İSLÂM TARİHÇİLERİ DERNEĞİŞANLIURFA ŞUBESİ ŞANLIURFA İL MÜFTÜLÜĞÜ

Prof. Dr. Mehmet Şeker

Şanlıurfa Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal işler Müdürlüğü Kültür Yayınlan No: 2 -Bilim 2.

İslam Tarihi ve Medeniyetinde Şanlıurfa Sempozyıımu Tebliğleri: -II­ISBN: 978-975-8168-20-9 Talrun Numarası: 978-975-8165-18-6 Mizanpaj/Kapak: Gelişim Ofset - Şanlıurfu Baskı: Semih Ofset Matbaacılık- Ankara Ocak 2017 - İlaveli 2. Baskı Kapak:ta bulunan ve sempozyum için hazırlanan Arapça logo Hattat Mustafa Kaçar'a aittir. Açılımı: İsiilm Tarihi ve Medeniyetinde Şanlıurfa

Urfa’da Tasavvuf -I-Onuncu Bölüm

34

Özet

Urfa'da Şeyh Mesud Dede Horasani (XII. Yüzyılın Ortalan) Zaviyesi

AliKozım•

Anadolu'nun İslilmlaşması sürecinde farklı bölgelerde kurdukları zaviyelerle İslam kültürünü yöre halkına aktaran veli şahsiyetlerin varlığı bilinmektedir. Orta Doğu ve Orta Asya' dan Anadolu'ya gelen tasavvuf kökenli bu şeyh ve dervişler bir nevi gönülleri fetheden seliitinu'l-kuhlb olınuşlardır. Bir başka deyişle bu zlilı:idler, bir nevi derviş sulhü(pax dervish) ile farklı kesimlerden olan Anadolu insanına İslam hoşgörüsünü aktamıışlardır.

Tesis ettikleri zaviyelerle bölgeden gelip geçen yolcuların, tilcirlerin veya askerlerin ibate ve iiişelerini temin eden bu dervişler, tekke kaynaklı halk İslil.mı aracılığıyla inanç birliği sağlamakla birlikte iskan politikasına da önemli ölçüde katkı sağlamışlardır. Biyografileriyle ilgili dönem kaynaklarındaki malumatlar genellikle yetersiz olan bu zümreler hakkında, kurmuş oldukları zılviyeler üzerinden arşiv kayıtlarına yansıyan belgeler aracılığıyla bazı bilgilere ula;ıılabilmektedir. Urfa' da Zengj-Eyyfibl döneminde ya;ıadığı kabul edilen Şeyh Mesud Dede-i Horasani de bu dervişlerdeo biridir. Adıyla amlan zaviyesinin ve zaviye vakfının arşiv

belgelerinden hareketle XX. yüzyıla kadar varlığını sürdürdüğü görülınektedir. Bildirimiz, Şeyh Mesud Dede-i Horasani zaviyesi ve bir dini-hayıi vakıf kurumu olarak

işleyişi üzerine olacaktır.

Giriş Anadolu'nun Türkleşmesi ve İslamla;ırnası sürecinde gerçekleşen fetih hareketlerinin en

önemli neticelerindeo birisi bu coğrafyaya yapılan büyük göç hareketleridir. Maveraünnehir, Harezm, Azerbaycan ve Erran Türkmenleri'nin Anadolu topraklarında yer bulına amacıyla gerçekleştirdikleri bu göç hareketleri, X.-XIII. yüzyıllarda yoğunluk kazanmıştır. 1

Söz konusu süreçte göçebe Türkmeoler arasında Anadolu'ya gelen ulema ve derviş zümrelerinin de bulunduğu bilinmektedir. Nitekim bu dervişler XI. ve XIII. yüzyıl Anadolusu'nda vergiden muaf bir şekilde medrese, tekke ve zaviyelerde dönem halkına İslil.miyet'i anlatrmşlardır.2 Anadolu'nun fethini müteakip burada kurulan Türkiye Selçukluları, Beylikler ve Osmanlı devirlerinde, bu faaliyetleri destekleme adına dini-hayıi anlamda birçok müesseseler vücuda getirilerek bunların masraflarını karşılamak üzere bir takım emlak ve arazi vakfedildiği de bilinmektedir.3 Bununla birlikte giinümüz Anadolu topraklarına hakim olan Zcngilcr, Eyyfibilcr ve Mcınlükler de bu geleneğin bir uzantısı olarak tekke ve zaviyelere vakıflar tahsis etmişlerdir.

