printed vishwa - issn 25721550 online e-vishwa - issn

52
PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN 25721569 ç ß à ß æ ç ß à ß æ J U L Y 2 0 2 0 VISHWA - Hindi Literary Magazine ßáü Ñ x{ ¥´·¤ Ñ x ÁéÜæ§üU w®w® ¥´ÌUÚUæücÅþUèØ çãU‹Îè âç×çÌ ·¤è ˜æñ×æçâ·¤ ×é¹ Âç˜æ·¤æ www.hindi.org Year 36 Volume 3 A Lingo-Cultural Hindi quarterly Published by International Hindi Association USA July 2020

Upload: others

Post on 05-Oct-2021

9 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN

PRINTED VISHWA - ISSN 25721550ONLINE e-VISHWA - ISSN 25721569

PRINTED VISHWA - ISSN 25721550ONLINE e-VISHWA - ISSN 25721569

ccedilszligagraveszligaeligccedilszligagraveszligaeligJ U L Y 2 0 2 0

VISHWA - Hindi Literary Magazine

szligaacuteuuml Ntilde x yenacutemiddotcurren Ntilde x AacuteeacuteUumlaeligsectuumlU wregwregyenacuteIgraveUUacuteUaeliguumlcAringthornUegraveOslash ccedilatildeUlsaquoIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave middotcurrenegrave ˜aeligntildetimesaeligccedilacircmiddotcurren timeseacutesup1 Acircccedil˜aeligmiddotcurrenaelig

wwwhindiorg Year 36 Volume 3 A Lingo-Cultural Hindi quarterly Published by International Hindi Association USA July 2020

UgraveocircOtildeUuml AcircaeligUgraveeth szligaeligUumleth OumlaeligUacuteUIgraveegraveOslash

SszligaeligraquoIgravetimesdivide

ccedilatildeacuteIcircegrave atildetimesaeligUacuteUegrave timesaeligIgraveeumlOumlaeligaacuteaelig UacuteUaeligcAringthornOumlaeligaacuteaelig AcircecircAacuteaeligOumlaeligaacuteaelig IcircethszligOumlaeligaacuteaelig yenotildeUacuteU atildetimesaeligUacuteUegrave acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave middotcurrenaelig Acircyacutetimeseacutesup1 ccedilatildeSacircaelig atildentildeETH yenacuteIgraveUacuteUaeliguumlcAringthornegraveOslash ccedilatildeacuteIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave (IHA) ccedilatildeacuteIcircegrave acircegravesup1Ugraveeth middotcurrenocirc OtildeEacutecedilaeligszligaelig IcircethIgraveaelig atildentilde Igraveaeligccedilmiddotcurren atildetimes acircOumlegrave yenAcircUgraveegrave acirctimeseumlh acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave yenotildeUacuteU ccedilszligUacuteUaeligacircIgrave acirceth AacuteeacuteCcedilcedileth UacuteUatildeethacuteETH Oslashatilde atildetimesaeligUacuteUeth Otildelsquoiquestocircacute yenotildeUacuteU AcircocircIgraveeth-AcircocircccedilIgraveOslashocircacute middotOcirccurren ccedilUumldeg yenotildeUacuteU Oumlegrave timesatildeˆszligAcircecircDaggeraeliguuml atildentildeETH atildetimes OtildeatildeeacuteIgrave OumlaeligsbquoOslashagraveaeligaeligUumlegrave atildentildeacute ccedilmiddotcurren atildetimes OtildeatildeeacuteIgrave acirctimesOslash AcircatildeUumleth IHA acirceth AacuteeacuteCcedilcedilethETH timesethUacuteUeth Otildelsquoiquesteth yenotildeUacuteU yenOtilde UgraveaeligIgraveegrave-AcircocircIgraveeth IumlaeligUacuteUaeligAcircyacuteszligaeligatilde ccedilatildeacuteIcircegrave OtildeocircUumlIgraveeth atildentildeacute yenotildeUacuteU atildetimesaeligUacuteUegrave AcircUacuteUacuteAcircUacuteUaeligyenocircacute acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave yenotildeUacuteU ccedilszligUacuteUaeligacircIgrave AcircUacuteU OtildeatildeeacuteIgrave sup1eacuteagraveaeligegrave yenotildeUacuteU raquoszliguuml timesatildeacircecircacirc middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH atildetimes yenaeligAcircmiddotcurrenocirc acircIcircSOslash OtildeUgraveUgraveeth degmiddotcurren raquoccedilIgraveccedilszligccedilIuml AcircyacuteaeligOslashocircccedilAacuteIgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth degmiddotcurren ccedilszligtradeaeligaeligAcircUgrave IcircethUgraveeth yenaeligccedilIcirc middotOcirccurren maeligUacuteUaelig IHA middotOcirccurren ccedilszligmiddotcurrenaeligacirc timesethacute OslashocircraquoIcircaeligUgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth middotOcirccurren ccedilUumldeg yenaeligtimesacuteccedil˜aeligIgrave middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH

atildetimes OtildeocircCcediluuml middotOcirccurren acircOumlegrave ccedilUgraveIcircethagraveaeligmiddotcurrenocircacute yenotildeUacuteU ccedilszligagraveaeligethaacute McurrenAcirc acirceth szligIgraveuumltimesaeligUgrave OtildeocircCcediluuml middotcurrenocirc copyUgravemiddotOcirccurren acircaeligtimesecircccedilatildemiddotcurren middotcurrenaeligOslashuuml yenotildeUacuteU IcirceumlccedilcAringU middotOcirccurren ccedilUumldeg IumllsaquoOslashszligaeligIcirc IcircethUgraveaelig iquestaeligatildeIgraveeth atildentildeacute Igraveaeligccedilmiddotcurren Oslashatilde acirceacuteccedilUgraveccedilagraveiquestIgrave atildeocirc acircmiddotOcirccurren ccedilmiddotcurren IHA raquoccedilIgraveccedilszligccedilIumlOslashaeligiexcl IcirceumlagraveOslash yenotildeUacuteU AcircyacuteOumlaeligszlig copylsaquotimeseacutesup1 atildeocirc AacuteaeligdegacuteETH ccedilatildeacuteIcircegrave Acircyacuteethtimesegrave middotOcirccurren UgraveethIgraveeumlˆszlig timesethacute acircOumlegrave middotcurrentimesuumlAElig SszligOslashacuteacircethccedilszligOslashocircacute middotcurrenaeligOslashuumlmiddotcurrenIgraveaeliguumlyenocircacute yenccedilIgraveccedilIacuteOslashocircacute middotcurrenUumlaeligmiddotcurrenaeligUacuteUocircacute middotcurrenccedilszligOslashocircacute Uumlethsup1middotcurrenocircacute IgraveIacuteaelig szligeuroIgraveaeligraquoDaggeraeligocircacute middotcurrenaelig OtildeatildeeacuteIgrave yenaeligOumlaeligUacuteU AtildeOslasheuroIgrave middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH ccedilUgraveccedilagraveiquestIgrave McurrenAcirc acirceth acircOumlegrave OtildeatildeeacuteIgrave OtildeIumlaeligsectuuml middotOcirccurren Acircaelig˜aelig atildentildeacuteETH acircOtildemiddotcurrenegrave ordfcurrenAacuteaeliguuml IgraveIacuteaelig acircatildeOslashocircraquo acirceth yenacuteIgraveUacuteUaeliguumlcAringthornegraveOslash ccedilatildeacuteIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave yenAcircUgraveaelig UumlyumlOslash AcircyacuteaeligŒIgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth timesethacute yenszligagraveOslash acircEgravecurrencedilUuml atildeocircraquoegraveETH

IumllsaquoOslashszligaeligIcircETHagraveaeligeacuteOumlmiddotcurrenaeligtimesUgraveaeligyenocircacute acircccedilatildeIgrave

ŸaeligegravetimesIgraveegrave agraveaeligegraveUumlaelig ccediltimesŸaeligaelig Ccedilaeligograve acircIgraveegraveagraveaelig iquestacutefrac14yacute ccediltimesŸaelig

(lsaquoOslashaeligacircegrave IgraveIacuteaelig yenŠOslashyumlaelig yen ccedilatilde acirc wregvy-wregvz)OumlecircIgraveAcircecircszliguuml Agraveaelig˜aelig ndash yenaeligsectuuml yenaeligsectuuml AringUegrave middotcurrenaeligUgraveAcirceacuteUacuteU degtimes degacirc ccedilagraveaeligmiddotcurrenaeligraquoocirc Acircegrave-degiquest Ccedilegrave degacirc degtimes Oslashecirc CcedilntildeUumlacirc

अतर राषटरीय हिदरी सहिहत की तरिहसक िख पहतक

हिश क लखको और पठको स

1 यदिआपकोसबदितदतदिकएकमाहबाितकभीlsquoदिशाrsquoनदमलयाआपकापताबिलगयाहतोपरबिसपािककोसदितकरअपनाआजीिनसिसयताकरमाकदलखगतोऔरसदििाहोगी

2 यहसिह दकईमलिालीतकनीकस दबना दकसीशलकयाखिच क कोई भी रिना एक साि सकडो पतर-पदतरकाओकोततकालभजीजासकती ह ऐसा नकर कयोदक इससभजनिालऔरपरापतकरनिालिोनोकामहतिऔरदनषाकमहोजात ह एकबारभजी रिना क दलएकमसकमिोमदहनपरतीकाकरिसदिशातरमादसकहऔरमातर48पषइसदलएगजाइशअदिकनहीहोती

3 आिशयकताहोनपरसपािककोरिनामपररितचनकाअदिकारहयदिरिनाकसािफोटोलगानाहतोिहउदितसिानपरलगाकरऔरपजबनाकरभज

4 दकसीभीरिनापरमानियकापराििाननहीह5 समीकाकदलएपसतककीिोपरदतयाभजयदिसमीकासभि

नहीहोगीतोमातरसिनापरकादशतकीजाएगीसियसमीकाकरिाकरनभज

6 हसतदलदखतयासकनकीहईरिनाओकोटाइपकरिानासभिनहीह

7 रिनायदनकोडमटाइपकीहईहोनीिादहए8 रिनाकसािअपनाफोटोपाि-छहिाकयोमपररियडाक

कापतामोबाइलनबरईमलकापताभीभज9 अमरीकामअपनआसपासआयोदजतसामादजकसमारोहकी

ररपोटचभीभजसकतहबचिोकीरिनाएउनकदाराबनाईगईपदटगसभारतीयोकीउपलदियाकोईपररकघटनायाससमरणआदिकाभीसिागतह

10 यदिकहीऐसाकछहोजोभारतकपाठकोकदलएनयारोिकऔरपररकहोसकताहतोउसकबारमभीदलखाजासकताह

11 यदिआपदहिीकअदतररकतदकसीअनयभाषाकीयोगयतारखतहतोउसकशषसादहतयकाअनिािभीभजसकतह

12 हमबताएदकआपlsquoदिशाrsquoमकसीरिनाएपढनापसिकरग

परकाशन ndashजनवरीअपररलजलाईअकटबरVishwa ndash The International Hindi Associationrsquos quarterly Publication published in January April July October

परबनधसमादक ndashशीमतीसशीलामोहनकाManaging Editor ndash Mrs Sushila Mohanka

ndash 4902 Foote Road Unit 37 Medina OH 44256

दरभाष ndash 330-598-0642

ईमल ndash managingeditorhindiorg

परधानसमादक ndashशीरमशजोशीओहायोChief Editor ndash Mr Ramesh Joshi 10046 Parkland Drive Twinsburg OH USA 44087Email ndash editorhindiorg ndash joshikaviraigmailcom

दरभाष ndash (330) 688-492791-946-015-5700

िडजीटल मीडियाएबडटर mdash शीमतीअरचनाािाDigital Media Editor ndash Mrs Archana Panda CAEmail ndash panda_archanayahoocomPh No ndash 408-307-6645

पररफरीडिग ndashशीमतीअलकाखिलवालProof Reading this Issue ndash Mrs Alka Khandelwal OH Email ndash alkakhandelwal62gmailcomPh No ndash 330-510-3645

अतराचषटीयडहनदीसडमडतInternational Hindi Association

ससाक-िॉकवररदरपरकाशडसहFounder ndash Dr Kunwar Chandraprakash Singh

नयासीसडमडत Board of Trustees IHA

डॉ िदलाल नसह (TX) अधयकष नयासी सनमनि 2020Dr Nandlal Singh 972-529-4868 615-785-7886 nandlalsinghmsncom

डॉ सिीश नमशर (MD) उपाधयकष नयासी सनमनि 2020Dr Satish Misra 240-252-8244 satish_misrahotmailcom

डॉ रनव परकाश नसह (TN)Dr Ravi Prakash Singh 615-785-7888 ngdsdgaolcom

शरीमिी सशीला मोहिका (OH) Mrs Sushila Mohanka 330-598-0642 sushilam33hotmailcom

सशरी सषमा कौनशक (NY) Mrs Sushma Kaushik 516-625-1106 Sushmakaushikhindiorg

कायचसडमडत Executive Committee

अधयकष शरी अजय चडा (OH)President Mr Ajay Chadda 216-544-6505 presidenthindiorg

आगामी अधयकष सशरी अिीिा नसघल (TX)President-elect Mrs Anita Singhal 817-261-9174 presidentelecthindiorg 817-319-2678

सनचव शरी अनिलनदर कमार (TX) Secretary Shri Akhilendra Kumar 214-704-3195 secretaryhindiorg

कोषाधयकष शरी रणबीर कमार (NY)Treasurer Mr Ranbir Kumar 347-665-7719 treasurerhindiorg

परबध सपादक lsquoनवशवाrsquo शरीमिी सशीला मोहिका (OH) Managing Editor lsquoVishwarsquo Mrs Sushila Mohanka sushilam33hotmailcom 330-598-0642

डनदशकमिलकअनयसदसय Other Directors

मजर शर बहादर नसह निवितमाि अधयकष (NY) Major Sher Bahadur Singh Past President 718-300-5188 sherbsinghaolcom

डा हरर हर नसह Dr Hari Har Singh MD 703-939-1838 harisomasingh11yahoocom

शरी महश दराशरी Shri Mahesh Derashree TX 832-846-3251 mderashri2000yahoocom

शरीमिी नकरण ििाि Smt Kiran Khaitan OH 330-622-1377 khaitankiran51gmailcom

डा कडी उपाधयाय Dr KD Upadhyay TX 832-607-3021 drkdhotmailcom

शरीमिी अचतिा पाडा Smt Archana Panda CA 408-307-6645 panda_archanayahoocom

सडमडतया Committees

1 मीडियाएवबलकशनसडमडत Media and Publication Committee

- सवतशरी सशीला मोहिका रमश जोशी अचतिा पाडा2 डहदीडशकषणसडमडत Hindi Teaching Committee

- सवतशरी अजय चडा हररहर नसह नकरण ििाि नगरीश शकला3 डवततएवसदसयतासडमडत Finance and Membership Committee

- सवतशरी महश दराशरी रणबीर कमार पदम बसल4 शाखासमनवयसडमडत Chapter Coordination Committee

- सवतशरी अिीिा नसघल कडी उपाधयाय अजय चडा5 नीडतकायाचनवयनसडमडत Policy and Implementation Committee

- सवतशरी िनदलाल नसह आलोक नमशर सिीश नमशर शर बहादर नसह

शाखासयोजक Chapter President USA ndash Phone No ndash Email ID

डॉ शोभा िडलवाल Dr Shobha Khandelwal NE OHIO 330-421-6638 shobhakhandelwalgmailcom

शरी अनिलनदर कमारMr Akhilendra Kumar Dallas TX 412-704-3195 akhilkumarhindiorg

शरी राजरीव भावसारMr Rajiv Bhavsar Huston TX 281-217-7330 rajbhavsar0gmailcom

शरी जसवीर जय नसह Mr Jasvir Jay Singh New York NY 516-406-1227 humhindustaniusagmailcom 516-857-5297

शरी आलोक िनदा Mr Alok Nanda Nashville TN 615-424-1205 aloknandayahoocom

डॉ हरर हर नसह Dr Hari Har Singh Washington DC 713-939-1838 harisomasingh11gmailcom

शरी रणवीर कमार Mr Ranbir Kumar New Jersy NJ 347-665-7719 ranbirkumargmailcom

शाखासयोजक Chapter President India ndash Phone No ndash Email ID

शरीमिी मना जगनिया Mrs Munna Jagetia AP Telangana 91-94901-89715 munnaopgmailcom

डॉमिमोहि शकला Dr Manmohan Shukla Prayagraj UP 91-94502-39154 shuklamm147gmailcom

डॉ शोभारािी नसह BiharDr Shobharani Singh Jharkhand 91-99393-92605 drshobharanivamagmailcom

शरी अशोक लवMr Ashok Lav Delhi NCR 91-99710-10063 kumar1641gmailcom

डॉ(परो) यजञ परसाद निवारीDr(Prof) Yagya P Tiwari Maharashtra 91-94258-70451 yagyaomprofgmailcom

26 दगलल 31 अिालतोमदहिीकोlsquoमानrsquo 36 कमजोरकोसभाल 39 भारतनामकीकहानी

अनकरमअधयकष क सनददश 5शशवतरी हिदरी की पिलरी लघ कथ एकटोकरी-भरदमटीndashमाधव राव सपर 6आवशयक सिहयक और उपयोगरी कोदिि-19रोगकछनयतथयndashडॉ शोभा खडरलवाल 7 कोरोनाकसािभीकोरोनाकबािभीndashसकलन पपय रजन झा 8 गािीिािीदसदातोकीपरासदगकताndashडॉ दीपक कोहली 13कोरोन-कल िदकणकोररयासएकसखिसमािारndashलारा पिकर 15अिररीकी जरीवन शरलरी क एक आयिकोरोनाकपरसगमअमरीकाकाशाकाहारीभदिषयndashपमोद मपलक 16 ढढndashसकलन और पसतप ndash ररन चडडा 17वतयन किनरी ओरदलयोएसकोबारndashगरपरियल गापससिया माखखस 18परवदश (1)जीिनकीडगरndashपपया भारदाज 17 (2)एकफ टसीिोरनीकोरोनाकोटचकठघरमndashिलराम पसह व अनतजा पसनहा 20 (3)िोलघकदिताएndashरपव गतपा 21 (4)यातरीगणकपयाधयानिndashनगीना पसाद मौयसि 22हकशोरो क कोन दगललndashमहादरवी वमासि 26सिरण दजनकऋणीहहमदहनिसतानकीजातीयभाषाकअनिषकजॉनदगलदकरसटndashडॉ अमरनाथ28लघ आलदख अिालतोमदहिीकोlsquoमानrsquoदिलानिालीपहलndashदरवरनदरराज सतथार 31कोरोन कल ि कहवत जारहहहमndashसजय कत दन 32 यकौनहndashसपटि शीवासव 32 औज़ारकरपकारndashशलरश शतकल 34 दकताबकरतीहबातndashसफ़दर हाशमी 34सिहयक हिपपणरी इसििचकोभीिजचकरगासादहतयndashदिभदतनारायणराय 35 कमजोरकोसभालndashभार डोगरा 36िसय-वयगय lsquoकोरोना-कषटrsquoपरndashिोसियndashमदन मोहन िाहर ी lsquoघोटrsquo 38एक हवचर परधन कहवत िककाअधयातमndash रजकत मार पारीक 38एक सपदहनश कहवत िरिाजातोखोलो 38आजकल बिस ि भारतनामकीकहानीndashअपज वडनररकर 39 कोरोनासहीसीखलndashराजदर पाल गौम 43 भारतीयलोगोकीभाषाकौनसीहndashदहिीयाउिचndashजपसटस माकक डरय काटज 44 िदनयाकहरकोनमहदहिीndashोमोको पककत पच 45चि तो सरीख सकतद ि करलकाकररशमाndashइमरान कत रशी 46परदरक 1कोलारमानिताकसौटिसोनकीखान 19 2तमहाराईमानसलामतहइक़बाल 19 3दजजीदिषाकीदिवयजयोदत 30 4कोरोनाकदिरदएकिदयोदा 30 5सबसबडाहज 34 6कमचकीपकार 42 7सबकछफी 42समपदकीय जहाकामआिसईndashरमरश जोशी 48

अतराचषटीयडहनदीसडमडतInternational Hindi Association

A NON-PROFIT ORGANIZATION 2129 Stratford Road Murfreesboro TN 37129 TAXID 58-1988753 Founded by Late Dr Kunwar Chandraprakash Singh in 1980

MEMBERSHIP FORM सदसयताआवदन-तर(PLEASE PRINT IN CAPITAL LETTERS)

उपिाम Last Name helliphellip

परथम िाम First Name helliphellip

जीवि साथी का उपिाम Spousersquos Last Name helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

परथम िाम First Namehelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

पिा Addresshelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

शहर City helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip पराि State helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipकोड Postal Code helliphelliphelliphellip

राषटर Country helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

दरभाष Home Phone helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip Work Phone helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip Mobile Phone

ई-मल E-mail helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Introduced by NamehelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipPhonehelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipEmailhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip helliphellip

कयाकोईएकडवकलरन Please check one of the following

डनयडमतआजीवन Regular Life Member $250 USD

डनयडमतवाडचक Regular Annual Member $35 USD

वयाारससावाडचक Annual Institutional $500 USD

Please make check or bank draft payable to lsquoInternational Hindi Associationrsquo in USD and mail toRanbir Kumar 141-34 79th Ave Apt 1B Flushing NY 11367 USA Phone (347) 665-7719 Email treasurerhindiorgBank Name helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip Check Draft Nohelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip Date helliphelliphellipThe membership provides the following benefits1 A subscription of widely acclaimed quarterly literary magazine Vishwa published from the US in Jan April July and Oct2 Discounts on IHA products and services such as Hindi CDs kavi sammelan seminars conferences and youth-clubs3 Rewarding volunteer opportunities in many valuable programs in the USA and India4 Access to Memberrsquos-only information and prior notification of events5 Regular Membership provides right to vote on matters of the Association after a waiting period of sixty daysThe Board of Directors maintain the right to deny suspend or cancel membership of any individuals who fail to abide by the Articles of Incorporation or the Bylaws or whose activities are deemed detrimental to the proper functioning of the Association The Board is not obligated to refund any unused portion of the membership dues for cancelled membershiplsquoVishwarsquo welcomes original writings in Hindi from all quarters Writings dealing with immigrant experiences are especially welcome For further information or to submit your writings for consideration please contact The Editor Mr Ramesh Joshi 10046 Parkland DriveTwinsburg OH 44087 USA Phone USA +1 (330) 688-4927 India +91 94601 55700 Email joshikaviraigmailcom amp editorhindiorg

Visit wwwhindiorg to contact us or for additional information

For Official Use onlyAssigned Member Id helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip emspemspemspemspemspSignature helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip REV JAN 2019

PASSPORT SIZEPHOTOGRAPH

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 5

अधयकष का सनदश

दपरयदमतरोमअतराचषटीयदहनिीसदमदतकीओरसआपसभीकअचछसिासथयकीकामनाकरताहमझआपसभीसयहसाझाकरतहएबहतखशीहोरहीहदकदिशाकाजलाईअकनएदडजाइनमऔरपणचरगीनछापा

गयाहइसअकमअमरीकासभीबहतलोगजडहऔरलखकोनकाफीरिनाएभजीहआशाहदकभारतसबाहरबसपरिासीभारतीयभीआनिालअकोमइसीतरहउतसाहसभागलगऔरहमारसािजडग

हमजलिहीएकनयामादसकनयज़लटरभीशरकरगदिशाकसभीदपछलपरकाशनिबसाइटwwwhindiorgपरदकसीकदलएभीदडदजटलकॉपीकरपममफतमउपलिह

दिशा कजलाई 2020 कअकस वयािसादयकऔर वयदकतगत दिजापनो क दलएपदतरकाम एकपणच पषकीसदििाउपलिहदिजापनिरकदलएइसअककअदनतमपषकोिख

िसरीभाषाकरपमदहिीसीखनकपाठयकरमपरकामशरहोगयाहआशाहदकसीखनलीउपयकतसामगीजलिहीउपलिहोगी

AustinSeattleऔरChicagoमसदमदतकीशाखाओकोपनजजीदितकरनकाकामजारीहआशाहदकजलिहीअतराचषटीयदहनिीसदमदतकीयशाखाएशरहोजाएगी

पदतरकाकोबहतरबनानऔरहमारआपसीसिािकोऔरपरभािीऔरसािचकबनानकदलएआपकसझािोकासििसिागतह

अधयकष की ओर सद एक हवशदष अपरील

मअजयिडडा (अधयक)अनतराचषटीय दहनिी सदमदतकीओर न दनमनदलदखत कतरो क दलए सियसिको को दहनिीपररिारमशादमलहोनकदलएआमदतरतकरताह

10-12 ककष कद हविभषरी छत

lsquoहवशवrsquo हिनदरी सिगरी सिरीकषक

वदबसइि हिजइनर

हिदरी अनवदक

सभी सियसिकोको सिा कायच क फलसिरप सदमदतकीओरिपरमाणपतरपरिानदकएजाएगरदजसटरकरनकदलएईमलयाफोनपरसपकच कर

अजय चिि(216) 544-6505 presidenthindiorg

अजय चििअधयक

अतराचषटीयदहिीसदमदत(2020-2021)(216)544-6505

presidenthindiorg

पज17काउततर

6 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

दकसीशीमानजमीिारकमहलकपासएकगरीबअनािदिििाकीझोपडीिीजमीिारसाहबकोअपनमहलकाहाताउसझोपडीतकबढानकीइचछा हई दिििासबहतराकहा दकअपनीझोपडीहटालपरिहतोकईजमानसिहीबसीिीउसका दपरयपदतऔरइकलौतापतरभीउसीझोपडीममरगयािापतोहभीएकपािबरसकीकनयाकोछोडकरिलबसीिीअबयहीउसकीपोतीइसिदाकालमएकमातरआिारिीजबउसअपनी पिचदसिदतकी यािआजाती तो मार िख क फट-फट रोनलगतीिीऔरजबसउसनअपनशीमानपडोसीकीइचछाकाहालसनातबसिहमतपरायहोगईिीउसझोपडीमउसकामनलगगयािादकदबनामरिहासिहदनकलनानहीिाहतीिीशीमानकसबपरयतनदनषफलहएतबिअपनीजमीिारीिालिलनलगबालकीखालदनकालनिालिकीलोकीिलीगरमकरउनहोनअिालतसझोपडीपरअपनाकजाकरादलयाऔरदिििाकोिहासदनकालदियादबिारीअनाितोिीहीपास-पडोसमकहीजाकररहनलगी

एकदिनशीमानउसझोपडीकआसपासटहलरहिऔरलोगोकोकामबतलारहिदकिहदिििाहािमएकटोकरीलकरिहापहिीशीमाननउसकोिखतहीअपननौकरोसकहादकउसयहासहटािोपरिहदगडदगडाकरबोलीlsquoमहाराजअबतोयहझोपडीतमहारीहीहोगईहमउस लननहीआई हमहाराजकमाकरतोएक दिनतीहrsquoजमीिारसाहबकदसरदहलानपरउसनकहाlsquoजबसयहझोपडीछटीहतबसमरीपोती नखाना-पीनाछोडदियाहमनबहत-कछसमझायापरिहएकनहीमानतीयहीकहाकरतीहदकअपनघरिलिहीरोटीखाऊगीअबमनयहसोिादकइसझोपडीमसएकटोकरी-भरदमटीलकरउसीकािलहाबनाकररोटीपकाऊगीइससभरोसाहदकिहरोटीखानलगगीमहाराजकपाकरकआजािीदजएतोइसटोकरीमदमटीलआऊrsquoशीमाननआजाििी

दिििाझोपडीकभीतरगईिहाजातहीउसपरानीबातोकासमरणहआऔरउसकीआखोसआसकीिाराबहनलगीअपनआतररकिखकोदकसीतरहसभालकरउसनअपनीटोकरीदमटीसभरलीऔरहािसउठाकरबाहरलआईदफरहािजोडकरशीमानसपरािचनाकरनलगीlsquoमहाराजकपाकरकइसटोकरीकोजराहािलगाइएदजससदकमउसअपनदसरपरिरलrsquoजमीिारसाहबपहलतोबहतनाराजहएपरजबिहबार-बारहािजोडनलगीऔरपरोपरदगरनलगीतोउनकमनमकछियाआगईदकसीनौकरसनकहकरआपहीसियटोकरीउठानआगबढजयोहीटोकरीकोहािलगाकरऊपरउठानलगतयोहीिखादकयहकामउनकीशदकतकबाहरहदफरतोउनहोनअपनीसबताकतलगाकरटोकरीकोउठानािाहापरदजससिानपरटोकरीरखीिीिहासिहएकहािभीऊिीनहईिहलदजजतहोकरकहनलगlsquoनहीयहटोकरीहमसनउठाईजाएगी

यहसनकरदिििानकहाlsquoमहाराजनाराजनहोआपसएकटोकरी-भरदमटीनहीउठाईजातीऔरइसझोपडीमतोहजारोटोकररयादमटीपडीहउसकाभारआपजनम-भरकयोकरउठासक गआपहीइसबातपरदििारकीदजए

जमीिारसाहबिन-मिसगदिचतहोअपनाकतचवयभलगएिपरदिििाकउपयचकतििनसनतहीउनकीआखखलगयीकतकमचकापशिातापकरउनहोनदिििासकमामागीऔरउसकीझोपडीिादपसििी

(1900)

शाशवती हिी की पिली लघ कथा

एक टोकरी-भर हमटी

मवाधि रवाि सपर (1871-1926)

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 7

डॉ शोभवा खडलिवाल Shobhakhandelwalgmailcom Medina Ohio USA

आवशयक सामाहयक और उपयोगी

कोहव-19 रोग कछ नयद तथय

आजसारदिशमcovid19यादनकोरोनाकीििाचहोरहीहइसनिदनयाभरमिहशतपिाकरिीहिदनयाकअदिकाशिशोकोदिदभननसमयकदलएपणचरपसबिकरनापडाहएकशतािीमइसतरहकीमहामारीपहलीबारहईह

हमसभीइसबीमारीकबारमकछतथयोकोजानतहइसदलएउनहिोहरानाआिशयकनहीहदफरभीकछतथयोपरपरकाशडालनामहतिपणचहयतथयआपकोइसबीमारीकोसमझनमऔरसियकोइसकादशकारहोनसबिनममििकरसकतह

sarc-cov-2 दकटाण(virus)ककारणहोतीह यकीटाणसामानयcoldिायरसक ही पररिारका एकसिसय ह लदकन इसकी मतय-िरकाफीअदिकह य दिदभननभौगोदलककतरोमअलग-अलगआिदतत(frequency)औरगभीरताकसािवयकतहोरहाहयशायिइनकपयाचिरणआनिदशकदभननतायापरदतरकाककारणहोताहिदािसिारकतिापमिमहमोटापाऔरइसतरहकीकईबीमाररयाइसकोऔरघातकबनातीह

िायरसकीपहिानकदलएनाककदपछलभागसयालारकनमनकीजािकरनीपडतीहइसकापररणामआनमसामानयतया2-5दिनलगतहपरनयीतकनीदकयोककारणइसकापररणामएकघटसभीकमसमयमदमलसकताह

अभीतकइसबीमारीकापतािोतरहकीजािोसदमलसकताह 1इसकिायरसकीपहिाननाकगलकswabयालारसहोतीह 2िायरसकदिरोिमशरीरदाराबनायीantibodyकारकतपरीकणसपतािलताह िोनोहीजािोसशत-परदतशतसकरदमतवयदकतकीपहिाननहीहोपातीहसकरमण

किार दिनबािभीलकण-दिहीनवयदकतम40परदतशतझठनकारातमकपररणाम दमलसकतहसकरदमतवयदकतदजनहबीमारीकलकणदिखतहउनमरीजोमभी20परदतशतझठनकारातमकपररणामदमलसकतह

झठनकारातमकपरीकणकपररणामकीसमभािनाककारणहीयदिदकसीवयदकतकोयबीमारीहोतीहयाकोईवयदकतसकरदमतवयदकतकसपकच मआताहतोउसभीसियकोquarantineकरनािादहयतादकिहिसरोमयहबीमारीनहीफलापाए

रकतएटीबाडीकीजािबीमारीककईदिनोकबाितकसकारातमकनहीहोतीहऔरकछलोगोमकभीभीनहीहोतीहअतःयहजािबीमारीकउपिारमसहायकनहीह यहअनसिानऔरसािचजदनकसिासथयदनणचयलनमबहतउपयोगीह

यतथयइसबातकीपदषटकरतह दकमखौटोकाउपयोगभौदतकिरीऔरसपकच अनरखणइसबीमारीको फलनसबिान क दलएअतयतआिशयकहतादकसकरदमतवयदकतअनजानमदकसीकोयहबीमारीनहीफलासकअदिकाशसकरदमतवयदकतलकणसमापतहोनकिसदिनबािसकरमणफलानकीकमताखोितहसकरदमतवयदकतदजनमिायरसकीजािसकारातमकहपरकोईलकणनहीहोताहिभीअदिकाशतयाजािकिस दिनबािबीमारीनही फलासकतह कछ दिशषजिौिह दिनोकीभौदतकिरीरखनकीसलाहितह

अभीतककिजादनकअनसनिानकअनसारदकसीसकरदमतवयदकतकीिोबारनाककपीछसयालारमकीटाणकीजािजोदकिौबीसघटकअतरालमकीगयीहोऔरिोनोजािनकारातमकहोतोिहवयदकतसकरदमतनहीमानाजाताहकोदिि-19सगदसतरोगीसकरदमतहोनक2-14दिनोमकईपरकारकलकणपरिदशचतकरसकतहयलकण

8 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

आवशयक सामाहयक और उपयोगी जानकारी

कोरोना क साथ भी कोरोना क बा भी सकलन वपय रजन झवा

सहयोगिनिालदिशषजजोसभीदिललीसह-डॉजगलदकशोरअधयककमयदनटीमदडदसनसफिरजगहॉदसपटलडॉसमीरपाररखसीदनयरसायकायदटसटडॉपरसननाभटसीदनयरकसलटटपीदडयादटकसडॉराजगोपालएसअसोदसएटपरोफसरऑलइदडयाइदसटटयटऑफआयिविडॉअदमतमालिीयरदजडटडॉकटरएमस

सहजयाजानलिाभीहोसकतहगदसतवयदकतकोबखारखासीसासलनमतकलीफठडसकपकपीमासपदशयोमििचदसरििचगलमििचसिािऔरगिकीकमीहोसकतीह

परीिदनयाकगभीरपरयासकबािजियहरोगअभीभीकईिशो म तज़ी स फल रहा ह wwwworldometercom कजन19 2020 क अनसार िदनया भर म अबतकलगभगअससीलाखमामलअदकतदकयगएहऔर461813सअदिकमौतहोिकीहलगभगपिासपरदतशतसकरदमतरोगीठीकभीहोिकह

ितचमानमअमररकासिाचदिकपरभादितिशहगदसतरोदगयोकदहसाबसभारतनबर4हपरीिदनयामपरदतदमदलयनमामलोकीसखयामभारतदिशम121सिानपरहभारतमपरदतदमदलयनम 287लोग इसबीमारीस गदसतअदकत दकयगएहभारतमकोदिि-19समतय-िर9परदत दमदलयनहउचितममतयिरिालिशोमभारतकासिान107ह

आपउसकीतलनाअनयिशोसकरसकतहजसबदलजयमममतय-िर837दमदलयनUKममतय-िर626दमदलयनऔरUSAममतय-िर367दमदलयनहहालादकयसखयातज़ीसबिलरहीह

इस बीमारी स गदसत नब परदतशतलोगलकण दिहीन होतहपरबीमारीफलासकतहयकीटाणपरायःआखनाकऊपरीिायमागच महऔर फफडोकीऊपरीसतह कमाधयमसशरीरमपरिशकरताहजबकोईसकरदमतवयदकत6फीटसअदिकपासहोताहतोिायरसहिाईमागचसभीफलसकताहयहामखौटोकीभदमकाकामहतिपतािलताहसकरदमतसतहोको छन कबाि दफरअपनीआखनाकयामहको छनसभीिायरसशरीरमपरिशकरसकताहइससहाििोनकामहतिपतािलताहसाबन या अलकोहलआिाररत सदनटाइजर (sanitizer) स हाििोनापयाचपतह

यहरोगमखयरपसफफडकोपरभादितकरताहऔरइसकी

परत (Mucous Membrane) को नकसान पहिाता ह इसककारण फफडो म तरल पिािच भर जाता हऔर रोगी सास नहील पाता ह दजगर (Liver) हरिय गिाच (Kidney) दिमाग नसऔरकलॉदटगदससटमसदहतकईअनयअगभीदिदभननपरकारऔरगभीरतासपरभादितहोसकतह

िदक यह रोग नया ह अतः इसक इलाज एि िीघचकालीन(long-term) पररणामो का जान भी सीदमत ह दिदभनन िशो मHydrochloroquin Azithromycin और Remdesivir कापरयोगदकयाजारहाहअमररकामFDAनhydrochloroquinक परयोग पर परदतबनि लगाया ह सटरॉयड (Steroid) क परयोगस लिन म कोदिि-19 स गदसत गभीर रोगी दजनह िटीलटर याऑकसीजन की जररत पडी उनम मतय-िर काफी कम हो गयीCovid-19रोगसउभरहएवयदकतकापलाजमारोगगदसतवयदकतकोिनसभीफायिाहआह

सभीवयदकतयोकीआशाएकपरभािीटीककीखोजपरदटकीहिदनयाभरमदिदभननकमपदनयायद-सतरपरटीकादिकदसतकरनमलगीहआशाहइससालकअततकयहसभिभीहोजाएतोआजकीदसिदतमहमसबकोकयाकरनािादहएहमइसघातकरोगकोअनिखानहीकरसकतहइससलडनकदलएअभीतकहमारपासपरभािीउपायनहीहहमजीिनजीनलोगोस दमलनऔरबातिीतकरनकनएतरीकसीखनहोगसाराशमअभीतककजानकअनसारसिाचदिकउपयोगीतरीकह

-मखौटो(मासक)काउपयोग-हलकसाबनकपानीसदनरतरहाििोना-सदनटाइजर(sanitizer)काउपयोग-शारीररकिरीएकातिास(quarentine)आशाहआपसिसिरहऔरसियकोऔरिसरोकोभीइस

महामारीसबिारख

िहीनोिललॉकडाउनकबािकोरोनासपारपानकाअबएकहीतरीकाबिगयाहऔरिह यह दक हमकोरोना क सािजीना सीखना होगा इसकसािजीनकासबसबडामतर ह इससडरना नही ह लदकन इसकपासभी नहीजाना ह ऐस महम-आपअपनीदसिदतकोकछऐससमझसकतहजसदकहमएकजगलसगजररहहऔरदकसीभीजानलिाहमलसहमखिकोबिानाहजादहरहहमहमशािौकननारहनाहोगाऔरिारकदलएतलिारऔरढाललकरिलनाहोगाकोरोनाकमामलमहमारािभाचगययहहदकएकतोयहािशमनअदशयहऊपरसइसमारनिालीतलिार(ििायािकसीन)तयारनहीहईहऐसमहमारपासबसढालहीह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 9

जोहमइसकहमलसबिासकताहजीहाबिािहीदफलहालइसकाएकमातरइलाजह

बचवाि सभि हर सोशलदडसटदसगकापालनकर कोरोनाकमरीजोकोआइसोलशनमरखकर कोरोनाकमरीजोकसपकच सिररहकर कोरोनाकमरीजोकीसहीकयरकर मासककाउपयोगकर साबनसबारबारऔरलगातार20सकडतकहाििोकर सदनटाइजशनकासहारालकर महनाकऔरआखोकोछनसबिकर बजगगोऔरबचिोकाखासधयानरखकर अपनीइमयदनटीबढाकर पॉदजदटिसोिकर घरकअिरहीदफदजकलीऐदकटिरहकर

मरीज कवा सवा घवातक नही बशततिदखएएकिीजतोसाफह औरिहयहदकिायरसआपिाहगतभीआपकपासआएगाऐसमउनहअपनपासबलानसबिअबयहकससभिहोगाइसपरगहरामिनकरलऔरउसीकअनसारआगककछमहीनकीजीिनजीनकीरणनीदततयकर सबसबडीबाततोयह दकअगरआपमासकलगात हऔर

सरदकतिरीबनाकररहतहतोकोरोनाकापॉदजदटिमरीजभीआपकदलएिशमननहीह

यहातकदकघरमपॉदजदटिमरीजहोतोभीआपकोरोनासबिरहसकतह

बस धयान रख दक घर म उस अलग-िलग रखना ह उसकसािकमसमय दबतानाहमासकऔर गलवसपहनकर रखनाहअपनािहरानहीछनाहऔरमरीजसएकमीटरकीिरीबनाकररखनीह

यहातकदकदबनालकणोिालाकोरोनाकामरीजभीआपकदलएघातकनहीहअगरआपमासकऔरगलवसकसािरहतहऔरघर-बाहरहरजगहसबस1मीटरकीिरीमटनकरतह

बचिोऔरबजगगोससबकोिररखसभिहोतोउनकोघरमअलगकमराििरसबातकरऔरिलार-पयारभी

बजगगोऔर बचिोको बाहर जान स रोक और उनकी इमयनदससटमकोबसटकरनकउपायकर

उमर क दलहाजस बचिोऔर बजगगो को जो टीकालगिानाजररीहोलगिातरह

कछ फजपि वनभवाएिायरससडरनानहीहऔरनहीदकसीकोडरानाहिायरसकसािइसानसदियोसजीताआयाहऔरआगभीहमइसकसाि

जीना ह इसान हमशास िायरसोको हराताआया हऔरआगभीहरातारहगाहाइसकोहरानाहतोकछकतचवयहमसबकाहउसदनभाए अगरफलकलकणहतोघरमहीरहसबसअलगरहऔर

अपनसजडलोगोकोइसकबारमबताए एन95यासदजचकलमासकपहनयहा-िहािक नही हमशाकहनीमोडकरछीक टसटकराएअगरकोरोनाहतोसरकारऔरडॉकटरकीसलाह

मान सरकारऔरडॉकटरकोकपटनमानऔरखिकोदसपाहीखि

कोउससनाकादहससामानजोदककोरोनासयदलडरहीहऔरउसहरानािाहतीह

िादमचकसिलोसअभीिररहघरमहीपजा-पाठयाइबाितकर

सरवनवाइजर और सवाबन साबनकोरोनासलडनकदलएपयाचपतहदजतनीबारसभिहो

हाििोतरह यािरख20सकडतकहािककोन-कोनकोिोनाह यािरखदकसदनटाइजरदबलकलजररीनहीहलदकनसाबन

न दमलतोयही दिकलपआपकपासहोगाहमशाएकछोटीबोतलअपनसािरख

िहीसदनटाइजरअचछाहजोहािपरअपलाईकरनकबािउडजाएयानीदबनादिपदिपाहटिाला

सदनटाइजर िही इसतमाल कर दजसम 60 परदतशत स जयािाअलकोहलहो

बहतरहोगासदनटाइजरकोएकऐस दडबम रख दजसस सपरहोसकिसीजगहोपरजहािायरसहोसकताहमसलनगटदलफटआदिसपरकरतरह

सदनटाइजर स तििा सबिी दशकायत हो सकती ह इसदलएसाबनहीजयािायजकरतोबहतररहगा

हािोपरमॉइसिरयाकोईअचछीकरीमलगातरह आगजहाहोिहासदनटाइजरकउपयोगसबिमसलनदकिन

फशन-िरशन कसवा हो बाहरजाएतोघडीऔरअगठीनपहन लिर बलटकोिोनायासदनटाइजकरनामदशकलह इसदलए

नपहनअगरपहननाजररीहीहोतोअडरसदटगनकरयानीशटचयाटीशटचकोपटकबाहररखतादकबलटढकीरह

बाजारमपलादसटकयाकॉटनकबलटउपलिहउनहयजकरसकतह

िॉलट रखनाछोड ि पसऔरकाडचको दजप पाउिम रखसकतहलदकनउसभीसदनटाइजकरतरह

10 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

घरमजलरीपहननाठीकहलदकनबाहरजाएतोनाक-कानकीजलरीनपहनतोअचछारहगाअगरपहननाहीहोतोआकरदफरअचछसउनहिोएयासदनटाइजकरऔरसखाकरपहन

गॉगलस या िशमा यहा-िहा न रख इनह भी समय-समय परसदनटाइजकरतरह

एन-95 यवा सवजपिकल मवासक आपक वलए जररी नही लवकनकोरोना क साि जीन म मासक सबस अहम भदमका दनभाएगािरअसलअभीबहतकमलोगहीमासककासहीतरीकसइसतमालकर रह ह िदक मासक पहननाअदनिायच ह इसदलएलोग मासककनामपरकछभीकसभीपहनरहहयहजाननाजररीहदकसदजचकलया एन95मासकसबक दलएजररी नही हकॉटन कअचछकपडसआपघरभीमासकबनासकतहऔरउसपहनकरकोरोनासबिसकतहबाजारमकईतरीककमासकदमलरहहआपकोई-साभीखरीिसकतहबसधयानयहरखनाह दकिहनाकऔरमहकोअचछीतरहसढकरहाहो ऐसामासकपहनदजससमहऔरनाकपरीतरहढकजाए मासकऐसपहनदकसासकदलएहिामासककबीिसआए

