdam:Boom.
623
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met 62
Imants,J.,Wubbels,T.,&Vermunt,J.D.(2013).Teachers’enactmentsofworkplaceconditionsandtheirbeliefsandattitudestowardreform.VocationsandLearning,6,323–346.http://doi.org/10.1007/s12186-013-9098-0
Johnson,R.B.,Onwuegbuzie,A.J.,&Turner,L.A.(2007).Towardadefinitionofmixedmethodsresearch.JournalofMixedMethodsResearch,1(2),112–133.http://doi.org/10.1177/1558689806298224
Kanter,R.(1993).Menandwomenofthecorporation:newedition(2ndeditio).NewYork:BasicBooks.
Kessels,J.W.M.(2012).Leiderschapspraktijkenineenprofessioneleruimte.OpenUniversiteit.
Leithwood,K.,Day,C.,Sammons,P.,Harris,A.,&Hopkins,D.(2006).Sevenstrongclaimsaboutsuccessfulschoolleadership.Nottingham.
Leithwood,K.,&Jantzi,D.(2006).TransformationalSchoolLeadershipforLarge-ScaleReform:Effectsonstudents,teachers,andtheirclassroompractices.SchoolEffectivenessandSchoolImprovement,17(2),201–227.http://doi.org/10.1080/09243450600565829
Leithwood,K.,SeashoreLouis,K.,Anderson,S.,&Wahlstrom,K.(2004).Reviewofresearch:Howleadershipinfluencesstudentlearning.Minnesota.
Luttenberg,J.,VanVeen,K.,&Imants,J.(2013).Lookingforcohesion:Theroleofsearchformeaningintheinteractionbetweenteacherandreform.ResearchPapersinEducation,28(3),289–308.http://doi.org/10.1080/02671522.2011.630746
Maguire,N.,Beyens,K.,Boone,M.,Laurinavicius,A.,&Persson,A.(2015).Usingvignettemethodologytoresearchtheprocessofbreachcomparatively.EuropeanJournalofProbation,7(3),241–259.http://doi.org/10.1177/2066220315617271
Meijer,P.,Oolbekkink,H.,Leeferink,H.,Schaap,H.,Meirink,J.,VanderWant,A.,…Zuiker,I.(2017).Drieprofessionaliseringsinitiatievenonderdeloep:Deprofessioneleruimtevanlerarenindecontextvanprofessioneleleergemeenschappen,depromotiebeursentraineeshipsvoorleraren.
Meirink,J.A.,Meijer,P.C.,Verloop,N.,&Bergen,T.C.M.(2009).Understandingteacherlearninginsecondaryeducation:Therelationsofteacheractivitiestochangedbeliefsaboutteachingandlearning.TeachingandTeacherEducation,25(1),89–100.http://doi.org/10.1016/j.tate.2008.07.003
Meirink,J.,VanderWant,A.,Oolbekkink,H.,Leeferink,H.,Schaap,H.,Zwart,R.,…Meijer,P.(2017).ProfessioneleruimtevanbeginnendelerareninhetkadervanhetOnderwijTraineeshipenEerstdeKlas.
MinisterievanOnderwijsCultuurenWetenschap.(2011).ActieplanLeraar2020.Leraar2020-eenkrachtigberoep!DenHaag.
MinisterievanOnderwijsCultuurenWetenschap.(2013).Lerarenagenda2013-2020:deleraarmaakthetverschil.DenHaag.Retrievedfromhttps://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2013/10/04/lerarenagenda-2013-2020-de-leraar-maakt-het-verschil
633
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
63
MinisterievanOnderwijsCultuurenWetenschap.(2015).Werkeninhetonderwijs:Schoolmanagement.DenHaag.