Orta Doğu ve Orta Asya'dan Anadolu'ya gelen tasavvuf kökenli bu şeyh ve dervişler, kullandıkları sade, akıcı ve anlaşılır dille gönülleri fetheden bir nevi sel!ltlnu'l-kulüb olmuşlardır. Dönemin idarecileri ise, yurt edindikleri toprakları bu şahsiyetlere tahsis ederek, hizmetleri karşıhğmda vergiden muaf tutmuşlar hatta bazı yöneticiler bu şeyhlerin müridi olmuşlardır. Anadolu'da Bahaüddin Veled (v. 1231), Muhyiddin İbn Arabi (v. 1240), Seyyid

* Doç. Dr. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Fen Edebiyat Fa.kültesi. 1 Mehmet Şeker, Feıillli>rle Aııııdolu'nım Türkleşmesi ve İslmıılaşıııası, Diyanet İı;leıi Başkıınlığı Yayınlan, Aııloıra ı997, s. 65-67; Claude Cahe.n, Osmanlılardan Önce Anadolu, çev. Erol Üyepazareı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2008, s. 93; Ahmet Yaşar Ocak, Tiirldye Sosyal Tarilıinde İslimın Macerası, Timaş Yayınlan, İstanbul 2010, s. 133-134. 2 ôm.er Lütfi Barkan, "Osmanlı İmparatorluğun.da Bir İskan ve K.olonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler: l İstila Devrinde 1Urk Dervişleri ve ZGviyeler", Vakıflar Dergisi, c. IT, Ankara 1942, s. 281-289; Osman Turan, Türle Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, Tw:aıı Neşriyat, c. il, İstllnbul ı993, c. ~ s. ı59-ı60, ıB8-ı90; c. II, s. ı67-ı68; Ahmet Yaşar Ocak, Osmmılı İmpııralı>rluğıı'nılıı Marjinal Süfilik Kalenderlleı(XN-XVII. Yü:zyıllar), Tiirl< Tarih Kurumu, Aııloıra 1999, s. 60, 82, 83.

3 M. Fuad Köprlilü, "Vakıf Müessesesine Dair Araştırmalar", İslihn ve Türk Hukuk Tarihi Araş:tırmalan ve Vakıf Müessesesi, Akçağ Yayınlan, Ankara 2005, s. 323-324.

Urfa'da Şeyh Mesud Dede Horasanî (XII. yüzyılın ortaları) Zaviyesi

35

Burhllneddin (v. 1244), Necmeddin Dliye (v. 1256), Seyyid Mahmud Hayrlin! (v. 1268), Hacı Bektllş-ı Vell (v. 1271), Mevlllnll Cel!Ueddin-i Rfunl (v. 1273), Sadreddm Konevi (v. 1275), Fahreddin b. İbrilhim Iraki (v. 1289) ve Yunus Emre (v. 1321) gibi pek çok şahsiyet bu geleneğin birer temsilcisi olmuşlardır.

Bu noktada Türk halk İslamı 'mu şekillenmesinde etkili olan süfilik geleneğinin, üç evliya veya sftfi zümresini ön plana çıkardığı görülmektedir. Bunlar Türkistan Erenleri, Horasan Erenleri -ki NJıkpaşazade bu zümreyi gaziylln-ı Rum, abdallln-ı Rilm, bllciylln-ı Rüm ve filriylln­ı Rüm olmak üzere dört grupta zikretmiştir.4- ve Rum(Anadolu) Erenleri'dir. Bunlardan birincisi, Orta Asya'da İslam'ın yayılmasına önayak olan ve Ahmed-i Yesevi ile başlayan Türk süfilik geleneği; ikincisi Horasan Melllmetiyyesi, yani İran silfiliği; üçüncüsü ise, ilk ikisinin oluşturduğu temelde teşekkül etmiş, Mevlllnll, Hacı Bektliş-ı Vell ve Yunus Emre tarafından temsil edilen Rum/ Anadolu silfiliği sentezidir. 5

Daha çok Anadolu'nun fethi ve Moğol istilası sürecinde Orta Asya, İran ve Anadolu coğrafyasından gelen bu dervişlerin çoğu, devlet adamları tarafından saygıyla karşılanarak, adlarına tekke ve zaviyeler yaptırılmış, vergiden muaf tutulmuş, bölgedeki tarım arazisini kullanmalarına imkan tamnmıştır.6 Şeyh Mesud'un da yukarıda zikredilen zümreler içerisinde bir 'Horasan Ereni' olarak Ruha bölgesine geldiği kabul edilmektedir.