नदकउनकदकनारोयानीिसयानीफसऔरमासककबीिगपनहीहोनीिादहए

बाजारस हमशािहर क दहसाबस मासकखरीिअगरनहीदमलतोखिसघरमबनाल

मासककोबार-बारनछएहमशाहािसदनटाइजकरयाहाििोकरहीमासककोहािलगाए

पररिारकहरसिसयकदलएघरमबनाएयाबाजारमउपलिकॉटनककमसकम4मासकरखउपयोगकरनकबािउनहअचछीतरहसिोएऔरपरीतरहससखनकबािहीदफरसउपयोगकर

सवजपिकल मवासक दटपललयरिालायहमासकसबसपरभािीमानाजाताह यहकोरोनापॉदजदटिकबहतपासआजानपरभीबिाएगा एकसदजचकलमासकएकदिनसजयािाउपयोगनकर

एन-95इसकीजररतसभीकोनहीह इससहीतरीकसपहनन कबािसासभीमदशकलसआतीहइसदलएयहसबकोयजभीनहीकरनािादहएअगरकोरोनापॉदजदटिकसािहयाहॉदसपटलजारहहयाऐसीजगहजारहहजहापॉदजदटिलोगोकोसखयाजयािाहोसकतीहतोहीइसयजकरहोसकतोइसफॉमयचलाकापालनकरइसमासककोआप20दिनिलासकतहलदकनशतचयहहदकआपएकसाि4मासकखरीिऔरजोमासकआजयजदकयाउसदफरपाििदिनपहन20दिनकबाि4दफरसखरीिलनोटमासकउपयोगकरनकबािउसक िीसकाटकरफ क तादककडसउठाकरकोई

उसबिनिऐसाबडपमानपरहोरहाहदकडपदकएमासककोिोकरदफरसबाजारमबिाजारहाहयहखतरनाकहऔरकोरोनाकसािजीनमयहबािाडालगा

मोबवाइल की कयरमोबाइलऐसीिीजह दजसकदबनारहनाअसभिहलदकनसािहीिायरसकमामलमयहसबसजयािा ररसकीिीजभीहयहिायरसकाआसानकररयरहदिककतयहहदकमोबाइलकोहमसदनटाइजनहीकरसकतकयोदकइसिककरमयहखराबहोसकताहऐसमआपकोसाििानरहनाहोगा मोबाइलकोएकदजपपाउिकअिररखऔरआिाजकदलए

एकछोटाछिकरिदबनापाउिसदनकालउसयजकर अगर सभि हो तो इस लदमनटकरा ल तादक इस सदनटाइज

दकयाजासकऔरइसकीसकरीनयामिरबोडचखराबनहो िोनो सभि न हो तो दकसी पॉदलिीन कअिर रखऔर उस

सदनटाइजकरतरह सभिहोतोहमशासपीकरकायजकरतादकयहआपकमह

सिररह मोबाइलएकससजरीजकाइसतमालनकरकयोदकिहिायरस

काघरहोसकताह मोबाइलयहािहानरखहमशाजबकअिररख

बचो को कर टरड बचिाबीमारनपडइसकदलएउसटडकरकछमहीनबाि

िहसकलजाएगा सकलजाकरउसकयाकरनाहकयानहीइसकीआितअभीसडलिाएकयोदकअभीकोरोनासलबीलडाईलडनीह

उसशयरनकरनकीआितडाल एक-िसरकोहािमारनकीआितछडिाए घर म भी सोशल दडसटदसग का पालन करिाए तादक सकल

जाकरिहिसरबचिोसिररह हािसदनटाइजकरनकीआितडलिाए लॉकडाउनमबचिोनजयािासकरीनटाइमकीआितडालली

ह इसजलिसजलिखतमकरिाएउनहगजटयजकरनसरोक

कोरोनवा को खद स ऐस रख दरघर ि भारतीयपरपराओकापालनकरपदितरताकाहमारीपरपराओ

मखाससिानरहाहदफरसइनहदिलसअपनाए महयानाकम ऊगलीडालनाहमारयहाहमशासबरामाना

गयाहआपऐसानकरआखभीनछए हरकामकरनसपहलहािकोअचछीतरहसिोए घरकोसाफ-सिरारखऔरहाइजीनकाखासखयालरख जत-िपपलघरकअिरलानकीपरपराहमारयहानहीरहीह

इसकापालनकर

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 11

घरआनिालमहमानोकोनमसतकरहािनदमलाए दजनकपडोम बाहरजाए घरआत हीसबस पहलबािरम

जाकरउनहजाकरगमचपानीसिोकरसखानि घरलौटकरिशमाभीतभीउतारजबहािोकोिो दलयाहो

इससपहलदकसीिीजकोटिनकर एसीकाउपयोगकरसकतहकदलगबहतजयािानकर घरयादलफटकािरिाजाखोलनाहतोकहनीपरयापीठका

इसतमालकरहलफि ि दलफटखालीहोतभीयजकर हमशाएकपनसािमरखपनकाकिरहटाएनीबसदलफट

काबटनपशकरऔरपनकोकिरसबिकरि घसनसपहलफनऑनकरििोडािटकरदफरघसफलोर

दसलकटकरनकदलएदफरसपनकापरयोगकर अगरकोईऔरभी दलफटम हतो िीिारकीओरमहकरक

खडहोजाएिसरोकमहसिररहिदििन कद सथ इसमामलमअभीलॉकडाउनमोडमहीरहगिररगसबिकिवलरी आए तो अगरबखारऔरसिजी-जकामनहीह तोकामिालीकोआन

िउसरोजनयासदजचकलमासकिऔरबार-बारहाििोनकीदहिायतिदकिनमसदनटाइजरकभीभीयजनहोनिकयोदकउसमअलकोहलहोताहऔरउससदकिनमआगलगनकीआशकारहसकतीहहालादकछोटबचिऔरबीमारबजगचघरमहतोअभीउनहबलानासहीनहीरहगा

बजर ि कमसकमजाएकोदशशकरदकहफतमएकहीबारबाजार

जानापड हरसामनिालकोकोरोनामरीजसमझऔरसोशलदडसटदसग

कापालनकरतहएशॉदपगकर उनिकानोमनजाएजहाभीडभाडजयािाहोलोगकमहो

तभीजाए बाजारमकशकलनिनसबिदडदजटलपमटकीआितडाल

यानीभीमऐपपटीएमआदिकाउपयोगकर काडचसिाइपकरनकबािहािसदनटाइजकरऔरउसजबम

सीिरखनकबजायदजपपाउिमरख िकान याशोरमम यहा-िहा छनकीआितस बाजआए

काउटरपरकहनीयाहािलगाकरिकानिारसबातकरनकीआितहतोभलजाए

िससामानोकोनछएजोआपकोखरीिनाहीनही अगरखराबहोनिालीिीजनहीहमसलनकपडआदितो

बाजारससामानलाकरतरतउपयोगनकरकोदशशकर दकहफतभरबािउनहउपयोगमलाए

दजनिीजोकोिोसकतहबाजारसलाकरउनहनमकिाल

गमचपानीमिोकररखलऔरसखनकबािहीपरयोगकरसफर ि पदलकटासपोटचकाउपयोगकरनसबिअगरसफरसनही

बिसकततोबिािकीपरीतयारीकसाििलगलसजररपहनमासकऔरफसशीलडकापरयोगकर

हािोकोहमशापटयाजीसकीजबमरखनकीआितडालइससआपयहा-िहाछनसबिरहग

बहतभीडहोतोबसयामटोमसफरनकर बसयामटोकअिरलोगोसिरीबनाकरखडहो िकका-मककीमशादमलनहो मटोकअिरिीिारकी तरफमहकरखडहो हडरदलगपकडनसबि हडसदनटाइजरसािरखऔरदकसीसतहकोछनकबािजरर

हािसदनटाइजकर इनकअलािािोऔरिीजखासहजोइफकशनसबिनकदलएबडाहदियारह

1 फसशीलडयािाइज़र(visor)पहननाशरकरयहआपकोइफकशन स सबस सही तरीक स बिाती ह शरआत म यहआपकोअटपटालगसकताहलदकनसमयकसािहमइसकसािजीनासीखनाहोगािरअसलयहइफकशनकीआशकाओकोबहिकमकरितीहइसदलएबडकामकीिीजह

नोटऐसीिाइजरखरीिजोबाएकानकछिसिाएकानकछितककोकिरकरतीहो

2 बाइकसचअकसर दिडिीटरकायजकरतहपदलकटासपोटचयजकरनाहतोयहिीजआपक दलएबडकामकीहयहआपकीकमीजकोिायरससबिाएगाऔरआपदबनाइफकशनकी दिता दकए लबसमयतकसफरयाऑदफसमकामकरपाएगहायािरखदकगतवयपरपहिकरदिडिीटरउतारकरिपमडालिनाहयासदनटाइजकरकरखनाह

नोटसफरकिौरानसयदमतहोनकीजररतहोगीऐसलोगदमलगजोसोशलदडसटदसगकापालननहीकररहहोगउनहइसकदलएटोकसकतहलदकनबहसबाजीमदबलकलनपड

वफनस और फड रोजानाकम-स-कम10000किमिललगातारममदकननही

होतो15-15दमनट3बारिॉककरलआपन10हजारकिमिलया नही इसपर दनगाह रखन क दलएअपनमोबाइलमसटप टकरऐपडाउनलोडकरलएडॉयडऔर iOSक दलएऐसकछऐपसहGoogleFitStepCounterPedometerRuntasticStepsFitbitRunkeeperआदि

सबहमपाकच मटहलननजाएजबकोईनहोयाबहतिर-िरलोगहोतोपाकच जासकतहबहतरहआपघरकीबालकनीयाछतपरिॉककर

एरोदबकसकदलएडासयाज़बाकरसकतहडासकरनसमनखशहोताहऔरिजनभीकमहोताह

12 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

अपनीशगरको रगयलरिककर रगयलरकामतलबहजसाडॉकटरनबतायाहमसलनरोजानायाहफतमइसदनयमकोजररफॉलोकर

5दमनटडीपबीदिग10दमनटअनलोम-दिलोमऔर5दमनटशीतलीपराणायामकरशीतलीपराणायामखासतौरपरमनकोशातरखताहऔरबीपीकोमटनकरताह

तनािनल15दमनटकदलएमदडटशनकर अपनालोअरबीपी80सकमरखऔरफादसटगशगर80स

कम रोजाना 8-10 दगलास पानी दनयदमत तौर पर पीन कीआित

जररडालपानीशरीरसगिगी दनकालताहऔरपािनकोभीसहीबनाएरखताह

िनाऑरज ऐपल तरबज सलाि टोड िि या दबना करीमिालीिहीजसीिीजोकोजयािाल

हरदिन100स200गामहरीसजी300स400गामसलाि150स200गाममौसमीफलऔर20स25गामसखमिलसकतह

इमयवनी बढवाएकोरोनािायरस क इनफकशनसबिािकाअहमतरीकाहअपनशरीरकी इमयदनटी मकमी न होन िना यदिशरीरकी इमयदनटीपयाचपत मजबत होगी तो िायरस शरीर म परिश करन क बाि भीआपकोबीमारीनहीबनापाएगायादफरआपआसानीसउससलडपाएगहिीडायटजयािातल-घीिालाखानाजयािाठडखटऔरमीठपिािगोकासिनशरीरकोबीमारबनाताह02गामनिरलदिटादमन-सीहरदिनजररीहहमारशरीरकदलएइसकदलएरोज4टमाटर (200गाम)या1अमरि(150-200गाम)या2सतर(150स200गाम)पयाचपतह

आयितद स इमयवनी तलसी(3स4पतत)अिरक(एकछोटा टकडा)लौग(5स

7)िालिीनी(छोटाटकडा)कालीदमिच(5स7)कअलािािोडी-िोडीमातरामसौठिसाकादगलोयिछोटीदपपलीको5स7कपिििालीिाययापानीमउबालकरदिनम2स3बारपीनसइमयदनटीमिददहोतीह

सौठकालीदमिचिदपपपलीकीगोलीदतरकटकनामसबाजारमहअभीगमजीकमौसममइसकापरयोगकममातरामकरनािादहएअभी2-3गामएकदगलासििमउबाललिीनीयाशककरकबिलगडदमलासकतहदिनमएकहीबारलनाकाफीह

एक दगलास गनगन िि म आिा िममि हलिी का पाउडरदमलाकरपील

अिरकयामलठीिालीिाय लसकतह एककपिाय कदलएएकगाममलठीउपयोगकरसकतहिाहतोिििालीिायमभीमलठीडालसकतह

अचछीनीिलपौदषटकखानपानलऔरदितासिरीरखइससइमयदनटीबढगा

गमचमौसमकबािजिदफजकापानीनहीदपएगनगनपानीकासिनकर

1लीटरपानीम1िममििदनयाडालऔरपानीकोउबाललिदनयानहीहतोजीराभीिलगा इसपानीकोगनगनाहीपरदिनपीतरह

दफजसदनकालकरसीिदकसीिीजकासिननहीकरिोडानॉमचलहोनिदफरयजकर

एकदगलासगमचपानीमआिािममिसिानमकऔरिोिटकीहलिीपाउडरडालऔरदिनमिोबारगरारकर

खानमहरदिन1िममिघीजररल दगलोयऔरआिलाकापरदतदिनसिनकरतरहयइमयदनटी

कोबढातह

विलोय कवाढवा बनवाए तीन-िारइिकादगलोयकाटकडालदछलकाहटािअिर

कपाटचकिोटकडकरकिोदगलासपानीमखलबतचनमिीमीआिपरउबालल इसआिा दगलासहोनतकउबालऔरिोडा ठडाहोन कबािछानकरपीलबडोकोएक दगलासऔरबचिोकोआिादगलासपीनािादहए

आिलवा बनवाए मजबत आिलकािणचअभीमाकव टमदमलजाएगाआिािममििणच

एकदगलासपानीमदमलाकरपीलइमयदनटीबढगी

नजर और नजररयवा बदल यहिदनयाअबिहनहीरहगईजोकोरोनासपहलिीबशक

यसामानय-सदिननहीहऐसमहमअपनीसोिऔरऐकशनकतरीकबिलनकीजररतह

हमशा याि रख दक दजतना तज दिनाश होता ह उसक बािदिकासभीउतनाहीतजहोताह

आजमजीनासीखबहतिरकीनसोि जबहरतरफ नगदटदिटीपसरीहोतो हमपॉदजदटि रहकरही

नॉमचललाइफजीसकतह बरीपररदसिदतयोमभीउममीिनखोए हर समसया का समािान नही हो सकता ऐस म अगर कोई

समसयाहलनहीहोरहीतोउसपकडकरनबठदजिगीिलतरहनकानामहएकरासताबिहोजाएतोिसरारासतापकड

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 13

डॉ दीपक कोहलीविवभनन पविषठिि पतर-पवतरकवाओ म लगभग 1000 सर अवधक िजवावनक विशरषरप सर पयवायािरण सर सबवधि आलरख शोध पतर पकवावशि हो चक ह कई परसकवारो और सममवानो सर अलकि सपवि- उततर पदरश सवचिवालय लखनऊ म उप सवचि क पद पर कवाययारि सपकक 5 104 विपल खड गोमिी नगर लखनऊ - 226010 (उततर पदरश) मोबवाइल- 9454410037 ईमरल- deepakkohli64yahooin

गाधीवाी हसदातो की पासहगकता

आजआिदनकताकीअिािििौडमिौडरहदिशकसभीिशोकीगदतपरकोरोनािायरसनबकलगादियाहयहकहनाअदतशयोदकतनहीहोगादककोरोनािायरसकातज़ीसपरसारइसीिौडकापररणामहकोरोनािायरसकपरसारकोरोकनकदलयलॉकडाउनकीवयिसिाअपनाई गई ह इस वयिसिाको परभािी बनान क दलय गािीिािी ददषटकोण परआिाररतसििशी सिचछताऔरसिवोियकीअििारणाकामहतिपणच सिानहसामानयतःमहातमागािीकोऔपदनिदशकसतताकदिरदसघषचकरनिालयोदाकरपमिखाजाताहदकतयदिगहराईसिखतोगािीननकिलसिततरताकीलडाईबदलकउनहोनहरसमयभारतीयसभयताकोशषतादिलानकापरयासभीदकयाऔरदिशवयिसिाकसमकभारतीयसभयताकापरदतदनदितिदकया पदचिमीसभयताकििचसििालउसयगमगािीनभारतीयसभयताकोशषबतातहएउससपणचदिशकदलयएकदिकलपकरपमपरसततदकया

गािीिािी ददषटकोण महातमा गािी दारा अपनाईऔर दिकदसत की गई उन िादमचक-सामादजकदििारोकासमहजोउनहोनपहलीबारिषच1893स1914तकिदकणअफीकामतिाउसकबािदफरभारतमअपनाएगएि

गािीिािी िशचन न किल राजनीदतक नदतकऔर िादमचक ह बदलक पारपररकऔरआिदनकतिासरलएिजदटलभीहयहकईपदचिमीपरभािोकापरतीकहदजनकोगािीजीनउजागरदकयािालदकनयहपरािीनभारतीयससकदतमदनदहतहतिासािचभौदमकनदतकऔरिादमचकदसदातोकापालनकरताह

गािीिािीददषटकोणआिशचिािपरनहीबदलकवयािहाररकआिशचिािपरज़ोरितीह गािीजीकाददषटकोणदिदभननपररणािायकसोतोिनायकोजसndashभगिदीताजनिमचबौदिमचबाइदबलगोपालकषणगोखलटॉलसटॉयजॉनरदसकनआदिसपरभादितिागािीजीपहलऐसभारतीयिदजनहोनिषच1909मअपनीपसतकlsquoदहिसिराजrsquoममशीनीकरणकभयािहरपकोरखादकतकरतहएlsquoसििशीrsquoकीमहतताकोबतायागािीजीनरदसकनकीपसतकअटदिसलासटससिवोियकदसदातकोगहणदकयाऔरउसजीिनमउतारागािीजीकदलयlsquoसिचछताrsquoएकबहतहीमहतिपणचसामादजकमदािािषच1895मजबदबदटशसरकारनिदकणअफीकामभारतीयोऔरएदशयाईवयापाररयोसउनकसिानोकोगिारखनकआिारपरभिभािदकयािातबसलकरजीिनभरगािीजीलगातारसिचछतापरजोरितरह

सििशीशिससकतसदलयागयाहऔरयहससकतकिोशिोकाएकसयोजनह सिकाअिचहसियऔर िशकाअिचहिशसििशीकाअिचअपनिशसह लदकनवयिहाररकसिभगोमइसकाअिचआतमदनभचरताकरपम दलयाजासकताहगािीजीकामाननािादकइसससिततरता(सिराज)कोबढािादमलगाकयोदकभारतकादबदटशदनयतरणउनकसििशीउदोगोकदनयतरणमदनदहतिासििशीभारतकीसिततरताकीकजीिीऔरमहातमागािीकरिनातमककायचकरमोमिरखदाराइसकापरदतदनदितिदकयागयािा

आिदनक दहिी सादहतय क जनक मान जान िाल भारति हररचिदर न अपन लखन ससििशीकीअलखजगाईिषच1905काबग-भगदिरोिीआिोलनभीसििशीकीभािनासओत-परोतिाजबबगालमदििशीिसतओकीहोलीजलाईगईऔरउनकबदहषकारपरबलदियागयाइससििशीभािकोराषटीयसतरपरबहआयामीसिरपपरिानकरनकाकायचिषच1920ममहातमागािी नअसहयोगआिोलनपरारभकरकदकयाउनहोनइसनकिलदििशी िसतओ क बदहषकार तिा उनकअदगनिाह तकसीदमत रखा बदलक उदोग-दशलपभाषा दशकािश-भषाआदिको सििशी क रगम रग दिया परत सिततरता कबािगािी

14 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

जीकीमतयकसािहीउनकसििशीकीअििारणाभीलपतहोनलगीऔरआिदनकभारत क मदिरो क नाम पर lsquoसििशी िरतीrsquoपरदििशीमशीनोकोलाकरबडी-बडीफदकटयासिादपतकीजानलगीनतीजतनिशकतमामहसतउदोगकटीरउदोगलपतहोतिलगएघर-घरसिरखागायबहोतािलाऔरशहरोस लकरगािोतकिशी-दििशीफदकटयोकउतपादितमालबाज़ारमछागएहसतउदोगकटीरउदोगकलपतहोनसभारतनअपन दिदनमाचणकतरकोखोदिया

भारतमगािीजीनगािकीसिचछताकसिभचमसािचजदनकरपसपहलाभाषण14फरिरी1916मदमशनरीसममलनकिौरानदियािाइससममलनमगािीजीनकहािाlsquoगािकीसिचछताकसिालकोबहतपहलहलकर दलयाजानािादहयिाrsquoगािीजीनसकलीऔरउचिदशकाकपाठयकरमोमसिचछताकोतरतशादमलकरनकीआिशयकतापरजोर दियािागािीजी न रलिकतीसरशणीक दडबम बठकरिशभरम वयापकिौर दकएििहभारतीयरलिकतीसरशणीकदडबकीगिगीससतिऔरभयभीत िउनहोनसमािारपतरोको दलखपतर कमाधयमस इसओरसबकाधयानआकषटदकयािा25दसतबर1917कोदलखअपनपतरम उनहोन दलखा lsquoइसतरहकीसकटकी दसिदतम तोयातरीपररिहनकोबिकरिनािादहय दजसतरहकीगिगीऔरदसिदतइनदडबोमहउसजारीनहीरहनदियाजासकताकयोदकिहहमारसिासथयऔरनदतकताकोपरभादितकरतीहrsquo

िषच1920मगािीजीनगजरातदिदापीठकीसिापनाकीयहदिदापीठआशमकीजीिनपददतपरआिाररतिाइसदलयिहादशककोछातरोऔरअनयसियसिकोऔरकायचकताचओकोपरारभसहीसिचछताककायचमलगायाजातािागािीजीनइसबातपरजोरदियादकगामीणोकोअपनआसपासऔरगािकोसाफरखतहएसिचछताकामाहौलदिकदसतकरनकीतरतजररतकबारमदशदकतदकयाजानािादहयसिवोियशिकाअिचहसािचभौदमकउतिानया सभीकीपरगदतगािीजीकायहदसदातराजनीदतकअिचवयिसिापरजॉनरदसकनकीपसतकlsquoअटदिसलासटrsquoसपरररतिासिवोियऐसिगचदिहीनजादतदिहीनऔरशोषणमकतसमाजकीसिापनाकरनािाहताहदजसमपरतयकवयदकतऔरसमहकोअपनसिाागीणदिकासकासािनऔरअिसरदमलसिवोियऐसीसमाजकी रिनािाहता ह दजसम िणच िगचिमचजादतभाषाआदि कआिारपर दकसीसमिायकानतोसहारहोऔरनहीबदहषकारहोसिवोियीसमाजकीरिनाऐसीहोगीजोसिचकदनमाचणऔरसिचकीशदकतससिचकदहतमिलदजसमकमयाअदिकशारीररकसामथयचकलोगोकोसमाजकासरकणसमानरपसपरापतहोऔरसभीतलयपाररशदमककहकिारमानजाएसिवोियशिगािीदारापरदतपादितएकऐसादििारहदजसमlsquoसिचभतदहतरताःrsquoकीभारतीयकलपनासकरातकीlsquoसतय-सािनाrsquoऔररदसकनकीlsquoअतयोियकीअििारणाrsquoसबकछसदममदलतहगािीजीनकहािाrdquoमअपनपीछकोई पिया सपरिायनहीछोडनािाहता हrdquoयहीकारणह

दकसिवोियआजएकसमिचजीिनसमगजीिनतिासपणचजीिनकापयाचयबनिकाह

20िीसिीकाआरभिदनयाभरमपयाचिरणकोलकरजागरकतास हई िी परतयक आिोलन क अलग राजनीदतक दििार औरसदकरयतािीतिादपइनसभीआिोलनोकोआपसमजोडनिालीकडीअदहसाऔरसतयागहकागािीिािीददषटकोणहीिापयाचिरणसरकागािीिािीकायचकरमोकापरतयकएजडानहीिालदकनउनकअदिकाशदििारोकोसीितौरपरपयाचिरणसरकणसजोडाजासकताहहररतकरादतगहनपयाचिरणआिोलनआदिनगािीिािीदििारिारा क परदत कतजता सिीकार कीआशमसकलप (दजनहगािीजीकगयारहसकलपोकरपमजानाजाताह)हीिदसदातहदजनहोनगािीकीपयाचिरणसबिीदििारिाराकीनीिरखीिी

गािी का सििशी दििार भी परकदत क दखलाफआकरामकहएदबनासिानीयरपसउपलिससािनोकउपयोगकासझाििताहउनहोनआिदनकसभयताऔदोदगकीकरणऔरशहरीकरणकी दनिाकीगािी न कदषऔरकटीरउदोगोपरआिाररतएकगामीणसामादजकवयिसिाकाआहानदकयाभारतकदलयगािीकीददषटपराकदतकससािनोकसमझिारीभरउपयोगपरआिाररतहनदकपरकदतजगलोनदियोकीसिरताकदिनाशपरउनकापरदसदकिनldquoपथिीकपाससभीकीजररतोकोपराकरनकदलयपयाचपतससािनहलदकनहरदकसीकलालिकोनहीrdquoिदनयाभरकपयाचिरणीयआिोलनोकदलयएकउपयोगीनाराह

महातमागािीकीदशकाएआजऔरअदिकपरासदगकहोगईहजबदकलोगअतयादिकलालिवयापकसतरपरदहसाऔरभागिौडभरीजीिनशलीकासमािानखोजनकीकोदशशकररहहपरकदतको गािीिािी नज़ररय स िखन पर िदशक तापन जसी समसयाएकमहोसकतीहकयोदकइससमसयाकीजडउपभोकतािािहीह गािीिािीिशचनमज़ररतकमतादबकहीउपभोगकीबातकीह लोककलयाणकारीकरपमराजयकीभदमकागािीजीकसिवोियदसदातसपरभादितहसापरिादयककटरताऔरआतकिािकइसितचमानिौरमगािीतिाउनकी दििारिाराकीपरासदगकताऔरबढगईहकयोदकउनकदसदातोकअनसारसापरिादयकसदािनाकायमकरनकदलयसभीिमगो-दििारिारोकोसािलकरिलनाज़ररीहआजकिौरमउनकदसदातबहिज़ररीह

धयातवय ह दक इस समय परा दिश कोरोना िायरस जसीमहामारीसलडरहाहइसमहामारीकोपयाचिरणकरणसिचछताम कमी तिा उपभोकतािािी जीिनशली जस कारको का पररणाममानाजासकताहगािीिािीददषटकोणनसिचिापयाचिरणसरकणसिचछताज़ररतकअनसारहीउपभोगआतमदनभचरतातिागामीणअिचवयिसिापरज़ोरदियाइससकटकालमगािीकदििारोकीमहतताएकबारदफरसिादपतहोतीहइसमहामारीनएकअिसरपरिान दकया ह दकहमअपनीखादशखलाम बिलािकरत हएगािीिािीदसदातोकोअपनानकीआिशयकताह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 15

य एक मील क पतिर जसा ह एक पतरकार क तौर पर िदकणकोररया की कोरोना िायरस क दिलाफआकरामकऔर सफललडाईकोकिरकरनकबाि य दलखत हएबहतअचछामहससहोरहाहndashldquoज़ीरोमामलrdquo

फरिरीमिीनकअलािाएदशयाईिशोमसिदकणकोररयामकोरोनािायरसकासबसजयािापरकोपिा

29फरिरीकबािपहलीबारिदकणकोररयामकोरोनािायरसकसकरमणकाएकभीमामलासामननहीआयाहिदकणकोररयामकोरोनािायरससकल247लोगोकीमौतहईहऔरसकरमणककल10765मामलसामनआएि

मझयािह दकडीगशहरमउसिकतसबसबरहालाति असपतालकबाहरएबलसकीलाइनलगीरहतीिीयहाडॉकटरऔरनसचबरीतरहिकिकिउनकाकहनािादकिोइसमहामारीकोदनयदतरतकरनकदलएकछभीकरग

उनकसममानमराजिानीदसओलकीमखयइमारतशामकोशानिार नील रगकी रोशनीमजगमगाउठी यलोगिाक़ई इससममानकहक़िारह

आजिदकणकोररयामकोरोनािायरसकाकोईमामलानहीहयहाकलोगबदजयतीकराषटीयअिकाशपरउममीिकीइसरोशनीकाआनिलरहह

पाकच लोगोसभरहएहलोगिोसतोकसािखलरहरहहऔर दपकदनकमना रह ह सिानीय हिाईअडड म भीड हऔरलोगिदकणीदीपजजमजानकदलएउतसादहतहदपछलमहीनोमहिाईहडडपरकभीइतनीभीडनहीरहीह

दजससभीहमनबातकीउसनिशकलॉकडाउनसबाहरआनकोलकरिनयिािदकयािोलोगयरोपऔरअमरीकामकोदिड19सबनहालातकोलकरपरशानहलोगोकाकहनाहदकिोदकसमतिालहदकअपनपररिारऔरिोसतोकसािअचछािकतदबतापारहह

लदकनअबभीिदकणकोररयामसकरमण किोबाराहमलकोलकरडरबनाहआह

कोररयनसटरफॉरदडज़ीज़कटोलनकहाहदकइसमहामारीकदफरसिापसआनकीपरीआशकाहिलोगोसअपीलकररहहदकअगरिबीमारमहससकरतहतोअपनघरमरहऔरहाििोनलोगोसिरीबनाएरखनऔरबडसमहोमइकटानहोनकीसाििादनयोकापालनकरतरह

िदकण कोररयाई लोग इस छोटी जीत की िशी मानन कीकोदशशकर रहह लदकनिजानतह दकजबतकइसकीकोईिकसीननहीआतीतबतकयलडाईितमनहीहोगी

िीनकबाहरकोरोनािायरससबसतजीससाउिकोररयामहीफलालदकनअबइसनइसघातकमहामारीकोपरीतरहकाबमकर दलया हसाउिकोररयाम 24घट मकोरोनासकरमण कमहज4ही कससामनआएह यह दपछल2महीनम एक दिनमनएकसोकानयनतमउछालहयिारकसभीिशमबाहरसआएवयदकतयोमहीपाएगए

कोररयाकसटरफॉरदडजीजकटोलएडदपरिशननगरिारकोएकबयानमकहादक4नएकसोकबाििशमकोरोनासकरदमतोकीसखयाबढकर10765होगईहऔर247लोगोकीमौतहोगईइनमस9059लोगठीकहोिकहऔरकिारटाइनसबाहरजािकह

सगठनकीओरसयहभीकहागयाहदकयसभीिारोकसबाहरसआएहएहसिानीयसतरपरएकभीटासदमशनकाकससामननहीआयाहलोकलमीदडयामकहागयाहदक15फरिरीकबाियहापहलीबारलोकलटासदमशनकाएकभीकससामननहीआयाह

िीनकबािसबसतजीससाउिकोररयामकोरोनासकरमणफला िा फरिरी क अतऔर मािच शरआत तक यहा हर दिनसकडोमरीज दमलरह ि लदकनलॉकडाउन टदसटगऔर बहतरकटनमटकजररएइसनकोरोनाकोजलिहीकाबकरदलयाइसकबािसाउिकोररयानसोशलदडसटदशगगाइडलाइसमछटिनकीशरआतकीमानाजा रहाह दकआनिाल दिनोमपरदतबिोसऔरआजािीिीजाएगी

कोरोना-काल

हकषण कोररया सद एक सख समाचार

लवारवा वबकर वसओल

16 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

कोरोनासकरमणनमासाहारपरनएदसरसबहसछडिीहयहबहसउसअमररकामसबसतीखीहजहामासाहारलोगोकखान-पीनकातरीकाहीनहीजीिनशलीहससकदतहऔरपहिानिअदसमतासजडाहआह

नययॉकच टाइमसमछपएकलखमयहदिसतारसबतायागयाहदकदकसतरहकोरोनासकटकीिजहसइसमासाहारीिशमअबशाकाहारकोबढािािनकीबातकहीजारहीह

मवासवाहवार पर बहसअमररकामयहबहसकोरोनाकसमयतज़औरतीखीइसदलए

हईहदककोरोनासकटदजनजगहोपरसबसभयानकरपमहिमोटतौरपरमासउदोगकबडक दरह

इसकी शरआत राषटपदत डोनलड टप क उस फसल स हईदजसम कछ ऐस जगहोकोखोलनकाआिश दिया गया िा जोकोरोनाकसबसबडहॉटसपॉटमएकतोहहीसअरपालनमासपरससकरण पकदजग िगरह क भी सबस बड क दर ह उनहोन इनइलाक़ोकक़तलखानोकोखोलनकीअनमदतििी

सअर फॉमपिइससयहसिालउठादकउनसलॉटरहाउसमकामकरनिाल

कमचिाररयोकीसरकाकयाअहमनहीह टपनदजन10काउटीज(इसहमदज़लाकहसकतह)कोखोलनकीअनमदतिीउनमस6िहजहायक़तलखानबनहएह

इससमझनकदलएहमकछउिाहरणलतहिदकणडकोटाराजयकशफॉलसदसितदसमिफीलडपोकच पलाटकाइलाक़ासबसबड हॉटसपॉट म एक हआयोिा राजय क टाइसन पलाट क 60परदतशतकमचिारी यानी 730लोगोकोकोरोना सकरमण हो गया आयोिाकहीिॉटरलकपोकच पलाटक1301कमचिारीकोरोनाससकरदमतहोगएयहा2800कमचिारीकामकरतह

सअरो कवा कतलकमचिाररयोकीकमीककारणइनपलाटोकोिलानामदशकल

होगयातोकछसअरोकोगोलीमारिीगईमािासअरोकोइजकशनिकरगभचपातकरादियागया

इन दसिदतयो कबीियहसिालउठरहाह दकमासाहारकोकयोअपररहायचमानाजाएबडीसखयामलोगइसपरदििारकरनलगहदकइसमबिलािज़ररीहऔरिहसमयआगयाह

मासउदोगऔरउससजडपशपालनकोगलोबलिादमागका

अमरीकी जीवन शली का एक आयाम

कोरोना क पसग म अमरीका का शाकािारी भहवषय पमोद मषलक (यिवा पतरकवार )

बडाकारणमानाजारहाहमशहरपदतरकाlsquoिइकोनॉदमसटrsquoनएकसिवमपायाहदक25स34सालकीउमरकएकिौिाईअमररदकयोनकहाहदकिशाकाहारीlsquoिगनrsquoह

lsquoिगनrsquoउनलोगोकोकहाजाताहजोपशओसपरापत दकसीतरहकउतपािकाइसतमालनहीकरतिअडयािियािि-उतपािकापरयोगनहीकरतऐसलोगिीज़मलाईिहीआइसकरीमतकनहीलत

एवनमल फवामपिएदनमल एगीकलिर यानी मास या डरी क दलए दकए जान

िालपशपालनकाअबदिरोिहोनलगाहयहमानाजारहाहदकमासाहारपरिलतहएपयाचिरणकोनहीबिायाजासकताहअमररकामगोमाससबनसटकसबहतलोकदपरयहपरअबलोगइसपर दिदततह दकइसिजहसगीनहाउसगसबहतबडीमातरामदनकलतीह

मासाहारकपकमएकसिालयहउठताहदककयालोगोकोपशओसदमलनिालपरोटीनकीज़ररतनहीहइसकाजिाबहनहीपशओसदमलनिालापरोटीनज़ररीनहीह

अमररकामएकअधययनमपायागयाहदकिहालोगिसभीबहतबडीमातरामपरोटीनलतहएकऔसतअमररकीज़ररतकािोगनापरोटीनलताहअमररकामपरोटीनकीअदिकताककारणहियसजडरोगहोरहह

परोटीनकीअदिकतास दकडनीसजडारोगभीहोसकताहऔरमिमहयानीडायदबटीज़मभीदिकक़तहोतीह

बरोजिवारी एकसिालयहउठताहदककयाइसतरहकफॉमचफकटीकबि

होनसबरोज़गारीनहीबढगीदिशषजोकाकहनाहदकयहदससटमनहीरहातोजोइसकािकदलपकदससटमउभरगाउसमजयािालोगोकोनौकरीदमलगी

इसकी बडी िजह यह ह दक इस तरह क एदनमल फामच ककामकाजबडपमानपरऑटोमटडहोतहउनकादबज़नसमॉडलहीिसाहलदकनयदिइसकबिलखतीबाडीकीजायतोउसमजयािालोगोकोरोज़गारदमलगा

एवनमल फवामपि कवा सचइसरोज़गारकािसरापहलयहहदकअमररकाकइनफामसच

मकामकरनिाललोगोकाशोषणहोताहिकमितनपरकाम

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 17

करतहऔरकामकाजकीदसिदतयाकदठनहोतीहइसतरहकफामचकमादलकभलशतहोउनककमचिारीबडी

सखयामलदटनमलकलोगऔरअशतहयलोगसमाजकहादशएपररहनिालसमिायकह

औरउसपरहालयहहदकअमररकीपरशासनहरसालपकजकतहतइससकटरकोमोटी रकमममििितीह इससालयहपकज38अरबडॉलरकाह

पयचिककोकाकहना ह दकअमररकीखान-पानऔरजीिनशली म यकायक पररितचनलाना मदशकल होगा इसदलए यहभीहोसकताह दककोरोनासकटटलनकबाियहमामलाएकबारदफरठडबसतमिलाजाएलदकनयहभीसिहदकअमररकामशाकाहारबढरहाहऔरकोरोनानइसमजबतीसलागकरनकामौकाभीदियाहऔरकारणभी

शबद ढढसकलन और पसिवि ndash ररन चडवा

पिवोततर ओवहयो अधयवाय की पिया अधयकष ररण चडवा पररक किवयतरी ह वहदी क पवि अपनी दीिवानगी की िजह सर िर वपछलर 8 सवालो सर समर कप म वहदी वसखवा रही ह |

भरत की नहदयगगायमनाबहमपतरगोमतीगोिािरीकािरीनमचिा

सतलजमहानिीकषणाझलमिामोिर

ढढ ारा रन ा

भारत की निदया गगायमना गोमतीगोदावरीकावरीनमदासतलजमहानदीका झलम दामोदर

झ ल म पा मो तर सा म

सा य म ना प पा श हा भा र त म गो म ती न

मो श बर श मो भा दी दी र पा सा ग श न श मो द दा मो भा गा मो सा री मो मर पा सा मो पा सा व

दा न स त ल ज ा दा

का व री पा सा भा क गो

अहनल किर शि राक दरीयदहिीदशकणमडलआगराकउपाधयकमनोनीत

हएहबिाई

पवदश (१)

जीवन की डगर वपयवा भवारदवाज

409 Creeping Ceder CtWaxsaw 28173 Phone (919) 995-2637 Email golu_poemyahoocom

जीवि की इस कनिि डगर पर हम सभलकर चलिा ह दःि क काटो म भी हमको बिकर फल महकिा ह कनिि फसलो की कनमयो को मधर गीि स भरिा ह उममीदो क आसमाि पर िार रोशि करिा ह महक सारी दनिया हमकोनदल को गलशि करिा ह जीवि की इस कनिि डगर पर सभल-सभलकर चलिा ह

एक सवावहबतयक समवाचवार सदःघोदषतढीगराफदमलीफाउणडशनअमररकाकअतराचषटीयकिासममानकतहत

1 ममताकादलयाकोआजीिनउपलदियोकदलए51हजारर

2 अदनलपरभाकमारकोकहानीसगहlsquoकतारसकटाघरrsquoकदलए31हजारर

3 उषादकरणखानकोउपनयासlsquoअगनदहडोलाrsquoकदलए31हजारर

तिाअतराचषटीयदशिनाकिासममानकतहत

1 परजाकोउपनयासlsquoिमचपरलॉजrsquoकदलए31हजारर

2 रदशम भारदाज को कदिता सगह lsquoमन अपनी मा को जनमदियाrsquoकदलए31हजारर

एिसममानपतरसऑनलाइनकायचकरममअलकतदकयाजाएगा

उततरपष5पर

18 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

वातायन किानी

ओरदहलयो एसकोबार

सोमिारकीगमचसबहदबनाबरसातकशरहईसबहजलिीजागनकाआिीओरदलयोएसकोबारभी600बजउठकरअपनऑदफसकाकमराखोलकरभीतरआयादबनादडगीकिातदनकालनाउसकापशािा

उसनशीशकीअलमारीसपलादसटककढािमपडकछनकलीिातदनकालऔरमटीभरऔजारोकसािढगसमज़पररखदिएओरदलयोएसकोबारनदबनाकॉलरककमीज़पहनरखीिीदजसकागलासोनकबटनसबििाऔरउसकीपटगारटज़चलबरबडिालीपरटयोसअपनीजगहपरकाबमरखीगईिी

दजसमानीतौरपरिहिबला-पतलाआिमीिाजोअकसरसीिाहीखडारहाकरतािाऔरउसकिहरपर हमशाऐसभािरहाकरतजसगगोऔरबहरोकिहरोपरहआकरतहहालादकउनभािोकाअसलीसरत-हालसकोईतालमलनिाऔज़ारोकोमज़परतरतीबससजाकरिहिातोकीसफाईिालीमशीनकोअपनीओरखीिकरकसजीपरबठगयाऔरनकलीिातोकोिमकानलगाउससमयउसकादिमागसोिसखालीिाऔरिहपरधयानसमशीनकपायिानकोअपनपरोसिलातहएिातोकोिमकाता रहाआठबजिह कछिरठहराऔर दखडकीसबाहरआसमानकादनरीकणकरनलगापडोसकघरकीछतपरबनीमीनारपरिोिीलबठीिीसरजकीतदपशमअपनपखसखारहीिीउसनयहअिाजालगायादकिोपहरतकजररबाररशहोगीिहिापसआकरअपनकमरममसरफहोगयाउसकगयारहसालकबटकीआिाज़कीगजउसककानोपरपडी-

lsquoबाबाrsquolsquoहाrsquolsquoबाहरइलाककामयरआयाहिहपछरहाहदकआपउसकािातदनकालगrsquolsquoउसकहिोदकममौजिनहीहrsquoकहकरिहइदतमनानससोनिालािातसाफ

करनमवयसतहोगयाएकहािकफासलपररखिातकोएकआखबिकरकउसनगौरसिखातोउसअपनबटकीआिाज़दफरसनाईिी

lsquoपापािहकहताहदकआपमौजिहोकयोदकउसनआपकीआिाजसनलीहrsquoिहिातिखनमवयसतरहाकछिरबािसाफदकयािातमज़परअनयिातोक

सािरखदिया lsquoपापामयरकहताह दकअगरआपनउनकािातनही दनकालातोिहआपको

गोलीमारिगाrsquoउसनमशीनिलानी बिकीऔरइतमीनानसमशीनिरकीमज़कािहडाअर

खोलादजसमररिालिरपडािा lsquoबटाउससकहोदकिहआकरमझगोलीमारrsquoउसनकसजीकोिरिाजकीओरमोडाऔरठीकउसीिकतमयरिरिाज़सभीतर

आयाउसकािायागालसजा हआिाइसीकारणउसनपाि दिनोसशिभीनहीदकयािािातिालडॉकटरनमयरकीआखोमनाउममीिीऔरबबसीिखलीउसनिरिाजाबिकरकमयरकोबठनकदलएकहा

lsquoशबाखरrsquoिातिालडॉकटरनकहा औज़ारगमचपानीमउबलरहिमयरनकसजीकीपीठकासहारादलयाउसकाफी

नोबल पवाइज विजरिवा मरषसकन उपनयवासकवार गरवरियल गवावसयायवा

मवाखखस (1927-2014)

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 19

आराममहससहआऔरिहपरकमरकादनरीकणकरनलगाउसआभासहआदककमराबहतहीसािाऔरमफदलसीकापरतीकिापरानीलकडीकीकसजीपायिानिालीमशीनशीशकीअलमारीउसीिकतिातोिालाउसकपासआयामयरनएदडयोकबलपरअपनआपपरकाबपाकरमहखोलदिया

ओरदलयो एसकोबार न उसकामह रोशनीकीओरकरत हएिातका दनरीकणदकया दफरकहाndashlsquoतमह बहोश दकए दबनािातनहीदनकालपाऊगाrsquo

lsquoकयोrsquoमयरनपछाlsquoइसदलएदकिातकनीिपसभरगयाहrsquoमयरनडॉकटरकीआखोमिखतहएकहाndashlsquoठीकहrsquoडॉकटरउबलहएऔज़ारोकोदबनादिमटकबाहरदनकालकर