Moolenaar,N.M.,Daly,A.J.,&Sleegers,P.J.C.(2010).Occupyingtheprincipalposition:Examiningrelationshipsbetweentransformationalleadership,socialnetworkposition,andschools’innovativeclimate.EducationalAdministrationQuarterly,46(5),623–670.http://doi.org/10.1177/0013161X10378689
Mulford,B.,&Silins,H.(2003).Leadershipfororganisationallearningandimprovedstudentoutcomes—Whatdoweknow?CambridgeJournalofEducation,33(2),175–195.http://doi.org/10.1080/03057640302041
Munby,H.,Russell,T.,&Martin,A.K.(2001).Teachers’knowledgeandhowitdevelops.InV.Richardson(Ed.),HandbookofResearchonTeaching(4theditio).Washington,DC:AmericanEducationalResearchAssociation.
Nikolova,I.,VanRuysseveldt,J.,DeWitte,H.,&VanDam,K.(2014).Learningclimatescale:Construction,reliabilityandinitialvalidityevidence.JournalofVocationalBehavior,85(3),258–265.http://doi.org/10.1016/j.jvb.2014.07.007
Oberon,KohnstammInstituut,&ICLON.(2014).Lerenmetenvanelkaar:Onderzoeknaardeprofessioneleleercultuurinhetvoortgezetonderwijs.Utrecht.
Onderwijsraad.(2013).Leraarzijn.DenHaag.
Onderwijsraad.(2016).Eenanderperspectiefopprofessioneleruimteinhetonderwijs.DenHaag.
Oolbekkink-Marchand,H.,VanDriel,J.,&Verloop,N.(2006).Abreedapart?Acomparisonofsecondaryanduniversityteachers’perspectivesonself-regulatedlearning.TeachersandTeaching,12(5),593–614.http://doi.org/10.1080/13540600600832338
Oolbekkink,H.,Leeferink,H.,Schaap,H.,Meirink,J.,VanderWant,A.,Zwart,R.,…Meijer,P.(2017).Professioneleruimtebinnendepromotiebeursvoorleraren.
Pajares,M.F.(1992).Teachers’beliefsandeducationalresearch:Cleaningupamessyconstruct.ReviewofEducationalResearch,62(3),307–332.http://doi.org/10.3102/00346543062003307
Poell,R.F.,VanDam,K.,&VanDenBerg,P.T.(2004).Organisinglearninginworkcontexts.AppliedPsychology:AnInternationalReview,53(4),529–540.http://doi.org/10.1111/j.1464-0597.2004.00186.x
Priestley,M.,Biesta,G.,Philippou,S.,&Robinson,S.(2015).Theteacherandthecurriculum:exploringteacheragency.InD.Wyse,L.Hayward,&J.Pandya(Eds.),TheSAGEHandbookofCurriculum,PedagogyandAssessment.(pp.187–201).London:SAGEPublicationsLtd.
Robinson,V.,Lloyd,C.,&Rowe,K.(2008).Theimpactofleadershiponstudentoutcomes:Ananalysisofthedifferentialeffectsofleadershiptypes.EducationalAdministrationQuarterly,44(5),635–674.http://doi.org/10.1177/0013161X08321509
Schaap,H.,Leeferink,H.,Oolbekkink,H.,Meirink,J.,VanderWant,A.,Zwart,R.,…Meijer,P.(2017).Professioneleruimtevanlerareninprofessioneleleergemeenschappen.
SeashoreLouis,K.,Dretzke,B.,&Wahlstrom,K.(2010).Howdoesleadershipaffectstudentachievement?ResultsfromanationalUSsurvey.SchoolEffectivenessandSchoolImprovement,21(3),315–336.http://doi.org/10.1080/09243453.2010.486586
643
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
64
SeashoreLouis,K.,Murphy,J.,&Smylie,M.(2016).Caringleadershipinschools:Findingsfromexploratoryanalyses.EducationalAdministrationQuarterly,52(2),310–348.http://doi.org/10.1177/0013161X15627678
Sleegers,P.,Bergen,T.,&Giesbers,J.(1994).Thepolicy-makingcapacityofschoolsresultsofaDutchstudy.EducationalManagementandAdministration,22(3),147–159.http://doi.org/10.1177/0263211X9402200302
Spillane,J.P.,&Diamond,J.B.(2007).DistributedLeadershipinPractice.NewYork:TeachersCollegePress.