1.Şeyh Mesud kimdir? Şeyh Mesud, XIl. yözyılm ortalarında Horasan'dan (Nişabur) gelerek Urfa'da

İslilmiyet'i yaydığı kabul edilen bir Horasan Ereni olarak karşıımza çıkmaktadır. Şeyh Mesud, günümüzde halk arasında Şıh/Şeyh Maksud olarak bilimnektedir. Türbe kitabesinde babasının Said Hengel olduğu anlaşılan Şeyh Mesud'un Hoca Ahmet Yesevi'nin halifelerinden biri olduğu da kabul edilmektedir.

2. Urfa'da zaviye Vakıfları Vakıf kurumlan asıl fonksiyonlarını toplumun dini, kültürel ve sosyal alanlardaki bazı

ihtiyaçlarım karşılamak suretiyle icra etmişlerdir. Bunlar toplumsal hizmet ve dayanışmanın karakteristik örgütlenme biçimleri olup devlet otoritesi de vakıfların ha:ınisi ve destekleyicisi olmuştur.

Tasavvuf erbabı olan şeyh ve dervişler de müritleriyle beraber gelip Anadolu'nun boş alanlarına yerleşmişler, buraları imara açmışlar, yerleştikleri yerlere birer tekke -zıiviye kurarak, vakıfkültürii çerçevesinde bu yerlerin İslam yurdu haline gelmesine katkıda bulunmuşlardır. 7

XVI. yözyıl vakıf tahrirlerine göre Urfa sancağında Mencik, Ayn-ı Hıılilürrahman, Mevlüd-i Hall:lürrahman, Şeyh Mesud Dede-i Horasam, Abdumıhman Avf ve Hz. Cabir Ensaıi Zliviyesi adlarında altı zliviye vakıfları yer almaktadır. Bunlarla birlikte Osmanlı döneminden günümüze intikal eden Afgan, Hindistani, Slidık Kalfa ve Şeyh Saffet tekkeleri de mevcuttur. Dönemin siyasi otoritelerinin bu tekke ve zaviyelere vakıflar tahsis ettikleri bilinmektedir. 8

Musul ve Halep bölgesine hakim olan bir atabeylik olan Zeng!ler (1144-1182) ve daha sonra Eyyftbilerin (1182-1193) Ruha hakimiyeti devrinden günümüze intikal eden Şeyh Mesud Zliviyesi 'nin ise, XIl. yözyılda tarihli olup küçük ölçekli bir vakıf olarak faaliyetlerini sürdürdüğü anlaşılmaktadır. 9

4 Aşıkpaşaz!de, Tovlldlı-i Aı-i OsmJln, haz. Kemal Yavıı:z-M. A. Yekta Saraç, Göklrublıe Yayınlan, İsmnlıııl 2007, s. 486.

S Ahmet Yaşar Ooak, Tiirlr SOflliğine Balaşlar, İletişim Yayınları, İstruıbul 2002, s. 33, 51. 6 Baikoo:ı, agm, s. 292; Fuad Köprülü, Osmanlı Devleti'nin Kuruluşu, TTK. Ankara 1991, s. 41-42; Söz konusu z§.viyeler için aynca bakımz. A. Y. Ocak-S. Farilk!, "Zdv(ye", İA (MEB), İstanbul 1986, c. 13, s. 470.

1 Ziya Kıızıcı, İslfuıı!ve Sosyal Açıdan Vakıflar, Marifet Yayınlan, İstanbul 1985, s. 112.

8 A. Cihat Kürkçiioğlu, "Şan/ıurfa (Mimari)", DİA. c. 38, s. 343. 9 Bu coğrafyadaki XVI. yüzyıl tekke ve ziviyc vakıftan için bkz. Alpay Bizbirl~ 16. Yüzyıl Ortalannda Diyarbcldr Boylerbeyliği'ndo Valaflar, ITK, Ankara 2002, s. 376-385; Sonraki dönem kayıtlarında iııe Şeyh Ya!mcık, Şeyh Ta!ıir ve Şeyh

Urfa’da Tasavvuf -I-Onuncu Bölüm

36

Şehrin güney tepesinde Harrank:apı haricinde yer alan, Şeyh Mes'üd Zllviyesi'nde Şeyh Mesud'ıın türbesi de yer almaktadır. Şeriyye sicillerinde, zıtviyen:in evkiif-ı kadimeden olduğu fakat vakfiye kaydının mevcut olmadığı belirtilmiştir. 10