टबलपररखनलगादफरहाििोकरऔज़ारोकीओरमडाइसबीिउसनएकबारभीआखउठाकरमयरकीओरनही

िखाऔरमयरनएकलमहकदलएभीउसपरसनज़रनहीहटाईखराबिाढहक़ीक़तमअकलिाढिीअपनिातभीिकरडॉकटरनपरजमायऔरऔज़ारसिातकोमज़बतीसकाबकरदलयाइसिकतमयरपरीताक़तसिोनोहािकसजीकीबाहोसिामरहा

औरिहसीिातनकरबठगयाडॉकटरनमयरकीओरिखतहएकहादकlsquoइसिकततमहमार

बीसआिदमयोकक़तलकादहसाबिोगrsquoमयर नकछबआरामीमहससकीऔरउसकआसदनकलआएउसनजसअपनीसासरोकलीजबउसनिातकोबाहरदनकलतिखातो दपछलीपािरातोकीतकलीफऔरपीडाऔरइसपलकििचकामक़ाबलाकरनमिहनाकाम रहािहपसीनसतरिाऔरडॉकटरउसकऊपरझककरसफाईकररहािाएकसाफकपडामयरकीओरबढातहएकहादकिहअपनआससाफकरल

मयरकापरादजसमकापरहािाडॉकटरनउसआरामकरनकीदहिायतिीऔरनमकपानीसकललकरनकीसलाहिीमयरनउठकरउसफौजीढगससलयटदकयाऔरबाहरदनकलआया

lsquoदबलभजिनाrsquoउसनकहा lsquoदकसकनामतमहारयाटाउनकमटीकनामrsquoमयर न दबनाडॉकटरकीओर िख ही दकलदनकका िरिाज़ा

बिदकयाजालीकिरिाजसबाहरकीओरसउसकीआिाजआईndashlsquoकोईफकच नहीपडताएकहीबातह

(अनिािििीनागरानीदशकागोअमरीका)

पदरक1 कोलार मानवता क सौ टच

सोनद की खान यहफोटोहभारतमअपनीसोन की खानो क दलएपरदसदकोलारकसब क िोमदसलम भाइयो तज़ामलऔर मज़दममल पाशा कादजनहोन लॉक डाउन मजीिनयापनक दलएजझरह12हजारसिानीयलोगोकभोजनकी वयिसिाकरन क दलएहाउदसगबोडचमअपना30x40 फटकापलाट25लाखरपएमबिदिया

अबिज़ररतमिपररिारोतक10दकलोिािल1दकलोिीनी2दकलोगहखादतलिायकापकटमसालापाउडरमासकऔरहाििोनकदलएसनटाईज़रकीएकबोतलकपकटलोगोतकपहिारहह

मलरपसकनाचटक क दिकिाबललापर दजल क दितामदणताललककमोहममिपरगािकरहनिालपाशाबनिबतातहदकबतातहदकजबिआठिषचकितोउनकदपतागजरगएऔरिअपनीिािीकसािकोलारआगएजहाउनहरहनकदलएएकसजजननमदसजिकपासअपनाएकमकानि दियागरीबीकउनदिनोनउनहरोटीऔरइसादनयतकामहतिसमझायाअाजिइसादनयतकािहीफज़चदनभारहह

िरती सोन-िािीऔर रतन ही नही सौ टिखर इसान भीउगलतीहइसिदनयाकोसनिरबनानकदलए

२ तमिारा ईमान सलामत ि इक़बाल

मोहममिइक़बालन11मई2020कीरातकोभरतपरदजलकरारागािमरहनिालसाहबदसहकघरससाइदकलिराली राराएकगामपिायतहजोराजसिानऔरउततरपरिशकबॉडचरपरपडतीह साहबदसहकोइक़बालकीदिटीतबदमलीजबिअपनबरामिमझाड लगारहि

हो सक तो मझ माफकर िना जी कयोदक मर पासकोईसािननहीहऔरमराएकबचिाह उसकदलएमझऐसाकरनापडाकयोदकिह दिकलागहऔरिलनहीसकता हमबरलीतकजानाह आपकाकसरिारएकयातरीrsquoनीिसइक़बालनदलखाहदकिहमजबरह

20 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

पवदश (2) एक फटसी

चोरनी कोरोना कोटट कठघरद मलोगोकीजानिरानिालीराजकमारीकोरोनाकदिरोिमसारीिदनयामज़बरिसतअदभयानिलायागयाकोरोनाकईबारसरका-कदमचयोकोझासािकरदनकलगयीिारोतरफरडएलटचहोगयाइटरपोलकोसदितदकयागयाएयरपोटच रलिसटशनबससटशनटकसीसटडहरजगहसरका-कमजीकोरोनाकीताकमबठगएलदकनकोरोनाइतनीसकमशरीरऔरकशागबददकीदनकलीदकिोपकडमनहीआपायी

दफरउसढढदनकालनकदलएएकबहतहीकारगरपहिानदकटबनाईगयीजोकिलकोरोनाहीनहीकोरोनाकीिदटयाभीपहिानलतीइसतरहकोरोनादकसीपरकारकज़मआईदफरभीिहसरका-कदमचयोसिोडािरहीरहती

जबउसमदजसटटकसामनपरसततदकयागयाऔरपछागयादककयाउसकपासकोईिकीलहउसनकहादकइतनीकोमलसिरएिताजसससदजजतहोनकबािभीिकीलऔरिकीदलदनयासभीमझसिरभागतहइसीदलएमअपनीिकालतसियकरगीऐसाकहकरजसहीिहमदजसटटकीतरफमडीमदजसटटनअपनआखमहकाननाकसबबिकर दलएकोरोनामन-ही-मनसोिनलगी दकइ कसजजहजोजनताकीआिाज़सीिजनतासनहीसननािाहत दसफच िकीलजो दकपसकाटटहोताहउसकीबातसमझतहकहाइसीिशमराजारामिजोआिीरातकोभीएकअिनािोबीकीबातसननकोतयाररहतिऔरकहाआजकीवयिसिादजसमजजभीजनताकीबातनहीसनताकछतोघपलालगताहदससटमम

इिरराजकमारीइसगन-िनमदनमगनिीदकउिरसरका-कदमचयोनजजसउस14दिनोकीदहरासतमरखनकीमागकीतबकोरोनानअपनबिािकदलएजजसआजामागी इसकपहलदकिहजजकीतरफमडतीजजनझटसइशारसहीउससिीकदतििी

अबकोरोनाशरहईआजकलसारीिदनयाममरीहीििाचहहरदकसीकीज़बानपरमरानामहकोई

िबरकोईबातमझसऊपरनहीसदखचयोममहीमहजीहामराजकमारीकोरोनादजसससारिालोनिोरनीकातमग़ािदियाहऔरहरतरफबिनामकररहहजहाजातीहआजकीदसिदतकदलएसबमझहीिोषिरहहदजससमझबडाकषटहोरहाहऔरयहसारािोषारोपणइसानकररहाहउनकअलािामझसऔरदकसीकोसमसयानही तोकयाकछऔरबातहकयािाक़ईयहसबमरीिजहसहोरहाहयाबातकछऔरह जसादिखरहाहयादिखायाजारहाहिसाहनहीhellip

कयाआपनसोिादकयअिानकसमयहाकयोआगयीमबतातीहआपकीआखोकआगजोपिवलगहयहउनकोहटानकदलएमझआपकबीिआनापडाहईशरनहमसभीकोइसपथिीपरदनिासकरनकाअदिकारदियाजीि-जनतपौिमानिऔरयहातककीकीटाण-दिषाणभीइसीिरतीपररहतआएहिखाजायतोइसपथिीपरसिचपरिमजीिोमदिषाणओऔरकीटाणओकाआगमनहआऔरउसकबाितमामपराणीआएिसइनिषगोमदकसीअनयजीिनदकसीभीतरहसिसरोकीसीमाकाउललघननहीदकयानाहीहमारपाररदसिदतकीततरकोकोईनकसानपहिायाहदसिायमानिक इसानअपनअहकारमइतनडबगएहदकििकोसबसबडामाननलगहउनकोलगताहदकपथिीपरसबसअदिकदिकदसतिहीहजोसहीनहीहमनषयसोितहदकयसारीिरतीआकाशहिाजलबहमाडऔरसारजीिउनकभोगकदलएहिहइतनसिािजीहोिकह दकउनकोअपनअदतररकतऔरकछदिखाईनहीिताईशरननाजान दकतनसकतदियतादकमनषयोकोकछसमझआएदकयसदषटदसफच उनकदलएनहीबदलकहम

बलरवाम वसह Address ndash 11 Back River Drive Dartmouth MA 02747 Ph 001-508-992-2042 Email ndash bsinghinadsorg

अनजवा वसनहवाAddress ndash Flat B-902 Sanmati Kunj Sector 6 Dwarka NEW DELHI DELHI 110075 India Ph 091-852-139-6280 Email anuja_sinha7yahoocom

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 21

सभीकदलएएकसमानहपरतइसानहदककभीसमझहीनहीअहकारऔरसिािचककारणयइतनअिहोगएह दकइनकोनकछदिखाईिताहऔरनाकछसनाईिताहउनकोिासतदिकताकाआभासकरानकदलएहीमइनसानोकबीिआईह दजस यलोगबिाचशतनहीकरपारहहऔरसारािोषमरऊपरमढरहह

मरआनसिहसबहो रहाहजोकोईकलपनाभीनहीकरसकतािामरयहाआनसदसफच इनसानोकोहीकषटहपरकदततोमरआगमनसइतनीपरसननह दजतनीसतयगम हआकरतीिीमनषयऔरोकीसिततरताछीनकरििसिचछिरहलदकनआजमरकारणिोअपनघरोमक़िहऔरसारजीिखलीहिामसिततरहमनइतनाकछयहािखाह दकयसबिखकरबडीहरतहोतीहसमाजमहरकहीइतनाखोखलापनऔरढोगहदकससारकसारपराणीअगरदमलजाएतोभीइनसानोकीबराबरीनहीकरसकत

आपकोमरीबातपरदिशासनहीतोसदनएससारमबडी-बडीबातकरनिालमनषयोकोअबअपनीकदरताकाएहसासहोरहाहयदिहआनहीतोहोजाएगामदकसमज़चकीििाहउिाहरणकतौरपरयतमाममदिरमदसजिििचगरदारोकमललापदडतयाकोईिमाचदिकारीआजकयाकररहहउनहोनहमशाििकोिमचका ठकिारबताया यकहतह दकईशर-अललाहसआपकोदमलिानका यज़ररयाहऔरमदिर-मदसजिमआनसहीहमाराकलयाणसभिहआजजबऐसीदिकटपररदसिदतआईहतोउसीमदिर-मदसजिकिरिाज़सबकदलएबिहोगएहतोकयाअललाहयाईशरनभीहमसआखफरलीहनहीऐसानहीहिोतोहमारभीतरहदफरहमसअलगकसहोसकतहभलालदकनइनिमचकनमाइिोनयबातआपकोनहीबताईकयोदकइससउनकापरभाि िसा नही रहजाएगा जसा य िाहत ह सोदिएज़रा दकपदडतोयामलला-मौलदियोनआजकीपररदसिदतममानिताकीरकायालोगोकीभलाईक दलएकौनसाकायच दकयाह दसिायमदिर-मदसजिोमजानकयऔरकयाकररहहभगिानकीपजाकरकयाउनहभोगलगानसकयाहोगाजबउनकभकतहीभखोमररहहईशरकीउपासनाकरऔरउनकबनाएजीिोकीअिहलनाकरयदकसपरकारकीभदकतहकदतरयोकािमचलोगोकीअसहायोकीरकाकरनाहकयाकररहहिअपनीजानबिानमलगहयहघरोकअिरिबक हयहिशयोकािमचलोगोकीसिाकरतहयसमाजऔरिशक दिकासमअपनायोगिानिनाहलदकनयहातोसबकोअपनीहीपडीहईहयकसलोगहजोसिाकाअपनािमचभलगएहशषजोितनपाकरिसरोकदलएकायचकरतहिसभीशदरह दजनमसभीितनभोगीलोगआतहहापरतयपरसननताकीबातहदककछलोगिासतिमिसरोकीरकाकरनमअििासमाजकीसिामअपनाजीिनसमदपचतकरतहशायिउनहीकछअपनिमचऔरकतचवयकापालनकरनिाललोगोककारणससारकादिनाशनहीहोरहा

िोसतोमनजोिखाऔरअनभिदकयािहआपकोबतारहीह मआपक दलए यहाआई हआज नही कल यह एहसास

आपको ज़रर होगा ऐसा मरा दिशास ह जज सरकारी िकीलऔरपरदतिािीजनतासमतसतिहोकोरोनाकीबातसनरहि

दफरकोरोना नकहा ldquoमिौिह दिनतो कयािौिहबरस कदलएजानकोतयारहएककनहीसभीकसािजजसाहबमझतोआपहीलिदलयसािrdquo

जज न सनिाई तरत रोककर अिालत को 72 घट क दलएसिदगतकर दिया कोरोना को िही छोड सार लोग कोटच स फटदलएकोमलराजकमारीकोरोनाइसियालमखोगयीदककयाम72घटइसनयायकदलएजीदितभीरहपाऊगी

(3) पवदश

ो लघ कहवताए रवि गपिवा

( वहदी क पवि परम और उतसवाह ह वलखिर ह ओहवायो म रहिर ह )

वहनदीभाषामातरनहीहदहिीिाणीहयसदियोसएकबनातीहभारतकोिलतीआईयगो-यगोस

lsquoदहिीअपनीभाषाहrsquoयहहमसबकहतरहतहलदकनसोिोदहिीमहमदकतनीबातकरतह

बोलोदहिीदहिीबोलोबचिोसकहतरहतपरसोिहमखिहीदकतनादहिीमबातकरत

हिवामिीपकहमरीिशमनीतोकिलअिरसहहिातोअकारणहीमरदिरदह

हिासकहिोदकआज़माकदिखाएबहतदिरागबझतीहएकजलाकतोदिखाए

22 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

(4) पवदश किानी

यातीगण कपया धयान

ििरािास दबदटयाऔर पतनी सग मम-टन ( शटल) क इनतजार म कानपर रलिसटशनकपलटफामचपरखडिअगसतकामहीनािायददपररमदझमबाररशहोरहीिी परनत मौसममअभीभी उमसऔरगमजीकी तदपशबनी हईिी पलटफामच परमसादफरोकीजबरिसतगहमागहमीिीlsquoयातरीगणकपयाधयानिनईदिललीसिलकरrsquoबीि-बीिमउदोषकदाराटनोकीआिाजाहीकीसिनाएभीिीजारहीिीटनअभीआयीनहीिीलदकनपलटफामचपरयादतरयोकीजबरिसतभीड-भाडिखकरबोगीम ठलम-ठलरहनकददषटगत बठनिासतसीटदमलनकबारमउनकजहनमबराबरआशकाबनीहईिी

िदकअभीसमयिाऔरमिरािासकोजोरोकीभखलगीिीसोउनहोनअपनसािलायदटदफनजोअभीभीखायदबनारखारहगयािाभोजनकरलनकादनणचयदलयाउनहोनपलटफामचपरहीएकतरफदकनारलगीमालढोनिालीटालीपरिोडीजगहिखतसपररिारिहीबठतअपनादटदफनखोलदलया

अभीउनहोनिो-िारकौरहीमहमडालाहोगादकफट-परानकपडोमएकबढीमदहलाजोशायिदभखारनिीउनकसामनआकरअपनीिोनोहिदलयापसारखडीहोगयीउसिखतहीउनहोनभोजनकरनाबनिकरदियादबदटयानहीराहदनकालीउसनएकरोटीमिोडीसजीरखकरउसकआगबढादियादभखारननअपनिोनोहािआगबढाकरदबदटयाकहािसरोटी-सजीलदलयाऔरआगबढगयी

lsquoयातरीगण कपया धयान िrsquo उदोषक दारा टन क आन की सिना िी गयीमिरािासकी तदरा टटी उनहोनजलिी-जलिीअपनाभोजनसमापत दकयाअगल हीपलटनिडिडातहएपलटफामचपरआकरखडीहईमिरािासकसामनरकदडबमजयािाभीडनहीिीसोिोसपररिारफतजीससामनिालीबोगीमहीजाघसिाबजितमामआशकाओकिोडी-बहतमशककतकबािउनहपतनीबटीसगआरामसबठनकदलएसीटदमलहीगयी

िोअभी इदतमनानस बठ ही ि दक एकनिदििादहतजोडाभी बोगी म िढादडबकािातािरणगलाबीसणटकीखशबससिादसतहोउठाउसजोड कपीछकरीबिस-बारहऔरबढ-बजगचलोगभीबोगीमिढआय दजनहिखकरलगरहािा दकइतन लोगोकोतोयहा बठन क दलएजगह दमलनाबहतहीमदशकलहोगालदकनअगलहीपलिहाबठयादतरयोकोइदतमनानहआनिदििादहतजोडकसािआयलोगएक-एककरउतरनलगओ-होतो यलोगइनहछोडनआयिहापरउतरनसपहलसभीनउनहकछ-न-कछदहिायतजररिीजसldquoटनमहोदशयाररहनािादहए दकसीका दिया हआखादपिािचनहीलनािादहएअपनसामानकीसरकाखिकरनीिादहएrdquoिगरह-िगरहएकसजजनदजनहिोलोगlsquoनताजीrsquoकहकरपकार रह ि नतोिलत-िलतउनह य दहिायतभीिी दकldquoबीिमकहीमतउतरनालखनऊआनपरहीउतरनाrdquo

यददपिलहनघघटमिीलदकनउसगौरागीकआलतारिपरऔरमहिीरिीखबसरतहिदलयाजररदिखाईिरहीिीिलहनकएकहािममोबायलफोनतोिसरहािमएकछोटासाफलिाररमालिादजसिोबीि-बीिमघघटकनीिलजातशायिआसयानाकपोछलरहीिी दकसीनिदििादहताकीदििाईकमौक

नगीनवा पसवाद मौयया सहज सरल सममवावनि यिवा कथवाकवार विशिवा म यह उनकी पहली कहवानी ह सिवागि| सपकक 5348 विरवाज खणड गोमिी नगर लखनऊ - 226010 उततर पदरश मोबवायल न0-9450648701 ई मरल-ramnaginamaurya2011gmailcom

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 23

कोिखतसहजहीऐसाअिाजालगायाजासकतािानिदििादहतजोडकसािटी-शटचऔरजीनसपहनएकऔर

पहलिानसरीखायिकभीिाजोतीखीनाकिाललमबसिलहकोबार-बारlsquoजीजा-जीजाrsquoकहकर समबोदितकररहािाlsquoभइययामोरागबरहसययामोराबाकाrsquoउनहिखकरसामनकीसीटपरबठमिरािासकोबरबसहीयदिलफरबगानायािआगयाएक-िोयादतरयोसदखसकनजगहिनकादनििनकरतिोतीनोमिरािासकसामनिालीसीटपरहीबठगयउनकसािजयािासमाननहीिाएकछोटातोिसराबडाबगहीिाछोटािालाबगिलह नअपनपरोकनीििबारखािातोबडािालाबगिलहनकपरोकपासरखािाबडिालबगमजयािासामानहोनककारणउसकीिनपरीतरहबनिनहीहोपायीिीधयानिनपरउसमसझाकतlsquoपररस-यटीrsquoकोसाफ-साफिखाजासकतािा

अबबाररशबनिहोजानसआसमानसाफहोगयािादखडकीकपासबठहोनस दखडकीसछन-छनकरआतीिपकभीउसनिदििादहता क माि तो कभी उसकी हिदलयो परआड-दतरछपडरहीिीउसकहाि-भािसऐसालगताजसदकिोमोहतरमाघघटकअिरसअपनआसपासबठयादतरयोकोटकर-टकरताकतीभी जा रही िी सीट परआमन-सामन बठ होन स निदििादहताऔरमिरािासकबीिजयािाफासलाभीनहीिाlsquoलडीज-दफगरrsquoक मादननि पतल दसरो िाल उसकी उगदलयो क सभी नाखनो परिमकिारनल-पादलशपरीदशदतस दखलरहािाहािो-परोकोिखनसउसकीउमरकबारमअिाजालगायाजासकतािाउसकीउमरयहीकोईबीससपचिीसबरसकआसपासकी रहीहोगी ldquoआपक पाि िखrdquo जी हाउस िखत मिरािास क जहन मयक-ब-यकयही सिािउभराldquoरखसजरानकाबउठािोमरहजरrdquoउनह ऐसा ही कछगनगनानकामनभी हआ पर य तोिषटताहोतीकहीआसपासबठयातरीउनहऐसाकहतगनगनातसनलगतोकयाकहगिोमिरािासकीइसदढठाईपरउनहआडहािोभीलसकति

निदििादहतजोड को िखत दजजासमनमिरािास क मनमदकसी बहान एकबारगी उनस बदतयान उनका पररियजाननकीउतसकताहईउनकायभीमनहआदकबहानसहीपछलlsquoआपलोगकौनहोकहासआरहहोलखनऊमकहाजानाहमएकलखकहअपनदिदभननसिलोकीयातराकअनभिोपरआिाररतएकससमरणदलखरहाहआपलोगोसमलाकातऔरबातिीतकआिार परआपक बार म भी कछ दलखना िाहगाrsquoपरनतदझझकयाकहलीदजएसकोििशिऐसाकछभीकहनहीपायउनह यभीतोआशकािी दकसािचजदनकरपस पछीगयीऐसीबातोपरिोिमपदतयासािीयातरीगणपतानहीउनकबारमकयासोिदफरसािमउनकीपतनीऔरदबदटयाभीतोबठिपतानहीिोउनकबारमकयािारणाबनालिो-तीनबारतोपतनीजोउनक रग-रगसिादकफहोनकािािाकरतीह नउसिमपदतकहाि-भािपरगौरकरतमिरािासकोउनकीओरएकटकिखत

उनहघरकरिखाभीिािखाजायतोकभी-कभारएक-िसरकोिखतहएलोगोको

िखनाउनकीबाडी-लगिजकआिारपरयअिाजालगानादकिकयाकछसोिरहहोगखासादिलिसपअनभिहोजाताहहापरगरज यभी दकउतनसमयआपअपनीतरफ दकसीकोघरताहआिखनानिाहतहोमिरािासउससमयकछऐसहीमजरआममखोएहएि

मिरािास न एकसरसरी दनगाह दडबम बठखड तो कछऊघतहएअनययादतरयोपरफ कीजयािातरयातरीदखडकीकउसपारदिखतपीछभागतमकान-िकानखत-खदलहानपोखरिरागाहोमिरतजानिरोसबपरिाहकानोममोबायलकईयर-फोनठसअपनआपममगनशायिअपना-अपनामन-पसनिगानासननमवयसति खस-खस िाढी मछो म कलीनशि स सभानत दिखत लमबदठगनभीमकायशरीरिालतोकछिहातीिशभषामदिदििताम एकता का दितर परसतत करत हर तरह क यादतरयो को िखनाउनकीबातसननाएकदिलकणअनभिसगजरनसरीखातोहही

मिरािासनगौरदकयादकदडबमउसिकतनिदििादहतजोडकमोहादिषटदकतनहीयातरीदनहायतहीसभयतरीकबदतयारहिकछलोगतोिश-िदनयाकताजाहालातपरअपनिदनयािीजानकादपटाराखोलहएितोकछकनयहजानकारीभीिीदकउनकयहादकतनबीघपिीनआदिकीखतीहोतीह

बहरहालटनिलनकोहईमानषसिभािआसपासमिचम-शनासनजरनिदििादहताकमहिीरिहािआलतारिपरोकोिखतयातरीगणशायिउसकरग-रपकीकलपनामभीखोएहएि दकldquoहम पयास लगी ह पानी पीना हrdquo घघट क अनिर सआिाजआयी

ldquoअरसािमपानीलकरिलनातोहमभलहीगयअबतोटनभीिलिीह दडबमकोईपानीकीबोतलबिनिालाभीनहीदिखरहािोडाइदतमनानरखोअगलसटशनपरटनरकनपरहीअबपानी दमलसकगाrdquoबगल बठ िलह न निदििादहताकोअपनतरीकढाढसबिायाऔरजबसएकटोपीदनकालकरअपनदसरपरलगादलया

ldquoआणटीकीआिाजदकतनीसिीटहनाrdquoमिरािासकीबटीअपनदपतासमखादतबहई

ldquoआयrdquoिादहनबगलबठीमिरािासकीबटीकइसपरशनकोिोसननहीसकयाशायिउनहठीकससनाईनहीदिया

ldquoदबदटयाकहरहीह दकिलहनकीआिाजबहतसिीटहrdquoइसबारमिरािास कबगल बठी पतनी नसामनकीसीटपर बठउसिमपदतकहाि-भािबोली-बानीसनतउनककानोमिीरसयमतरफका

ldquoआयकयाकहाrdquoldquoआपस तो कछकहना ही बकार ह िीमकदहय तो सनाई

नहीिगापरकछबातयहाजोरससबकसामनकहभीतोनहीसकतीrdquoपतनीननाक-भौदसकोडतकहा

24 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

ldquoअचछािोडाऔरनजिीकआकरबायीतरफिालकानमबताओrdquoमानोउनहोनपतनीकाकामआसानदकयाहो

ldquoदबदटयाकह रही ह दकिलहनकीआिाज दकतनी सिीटहनाrdquo मिरािासकी पतनी न िोडा नजिीकआत फसफसात हएउनकीबायीकानमकहा

ldquoहहrdquo इस बार मिरािास न सजगतापिचक तजचनी उगलीअपनहोठोपररखतआखतररतपतनीकोिपरहनयािीमबोलनकाइशारादकया

ldquoमझपताहआपदकनखयालोमखोएहोगrdquoयबातउनकीपतनी न तदनक शरारती अिाज म कहा िा बगल बठी दबदटयाभी दसफच मसकराकर रहगयी परदतदकरयासिरपझप दमटानिासतमिरािास को सिभाितः अपनी नाक खजान का अदभनय करनापडा

ldquoअर यार दलखन-पढन िालाआिमी हआसपास क परदतहरिकत सतकच ढग रहना पडता ह िीजो घटनाओ िश-काल-दसिदत-पररदसिदतयो पर बारीक नजर रखत गहन पडताल करनीपडती ह तबकही जाकर कछ दलखन लायक lsquoकलrsquo दमल पाताहदफरयातराएतोदिदििअनभिोकाभणडारहोतीहपतानहीदकसभषमकस-कसलोगोसदमलन-बोलनरहनकाअिसरदमलजायrdquo मिरािास नअपन तरीक पतनीकोसमझानकाअसफलपरयासदकया

ldquoआपमझबिकफसमझरहहमझबतारहहजोआपकीनस-नससिादकफहमझअचछीतरहपताहआपकीसतकच ढगनजर कबार म बडआयबारीकनजरिालrdquoपतनी न बनािटीगससादिखायािा

ldquoअचछा तो तम भी इन मोहतरमा क रग-रप म खोयी हईहोrdquoमानोमिरािासनअपनकतकच कोतकच पणचसादबतकरनकीकोदशशकीहो

ldquoमहीकयोजराअपनअगल-बगलबठइनयादतरयोकोभीतोिदखयऐसालगरहाह दकसभीकीआडी-दतरछीनजरउसीओरलगीहदफरहाि-पाििखकरतोरग-रपकबारमअिाजालगहीजाताहrdquoपतनीनतदनकमदसकयातइशारोमहीिीमसजिाबदिया

ldquoशायितमहाराअिाजाठीकहीहrdquoमिरािासनभीसहमदतमदसरदहलाया

ldquoपरमिखरहीहपिाससजयािाउमरहोगयीबचिजिानहोगयहलदकनआपकीभीताक-झाकिालीआितअभीगयीनहीrdquoइसबारमिरािासकीपतनी नअपनीभकदटया टढीकरतकहािा

ldquoअरयारजरािीमबोलोअपनआसपासकपरदतजागरकरहनमकोईबराईनहीह दफरजान क दलए दजजासहोनाबहतजररी ह िस भीयातराओ क समय तो खासतौर सतकच रहनािादहएrdquoमिरािासनपतनीकीओरिखततदनकरोषजतातउनहअपनतरीकसमझानकापरयासदकयािा

परषकयािहा बठीमदहलायादतरयो कभीहाि-भाििखतउनकीबातिीतसनतसाफलगरहािादकसभीउनमोहतरमाकवयामोहमखोएहएिमिरािासिउनकीपतनीकबीियखसर-फसरिलहीरहीिीदकटनअगलसटशनपररकी

ldquoकयायहापानीदमलजायगाrdquoनिदििादहतानअपनपदतकोकहनीमारीपरउसनधयाननहीदियादफरउसनअपनीउगलीसपदतकपटमकोितहएकहा

ldquoहा-हािखताहशायिपानीदमलजायमनीषतदनकसामानिखरहनामपानीलनजारहाहrdquoिलहायिकिलहनकभाईकोबग-बगजिखतरहनकीदहिायतितिहासजानकोउदतहआयिककपलटफामचपरउतरनकबािनिदििादहताअपनहािमदलएमोबायलफोनमकछिखनलगी

ldquoयलोदपयोिोडीमरदलएभीबिािनापानीिालकपासदसफच एकहीबोतलबिीिीrdquoअगलहीपलिोयिकपलटफामचदसितिकानसदमनरलिाटरकीएकबोतलबगलमिबायहादजरहआ

ldquoकया यहा खान को भी कछ दमलगा मझ भख लगी हrdquoनिदििादहतानअपनपदतकीतरफदसरघमातकहा

ldquoअर भई यहा सटशन पर कया होगा दसिाय तल-भन हएखाद-पिािगो कrdquo िलह न अपनी िलहनकीओर पयार स िखतहएकहा

ldquoलदकनमझजोरोकीभखलगरहीहमझभटाखानकामनहrdquo निदििादहता न पलटफामच पर भटा सकत दखडकी क बाहरएकफरीिालकीओरउगलीसइशाराकरतहएकहालदकनतभीटननसीटीििी

ldquoअबतोटनिलिीहअगलसटशनपरिखताहशायिकछऔरभीबदढयाखानलायकिीज दिखजायrdquo टनिलिीिीलगभगबीसदमनटबािअगलासटशनआगयाटनरकतहीिो यिक नीि उतरा इसबार िोलगभगढाईसौ गाम मगफलीलकरहादजरहआ

ldquoयहाभटानही दमला लदकन यमगफली दमलीहसाि यिटनीभी उसमगफली िाल क यहाखासीभीडिी पछन परिहा खड लोगो न बताया दक सारा कमाल उसकी िटनी का हीहसोमभीलताआयाअबतममगफलीसगयहीखाओऔरबताओइसिटनीकासिािकसाहrdquoउसयिकनदििादहताकीगोिममगफलीकाठोगारखतमसकातहएकहादििादहतानभीदबनादकसीना-नकरकमगफदलयाअपनबगलमरखतउसमसएकमटीबगलबठअपनभाईकोितजबअगलीमटीअपनपदतकोldquoिोडा साआप भी लीदजयrdquoकहत िना िाहा तोldquoमझअभीभखनहीलगीहतमहीखाओrdquoकहतउसकपदतनमगफलीलनसमनाकरदिया

बहरहालनिदििादहताकोजोरोकीभखलगीिीउसनपदतकोमगफलीखानकदलएजोरनितिटनीसगमगफदलयाटगनमवयसतहोगयीअबउसकपदतनदसरसटोपीउतारतअजीबोगरीब

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 25

तरीकअपनादसरखजायादफरटोपीपहनलीपतानहीसािबठअनय यादतरयोको उनकी य हरकत उनक बीिका दनशछल पयारदिखायानहीयादिखातोउनहोनकसामहससदकयामिरािासइनहीसबउिड-बनमलगहएि

ldquoभइयाकोमनाकरिीदजए दगरजायगाrdquoनिदििादहताकाभाईदजसनएक-िोबारगटपरलगपाइपकसहारबोगीसबाहरझाकतहिाखोरीकरनािाहािातोउसनअपनपदतसउसऐसीहरकतकरनसरोकनिासतकहासाफलगरहािादििादहताकोएकतरफअपनपदत कभखकी दिनतािीतोिसरीओरअपनभाईकीसरकाकीभीदिनतािी

इतनीिरकीयातराकिौरानमिरािासकोअपनअगल-बगलबठयादतरयोकीिहभाषासइतनातोअिाजाहोगयािादकउनकीही तरह िहा बठ अनय यादतरयो की भी नजर उस नििमपदत कीबातिीतउनकदकरया-कलापहाि-भािपरभीिीशायिइसकाअहसासउसनिदििादहताकोभीिातभीतोउसिौरानिहामौजिमिचम-शनासनजरोकोबखबीपढतमगफलीखानकीकिायिमनिदििादहताकाघघटएकइिभीटस-स-मसनहीहआकमालयभी दकअगसतमहीनकीउमसभरीगमजीमभीपरसमय दबनाअपनाघघटहटायिोबडीहीकशलतासमगफदलयाखातीरही

अगलसटशनपरटनमिढनिालयादतरयोकीभीडकछजयािाहीिीभीडकाएकरला-सादडबकअनिरआयाlsquoहतततरकीितत तर कीअभी िखता ह तझकोrsquo कहत-सनत गतिम-गतिाहएयादतरयोमबठनिासतसीटछकनकीहोडसीमिगयीदकसीकोकहनीलगीतोदकसीकापरिबगयादकसीकािशमाटटनसबिातोदकसीनिोडी-बहतफदतयोगाली-गलौजसहीकामिलायापरतभीदडबमिोपदलसिालोकोकरीबआतािखहगामा एकिमस शानत हो गयाऔर िखत-िखत भीड क बीिहीउनिोपदलसिालोकोसीटपरबठनकीजगहभीदमलगयी

ldquoयलोठणडपानीकीबोतलrdquoएकबजगचयातरी न पलटफामचपरखड-खडहीदखडकीकसमीपबठीअिडसीमदहलाकोपानीकीबोतलिमातहएकहा

ldquoयातरा म दकसीअजनबीसखान-पीनकीिीज नही लतrdquoसामनबठएकबजगचिारनउसमदहलाकोसमझानािाहा

ldquoई हमार हसबणड (हसबणड) हrdquo उस मदहला क कहन कअिाजसदडबमबठबाकीयातरीदखलदखलाकरहसपड

अबटनलखनऊजकशनपरखडीिीldquoऐजीrdquoमिरािाससपररिारटनसउतरकरिीर-िीरपलटफामच

परिलतसटशनकबाहरीगटकीओरबढही रह ि दकउनकीपतनीनमिरािासकाधयानभगदकया

ldquoहाजीrdquoउनहोनपतनीकीतरफउतसकताभरीदनगाहडालीldquoजराउिरिदखयrdquoउनकीपतनीनएकतरफइशारादकया

ldquoदकिरrdquoldquoउिर उस गमटी क पास खडी िलदहन को िदखएrdquo टन

िाली निदििादहत जोडी उनह दफर स दिख गयी पर इस समयनिदििादहता नअपनाघघटहटारखािामिरािासउसएकटकिखत ही रह गय एकबारगी तो उनहअपनी नजरो पर यकीन हीनहीहआ

ldquoदबहियोरसलफपापाआग िदखय नहीतो पलटफामच परअभीदकसीसदभडजायगrdquoदबदटयानउनहफौरनहीदझझोडािामिरािासअपनबहदिततपनसफौरनहीिापसआयएकपलकदलएउनकामनगहरकोभऔरगलादनभािसभरउठाखरइनसानतोहहीगलदतयोकापदलनिािश-काल-दसिदत-पररदसिदतयोिशअचछ-बरखयालभीतोएकतरहसउसकमनकीहीउपजह

lsquoयातरीगणकपयाधयानिrsquoइसउदोषणापरमिरािासकीतनदराभगहईिखाजायतोजीिनरपीइससफरमहमसबयातरीहीतोहजोदमलत-दबछडत-रकत-िलतकछपलसोितढरोखट-मीठअनभिोसिो-िारहोतआगबढतहीरहतहमिरािासइसीउिड-बनमऔरउसनिदििादहताकबारमसोितपलटफामचपरिलतिलजारहि

उनहोनअभी-अभीएकऐसाजोडािखािादजनकापयारअगरसागरसगहरािातोआसमानस ऊिाभीिाजोसनिरतानहीबदलकभािनाऔरआपसीदिशासपरदटकािारगऔररपसपरसचिाभािनातमकपरमउनहउसजोडमदिखािायातराकिौराननिदििादहतजोडदारारासत-भरएक-िसरकभख-पयासकाखयालरखनकानपर सटशन परिलतसमय उनकघर िालो ररशतिारोकीदहिायतोकोयािकरतउसिमपदतकपरदतउनकामन-मदसतषकअनायासहीसममानसभरउठाउनकजहनमबहत कछिलनऔरघलनभीलगािा

कानपर स िलत समय दबदटया क इनजीदनयररग-कालज मएडदमशनसमबनिीकौसदलगआदिकोलकरजोकछभीदिन-भरकाखटा-मीठाअनभिरहािायातराकिौरानउसिमपदतकीबातिीतउनक दकरया-कलाप उनक हाि-भािऔर उस निदििादहता कोअभी-अभीिखिोसबकछभलबठि

गाह-बगाह सनी-पढी एदसड अटक सिाचइिसच स जडी ढरोघटनाए मद अमानिीय तरासिी उनका सघषच उनक ििच कीभयािहतामानोदकसीिलदितरकीभादतमिरािासकीआखोकसामनघमगयउसिमपदतकादनणचयिनौतीपणचजीिनउनकायकिमजोदनचियकीसकारातमकसिशिनिालािाएकदमसालबनसकउनकजीिनकीगाडीअपनीपटरीपरदनरनतरिलतीरहउनकजीिनमसख-समददबनीरहउनहमन-ही-मनिआितिोपतनीदबदटयासगसटशनसबाहरआगय

26 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

हकशोरो का कोना

हगललल

सोनजहीमआजएकपीलीकलीलगीहइसिखकरअनायासहीउसछोटजीिकासमरणहोआयाजोइसलताकीसघनहरीदतमामदछपकरबठतािाऔरदफरमरदनकट पहितहीकिपरकिकरमझिौकाितािातबमझकलीकीखोजरहतीिीपरआजउसलघपराणकीखोजह

परतिहतोअबतकइससोनजहीकीजडमदमटीहोकरदमलगयाहोगाकौनजानसिदणचमकलीकबहानिहीमझिौकानऊपरआगयाहो

अिानकएकदिनसिरकमरसबरामिमआकरमनिखािोकौिएकगमलकिारोओरिोिोसछआ-छऔिलजसाखलखलरहहयहकाकभशदडभीदिदितरपकीहndashएकसािसमािररतअनािररतअदतसममादनतअदतअिमादनत

हमार बिार परखनगरड करपमआसकतह नमयर क नहस क उनहदपतरपकमहमसकछपानकदलएकाकबनकरहीअितीणचहोनापडताहइतनाहीनहीहमार िरसि दपरयजनोकोभीअपनआनकामिसिश इनकककच शसिरम हीिनापडताहिसरीओरहमकौिाऔरकाि-कािकरनकोअिमानना कअिचमहीपरयकतकरतह

मरकाकपराणकदिििनमअिानकबािाआपडीकयोदकगमलऔरिीिारकीसदिमदछपएकछोट-सजीिपरमरीददषटरफकगईदनकटजाकरिखादगलहरीकाछोटा-साबचिाहजोसभितःघोसलसदगरपडाहऔरअबकौिदजसमसलभआहारखोजरहह

काकदयकीिोिोकिोघािउसलघपराणकदलएबहतिअतःिहदनचिषट-सागमलसदिपटापडािा

सबनकहाकौिकीिोिकाघािलगनकबाियहबिनहीसकताअतःइसऐसहीरहनदियाजाि

परत मन नहीमानाndash उस हौलस उठाकरअपनकमर मलाई दफररईस रकतपोछकरघािोपरपदसदलनकामरहमलगाया

रईकीपतलीबततीििसदभगोकरजस-तसउसकननहसमहमलगाईपरमहखलनसकाऔरििकीबििोनोओरढलकगई

कईघटकउपिारकउपरातउसकमहमएकबिपानीटपकायाजासकातीसरदिन िह इतनाअचछाऔरआशसत हो गया दक मरी उगलीअपन िो ननह पजो सपकडकरनीलकािकमोदतयोजसीआखोसइिर-उिरिखनलगा

तीन-िार मास म उसक दसनगि रोए झबिार पछऔरििलिमकीलीआखसबकोदिदसमतकरनलगी

हमनउसकीजादतिािकसजाकोवयदकतिािककारपिदियाऔरइसपरकारहमउसदगललकहकरबलानलगमनफलरखनकीएकहलकीडदलयामरईदबछाकरउसतारसदखडकीपरलटकादिया

िहीिोिषचदगललकाघररहािहसियदहलाकरअपनघरमझलताऔरअपनीकािक मनको-सीआखोसकमरकभीतरऔरदखडकीसबाहरनजानकयािखता-समझतारहतािापरतउसकीसमझिारीऔरकायचकलापपरसबकोआचियचहोतािा

जबमदलखनबठतीतबअपनीओरमराधयानआकदषचतकरनकीउसइतनीतीवर

महवादरिी िमवाया (1907-1987)आधवनक वहदी सवावहतय की मीरवा क नवाम सर खयवाि सपवसदध किवयतरी और लरवखकवा| वहदी की पविवनवध ररखवावचतर लरवखकवा भी |

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 27

इचछाहोतीिीदकउसनएकअचछाउपायखोजदनकालािहमरपरतकआकरसरचसपरिपरिढजाताऔरदफरउसी

तजीसउतरताउसकायहिौडनकाकरमतबतकिलताजबतकमउसपकडनकदलएनउठती

कभीमदगललकोपकडकरएकलबदलफाफमइसपरकाररखितीदकउसकअगलिोपजोऔरदसरकअदतररकतसारालघगातदलफाफकभीतरबिरहताइसअदतदसिदतमकभी-कभीघटोमज़परिीिारकसहारखडारहकरिहअपनीिमकीलीआखोसमराकायचकलापिखाकरता

भखलगनपरदिक-दिककरकमानोिहमझसिनािताऔरकाजयादबसकटदमलजानपरउसीदसिदतमदलफाफसबाहरिालपजोसपकडकरउसकतरतारहता

दफर दगलल क जीिन का परिम बसतआयानीम-िमलीकीगिमरकमरमहौल-हौलआनलगीबाहरकीदगलहररयादखडकीकीजालीकपासआकरदिक-दिककरकनजानकयाकहनलगी

दगललकोजालीकपासबठकरअपनपनसबाहरझाकतिखकरमझलगादकइसमकतकरनाआिशयकह

मनकीलदनकालकरजालीकाएककोनाखोलदियाऔरइसमागचसदगललनबाहरजानपरसिमिहीमदकतकीसासलीइतनछोटजीिकोघरमपलकततदबदललयोसबिानाभीएकसमसयाहीिी

आिशयककागज़-पतरोककारणमरबाहरजानपरकमराबिही रहता ह मर कालज स लौटन पर जस ही कमराखोला गयाऔरमनभीतरपररखािसहीदगललअपनजालीकदारसभीतरआकरमरपरसदसरऔरदसरसपरतकिौडलगानलगातबसयहदनतयकाकरमहोगया

मरकमरसबाहरजानपरदगललभीदखडकीकीखलीजालीकीराहबाहरिलाजाताऔरदिनभरदगलहररयोकझडकानताबना हर डाल पर उछलता-किता रहताऔर ठीक िार बज िहदखडकीसभीतरआकरअपनझलमझलनलगता

मझिौकानकीइचछाउसमनजानकबऔरकसउतपननहोगईिीकभीफलिानकफलोमदछपजाताकभीपरिकीिननटमऔरकभीसोनजहीकीपदततयोम

मर पास बहत स पश-पकी हऔर उनका मझस लगाि भीकमनहीहपरतउनमसदकसीकोमरसािमरीिालीमखानकीदहममतहईहऐसामझसमरणनहीआता

दगललइनमअपिाििामजसहीखानककमरमपहिती

िहदखडकीसदनकलकरआगनकीिीिारबरामिापारकरकमज़परपहिजाताऔरमरीिालीमबठजानािाहताबडीकदठनाईसमनउसिालीकपासबठनादसखायाजहाबठकरिहमरीिालीमसएक-एकिािलउठाकरबडीसफाईसखातारहताकाजउसकादपरयखादिाऔरकईदिनकाजनदमलनपरिहअनयखानकीिीजयातोलनाबिकरितायाझलसनीिफ कितािा

उसीबीिमझमोटरिघचटनामआहतहोकरकछदिनअसपतालमरहनापडाउनदिनोजबमरकमरकािरिाजाखोलाजातादगललअपनझलसउतरकरिौडताऔरदफरदकसीिसरकोिखकरउसीतज़ीसअपनघोसल म जा बठता सब उसकाज िआत परतअसपतालसलौटकरजबमनउसकझलकीसफाईकीतोउसमकाजभरदमलदजनसजातहोतािादकिहउनदिनोअपनादपरय

खाददकतनाकमखातारहामरीअसिसितामिहतदकएपरदसरहान

बठकरअपन ननह-ननह पजो स मर दसरऔरबालोको इतन हौल-हौलसहलाता रहता दकउसकाहटनाएकपररिाररकाकहटनकसमानलगता