Spillane,J.P.,&Healey,K.(2010).Conceptualizingschoolleadershipandmanagementfromadistributedperspective:Anexplorationofsomestudyoperationsandmeasures.TheElementarySchoolJournal,111(2),253–281.Retrievedfrom131.211.208.19
Spillane,J.P.,Reiser,B.J.,&Reimer,T.(2002).Policyimplementationandcognition:Reframingandrefocusingimplementationresearch.ReviewofEducationalResearch,72(3),387–431.http://doi.org/10.3102/00346543072003387
TenBruggencate,G.,Luyten,H.,Scheerens,J.,&Sleegers,P.(2012).Modelingtheinfluenceofschoolleadersonstudentachievement:Howcanschoolleadersmakeadifference?EducationalAdministrationQuarterly,48(4),699–732.http://doi.org/10.1177/0013161X11436272
TenHave,K.,Dorenbosch,L.,Moonen,H.M.,&Oeij,P.R.A.(2010).Managementdoorvertrouwen.NaarZelfmanagementeninnovatiefgedrag.Hoofddorp.
Tummers,L.L.G.,Bekkers,V.,Vink,E.,&Musheno,M.(2015).Copingduringpublicservicedelivery:Aconceptualizationandsystematicreviewoftheliterature.JournalofPublicAdministrationResearchandTheory,25(4),1099–1126.http://doi.org/10.1093/jopart/muu056
Vähäsantanen,K.(2015).Professionalagencyinthestreamofchange:Understandingeducationalchangeandteachers’professionalidentities.TeachingandTeacherEducation,47,1–12.http://doi.org/10.1016/j.tate.2014.11.006
Vanblaere,B.,&Devos,G.(2016).Relatingschoolleadershiptoperceivedprofessionallearningcommunitycharacteristics:Amultilevelanalysis.Teach,57,26–38.http://doi.org/10.1016/j.tate.2016.03.003
VO-Raad.(2014).Bijlagenrapportbij“Lerenmetenvanelkaar:Onderzoeknaardeprofessioneleleercultuurinhetvoortgezet.”Utrecht.
Wallace,C.S.,&Priestley,M.(2011).TeacherbeliefsandthemediationofcurriculuminnovationinScotland:Asocio-culturalperspectiveonprofessionaldevelopmentandchange.JournalofCurriculumStudies,43(3),357–381.http://doi.org/10.1080/00220272.2011.563447
Wallace,M.(2001).Sharingleadershipofschoolsthroughteamwork.EducationalManagement&Administration,29(2),153–167.
Wartenbergh-Cras,F.,Bending-Jacobs,J.,vanCasteren,W.,&Kurver,B.(2013).ProfessioneleruimteinhetVO.Heerlen.
Watkins,K.E.,&O’Neil,J.(2013).Thedimensionsofthelearningorganizationquestionnaire(theDLOQ):Anontechnicalmanual.AdvancesinDevelopingHumanResources,15(2),133–147.http://doi.org/10.1177/1523422313475854
653
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
65
Westerveld,Y.(2016).Leidenoflaten?Onderzoeknaardewijzewaaropendeomstandighedenwaaronder(school)leiderschapinhetvoortgezetonderwijskanbijdragenaanprofessioneleruimtevanleraren.UniversiteitUtrecht.
Witziers,B.,Bosker,R.,&Krüger,M.(2003).Educationalleadershipandstudentachievement:Theelusivesearchforanassociation.EducationalAdministrationQuarterly,39,398–425.
Youngs,P.,&King,M.B.(2002).Principalleadershipforprofessionaldevelopmenttobuildschoolcapacity.EducationalAdministrationQuarterly,38(5),643–670.http://doi.org/10.1177/0013161X02239642
663
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
66
Bijlage1:Overzichtvandevignetten
Situatie1–BètaonderwijsErmoeteenvisiestukgeschrevenwordenoverhetversterktbètaonderwijs.Vanuitdeschoolleidingwordengeeneisengesteldaanditstuk.Hetisweleendocumentdatleidendzalzijnvoordeingezettekoersvandeschool.Vierbèta-lerarenzijnvanwegehunvooruitstrevendeblikuitgenodigdombetrokkentezijnbijhetschrijvenvanhetstuk.Zehebbendaartoetaakurengekregen.Delerarenreageerdenineersteinstantieenthousiastophetverzoek.Echter,totdusverheeftdegroeplerarennognietsvoortgebracht.Zijgevenaanlievereerstrichtlijnenvanuitdeschoolleidingtekrijgenvoordatzijzelfaandeslagzullengaan.