929/1523 tarihli tahrire göre vakfın geliri Emir Mencik vakfından ayrılan bir hisse ile bazı gayrimenkul kiralarından müteşekkildir. Bu gelirin ziiviyediir Hacı Bekir'e verildiği görülmektedir. 971/1564'te ise hizmetli sayısı ikiye çıkan vakfın gelirinde de artış

gözlenmektedir. ı ı Bir başka kayıtta zıtviyediirlık görevini yürüten Veys'in 1129/1717' de görevi yiiı:ü1meye

ehli olmadığı ve türbeyi ziyarete gelenlere zorluk çıkartmasından dolayı kadı Ramazan'ın arzıyla görevden alınarak yerine Halil'in görevlendirildiği görillmüştür. 12 Fakat Halil'in birkaç ay sonra görevi kendi rızasıyla bırakmasıyla tekrar göreve getirilmiştir. 13 Şam şehrine bağlı zaviyenin 1173/1760'lı yıllarda yıkık vaziyette olup, eşkıya durağı ve ehli fesadın cemiyetgilhı olduğu belirtilmektedir. Yine zaviyenin akaratından yıllık 100 kuruş geliri olan tahıın-ı

rik( değirmen)in de tamir ve gelir masraflarım Şam' dan Ahmed b. Abdirrahim adlı şahsın kendi isteğiyle ödemesi karşılığında kendisine mfilikline toprağı tahsis edildiği görülmüştür. 14

Yine 1280/1863 tarihli, Hacı Abdurrahman'm kefılletiyle Ali adlı şahsın deruhde ettiği Şeyh Mesud Horasani Türbesi'nin öşür gelirinin, türbenin imarına hıı:rcanınasına dair bir muhasebe kaydı bulunmaktadrr. 15 Nitekim Şeyh Mesud Horasani mahallesi civarında bu geliri sağlayacak zaviyeye ait bir tarlanın olduğu da bilinmektedir.16

3. Şeyh Mesud Zliviyesi/Tiirbe Devrin din1 irşad fiıaliyetlerini yürüten müesseseler olarak şehir merkezlerinde veya

kırsal kesimlerde tesis edilen tekke ve zaviyeler, bir nev1 külliye olarak içerisinde barındırdıkları mescid, medrese, hamam, matbah gibi kurumlarla yöre halkının ibadet, eğitim, temizlik ve iaşe-ibate ihtiyaçlarım gideren yapı kompleksleridir.

Kelime kökeni Arapça olan ve "zvy" kökünden türeyerek toplamak ve men e1mek anlamlarında kullanılan zllviye, "herhangi bir tarikata mensub dervişlerin, bir şeyhin idaresinde topluca yaşadıkları ve gelip geçen yolculara bedava yiyecek, içecek ve yatacak yer sağlayan, yerleşim merkezlerinde veya yol üzerindeki bina yahut bina topluluğu" için kullamlmıştrr. X. yüzyıldan itibaren hankiih, savma, duvayra, ribat, asitane, tekke ve dergah olarak anılan dinl müesseselerin en eski isintlendirmelerinden biridir.17 Bu dini yapılar hiç şüphesiz, Selçııklu ve Anadolu coğrafyasında yaşayan İslam toplumunun teşekkülünde ve yerli Hıristiyan unsurların ihtidii etmesinde önemli roller oynamışlardır. 18 Bir başka deyişle bu müesseseler kanalıyla, bir nevi derviş snlhü (pax dervish) ile farklı kesimlerden olan Anadoln insanına İslam hoşgörüsü aktarılmıştır.

Çalışma konumuz olan Şeyh Mesud da kendi adıyla anılan zıtviyesini, XIl. yüzyıl Ruha'sında bina etmiştir. Günümüzde, Şanlıurfa'nm güneyinde, merkez ilçe olan Eyyübiye'ye

Müslim(Suruç'ta) adlı :rAviyelerin isimleri geçmektedir. Bkz. Ziya Kazıcı, "Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Urfa'daki Vakıf Hizmetleri", Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 5-6, 1987-1988, İstanbul 1993, s. 96-97.

lO Bahattin Turgut. Urfa Vakıfları(l850-1900). Marm.a:ra Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2013, '· 89. il Bizbrrlik, age, s. 381.