गरदमयो म जब म िोपहर म कामकरतीरहतीतोदगललनबाहरजातानअपनझलमबठताउसनमरदनकटरहनकसािगरमीसबिनकाएकसिचिानयाउपायखोजदनकालािािहमरपासरखीसराहीपरलटजाताऔर

इसपरकारसमीपभीरहताऔरठडकमभीरहतादगलहररयोकजीिनकीअिदििोिषचसअदिकनहीहोती

अतः दगललकीजीिनयातराकाअतआहीगया दिनभरउसननकछखायानबाहरगयारातमअतकीयातनामभीिहअपनझल स उतरकर मर दबसतर परआयाऔर ठड पजो स मरी िहीउगलीपकडकरहािस दिपकगया दजसउसनअपनबिपनकीमरणासनन दसिदत म पकडा िा पज इतन ठड हो रह ि दक मनजागकरहीटरजलायाऔरउसउषणतािनकापरयतनदकयापरतपरभातकीपरिमदकरणकसपशचकसािहीिहदकसीऔरजीिनमजागनकदलएसोगया

उसकाझलाउतारकररखदियागयाहऔरदखडकीकीजालीबिकरिीगईहपरतदगलहररयोकीनयीपीढीजालीकउसपारदिक-दिककरतीहीरहतीहऔरसोनजहीपरबसतआताहीरहताहसोनजहीकीलताकनीिदगललकोसमादििीगईह-इसदलएभीदकउसिहलतासबसअदिकदपरयिी-इसदलएभीदकउसलघगातकादकसीिासतीदिनजहीकपीताभछोटफलमदखलजानकादिशासमझसतोषिताह

28 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

समरण

हजनक ऋणी ि िम हिनसतान की जातीय भाषा क अनवदषक जॉन हगलहकरसट

जॉनबोिचदिकदगलदकरसट(जनम-1961759)ऐसपहलवयदकतहदजनहोनदहनिसतानकीजातीयभाषाकीसबसपहलपहिानकीउसकमहतिकोरखादकतदकयाभारतमउसकअधययनकीनीिरखीउसकावयाकरणबनायाऔरइदगलश-दहनिसतानीदडकशनरीबनाकरअधययनकरनिालोकदलएरासताआसानकरदियाएदडनबरामजनमलनिालजॉनदगलदकरसटिासतिमएकडॉकटरिऔरईसटइदडयाकमपनीमसजचनबनकर1783ईमभारतआएउससमयभारतमशासनकीभाषाफारसीिीईसटइदडयाकपनीकीबगालआमजीमरहतहएउनहोनिशमिरिरतकयातराएकीऔरअनभिदकया दक दहनिसतानीही इसिशकीसपकच भाषािी उनहयहिखकरआचियच हआदककपनीअपनकमचिाररयोकोयहभाषादसखानमकोईरदिनहीलरहीिीउनहोनदहनिसतानीकअधययनकदलएकपनीसएकिषचकाअिकाशदलयादकनतअधययनमइतनारमगएदकउसकबाििोबाराअपनमदडकलसिामनहीलौटयददपइसकपीछवयापारभीएककारणिागाजीपरऔरबनारसमरहकरउनहोननीलऔरअफीमकी खती का वयिसाय दकयाऔर खब पसा कमाय इस बीि ि पटना फजाबािलखनऊगाजीपरदिललीआदिसिानोपररहऔरअतमदहनिसतानीसीखकरlsquoइदगलश-दहनिसतानी दडकशनरीrsquo तयार की 1794 ई क बाि ि कलकतताआ गएऔर िहीlsquoदहनिसतानीगामरrsquoऔरlsquoिओररयटलदलदगिसटrsquoजसीपसतक दलखी

कपनीककमचिाररयोकोपरदशदकतकरनकदलएसन1800मगिनचरजनरलमाकिवसिलजलीनजबफोटचदिदलयमकॉलजखोलातोजॉनदगलदकरसटकोदहनिसतानीदिभागकाअधयक दनयकत दकया कयोदक उससमय िश म िही दहनिसतानी क सबस जयािाजानकारअगजिइसददषटसिभारतमदहनिीकपरिमपरोफसरभीकहजासकतहकयोदकउससमयतकभारतमकोईभीआिदनकदिशदिदालयनहीखलािाजॉनदगलदकरसटसन1804ईतकइसपिबनरहऔरउसकबािइगलणडिलगएअपनजीिनकअदनतमदिनोमिपररसिलगएऔरिही9जनिरी1841कोउनकािहानतहआइगलडमभीउनहयदनिदसचटीकॉलजलिनतिादगलदकरसटएजकशनलटसटकीसिापनाकदलएजानाजाताहयदनिदसचटीकॉलजलिनमदहनिसतानीकपरोफसरकरपमभीउनहोनकछदिनतकअपनीसिाएिीिी

दगलदकरसटमहोियदहनिीऔरदहनिसतानीमशलीगतभिमानतिउनकअनसारlsquoदहनिईrsquoयाlsquoदहनििीrsquoशिदहनिओकीभाषाओकदोतकिउनहोनlsquoिओररयटलदलदगिसटrsquoमएकलखदलखािादजसकाएकअशहldquoदहनििीकोमनशददहनिओकीिीजमानाहइसदलएलगातारउसकापरयोगभारतकीपरािीनभाषाकदलएदकयाहजोमसलमानआकरमणसपहलयहापरिदलतिीिहदहनिसतानीकामलािारह यहदहनिसतानीअरबी-फारसीसकछदिनपहलबनीहईऊपरकीइमारतहअगजीकदलएजसफासीसीऔरलदटनहिसहीदहनिसतानीकदलएफारसीऔरअरबीहअगजीकामलािारजससकसनहिसहीदहनिसतानीकाआिारदहनििीहrdquo

यदिदगलदकरसटकोlsquoदहनििीrsquoकहनसदसफच दहनिओकीभाषाजसाबोिहोतािाऔरlsquoदहनिसतानीrsquoकहनसमसलमानोकयोगिानकाभीआभासहोजातािादजनकाइसकदनमाचणममहतिपणचभदमकािीतोयहसिाभादिकहीह

दगलदकरसटकअनसारउससमय दहनिसतानीकीतीनशदलयािी1िरबारीया

डॉ अमरनवाथ लरखक कलकततवा विशिविदवालय क पिया पोफसर एि वहनदी विभवागवाधयकष ह समपककndashईई-164402 सरटर-2 सवाटलरक कोलकवािवा-700091 ईमरल amarnathcugmailcom मो9433009898

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 29

फारसीशली 2 दहनिसतानीशलीऔर3 दहनििीशलीिफारसीशलीकोिरहतिादहनििीशलीकोlsquoिलगरrsquoअिाचतगिारमानतििदहनिसतानीशलीकोपरािदमकताितिऔरउसहीlsquoिगडपापलर सपीिrsquoकहत ि मगर उनकी दहनिसतानीफारसी दलदपमदलखीजानिालीकदठनउिचहीिीदहनििीकीजोदिदभननशदलयादहनिीकतरमपरिदलतिीउनसदगलदकरसटकाअदिकपररियनहीिा दिललीऔर मरठ कआस पास की खडी बोली को ही िlsquoदहनििीrsquoकहतिदजसकामानकरपअभीनहीबनसकािािसउनहसबसअदिकदपरयरोमनदलदपिीदजसिहभारतीयभाषाओपरलागकरनािाहतिदगलदकरसटमानतिदकदहनिसतानीकापणचजानपरापतकरनकदलएफारसीदलदपऔरभाषाकाजानआिशयकहिमानति दकउनकीदहनिसतानीकाबहतिोडासाअधययनकरकयहसमझाजासकताह दकइसकाआिारपरानीदहनिईयाबजभाखाह दजसमअरबी-फारसीशिोकासदममशणहोतजानकीिजहसएकनईभाषादहनिसतानीतयारहई

दगलदकरसट सिय अरबीऔर फारसी भाषाओ क दिदान िउनकीभाषानीदतका वयापकपरभािपडना सिाभादिकिाफोटचदिदलयमकॉलजकउनकदहनिसतानीदिभागमदहनिईऔरनागरीदलदपसपररदितपदडतबहतकमिकॉलजकीवयिसिामlsquoभाषामशीrsquoऔरlsquoपदडतोrsquoकासिानसिागौणरहाउनकीउपदसिदतभीआिशयक नही समझी जाती िी इनम भी फारसी दसखान िालदशककोऔरििनागरीदसखानिालदशककोकीहदसयतमबहतफकच होतािा उनकितनम पािगन तककाअनतरहोतािाउिाहरणािच7जलाई1801कोफोटच दिदलयमकीकौदसलमयहदनणचयदलयागयादककतबअलीकोएकसौरपएमहीनपरफारसीऔरसनिरपदडतकोबीसरपयमहीनपरनागरी दलदपदसखानकदलएदनयकतदकयाजाय

दकनत इसका तातपयच यह दबलकल नही ह दक फारसी दलदपऔरनागरी दलदप दसखान िाल दशकको क ितनम पािगनकाफासला दहनिओऔरमसलमानो कबीि फटडालन क दलएिाजसादककछदिदानसमझतहिरअसलउसजमानमफारसीहीशासनकीभाषािीऐसीिशामफारसीदसखानिालोकोअदिकसममान दमलना सिाभादिक ह सरकार बहािर क दलए ििनागरीकीकोईजररत ही नही िी दफर उसक दलए पस कयोखिच दकएजायजॉनदगलदकरसटकीयहउिारताहीिीदकउनहोनललललालजस पदडतोकी दनयदकतकरक कछपसतक दहनििीशलीम तयारकरनकाआिशदियादजसकफलसिरपlsquoपरमसागरrsquoजसीकदतयासामनआसकीललललाल न परमसागरकीभदमकाम दलखाहदकldquoशीयतगनगाहकगदनयन-सखिायकजानदगलदकररसतमहाशयकीआजाससमित1860(अिाचतसन1803ई)मशीलललजीलालकदिबाहमनगजरातीसहसअििीिआगरिाल न दजसकासारलयादमनीभाषाछोडदिललीआगरकीखडीबोलीमकहनामपरमसागरिराrdquo

ललललाल की उकत भदमकाऔर lsquoपरमसागरrsquo की भाषा को

िखनससहजअनमानहोजाताह दक lsquoपरमसागरrsquoकीभाषाएककदतरमभाषाहललललालनदगलदकरसटकआिशसअपनसमयकीसहजसरललोकपरिदलतभाषासभीअरबी-फारसीकशिोकोदनकालकरबाहरकरदियादगलदकरसटनदजसखडीबोलीमदलखनकाआिश दिया िा िही दहनिसतानीकाभीआिारिीउनकइसपरयाससदहनिसतानीऔरदहनििीमिरीबढीऔरदहनिीभाषीजनता क दलएएकजातीयभाषा दिकदसतहोनम वयििानपिाहआिासतिमदहनिसतानकीजातीयभाषािोनोकबीिमहोसकतीिीदजस1823मफोटचदिदलयमकॉलजकअधयकबननिालदिदलयमपराइसनपहिाना

िरअसलिहिौरभारतम एकजातीयभाषा क दिकासकािािहभाषाअमीरखसरोकसमयसबदलकउससभीपहलसदिकदसतहोरहीिीउसकदिकासकाआिारऔदोदगकपजीिािनही अदपत वयापाररक पजीिाि िा दगलदकरसट सिय िशभर मघमकरइसभलीभादतसमझिकिइसीजातीयभाषाकोउनहोनदहनिसतानीकहा िाअगजो न इस दहनिसतानी क सहज दिकासकोअपनी नीदतयो स अिरद दकया दजसकीअदनतमऔर िखिपररणदतआजािीकबािदहनिीऔरउिचकरपमिोभाषाओकोसििादनकमानयतािन कसाि हई इसतरहएकही दहनिसतानीजादतकीिोभाषाएकदतरमरपसदिकदसतकीगईमहातमागािीइसदिभाजनससहमतनहीिऔरिआजािभारतकीराषटभाषाlsquoदहनिसतानीrsquoकोहीबनानािाहतिसदििानसभामइसमदकोलकरिारदिनतकबहसिलीिीउससमयतकगािीजीकीहतयाहोिकीिीिशबटिकािासामपरिादयकातािरमपरिीइनहीपररदसिदतयोमजिाहरलालनहरमौलानाअबलकलामआजािकाका काललकरिगाचबाईिशमखतिािदकण कसभीगािी कअनयादययोकीइचछाकदिरदबहमतकआिारपरlsquoदहनिसतानीrsquoकीजगहlsquoदहनिीrsquoकोराजभाषाघोदषतकरदियागयाआजभीइसकदतरमभिकोआमजनतानहीमानतीहमारसमाजमदहनिीऔरउिच दफलमोकाकोईदिभाजननहीहसगीतआजभीदहनिसतानीहीहदहनिीऔरउिचनही

सन1804मफोटचदिदलयमकॉलजसतयागपतरिकरदगलदकरसटइगलडिलगएऔरउसकएकिषचबािअिाचत30जलाईसन1805कोलॉडचिलजलीभीइगलडलौटगएफोटचदिदलयमकॉलजलॉडचिलजलीकीइचछाकाहीपरदतफलनिाकॉलजकसिालनमकपनीकबोडचऑफडाइरकटसचकीकोईरदिनहीिीकॉलजकामहतिदिनपरदतदिनकमहोतागयाऔर1854मकॉलजबिकरदियागयादकनतदगलदकरसटकीभाषानीदतकाअसरकॉलजमभीबहतबाितकबना रहाऔरउसकासिाईपरभािभारतकीभाषानीदतपरपडादशिमगलरायनlsquoईसटइदडयाकपनीकीदहनिीनीदतrsquoदिषयपरशोिदकयाहऔरदलखाहldquoजातवयहदकइनदशकणससिानो (ओररयटलइसटीटयटयदनिदसचटीकॉलज)मअधययन-अधयापनकरनिालोकीभीदहनिसतानकीसपकच भाषादहनिसतानीकपरदतिहीददषटकोणबनारहाजोददषटकोणफोटचदिदलयमकॉलज

30 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

औरऔरईसटइदडयाकॉलजमअधययनकरनिालोकािाकयोदकसबकमलमदगलदकरसटकीनीदतऔरउनकीहीपररणाऔरदनिवशनम दलखी गई पसतक ही दहनिसतानी का अधययन करन िालो कददषटकोणकोसिरपिनकीआिारिी(ईसटइदडयाकमपनीकीदहनिीनीदतदशिमगलरायपष-99)

सन1834ईमलाडचमकाल(िॉमसबदबगटनमकाल)भारतआयाऔरउसनइसिशकाबारीकीसअधययनदकयाइसकबािजबिहदबटनलौटातो2फरिरी1835कोउसनदबदटशपादलचयामटमभाषणितहएकहाldquoमभारतककोनकोनमघमाहमझएकभीवयदकतऐसानही दिखाई दियाजो दभखारीहोजोिोरहोइसिशममनइतनीिौलतिखीहइतनऊििाररदतरकआिशचऔरइतनगणिानमनषयिखहदकमनहीसमझतादकहमकभीभीइसिशकोजीतपाएगजबतकइसकीरीढकीहडडीकोनहीतोडितजोइसकीआधयादतमकऔरसासकदतकदिरासतहऔरइसदलएमयपरसतािरखताह दकहमइसकीपरातनदशका-वयिसिाउसकीससकदतकोबिलडालकयोदकअगरभारतीयसोिनलगगएदकजो भी दििशीऔरअगजी ह िहअचछा हऔर उनकीअपनीिीजोसबहतरहतोिअपनआतमगौरिऔरअपनीहीससकदतकोभलानलगगऔरिसबनजाएगजसाहमिाहतहएकपणचरपसगलामभारतrdquo

ईसट इदडया कपनी न मकाल क परसताि का समिचन दकयाइसकाभारतपरवयापकपरभािपडाऔरकपनीकी दशकासबिीभाषा-नीदतभीबिलीसरकारनअगजीदशकाकपरसारकाकायचअपन हाि म ल दलया 1858 ई म लॉडच मकाल दारा lsquoइदडयनएजकशनऐकटrsquoबनायागयाऔरउसलागदकयागयामकालकाउदशयसपषटिाउसनदलखाह

ldquoहम दहनिसतादनयोका एक ऐसा िगच तयारकरना ह जो हम

अगजशासकोएिउनकरोडोभारतीयोकबीििभादषएकाकामकरसक दजनपरहमशासनकरतहहम दहनिसतादनयोकाएकऐसािगच तयारकरनाह दजनका रगऔररकतभलहीभारतीयहोलदकनिहअपनीअदभरदि दििार नदतकताऔरबौददकता मअगजहोrdquo

इनहीपररदसिदतयोमदहनिीकितचमानरपकोआकारलनािाकमपनीराजऔरउसकबािककालखणडमहमारीभाषानीदतकदनिाचरणमदजनिारमहापरषोकनामदिषषरपसउललखनीयहिह-राजादशिपरसािदसतारदहिराजालकमणदसहसरसयिअहमिखाऔरभारतनिहररचिदरदहनिसतानीजादतकइनिारोमहारदियोम स तीनअगरजो कखासलोगो म स ि भारतनि कअलािाबाकीतीनोन1857कीकरादनतमअगजोकासािदियािाबिलमअगजोकीओरसतीनोकोऊि-ऊिओहितिाlsquoराजाrsquoऔरlsquoसरrsquoकीउपादिया दमलीिीजादहरहइनतीनोकागहराअसरअगजोकऊपरपडसकतािाndashयदियएकसािदमलकरइसिशकीजनताकदहतमकछसकारातमककरत यिशकीजनताकशभचछतोिदकनतइनकबीिआपसमशीतयदिलाकरतिइनकआपसीििाररकमतभिसमय-समयपरजादहरहोतरहत िऔरअगजोनइसकाभरपरफायिाउठाया

दगलदकरसट की अनय पसतक भी ह दजनम lsquoि ओररयटलफयदलसटऑर िी पॉलीगलॉट टासलशनसऑफ ईसप एड अिरऐदशएट फबलसफामिी इदगलशलगिज इनट दहनिसतानीrsquo lsquoिजनरलईसटइदडयागाईडएडिडमकमrsquolsquoदहनिीमोरलदपरसपटरrsquolsquoिसटजसचइनफदलएबलईसटइदडयनगाईडrsquoआदिपरमखह

हमजॉनबोिचदिक दगलदकरसटकोउनकजनमदिनकअिसरपरभाषाककतरमदकएगएउनककामकासमरणकरतहऔरउनहशदासमनअदपचतकरतह

पदरक3 हजजीहवषा की हवय जयोहत

िशकमौजिािकतकाइदतहासजबदलखाजाएगा तो उसम सरकार की दसिदतयासभालनमहईदिफलताकोतोिजचदकयाहीजाएगा इसकसािहीिजचकीजाएगीआमलोगोमजिरोबचिोऔरऔरतोकीदजजीदिषाभीदककसउनहोनदबनादकसीसरकारीमििकअपनबतसकडोदकलोमीटररासतानापा

अिमयसाहसऔरदजजीदिषाकीइनकहादनयोमएकनामदबहार क िरभगा दजलकी 15सालकी जयोदत कमारीकाभीहोगा जयोदतन1200दकलोमीटरसजयािाकासफरहािसमजखमीहएअपनदपताकोसाइदकलपरदबठाकरतयदकयाऔरहररयाणाकगडगािसिरभगाअपनगािपहिी

पदरक4 कोरोना क हवरद

एक वद योदा 82िषचकररटायडचअधयापकसभाषजीकोलकाता क िमिम हिाई अडड कपासएकफलटमअकलरहतहपशनस काम िलता ह 14 अपरल 2020कोउनहोनपदलसकोफोनदकयाजबपदलसपहिीतोउनहोनपदलसको10हजाररपएकािक दियाऔरकहाndashमझऑनलाइनपमटकरनानहीआताइसदलएआपकोकषटदियामशारीररकरपसतोकछनहीकरसकतालदकनइतनासहयोगतोकोरोनासलडनमिहीसकताह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 31

लघ आलदख

अालतो म हिी को lsquoमानrsquo हलानद वाली पिल

दरिरनदररवाज सथवार (यिवा वपपणीकवार)

हररयाणाकीदजलाअिालतोमदहिीभाषालागकरिानकबािअबसरकारहाईकोटचकमकिमोकाफसलादहिीमजारीकरिानमजटगईहइसकदलएदिभागीयपरदकरयाशरहोिकीहराजयपालकीदसफाररशकबािहररयाणासरकारकापरसतािराषटपदततकपहििकाहयहदहिी परदमयोकसािउन95परदतशतलोगोक दलएभीसखिह दजनहअगजीमसनाएजारह फसलसमझनक दलएिसरोपरदनभचररहनापडताह

दिलिसप ह दक सयकत अरब अमीरात का नयादयक दिभागऐदतहादसकफसलालतहएदहिीकोअपनीअिालतोमआदिकाररकभाषाकािजाच ििताह लदकनभारतममातभाषाअपनसममानक दलएतरसती रहतीहगौरतलबहसदििानलागकरतसमययहतयहआिादक1965तकहीअगजीसरकारीकामकाजकीभाषा रहगी दफरइसहटा दियाजाएगापरत1963क राजभाषाअदिदनयमकतहतसरकारीकामकाजकदलएअगजीकाइसतमालजारीरखनकाफसलाकरदलयागया

लोकततरकाअिचलोककालोककदलएलोककदाराहनयायकामदिरलोककीभाषामनहीबदलकदििशीभाषामसिािकरतोलोकततरबमानीहोजाताहयहालोकऔरउसकीइचछासिवोचिहउसकीइचछाकदिरदततरकाकोईभीसतभकामकरतोिहलोकका ततरकसहोगा दिडबनाह दकआजािीकसातिशककबािभीभारतकनागररकोकोनयायउनकीअपनीभाषामउपलिकरानकीसमदितवयिसिानहीकीजासकीहफासनयहकाम1539मकरदलयािादबटननउससभीपहल1362म हगरी न यहीकाम 1784 म दकया हमआजतकयहकामपरानहीकरपाएह इसकारण नयायका ततरजयािातरनागररकोक दलएबोदझलऔरअसदििाजनकबना हआहयहअिालतोसइसाफपानकीइचछारखनिालनागररकोकीिसरोपरदनभचरताबढािताह

हम दहिी को अतरराषटीय सतर पर अदिक स अदिक ऊिासिानदिलानकीकोदशशमलगरहतहलदकनयहनहीसमझतदकदहिीकपकमहमारअतरराषटीयसिरतबतककमजोरहीरहगजबतकहमअपनहीिशमदहिीकदलएसमदितसममानसदनदचितनहीकरतजबहमारहीिशमनयायकउचिअदिषानोकदनणचयअगजीमहोतहसदििानमसबसपहलउदललदखतराजभाषामनहीतोबाहरिदनयामहमऔरहमारी दहिीकोकौनगभीरतास

लगािदनयामजोभीिशमहाशदकतकहलातहउनकीअिालतोमअपनीभाषािलतीहदसफच भारतजसकछभतपिचगलामिशोमदििशीभाषािलतीह

यहायहसाफकरनाजररीहदकमामलादहिीबनामअगजीकानहीहमसलायहहदकअिालतोकाकामकाजआमलोगोकीजबानमहोनािादहएइससपरीनयायपरदकरयापारिशजीहोतीहऔरआमलोगोकीनजरमउसकीदिशसनीयताबढतीहसिाभादिकहदकबातदहिसतानीभाषाओकीहहररयाणाजसदहिीभाषीराजयोमयहभाषादहिीहतोगर दहिीभाषीराजयोमिहाकलोगोदाराबोलीजानिालीअनयभारतीयभाषाएउसकासिान ल लतीहसदििानऔरसपरीमकोटचकीवयिसिाओकमतादबकसपरीमकोटचऔरहाईकोटगोकाकामकाजअगजीमहोताहससिइसदसिदतकोबिलसकतीहलदकनउसनअभीतकबिलानहीहराजसिानमधयपरिशउततरपरिशऔरदबहारमराषटपदतकीइजाजतसदहिीकािकदलपकपरयोगिलरहाहऔरअबहररयाणाभीइसओरबढाहजररतराषटीयसतरपरऐसकिमोकोउनकीतादकच कपररणदततकपहिानकीह

यहकामजबिचसती नही हो सकता लदकनजब तकसरकारउपयकतपहलनहीकरगीतबतकयहपरदकरयाआगहीनहीबढगीआजािी कबािसअबतक दहिीलोगो कबीिसपकच भाषा करपमपरिशमपरिदलतऔरकाफीहितकसिीकायचहोगईहिकतआगयाहदकसरकारअपनीतरफसभीइसकअदिकादिकइसतमालकारासतासाफकर

32 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

जा रिद ि िम

सजय कदन (िररषकदिऔरपतरकार)

जसआएििसहीजारहहहम

यहीिो-िारपोटदलयासाििीतबभीआजभीहऔरयहिहलदकनअबआतमापरखरोिदकतनीबढगईहकौनिखताह

कोईरोकतातोरकभीजातबसदिखलाताआखमिोडापानीइतनाहीकहता-यहशहरतमहाराभीतोह

उनहोनिखाभीनहीपलटकरदजनकघरोकीिीिारहमनिमकाई उनहोनभीकछनहीकहादजनकीिदडयाहमन1300दडगीतापमानमकािदपघलाकरबनाई

दकसीननहीिखादकएकबशएकपिकसएकररिऔरहिौडकपीछएकहािभीहदजसमखनिौडताहदजसदकसीऔरहािकीऊषमािादहए

हमजारहहहोसकताहकछिरबािहमारपरलडखडाजाएहमदगरजाएखनकीउदलटयाकरतहए

होसकताहहमनपहिपाएिसभीआजतकहमपहिकहाहहमकहीपहिनभीकहादियाजाताह

हमदकताबोतकपहित-पहितरहगएनयायकीसीदढयोसपहलहीरोकदिएगएनहीपहिपाईहमारीअदजचयाकहीभीहमअनयायकाघटपीतरहगए

जारहहमयहसोिकरदकहमाराएकघरिाकभीअबिहनभीहोतबभीउसीदिशामजारहहमकछतोकहीबिाहोगाउसओरजोअपनाजसालगगा

यद कौन ियिवा किवयतरी और पविबदध पतरकवार सषट शीिवासिि कवा कोरोनवा-कवाल म पलवायन कर रहर शवमको कवा एक पखर और बरचन कर दरनर िवालवा कवावयवातमक कोलवाज यकौनहजोआतहहमारबडशहरोकोशहरबनानिोसडक िफतरसकलबनानदजसमउनकबचिकभीनपढपाएगइनसकलोमपढकरआपऔरहमजोकछबनयबचिनहीबनपाएगयजानतहयसबदफरभीयकयोआतह

इनहआनाहीपडताहिोसडक बनानफलाईओिरबनानदजनपरआपऔरहमरोजदनकलतहअपनीमदजलोकीओरतज़रफ़तारसकभीलोगडाइिपरभीजातहहमारीकारऔरकबदकसीमोडपरदमलतीहइनकीसाइकलोऔरठलोस

कोरोना काल म कहवता घर म पलायन

आवास और पवास जीव जग म चला रहा ह लरपकन पलायन एक तासदी ह इस समय दतपनया म कई करोड़ लोग दर-ि-दर भटक रहर ह आज कर समय म भार म ऐसा दशय पवभाजन कर िाद उमर कर चौथर आशम म चल रहर लोगो नर एक िार पिर दरखा कारण ज़रर पभनन रहर |यह समाज कर सभी घटको की परीका का समय था और पकसी हद क अभी भी हम इनर सवरदनशील िन पक इससर कम सर कम घायल होकर पार पा जाए इस आपदा नर कपवयो को भी पझझोड़ा ह इसी पसथप और पररपसथप की दो रचनाए हमनर अपनर पाठको कर पलए जतटाई ह पजनकर पलए पहदी की तमापसक पपतका lsquoनया पथrsquo का आभार

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 33

कभी-कभीकछबचिभीजातहहमारीकरकशीशसाफकरनयापनबिनदसगनलपरगलाबपनरमालऔरदतरगाबिनकदलए

कयो आत ह य लोि उन शहरो मइनहआनाहीपडताहयकौनहजो400रपएमऑटोऔर300रपएमई-ररकशादकराएपरलतहदफरआपकमटोकबाहरखडहोकरआपकोबठानकदलएआपसमलडतहजोसबसकमिामलगाएहमउसमबठतहय14घटइनशहरोकीसडक नापकरदकरायािकरसीएनजीदनकालकरकमापातह100-150रपएइतनसपसोकदलएकयोआतहसबछोडकरअपनागािऔरघरगािमअबइतनाभीकमानाममदकननहीइसदलएयआतह

य आत ह इनह आनवा ही पड़तवा हरयरखतहआपकघरकाधयानबनातहआपकाखानादजससआपिफतरजासक यलोगबनातहिफतरजहाइनहकभीकोईनौकरीनहीदमलगीयबनातहबड-बडदनजीअसपतालजहाइनहकभीइलाज़नहीदमलगायबनातहससिजहाइनकदखलाफकाननबनगदफरभीययहाआतहऔरयसबबनातहकयोदकइनहआनाहीपडताह

अगरहजारोदकलोमीटरपिललौटतीइनकीतसिीरहमअिानकबहतदििदलतकररहीहतोहमजानलयहभीदकययहाअपनीमज़जीसनहीआतिनहीयदकसीबलटटनपरनहीदकसीटनयाबसकीसीटपरआरामसबठकरयआतहदकसीतरहजनरलदडबोमसामानकीतरहठसकर

टनकिरिाजोपरलटककरऔरअगरगलतीससलीपरदडबमिढजाएतोजमाचनािकर

यबसआतहइनहआनाहीपडताहइनकपासिकच फॉमहोमकरनकदलएिकच औरहोमिोनोहीनहीहइनकपास21दिनकीलकमण-रखानलाघनकादिकलपनहीहयरोजकमाकरखानिाललोगहइनकपासिोकमरनहीहजहाबठकरििजकरसक दककयाकरनाहयाकछनहीकरनाह

यतोबसकामकरनऔरिोिकतकाखानाजगाडनकदलएआतहइनहआनाहीपडताहअगरहफताभरघरमरहनाबहतभारीलगातोएकबारमदहनोसकफयचमरहरहकशमीरकबारमसोदिएअगरकछदिनोकाकिारटाइनसटरनाममदकनलगरहाहतोएकबारदडटशनसटरकाडरसोदिएअगरकछकामनहीहकरनकोतोइनलोगोकबारमसोदिए

उससकलमआपनजोसदििानपढाउसीकबारमसोदिएअगरटदफकपरआपनइनसपनिरीिाहतोकछइनकबारमदलदखएऔरबताइएहम

यकौनहकहासआतहकयोआतहदकनहालातोमआतहऔरऐसपिलकयोिलजारहह

34 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

औज़ार कर पकार

शलरश शल सहवायक पबधक (रवाजभवाषवा) एनएमडीसी दोणीमल टवाउनवशप बरलवारी-583118 (MO)+91-8759411563 httpswwwnmdccoin

उलटाहीपडाहिोतसलाकईदिनोसनहीकीसिारीउसनमजिरकसरकीसीिाहोकरदमटीगारसभरकर

फािडकोइतजारहदककईदिनोसअलगपडाहआउसकाहतिाकबलगगाऔरकबमाराजाएगाउसहतिकोपकडकरमहकबलदमटीखोिनकदलएयामसालाबनानकदलएिनाईका

छनीकोयआरामअबरासनहीआरहािोिाहतीहदकउसदमल

िोटहिौडकीजोरिारअपनसरपरऔरिोभििपतिरभलहीहोजाएखिघायल

हिौडकारगिमकीलकालसअबपीलाहोनलगाहनहीहोपारहाउसकावयायामपतिरपरकरकिोटिमकआतािाउसकािहराऔरदनखरजातािाउसकारग

कईदिनोसयसबऔरइनकसबसािीकररहपकारहसबकोइतज़ारकबआएगकामगारकबआएगकामगार

हकताब करती ि बात

सफ़दर हवाशमी (पखयवाि रगकममी और पगविशील रचनवाकवार )

बीतज़मानोकीिदनयाकीइसानोकीआजकीकलकीएक-एकपलकीिदशयोकीग़मोकीफलोकीबमोकीजीतकीहारकीपयारकीमारकीकयातमनहीसनोगइनदकताबोकीबात

दकताबकछकहनािाहतीह तमहारपासरहनािाहतीह

दकताबोमदिदडयािहिहातीहदकताबोमखदतयालहलहातीहदकताबोमझरनगनगनातहपररयोकदकसससनातह

दकताबोमराकटकाराज़ह दकताबोमसाइसकीआिाज़ह दकताबोमदकतनाबडाससारह दकताबोमजानकीभरमारह कयातमइसससारम नहीजानािाहोग

दकताबकछकहनािाहतीह तमहारपासरहनािाहतीह

पदरक5 सबसद बड़ा िज

55िषजीयअिरचहमानमज़िरहमगलौरकनाचटकमरहतहदज़निगीकीएकसाििीदकदकहजकरऔरहजतोमहनतकीकमाईसहीहोताहएक-एकरपयाजोडा लदकनअबआगईकोरोनाकीआफत

रहमाननदबनािोबारसोिहजकदलएजमािहरादशलॉकडाउनमफसलोगोकोखानादखलनमलगािीपछनपरउनहोननहीबतायादकरादशदकतनीिी

परिशचनसपणयनषटहोजाताहइससबहतरकौनहजहोगा

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 35

सामाहयक हटपपणी

इस द को भी जद करदगा साहितय सकटऔरिखहमशाबडारितहऐसमयहसिाभादिकदिलिसपीहोसकतीहदककोरोना-कालकमहासकटमकया रिाजा रहाहइससमयजबसबकछ बिहऔरदजिगीिमसीगईहरिनातमकताकोहमतकपहिानकाजररयाछपाहआशिअनपलिहतबसोशलमीदडयाहीआजकलदलखजानकोसमझनकाअकलाउपलिमाधयमहअगरइनमाधयमोपररोजछपनिालहजारोलाखोपषोकोखगालतोआपपाएगदकमहानगरोमरोजगारऔरररहाइशगिािकअसखयमजिरोकीभखऔरदकसीतरहअपनगािपहिसकनकदलएदनमचमसडकोपरउनकीजदोजहिहरतरफकहानीकदिताफोटोगाफीयाकाटचनममौजिहयहबातऔरहदकइनमसअदिकतरतातकादलकताकिबािमतकबिीयानारबाजीअदिकहोगएहपरदनदचितहीएकबारितनामसमादहतहोनकबािइनहीअनभिोसबडारिाजासकगा

भारत म तो गरीब की दनयदत ही िख ह शायि इसीदलए महाकदि दनराला नअपनी दिपननताकाभाषय दकयािािखहीजीिनकीकिारही दपछलकछिषगोसशहरीकरणकीबढतीरफतार नभारतमिखकसबसबडभडारगािोकी दजिगीमउिल-पिलमिारखीिीऔरयहभलनकहसक दकगरीबकािखकछकमहोगयापरशहरजाकरउसकीदजिगीकछबहतरजररहोनलगीहसबसपहलतोिहिणच-वयिसिासमकतहोजाताहगािमशायिहीकभीउसउसकनामसपकारागयाहोउसकीपहिानदकसीऐसीजादतसहोतीहजोअपमानजनकढगसदिकतहोकरउसकोपकारनकदलएसजाबनजातीहगािकनरकसदनकलकरिहदकसीशहरीनालयारलिलाइनकदकनारअपनानयानरकबसालताहपरकछहितकगरीबीभीकमहोहीजातीहपकारन क दलएउसकपासएकनामऔरिोिकत दनयदमतरोटीदमलनकाभीजगाडहोताहयहाआनिालजयािातरअकलखटतहऔरपटकाटकरकीगईछोटी-मोटीबितपीछछटबीिी-बचिोकोभजतरहतहकछपररिारसािरखपातहपरपीछकछछटगयाहदजसकदलएगािपसाभजनाजररीह-बढमा-बापजिानहोतीबहनकीशािीकीदितायाबर-कबरदलयागयाकजचनरकमरहकरिशहरोकसिगचबनातहndashगगनिबीअटादलकाएभवयमॉलऔरअनततकजानिालीसडक कदिगोरखपाडकशिोमइसीसिगचसउनकीदििाईहोरहीह

दजनशहरोकोइनमजिरोनजीनलायकबनायािािउसिार-छहमहीनजीनकासहारानहीिसकशहरगोरखकहीकमशिोमकहतोसख-सदििाऔरआजािीकाएकसरदकतइलाकाएक दझलदमलाता सिगच रि दियाहअबआपयहासजासकतह

िजा रहहऔरयहजानाहमारी समदतयोमअभतपिच दबबसमोतजा रहाह ऐसदशयपहलहमनकबिखिजलाई-अगसत1947मजबिशकादिभाजनहोरहािाऔरएककरोडसअदिकलट-दपटलोगएकनकलीरखापारकररहिउनदिनोकीलबीकतारदहसकपरदतदकरयाओसकत-दिकतदघसटरहीिीऔरआजकराजमागगोपरएकअतहीनदसलदसलसदिखतयलोगशहरीभदरलोकऔरअपनहादकमोकीसििन-शनयउपकासअिर-बाहरदछलहएहउनदिनोसआितहसनमटोकशनििरयाखशित दसहजस रिनाकार ि दजनहोन इसमानिीयतरासिीमभी परमकीकोपलतलाशीिीआजकछायादितरभीकठोरतममकोमलतमकोबिानकपरयासको रखादकतकरत दिखगकयामहससकरगअगरआपिख दकपररिारकाअिड

विभवि नवारवायण रवाय (िररषठ विचवारक और सवावहतयकवार)

36 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

मदखयाअपन कनबकोसरदकत दनकाललजानकीिाहम बलकाजोडीिारबनकरगाडीखीिरहाहयाजगाडसएकिौपदहयापटरागाडीबनाकरऔरउसपरअपनीगभचितीपतनीकोदबठाकरपदतघोड-साउसमजताहआहयाएककशकायदपताबहगीबनाअपन िो बचिोको एक-एकपलड म दबठाकरखिकोघसीटताहआसाजारहाहकछदशयतोअदिशसनीयदहिीदफलमोसदलएगएसलगत हअनयिा ऐसा कस हआ दकजबकोरोनाकोभीहमनदहि-मदसलममबाटदियाहोतबएकतसिीरऐसीभीछपतीह दजसमएकमसलमानअपनिमतोडत दहििोसतकोपानीकीआदखरीघटदपलारहाहइनसबपरभीहमारसमयकरिनाकारबडारिगऔरउममीिह यरिनाएउसतातकादलकपरदतदकरयासदभननहोगीजोमागऔरआपदतचकअनरपअभीिोकमसोशलमीदडयापरदिखरहीह

इनपिलिलनिालोकाअपनजीिनममतयस दनकटकाररशतारहाहएकसबसपररदितमतय कबारमफलसतीनीकदिसबीरहकानअपनीकदिताशहततमदलखाहमनदकतनमजिरोकोिखाहइमारतोसदगरतहएदगरकरशहततबनजातहएअपन

रोजगार-सिलोपरतोितरह-तरहसमरत रहह पर इसबारजोमौतउनहदमलरहीहउसकपातरिदनदचितरपसनहीिपहलतोशहरोनमहनतकशकोदभखमगाबनादियाउनहिरिरातहएफ क-फ ककररोदटयािीगईऔरजबआतम-सममानगिाकरिसडकोपर दनकल तो परतीका म मतय घातलगाए दमलीकईसौसडकयातरीदजनहअपनहीिशमपरिासीकहाजारहाहिघचटनाओमयातोमरिकहया गभीररपसजखमीहोकरदकसीरोजगारकलायकनहीरहगएह

यातराओ पर दनकललोगकसमखात दनकल रह ह दकअबिापसइसदनिचयीिदनयामनहीलौटगपरउनकागससाएकरठहएनाराजबचिकीपरदतदकरयाअदिकलगरहीहइनकबीिदबहारकजमईदनिासीबबलकाइटरवयजयािासतदलतलगताहदिललीमउसकीिायकीिकानन15सालउसकपररिारकोरोटीऔरबचिोको दशकापरिानकीहिहहालातसिरतही दफरलौटगासभीलौटगयहएककठोरसचिाईहदकगािउनहनहीसभालसकत

िजचनोबचिकदठनतमपररदसिदतयोमयातराकिौरानजनमहपतानहीबडहोकरिअपनजनमकोदकसतरहयािकर

कोरोनािायरससपिा हएसकटकीमारयतोसमाजकहरिगचपरपडीहलदकनमजिर-कामगार िगच इसससबस जयािा पीदडत हआह उसकाकामकाज दछनगयाहउसदबनादकसीसािनकबहिकदठनपररदसिदतयोमअपनघरलौटनापडाएकबडादहससारासतमहीफसकररहगयाजोघरमहउनकसामनभीरोजी-रोटीकीसमसयाहिदकसीतरहअपनापटभररहहउनमसबहतोकोखानाभीनसीबनहीहोपारहाउनह राहतपहिानाआजसबसबडीिनौतीहउनकाजीिनतभीपटरीपरलौटगाजबउनहदफरसरोजगारउपलिकरायाजाए

रवाजयो की कोवशशमजिरोकजीिनमआईअसत-वयसततानपरीअिचवयिसिाकसामनसकटपिा

कर दियाहबडपमानपरकारखान बिह कयोदकमजिरनहीह इसकिलतकईजररीिीजोकीआपदतचभीठपहकईजगहखतोमफसलखडीहउनकीकटाईनहीहोपारहीकयोदकमजिरनहीहइससकटकोतभीिरदकयाजासकताहजबमजिरअपनदठकानोपरपहिऔरउनहकामउपलिहोइसदलएराजयसरकारोकीसबसबडी दिताअभीजहा-तहा फसअपनमजिरोकोिापसबलानकीह राजयसरकारइसकोदशशमहदकलॉकडाउनखतमहोत-होतयहकामकरदलयाजाएउततरपरिशमधयपरिशऔरपजाबसदहतकईराजयोकीसरकारोनबसभजकरअपनमजिरोकोिापसलानकीकिायिशरकरिीहयपीसरकारनहररयाणासरकारकसािसमनियबनाकरकरीब10हजारशदमकोको उनकघर पहिानकाकाम दकया ह हररयाणासरकारनयपीकमजिरोकोउनकराजयकीसीमापरलजाकरछोडदियािादजसकबाियोगीसरकारअपनीबसोसउनहघरछोडरहीह

जलिहीमधयपरिशराजसिानउततराखडऔरदबहारकभीफसहएमजिरोकोिापसलानकदलएराजयसरकारकिमउठासकतीहउनकीतरफसपरिासीमजिरो

भवारि डोगरवा (िररषठ वपपणीकवार और पतरकवार)

कमजोर को सभाल

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 37

कोिापसलानकदलएसपशलटनिलानकीमागभीक दरसरकारकसामनरखीगईहपजाबगजरातदबहारऔरपदचिमबगालजसराजयोनक दरसरकारस इसक दलए दिशष नीदत बनानकी मागकी ह मजिरोकदलएजोभीसभिहोततकालकरनकीजररतह

Labour law | Minimum wagesLabour code on mandatory minimumwages परिासी मजिरोका बडा िगच तोअपन-अपनपरिशोमलौटगयाहयालौटरहाहलदकनजोशहरोमही रह रहहउनकीसमसयाओपरभीधयानिनाजररीहिरअसलशहरीदनिचनिगचकीिोशदणयाहइनमपहलीशणीमिलोगआतहजोलबसमयतकदिललीिमबईजसबडशहरोमरहनककारणइनमरि-बसगएहयहाउनकाअपनाघरयाअपनीझगगीहयहाउनकअनकघदनषसपकच औरसबिहलाकडाउनजससकटकिौरमउनकीआजीदिकाअसत-वयसतहोतीहतोभीअपनसपकगो-सबिोकआिारपरिबहतशीघरभखमरीकीदसिदतमनहीआतहइनकीभीकदठनाइयाजररहपरअसहनीयनहीहलदकनिसरीशणीमऐसलोगहजोबहतअलपकालीनरोजगारयादिशषठककअतगचतयहाआतहउनकानतोअपनरोजगारिातासगहरासबिहनहीअपनआस-पडोससकोईउठना-बठनाह

परायः बहत स मजिर एक कमर म दकराय पर रहत हऔरसिानीय शदकतशाली मकान मादलक उनस कभी भी कमराखालीकरिासकतहइनकपासनतोबितहऔरनहीकोईखादभडारयहा तक दक उनक पासकोई रसोईभी नही हऔर िआसपासछोट-छोट ढाबो मखानाखात ह इनलोगोको तरत बड पमानपरसहायतािनकीजररतहऐसीसहायतािीभीजारहीहपरइसकहीअदिकबढानािादहएपरिानमतरीनआगहदकयाह दकयिासभिलॉकडाउन कसमय दकसीकोभी मजिरी या ितनसिदितनहीदकयाजानािादहए