Situatie2-PromotiebeursWillemheefteenpromotiebeursgekregenomonderzoektedoennaarhetonderwerp‘HetGermaansehandschrift’.DebeursgeeftWillemdemogelijkheidomtweedagenperweekuitgeroosterdtewordenvoorzijnpromotieonderzoek.Hijisnueenhalfjaarbezigenwilgraagzijnervaringenmetudelen.Hijisheelenthousiastoverzijnpromotieonderzoekenzijnvaardighedenalsonderzoekerhelpenheminzijnonderwijsaanbovenbouwleerlingen.Echter,hijheefthetideedatniemandindeschoolechtgeïnteresseerdisinzijnwerk.Hijvindthetvooraljammerdathijnauwelijksbetrokkenwordtbijbijvoorbeeldwetenschappelijkevormingvanleerlingenomdatdeschoolleidingdenktdathijdaargeentijdvoorheeft.
Situatie3–LesbezoekLerarenkunnenveelvanelkaarlerenwanneerzebijelkaarindeklaskijken.Eengroeplerarenvanuwschoolheeftaangegevenditgraaguittewillenproberen.Zemerkenechterdathetnietluktomelkaarslessentebezoeken.Alsgevolgheeftderoosteraardetaakgekregenteproberendelessenzoteroosterendaterwelruimteisomelkaarslessentebezoeken.Datisgelukt.Echter,éénvandecollega’sisernietdirectblijmeeengeeftbijuaandathijhetgevoelkrijgtdatzijnprofessioneleruimteverkleindwordtwanneereranderelerarenbijhemindeklaskomenkijken.
Situatie4–ProfessioneleleergemeenschapIgoriseentalentvolleleraardieheeftaangegevengraagtewillendeelnemenaaneenbuitenschoolseprofessioneleleergemeenschap(PLG)overzijnvak.IndevakspecifiekePLGkomtmen7keerperjaarsamenomeennieuwvakoverstijgendcurriculumteontwikkelen.IgorheefteenplanbijdeschoolleidingingediendoverhoedeelnameaandezePLGbijdraagtaanonderwijsontwikkelingopjullieschool.Ditplanhebbenjulliealsschoolleidinggoedgekeurd,onderdevoorwaardedatIgorookbinnendeschooleenPLGmetcollega’sopstartenbegeleidt.NaeenpaarmaandenwilIgorgraageengesprekomdathijmerktdathijveelenergiehaaltuitdebuitenschoolsePLGmaardatdebinnenschoolsePLGmoeilijkvandegrondkomtdoordatdeopvattingenvanverschillendecollega’snogalmetelkaarbotsen.
673
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
67
Situatie5–KlassikaleinstructieEenaantalledenvaneenvaksectiegeeftgraagklassikaalles.Uiteenleerling-enquêteblijktonvredeoverdeinhunogensaaielessenvandezeleraren.Delerarenzijnzelftevredenoverhunonderwijs.Tijdenseenvergaderinglatendelerarenwetenopdehoogtetezijnvandemogelijkheden(tijd,geld,stimulans)omteexperimenterenmetanderevormenvanlesgeven.Zegevenechteraanhiergeenbehoefteaantehebbenomdatzevanmeningzijndatlessennietperseleukhoeventezijn.Alszemaareffectiefzijn.Volgenshenwerkthetdirecteinstructiemodelheelgoed,endatisookaftezienaandeleerlingresultaten:deexamenresultatenzijnaljarenopvoldoendeniveau.