12 BOA, !E.EV, 4014595.

13 BOA, !E.EV., 5516103.

14 BOA, C. ML, 11214975.

15 VGM Defter, 18254-1, 13 Rcbiulcvvcl 1280!.28 Ağustos 1863.

16 VGM, EV.MKT, 7021164.

17 Ocak·Faruqlıi, "Z<iviye", s. 468. 18 Kadir Ô7.köse, "Anadolu'nım Türklı;eymesi ve İslii.mlaşmasmda Tasavvufi Zümre ve Akımlann Rolü", Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fa.kültesi Dergisi, c. 7, sayı: 1, Sivas 2003, s. 276-277.

Urfa'da Şeyh Mesud Dede Horasanî (XII. yüzyılın ortaları) Zaviyesi

37

bağlı Şeyh Maksut Mahallesi'nde bir tepenin üzerindedir. Ölümüyle birlikte zavıyesine defiıedildiği anlaşılan Şeyh Mesud'un türbe kitabesi, tekkenin yanındaki sarnıcın üzerindeki kayaya kazılmış şekildedir. Zaviyeye gelir sağlamak ve ihtiyaçlarım gidermek üzere yapıldığı anlaşılan bu vakıf sarnıçtaki kitabeden hareketle, ınescid, çilehaneler ve misafir odalarım içerisinde barındıran bu yapı kompleksinin Nişaburlu Said oğlu Mesud yani Şeyh Mesud tarafından 579/1183 'te yapıldığı anlaşılmaktadır.

Daha önce Müfid Yüksel tarafından okunan bu kitabeden hareketle Urfa'da en eski Eyyübi İslam kitabesinin de Şeyh Mesud Zilviyesi'ne ait olduğu anlaşılrnııktadır. 579/1183 tarihli kitabe, zaviye sarnıcında olup günümüz Türkçesine çevirisi şu şekildedir:

"Bismillahirrahmanirrahim. Allah 'ın rahmetine muhtiic, fakir, Nişalmrlu Said Henge/'in oğlu Mes 'ud bu sarnıcın yapımından fariğ olup inşasını Recep ayının onlu günlerinden Pazar günü. Sene beş yüz yetmiş dokuzda tamama erdirdi. Allah 'ın rahmeti, inayeti onun üzerine olsun. Onun ve tüm mü 'minlerin yardımcısı olsun! "19

Türbenin ayrıca iki farklı tamir kitabesinin olduğu görülmektedir. İlk tamiratın Ömer Bey, diğerinin ise zamanın Urfa valisi Ali Paşa tarafından yapıldığı anlaşılmaktadır. Kitabelerde tarih bulunmamaktadır. Fakat Ali Paşa'ya ait Batı duvarı kitabesinin son mısrasmm illırfleri toplamının 1096/1684 tarihine tekabul ettiği görülmektedir. Ömer Bey'e ait kuzey duvarı kitabesindeki son mısranın harfleri toplamının ise 1129/1717'e tekabul ettiği anlaşılmaktadır.20

Türbe son olarak 2010 yılında Vakıflar Bölge Müdürlü tarafından restore edilmiş ve hizmete açılmıştır.

4. Ziiivi)leye Yapılan Atamalar Vakıflarda cihet olarak adlan dm lan görevlendirmeler, ikiye ayrılmaktadır. Bunlardan

birincisi, vazifenin iflismm, ilml yeterliliğe bağlı olduğu müderrislik, mütevellilik, imamlık, katiplik, cıtbllik ve duligfiluk gibi cihıtt-ı ilrniyedir. Diğeri ise, iş ve sanata bağlı olan ve ilim tahslli gerektirmeyen türbedArlık, ferrı!şlık gibi cihetler olup, cihiit-ı bedeniye olarak adlandınhr. 21 Zikredilen bütün görevlilerin maaşlarmm ise ziiviye gelirleriyle ödendiği görülmektedir.

Vakıflar, vakıfların şartlarına göre mütevellilkayyım-ı vakf veya mütekellim-i ale'l­vakf22 tarafından idare edilmekte olup, bunların tasdik ve gözetim işlerinden ise kadılık teşkilatı sorumludur. 23 Mütevelliler, vakıf maslahatını ve işlerini düzenlemek ve icra etınek üzere tayin olunan kimselerdir. Vakıfta görev yapan bir başka görevli de şeyhtir. Şeyhler daha çok tekke veya zaviyede dini ve sosyal hizmetlerin yürütülmesinden sorumludurlar. Vakıf

müesseselerinde görev alan bir diğer görevli ise zaviyedardır. Bunlar da, genellikle zaviyeyi kuran kişinin soyundan geldikleri bilinen ve zaviye kurucusuyla olan ilişkisini vesikalandıran küçük tekke şeyhleridir. 24 Dolayısıyla tekke ve zaviyelerde şeyh ile zllviyedilrın benzer görevleri icrıl ettikleri söylenilebilir.