भारतकलगभगसभीशहरोमबहतसआशयदिहीनलोगभीहजोदिनमछोटी-मोटीमजिरीकरफटपािअििारनबसरोमअपनीरातगजारतहलाकडाउनसइनलोगोपरबहतपरदतकलअसरपडाहहालकिगोऔरदहसाकिौरानऐसलोगोकीसखयाबढीहदजनकीआजीदिकानषटहोगईऔरमकानयाआशयभीिगोमजलादिएगएऐसलोगोपरयहलॉकडाउनअसहनीयकदठनाइयालकरआयाहइसदलएउनकदलएदिशषसहायताकीआिशयकताहगामीणदनिचनबदसतयोएिशहरीझगगी-झोपदडयोमरहनिालअनक पररिार ऐस ह जो सामानय समय म भी अपनी नयनतमजररत-भोजनसाफपानीऔरसिचछतासजडीआिशयकताओकअभािसजझतहइनकसािहीअतयदिकदनिचनवयदकतअकलिद दिििाअििा एकल मदहला दिकलागता परभादित वयदकतिीघचकालीनगभीररोगोसपीदडतवयदकतऔरमानदसकरोगीभीह

जोलॉकडाउनकिौरानबहतबरीतरहपरभादितहोरहहऔरउनकदलएदिशषसहायताकीजररतह

मसीबत म पररिवारगािोमऔरशहरोमभीबहतसपररिारऐसहोतहजोजररत

कासामानसटॉककरनमसकमनहीहोतऔरपरायःउनकपासखादसरकाक दलएजररीखादसामगीअदिकदिनोक दलएहोतीहीनहीहउनकयदिससतराशनककाडचबनभीहतोउनमसअनकबायोमदटकदमलानकीमजबरीकिलतराशनपरापतनहीकरपारहहयाराशनकाडचमउनकपररिारकसभीसिसयोकनामनहीजडसकहसािहीबहतसपररिारदनिचनतामरहनकबािजिराशनकाडचपरापतनहीकरसकह कछपररिारोकराशनकाडचनामालमिजहोसदनरसतभीहोगएहउनकसामनमसीबतआसकतीहइनसबपरसिानीयपरशासनकोनजररखनीहोगीऔरततकालराहतपहिानीहोगीसहीमायनमआजपरशासनकदलएएकपरीकाहदनिचनिगचकपरदतसििनशीलतादिखानकायहीिकतह

सवमवि की नय यॉकक शवाखवा क अधयकष शी जसिीर जयवसह क सपतर अिनीश कवा हदय विदवारक असवामवयक वनधन 17 अपल

2020 को हो गयवा सवमवि की ओर शोकवाजवल

शदधवाजवल

38 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

िासय-वयगय

lsquoकोरोना-कषटrsquo पर ndash ो सवयद

मदन मोहन बवाहरिी lsquoघोटrsquo लरखन शौवकयवा लरवकन जीिन सर जड़ी सहज कवििवाए वनरिर वलखिर रहर ह| वशकषण सर इजीनीयर वयिसवायी| नॉएडवा म वनिवास| सपकक 09350805355

1िदनयामकोहराममचयोहिीन न lsquoिीटrsquo दकयोकछऐसोफल रहो दिन िोगनो-िौगनोिीन न कीट दियो कछ ऐसोिरहोतरासनआनिपासयहिाइरसढीठदियोकछऐसोिदनयाकीसारीवयिसिादबगाडीिीननपीटदियोकछऐसो

2ठीकससासनआित-जाितमहपबधयोएकमासकजडयोहआिनमहरीहआफतिहरीकामसभीखिकरनोपडयोहघरस बाहरजा नसको िहा डडा ल क िरोगाखडयो हदिनभरघरमहीसोनोपडकोरोनाककारणरोनोपडयोह

एक हवचार पधान कहवतावकष का अधयातम

िरजकमवार पवारीकलरखक िियामवान म अमरररकवा क ऑवहयो पवानि म कस िरसटनया ररजिया यवनिवसयाटी म िररठि सवाय-िजवावनक क पद पर कवायया ह दो दजयान सर अवधक अिरवायाटीय शोध पतर एि पसिक पकवावशि कर चक डॉ पवारीक विजवान क अविररि सकवारवातमक सगठिनवातमक विकवास एि नरिति विकवासम गहरी रवच ह

जोमइकतरिरहोजाताजीिनऔरसरलहोजातािरतीकामडालदबछौनाओढिािनीकोसोजाताजोमइकतरिरहोजाताहरजीिनकाएकमरणहमरनकहीबािसजनहपतझडकीनगीशािोपरनयीकोपलोकायौिनहजीिनकायममचसमझकरमभीिीरअटलहोजाताजोमगरतरिरहोजातासहजहियसबाहपसारदजसनमनकखोलदारदफरयसाराजगउसकाहसबअपननाकोईपराएआसमानकाएकपररिामझपरअपनानीडबनाताजोमइकतरिरहोजाताएकशाखसहादसलकरनासौशाखाएखोललटानाजीदितहोनकामतलबहपरअदसततिबढातजानामिरतीकजलकोपीकरअमबरकोगीलाकरजाताजोमइकतरिरहोजाताऊपरउठनकामतलबहभीतरसगहरहोजानाअपनअतसकीजिालासबाहरउदजयाराफलानादजतनारहपातािरतीपरउतनामानजगतकापाताजोमइकतरिरहोजातािरतीसजीिनपाकरकििउसकाजीिनबनजाताअपनतनकीआहदतिकरइसिरतीकपराणबढाताजोमझकोजीिनितीदफरउसमाकाममानबढाताजोमइकतरिरहोजातातषणाएरतनाकरजसीसिारहअतपतकिासीदजतनीपरीकरनािाहोउतनाहीकोलाहलकरतीशातझीलसामनिारणकरमसतपतअमरहोजाताजोमइकतरिरहोजाताकयातराऔरकयामराहजगदमथयाहकोरीमायाहरजीिनकागदणतशनयहनाकछखोयानाहीपायादजसदमटीसपायाजीिनउसमदमलदमटीहोजाताजोमइकतरिरहोजातातझमममहमझमतहहमसबमइकरबबसताहकसीनफरतऔरजलनदफरकयबिनीमरहताहरागदषऔरभिकपटदबनमढाईआखरहोजाताजोमइकतरिरहोजाता

एक सपदहनश कहवता रवाजा तो खोलो

जाओजाकरिरिाजाखोलिोहोसकताहबाहरखडाहोकोईपडयाकोईजगलहोसकताहकोईबगीिाहीखडाहोकोईजािईशहरभीहोसकताहबाहरजाओजाकरिरिाजाखोलिो

बाहरयदिकोहराजमाहोगाघटनकारासतादमलजाएगाउसजाओजाकरिरिाजाखोलिो

यदिदसफच अिराहीहबाहरतबभीसरझकाएखडीहोहिातबभीऔरयदिकछभीनहोबाहरतबभीजाओजाकरिरिाजाखोलिो

कमसकमहिाकाझोकातोआरपारहोगा|

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 39

आजकल बिस म

भारत नाम की किानी

ददशकानामबिलनपरबहस दछडीहसदििानमिजच lsquoइदडयािट इज़भारतrsquoकोबिलकरकिलभारतकरनकीमागउठरहीह इसबारमएकयादिकाभीसपरीमकोटचमिादिलहईदजसपरबििारकोअिालतनसनिाईकी

यादिकाकताचकीमागिीदकइदडयागीकशिइदडकासआयाहऔरइसनामकोहटायाजानािादहएयादिकाकताचनअिालतसअपीलकीिीदकिोक दरसरकारकोदनिवशिदकसदििानकअनचछि-1मबिलािकरिशकानामकिलभारतकर

सपरीमकोटचकिीफजदसटसएसएबोबडकीअधयकतािालीतीनसिसयीयबिनयादिकाकोिाररजकरतहएइसमामलमििलिनसइनकारकरदियाअिालतनकहा दकसदििानमपहलसहीभारतकादज़करहसदििानम दलखाहlsquoइदडयाडटइज़भारतrsquo

सिवोचिअिालत न कहा दक इस यादिकाको सबदित मतरालय म भजा जानािादहएऔरयादिकाकताचसरकारकसामनअपनीमागरखसकतहयहकोईनईबातनहीहकईिशअपनानामबिलिकहआइएजानतहदकभारतकोदकतनअलग-अलगनामोसजानाजातारहाहऔरउनकपीछकीकहानीकयाह

परािीनकालसभारतभदमकअलग-अलगनामरहहमसलनजमबदीपभारतखणडदहमिषचअजनाभिषचभारतिषचआयाचितचदहनिदहनिसतानऔरइदडया

मगरइनमभारतसबसजयािालोकमानयऔरपरिदलतरहाहनामकरणकोलकरसबसजयािािारणाएएिमतभिभीभारतकोलकरहीह

भारतकीिदिधयपणचससकदतकीतरहहीअलग-अलगकालखणडोमइसकअलग-अलगनामभीदमलतह

इन नामो मकभीभगोल उभरकरआता ह तोकभीजातीयितनाऔरकभीससकार

दहनिदहनिसतानइदडयाजसनामोमभगोलउभररहाहइननामोकमलमयतो दसनिनिीपरमखतासनज़रआरहीहमगर दसनि दसफच एककतर दिशषकीनिीभरनहीह

दसनिकाअिचनिीभीहऔरसागरभीउसरपमिशकउततरपदचिमीकतरकोदकसीज़मानमसपतदसनियापजाबकहतितोइसमएकदिशालउपजाऊइलाक़कोिहाबहनिालीसातअििापािपरमखिाराओसपहिाननकीबातहीतोह

इसीतरहभारतनामकपीछसपतसनििकतरमपनपीअदगनहोतरससकदत(अदगनमआहदतिना)कीपहिानह

भवारत क दवािदवार कई lsquoभरतपौरादणकयगमभरतनामकअनकवयदकतहएहिषयनतसतकअलािािशरिपतर

भरतभीपरदसदहदजनहोनखडाऊराजदकया

अवजि िडनररकरसपवादक अमर उजवालवा (बनवारस) और भवाषवाविज

40 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

नाटयशासतरिालभरतमदनभीहएहएकराजषजीभरतकाभीउललखहदजनकनामपरजडभरतमहािराहीपरदसदहोगया

मगिराज इनदरदमन क िरबार म भी एकभरतऋदष ि एकयोगीभरतहएहपदमपराणमएकिरािारीबाहमणभरतकाउललखबतायाजाताह

ऐतरय बाहमण म भी िषयनतपतर भरत ही भारत नामकरण कपीछ खड दिखत ह गनि क अनसार भरत एक िकरितजी समराटयानीिारो दिशाओकीभदमकाअदिगहणकर दिशालसामराजयका दनमाचणकरअशमियज दकया दजसकिलत उनक राजयकोभारतिषचनामदमला

इसीतरहमतसयपराणमउललखहदकमनकोपरजाकोजनमिन िाल िरऔर उसका भरण-पोषणकरन क कारण भरतकहागयादजसखणडपरउसकाशासन-िासिाउसभारतिषचकहागया

नामकरण क सतर जन परमपरा तक म दमलत ह भगिानऋषभििकजयषपतरमहायोगीभरतकनामपरइसिशकानामभारतिषचपडाससकतमिषचकाएकअिचइलाक़ाबटिारादहससाआदिभीहोताह

दषयनत-शकनतलवा पतर भरतआमतौरपरभारतनामकपीछमहाभारतकआदिपिचमआई

एककिाहमहदषचकणिऔरअपसरामनकाकी बटीशकनतलाऔरपरिशीराजािषयनतकबीिगानििचदििाहहोताहइनिोनोकपतरकानामभरतहआ

ऋदषकणिनआशीिाचिदियादकभरतआगिलकरिकरितजीसमराटबनगऔरउनकनामपरइसभखणडकानामभारतपरदसदहोगा

अदिकाशलोगोक दिमाग़मभारतनामकीउतपदततकीयहीपरमकिालोकदपरयहआदिपिचमआएइसपरसगपरकादलिासनअदभजानशाकनतलमनामकमहाकावयरिामलतःयहपरमाखयानहऔरमानाजाताहदकइसीिजहसयहकिालोकदपरयहई

िो परदमयो कअमर परमकी कहानी इतनी महतिपणच हई दकइसमहािशकनामकरणकादनदमततबनशकनतला-िषयनतपतरयानीमहापरतापीभरतकबारमअनयबातजाननकोनहीदमलती

इदतहासकअधयताओकाआमतौरपरमाननाहदकभरतजनइसिशमिषयनतपतरभरतसभीपहलसिइसदलएयहतादकच क

हदकभारतकानामदकसीवयदकतदिशषकनामपरनहोकरजादत-समहकनामपरपरिदलतहआ

भरत िण स भवारतभरतजनअदगनपजकअदगनहोतरियजदपरयििदिकीमभरत

भरिकाअिचअदगनलोकपालयादिशरकक(मोदनयरदिदलयमस)औरएकराजाकानामह

यहराजािहीlsquoभरतrsquoहजोसरसितीघगघरकदकनारोपरराजकरतािाससकतमlsquoभरrsquoशिकाएकअिचहयद

िसरा ह lsquoसमहrsquo या lsquoजन-गणrsquoऔर तीसरा अिच ह lsquoभरण-पोषण

जानमानभाषादििडॉरामदिलासशमाचकहतह-यअिचएकिसरसदभननिपरसपरदिरोिीजानपडतहअतःभरकाअिचयदऔरभरण-पोषणिोनोहोतोयहइसशिकीअपनीदिशषतानहीहlsquoभरrsquoकामलािचगणयानीजनहीिागणकसमानिहदकसीभीजनकदलएपरयकतहोसकतािासािहीिहउसगणदिशषकाभीसिकिाजोlsquoभरतrsquoनामसदिखयातहआ

इसकाकयाअिचहआिरअसलभरतजनोकाितानतआयचइदतहासमइतनापरािीन

औरिरसिलाआताहदककभीयदअदगनसघजसआशयोससमबदlsquoभरतrsquoकाअिचदसमटकरमहज़एकसजाभररहगयादजससकभीlsquoिाशरियभरतrsquoकोसमबददकयाजाताहतोकभीभारतकीवयतपदततकसनिभचमिषयनतपतरभरतकोयािदकयाजाताह

भवारतीrsquo और lsquoसरसितीrsquo कवा भरतो स ररशतवादकनतहज़ारोसालपहलअदगनदपरयभरतजनोकीशदिताऔर

सिािारइसतरहबढािढािादकदनरनतरयजकमचमकरतरहनस

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 41

भरतऔरअदगनशिएकिसरससमपरकतहोगएभरतभारतशिमानोअदगनकादिशषणबनगएसनिभचबतात ह दकििशिाऔरिििात इनिोभरतोयानी

भरतजन क िो ऋदषयो न ही मनिन क दारा अदगन परजिलन कीतकनीकखोजदनकालीिी

डॉरामदिलासशमाचकमतादबक़ऋगििककदिभरतोकअदगनससमबनिकीइदतहासपरमपराकपरदतसितह

भरतोसदनरनतरससगचककारणअदगनकोभारतकहागयाइसीतरहयजमदनरनतरकावयपाठककारणकदियोकीिाणीकोभारतीकहागया

यहकावयपाठसरसिती कतटपरहोतािाइसदलएयहनामभीकदियोकीिाणीससमबदहआ

अनकिदिकमनतरोमभारतीऔरसरसितीकाउललखआताह

दवाशरवाजञ यदध यवा दस रवाजवाओ की जिपरािीनगनिोमिदिकयगीनएकपरदसदजादतभरतकानाम

अनकसनिभगोमआताहयहसरसितीनिीयाआजकघगघरककछारमबसनिालासमहिाययजदपरयअदगनहोतरजनि

इनहीभरतजनकनामसउससमयकसमिभखणडकानामभारतिषच हआ दिदानोकमतादबक़भरतजादतकमदखयासिासि

िदिकयगसभीपहलपदचिमोततरभारतम दनिासकरनिालजनोकअनकसघिइनहजनकहति

इसतरहभरतो कइससघकोभरतजननामसजानाजातािाबाक़ीअनयआयचसघभीअनकजनमदिभादजतिाइनमपरयितिचसततसअनदरहगानिारदिषादणनपकिककयदशिअदलनभलानदतरतसऔरसजयआदिसमहभीजनि

इनहीजनोम िसजनोससिासऔरउनकततसक़बीलकायदहआिा

सिासकततसक़बीलकदिरदिसपरमखजादतयोकगणयाजनलडरहिइनमपिजन(दजसअदिभादजतपजाबसमझाजाए)यानीपरयितिचसअनऔरदरहकअलािाभालानस(बोलानिराच इलाक़)अदलन(कादफररसतान) दशि(दसनि)पकि(पशतन)औरदिषादणनीक़बीलशादमलि

महवाभवारत स ढवाई हजवार सवाल पहल lsquoभवारतrsquoइसमहायदकोमहाभारतसभीढाईहज़ारिषचपिचहआबताया

जाताहसािारणसीबातहदकिहयददजसकानामहीमहाभारतrsquoहकबहआहोगा

इदतहासकारोकमतादबक़ईसासक़रीबढाईहज़ारसालपहलकौरिो-पाणडिोकबीिमहासमरहआिा

एकगहकलहजोमहासमरमबिलगयीयहतोठीकहपरइसिशकानामभारतहऔरिोकटमबोकीकलहकीदनणाचयकलडाईमिशकानामकयोआया

इसकीिजहयहदकइसयदमभारतकीभौगोदलकसीमामआनिाललगभगसभीसामराजयोनदहससादलयािाइसदलएइसमहाभारतकहतह

िाशराजयदइससभीढाईहज़ारसालपहलहआबतायाजाताहयानीआजससाढसातहज़ारसालपहल

इसमततसजादतकलोगो निसराजयो कसघपरअभतपिचदिजयपरापतकीततसजनोकोभरतोकासघकहाजातािाइसयदसपहलयहकतरअनकनामोसपरदसदिा

इसदिजयकबािततकालीनआयाचितचमभरतजनोकाििचसिबढाऔरततकालीनजनपिोकमहासघकानामभारतहआअिाचतभरतोका

भवारत-ईरवान ससकवतसपषट ह दक महाभारत म उललदखत शकनतलापतर महापरतापी

भरतकाउललखएकरोिकपरसगहअबबातकरतहदहनिदहनिसतानकीईरानी-दहनिसतानीपरान

समबनिीिईरानपहलफारसिाउससभीपहलअयचनमआयाचअििाआयाचनअिसतामइननामोकाउललखह

मानाजाताहदकदहनिकशकपारजोआयचिउनकासघईरानकहलायाऔरपरबमजोिउनकासघआयाचितचकहलायायिोनोसमहमहानिपरभािशालीि

िरअसलभारतकानामसिरपदचिमतकतोििईरादनयो नहीपहिायािा

किच सीमा पर बदहसतन दशलालख पर उतकीणच दहनिश शिइसकीगिाहीिताह

42 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

फारदसयोनअरबीभीसीखीमगरअपनअिाज़मएकज़मानमअदगनपजकज़रसथदतयोकाऐसाज़हरािािहा

इसलामकाआदिभाचिभीनहीहोपातायबाततोइसलामसभीसदियोपहलऔरईसामसीहसभीिारसिीपहलकीह

ससकत-अिसतामगभचनालका ररशताह दहनिकश-बादमयानकइसपारयजहोतातोउसपारयशनअयचमनअििचनहोमसोमहिनजसीसमानअिजीपिािदलयायहाभीिीिहाभी

फारसफारसीफारदसयोकगाहहोनकािायरायहीतकनहीरहाइसलामकिायरमभीसनातनताकायहसौहािचदिखता ह

वहनद वहनदश वहनदिवानदहनिश शि तो ईसा स भी िो हज़ार साल पहल अककािी

सभयतामिाअककिसमर दमससबसभारत क ररशत ि यहडपपािौरकीबातह

दसनिदसफच निीनहीसागरिाराऔरजलकापयाचयिादसनिकासातनदियोिालपरदसदlsquoसपतदसनिlsquoसपतदसनिrsquoकतरकोपरािीनफारसीमlsquoहफ़तदहनिrsquoकहाजातािा

कयाइसlsquoदहनिrsquoकाकछऔरअिचहज़ादहर ह दहनि दहनि दहनििान दहनिश जसीअनकसजाए

अतयनतपरािीनहइडसइसीदहनिशकागीकसमरपहयहइसलामसभीसदियो

पहलकीबातह

गीकम भारत क दलए Indiaअििा दसनि क दलए Indusशिोकापरयोगिरअसलइसबातकापरमाणहदकदहनिअतयनतपरािीनशिहऔरभारतकीपहिानहससकतकाlsquoसिानrsquoफारसीमlsquoसतानrsquoहोजाताह

इसतरहदहनिकसािजडकरदहनिसतानबनाआशयजहादहनिीलोगरहतहदहनिबसतह

भारत-यरोपीयभाषाओमlsquoहrsquoकारपानतरlsquoअrsquoहोजाताहlsquoसrsquoकाlsquoअrsquoनहीहोता

मसोपोटादमयाईससकदतयोसदहनिओकाहीसमपकच िादहनििरअसलगीकइडसअरबअककािपदशचयनसमबनिोकापररणामह

हम ह lsquoभवारतिवासीlsquoइदडकाrsquoकापरयोगमगासिनीज़नदकयािहलमबसमयतक

पाटलीपतरमभीरहामगरिहापहिनसपिचबखतरबाखतरी(बदकटया)गानिारतकदशला(टकसला)इलाक़ोसगज़रा

यहादहनिदहनििानदहनिजसशिपरिदलतिउसनगीक सिरतनतर कअनरप इनक इडस इदडयाजसरप

गहणदकएयहईसासतीनसिीऔरमोहममिस10सिीपहलकीबातह

जहातकजमबदीपकीबातहयहसबसपरानानामहआजकभारतआयाचितचभारतिषचसभीबडा

परनतयतमामदििरणबहतदिसतारभीमागतहऔरइनपरअभीगहनशोििलरहह

जामनफलकोससकतमlsquoजमबrsquoकहाजाताहअनकउललखह दकइसकनदरीयभदमपरयानीआजकभारतम दकसीकालमजामनकपडोकीबहलतािीइसीिजहसइसजमबदीपकहागया

जोभीहोहमारीितनाजमबदीपकसािनहीभारतनामसजडीहlsquoभरतrsquoसजाकीसभीपरतोमभारतहोनकीकिाखिीहईह

(सौजनयबीबीसी)

पदरक6 कमद की पकार

आयरलड क परिान मतरी भारत मल क 41 िषजीय डा दलयोिराडकर अब कोरोना म मरीजो क इलाज क दलए भी अपनीसिाएिग

७ सब कछ फी यररब गाल 78िाएन बललिाडच सटीटदिसकोदसनअमरीका यहहपताउसघरकाजहादमसटरगालनएकतमब तानकर घर कज़ररी काम की िीजरखरखीहदजसजोिादहएज़ररतममलादबकमफतलजाए

इटलीमभीलोगोनअपनघरोकबाहरज़ररीिीजभरकरअपनघरोकआगिलटागदिएह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 43

कोरोना सद िी सीख ल रवाजदर पवाल गौिम

(लरखक वदली सरकवार म समवाज कयवाण मतरी ह)

पडरहाहएकिसरकोछनसभीबिरहहहमयािकरनाहोगािहिौरजबइसानकोजादतयोऔरिणचवयिसिाओमजकडकरछआछतकनामपरपरतादडत दकयाजाता रहाऔरकईजगहतोयहआजभीजारीह

कयोनकोरोनाकबहानहीहमसीखलदकजबिहजादतिमचरगयादलगमभिनहीकररहातोहमकयोकरलदकनअफसोसदकआजभी किारटीन दकएगए कछलोगो परजादतगतभिभािइसकिरहािीह दकिह दकसीिदलत कदारापकाएगएभोजनकोखानस इनकारकरितह य इसिशकी दिडबनाहीह दकबदकमधयममागचपरिलनकबजाएआजिशकाबडादहससाछआछतऔरअसपशयताकीराहपरहअगरयहमहामारीभीइसिशकअदिकतमलोगोसजादतिािकाजहरनदनकालपाईतोयकीनमादनएएकऐसासलाबआएगाजोसबकछबहालजाएगा

कोदिड-19नलोगोकीआसिाऔरदिशासकोभीझकझोराहभारतमलोग दफदजकल दडसटदसगकोउतनीगभीरतास लतहएदिखाईनहीिरहदजतनीसहजतासामादजकिरीकोबढानमदिखरहीह

एकसििादनकपिपरहोत हएमझइसबातकी बहिपीडाहोतीहदकजादतयोसगदसतयहसमाजकबएकहोगाकबएकपकीकीतरहजादतयोकबिनसमकतहोकरहमसबखलआसमानमसासलगकबहमसमानभािसएकिसरकोसिीकारकरगकबसबकोएकजससमानअिसरपरिानकरगऔरकबहमसमताक मलभत अदिकारआदटचकल 15 को मल रप स सिीकारगआदखरकब

कोरोना ककहर नपरीिदनया ककिमोको रोका लदकनभारतमइसकाएकअलगहीिहरािखनकोदमलाअपनीनाकादमयोको छपान क दलएकभी कछलोगोको इसका दजममिार ठहरायागयातोकभीउनहबदहषकतकरनकीसलाहिडालीगईभारतमकोरोनानसमाजम वयापतिणचवयिसिाऔरजादतगतसरिनाकढािकोएकबारदफरस बनकाबकरत हएहमसबकोसोिनपरमजबरकरदियाह

ऐसमहमएकबारदफरखिससिालकरनाहोगादकआदखरमनषयकौनह दजसनअपनीसदििाक दलएमनमतादबक दनयमबना डाल जबदक परकदत न कोई भिभाि नही रखा उसन कसमानदलयािहशषहऔरसबकोऊि-नीिकजालमबाटदियाभारतीयजातीयसरिनाकसिभचमयहबातऔरभीसािचकलगतीह दककसएकजादत दिशष नअपनआपकोििताकीशणीमरखाऔरकछकोजानिरकीशणीसभीनीिरखाजहाउसछनकीमनाहीिीसािबठनकीमनाहीिीऔरतोऔरउसकीपरछाईसभीएतराजिाकसकछमटीभरलोगोनखिकोमहाशदकतमानमानजादतऔरनसलबनाकररगभिकरतहएमनभिकोजनमदियाताकतिरलोगोनपराकदतकससािनोपरभीअपनाििचसिकायमकरन क दलए उन परकजा दकया जोआजभीजारी ह दजनहिदितरखािआजभीिदितहजबदकसमानताकदलएजररीहदकससािनोकासमानबटिाराहो

हजारोसालससमाजकाएकिगचइसदनयदतमानकरझलताआयाहऔरकभीइससबाहरनहीदनकलपायादिनबिलमहीनबिलसदियाबिलीपरनहीबिलातोअसपशयताकायहसिरपदजसकिलतअबनफरतइतनीबढगईह दकआज दलदिगकरइसानहीइसानकोमारनलगाह

Whydowestillallowcaste todefineusऐसानहीह दक महामाररया पहल कभी नहीआई लदकन इस महामारी नइसानकोसहीमायनोमउसकाअकसदिखादियासभीमानकोमउलटफरकरइसअदशयिशमननबतादियाकछभीसिायीनहीहजोयहसमझतिदकिदनयाउनकीमटीमहउनसबकभमपलभरमिराशायीहोगएआजकोरोनाकीमहामारीम दजसतरहइसानकोअसपशयताझलनीपडरहीहएक-िसरसअलगरहना

सवमवत-पररिवार क नए सदसय अतराचषटीय दहिी सदमदत क आजीिन सिसयो म2018स30अकटबर2019तकिोनएनामऔरजडहसिागत

दििरणइसपरकारहndash26शीमतीऋतभरामहाबीििडओहायो27शीरिीनदरकमाररोज़लीनहाइटसनययाकच

44 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

आदि की उिच कदिताएगीत को सनतऔरगातहऔरकोईदहिीकदिजसमहाििीिमाचयासदमतरानिनपत की कदिताओगीतो को नही इसकाकारण यह ह दक दहिीकदिताओमिहशदकतनहीहजोउिचकदिताओमह

करादतकारी कदिताओ स लोगो को दिशषकर यिाओ कोिीरतापणचकायचकरनकीपररणादमलनीिादहय(जसमदकसमगोकजीकीकदिताlsquoिसॉनगऑफिसटॉमजीपटलrsquo)लदकनदहिीकदिताएऐसाकरनमसपषटरपसकमज़ोरदिखाईितीह

उिाहरणकदलएयदिहमदबदसमलकीउिचकदिताlsquoसरफरोशीकीतमननाअबहमारदिलमहrsquoिाकयकादहिीमअनिािकरतहतोयहबनजाताह-शीशकटिानकीइचछाअबहमारहियमहदनदचितरपसइसमिहिमनहीहजोदबदसमलकीउिचकदितामह औरकोईभीकरादतकारीइसनहीगाएगा

इसी परकार फज़ की शदकतशाली उिचकदिताबोलदकलबआज़ािहतरबोलज़बा अब तक तरी ह का दहिी अनिािपरीतरहस बतकाहोजाएगा इसका दहिीअनिाि होगा - उचिारण करो दक होठसिततरहतमहारउचिारणकरोदकदजहाअबतकतमहारीह

उिच कदिता की दनमनदलदखत सरललदकनशदकतशालीपदकतयोपरदििारकरldquoदजनहनाज़हदहिपरिोकहाह(सादहरलदियानिीकशरldquoसनाखिा-ए-तकिीस-ए-मशररक़कहाहrdquo)यामजरहसलतानपरीकशरldquoसरपरहिा-इ-ज़लमिलसौजतनकसािअपनीकलाहकजहउसीबाकपनकसािrdquo

इसम कोई सिह नही ह दक दिनकर जस कछ दहिी कदि हदजनहोन lsquoदसहासनखालीकरो दकजनताआतीहजसीकदिताएदलखीदजसमिीररसहकदिभषणदजनहोनदशिाजीमहाराजकागणगानकरतहएकईछिदलखदफरभीउिचकबजाएदहिीमदलखनककारणइनमउतनीशदकतनहीहदजतनीउिचशायरीमहोतीदहिीमिहबलऔरअिाज़-ए-बयाननहीहजोउिचमह

जसादकमरलखlsquoउिचकयाह(WhatisUrdu)ममनबतायादकउिचकदितादिरोिकीकदिताहिआमआिमीकिखोऔरअनयायकदिलाफआिाज़उठातीहकयोदकभारतअपनइदतहासमएककरादतकारीपररितचनशीलयगसगज़ररहाहभारतीयोदिशषरपस भारतीययिाओको िीरतापणचकायचकरन क दलएआनिालऐदतहादसकसघषचमपररणािनकदलएकरादनतकारीकदिताकीआिशयकताहोगीमरदििारसयकदिताएकिलउिचकदिताएहोसकतीहहालादकइनहसरलीकतदकयाजानािादहएनदकयदकलषटफारसीभाषामहो

भारतीय लोगो की भाषा कौन सी िndash हिी या उलद

ऐसा कयो ह पक भार कर दरशभकत यतवा पिपसमल िज़ जोश आपद की उदसि कपवाएगी को सतन र और गा र ह और कोई पहदी कपव जसर महादरवी वमासि या सतपमता नदन प की कपवाओगीो को नही इसका कारण यह ह पक पहदी कपवाओ म वह शपकत नही ह जो उदसि कपवाओ म ह पहदी पहनदतओ की भाषा ह और उदसि मतसलमानो की यह पचार करना अगरज़ो की lsquoिाट करो और राज करोrsquo की नीप का पहससा था जिपक वासपवका यही ह पक उदसि सभी पशपक लोगो की भाषा थी चाहर वर पकसी भी मजहि कर हो

यहकहनकदलएदकlsquoदहिीभारतीयजनभाषानहीहबदलकएककदतरमरपसबनाईगईभाषाहrsquoमझकईलोगोकीकडीआलोिनाओकासामनाकरनापडाजसदकमनकोईबतकीभयानकयाअदतदनिनीयबातकहिीहो

दहिीऔरदहिसतानीमअतरसमझानकदलएमएकउिाहरणि रहा ह दहिसतानी म कहग उिर िदखए दहिी म कहग उिरअिलोकनकीदजएआमआिमीकभीअिलोकनशिकापरयोगनहीकरता इसीतरहकईशिऐसहजो वयािहाररक दहिसतानीभाषामपरयोगदकएजातहलदकनदजनहससकतमयकरदियागयाउिाहरणकदलएदज़लाशिकोजनपिमबिलदियागया

जब म इलाहाबाि हाई कोटच म जज िा तो मर सामन एकअदििकताजोदहिीमहीबहसकरतहउनहोनमझएकिरखिासतिीदजसकाशीषचकिापरदतभआििनपतरमनपछायपरदतभशिकाकयाअिचहतोउनहोनबतायाइसकाअिचह lsquoबलrsquoया lsquoज़मानतrsquoमनउनसकहा दकआपlsquoबलrsquoयाlsquoज़मानतrsquoशिकाउपयोगहीकरतजोसबसमझतहइसीतरहहज़ारोशिहदजनहआमआिमीवयािहाररकरपम परयोगकरता ह लदकन उनह दकलषट बनादियागयाऔरइसपरकारइसकदतरमभाषादहिीकादनमाचणहआ

मनयहपहलभीकहाहदकभारतककईदहससोमअदशदकतआमआिमीकीभाषादहिसतानीह(दजसखडीबोलीभीकहाजाताह)जबदकदशदकतभारतीयोकीभाषाउिचिीिाहिहदहिमसलमानयादसखहो(मरलखिखउिचकयाह(WhatisUrdu)औरभारतमउिचकपरदतमहानअनयाय(lsquoGreatinjusticetoUrduinIndiarsquo)

मनइनलखोमबतायाहदकयहपरिारकरनादकदहिीदहनिओकीभाषाहऔरउिचमसलमानोकीअगज़ोकीबाटकरोऔरराजकरोकीनीदतकादहससािाजबदकिासतदिकतायहीहदकउिचसभीदशदकतलोगोकीभाषािीिाहिदकसीभीमजहबकहो

हालादककछदनदहतसिािजीलोगोनमझमसदलमअपीलकताचपादकसतानीऔरकया-कयानहीकहापरनतभारतकलोगोनमझसहीसादबतदकयाहदनमनदलदखततथयोपरधयानि-

दिललीकशाहीनबाग़महएसीएएदिरोिीपरिशचन-रदलयोमपादकसतानीकरादतकारीकदिहबीबजादलबकीउिचकदितािसतरकोगायागयािाऔरआईआईटीकानपरकछातरोकीरलीमजादमयादमदललयाकछातरोकसमिचनमपरदसदपादकसतानीकदिफज़दाराउिचकदिताहमिखगकोगायागया

ऐसाकयोह दकभारत किशभकतयिा दबदसमल फज़जोश

जषसटस मवाककडय कवाटज

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 45

हनया क िर कोनद म ि हिी

िोमोको वककवच जापानीमलकीदहिीलदखका

हअगरभारतमभी दहिी कसािउसपरकारकी वयिसिाबनाईजातीहतोअदिकादिकभारतीयनागररकोकोइसपरदकरयामशादमलदकयाजासकगाभारतमऐसअसखयदहिीभाषा-भाषीहदजनकपासअसीमकमताहअसलमिपरदतभाकभडारहऐसीवयिसिाकसाििशमतकनीकऔरदिजानकादिकासभीतजीसऔरशदकतशालीरपमहोसकगा

अबहमदििशोऔरदििदशयोकसिभचमदहिीकीदसिदतकोिखमसियकईइचछकजापानीछातरोकोदहिीकीदशकािरहीहमझयहमहससहोताहदकदििशीयागर-दहिीभाषीकदलएदहिीभाषासीखनकीअचछीवयिसिा तयारकरनकीजररतहजसअचछीगणिततािालीमानकपाठय-पसतककापरकाशनहोदजसमछातरोकीयोगयताकअनसारवयाकरणकासहजसकमऔरदिसततिणचनहोनाजररीहदशककोकदलएभीदिशषपरकारकपरदशकणपाठयकरमकाआयोजनऔरअदभयानिलानकीआिशयकताहोगी

आजिदनया कअनक िशो क दिशदिदालयोऔर दिदभननससिानोम दहिीकी दशकािीजातीहइससिभचमजापानऔरदहिीका सबि 100सालसअदिक पराना ह जापान म सबसपहलदहिीकीपढाईटोकयोदिशदिदालयमशरहईिहा1908सकईभारतीयदशककदहिीऔरउिचकी दशका दहनिसतानीभाषाकरपमितरहहजापानक रदडयोपर1940महीदहिीभाषाकापरसारणआरभहआऔरयहआजभीजारीहजापानमदहिीसादहतयकपरिारकरनिालपरोफसरिोईकययाकामहतिपणचसिानहदजनहोनसदकपतदहिीशिकोशकीरिनाकीऔरदहिीसादहतयकीअनकमहतिपणचरिनाओकाजापानीभाषामअनिािदकयाउनकदाराअनदितपरमििकागोिान1959मपरकादशतहआयहशायिजापानीभाषामछपीपहलीदहिीसादहदतयककदतिीउसकबािसलकरआजतकअनकदहिीसादहतयकारोकीरिनाओकअनिािपरकादशतहोतरहहजसकबीरतलसीिाससरिासपतपरसािदनरालामहाििीिमाचहजारीपरसािददििीअजयमदकतबोिमोहनराकशमाकच णडयजनदरकमाररघिीरसहायिमचिीरभारतीदिनकरयशपालकषणासोबतीभीषमसाहनीमननभडारीउियपरकाशमिलागगचइतयादि

साल2012मभारत-जापानराषटीयसबिोकी60िीिषचगाठमनाईगईिीदहिीसादहतयकजापानीअनिािकइदतहासकआिारपरभीजापानऔरभारतकासबिलगभगउतनाहीपरानाहलदकनदहिीभाषाकदशकणकसिभचमिखतोभारतऔरजापानकासबिराषटीयसतरसभीअदिकयानीलगभग110सालपरानाहइसमहमभारतऔरजापानकसबिकीगहनताऔरसासकदतकआिान-परिानकइदतहासकोिखसकतहयहजापानकदहिीदिदानोकअिकपरयासकाफलह

आजकीिदनयामआपजहाभीजाएिहाआपकोदहिीबोलनिालजरर दमलजाएग पररस लिन नययॉकच दसगापर जोहादनसबगचऑसटदलयासभीजगहभारतीयनागररकदमलजातहऔरउनलोगोकीबातोमदहिीजररसनाईितीहजापानककछशहरोमभीभारतीयनागररकोकीसखयाअदिकहजसकोबहामामातसटोकयोआदिमिहाभीआपको दहिीसननको दमलगीबोलिालकीभाषाकरपमदहिीभाषाकापरसारअबदिशवयापीहइसमदहिीदफलमोकीखासभदमकाह दहिी दफलमगर-दहिीभादषयोकोभीदहिीकीओरआकदषचतकरतीहदहिीदफलमोकोिदनयाकीकईभाषाओमडबभीदकयाजानलगाहजापानमभीदहिीदफलमोकीलोकदपरयताबहतबढरहीहदफलमोकजररएदहिीभाषाकईिशोऔरससकदतकलोगोकोएक-िसरसजोडरहीह

इसानभाषाकापरसारनहीकरसकताभाषाकापरसारसियहीसभिहोताहइदतहासमजबभीभाषाकापरसारजबरनकरायागयाउसकापररणामहमशािखिहीरहाजस20िीशतािीकअतमिदकणअफीकामरगभिकादिरोिकरतहएआिोलनिलरहािा1976मयहदनचियदकयागया दकिशभरकसकलोमदसफच गोरोकीभाषाकापरयोगहोगासकलोकअसखयबचिएकसािखडहोगएऔरउसकादिरोिकरतहएआिोलनशरदकयाउससघषचम13सालकबचिकोगोलीमारीगईसकलोकमासमबचिोकोअपनीभाषाकदलएलडनापडाकयोदकउनकीभाषाउनकदलएअपनाजीिनिीबािमउससाहसीबचिहकटरपीटसचनकीसमदतमजोहादनसबगचमसगहालयबनायागयाजोआजभीलोगोकोउसअतयािारकीयािदिलाताहहमइसइदतहासकोकभीनहीभलनािादहएएकतरफभाषाससकदतकाितबनकरदिशभरकलोगोकोएक-िसरसजोडतीहऔरदमतरताकीसिापनाकरतीहतोिसरीओरभाषाएकसमहकअहकारकोदसदकरनकाहदियारबनजातीह

आजकी िदनया म दिजानऔर तकनीक की नई जानकारीअदिकाशतअगजीमउपलिहइसदलएभारतऔरअनयकईिशोमभीउचिदशका-वयिसिामअगजीकाििचसिअदिकहिहादशकाकीभाषाअगजीहोतीहऔरपढनकीसामगीभीअगजीमहीउपलिहअगरदहिीकोइसकसिानपररखाजाएतोदिशम दहिीकासतरऔरभीऊिाहोजाएगाजसजापानम यसबवयिसिाए अगजीमनहोकरजापानीभाषामहीबनाईगईहउचिदशकामजापानीभाषाकाहीपरयोगहोताहदिजानतकनीकयाअनयशदकककतरस सबदितनिीनतमजानकारीऔरसामगीभीजापानीभाषामउपलिहदिदािजीऔरदिदानसाराजानजापानीभाषामहीहादसलकरनकबािआगिलकरजापानीभाषामहीतकनीककादिकासऔरदिजानकीउननदतकदलएअपनायोगिानितहइससजानऔरदिजानकीऐसीवयिसिाबनगईहदजसमहरजापानीभाषा-भाषीयानीिशकाहरनागररकशादमलहोसकता

46 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

चाि तो सीख सकतद ि

करल का कररशमा इमरवान करशी

करलकएकगािमिोयिासिाररयासरकारीबससउतरीयहापरउनहआगजानिालीसिाररयानहीदमलीबदलकउनहतीनमधय-आयिगचकलोगदमल

इनम सबस जयािा उमर िाल शखस न एक बड बदसन िालअसिायीतौरपरबनाएगएनलसटडकीओर दिनमरतास इशारादकयाइसकाइसतमालआमतौरपरबडीशादियोकिौरानमहमानोकोदडनरकबािहाििोनकदलएकरनमहोताह

यिोनोयिा दजसमसएकमदहलाऔरएकपरषिातरतिहा गएऔरअपन हाि िोए इसक बाि िअपन दठकानोकीओरिलपड

िहाखडतीनोपरषोकिहरपरमसकराहटिीयहमौनगदतदिदिएकिीदडयोमकपिरहईिीयहिीदडयो

िायरलहोगयािशकिदकणीदहससकराजयकरलमकोदिड-19क दिलाफलडीजा रही जगकायहमहजएकछोटासा दहससाभरह

कयवा हर करल की सवामवावजक पजीइनमधय-आयिगच िाललोगपिायतसिसयजानपडत ह

इसलडाईमउनकासािजदनयरपदलकहलिनसच (जपीएिएन)औरजदनयरहलिइसपकटसच(जएिआई)जसहलिकयरिकच सचभीिरहह

ज़मीनी सतर पर मौजि हलिकयर िकच सच और लोगो कपरदतदनदियोकायहगठजोडही राजयकीसामादजकपजीसादबतहोरहाहइसकज़ररएकरलकोदिड-19कगाफकोऊपरबढनसरोकनऔरकिचकोफलटकरनयानीनएमामलोमबढोतरीपरबडसतरपरलगामलगानमसफलरहाह

यहसामादजकपजी करल क पदलकहलि दससटमकी रीढसादबत हई ह इसक िलत ही करलकोरोना स परभािी तौर परदनबटनिालािशकापहलाराजयबनगयाह

िीनकिहानसभारतकपहलतीनमरीजआनकतीनमहीनबािभीकरलमकोरोनासमरनिाललोगोकीसखयाकिलिोहयसटडटसराजयम29जनिरीकोआएि

एि1एन1 दनपाह और दपछल सालआई भयािह बाढ कअनभि कसाि राजय इसितरनाकिायरसस िो-िो हािकरनकोतयारिा

हलिकयरिकच सचऔरराजनीदतककायचकताचओकीटीमराजय

कहरगािकघर-घरतकपहिीऔरलोगोकोइसिायरसकबारमसमझाया

इनकपासइसतरहकीमदहमिलानकापहलसएकसपीररयसह य राजय मआईबाढ क बाि कओको कलोरीनटकरनऔरलपटोदसपरोदससकोरोकनकदलएलोगोमजागरकताफलािकि

इतनसारलोगोकोटदनगकसिीगईकरलकीहलिसदिचसजकपिचडायरकटरडॉकटरएनशीिरन

बीबीसीदहिीकोबतायाldquoयहटदनगपरदकरयािो-तीनदिनसजयािानही िलती ह एकसपटचस क तयार दकए गए सटडी मटररयल कसाियलोगिसरलोगोकोपरदशदकतकरनकदलएिलजातहrdquo

डॉशीिर नकहा गामीणइलाक़ोमहमार दलकिकच सचयाआशा (एकरदडटड सोशल हलि एदकटदिसट) ह शहरी इलाक़ो मऊषा (अबचन सोशल हलि एदकटदिसट) िकच सच ह इनह बता दियाजाताह दकलोगोको कससमझानाह हरआशाक़रीब1000लोगोकीइिाजचहोतीहrdquo