Situatie6-OnderwijstraineeshipFennadoeteenonderwijstraineeship*.Vanuithaaropleidingwordtzegestimuleerdommeetedenkenoveronderwijsbeleid.Zeheefteenaantalideeëndiezegraagwilintroducerenindeschool.Hetinductieprogrammavandeschoolgeefthaardemogelijkheidomdieideeënconcreettemakenendaarfeedbackoptekrijgen.Inhaarroosterisruimteomnieuwedingenuitteproberen,maarvanhaarvakcollega’skrijgtzehetgevoeldatdienietechtstaantejuichen.Zekrijgthetideedatjeeerstmeerervaringmetlesgevenmoethebbenvoordatjemeemagpratenoverdeverbeteringvanhetonderwijs.Daardoorgebruiktzederuimteinhetroosternietomhaarideeënindepraktijktebrengen.*Onderwijstraineeship(OTS)=Onderwijstraineeszijnleraren-in-opleidingdiealtijdenshunopleidingeenbaankrijgenaangebodenindeschool.TijdenshetOnderwijsTraineeshipwordenzeopgeleidtoteerstegraadsleraarmeteenanalytische,ruimdenkendehoudingenkennisvandeactueleontwikkelingenoponderwijsgebied.DekennisenvaardighedendieOTS’ersontwikkeleninhetverdiependeprogrammazoueenpositieveinvloedmoetenhebbenopdeeigenprofessioneleontwikkeling,hetlerarenteamwaarbinnenzijwerkenendaarmeeookopdeontwikkelingvandeschool.
Situatie7–BestedingbudgetIneenoproepnodigtdeschoolleidinglerarenuitomplannenintedienenvoorprofessioneleontwikkelingofonderwijsvernieuwingindeschool.Eengehonoreerdplanbetekentbudgetomhetplanvolgendschooljaaruittevoeren.Deschoolleidingbepaaltwelkeplannenbudgetkrijgentoegekend.Bramreageertalsenigeopdeoproepmetdriemogelijkeplannen.Hijiseeninitiatiefrijkeleraarmetveelinnovatieveideeën,zowelbinnenzijnvakgebiedalsvoordeschool.Hijwerktbinneneenkleinevaksectieenzijntakenpakketbestaatuit20lesureninbovenbouwhavo/vwo.Inditvollepakketisslechtsplekvooréénvanzijnvoorstellen.Heteersteplanbetrefthetvolgenvaneen1-jarigemasteraandeuniversiteitbovenopzijneerstegraadsbevoegdheid.Zijntweedeplanbetrefthetopzettenvaneenprofessioneleleergemeenschapmetcollega’sindeschoolrondomeenvoordeschoolbelangrijkthema.Zijnderdeplanbetrefteenversterkingvandehuidigestructuurvannaschoolseindividueleleerlingbegeleiding(huiswerkklas).
683
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
68
Bijlage2:Overzichtsituatiekenmerkenpervignet
Vignet Individu/collectief
Ruimteervaren?
Ruimtebenut?
Wieneemtinitiatief?
Hoeisruimtegeorganiseerd?
Onderwijspraktijk<>schoolbreed
Gerichtopwelkdomein?
1 Collectief Ja nee schoolleiding Tijd+verantwoordelijkheidvoorleraren
Schoolbreed Organisatorisch
2 Individu nee ja individu Externefinanciering&tijd
Onderwijspraktijk?