Konumuzun birincil kaynaklarından olan Şeriyye Sicillerinde, Vakıf defterlerinde, ve arşiv kayıtlarında XV. ve X:X. yüzyıllarda Bılbu'l-Harran veya Urfa haricinde yani şehir dışında olduğu bilinen tii:rlıeye yapılan muhtelif atamalara rastlanıak mümkündür. Atamaların dönemsel seyriyle ilgili tablo aşağıda verilmiştir:

19 www.mufidyuksel.com Erişim: (20112/2015)

20 Mahmud, Karakaş. Şanlıurfiı ve tlçelerinde Kitabeler, Şanlıurfa Belediyesi Kill:tür ve Eğitim Müdürlüğü Yayınları 12, Ankara 2001, •. 253-255. 21 Melııııet lpşirli, .. Cihet .. , DİA, c. Vll, s. 546. 22 NazifÖztiirl<, Elmalılı M. Hamdi Yazır Gözüyle Vakıflar, (Alıkfumı'l-Evkllf), Türkiye Diyımet Vakii Yayınlan, Ankara 1995, s. 170.

23 Köprülü, "VakıfMüessesestne Dair Araştırmalar", s. 323m324. 24 Mehmet Zeki Palralııı, Osıruınlı Tıırilı Deyimleri ve Terimleri Sözlilğii !il, MEB, lıııaıılıııJ 1993, s. 648; Ocak-Farilkl, .. Zdviye .. , s.472.

Urfa’da Tasavvuf -I-Onuncu Bölüm

38

Tablo 1: Mütevelli Atamllları Göreve Getirilen Görevde Atama ttirii veya Üeret/Giinlii BelgeNn Tıırllı

n gerekçesi k Alman/Ö

neeld Görevli

Hacı Mehıned Hacı Tecdid/yeniden --- VGM,HD, 1103/1692 Mehmed atama Numara: il 60,

v. 21. Hacı Zülfi Fevt/ölüm 1 akçe VGM,HD, 1113/1701

Hüseyin( tevliyet) Nınnara: 1160, v. 186.

Hafız Cabir Hacı Mahlul/görevden 2akçe VGM,HD, 1140/1728 Mehıned alınma Nınnara: 1128,

v. 12. Veys Hafız Mahlul/görevden 2akçe VGM,HD, 1143/1731

Cabir ıı.lmma Nınnara: 1088, Halife v.49.

Şeyh Seyyid Yahya Veys Fevt/ölüm 2akçe VGM,HD, 3 Receb Halife Numara: 1090, 1171/13

v.125. Mart 1758 Kardeşi Osman Mustafu Fevt/ölüm --- Urfa Şeriyye 1304/1886

Efendi b. Hacı Sicili No:227 25

Mukim 123-64

Tablo 2: ZfJvivedilrffliırbedilr ve s:evh Atamaları Göreve Getirilen Görevde Atama ttirü veya Ücret/Günlü BelgeNo Tarih

n gerekçesi k Almıın/Ö

nceki Görevli

Hacı -- -- -- -- 1523 Bekir(zilviyedAr)

Hacı Zülfi Fevt/ölüm 1 akçe VGM,HD, ı 113/1701 Hüseyin( türbedir) Numara: 1160,

v. 186. Hacı Hacı Tccdtd/ycnidcn l akçe VGM,HD, 1115/1704

Hasan( türbedir) Hasan atama Nınnara:l 160, v. 87.

Hıı.lil(zaviyedAr) Şeyh Hizmete ehli --- BOA, İE.EV., 1129/1717 Üveys olmınnalı: 40/4595

Şeyh Üveys(şeyh) Şeyh Kendi rızasıyla --- BOA,İE.EV. 1130/1718 Halil kasr-ı yed ve 55/6103

fora""!

25 '227 Nolu Şeriyye Sicilinde yer alan atama kaydı için bk.z. Turgut, age, s. 89.