इनकसािजदनयरपदलकहलिनसच (जपीएिएन)भीहोतीह जो दक 10000लोगोकीआबािीकी इिाजच होती ह इनकऊपरएकजदनयरहलिइसपकटरहोताहजो15000लोगोकदलएउततरिायीहोताह

इसकअलािासिासथयदिभागऔरसामादजकनयायदिभागकबीिएकदलकआगनिाडीिकच सचकाभीहोताहएकआगनिाडीिकच र1000लोगोकीइिाजचहोतीह

डॉ शीिर नकहा ldquoसिश मलरप म हलिकयर िकच सच दारादिएजातहमसलनमासककसपहनाजानािादहएहमपिायतपरदतदनदियोकोआनिालीिीज़ोकबारमअिगतरखतहतादकिअलटचरहहलिकयरइसपकटरऔरशहरीइलाक़ोमिाडचमबसचइनउपक दरोकादहससाहोतहrdquo

डॉशीिरकमतादबकldquoहलिकयरिकच सचऔरपिायतमबरोकीपरीफौजकोअहमजानकाररयोस लस दकयाजाताह इनमिहानसएयरपोटचपरपहलपसजरकआतहीकयादकयागयािाऔरकयादकयाजानािादहएजसीिीज़शादमलहोतीहrdquo

राजयम एककमयदनटीकॉलसटरभी ह दजसका नाम दिशाहइसमएकटोलफीनबरहयहसटरदज़लामदडकलऑदफसरकयहाहोनिालीदशकायतोयाइनकिायरीज़कबारमबताताह

डॉशीिरनकहाldquoअगरकोईकिारटीनदससटमकोतोडताहतोपिायतिकच रऔरहलिकयरिकच रउनहढढलतहऔरिापसलातहrdquo

िहानसलौटनिालछातरो कपहल बिऔरउनकपराइमरीऔरसक डरीसपकगोकोकिारटीनकरन कबाि करलमतबतकदसिदतयाठीकिीजबतकदकएककपलकएयरपोटचपरसकरीदनगकाउललघनकरनऔरएकदनजीअसपतालमएकशखसकबीमारहोनकीखबरसामननहीआगई

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 47

कपलअपनबटकसािइटलीसलौटिइनहइटलीफदमलीकहागयामधय-आयिगचकइसकपलऔरउनकीबटीऔरिामािसभी कोरोना िायरस स सकरदमत पाए गएऔर परशासन को इसमामलमकाफीमशककतकरनीपडी

लदकनउसीिकतहलििकच सचऔरपदलससमतपरीमशीनरीनकॉनटकट टदसगकरनसकरीदनगऔरटसटकरनाशरकरदियाक़रीब2000लोगोकीटदसटगहईऔरकछहज़ारलोगोकोहोमकिारटीनमडालदियागया

कपलकपरटसजो93और88सालकिउनहकोटायमकसरकारीअसपतालसिोहफतकइलाजकबािघरभजदियागया

करल क वलए कयवा िम चजर रहवाडॉकटरइकबालनबीबीसीदहिीकोबतायाldquoहमारदलएगम

िजर गासरट लिल पर मौजि हलिकयर िकच र ह हमार पासदबलकलज़मीनी सतर पर सामादजक पजी मौजि ह जो करलकोिसरराजयोसअलगबनातीहrdquo

डॉ इकबाल नकहा ldquoिरअसलहमार पाससामादजकपजीकसािएकएकसपटचसामादजकपजीभीहयहपजीहमारयिाउतसाहीडॉकटरोकीहइनसमनभीपदलकहलिऔरिायरलॉजीकबारमकाफीकछसीखाहrdquo

अलग-अलगसपदशयदलटीजस दलएगएनौडॉकटरोकीटीमक कॉनिलसट पलाजमा िरपी क इसतमाल स कोरोना िायरस कमरीजोकाइलाजकरनपरदलखगएपपरकोइदडयनकाउदसलफॉरमदडकलररसिच(आईसीएमआर)नएपरिदकयाह

डॉइकबालकरलककोरोनासपरभािीतौरपरदनबटनकपीछlsquoगासरटिकच सचकीमििसकॉनटकटटदसगऔरकटनमटसटटजीrsquoकोिजहमानतह

िहकहतहldquoहलिकयरकदिक दरीकरणकीहमारीपॉदलसीसहममििदमलीहइसकज़ररएहमनसिासथयसिाओकोपराइमरीहलिसटसचसदज़लाअसपतालोऔरसिानीयदनकायोतकपहिायाहrdquo

डॉइकबालकमतादबकldquoहमजोदिमिाललोगोकोसामानयलोगोकसपकच सिररखनाहहमनिसरीबीमाररयोसगसत60सालसजयािाउमरिाललोगोकोअलगदकयाहइनकीसखया716लाखहहमनउनहकहाहदकिटलीमदडदसनकजररएअपनडॉकटरोससपकच करइसकअलािाउऩकीमििमखयमतरीदपनाराईदिजयनकबनाएगएिॉलदटयरकॉपसचभीकररहहrdquo

कोदिड-19ककटोलकदलएएकसपटचसमदडकलकमटीकीदपछल डढमहीनस हर रोज़मीदटगहोती ह तादकमदडकलऔर

पदलकहलिमसलोपरििाचहोसकडॉइकबालनकहाldquoमरोज़ानासबहिीदडयोकॉनफ दसगक

ज़ररएमखयमतरीकोसीिररपोटचकरताहऔरशाम4बजएकररपोटचसबदमटकरताहrdquo

डॉइकबालमानतहदककरलइसबातसभागयशालीभीरहाहदककोरोनाससकरदमतपाएगएलोगोकीऔसतआयराजयम372सालह80सालसऊपरिालऐसकिलिोशखसरहऔर60सालकीउमरिालोकीसखयाकिलनौह

सिवासथय जवािरकतवाएकअतरराषटीयहलिएजसीकिॉदशगटनदसितकसलटटऔर

डलयएिओमकामकरिक डॉ एसएसलाल नकहा ldquo1990किशकमजबमपदलकहलिदससटमसजडािाऔरपराइमरीहलिसटरकोमनररपोटचदकयािाउसिकतहरकोई1230स1बजतकघरजानकी तयारीम ितोमनपछा दकयहसबकसहोगा मझ नदसाग सटाफ न बताया दक पीएिसी म कोई िॉशरमनहीहऔरसबकोइसकदलएघरजानाहोताहऐसमपीएिसीकोबिकरितहrdquo

डॉलालनपिायतमबरकोबलायाऔरपीएिसीकअचछतरीक़ स काम करन क बाबत ििाच की शरआत म हलिकयरिकच रऔरपिायतमबरकबीितनातनीरहीलदकनजलिहीयहमसलासलझगया

इसकबाियहीपराइमरीहलिसटर (पीएिसी)पदलकहलिदससटमकीसबसअहमकडीबनगया

अचछ सिासथयकी ससकदतको न किल हाल क िशको मबढािादियागयाहबदलकऐसारानीगौरीलकमीबाईकिकतभीहआदजनहोनतरािणकोरपरशासनदकयािा

िह 1813 म सािचजदनकरप स लोगो को समॉल पॉकस किकसीनशनकदलएसमझानकदलएमिानमउतरआईिी

डॉलालनबतायाldquoजब1957मपहलीसरकारबनीतोईएमएनबिरीपािसरकारकीदमदनसटीमएकडॉकटरकोहलिदमदनसटरकतौरपरशादमलदकयागयािाrdquo

नशनल इसटीटयट ऑफ मटल हलि एड नयरो साइसज कदिगगजिायरोलॉदजसटपरोफसरिीरदिनबीबीसीदहिीकोबतायाldquoकासरगोडमदकयागयाकामशानिारहमािचकआदिरीहफतमिहाहर रोज़30-40लोगपॉदजदटि दनकलरह ि इनह किलकिारटीन दकयागयाऔरइनकहरपराइमरीऔरसक डरीकॉनटकटकरदपडटसटदकएगएऔरइसपरदनयतरणपादलयागयाइनकीरदपडटदसटगकीसटटजीसहीसादबतहईrdquo

48 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

समपाकीय

जिा काम आव सई lsquoरहििनrsquo ददहख बड़दन को लघ न दरीहजए िरर जि कि आवर सई कि करद तरवरर

रहीमजीकहतहदकतिाकदितबडोकोिखकरसामानयलोगोयािसतओकोभलानहीिनािादहए जहासईकीज़ररतहोतीहिहातलिारकामनहीआती

एकबोिकिाहndashअकालमएकिनीआिमीभोजनकीतलाशमभटकरहािा अिानकउसएकपोटली दिखाईिी उसनलपककरउसउठाया औरदबनािखहीततकालएकमटीभरकरमहमडालली िबायातोबहतदनराशहआ दजसअननसमझािाितोमोतीदनकल मोतीभखनहीदमटासकत ऐसीिसतओकामलयकिलकालपदनकहोताह अगलीमपहनीकरोडोरपएकीहीराजडीअगठीआपकोज़रासपटििचसनहीबिासकती लाखोरपएकहीरजडमोबाइलसटसएकदगलासपानीनहीदनकलसकता आपकातखत-ए-ताऊसआपकभगिरकोठीकनहीकरसकता

झठिनऔरसखकसारसािनएकज़राससकटकसमयवयिचहोजातह ठीकहतलिारदकसीकीहतयाकरसकतीहदकसीकोमारकरउसकिनिशपरकज़ाकरसकतीहलदकनआपकीफटिसतरसझाकतीनगनताकाउपिारिोपसकीएकछोटीसईकपासह सजचनसईसहीघािसीताह

आजराजसिानकारणिमभौरमहगसफारीपयचटनकदलएपरदसदहलदकनमआजससाठसालपहलकीबातकररहाहजबिहाजानकदलएनकोईदटकटिानकोईपािदसताराहोटल बसजाइएपिल अललाउदीनदखलजीकनामसबसदखलजीपरहोतिलजाइए दमलजाएतोशरभीनहीतोलगरदबजजिखतसीताफलखातहएकिडऔरखासकघनजगलसगजरतहए िहादकलममागचिशचकआपकोबताएगादकहरसालआपातकालकदलएसकडोमनआटकीबादटयाबनाईजातीिी यदिकोईसकटनहीआतातोिबादटयाऊटोघोडोऔरहादियोकोदखलािीजातीिीऔरदफरअगलसालकदलएबादटयाबनाकररखलीजातीिी यहिीअदगमयोजनाजीिनऔरउसमआसकनिालसकटोकदलएराजसिानमदकसीसमयमजीिनकीज़ररीिीजजलऔरअननबडीिजादनकताऔरसाििानीससहजजाति िहाकजलपरबिनकाआजभीिदनयाकपासकोईउततरऔरदिकलपनहीह एक-एकहरापततासखाकरभीषणगरमीमजलतदिनोकदलएरखाजातािा

बहतबारवयदकतअपनीकछकठाओकतहतमहगीदिखािटीिीजजटाताह ऐसमिहबहतसीज़ररीऔरअदिकमहतिकीिीजोकीअनिखीकरिताह

आजतिाकदितबडऔरिनिानिशअणबमयदकदिमानकाज़खीरासदितदकएबठहलदकनअमरीकाकोभारतसकलोरोदकिनकीगोदलयामगानकदलएआखभीदिखानीपडी अबभीबहतसिशोमकोरोनासलडनिालडाकटरोकपासमासकऔरपीपीईदकटनहीह िदटलटरऔरटसटकरनकीसदििाएनहीह मरनमारनकीतयाररयापरीहलदकनजानबिानकीकोईयोजनानहीह करोडोग़रीबोकपासकोरोनाकाइलाज़करिानऔरभोजनकीवयिसिानहीह शहरोमकामकरनिालकरोडोलोगअपनघरिलगएह उनकदलएआिास-परिासकीकोईयोजनानही सकलकॉलजकारखानबिपडह उनकोसरदकतढगसशरकरनकाकोईपरदशकणनहीऔरमगलपरखदनजपिािचऔरपानीढढनतिापयचटनकीबातकीजातीह

वयिसिाओकीअिरिदशचताऔरअवयिसिाकबीिसामानयमनषयकीसििनामनषयकासहाराबनरहीहदजसिनपिपरभािकीिौडमभलादियाजाताहमहतिहीनमानदलयाजाताह असपतालदकसीगरीबकोइलाजकापराभगतानदकएदबनाशिनहीिरहहतोकहीलोगअपनाहजकदलएबिायापसाज़ररतमिोकोराशनिनमखिचकररहह कोईसरिारअपनीनईपगदडयोसमासकबनाकरबाटरहाहिदनयाऔरमनषयताकीउमरबहतलमबीह इसमतरह-तरहकीआपिाए-दिपिाएआईहऔरआएगीलदकनउनसइसिदनयाकोयदकहदियारनहीकामकऔजारबिाएग बडी-बडीमदतचयािादमचकहीर-जिाहारातऔरबकबलसनहीबदलकमनषयकहियमअिदसितमानिीयकरणासििनाऔरिमच-जादत-नसलसदनरपकसहयोगभािहीबिाएग

यहसमयहमारगणोकीपरीकाकासमयह तलसीकहतहndashधरीरज धरि हित अर नररी आपद कल परहखए चररी

यदिहमपचिातापकसािनहीमरनािाहततोइसपरीकामपासहोनकीतयारीकर नीयतठीकहोगीतोदनयदतभीसहायताकरगी सवव भवनत सहखनः

ndash रिदश जोशरी

UgraveocircOtildeUuml AcircaeligUgraveeth szligaeligUumleth OumlaeligUacuteUIgraveegraveOslash

SszligaeligraquoIgravetimesdivide

ccedilatildeacuteIcircegrave atildetimesaeligUacuteUegrave timesaeligIgraveeumlOumlaeligaacuteaelig UacuteUaeligcAringthornOumlaeligaacuteaelig AcircecircAacuteaeligOumlaeligaacuteaelig IcircethszligOumlaeligaacuteaelig yenotildeUacuteU atildetimesaeligUacuteUegrave acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave middotcurrenaelig Acircyacutetimeseacutesup1 ccedilatildeSacircaelig atildentildeETH yenacuteIgraveUacuteUaeliguumlcAringthornegraveOslash ccedilatildeacuteIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave (IHA) ccedilatildeacuteIcircegrave acircegravesup1Ugraveeth middotcurrenocirc OtildeEacutecedilaeligszligaelig IcircethIgraveaelig atildentilde Igraveaeligccedilmiddotcurren atildetimes acircOumlegrave yenAcircUgraveegrave acirctimeseumlh acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave yenotildeUacuteU ccedilszligUacuteUaeligacircIgrave acirceth AacuteeacuteCcedilcedileth UacuteUatildeethacuteETH Oslashatilde atildetimesaeligUacuteUeth Otildelsquoiquestocircacute yenotildeUacuteU AcircocircIgraveeth-AcircocircccedilIgraveOslashocircacute middotOcirccurren ccedilUumldeg yenotildeUacuteU Oumlegrave timesatildeˆszligAcircecircDaggeraeliguuml atildentildeETH atildetimes OtildeatildeeacuteIgrave OumlaeligsbquoOslashagraveaeligaeligUumlegrave atildentildeacute ccedilmiddotcurren atildetimes OtildeatildeeacuteIgrave acirctimesOslash AcircatildeUumleth IHA acirceth AacuteeacuteCcedilcedilethETH timesethUacuteUeth Otildelsquoiquesteth yenotildeUacuteU yenOtilde UgraveaeligIgraveegrave-AcircocircIgraveeth IumlaeligUacuteUaeligAcircyacuteszligaeligatilde ccedilatildeacuteIcircegrave OtildeocircUumlIgraveeth atildentildeacute yenotildeUacuteU atildetimesaeligUacuteUegrave AcircUacuteUacuteAcircUacuteUaeligyenocircacute acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave yenotildeUacuteU ccedilszligUacuteUaeligacircIgrave AcircUacuteU OtildeatildeeacuteIgrave sup1eacuteagraveaeligegrave yenotildeUacuteU raquoszliguuml timesatildeacircecircacirc middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH atildetimes yenaeligAcircmiddotcurrenocirc acircIcircSOslash OtildeUgraveUgraveeth degmiddotcurren raquoccedilIgraveccedilszligccedilIuml AcircyacuteaeligOslashocircccedilAacuteIgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth degmiddotcurren ccedilszligtradeaeligaeligAcircUgrave IcircethUgraveeth yenaeligccedilIcirc middotOcirccurren maeligUacuteUaelig IHA middotOcirccurren ccedilszligmiddotcurrenaeligacirc timesethacute OslashocircraquoIcircaeligUgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth middotOcirccurren ccedilUumldeg yenaeligtimesacuteccedil˜aeligIgrave middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH

atildetimes OtildeocircCcediluuml middotOcirccurren acircOumlegrave ccedilUgraveIcircethagraveaeligmiddotcurrenocircacute yenotildeUacuteU ccedilszligagraveaeligethaacute McurrenAcirc acirceth szligIgraveuumltimesaeligUgrave OtildeocircCcediluuml middotcurrenocirc copyUgravemiddotOcirccurren acircaeligtimesecircccedilatildemiddotcurren middotcurrenaeligOslashuuml yenotildeUacuteU IcirceumlccedilcAringU middotOcirccurren ccedilUumldeg IumllsaquoOslashszligaeligIcirc IcircethUgraveaelig iquestaeligatildeIgraveeth atildentildeacute Igraveaeligccedilmiddotcurren Oslashatilde acirceacuteccedilUgraveccedilagraveiquestIgrave atildeocirc acircmiddotOcirccurren ccedilmiddotcurren IHA raquoccedilIgraveccedilszligccedilIumlOslashaeligiexcl IcirceumlagraveOslash yenotildeUacuteU AcircyacuteOumlaeligszlig copylsaquotimeseacutesup1 atildeocirc AacuteaeligdegacuteETH ccedilatildeacuteIcircegrave Acircyacuteethtimesegrave middotOcirccurren UgraveethIgraveeumlˆszlig timesethacute acircOumlegrave middotcurrentimesuumlAElig SszligOslashacuteacircethccedilszligOslashocircacute middotcurrenaeligOslashuumlmiddotcurrenIgraveaeliguumlyenocircacute yenccedilIgraveccedilIacuteOslashocircacute middotcurrenUumlaeligmiddotcurrenaeligUacuteUocircacute middotcurrenccedilszligOslashocircacute Uumlethsup1middotcurrenocircacute IgraveIacuteaelig szligeuroIgraveaeligraquoDaggeraeligocircacute middotcurrenaelig OtildeatildeeacuteIgrave yenaeligOumlaeligUacuteU AtildeOslasheuroIgrave middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH ccedilUgraveccedilagraveiquestIgrave McurrenAcirc acirceth acircOumlegrave OtildeatildeeacuteIgrave OtildeIumlaeligsectuuml middotOcirccurren Acircaelig˜aelig atildentildeacuteETH acircOtildemiddotcurrenegrave ordfcurrenAacuteaeliguuml IgraveIacuteaelig acircatildeOslashocircraquo acirceth yenacuteIgraveUacuteUaeliguumlcAringthornegraveOslash ccedilatildeacuteIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave yenAcircUgraveaelig UumlyumlOslash AcircyacuteaeligŒIgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth timesethacute yenszligagraveOslash acircEgravecurrencedilUuml atildeocircraquoegraveETH

IumllsaquoOslashszligaeligIcircETHagraveaeligeacuteOumlmiddotcurrenaeligtimesUgraveaeligyenocircacute acircccedilatildeIgrave

ŸaeligegravetimesIgraveegrave agraveaeligegraveUumlaelig ccediltimesŸaeligaelig Ccedilaeligograve acircIgraveegraveagraveaelig iquestacutefrac14yacute ccediltimesŸaelig

(lsaquoOslashaeligacircegrave IgraveIacuteaelig yenŠOslashyumlaelig yen ccedilatilde acirc wregvy-wregvz)OumlecircIgraveAcircecircszliguuml Agraveaelig˜aelig ndash yenaeligsectuuml yenaeligsectuuml AringUegrave middotcurrenaeligUgraveAcirceacuteUacuteU degtimes degacirc ccedilagraveaeligmiddotcurrenaeligraquoocirc Acircegrave-degiquest Ccedilegrave degacirc degtimes Oslashecirc CcedilntildeUumlacirc

PRINTED VISHWA - ISSN 25721550ONLINE e-VISHWA - ISSN 25721569

PRINTED VISHWA - ISSN 25721550ONLINE e-VISHWA - ISSN 25721569

ccedilszligagraveszligaeligccedilszligagraveszligaeligJ U L Y 2 0 2 0

VISHWA - Hindi Literary Magazine

szligaacuteuuml Ntilde x yenacutemiddotcurren Ntilde x AacuteeacuteUumlaeligsectuumlU wregwregyenacuteIgraveUUacuteUaeliguumlcAringthornUegraveOslash ccedilatildeUlsaquoIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave middotcurrenegrave ˜aeligntildetimesaeligccedilacircmiddotcurren timeseacutesup1 Acircccedil˜aeligmiddotcurrenaelig

wwwhindiorg Year 36 Volume 3 A Lingo-Cultural Hindi quarterly Published by International Hindi Association USA July 2020

Page 2: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN

UgraveocircOtildeUuml AcircaeligUgraveeth szligaeligUumleth OumlaeligUacuteUIgraveegraveOslash

SszligaeligraquoIgravetimesdivide

ccedilatildeacuteIcircegrave atildetimesaeligUacuteUegrave timesaeligIgraveeumlOumlaeligaacuteaelig UacuteUaeligcAringthornOumlaeligaacuteaelig AcircecircAacuteaeligOumlaeligaacuteaelig IcircethszligOumlaeligaacuteaelig yenotildeUacuteU atildetimesaeligUacuteUegrave acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave middotcurrenaelig Acircyacutetimeseacutesup1 ccedilatildeSacircaelig atildentildeETH yenacuteIgraveUacuteUaeliguumlcAringthornegraveOslash ccedilatildeacuteIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave (IHA) ccedilatildeacuteIcircegrave acircegravesup1Ugraveeth middotcurrenocirc OtildeEacutecedilaeligszligaelig IcircethIgraveaelig atildentilde Igraveaeligccedilmiddotcurren atildetimes acircOumlegrave yenAcircUgraveegrave acirctimeseumlh acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave yenotildeUacuteU ccedilszligUacuteUaeligacircIgrave acirceth AacuteeacuteCcedilcedileth UacuteUatildeethacuteETH Oslashatilde atildetimesaeligUacuteUeth Otildelsquoiquestocircacute yenotildeUacuteU AcircocircIgraveeth-AcircocircccedilIgraveOslashocircacute middotOcirccurren ccedilUumldeg yenotildeUacuteU Oumlegrave timesatildeˆszligAcircecircDaggeraeliguuml atildentildeETH atildetimes OtildeatildeeacuteIgrave OumlaeligsbquoOslashagraveaeligaeligUumlegrave atildentildeacute ccedilmiddotcurren atildetimes OtildeatildeeacuteIgrave acirctimesOslash AcircatildeUumleth IHA acirceth AacuteeacuteCcedilcedilethETH timesethUacuteUeth Otildelsquoiquesteth yenotildeUacuteU yenOtilde UgraveaeligIgraveegrave-AcircocircIgraveeth IumlaeligUacuteUaeligAcircyacuteszligaeligatilde ccedilatildeacuteIcircegrave OtildeocircUumlIgraveeth atildentildeacute yenotildeUacuteU atildetimesaeligUacuteUegrave AcircUacuteUacuteAcircUacuteUaeligyenocircacute acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave yenotildeUacuteU ccedilszligUacuteUaeligacircIgrave AcircUacuteU OtildeatildeeacuteIgrave sup1eacuteagraveaeligegrave yenotildeUacuteU raquoszliguuml timesatildeacircecircacirc middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH atildetimes yenaeligAcircmiddotcurrenocirc acircIcircSOslash OtildeUgraveUgraveeth degmiddotcurren raquoccedilIgraveccedilszligccedilIuml AcircyacuteaeligOslashocircccedilAacuteIgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth degmiddotcurren ccedilszligtradeaeligaeligAcircUgrave IcircethUgraveeth yenaeligccedilIcirc middotOcirccurren maeligUacuteUaelig IHA middotOcirccurren ccedilszligmiddotcurrenaeligacirc timesethacute OslashocircraquoIcircaeligUgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth middotOcirccurren ccedilUumldeg yenaeligtimesacuteccedil˜aeligIgrave middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH

atildetimes OtildeocircCcediluuml middotOcirccurren acircOumlegrave ccedilUgraveIcircethagraveaeligmiddotcurrenocircacute yenotildeUacuteU ccedilszligagraveaeligethaacute McurrenAcirc acirceth szligIgraveuumltimesaeligUgrave OtildeocircCcediluuml middotcurrenocirc copyUgravemiddotOcirccurren acircaeligtimesecircccedilatildemiddotcurren middotcurrenaeligOslashuuml yenotildeUacuteU IcirceumlccedilcAringU middotOcirccurren ccedilUumldeg IumllsaquoOslashszligaeligIcirc IcircethUgraveaelig iquestaeligatildeIgraveeth atildentildeacute Igraveaeligccedilmiddotcurren Oslashatilde acirceacuteccedilUgraveccedilagraveiquestIgrave atildeocirc acircmiddotOcirccurren ccedilmiddotcurren IHA raquoccedilIgraveccedilszligccedilIumlOslashaeligiexcl IcirceumlagraveOslash yenotildeUacuteU AcircyacuteOumlaeligszlig copylsaquotimeseacutesup1 atildeocirc AacuteaeligdegacuteETH ccedilatildeacuteIcircegrave Acircyacuteethtimesegrave middotOcirccurren UgraveethIgraveeumlˆszlig timesethacute acircOumlegrave middotcurrentimesuumlAElig SszligOslashacuteacircethccedilszligOslashocircacute middotcurrenaeligOslashuumlmiddotcurrenIgraveaeliguumlyenocircacute yenccedilIgraveccedilIacuteOslashocircacute middotcurrenUumlaeligmiddotcurrenaeligUacuteUocircacute middotcurrenccedilszligOslashocircacute Uumlethsup1middotcurrenocircacute IgraveIacuteaelig szligeuroIgraveaeligraquoDaggeraeligocircacute middotcurrenaelig OtildeatildeeacuteIgrave yenaeligOumlaeligUacuteU AtildeOslasheuroIgrave middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH ccedilUgraveccedilagraveiquestIgrave McurrenAcirc acirceth acircOumlegrave OtildeatildeeacuteIgrave OtildeIumlaeligsectuuml middotOcirccurren Acircaelig˜aelig atildentildeacuteETH acircOtildemiddotcurrenegrave ordfcurrenAacuteaeliguuml IgraveIacuteaelig acircatildeOslashocircraquo acirceth yenacuteIgraveUacuteUaeliguumlcAringthornegraveOslash ccedilatildeacuteIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave yenAcircUgraveaelig UumlyumlOslash AcircyacuteaeligŒIgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth timesethacute yenszligagraveOslash acircEgravecurrencedilUuml atildeocircraquoegraveETH

IumllsaquoOslashszligaeligIcircETHagraveaeligeacuteOumlmiddotcurrenaeligtimesUgraveaeligyenocircacute acircccedilatildeIgrave

ŸaeligegravetimesIgraveegrave agraveaeligegraveUumlaelig ccediltimesŸaeligaelig Ccedilaeligograve acircIgraveegraveagraveaelig iquestacutefrac14yacute ccediltimesŸaelig

(lsaquoOslashaeligacircegrave IgraveIacuteaelig yenŠOslashyumlaelig yen ccedilatilde acirc wregvy-wregvz)OumlecircIgraveAcircecircszliguuml Agraveaelig˜aelig ndash yenaeligsectuuml yenaeligsectuuml AringUegrave middotcurrenaeligUgraveAcirceacuteUacuteU degtimes degacirc ccedilagraveaeligmiddotcurrenaeligraquoocirc Acircegrave-degiquest Ccedilegrave degacirc degtimes Oslashecirc CcedilntildeUumlacirc

अतर राषटरीय हिदरी सहिहत की तरिहसक िख पहतक

हिश क लखको और पठको स

1 यदिआपकोसबदितदतदिकएकमाहबाितकभीlsquoदिशाrsquoनदमलयाआपकापताबिलगयाहतोपरबिसपािककोसदितकरअपनाआजीिनसिसयताकरमाकदलखगतोऔरसदििाहोगी

2 यहसिह दकईमलिालीतकनीकस दबना दकसीशलकयाखिच क कोई भी रिना एक साि सकडो पतर-पदतरकाओकोततकालभजीजासकती ह ऐसा नकर कयोदक इससभजनिालऔरपरापतकरनिालिोनोकामहतिऔरदनषाकमहोजात ह एकबारभजी रिना क दलएकमसकमिोमदहनपरतीकाकरिसदिशातरमादसकहऔरमातर48पषइसदलएगजाइशअदिकनहीहोती

3 आिशयकताहोनपरसपािककोरिनामपररितचनकाअदिकारहयदिरिनाकसािफोटोलगानाहतोिहउदितसिानपरलगाकरऔरपजबनाकरभज

4 दकसीभीरिनापरमानियकापराििाननहीह5 समीकाकदलएपसतककीिोपरदतयाभजयदिसमीकासभि

नहीहोगीतोमातरसिनापरकादशतकीजाएगीसियसमीकाकरिाकरनभज

6 हसतदलदखतयासकनकीहईरिनाओकोटाइपकरिानासभिनहीह

7 रिनायदनकोडमटाइपकीहईहोनीिादहए8 रिनाकसािअपनाफोटोपाि-छहिाकयोमपररियडाक

कापतामोबाइलनबरईमलकापताभीभज9 अमरीकामअपनआसपासआयोदजतसामादजकसमारोहकी

ररपोटचभीभजसकतहबचिोकीरिनाएउनकदाराबनाईगईपदटगसभारतीयोकीउपलदियाकोईपररकघटनायाससमरणआदिकाभीसिागतह

10 यदिकहीऐसाकछहोजोभारतकपाठकोकदलएनयारोिकऔरपररकहोसकताहतोउसकबारमभीदलखाजासकताह

11 यदिआपदहिीकअदतररकतदकसीअनयभाषाकीयोगयतारखतहतोउसकशषसादहतयकाअनिािभीभजसकतह

12 हमबताएदकआपlsquoदिशाrsquoमकसीरिनाएपढनापसिकरग

परकाशन ndashजनवरीअपररलजलाईअकटबरVishwa ndash The International Hindi Associationrsquos quarterly Publication published in January April July October

परबनधसमादक ndashशीमतीसशीलामोहनकाManaging Editor ndash Mrs Sushila Mohanka

ndash 4902 Foote Road Unit 37 Medina OH 44256

दरभाष ndash 330-598-0642

ईमल ndash managingeditorhindiorg

परधानसमादक ndashशीरमशजोशीओहायोChief Editor ndash Mr Ramesh Joshi 10046 Parkland Drive Twinsburg OH USA 44087Email ndash editorhindiorg ndash joshikaviraigmailcom

दरभाष ndash (330) 688-492791-946-015-5700

िडजीटल मीडियाएबडटर mdash शीमतीअरचनाािाDigital Media Editor ndash Mrs Archana Panda CAEmail ndash panda_archanayahoocomPh No ndash 408-307-6645

पररफरीडिग ndashशीमतीअलकाखिलवालProof Reading this Issue ndash Mrs Alka Khandelwal OH Email ndash alkakhandelwal62gmailcomPh No ndash 330-510-3645

अतराचषटीयडहनदीसडमडतInternational Hindi Association

ससाक-िॉकवररदरपरकाशडसहFounder ndash Dr Kunwar Chandraprakash Singh

नयासीसडमडत Board of Trustees IHA

डॉ िदलाल नसह (TX) अधयकष नयासी सनमनि 2020Dr Nandlal Singh 972-529-4868 615-785-7886 nandlalsinghmsncom

डॉ सिीश नमशर (MD) उपाधयकष नयासी सनमनि 2020Dr Satish Misra 240-252-8244 satish_misrahotmailcom

डॉ रनव परकाश नसह (TN)Dr Ravi Prakash Singh 615-785-7888 ngdsdgaolcom

शरीमिी सशीला मोहिका (OH) Mrs Sushila Mohanka 330-598-0642 sushilam33hotmailcom

सशरी सषमा कौनशक (NY) Mrs Sushma Kaushik 516-625-1106 Sushmakaushikhindiorg

कायचसडमडत Executive Committee

अधयकष शरी अजय चडा (OH)President Mr Ajay Chadda 216-544-6505 presidenthindiorg

आगामी अधयकष सशरी अिीिा नसघल (TX)President-elect Mrs Anita Singhal 817-261-9174 presidentelecthindiorg 817-319-2678

सनचव शरी अनिलनदर कमार (TX) Secretary Shri Akhilendra Kumar 214-704-3195 secretaryhindiorg

कोषाधयकष शरी रणबीर कमार (NY)Treasurer Mr Ranbir Kumar 347-665-7719 treasurerhindiorg

परबध सपादक lsquoनवशवाrsquo शरीमिी सशीला मोहिका (OH) Managing Editor lsquoVishwarsquo Mrs Sushila Mohanka sushilam33hotmailcom 330-598-0642

डनदशकमिलकअनयसदसय Other Directors

मजर शर बहादर नसह निवितमाि अधयकष (NY) Major Sher Bahadur Singh Past President 718-300-5188 sherbsinghaolcom

डा हरर हर नसह Dr Hari Har Singh MD 703-939-1838 harisomasingh11yahoocom

शरी महश दराशरी Shri Mahesh Derashree TX 832-846-3251 mderashri2000yahoocom

शरीमिी नकरण ििाि Smt Kiran Khaitan OH 330-622-1377 khaitankiran51gmailcom

डा कडी उपाधयाय Dr KD Upadhyay TX 832-607-3021 drkdhotmailcom

शरीमिी अचतिा पाडा Smt Archana Panda CA 408-307-6645 panda_archanayahoocom

सडमडतया Committees

1 मीडियाएवबलकशनसडमडत Media and Publication Committee

- सवतशरी सशीला मोहिका रमश जोशी अचतिा पाडा2 डहदीडशकषणसडमडत Hindi Teaching Committee

- सवतशरी अजय चडा हररहर नसह नकरण ििाि नगरीश शकला3 डवततएवसदसयतासडमडत Finance and Membership Committee

- सवतशरी महश दराशरी रणबीर कमार पदम बसल4 शाखासमनवयसडमडत Chapter Coordination Committee

- सवतशरी अिीिा नसघल कडी उपाधयाय अजय चडा5 नीडतकायाचनवयनसडमडत Policy and Implementation Committee

- सवतशरी िनदलाल नसह आलोक नमशर सिीश नमशर शर बहादर नसह

शाखासयोजक Chapter President USA ndash Phone No ndash Email ID

डॉ शोभा िडलवाल Dr Shobha Khandelwal NE OHIO 330-421-6638 shobhakhandelwalgmailcom

शरी अनिलनदर कमारMr Akhilendra Kumar Dallas TX 412-704-3195 akhilkumarhindiorg

शरी राजरीव भावसारMr Rajiv Bhavsar Huston TX 281-217-7330 rajbhavsar0gmailcom

शरी जसवीर जय नसह Mr Jasvir Jay Singh New York NY 516-406-1227 humhindustaniusagmailcom 516-857-5297

शरी आलोक िनदा Mr Alok Nanda Nashville TN 615-424-1205 aloknandayahoocom

डॉ हरर हर नसह Dr Hari Har Singh Washington DC 713-939-1838 harisomasingh11gmailcom

शरी रणवीर कमार Mr Ranbir Kumar New Jersy NJ 347-665-7719 ranbirkumargmailcom

शाखासयोजक Chapter President India ndash Phone No ndash Email ID

शरीमिी मना जगनिया Mrs Munna Jagetia AP Telangana 91-94901-89715 munnaopgmailcom

डॉमिमोहि शकला Dr Manmohan Shukla Prayagraj UP 91-94502-39154 shuklamm147gmailcom

डॉ शोभारािी नसह BiharDr Shobharani Singh Jharkhand 91-99393-92605 drshobharanivamagmailcom

शरी अशोक लवMr Ashok Lav Delhi NCR 91-99710-10063 kumar1641gmailcom

डॉ(परो) यजञ परसाद निवारीDr(Prof) Yagya P Tiwari Maharashtra 91-94258-70451 yagyaomprofgmailcom

26 दगलल 31 अिालतोमदहिीकोlsquoमानrsquo 36 कमजोरकोसभाल 39 भारतनामकीकहानी

अनकरमअधयकष क सनददश 5शशवतरी हिदरी की पिलरी लघ कथ एकटोकरी-भरदमटीndashमाधव राव सपर 6आवशयक सिहयक और उपयोगरी कोदिि-19रोगकछनयतथयndashडॉ शोभा खडरलवाल 7 कोरोनाकसािभीकोरोनाकबािभीndashसकलन पपय रजन झा 8 गािीिािीदसदातोकीपरासदगकताndashडॉ दीपक कोहली 13कोरोन-कल िदकणकोररयासएकसखिसमािारndashलारा पिकर 15अिररीकी जरीवन शरलरी क एक आयिकोरोनाकपरसगमअमरीकाकाशाकाहारीभदिषयndashपमोद मपलक 16 ढढndashसकलन और पसतप ndash ररन चडडा 17वतयन किनरी ओरदलयोएसकोबारndashगरपरियल गापससिया माखखस 18परवदश (1)जीिनकीडगरndashपपया भारदाज 17 (2)एकफ टसीिोरनीकोरोनाकोटचकठघरमndashिलराम पसह व अनतजा पसनहा 20 (3)िोलघकदिताएndashरपव गतपा 21 (4)यातरीगणकपयाधयानिndashनगीना पसाद मौयसि 22हकशोरो क कोन दगललndashमहादरवी वमासि 26सिरण दजनकऋणीहहमदहनिसतानकीजातीयभाषाकअनिषकजॉनदगलदकरसटndashडॉ अमरनाथ28लघ आलदख अिालतोमदहिीकोlsquoमानrsquoदिलानिालीपहलndashदरवरनदरराज सतथार 31कोरोन कल ि कहवत जारहहहमndashसजय कत दन 32 यकौनहndashसपटि शीवासव 32 औज़ारकरपकारndashशलरश शतकल 34 दकताबकरतीहबातndashसफ़दर हाशमी 34सिहयक हिपपणरी इसििचकोभीिजचकरगासादहतयndashदिभदतनारायणराय 35 कमजोरकोसभालndashभार डोगरा 36िसय-वयगय lsquoकोरोना-कषटrsquoपरndashिोसियndashमदन मोहन िाहर ी lsquoघोटrsquo 38एक हवचर परधन कहवत िककाअधयातमndash रजकत मार पारीक 38एक सपदहनश कहवत िरिाजातोखोलो 38आजकल बिस ि भारतनामकीकहानीndashअपज वडनररकर 39 कोरोनासहीसीखलndashराजदर पाल गौम 43 भारतीयलोगोकीभाषाकौनसीहndashदहिीयाउिचndashजपसटस माकक डरय काटज 44 िदनयाकहरकोनमहदहिीndashोमोको पककत पच 45चि तो सरीख सकतद ि करलकाकररशमाndashइमरान कत रशी 46परदरक 1कोलारमानिताकसौटिसोनकीखान 19 2तमहाराईमानसलामतहइक़बाल 19 3दजजीदिषाकीदिवयजयोदत 30 4कोरोनाकदिरदएकिदयोदा 30 5सबसबडाहज 34 6कमचकीपकार 42 7सबकछफी 42समपदकीय जहाकामआिसईndashरमरश जोशी 48

अतराचषटीयडहनदीसडमडतInternational Hindi Association

A NON-PROFIT ORGANIZATION 2129 Stratford Road Murfreesboro TN 37129 TAXID 58-1988753 Founded by Late Dr Kunwar Chandraprakash Singh in 1980

MEMBERSHIP FORM सदसयताआवदन-तर(PLEASE PRINT IN CAPITAL LETTERS)

उपिाम Last Name helliphellip

परथम िाम First Name helliphellip

जीवि साथी का उपिाम Spousersquos Last Name helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

परथम िाम First Namehelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

पिा Addresshelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

शहर City helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip पराि State helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipकोड Postal Code helliphelliphelliphellip

राषटर Country helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

दरभाष Home Phone helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip Work Phone helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip Mobile Phone

ई-मल E-mail helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Introduced by NamehelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipPhonehelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipEmailhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip helliphellip

कयाकोईएकडवकलरन Please check one of the following

डनयडमतआजीवन Regular Life Member $250 USD

डनयडमतवाडचक Regular Annual Member $35 USD

वयाारससावाडचक Annual Institutional $500 USD

Please make check or bank draft payable to lsquoInternational Hindi Associationrsquo in USD and mail toRanbir Kumar 141-34 79th Ave Apt 1B Flushing NY 11367 USA Phone (347) 665-7719 Email treasurerhindiorgBank Name helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip Check Draft Nohelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip Date helliphelliphellipThe membership provides the following benefits1 A subscription of widely acclaimed quarterly literary magazine Vishwa published from the US in Jan April July and Oct2 Discounts on IHA products and services such as Hindi CDs kavi sammelan seminars conferences and youth-clubs3 Rewarding volunteer opportunities in many valuable programs in the USA and India4 Access to Memberrsquos-only information and prior notification of events5 Regular Membership provides right to vote on matters of the Association after a waiting period of sixty daysThe Board of Directors maintain the right to deny suspend or cancel membership of any individuals who fail to abide by the Articles of Incorporation or the Bylaws or whose activities are deemed detrimental to the proper functioning of the Association The Board is not obligated to refund any unused portion of the membership dues for cancelled membershiplsquoVishwarsquo welcomes original writings in Hindi from all quarters Writings dealing with immigrant experiences are especially welcome For further information or to submit your writings for consideration please contact The Editor Mr Ramesh Joshi 10046 Parkland DriveTwinsburg OH 44087 USA Phone USA +1 (330) 688-4927 India +91 94601 55700 Email joshikaviraigmailcom amp editorhindiorg

Visit wwwhindiorg to contact us or for additional information

For Official Use onlyAssigned Member Id helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip emspemspemspemspemspSignature helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip REV JAN 2019

PASSPORT SIZEPHOTOGRAPH

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 5

अधयकष का सनदश

दपरयदमतरोमअतराचषटीयदहनिीसदमदतकीओरसआपसभीकअचछसिासथयकीकामनाकरताहमझआपसभीसयहसाझाकरतहएबहतखशीहोरहीहदकदिशाकाजलाईअकनएदडजाइनमऔरपणचरगीनछापा

गयाहइसअकमअमरीकासभीबहतलोगजडहऔरलखकोनकाफीरिनाएभजीहआशाहदकभारतसबाहरबसपरिासीभारतीयभीआनिालअकोमइसीतरहउतसाहसभागलगऔरहमारसािजडग

हमजलिहीएकनयामादसकनयज़लटरभीशरकरगदिशाकसभीदपछलपरकाशनिबसाइटwwwhindiorgपरदकसीकदलएभीदडदजटलकॉपीकरपममफतमउपलिह

दिशा कजलाई 2020 कअकस वयािसादयकऔर वयदकतगत दिजापनो क दलएपदतरकाम एकपणच पषकीसदििाउपलिहदिजापनिरकदलएइसअककअदनतमपषकोिख

िसरीभाषाकरपमदहिीसीखनकपाठयकरमपरकामशरहोगयाहआशाहदकसीखनलीउपयकतसामगीजलिहीउपलिहोगी

AustinSeattleऔरChicagoमसदमदतकीशाखाओकोपनजजीदितकरनकाकामजारीहआशाहदकजलिहीअतराचषटीयदहनिीसदमदतकीयशाखाएशरहोजाएगी

पदतरकाकोबहतरबनानऔरहमारआपसीसिािकोऔरपरभािीऔरसािचकबनानकदलएआपकसझािोकासििसिागतह

अधयकष की ओर सद एक हवशदष अपरील

मअजयिडडा (अधयक)अनतराचषटीय दहनिी सदमदतकीओर न दनमनदलदखत कतरो क दलए सियसिको को दहनिीपररिारमशादमलहोनकदलएआमदतरतकरताह

10-12 ककष कद हविभषरी छत

lsquoहवशवrsquo हिनदरी सिगरी सिरीकषक

वदबसइि हिजइनर

हिदरी अनवदक

सभी सियसिकोको सिा कायच क फलसिरप सदमदतकीओरिपरमाणपतरपरिानदकएजाएगरदजसटरकरनकदलएईमलयाफोनपरसपकच कर