Leraar
3 Individu&collectief
Individu:nee,collectief:ja
Individu:nee,collectief:ja
collectief Tijd Onderwijspraktijk
Leraar&leerling
4 Individu ja ja individu Externeprofessionalisering+verantwoordelijkheidvoorleraar
Schoolbreed Organisatorisch&leraar
5 Collectief ja nee schoolleiding Tijd,geld,stimulans
Onderwijspraktijk
Leerling
6 Individu nee nee individu Externefinanciering&tijd+verantwoordelijkheidvoorleraar
Schoolbreed Leraar
7 Individu ja ja individu Tijdenbudget+verantwoordelijkheidvoorleraar
Onderwijspraktijk<>schoolbreed
Organisatorisch&leraar&leerling
693
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met 69
Bijlage3:Gemiddeldenenstandaarddeviatiesbelangvanoverwegingenpervignet
Vignet 1(n=37) 2(n=31) 3(n=29) 4(n=25) 5(n=23) 6(n=23) 7(n=20) Totaal
Overw
egingen
Visie 5.16;1.04 4.52;1.26 5.17;1.00 4.76;1.17 5.65;0.49 5.09;0.95 5.20;0.83 5.06;1.05
Individueel 3.97;1.44 5.26;0.82 4.93;1.13 4.64;1.41 3.83;1.61 4.87;1.25 4.90;1.33 4.61;1.37
Professioneel 4.59;1.28 5.23;0.88 5.41;0.91 5.24;0.88 5.35;0.71 5.48;0.67 5.65;0.75 5.22;0.97
Team 4.70;1.39 4.10;1.64 5.14;0.95 5.20;0.76 4.87;0.97 5.17;0.94 4.80;1.11 4.82;1.22
Leerlingen 4.62;1.64 4.52;1.41 4.59;1.57 4.32;1.63 5.57;1.31 4.91;1.38 4.75;1.48 4.72;1.52
Verwachtingen 5.19;0.81 4.45;1.55 4.90;1.37 5.00;1.00 5.26;0.81 5.13;0.92 4.85;1.46 4.96;1.18
Intuïtie 1.73;1.54 1.81;1.74 1.76;1.79 2.16;1.68 2.00;1.86 2.04;1.77 2.00;1.89 1.90;1.72
Visie(devisiediewijalsschoolnastreven),Individueel(individuelebehoeftenvanleraren),Professioneel(blijvendeprofessionaliseringvanleraren),Team(samenwerkenalsteam),Leerlingen(lerenvanleerlingen),Verwachtingen(heldereverwachtingennaarlerarentoe),Intuïtie(dekeuzewordtgemaaktopbasisvanintuïtie).
703
Managementsamenvatting
De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een
promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren
professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te
dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een
promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact
op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke
persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte
van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte
gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.
Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet
Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte
professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft
op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende
een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn
eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin
en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties
tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we
casusbeschrijvingen.
Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren
ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling
varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan
schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.
Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te
creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren
creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,
aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.
Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren
invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden
een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)
betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om
promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)
actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.
Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen
bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met
70
Bijlage4:Geraadpleegdeinternationaleennationaleexperts:
DistinguishedProfessorVivianeRobinson(UniversityofAuckland,directorofthecenterof
educationalleadership)
https://unidirectory.auckland.ac.nz/profile/vmj-robinson
ChristopherDay(UniversityofNottingham,Emeritusprofessorofeducation)
https://www.nottingham.ac.uk/Education/People/christopher.day
KarenSeashoreLouis(UniversityofMinnesota,USA)
http://www.cehd.umn.edu/olpd/people/faculty/Seashore.asp0
CharlotteStruyve(KULeuven,doetonderzoeknaarteacherleadershipeneducationalchange)
http://www.kuleuven.be/wieiswie/nl/person/00078232
Mw.Prof.DrFemkeGeijsel(UniversiteitvanAmsterdam,ookdirecteurvandeNederlandseSchool
voorOnderwijsmanagement)
http://www.uva.nl/over-de-uva/organisatie/medewerkers/content/g/e/f.p.geijsel/f.p.geijsel.html
Dr.NienkeMoolenaar(UniversiteitUtrecht,Educatie)
https://www.uu.nl/medewerkers/NMMoolenaar/0
RobMioch(UniversiteitUtrecht,NederlandseSchoolvoorOnderwijsmanagement)
https://www.uu.nl/medewerkers/RMioch/0
AnnemarieThomassen(Directeur,Iclon,UniversiteitLeidenenvoormaligschoolleider)
https://www.universiteitleiden.nl/medewerkers/annemarie-thomassen
Daarnaastalspraktijkexpertsallelerarenenschoolleidersdiebijgedragenhebbenaandepilotrondesvandeinstrumenten.