Urfa'da Şeyh Mesud Dede Horasanî (XII. yüzyılın ortaları) Zaviyesi

39

Hafız Cabir(türbedlir Üveys Mahlfil/görevden 1 akçe VGM,HD, 1140/1727 ve şeyh) alınma Numara:l128,

v. 12. Büyük oğlu Derviş Derviş Fevt/ölüm --- BOA,C.EV. 1203/1789 Mustafa(zaviyedilrlı Melımed 471/23814

k)

Veys(türbedlir ve Üveys Zayi' /kaybe1me 1 akçe VGM,HD, 1220/1805 şeyh) Numara: 1118,

v. 72. Veys(türbedlir ve Üveys Tecdid/yeniden 2akçe VGM,HD, 122311808

şeyh) atama Numara: il 18, v. 73.

--- --- Şilra-yı Evkafın --- VGMDefter 1329/1913 zilviyedôrlık No 4588, s.

hakkındaki kıırarı 103.

Tablo 3: Kandildiir/Kanılüci Atamalım

Göreve Görevden Atama türü Ücret/Günlük Belge No Tarih Getirilen Alınan/Önce veya

ki Görevli l!erekeesi Hacı Hüseyin Zülfi F evt/ölilrn --- VGM,HD, 1118/1706

Numara:ll60 , v.190.

Hacı Hasan Hacı Hasan Veys'in 1 akçe VGM,HD, 1225/1810 göreve Numara:lll8

müdahalesi 'v. 74.

Sonuç Tarihi bir yerleşim yerinde yapıldığı anlaşılan Şeyh Mesud Zaviyesi'nin Anadolu'daki

en eski zaviye yapılanndan biri olduğıı anlaşılmaktadır. Eyyftbiler dönemine ait kitabesi bu durumu teyit etmektedir. Zaviye, mescid, çilehaneler ve misafir odalmndan müteşekkil mütevazi bir komplekstir.

Arşiv kayıtlarından hareketle XX. yüzyıl başlarına kadar faaliyetlerini sürdürdüğü

anlaşılan zaviyeye yapılan cihetlerin neler olduğıı ve atamalarının ne surette yapıldığı da takip edilebilmektedir. Bunlar arasında şeyhlik, mütevellllik, zdviyedllrlık/türbedarlık, kımdildar

atamaları buhuımaktadır. Söz konusu vakıf küçük ölçekli olduğıı için de çoğıı kez mütevelli, şeyh ve zaviyedllr/türbediirın aynı kişiler olduğıı görülmektedir. Bazen de görevli sayısı ikiye çıkmaktadır. Bu bağlamda Şeyh Mesud Zaviyesi'ne genellikle veffit, kötüye kötüye kullanma, feragat ve yeniden atama gerekçeleriyle mütevelli, şeyh, zaviyedllr/türbedar ve kımdilci

atamaları yapıldığı görülmektedir. Bu hizmetleri kaşılığıııda da genellikle vakıf gelirlerinden karşılanmak üzere günlük bir veya iki akçe maaş aldıklan kayıtlıdır.

Vergiden muaf tutulan vakfın gelirleri ise bazı gayrimenkul kiralan, bir tarla ve bir değirmenin gelirleriyle birlikte Mencik Vakfı gelirlerinden ayrılan bir hisseden müteşekkildir. zaviyenin xvıı. yüzyıldan günümüze kadar her yüz yılda bir tamirat geçirdiği anlaşılmaktadır. En son 2010 yılında restore edilen türbe günümüzde ise, daha çok duıı ve şifa amaçlı ziyaret edilmektedir.

Urfa’da Tasavvuf -I-Onuncu Bölüm

40

Kaynaklar

1. Arşiv Belgeleri BOA, C.EV. 471/23814. BOA, C. ML., 112/ 4975. BOA, İE.EV., 40/4595. BOA, İE.EV. 55/6103. VGM Defter, 18254-1. VGM Defter No 4588. VGM, EV.MKT, 702/164. VGM, HD, Nuınara:1088, v. 49. VGM, HD, Nuınara:1090, v. 125. VGM, HD, Numara: 1118, v. 72-74. VGM, HD, Nuınara:1128, v. 12. VGM, HD, Nuınara:l160, v. 21, 87, 186, 190. 2. Diğer Eserler Barkan, ömer Lütfi, "Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu

Olarak Vakıflar ve Temlikler: I İstila Devrinde Türk Dervişleri ve Zaviyeler'', Vakıflar Dergisi, c. il, Ankara 1942.

Bizbirlik, Alpay, 16. Yüzyıl Orta.lıırında Diyarbekir Beylerbeyliği'nde Vakıflar, TTK, Ankara 2002.

Kazıcı, Ziya, "Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Urfa 'daki V akı/ Hizmetleri", Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 5-6, 1987-1988, İstanbul 1993.