अजय चिि(216) 544-6505 presidenthindiorg

अजय चििअधयक

अतराचषटीयदहिीसदमदत(2020-2021)(216)544-6505

presidenthindiorg

पज17काउततर

6 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

दकसीशीमानजमीिारकमहलकपासएकगरीबअनािदिििाकीझोपडीिीजमीिारसाहबकोअपनमहलकाहाताउसझोपडीतकबढानकीइचछा हई दिििासबहतराकहा दकअपनीझोपडीहटालपरिहतोकईजमानसिहीबसीिीउसका दपरयपदतऔरइकलौतापतरभीउसीझोपडीममरगयािापतोहभीएकपािबरसकीकनयाकोछोडकरिलबसीिीअबयहीउसकीपोतीइसिदाकालमएकमातरआिारिीजबउसअपनी पिचदसिदतकी यािआजाती तो मार िख क फट-फट रोनलगतीिीऔरजबसउसनअपनशीमानपडोसीकीइचछाकाहालसनातबसिहमतपरायहोगईिीउसझोपडीमउसकामनलगगयािादकदबनामरिहासिहदनकलनानहीिाहतीिीशीमानकसबपरयतनदनषफलहएतबिअपनीजमीिारीिालिलनलगबालकीखालदनकालनिालिकीलोकीिलीगरमकरउनहोनअिालतसझोपडीपरअपनाकजाकरादलयाऔरदिििाकोिहासदनकालदियादबिारीअनाितोिीहीपास-पडोसमकहीजाकररहनलगी

एकदिनशीमानउसझोपडीकआसपासटहलरहिऔरलोगोकोकामबतलारहिदकिहदिििाहािमएकटोकरीलकरिहापहिीशीमाननउसकोिखतहीअपननौकरोसकहादकउसयहासहटािोपरिहदगडदगडाकरबोलीlsquoमहाराजअबतोयहझोपडीतमहारीहीहोगईहमउस लननहीआई हमहाराजकमाकरतोएक दिनतीहrsquoजमीिारसाहबकदसरदहलानपरउसनकहाlsquoजबसयहझोपडीछटीहतबसमरीपोती नखाना-पीनाछोडदियाहमनबहत-कछसमझायापरिहएकनहीमानतीयहीकहाकरतीहदकअपनघरिलिहीरोटीखाऊगीअबमनयहसोिादकइसझोपडीमसएकटोकरी-भरदमटीलकरउसीकािलहाबनाकररोटीपकाऊगीइससभरोसाहदकिहरोटीखानलगगीमहाराजकपाकरकआजािीदजएतोइसटोकरीमदमटीलआऊrsquoशीमाननआजाििी

दिििाझोपडीकभीतरगईिहाजातहीउसपरानीबातोकासमरणहआऔरउसकीआखोसआसकीिाराबहनलगीअपनआतररकिखकोदकसीतरहसभालकरउसनअपनीटोकरीदमटीसभरलीऔरहािसउठाकरबाहरलआईदफरहािजोडकरशीमानसपरािचनाकरनलगीlsquoमहाराजकपाकरकइसटोकरीकोजराहािलगाइएदजससदकमउसअपनदसरपरिरलrsquoजमीिारसाहबपहलतोबहतनाराजहएपरजबिहबार-बारहािजोडनलगीऔरपरोपरदगरनलगीतोउनकमनमकछियाआगईदकसीनौकरसनकहकरआपहीसियटोकरीउठानआगबढजयोहीटोकरीकोहािलगाकरऊपरउठानलगतयोहीिखादकयहकामउनकीशदकतकबाहरहदफरतोउनहोनअपनीसबताकतलगाकरटोकरीकोउठानािाहापरदजससिानपरटोकरीरखीिीिहासिहएकहािभीऊिीनहईिहलदजजतहोकरकहनलगlsquoनहीयहटोकरीहमसनउठाईजाएगी

यहसनकरदिििानकहाlsquoमहाराजनाराजनहोआपसएकटोकरी-भरदमटीनहीउठाईजातीऔरइसझोपडीमतोहजारोटोकररयादमटीपडीहउसकाभारआपजनम-भरकयोकरउठासक गआपहीइसबातपरदििारकीदजए

जमीिारसाहबिन-मिसगदिचतहोअपनाकतचवयभलगएिपरदिििाकउपयचकतििनसनतहीउनकीआखखलगयीकतकमचकापशिातापकरउनहोनदिििासकमामागीऔरउसकीझोपडीिादपसििी

(1900)

शाशवती हिी की पिली लघ कथा

एक टोकरी-भर हमटी

मवाधि रवाि सपर (1871-1926)

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 7

डॉ शोभवा खडलिवाल Shobhakhandelwalgmailcom Medina Ohio USA

आवशयक सामाहयक और उपयोगी

कोहव-19 रोग कछ नयद तथय

आजसारदिशमcovid19यादनकोरोनाकीििाचहोरहीहइसनिदनयाभरमिहशतपिाकरिीहिदनयाकअदिकाशिशोकोदिदभननसमयकदलएपणचरपसबिकरनापडाहएकशतािीमइसतरहकीमहामारीपहलीबारहईह

हमसभीइसबीमारीकबारमकछतथयोकोजानतहइसदलएउनहिोहरानाआिशयकनहीहदफरभीकछतथयोपरपरकाशडालनामहतिपणचहयतथयआपकोइसबीमारीकोसमझनमऔरसियकोइसकादशकारहोनसबिनममििकरसकतह

sarc-cov-2 दकटाण(virus)ककारणहोतीह यकीटाणसामानयcoldिायरसक ही पररिारका एकसिसय ह लदकन इसकी मतय-िरकाफीअदिकह य दिदभननभौगोदलककतरोमअलग-अलगआिदतत(frequency)औरगभीरताकसािवयकतहोरहाहयशायिइनकपयाचिरणआनिदशकदभननतायापरदतरकाककारणहोताहिदािसिारकतिापमिमहमोटापाऔरइसतरहकीकईबीमाररयाइसकोऔरघातकबनातीह

िायरसकीपहिानकदलएनाककदपछलभागसयालारकनमनकीजािकरनीपडतीहइसकापररणामआनमसामानयतया2-5दिनलगतहपरनयीतकनीदकयोककारणइसकापररणामएकघटसभीकमसमयमदमलसकताह

अभीतकइसबीमारीकापतािोतरहकीजािोसदमलसकताह 1इसकिायरसकीपहिाननाकगलकswabयालारसहोतीह 2िायरसकदिरोिमशरीरदाराबनायीantibodyकारकतपरीकणसपतािलताह िोनोहीजािोसशत-परदतशतसकरदमतवयदकतकीपहिाननहीहोपातीहसकरमण

किार दिनबािभीलकण-दिहीनवयदकतम40परदतशतझठनकारातमकपररणाम दमलसकतहसकरदमतवयदकतदजनहबीमारीकलकणदिखतहउनमरीजोमभी20परदतशतझठनकारातमकपररणामदमलसकतह

झठनकारातमकपरीकणकपररणामकीसमभािनाककारणहीयदिदकसीवयदकतकोयबीमारीहोतीहयाकोईवयदकतसकरदमतवयदकतकसपकच मआताहतोउसभीसियकोquarantineकरनािादहयतादकिहिसरोमयहबीमारीनहीफलापाए

रकतएटीबाडीकीजािबीमारीककईदिनोकबाितकसकारातमकनहीहोतीहऔरकछलोगोमकभीभीनहीहोतीहअतःयहजािबीमारीकउपिारमसहायकनहीह यहअनसिानऔरसािचजदनकसिासथयदनणचयलनमबहतउपयोगीह

यतथयइसबातकीपदषटकरतह दकमखौटोकाउपयोगभौदतकिरीऔरसपकच अनरखणइसबीमारीको फलनसबिान क दलएअतयतआिशयकहतादकसकरदमतवयदकतअनजानमदकसीकोयहबीमारीनहीफलासकअदिकाशसकरदमतवयदकतलकणसमापतहोनकिसदिनबािसकरमणफलानकीकमताखोितहसकरदमतवयदकतदजनमिायरसकीजािसकारातमकहपरकोईलकणनहीहोताहिभीअदिकाशतयाजािकिस दिनबािबीमारीनही फलासकतह कछ दिशषजिौिह दिनोकीभौदतकिरीरखनकीसलाहितह

अभीतककिजादनकअनसनिानकअनसारदकसीसकरदमतवयदकतकीिोबारनाककपीछसयालारमकीटाणकीजािजोदकिौबीसघटकअतरालमकीगयीहोऔरिोनोजािनकारातमकहोतोिहवयदकतसकरदमतनहीमानाजाताहकोदिि-19सगदसतरोगीसकरदमतहोनक2-14दिनोमकईपरकारकलकणपरिदशचतकरसकतहयलकण

8 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

आवशयक सामाहयक और उपयोगी जानकारी

कोरोना क साथ भी कोरोना क बा भी सकलन वपय रजन झवा

सहयोगिनिालदिशषजजोसभीदिललीसह-डॉजगलदकशोरअधयककमयदनटीमदडदसनसफिरजगहॉदसपटलडॉसमीरपाररखसीदनयरसायकायदटसटडॉपरसननाभटसीदनयरकसलटटपीदडयादटकसडॉराजगोपालएसअसोदसएटपरोफसरऑलइदडयाइदसटटयटऑफआयिविडॉअदमतमालिीयरदजडटडॉकटरएमस

सहजयाजानलिाभीहोसकतहगदसतवयदकतकोबखारखासीसासलनमतकलीफठडसकपकपीमासपदशयोमििचदसरििचगलमििचसिािऔरगिकीकमीहोसकतीह

परीिदनयाकगभीरपरयासकबािजियहरोगअभीभीकईिशो म तज़ी स फल रहा ह wwwworldometercom कजन19 2020 क अनसार िदनया भर म अबतकलगभगअससीलाखमामलअदकतदकयगएहऔर461813सअदिकमौतहोिकीहलगभगपिासपरदतशतसकरदमतरोगीठीकभीहोिकह

ितचमानमअमररकासिाचदिकपरभादितिशहगदसतरोदगयोकदहसाबसभारतनबर4हपरीिदनयामपरदतदमदलयनमामलोकीसखयामभारतदिशम121सिानपरहभारतमपरदतदमदलयनम 287लोग इसबीमारीस गदसतअदकत दकयगएहभारतमकोदिि-19समतय-िर9परदत दमदलयनहउचितममतयिरिालिशोमभारतकासिान107ह

आपउसकीतलनाअनयिशोसकरसकतहजसबदलजयमममतय-िर837दमदलयनUKममतय-िर626दमदलयनऔरUSAममतय-िर367दमदलयनहहालादकयसखयातज़ीसबिलरहीह

इस बीमारी स गदसत नब परदतशतलोगलकण दिहीन होतहपरबीमारीफलासकतहयकीटाणपरायःआखनाकऊपरीिायमागच महऔर फफडोकीऊपरीसतह कमाधयमसशरीरमपरिशकरताहजबकोईसकरदमतवयदकत6फीटसअदिकपासहोताहतोिायरसहिाईमागचसभीफलसकताहयहामखौटोकीभदमकाकामहतिपतािलताहसकरदमतसतहोको छन कबाि दफरअपनीआखनाकयामहको छनसभीिायरसशरीरमपरिशकरसकताहइससहाििोनकामहतिपतािलताहसाबन या अलकोहलआिाररत सदनटाइजर (sanitizer) स हाििोनापयाचपतह

यहरोगमखयरपसफफडकोपरभादितकरताहऔरइसकी

परत (Mucous Membrane) को नकसान पहिाता ह इसककारण फफडो म तरल पिािच भर जाता हऔर रोगी सास नहील पाता ह दजगर (Liver) हरिय गिाच (Kidney) दिमाग नसऔरकलॉदटगदससटमसदहतकईअनयअगभीदिदभननपरकारऔरगभीरतासपरभादितहोसकतह

िदक यह रोग नया ह अतः इसक इलाज एि िीघचकालीन(long-term) पररणामो का जान भी सीदमत ह दिदभनन िशो मHydrochloroquin Azithromycin और Remdesivir कापरयोगदकयाजारहाहअमररकामFDAनhydrochloroquinक परयोग पर परदतबनि लगाया ह सटरॉयड (Steroid) क परयोगस लिन म कोदिि-19 स गदसत गभीर रोगी दजनह िटीलटर याऑकसीजन की जररत पडी उनम मतय-िर काफी कम हो गयीCovid-19रोगसउभरहएवयदकतकापलाजमारोगगदसतवयदकतकोिनसभीफायिाहआह

सभीवयदकतयोकीआशाएकपरभािीटीककीखोजपरदटकीहिदनयाभरमदिदभननकमपदनयायद-सतरपरटीकादिकदसतकरनमलगीहआशाहइससालकअततकयहसभिभीहोजाएतोआजकीदसिदतमहमसबकोकयाकरनािादहएहमइसघातकरोगकोअनिखानहीकरसकतहइससलडनकदलएअभीतकहमारपासपरभािीउपायनहीहहमजीिनजीनलोगोस दमलनऔरबातिीतकरनकनएतरीकसीखनहोगसाराशमअभीतककजानकअनसारसिाचदिकउपयोगीतरीकह

-मखौटो(मासक)काउपयोग-हलकसाबनकपानीसदनरतरहाििोना-सदनटाइजर(sanitizer)काउपयोग-शारीररकिरीएकातिास(quarentine)आशाहआपसिसिरहऔरसियकोऔरिसरोकोभीइस

महामारीसबिारख

िहीनोिललॉकडाउनकबािकोरोनासपारपानकाअबएकहीतरीकाबिगयाहऔरिह यह दक हमकोरोना क सािजीना सीखना होगा इसकसािजीनकासबसबडामतर ह इससडरना नही ह लदकन इसकपासभी नहीजाना ह ऐस महम-आपअपनीदसिदतकोकछऐससमझसकतहजसदकहमएकजगलसगजररहहऔरदकसीभीजानलिाहमलसहमखिकोबिानाहजादहरहहमहमशािौकननारहनाहोगाऔरिारकदलएतलिारऔरढाललकरिलनाहोगाकोरोनाकमामलमहमारािभाचगययहहदकएकतोयहािशमनअदशयहऊपरसइसमारनिालीतलिार(ििायािकसीन)तयारनहीहईहऐसमहमारपासबसढालहीह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 9

जोहमइसकहमलसबिासकताहजीहाबिािहीदफलहालइसकाएकमातरइलाजह

बचवाि सभि हर सोशलदडसटदसगकापालनकर कोरोनाकमरीजोकोआइसोलशनमरखकर कोरोनाकमरीजोकसपकच सिररहकर कोरोनाकमरीजोकीसहीकयरकर मासककाउपयोगकर साबनसबारबारऔरलगातार20सकडतकहाििोकर सदनटाइजशनकासहारालकर महनाकऔरआखोकोछनसबिकर बजगगोऔरबचिोकाखासधयानरखकर अपनीइमयदनटीबढाकर पॉदजदटिसोिकर घरकअिरहीदफदजकलीऐदकटिरहकर

मरीज कवा सवा घवातक नही बशततिदखएएकिीजतोसाफह औरिहयहदकिायरसआपिाहगतभीआपकपासआएगाऐसमउनहअपनपासबलानसबिअबयहकससभिहोगाइसपरगहरामिनकरलऔरउसीकअनसारआगककछमहीनकीजीिनजीनकीरणनीदततयकर सबसबडीबाततोयह दकअगरआपमासकलगात हऔर

सरदकतिरीबनाकररहतहतोकोरोनाकापॉदजदटिमरीजभीआपकदलएिशमननहीह

यहातकदकघरमपॉदजदटिमरीजहोतोभीआपकोरोनासबिरहसकतह

बस धयान रख दक घर म उस अलग-िलग रखना ह उसकसािकमसमय दबतानाहमासकऔर गलवसपहनकर रखनाहअपनािहरानहीछनाहऔरमरीजसएकमीटरकीिरीबनाकररखनीह

यहातकदकदबनालकणोिालाकोरोनाकामरीजभीआपकदलएघातकनहीहअगरआपमासकऔरगलवसकसािरहतहऔरघर-बाहरहरजगहसबस1मीटरकीिरीमटनकरतह

बचिोऔरबजगगोससबकोिररखसभिहोतोउनकोघरमअलगकमराििरसबातकरऔरिलार-पयारभी

बजगगोऔर बचिोको बाहर जान स रोक और उनकी इमयनदससटमकोबसटकरनकउपायकर

उमर क दलहाजस बचिोऔर बजगगो को जो टीकालगिानाजररीहोलगिातरह

कछ फजपि वनभवाएिायरससडरनानहीहऔरनहीदकसीकोडरानाहिायरसकसािइसानसदियोसजीताआयाहऔरआगभीहमइसकसाि

जीना ह इसान हमशास िायरसोको हराताआया हऔरआगभीहरातारहगाहाइसकोहरानाहतोकछकतचवयहमसबकाहउसदनभाए अगरफलकलकणहतोघरमहीरहसबसअलगरहऔर

अपनसजडलोगोकोइसकबारमबताए एन95यासदजचकलमासकपहनयहा-िहािक नही हमशाकहनीमोडकरछीक टसटकराएअगरकोरोनाहतोसरकारऔरडॉकटरकीसलाह

मान सरकारऔरडॉकटरकोकपटनमानऔरखिकोदसपाहीखि

कोउससनाकादहससामानजोदककोरोनासयदलडरहीहऔरउसहरानािाहतीह

िादमचकसिलोसअभीिररहघरमहीपजा-पाठयाइबाितकर

सरवनवाइजर और सवाबन साबनकोरोनासलडनकदलएपयाचपतहदजतनीबारसभिहो

हाििोतरह यािरख20सकडतकहािककोन-कोनकोिोनाह यािरखदकसदनटाइजरदबलकलजररीनहीहलदकनसाबन

न दमलतोयही दिकलपआपकपासहोगाहमशाएकछोटीबोतलअपनसािरख

िहीसदनटाइजरअचछाहजोहािपरअपलाईकरनकबािउडजाएयानीदबनादिपदिपाहटिाला

सदनटाइजर िही इसतमाल कर दजसम 60 परदतशत स जयािाअलकोहलहो

बहतरहोगासदनटाइजरकोएकऐस दडबम रख दजसस सपरहोसकिसीजगहोपरजहािायरसहोसकताहमसलनगटदलफटआदिसपरकरतरह

सदनटाइजर स तििा सबिी दशकायत हो सकती ह इसदलएसाबनहीजयािायजकरतोबहतररहगा

हािोपरमॉइसिरयाकोईअचछीकरीमलगातरह आगजहाहोिहासदनटाइजरकउपयोगसबिमसलनदकिन

फशन-िरशन कसवा हो बाहरजाएतोघडीऔरअगठीनपहन लिर बलटकोिोनायासदनटाइजकरनामदशकलह इसदलए

नपहनअगरपहननाजररीहीहोतोअडरसदटगनकरयानीशटचयाटीशटचकोपटकबाहररखतादकबलटढकीरह

बाजारमपलादसटकयाकॉटनकबलटउपलिहउनहयजकरसकतह

िॉलट रखनाछोड ि पसऔरकाडचको दजप पाउिम रखसकतहलदकनउसभीसदनटाइजकरतरह

10 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

घरमजलरीपहननाठीकहलदकनबाहरजाएतोनाक-कानकीजलरीनपहनतोअचछारहगाअगरपहननाहीहोतोआकरदफरअचछसउनहिोएयासदनटाइजकरऔरसखाकरपहन

गॉगलस या िशमा यहा-िहा न रख इनह भी समय-समय परसदनटाइजकरतरह

एन-95 यवा सवजपिकल मवासक आपक वलए जररी नही लवकनकोरोना क साि जीन म मासक सबस अहम भदमका दनभाएगािरअसलअभीबहतकमलोगहीमासककासहीतरीकसइसतमालकर रह ह िदक मासक पहननाअदनिायच ह इसदलएलोग मासककनामपरकछभीकसभीपहनरहहयहजाननाजररीहदकसदजचकलया एन95मासकसबक दलएजररी नही हकॉटन कअचछकपडसआपघरभीमासकबनासकतहऔरउसपहनकरकोरोनासबिसकतहबाजारमकईतरीककमासकदमलरहहआपकोई-साभीखरीिसकतहबसधयानयहरखनाह दकिहनाकऔरमहकोअचछीतरहसढकरहाहो ऐसामासकपहनदजससमहऔरनाकपरीतरहढकजाए मासकऐसपहनदकसासकदलएहिामासककबीिसआए

नदकउनकदकनारोयानीिसयानीफसऔरमासककबीिगपनहीहोनीिादहए

बाजारस हमशािहर क दहसाबस मासकखरीिअगरनहीदमलतोखिसघरमबनाल

मासककोबार-बारनछएहमशाहािसदनटाइजकरयाहाििोकरहीमासककोहािलगाए

पररिारकहरसिसयकदलएघरमबनाएयाबाजारमउपलिकॉटनककमसकम4मासकरखउपयोगकरनकबािउनहअचछीतरहसिोएऔरपरीतरहससखनकबािहीदफरसउपयोगकर

सवजपिकल मवासक दटपललयरिालायहमासकसबसपरभािीमानाजाताह यहकोरोनापॉदजदटिकबहतपासआजानपरभीबिाएगा एकसदजचकलमासकएकदिनसजयािाउपयोगनकर

एन-95इसकीजररतसभीकोनहीह इससहीतरीकसपहनन कबािसासभीमदशकलसआतीहइसदलएयहसबकोयजभीनहीकरनािादहएअगरकोरोनापॉदजदटिकसािहयाहॉदसपटलजारहहयाऐसीजगहजारहहजहापॉदजदटिलोगोकोसखयाजयािाहोसकतीहतोहीइसयजकरहोसकतोइसफॉमयचलाकापालनकरइसमासककोआप20दिनिलासकतहलदकनशतचयहहदकआपएकसाि4मासकखरीिऔरजोमासकआजयजदकयाउसदफरपाििदिनपहन20दिनकबाि4दफरसखरीिलनोटमासकउपयोगकरनकबािउसक िीसकाटकरफ क तादककडसउठाकरकोई

उसबिनिऐसाबडपमानपरहोरहाहदकडपदकएमासककोिोकरदफरसबाजारमबिाजारहाहयहखतरनाकहऔरकोरोनाकसािजीनमयहबािाडालगा

मोबवाइल की कयरमोबाइलऐसीिीजह दजसकदबनारहनाअसभिहलदकनसािहीिायरसकमामलमयहसबसजयािा ररसकीिीजभीहयहिायरसकाआसानकररयरहदिककतयहहदकमोबाइलकोहमसदनटाइजनहीकरसकतकयोदकइसिककरमयहखराबहोसकताहऐसमआपकोसाििानरहनाहोगा मोबाइलकोएकदजपपाउिकअिररखऔरआिाजकदलए

एकछोटाछिकरिदबनापाउिसदनकालउसयजकर अगर सभि हो तो इस लदमनटकरा ल तादक इस सदनटाइज

दकयाजासकऔरइसकीसकरीनयामिरबोडचखराबनहो िोनो सभि न हो तो दकसी पॉदलिीन कअिर रखऔर उस

सदनटाइजकरतरह सभिहोतोहमशासपीकरकायजकरतादकयहआपकमह

सिररह मोबाइलएकससजरीजकाइसतमालनकरकयोदकिहिायरस

काघरहोसकताह मोबाइलयहािहानरखहमशाजबकअिररख

बचो को कर टरड बचिाबीमारनपडइसकदलएउसटडकरकछमहीनबाि

िहसकलजाएगा सकलजाकरउसकयाकरनाहकयानहीइसकीआितअभीसडलिाएकयोदकअभीकोरोनासलबीलडाईलडनीह

उसशयरनकरनकीआितडाल एक-िसरकोहािमारनकीआितछडिाए घर म भी सोशल दडसटदसग का पालन करिाए तादक सकल

जाकरिहिसरबचिोसिररह हािसदनटाइजकरनकीआितडलिाए लॉकडाउनमबचिोनजयािासकरीनटाइमकीआितडालली

ह इसजलिसजलिखतमकरिाएउनहगजटयजकरनसरोक

कोरोनवा को खद स ऐस रख दरघर ि भारतीयपरपराओकापालनकरपदितरताकाहमारीपरपराओ

मखाससिानरहाहदफरसइनहदिलसअपनाए महयानाकम ऊगलीडालनाहमारयहाहमशासबरामाना

गयाहआपऐसानकरआखभीनछए हरकामकरनसपहलहािकोअचछीतरहसिोए घरकोसाफ-सिरारखऔरहाइजीनकाखासखयालरख जत-िपपलघरकअिरलानकीपरपराहमारयहानहीरहीह

इसकापालनकर

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 11

घरआनिालमहमानोकोनमसतकरहािनदमलाए दजनकपडोम बाहरजाए घरआत हीसबस पहलबािरम

जाकरउनहजाकरगमचपानीसिोकरसखानि घरलौटकरिशमाभीतभीउतारजबहािोकोिो दलयाहो

इससपहलदकसीिीजकोटिनकर एसीकाउपयोगकरसकतहकदलगबहतजयािानकर घरयादलफटकािरिाजाखोलनाहतोकहनीपरयापीठका

इसतमालकरहलफि ि दलफटखालीहोतभीयजकर हमशाएकपनसािमरखपनकाकिरहटाएनीबसदलफट

काबटनपशकरऔरपनकोकिरसबिकरि घसनसपहलफनऑनकरििोडािटकरदफरघसफलोर

दसलकटकरनकदलएदफरसपनकापरयोगकर अगरकोईऔरभी दलफटम हतो िीिारकीओरमहकरक

खडहोजाएिसरोकमहसिररहिदििन कद सथ इसमामलमअभीलॉकडाउनमोडमहीरहगिररगसबिकिवलरी आए तो अगरबखारऔरसिजी-जकामनहीह तोकामिालीकोआन

िउसरोजनयासदजचकलमासकिऔरबार-बारहाििोनकीदहिायतिदकिनमसदनटाइजरकभीभीयजनहोनिकयोदकउसमअलकोहलहोताहऔरउससदकिनमआगलगनकीआशकारहसकतीहहालादकछोटबचिऔरबीमारबजगचघरमहतोअभीउनहबलानासहीनहीरहगा

बजर ि कमसकमजाएकोदशशकरदकहफतमएकहीबारबाजार

जानापड हरसामनिालकोकोरोनामरीजसमझऔरसोशलदडसटदसग

कापालनकरतहएशॉदपगकर उनिकानोमनजाएजहाभीडभाडजयािाहोलोगकमहो

तभीजाए बाजारमकशकलनिनसबिदडदजटलपमटकीआितडाल

यानीभीमऐपपटीएमआदिकाउपयोगकर काडचसिाइपकरनकबािहािसदनटाइजकरऔरउसजबम

सीिरखनकबजायदजपपाउिमरख िकान याशोरमम यहा-िहा छनकीआितस बाजआए

काउटरपरकहनीयाहािलगाकरिकानिारसबातकरनकीआितहतोभलजाए

िससामानोकोनछएजोआपकोखरीिनाहीनही अगरखराबहोनिालीिीजनहीहमसलनकपडआदितो

बाजारससामानलाकरतरतउपयोगनकरकोदशशकर दकहफतभरबािउनहउपयोगमलाए

दजनिीजोकोिोसकतहबाजारसलाकरउनहनमकिाल

गमचपानीमिोकररखलऔरसखनकबािहीपरयोगकरसफर ि पदलकटासपोटचकाउपयोगकरनसबिअगरसफरसनही

बिसकततोबिािकीपरीतयारीकसाििलगलसजररपहनमासकऔरफसशीलडकापरयोगकर

हािोकोहमशापटयाजीसकीजबमरखनकीआितडालइससआपयहा-िहाछनसबिरहग

बहतभीडहोतोबसयामटोमसफरनकर बसयामटोकअिरलोगोसिरीबनाकरखडहो िकका-मककीमशादमलनहो मटोकअिरिीिारकी तरफमहकरखडहो हडरदलगपकडनसबि हडसदनटाइजरसािरखऔरदकसीसतहकोछनकबािजरर

हािसदनटाइजकर इनकअलािािोऔरिीजखासहजोइफकशनसबिनकदलएबडाहदियारह

1 फसशीलडयािाइज़र(visor)पहननाशरकरयहआपकोइफकशन स सबस सही तरीक स बिाती ह शरआत म यहआपकोअटपटालगसकताहलदकनसमयकसािहमइसकसािजीनासीखनाहोगािरअसलयहइफकशनकीआशकाओकोबहिकमकरितीहइसदलएबडकामकीिीजह

नोटऐसीिाइजरखरीिजोबाएकानकछिसिाएकानकछितककोकिरकरतीहो

2 बाइकसचअकसर दिडिीटरकायजकरतहपदलकटासपोटचयजकरनाहतोयहिीजआपक दलएबडकामकीहयहआपकीकमीजकोिायरससबिाएगाऔरआपदबनाइफकशनकी दिता दकए लबसमयतकसफरयाऑदफसमकामकरपाएगहायािरखदकगतवयपरपहिकरदिडिीटरउतारकरिपमडालिनाहयासदनटाइजकरकरखनाह

नोटसफरकिौरानसयदमतहोनकीजररतहोगीऐसलोगदमलगजोसोशलदडसटदसगकापालननहीकररहहोगउनहइसकदलएटोकसकतहलदकनबहसबाजीमदबलकलनपड

वफनस और फड रोजानाकम-स-कम10000किमिललगातारममदकननही

होतो15-15दमनट3बारिॉककरलआपन10हजारकिमिलया नही इसपर दनगाह रखन क दलएअपनमोबाइलमसटप टकरऐपडाउनलोडकरलएडॉयडऔर iOSक दलएऐसकछऐपसहGoogleFitStepCounterPedometerRuntasticStepsFitbitRunkeeperआदि

सबहमपाकच मटहलननजाएजबकोईनहोयाबहतिर-िरलोगहोतोपाकच जासकतहबहतरहआपघरकीबालकनीयाछतपरिॉककर

एरोदबकसकदलएडासयाज़बाकरसकतहडासकरनसमनखशहोताहऔरिजनभीकमहोताह

12 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

अपनीशगरको रगयलरिककर रगयलरकामतलबहजसाडॉकटरनबतायाहमसलनरोजानायाहफतमइसदनयमकोजररफॉलोकर

5दमनटडीपबीदिग10दमनटअनलोम-दिलोमऔर5दमनटशीतलीपराणायामकरशीतलीपराणायामखासतौरपरमनकोशातरखताहऔरबीपीकोमटनकरताह

तनािनल15दमनटकदलएमदडटशनकर अपनालोअरबीपी80सकमरखऔरफादसटगशगर80स

कम रोजाना 8-10 दगलास पानी दनयदमत तौर पर पीन कीआित

जररडालपानीशरीरसगिगी दनकालताहऔरपािनकोभीसहीबनाएरखताह

िनाऑरज ऐपल तरबज सलाि टोड िि या दबना करीमिालीिहीजसीिीजोकोजयािाल

हरदिन100स200गामहरीसजी300स400गामसलाि150स200गाममौसमीफलऔर20स25गामसखमिलसकतह

इमयवनी बढवाएकोरोनािायरस क इनफकशनसबिािकाअहमतरीकाहअपनशरीरकी इमयदनटी मकमी न होन िना यदिशरीरकी इमयदनटीपयाचपत मजबत होगी तो िायरस शरीर म परिश करन क बाि भीआपकोबीमारीनहीबनापाएगायादफरआपआसानीसउससलडपाएगहिीडायटजयािातल-घीिालाखानाजयािाठडखटऔरमीठपिािगोकासिनशरीरकोबीमारबनाताह02गामनिरलदिटादमन-सीहरदिनजररीहहमारशरीरकदलएइसकदलएरोज4टमाटर (200गाम)या1अमरि(150-200गाम)या2सतर(150स200गाम)पयाचपतह

आयितद स इमयवनी तलसी(3स4पतत)अिरक(एकछोटा टकडा)लौग(5स

7)िालिीनी(छोटाटकडा)कालीदमिच(5स7)कअलािािोडी-िोडीमातरामसौठिसाकादगलोयिछोटीदपपलीको5स7कपिििालीिाययापानीमउबालकरदिनम2स3बारपीनसइमयदनटीमिददहोतीह

सौठकालीदमिचिदपपपलीकीगोलीदतरकटकनामसबाजारमहअभीगमजीकमौसममइसकापरयोगकममातरामकरनािादहएअभी2-3गामएकदगलासििमउबाललिीनीयाशककरकबिलगडदमलासकतहदिनमएकहीबारलनाकाफीह

एक दगलास गनगन िि म आिा िममि हलिी का पाउडरदमलाकरपील

अिरकयामलठीिालीिाय लसकतह एककपिाय कदलएएकगाममलठीउपयोगकरसकतहिाहतोिििालीिायमभीमलठीडालसकतह

अचछीनीिलपौदषटकखानपानलऔरदितासिरीरखइससइमयदनटीबढगा

गमचमौसमकबािजिदफजकापानीनहीदपएगनगनपानीकासिनकर

1लीटरपानीम1िममििदनयाडालऔरपानीकोउबाललिदनयानहीहतोजीराभीिलगा इसपानीकोगनगनाहीपरदिनपीतरह

दफजसदनकालकरसीिदकसीिीजकासिननहीकरिोडानॉमचलहोनिदफरयजकर

एकदगलासगमचपानीमआिािममिसिानमकऔरिोिटकीहलिीपाउडरडालऔरदिनमिोबारगरारकर

खानमहरदिन1िममिघीजररल दगलोयऔरआिलाकापरदतदिनसिनकरतरहयइमयदनटी

कोबढातह

विलोय कवाढवा बनवाए तीन-िारइिकादगलोयकाटकडालदछलकाहटािअिर

कपाटचकिोटकडकरकिोदगलासपानीमखलबतचनमिीमीआिपरउबालल इसआिा दगलासहोनतकउबालऔरिोडा ठडाहोन कबािछानकरपीलबडोकोएक दगलासऔरबचिोकोआिादगलासपीनािादहए

आिलवा बनवाए मजबत आिलकािणचअभीमाकव टमदमलजाएगाआिािममििणच

एकदगलासपानीमदमलाकरपीलइमयदनटीबढगी

नजर और नजररयवा बदल यहिदनयाअबिहनहीरहगईजोकोरोनासपहलिीबशक

यसामानय-सदिननहीहऐसमहमअपनीसोिऔरऐकशनकतरीकबिलनकीजररतह

हमशा याि रख दक दजतना तज दिनाश होता ह उसक बािदिकासभीउतनाहीतजहोताह

आजमजीनासीखबहतिरकीनसोि जबहरतरफ नगदटदिटीपसरीहोतो हमपॉदजदटि रहकरही

नॉमचललाइफजीसकतह बरीपररदसिदतयोमभीउममीिनखोए हर समसया का समािान नही हो सकता ऐस म अगर कोई

समसयाहलनहीहोरहीतोउसपकडकरनबठदजिगीिलतरहनकानामहएकरासताबिहोजाएतोिसरारासतापकड

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 13

डॉ दीपक कोहलीविवभनन पविषठिि पतर-पवतरकवाओ म लगभग 1000 सर अवधक िजवावनक विशरषरप सर पयवायािरण सर सबवधि आलरख शोध पतर पकवावशि हो चक ह कई परसकवारो और सममवानो सर अलकि सपवि- उततर पदरश सवचिवालय लखनऊ म उप सवचि क पद पर कवाययारि सपकक 5 104 विपल खड गोमिी नगर लखनऊ - 226010 (उततर पदरश) मोबवाइल- 9454410037 ईमरल- deepakkohli64yahooin

गाधीवाी हसदातो की पासहगकता

आजआिदनकताकीअिािििौडमिौडरहदिशकसभीिशोकीगदतपरकोरोनािायरसनबकलगादियाहयहकहनाअदतशयोदकतनहीहोगादककोरोनािायरसकातज़ीसपरसारइसीिौडकापररणामहकोरोनािायरसकपरसारकोरोकनकदलयलॉकडाउनकीवयिसिाअपनाई गई ह इस वयिसिाको परभािी बनान क दलय गािीिािी ददषटकोण परआिाररतसििशी सिचछताऔरसिवोियकीअििारणाकामहतिपणच सिानहसामानयतःमहातमागािीकोऔपदनिदशकसतताकदिरदसघषचकरनिालयोदाकरपमिखाजाताहदकतयदिगहराईसिखतोगािीननकिलसिततरताकीलडाईबदलकउनहोनहरसमयभारतीयसभयताकोशषतादिलानकापरयासभीदकयाऔरदिशवयिसिाकसमकभारतीयसभयताकापरदतदनदितिदकया पदचिमीसभयताकििचसििालउसयगमगािीनभारतीयसभयताकोशषबतातहएउससपणचदिशकदलयएकदिकलपकरपमपरसततदकया

गािीिािी ददषटकोण महातमा गािी दारा अपनाईऔर दिकदसत की गई उन िादमचक-सामादजकदििारोकासमहजोउनहोनपहलीबारिषच1893स1914तकिदकणअफीकामतिाउसकबािदफरभारतमअपनाएगएि

गािीिािी िशचन न किल राजनीदतक नदतकऔर िादमचक ह बदलक पारपररकऔरआिदनकतिासरलएिजदटलभीहयहकईपदचिमीपरभािोकापरतीकहदजनकोगािीजीनउजागरदकयािालदकनयहपरािीनभारतीयससकदतमदनदहतहतिासािचभौदमकनदतकऔरिादमचकदसदातोकापालनकरताह

गािीिािीददषटकोणआिशचिािपरनहीबदलकवयािहाररकआिशचिािपरज़ोरितीह गािीजीकाददषटकोणदिदभननपररणािायकसोतोिनायकोजसndashभगिदीताजनिमचबौदिमचबाइदबलगोपालकषणगोखलटॉलसटॉयजॉनरदसकनआदिसपरभादितिागािीजीपहलऐसभारतीयिदजनहोनिषच1909मअपनीपसतकlsquoदहिसिराजrsquoममशीनीकरणकभयािहरपकोरखादकतकरतहएlsquoसििशीrsquoकीमहतताकोबतायागािीजीनरदसकनकीपसतकअटदिसलासटससिवोियकदसदातकोगहणदकयाऔरउसजीिनमउतारागािीजीकदलयlsquoसिचछताrsquoएकबहतहीमहतिपणचसामादजकमदािािषच1895मजबदबदटशसरकारनिदकणअफीकामभारतीयोऔरएदशयाईवयापाररयोसउनकसिानोकोगिारखनकआिारपरभिभािदकयािातबसलकरजीिनभरगािीजीलगातारसिचछतापरजोरितरह

सििशीशिससकतसदलयागयाहऔरयहससकतकिोशिोकाएकसयोजनह सिकाअिचहसियऔर िशकाअिचहिशसििशीकाअिचअपनिशसह लदकनवयिहाररकसिभगोमइसकाअिचआतमदनभचरताकरपम दलयाजासकताहगािीजीकामाननािादकइसससिततरता(सिराज)कोबढािादमलगाकयोदकभारतकादबदटशदनयतरणउनकसििशीउदोगोकदनयतरणमदनदहतिासििशीभारतकीसिततरताकीकजीिीऔरमहातमागािीकरिनातमककायचकरमोमिरखदाराइसकापरदतदनदितिदकयागयािा

आिदनक दहिी सादहतय क जनक मान जान िाल भारति हररचिदर न अपन लखन ससििशीकीअलखजगाईिषच1905काबग-भगदिरोिीआिोलनभीसििशीकीभािनासओत-परोतिाजबबगालमदििशीिसतओकीहोलीजलाईगईऔरउनकबदहषकारपरबलदियागयाइससििशीभािकोराषटीयसतरपरबहआयामीसिरपपरिानकरनकाकायचिषच1920ममहातमागािी नअसहयोगआिोलनपरारभकरकदकयाउनहोनइसनकिलदििशी िसतओ क बदहषकार तिा उनकअदगनिाह तकसीदमत रखा बदलक उदोग-दशलपभाषा दशकािश-भषाआदिको सििशी क रगम रग दिया परत सिततरता कबािगािी

14 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

जीकीमतयकसािहीउनकसििशीकीअििारणाभीलपतहोनलगीऔरआिदनकभारत क मदिरो क नाम पर lsquoसििशी िरतीrsquoपरदििशीमशीनोकोलाकरबडी-बडीफदकटयासिादपतकीजानलगीनतीजतनिशकतमामहसतउदोगकटीरउदोगलपतहोतिलगएघर-घरसिरखागायबहोतािलाऔरशहरोस लकरगािोतकिशी-दििशीफदकटयोकउतपादितमालबाज़ारमछागएहसतउदोगकटीरउदोगकलपतहोनसभारतनअपन दिदनमाचणकतरकोखोदिया

भारतमगािीजीनगािकीसिचछताकसिभचमसािचजदनकरपसपहलाभाषण14फरिरी1916मदमशनरीसममलनकिौरानदियािाइससममलनमगािीजीनकहािाlsquoगािकीसिचछताकसिालकोबहतपहलहलकर दलयाजानािादहयिाrsquoगािीजीनसकलीऔरउचिदशकाकपाठयकरमोमसिचछताकोतरतशादमलकरनकीआिशयकतापरजोर दियािागािीजी न रलिकतीसरशणीक दडबम बठकरिशभरम वयापकिौर दकएििहभारतीयरलिकतीसरशणीकदडबकीगिगीससतिऔरभयभीत िउनहोनसमािारपतरोको दलखपतर कमाधयमस इसओरसबकाधयानआकषटदकयािा25दसतबर1917कोदलखअपनपतरम उनहोन दलखा lsquoइसतरहकीसकटकी दसिदतम तोयातरीपररिहनकोबिकरिनािादहय दजसतरहकीगिगीऔरदसिदतइनदडबोमहउसजारीनहीरहनदियाजासकताकयोदकिहहमारसिासथयऔरनदतकताकोपरभादितकरतीहrsquo

िषच1920मगािीजीनगजरातदिदापीठकीसिापनाकीयहदिदापीठआशमकीजीिनपददतपरआिाररतिाइसदलयिहादशककोछातरोऔरअनयसियसिकोऔरकायचकताचओकोपरारभसहीसिचछताककायचमलगायाजातािागािीजीनइसबातपरजोरदियादकगामीणोकोअपनआसपासऔरगािकोसाफरखतहएसिचछताकामाहौलदिकदसतकरनकीतरतजररतकबारमदशदकतदकयाजानािादहयसिवोियशिकाअिचहसािचभौदमकउतिानया सभीकीपरगदतगािीजीकायहदसदातराजनीदतकअिचवयिसिापरजॉनरदसकनकीपसतकlsquoअटदिसलासटrsquoसपरररतिासिवोियऐसिगचदिहीनजादतदिहीनऔरशोषणमकतसमाजकीसिापनाकरनािाहताहदजसमपरतयकवयदकतऔरसमहकोअपनसिाागीणदिकासकासािनऔरअिसरदमलसिवोियऐसीसमाजकी रिनािाहता ह दजसम िणच िगचिमचजादतभाषाआदि कआिारपर दकसीसमिायकानतोसहारहोऔरनहीबदहषकारहोसिवोियीसमाजकीरिनाऐसीहोगीजोसिचकदनमाचणऔरसिचकीशदकतससिचकदहतमिलदजसमकमयाअदिकशारीररकसामथयचकलोगोकोसमाजकासरकणसमानरपसपरापतहोऔरसभीतलयपाररशदमककहकिारमानजाएसिवोियशिगािीदारापरदतपादितएकऐसादििारहदजसमlsquoसिचभतदहतरताःrsquoकीभारतीयकलपनासकरातकीlsquoसतय-सािनाrsquoऔररदसकनकीlsquoअतयोियकीअििारणाrsquoसबकछसदममदलतहगािीजीनकहािाrdquoमअपनपीछकोई पिया सपरिायनहीछोडनािाहता हrdquoयहीकारणह

दकसिवोियआजएकसमिचजीिनसमगजीिनतिासपणचजीिनकापयाचयबनिकाह

20िीसिीकाआरभिदनयाभरमपयाचिरणकोलकरजागरकतास हई िी परतयक आिोलन क अलग राजनीदतक दििार औरसदकरयतािीतिादपइनसभीआिोलनोकोआपसमजोडनिालीकडीअदहसाऔरसतयागहकागािीिािीददषटकोणहीिापयाचिरणसरकागािीिािीकायचकरमोकापरतयकएजडानहीिालदकनउनकअदिकाशदििारोकोसीितौरपरपयाचिरणसरकणसजोडाजासकताहहररतकरादतगहनपयाचिरणआिोलनआदिनगािीिािीदििारिारा क परदत कतजता सिीकार कीआशमसकलप (दजनहगािीजीकगयारहसकलपोकरपमजानाजाताह)हीिदसदातहदजनहोनगािीकीपयाचिरणसबिीदििारिाराकीनीिरखीिी

गािी का सििशी दििार भी परकदत क दखलाफआकरामकहएदबनासिानीयरपसउपलिससािनोकउपयोगकासझाििताहउनहोनआिदनकसभयताऔदोदगकीकरणऔरशहरीकरणकी दनिाकीगािी न कदषऔरकटीरउदोगोपरआिाररतएकगामीणसामादजकवयिसिाकाआहानदकयाभारतकदलयगािीकीददषटपराकदतकससािनोकसमझिारीभरउपयोगपरआिाररतहनदकपरकदतजगलोनदियोकीसिरताकदिनाशपरउनकापरदसदकिनldquoपथिीकपाससभीकीजररतोकोपराकरनकदलयपयाचपतससािनहलदकनहरदकसीकलालिकोनहीrdquoिदनयाभरकपयाचिरणीयआिोलनोकदलयएकउपयोगीनाराह