Cahen, Claude, Osmanlılardan önce Anadolu, çev. Erol Üyepazarcı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2008.

Devrinin Alim ve Mutasavvıflanndan Şeyh Mesud, ilkehaberajansi.com-28/05/2014. Erişim: 20/12/2015.

İpşirli, Mehmet, "Cihet", DİA, c. VII, İstanbul 1993. Karakaş, Mahmud, Şanlıuıfa ve İlçelerinde Kitabeler, Şanhuıfa Belediyesi Kültür ve

Eğitim Müdürlüğü Yayınları 12, Ankara 2001. Kazıcı, Ziya, İslilınl ve Sosyal Açıdan Vakıflar, Marifet Yayınları, İstanbul 1985. Köprülü, Fuad, Osmanlı Devleti'nin Kuruluşn, TTK, Ankara 1991. Köprülü, M. Fuad, "Vakıf Müessesesine Dair Araştırmalar", İslam ve Türk Hukuk

Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi, Akçağ Yayınları, Ankara 2005. Kürkçüoğlu, A. Cihat, "Şanlıuifa(Mimari) ", DİA, c. 38. Ocak, Ahmet Yaşar -S. Farilki, "Zdviye", İslam Ansiklopedisi (MEB), İstanbul 1986, c.

13. Ocak, Abmet Yaşar, Osmanlı İmparatorluğu'nda Marjinal Süfilik Kalenderiler (XIV-

XVIl. Yüzyıllar), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1999. Ocak, Ahmet Yaşar, Türk Sufiliğine Bakışlar, İletişim Yayınlan, İstanbul 2002; --------,Türkiye Sosyal Tarihinde İsli'innn Macerası, Tirnaş Yayınları, İstanbul 2010. Özköse, Kadir, "Anadolu 'nun Türkleşmesi ve İslamlaşmasında Tasavvufi Zümre ve

Alamlann Rolü", Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 7, sayı: 1, Sivas 2003. Öztürk, Nazif, Elmalılı M. Hamdi Yazır Gözüyle Vakıflar (Abkamu'l-EvkAf), Türkiye

Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1995. Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü III, MEB,

İstanbul 1993. Şeker, Mehmet, Fetihlerle Anadolu'nun Türkleşmesi ve İslamlaşması, Diyanet İşleri

Başkanlığı Yayınlan, Ankara 1997. Turan, Osman, Türk Ciban Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, Turan Neşriyat, c. I-II,

istanbul 1993.

Urfa'da Şeyh Mesud Dede Horasanî (XII. yüzyılın ortaları) Zaviyesi

41

Turgut, Bahatti~ Urfa Vakıfları(1850-1900), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2013.

www.mufidyuksel.com Erişim: (20/12/2015).

Ekler:

Türbenin genel görünümü 26

Türbenin genel görünümü 21

26 Devrinin Alim ve Mutasavvıflarından Şeyh Mesud, ilkehaberqjansi.com-28/0512014. Erişim: 2011212015.

Urfa’da Tasavvuf -I-Onuncu Bölüm

42

Türbe girişindeki yazı28

Tekkenin sarnıcında yer alan kitabesi29

27 Devrinin Alim ve Mutasavvıflarından Şeyh Mesud, ilkehaberajansi.com-2810512014. Erişim: 20/1212015. 28 Devrinin Alim ve Mutasavvıflarından Şeyh Mesud, ilkehaberajansi.com-2810512014. Erişim: 2011212015.

29 Devrinin Alim ve Mutasavvıflarından Şeyh Mesud, ilkehaberajansi.com-28105/2014. Erişim: 20/12/2015.

Urfa'da Şeyh Mesud Dede Horasanî (XII. yüzyılın ortaları) Zaviyesi

43

Şeyh Mesud Horasani Ziviyedirhğı.'na, Şeyh Üveys'in ehil olmaması ve türbeyi ziyarete gelenlere zorluk çıkarması sebebiyle kadı Ebubekir'in arzı mucılrince tayin olıman Halil'e

verilen berat (BOA, IE.EV., 40/4595, 13/N /1129(23 Temmuz 1717)

Urfa’da Tasavvuf -I-Onuncu Bölüm

44

/ -·

<>\~..>\.o\ \ .J"}P

zaviyenin 1173/1760'lı yıllarda yıkık vaziyette olup, eşkıya durağı ve ehli fesadın cemiyetgahı olduğuna dfilr belge (BOA, C. ML., 112/ 4975, 25 L 117311 O Haziran 1760).