महातमागािीकीदशकाएआजऔरअदिकपरासदगकहोगईहजबदकलोगअतयादिकलालिवयापकसतरपरदहसाऔरभागिौडभरीजीिनशलीकासमािानखोजनकीकोदशशकररहहपरकदतको गािीिािी नज़ररय स िखन पर िदशक तापन जसी समसयाएकमहोसकतीहकयोदकइससमसयाकीजडउपभोकतािािहीह गािीिािीिशचनमज़ररतकमतादबकहीउपभोगकीबातकीह लोककलयाणकारीकरपमराजयकीभदमकागािीजीकसिवोियदसदातसपरभादितहसापरिादयककटरताऔरआतकिािकइसितचमानिौरमगािीतिाउनकी दििारिाराकीपरासदगकताऔरबढगईहकयोदकउनकदसदातोकअनसारसापरिादयकसदािनाकायमकरनकदलयसभीिमगो-दििारिारोकोसािलकरिलनाज़ररीहआजकिौरमउनकदसदातबहिज़ररीह

धयातवय ह दक इस समय परा दिश कोरोना िायरस जसीमहामारीसलडरहाहइसमहामारीकोपयाचिरणकरणसिचछताम कमी तिा उपभोकतािािी जीिनशली जस कारको का पररणाममानाजासकताहगािीिािीददषटकोणनसिचिापयाचिरणसरकणसिचछताज़ररतकअनसारहीउपभोगआतमदनभचरतातिागामीणअिचवयिसिापरज़ोरदियाइससकटकालमगािीकदििारोकीमहतताएकबारदफरसिादपतहोतीहइसमहामारीनएकअिसरपरिान दकया ह दकहमअपनीखादशखलाम बिलािकरत हएगािीिािीदसदातोकोअपनानकीआिशयकताह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 15

य एक मील क पतिर जसा ह एक पतरकार क तौर पर िदकणकोररया की कोरोना िायरस क दिलाफआकरामकऔर सफललडाईकोकिरकरनकबाि य दलखत हएबहतअचछामहससहोरहाहndashldquoज़ीरोमामलrdquo

फरिरीमिीनकअलािाएदशयाईिशोमसिदकणकोररयामकोरोनािायरसकासबसजयािापरकोपिा

29फरिरीकबािपहलीबारिदकणकोररयामकोरोनािायरसकसकरमणकाएकभीमामलासामननहीआयाहिदकणकोररयामकोरोनािायरससकल247लोगोकीमौतहईहऔरसकरमणककल10765मामलसामनआएि

मझयािह दकडीगशहरमउसिकतसबसबरहालाति असपतालकबाहरएबलसकीलाइनलगीरहतीिीयहाडॉकटरऔरनसचबरीतरहिकिकिउनकाकहनािादकिोइसमहामारीकोदनयदतरतकरनकदलएकछभीकरग

उनकसममानमराजिानीदसओलकीमखयइमारतशामकोशानिार नील रगकी रोशनीमजगमगाउठी यलोगिाक़ई इससममानकहक़िारह

आजिदकणकोररयामकोरोनािायरसकाकोईमामलानहीहयहाकलोगबदजयतीकराषटीयअिकाशपरउममीिकीइसरोशनीकाआनिलरहह

पाकच लोगोसभरहएहलोगिोसतोकसािखलरहरहहऔर दपकदनकमना रह ह सिानीय हिाईअडड म भीड हऔरलोगिदकणीदीपजजमजानकदलएउतसादहतहदपछलमहीनोमहिाईहडडपरकभीइतनीभीडनहीरहीह

दजससभीहमनबातकीउसनिशकलॉकडाउनसबाहरआनकोलकरिनयिािदकयािोलोगयरोपऔरअमरीकामकोदिड19सबनहालातकोलकरपरशानहलोगोकाकहनाहदकिोदकसमतिालहदकअपनपररिारऔरिोसतोकसािअचछािकतदबतापारहह

लदकनअबभीिदकणकोररयामसकरमण किोबाराहमलकोलकरडरबनाहआह

कोररयनसटरफॉरदडज़ीज़कटोलनकहाहदकइसमहामारीकदफरसिापसआनकीपरीआशकाहिलोगोसअपीलकररहहदकअगरिबीमारमहससकरतहतोअपनघरमरहऔरहाििोनलोगोसिरीबनाएरखनऔरबडसमहोमइकटानहोनकीसाििादनयोकापालनकरतरह

िदकण कोररयाई लोग इस छोटी जीत की िशी मानन कीकोदशशकर रहह लदकनिजानतह दकजबतकइसकीकोईिकसीननहीआतीतबतकयलडाईितमनहीहोगी

िीनकबाहरकोरोनािायरससबसतजीससाउिकोररयामहीफलालदकनअबइसनइसघातकमहामारीकोपरीतरहकाबमकर दलया हसाउिकोररयाम 24घट मकोरोनासकरमण कमहज4ही कससामनआएह यह दपछल2महीनम एक दिनमनएकसोकानयनतमउछालहयिारकसभीिशमबाहरसआएवयदकतयोमहीपाएगए

कोररयाकसटरफॉरदडजीजकटोलएडदपरिशननगरिारकोएकबयानमकहादक4नएकसोकबाििशमकोरोनासकरदमतोकीसखयाबढकर10765होगईहऔर247लोगोकीमौतहोगईइनमस9059लोगठीकहोिकहऔरकिारटाइनसबाहरजािकह

सगठनकीओरसयहभीकहागयाहदकयसभीिारोकसबाहरसआएहएहसिानीयसतरपरएकभीटासदमशनकाकससामननहीआयाहलोकलमीदडयामकहागयाहदक15फरिरीकबाियहापहलीबारलोकलटासदमशनकाएकभीकससामननहीआयाह

िीनकबािसबसतजीससाउिकोररयामकोरोनासकरमणफला िा फरिरी क अतऔर मािच शरआत तक यहा हर दिनसकडोमरीज दमलरह ि लदकनलॉकडाउन टदसटगऔर बहतरकटनमटकजररएइसनकोरोनाकोजलिहीकाबकरदलयाइसकबािसाउिकोररयानसोशलदडसटदशगगाइडलाइसमछटिनकीशरआतकीमानाजा रहाह दकआनिाल दिनोमपरदतबिोसऔरआजािीिीजाएगी

कोरोना-काल

हकषण कोररया सद एक सख समाचार

लवारवा वबकर वसओल

16 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

कोरोनासकरमणनमासाहारपरनएदसरसबहसछडिीहयहबहसउसअमररकामसबसतीखीहजहामासाहारलोगोकखान-पीनकातरीकाहीनहीजीिनशलीहससकदतहऔरपहिानिअदसमतासजडाहआह

नययॉकच टाइमसमछपएकलखमयहदिसतारसबतायागयाहदकदकसतरहकोरोनासकटकीिजहसइसमासाहारीिशमअबशाकाहारकोबढािािनकीबातकहीजारहीह

मवासवाहवार पर बहसअमररकामयहबहसकोरोनाकसमयतज़औरतीखीइसदलए

हईहदककोरोनासकटदजनजगहोपरसबसभयानकरपमहिमोटतौरपरमासउदोगकबडक दरह

इसकी शरआत राषटपदत डोनलड टप क उस फसल स हईदजसम कछ ऐस जगहोकोखोलनकाआिश दिया गया िा जोकोरोनाकसबसबडहॉटसपॉटमएकतोहहीसअरपालनमासपरससकरण पकदजग िगरह क भी सबस बड क दर ह उनहोन इनइलाक़ोकक़तलखानोकोखोलनकीअनमदतििी

सअर फॉमपिइससयहसिालउठादकउनसलॉटरहाउसमकामकरनिाल

कमचिाररयोकीसरकाकयाअहमनहीह टपनदजन10काउटीज(इसहमदज़लाकहसकतह)कोखोलनकीअनमदतिीउनमस6िहजहायक़तलखानबनहएह

इससमझनकदलएहमकछउिाहरणलतहिदकणडकोटाराजयकशफॉलसदसितदसमिफीलडपोकच पलाटकाइलाक़ासबसबड हॉटसपॉट म एक हआयोिा राजय क टाइसन पलाट क 60परदतशतकमचिारी यानी 730लोगोकोकोरोना सकरमण हो गया आयोिाकहीिॉटरलकपोकच पलाटक1301कमचिारीकोरोनाससकरदमतहोगएयहा2800कमचिारीकामकरतह

सअरो कवा कतलकमचिाररयोकीकमीककारणइनपलाटोकोिलानामदशकल

होगयातोकछसअरोकोगोलीमारिीगईमािासअरोकोइजकशनिकरगभचपातकरादियागया

इन दसिदतयो कबीियहसिालउठरहाह दकमासाहारकोकयोअपररहायचमानाजाएबडीसखयामलोगइसपरदििारकरनलगहदकइसमबिलािज़ररीहऔरिहसमयआगयाह

मासउदोगऔरउससजडपशपालनकोगलोबलिादमागका

अमरीकी जीवन शली का एक आयाम

कोरोना क पसग म अमरीका का शाकािारी भहवषय पमोद मषलक (यिवा पतरकवार )

बडाकारणमानाजारहाहमशहरपदतरकाlsquoिइकोनॉदमसटrsquoनएकसिवमपायाहदक25स34सालकीउमरकएकिौिाईअमररदकयोनकहाहदकिशाकाहारीlsquoिगनrsquoह

lsquoिगनrsquoउनलोगोकोकहाजाताहजोपशओसपरापत दकसीतरहकउतपािकाइसतमालनहीकरतिअडयािियािि-उतपािकापरयोगनहीकरतऐसलोगिीज़मलाईिहीआइसकरीमतकनहीलत

एवनमल फवामपिएदनमल एगीकलिर यानी मास या डरी क दलए दकए जान

िालपशपालनकाअबदिरोिहोनलगाहयहमानाजारहाहदकमासाहारपरिलतहएपयाचिरणकोनहीबिायाजासकताहअमररकामगोमाससबनसटकसबहतलोकदपरयहपरअबलोगइसपर दिदततह दकइसिजहसगीनहाउसगसबहतबडीमातरामदनकलतीह

मासाहारकपकमएकसिालयहउठताहदककयालोगोकोपशओसदमलनिालपरोटीनकीज़ररतनहीहइसकाजिाबहनहीपशओसदमलनिालापरोटीनज़ररीनहीह

अमररकामएकअधययनमपायागयाहदकिहालोगिसभीबहतबडीमातरामपरोटीनलतहएकऔसतअमररकीज़ररतकािोगनापरोटीनलताहअमररकामपरोटीनकीअदिकताककारणहियसजडरोगहोरहह

परोटीनकीअदिकतास दकडनीसजडारोगभीहोसकताहऔरमिमहयानीडायदबटीज़मभीदिकक़तहोतीह

बरोजिवारी एकसिालयहउठताहदककयाइसतरहकफॉमचफकटीकबि

होनसबरोज़गारीनहीबढगीदिशषजोकाकहनाहदकयहदससटमनहीरहातोजोइसकािकदलपकदससटमउभरगाउसमजयािालोगोकोनौकरीदमलगी

इसकी बडी िजह यह ह दक इस तरह क एदनमल फामच ककामकाजबडपमानपरऑटोमटडहोतहउनकादबज़नसमॉडलहीिसाहलदकनयदिइसकबिलखतीबाडीकीजायतोउसमजयािालोगोकोरोज़गारदमलगा

एवनमल फवामपि कवा सचइसरोज़गारकािसरापहलयहहदकअमररकाकइनफामसच

मकामकरनिाललोगोकाशोषणहोताहिकमितनपरकाम

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 17

करतहऔरकामकाजकीदसिदतयाकदठनहोतीहइसतरहकफामचकमादलकभलशतहोउनककमचिारीबडी

सखयामलदटनमलकलोगऔरअशतहयलोगसमाजकहादशएपररहनिालसमिायकह

औरउसपरहालयहहदकअमररकीपरशासनहरसालपकजकतहतइससकटरकोमोटी रकमममििितीह इससालयहपकज38अरबडॉलरकाह

पयचिककोकाकहना ह दकअमररकीखान-पानऔरजीिनशली म यकायक पररितचनलाना मदशकल होगा इसदलए यहभीहोसकताह दककोरोनासकटटलनकबाियहमामलाएकबारदफरठडबसतमिलाजाएलदकनयहभीसिहदकअमररकामशाकाहारबढरहाहऔरकोरोनानइसमजबतीसलागकरनकामौकाभीदियाहऔरकारणभी

शबद ढढसकलन और पसिवि ndash ररन चडवा

पिवोततर ओवहयो अधयवाय की पिया अधयकष ररण चडवा पररक किवयतरी ह वहदी क पवि अपनी दीिवानगी की िजह सर िर वपछलर 8 सवालो सर समर कप म वहदी वसखवा रही ह |

भरत की नहदयगगायमनाबहमपतरगोमतीगोिािरीकािरीनमचिा

सतलजमहानिीकषणाझलमिामोिर

ढढ ारा रन ा

भारत की निदया गगायमना गोमतीगोदावरीकावरीनमदासतलजमहानदीका झलम दामोदर

झ ल म पा मो तर सा म

सा य म ना प पा श हा भा र त म गो म ती न

मो श बर श मो भा दी दी र पा सा ग श न श मो द दा मो भा गा मो सा री मो मर पा सा मो पा सा व

दा न स त ल ज ा दा

का व री पा सा भा क गो

अहनल किर शि राक दरीयदहिीदशकणमडलआगराकउपाधयकमनोनीत

हएहबिाई

पवदश (१)

जीवन की डगर वपयवा भवारदवाज

409 Creeping Ceder CtWaxsaw 28173 Phone (919) 995-2637 Email golu_poemyahoocom

जीवि की इस कनिि डगर पर हम सभलकर चलिा ह दःि क काटो म भी हमको बिकर फल महकिा ह कनिि फसलो की कनमयो को मधर गीि स भरिा ह उममीदो क आसमाि पर िार रोशि करिा ह महक सारी दनिया हमकोनदल को गलशि करिा ह जीवि की इस कनिि डगर पर सभल-सभलकर चलिा ह

एक सवावहबतयक समवाचवार सदःघोदषतढीगराफदमलीफाउणडशनअमररकाकअतराचषटीयकिासममानकतहत

1 ममताकादलयाकोआजीिनउपलदियोकदलए51हजारर

2 अदनलपरभाकमारकोकहानीसगहlsquoकतारसकटाघरrsquoकदलए31हजारर

3 उषादकरणखानकोउपनयासlsquoअगनदहडोलाrsquoकदलए31हजारर

तिाअतराचषटीयदशिनाकिासममानकतहत

1 परजाकोउपनयासlsquoिमचपरलॉजrsquoकदलए31हजारर

2 रदशम भारदाज को कदिता सगह lsquoमन अपनी मा को जनमदियाrsquoकदलए31हजारर

एिसममानपतरसऑनलाइनकायचकरममअलकतदकयाजाएगा

उततरपष5पर

18 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

वातायन किानी

ओरदहलयो एसकोबार

सोमिारकीगमचसबहदबनाबरसातकशरहईसबहजलिीजागनकाआिीओरदलयोएसकोबारभी600बजउठकरअपनऑदफसकाकमराखोलकरभीतरआयादबनादडगीकिातदनकालनाउसकापशािा

उसनशीशकीअलमारीसपलादसटककढािमपडकछनकलीिातदनकालऔरमटीभरऔजारोकसािढगसमज़पररखदिएओरदलयोएसकोबारनदबनाकॉलरककमीज़पहनरखीिीदजसकागलासोनकबटनसबििाऔरउसकीपटगारटज़चलबरबडिालीपरटयोसअपनीजगहपरकाबमरखीगईिी

दजसमानीतौरपरिहिबला-पतलाआिमीिाजोअकसरसीिाहीखडारहाकरतािाऔरउसकिहरपर हमशाऐसभािरहाकरतजसगगोऔरबहरोकिहरोपरहआकरतहहालादकउनभािोकाअसलीसरत-हालसकोईतालमलनिाऔज़ारोकोमज़परतरतीबससजाकरिहिातोकीसफाईिालीमशीनकोअपनीओरखीिकरकसजीपरबठगयाऔरनकलीिातोकोिमकानलगाउससमयउसकादिमागसोिसखालीिाऔरिहपरधयानसमशीनकपायिानकोअपनपरोसिलातहएिातोकोिमकाता रहाआठबजिह कछिरठहराऔर दखडकीसबाहरआसमानकादनरीकणकरनलगापडोसकघरकीछतपरबनीमीनारपरिोिीलबठीिीसरजकीतदपशमअपनपखसखारहीिीउसनयहअिाजालगायादकिोपहरतकजररबाररशहोगीिहिापसआकरअपनकमरममसरफहोगयाउसकगयारहसालकबटकीआिाज़कीगजउसककानोपरपडी-

lsquoबाबाrsquolsquoहाrsquolsquoबाहरइलाककामयरआयाहिहपछरहाहदकआपउसकािातदनकालगrsquolsquoउसकहिोदकममौजिनहीहrsquoकहकरिहइदतमनानससोनिालािातसाफ

करनमवयसतहोगयाएकहािकफासलपररखिातकोएकआखबिकरकउसनगौरसिखातोउसअपनबटकीआिाज़दफरसनाईिी

lsquoपापािहकहताहदकआपमौजिहोकयोदकउसनआपकीआिाजसनलीहrsquoिहिातिखनमवयसतरहाकछिरबािसाफदकयािातमज़परअनयिातोक

सािरखदिया lsquoपापामयरकहताह दकअगरआपनउनकािातनही दनकालातोिहआपको

गोलीमारिगाrsquoउसनमशीनिलानी बिकीऔरइतमीनानसमशीनिरकीमज़कािहडाअर

खोलादजसमररिालिरपडािा lsquoबटाउससकहोदकिहआकरमझगोलीमारrsquoउसनकसजीकोिरिाजकीओरमोडाऔरठीकउसीिकतमयरिरिाज़सभीतर

आयाउसकािायागालसजा हआिाइसीकारणउसनपाि दिनोसशिभीनहीदकयािािातिालडॉकटरनमयरकीआखोमनाउममीिीऔरबबसीिखलीउसनिरिाजाबिकरकमयरकोबठनकदलएकहा

lsquoशबाखरrsquoिातिालडॉकटरनकहा औज़ारगमचपानीमउबलरहिमयरनकसजीकीपीठकासहारादलयाउसकाफी

नोबल पवाइज विजरिवा मरषसकन उपनयवासकवार गरवरियल गवावसयायवा

मवाखखस (1927-2014)

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 19

आराममहससहआऔरिहपरकमरकादनरीकणकरनलगाउसआभासहआदककमराबहतहीसािाऔरमफदलसीकापरतीकिापरानीलकडीकीकसजीपायिानिालीमशीनशीशकीअलमारीउसीिकतिातोिालाउसकपासआयामयरनएदडयोकबलपरअपनआपपरकाबपाकरमहखोलदिया

ओरदलयो एसकोबार न उसकामह रोशनीकीओरकरत हएिातका दनरीकणदकया दफरकहाndashlsquoतमह बहोश दकए दबनािातनहीदनकालपाऊगाrsquo

lsquoकयोrsquoमयरनपछाlsquoइसदलएदकिातकनीिपसभरगयाहrsquoमयरनडॉकटरकीआखोमिखतहएकहाndashlsquoठीकहrsquoडॉकटरउबलहएऔज़ारोकोदबनादिमटकबाहरदनकालकर

टबलपररखनलगादफरहाििोकरऔज़ारोकीओरमडाइसबीिउसनएकबारभीआखउठाकरमयरकीओरनही

िखाऔरमयरनएकलमहकदलएभीउसपरसनज़रनहीहटाईखराबिाढहक़ीक़तमअकलिाढिीअपनिातभीिकरडॉकटरनपरजमायऔरऔज़ारसिातकोमज़बतीसकाबकरदलयाइसिकतमयरपरीताक़तसिोनोहािकसजीकीबाहोसिामरहा

औरिहसीिातनकरबठगयाडॉकटरनमयरकीओरिखतहएकहादकlsquoइसिकततमहमार

बीसआिदमयोकक़तलकादहसाबिोगrsquoमयर नकछबआरामीमहससकीऔरउसकआसदनकलआएउसनजसअपनीसासरोकलीजबउसनिातकोबाहरदनकलतिखातो दपछलीपािरातोकीतकलीफऔरपीडाऔरइसपलकििचकामक़ाबलाकरनमिहनाकाम रहािहपसीनसतरिाऔरडॉकटरउसकऊपरझककरसफाईकररहािाएकसाफकपडामयरकीओरबढातहएकहादकिहअपनआससाफकरल

मयरकापरादजसमकापरहािाडॉकटरनउसआरामकरनकीदहिायतिीऔरनमकपानीसकललकरनकीसलाहिीमयरनउठकरउसफौजीढगससलयटदकयाऔरबाहरदनकलआया

lsquoदबलभजिनाrsquoउसनकहा lsquoदकसकनामतमहारयाटाउनकमटीकनामrsquoमयर न दबनाडॉकटरकीओर िख ही दकलदनकका िरिाज़ा

बिदकयाजालीकिरिाजसबाहरकीओरसउसकीआिाजआईndashlsquoकोईफकच नहीपडताएकहीबातह

(अनिािििीनागरानीदशकागोअमरीका)

पदरक1 कोलार मानवता क सौ टच

सोनद की खान यहफोटोहभारतमअपनीसोन की खानो क दलएपरदसदकोलारकसब क िोमदसलम भाइयो तज़ामलऔर मज़दममल पाशा कादजनहोन लॉक डाउन मजीिनयापनक दलएजझरह12हजारसिानीयलोगोकभोजनकी वयिसिाकरन क दलएहाउदसगबोडचमअपना30x40 फटकापलाट25लाखरपएमबिदिया

अबिज़ररतमिपररिारोतक10दकलोिािल1दकलोिीनी2दकलोगहखादतलिायकापकटमसालापाउडरमासकऔरहाििोनकदलएसनटाईज़रकीएकबोतलकपकटलोगोतकपहिारहह

मलरपसकनाचटक क दिकिाबललापर दजल क दितामदणताललककमोहममिपरगािकरहनिालपाशाबनिबतातहदकबतातहदकजबिआठिषचकितोउनकदपतागजरगएऔरिअपनीिािीकसािकोलारआगएजहाउनहरहनकदलएएकसजजननमदसजिकपासअपनाएकमकानि दियागरीबीकउनदिनोनउनहरोटीऔरइसादनयतकामहतिसमझायाअाजिइसादनयतकािहीफज़चदनभारहह

िरती सोन-िािीऔर रतन ही नही सौ टिखर इसान भीउगलतीहइसिदनयाकोसनिरबनानकदलए

२ तमिारा ईमान सलामत ि इक़बाल

मोहममिइक़बालन11मई2020कीरातकोभरतपरदजलकरारागािमरहनिालसाहबदसहकघरससाइदकलिराली राराएकगामपिायतहजोराजसिानऔरउततरपरिशकबॉडचरपरपडतीह साहबदसहकोइक़बालकीदिटीतबदमलीजबिअपनबरामिमझाड लगारहि

हो सक तो मझ माफकर िना जी कयोदक मर पासकोईसािननहीहऔरमराएकबचिाह उसकदलएमझऐसाकरनापडाकयोदकिह दिकलागहऔरिलनहीसकता हमबरलीतकजानाह आपकाकसरिारएकयातरीrsquoनीिसइक़बालनदलखाहदकिहमजबरह

20 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

पवदश (2) एक फटसी

चोरनी कोरोना कोटट कठघरद मलोगोकीजानिरानिालीराजकमारीकोरोनाकदिरोिमसारीिदनयामज़बरिसतअदभयानिलायागयाकोरोनाकईबारसरका-कदमचयोकोझासािकरदनकलगयीिारोतरफरडएलटचहोगयाइटरपोलकोसदितदकयागयाएयरपोटच रलिसटशनबससटशनटकसीसटडहरजगहसरका-कमजीकोरोनाकीताकमबठगएलदकनकोरोनाइतनीसकमशरीरऔरकशागबददकीदनकलीदकिोपकडमनहीआपायी

दफरउसढढदनकालनकदलएएकबहतहीकारगरपहिानदकटबनाईगयीजोकिलकोरोनाहीनहीकोरोनाकीिदटयाभीपहिानलतीइसतरहकोरोनादकसीपरकारकज़मआईदफरभीिहसरका-कदमचयोसिोडािरहीरहती

जबउसमदजसटटकसामनपरसततदकयागयाऔरपछागयादककयाउसकपासकोईिकीलहउसनकहादकइतनीकोमलसिरएिताजसससदजजतहोनकबािभीिकीलऔरिकीदलदनयासभीमझसिरभागतहइसीदलएमअपनीिकालतसियकरगीऐसाकहकरजसहीिहमदजसटटकीतरफमडीमदजसटटनअपनआखमहकाननाकसबबिकर दलएकोरोनामन-ही-मनसोिनलगी दकइ कसजजहजोजनताकीआिाज़सीिजनतासनहीसननािाहत दसफच िकीलजो दकपसकाटटहोताहउसकीबातसमझतहकहाइसीिशमराजारामिजोआिीरातकोभीएकअिनािोबीकीबातसननकोतयाररहतिऔरकहाआजकीवयिसिादजसमजजभीजनताकीबातनहीसनताकछतोघपलालगताहदससटमम

इिरराजकमारीइसगन-िनमदनमगनिीदकउिरसरका-कदमचयोनजजसउस14दिनोकीदहरासतमरखनकीमागकीतबकोरोनानअपनबिािकदलएजजसआजामागी इसकपहलदकिहजजकीतरफमडतीजजनझटसइशारसहीउससिीकदतििी

अबकोरोनाशरहईआजकलसारीिदनयाममरीहीििाचहहरदकसीकीज़बानपरमरानामहकोई

िबरकोईबातमझसऊपरनहीसदखचयोममहीमहजीहामराजकमारीकोरोनादजसससारिालोनिोरनीकातमग़ािदियाहऔरहरतरफबिनामकररहहजहाजातीहआजकीदसिदतकदलएसबमझहीिोषिरहहदजससमझबडाकषटहोरहाहऔरयहसारािोषारोपणइसानकररहाहउनकअलािामझसऔरदकसीकोसमसयानही तोकयाकछऔरबातहकयािाक़ईयहसबमरीिजहसहोरहाहयाबातकछऔरह जसादिखरहाहयादिखायाजारहाहिसाहनहीhellip

कयाआपनसोिादकयअिानकसमयहाकयोआगयीमबतातीहआपकीआखोकआगजोपिवलगहयहउनकोहटानकदलएमझआपकबीिआनापडाहईशरनहमसभीकोइसपथिीपरदनिासकरनकाअदिकारदियाजीि-जनतपौिमानिऔरयहातककीकीटाण-दिषाणभीइसीिरतीपररहतआएहिखाजायतोइसपथिीपरसिचपरिमजीिोमदिषाणओऔरकीटाणओकाआगमनहआऔरउसकबाितमामपराणीआएिसइनिषगोमदकसीअनयजीिनदकसीभीतरहसिसरोकीसीमाकाउललघननहीदकयानाहीहमारपाररदसिदतकीततरकोकोईनकसानपहिायाहदसिायमानिक इसानअपनअहकारमइतनडबगएहदकििकोसबसबडामाननलगहउनकोलगताहदकपथिीपरसबसअदिकदिकदसतिहीहजोसहीनहीहमनषयसोितहदकयसारीिरतीआकाशहिाजलबहमाडऔरसारजीिउनकभोगकदलएहिहइतनसिािजीहोिकह दकउनकोअपनअदतररकतऔरकछदिखाईनहीिताईशरननाजान दकतनसकतदियतादकमनषयोकोकछसमझआएदकयसदषटदसफच उनकदलएनहीबदलकहम

बलरवाम वसह Address ndash 11 Back River Drive Dartmouth MA 02747 Ph 001-508-992-2042 Email ndash bsinghinadsorg

अनजवा वसनहवाAddress ndash Flat B-902 Sanmati Kunj Sector 6 Dwarka NEW DELHI DELHI 110075 India Ph 091-852-139-6280 Email anuja_sinha7yahoocom

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 21

सभीकदलएएकसमानहपरतइसानहदककभीसमझहीनहीअहकारऔरसिािचककारणयइतनअिहोगएह दकइनकोनकछदिखाईिताहऔरनाकछसनाईिताहउनकोिासतदिकताकाआभासकरानकदलएहीमइनसानोकबीिआईह दजस यलोगबिाचशतनहीकरपारहहऔरसारािोषमरऊपरमढरहह

मरआनसिहसबहो रहाहजोकोईकलपनाभीनहीकरसकतािामरयहाआनसदसफच इनसानोकोहीकषटहपरकदततोमरआगमनसइतनीपरसननह दजतनीसतयगम हआकरतीिीमनषयऔरोकीसिततरताछीनकरििसिचछिरहलदकनआजमरकारणिोअपनघरोमक़िहऔरसारजीिखलीहिामसिततरहमनइतनाकछयहािखाह दकयसबिखकरबडीहरतहोतीहसमाजमहरकहीइतनाखोखलापनऔरढोगहदकससारकसारपराणीअगरदमलजाएतोभीइनसानोकीबराबरीनहीकरसकत

आपकोमरीबातपरदिशासनहीतोसदनएससारमबडी-बडीबातकरनिालमनषयोकोअबअपनीकदरताकाएहसासहोरहाहयदिहआनहीतोहोजाएगामदकसमज़चकीििाहउिाहरणकतौरपरयतमाममदिरमदसजिििचगरदारोकमललापदडतयाकोईिमाचदिकारीआजकयाकररहहउनहोनहमशाििकोिमचका ठकिारबताया यकहतह दकईशर-अललाहसआपकोदमलिानका यज़ररयाहऔरमदिर-मदसजिमआनसहीहमाराकलयाणसभिहआजजबऐसीदिकटपररदसिदतआईहतोउसीमदिर-मदसजिकिरिाज़सबकदलएबिहोगएहतोकयाअललाहयाईशरनभीहमसआखफरलीहनहीऐसानहीहिोतोहमारभीतरहदफरहमसअलगकसहोसकतहभलालदकनइनिमचकनमाइिोनयबातआपकोनहीबताईकयोदकइससउनकापरभाि िसा नही रहजाएगा जसा य िाहत ह सोदिएज़रा दकपदडतोयामलला-मौलदियोनआजकीपररदसिदतममानिताकीरकायालोगोकीभलाईक दलएकौनसाकायच दकयाह दसिायमदिर-मदसजिोमजानकयऔरकयाकररहहभगिानकीपजाकरकयाउनहभोगलगानसकयाहोगाजबउनकभकतहीभखोमररहहईशरकीउपासनाकरऔरउनकबनाएजीिोकीअिहलनाकरयदकसपरकारकीभदकतहकदतरयोकािमचलोगोकीअसहायोकीरकाकरनाहकयाकररहहिअपनीजानबिानमलगहयहघरोकअिरिबक हयहिशयोकािमचलोगोकीसिाकरतहयसमाजऔरिशक दिकासमअपनायोगिानिनाहलदकनयहातोसबकोअपनीहीपडीहईहयकसलोगहजोसिाकाअपनािमचभलगएहशषजोितनपाकरिसरोकदलएकायचकरतहिसभीशदरह दजनमसभीितनभोगीलोगआतहहापरतयपरसननताकीबातहदककछलोगिासतिमिसरोकीरकाकरनमअििासमाजकीसिामअपनाजीिनसमदपचतकरतहशायिउनहीकछअपनिमचऔरकतचवयकापालनकरनिाललोगोककारणससारकादिनाशनहीहोरहा

िोसतोमनजोिखाऔरअनभिदकयािहआपकोबतारहीह मआपक दलए यहाआई हआज नही कल यह एहसास

आपको ज़रर होगा ऐसा मरा दिशास ह जज सरकारी िकीलऔरपरदतिािीजनतासमतसतिहोकोरोनाकीबातसनरहि

दफरकोरोना नकहा ldquoमिौिह दिनतो कयािौिहबरस कदलएजानकोतयारहएककनहीसभीकसािजजसाहबमझतोआपहीलिदलयसािrdquo

जज न सनिाई तरत रोककर अिालत को 72 घट क दलएसिदगतकर दिया कोरोना को िही छोड सार लोग कोटच स फटदलएकोमलराजकमारीकोरोनाइसियालमखोगयीदककयाम72घटइसनयायकदलएजीदितभीरहपाऊगी

(3) पवदश

ो लघ कहवताए रवि गपिवा

( वहदी क पवि परम और उतसवाह ह वलखिर ह ओहवायो म रहिर ह )

वहनदीभाषामातरनहीहदहिीिाणीहयसदियोसएकबनातीहभारतकोिलतीआईयगो-यगोस

lsquoदहिीअपनीभाषाहrsquoयहहमसबकहतरहतहलदकनसोिोदहिीमहमदकतनीबातकरतह

बोलोदहिीदहिीबोलोबचिोसकहतरहतपरसोिहमखिहीदकतनादहिीमबातकरत

हिवामिीपकहमरीिशमनीतोकिलअिरसहहिातोअकारणहीमरदिरदह

हिासकहिोदकआज़माकदिखाएबहतदिरागबझतीहएकजलाकतोदिखाए

22 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

(4) पवदश किानी

यातीगण कपया धयान

ििरािास दबदटयाऔर पतनी सग मम-टन ( शटल) क इनतजार म कानपर रलिसटशनकपलटफामचपरखडिअगसतकामहीनािायददपररमदझमबाररशहोरहीिी परनत मौसममअभीभी उमसऔरगमजीकी तदपशबनी हईिी पलटफामच परमसादफरोकीजबरिसतगहमागहमीिीlsquoयातरीगणकपयाधयानिनईदिललीसिलकरrsquoबीि-बीिमउदोषकदाराटनोकीआिाजाहीकीसिनाएभीिीजारहीिीटनअभीआयीनहीिीलदकनपलटफामचपरयादतरयोकीजबरिसतभीड-भाडिखकरबोगीम ठलम-ठलरहनकददषटगत बठनिासतसीटदमलनकबारमउनकजहनमबराबरआशकाबनीहईिी

िदकअभीसमयिाऔरमिरािासकोजोरोकीभखलगीिीसोउनहोनअपनसािलायदटदफनजोअभीभीखायदबनारखारहगयािाभोजनकरलनकादनणचयदलयाउनहोनपलटफामचपरहीएकतरफदकनारलगीमालढोनिालीटालीपरिोडीजगहिखतसपररिारिहीबठतअपनादटदफनखोलदलया

अभीउनहोनिो-िारकौरहीमहमडालाहोगादकफट-परानकपडोमएकबढीमदहलाजोशायिदभखारनिीउनकसामनआकरअपनीिोनोहिदलयापसारखडीहोगयीउसिखतहीउनहोनभोजनकरनाबनिकरदियादबदटयानहीराहदनकालीउसनएकरोटीमिोडीसजीरखकरउसकआगबढादियादभखारननअपनिोनोहािआगबढाकरदबदटयाकहािसरोटी-सजीलदलयाऔरआगबढगयी

lsquoयातरीगण कपया धयान िrsquo उदोषक दारा टन क आन की सिना िी गयीमिरािासकी तदरा टटी उनहोनजलिी-जलिीअपनाभोजनसमापत दकयाअगल हीपलटनिडिडातहएपलटफामचपरआकरखडीहईमिरािासकसामनरकदडबमजयािाभीडनहीिीसोिोसपररिारफतजीससामनिालीबोगीमहीजाघसिाबजितमामआशकाओकिोडी-बहतमशककतकबािउनहपतनीबटीसगआरामसबठनकदलएसीटदमलहीगयी

िोअभी इदतमनानस बठ ही ि दक एकनिदििादहतजोडाभी बोगी म िढादडबकािातािरणगलाबीसणटकीखशबससिादसतहोउठाउसजोड कपीछकरीबिस-बारहऔरबढ-बजगचलोगभीबोगीमिढआय दजनहिखकरलगरहािा दकइतन लोगोकोतोयहा बठन क दलएजगह दमलनाबहतहीमदशकलहोगालदकनअगलहीपलिहाबठयादतरयोकोइदतमनानहआनिदििादहतजोडकसािआयलोगएक-एककरउतरनलगओ-होतो यलोगइनहछोडनआयिहापरउतरनसपहलसभीनउनहकछ-न-कछदहिायतजररिीजसldquoटनमहोदशयाररहनािादहए दकसीका दिया हआखादपिािचनहीलनािादहएअपनसामानकीसरकाखिकरनीिादहएrdquoिगरह-िगरहएकसजजनदजनहिोलोगlsquoनताजीrsquoकहकरपकार रह ि नतोिलत-िलतउनह य दहिायतभीिी दकldquoबीिमकहीमतउतरनालखनऊआनपरहीउतरनाrdquo

यददपिलहनघघटमिीलदकनउसगौरागीकआलतारिपरऔरमहिीरिीखबसरतहिदलयाजररदिखाईिरहीिीिलहनकएकहािममोबायलफोनतोिसरहािमएकछोटासाफलिाररमालिादजसिोबीि-बीिमघघटकनीिलजातशायिआसयानाकपोछलरहीिी दकसीनिदििादहताकीदििाईकमौक

नगीनवा पसवाद मौयया सहज सरल सममवावनि यिवा कथवाकवार विशिवा म यह उनकी पहली कहवानी ह सिवागि| सपकक 5348 विरवाज खणड गोमिी नगर लखनऊ - 226010 उततर पदरश मोबवायल न0-9450648701 ई मरल-ramnaginamaurya2011gmailcom

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 23

कोिखतसहजहीऐसाअिाजालगायाजासकतािानिदििादहतजोडकसािटी-शटचऔरजीनसपहनएकऔर

पहलिानसरीखायिकभीिाजोतीखीनाकिाललमबसिलहकोबार-बारlsquoजीजा-जीजाrsquoकहकर समबोदितकररहािाlsquoभइययामोरागबरहसययामोराबाकाrsquoउनहिखकरसामनकीसीटपरबठमिरािासकोबरबसहीयदिलफरबगानायािआगयाएक-िोयादतरयोसदखसकनजगहिनकादनििनकरतिोतीनोमिरािासकसामनिालीसीटपरहीबठगयउनकसािजयािासमाननहीिाएकछोटातोिसराबडाबगहीिाछोटािालाबगिलह नअपनपरोकनीििबारखािातोबडािालाबगिलहनकपरोकपासरखािाबडिालबगमजयािासामानहोनककारणउसकीिनपरीतरहबनिनहीहोपायीिीधयानिनपरउसमसझाकतlsquoपररस-यटीrsquoकोसाफ-साफिखाजासकतािा

अबबाररशबनिहोजानसआसमानसाफहोगयािादखडकीकपासबठहोनस दखडकीसछन-छनकरआतीिपकभीउसनिदििादहता क माि तो कभी उसकी हिदलयो परआड-दतरछपडरहीिीउसकहाि-भािसऐसालगताजसदकिोमोहतरमाघघटकअिरसअपनआसपासबठयादतरयोकोटकर-टकरताकतीभी जा रही िी सीट परआमन-सामन बठ होन स निदििादहताऔरमिरािासकबीिजयािाफासलाभीनहीिाlsquoलडीज-दफगरrsquoक मादननि पतल दसरो िाल उसकी उगदलयो क सभी नाखनो परिमकिारनल-पादलशपरीदशदतस दखलरहािाहािो-परोकोिखनसउसकीउमरकबारमअिाजालगायाजासकतािाउसकीउमरयहीकोईबीससपचिीसबरसकआसपासकी रहीहोगी ldquoआपक पाि िखrdquo जी हाउस िखत मिरािास क जहन मयक-ब-यकयही सिािउभराldquoरखसजरानकाबउठािोमरहजरrdquoउनह ऐसा ही कछगनगनानकामनभी हआ पर य तोिषटताहोतीकहीआसपासबठयातरीउनहऐसाकहतगनगनातसनलगतोकयाकहगिोमिरािासकीइसदढठाईपरउनहआडहािोभीलसकति

निदििादहतजोड को िखत दजजासमनमिरािास क मनमदकसी बहान एकबारगी उनस बदतयान उनका पररियजाननकीउतसकताहईउनकायभीमनहआदकबहानसहीपछलlsquoआपलोगकौनहोकहासआरहहोलखनऊमकहाजानाहमएकलखकहअपनदिदभननसिलोकीयातराकअनभिोपरआिाररतएकससमरणदलखरहाहआपलोगोसमलाकातऔरबातिीतकआिार परआपक बार म भी कछ दलखना िाहगाrsquoपरनतदझझकयाकहलीदजएसकोििशिऐसाकछभीकहनहीपायउनह यभीतोआशकािी दकसािचजदनकरपस पछीगयीऐसीबातोपरिोिमपदतयासािीयातरीगणपतानहीउनकबारमकयासोिदफरसािमउनकीपतनीऔरदबदटयाभीतोबठिपतानहीिोउनकबारमकयािारणाबनालिो-तीनबारतोपतनीजोउनक रग-रगसिादकफहोनकािािाकरतीह नउसिमपदतकहाि-भािपरगौरकरतमिरािासकोउनकीओरएकटकिखत

उनहघरकरिखाभीिािखाजायतोकभी-कभारएक-िसरकोिखतहएलोगोको

िखनाउनकीबाडी-लगिजकआिारपरयअिाजालगानादकिकयाकछसोिरहहोगखासादिलिसपअनभिहोजाताहहापरगरज यभी दकउतनसमयआपअपनीतरफ दकसीकोघरताहआिखनानिाहतहोमिरािासउससमयकछऐसहीमजरआममखोएहएि

मिरािास न एकसरसरी दनगाह दडबम बठखड तो कछऊघतहएअनययादतरयोपरफ कीजयािातरयातरीदखडकीकउसपारदिखतपीछभागतमकान-िकानखत-खदलहानपोखरिरागाहोमिरतजानिरोसबपरिाहकानोममोबायलकईयर-फोनठसअपनआपममगनशायिअपना-अपनामन-पसनिगानासननमवयसति खस-खस िाढी मछो म कलीनशि स सभानत दिखत लमबदठगनभीमकायशरीरिालतोकछिहातीिशभषामदिदििताम एकता का दितर परसतत करत हर तरह क यादतरयो को िखनाउनकीबातसननाएकदिलकणअनभिसगजरनसरीखातोहही

मिरािासनगौरदकयादकदडबमउसिकतनिदििादहतजोडकमोहादिषटदकतनहीयातरीदनहायतहीसभयतरीकबदतयारहिकछलोगतोिश-िदनयाकताजाहालातपरअपनिदनयािीजानकादपटाराखोलहएितोकछकनयहजानकारीभीिीदकउनकयहादकतनबीघपिीनआदिकीखतीहोतीह

बहरहालटनिलनकोहईमानषसिभािआसपासमिचम-शनासनजरनिदििादहताकमहिीरिहािआलतारिपरोकोिखतयातरीगणशायिउसकरग-रपकीकलपनामभीखोएहएि दकldquoहम पयास लगी ह पानी पीना हrdquo घघट क अनिर सआिाजआयी

ldquoअरसािमपानीलकरिलनातोहमभलहीगयअबतोटनभीिलिीह दडबमकोईपानीकीबोतलबिनिालाभीनहीदिखरहािोडाइदतमनानरखोअगलसटशनपरटनरकनपरहीअबपानी दमलसकगाrdquoबगल बठ िलह न निदििादहताकोअपनतरीकढाढसबिायाऔरजबसएकटोपीदनकालकरअपनदसरपरलगादलया

ldquoआणटीकीआिाजदकतनीसिीटहनाrdquoमिरािासकीबटीअपनदपतासमखादतबहई

ldquoआयrdquoिादहनबगलबठीमिरािासकीबटीकइसपरशनकोिोसननहीसकयाशायिउनहठीकससनाईनहीदिया

ldquoदबदटयाकहरहीह दकिलहनकीआिाजबहतसिीटहrdquoइसबारमिरािास कबगल बठी पतनी नसामनकीसीटपर बठउसिमपदतकहाि-भािबोली-बानीसनतउनककानोमिीरसयमतरफका

ldquoआयकयाकहाrdquoldquoआपस तो कछकहना ही बकार ह िीमकदहय तो सनाई

नहीिगापरकछबातयहाजोरससबकसामनकहभीतोनहीसकतीrdquoपतनीननाक-भौदसकोडतकहा

24 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

ldquoअचछािोडाऔरनजिीकआकरबायीतरफिालकानमबताओrdquoमानोउनहोनपतनीकाकामआसानदकयाहो

ldquoदबदटयाकह रही ह दकिलहनकीआिाज दकतनी सिीटहनाrdquo मिरािासकी पतनी न िोडा नजिीकआत फसफसात हएउनकीबायीकानमकहा

ldquoहहrdquo इस बार मिरािास न सजगतापिचक तजचनी उगलीअपनहोठोपररखतआखतररतपतनीकोिपरहनयािीमबोलनकाइशारादकया

ldquoमझपताहआपदकनखयालोमखोएहोगrdquoयबातउनकीपतनी न तदनक शरारती अिाज म कहा िा बगल बठी दबदटयाभी दसफच मसकराकर रहगयी परदतदकरयासिरपझप दमटानिासतमिरािास को सिभाितः अपनी नाक खजान का अदभनय करनापडा

ldquoअर यार दलखन-पढन िालाआिमी हआसपास क परदतहरिकत सतकच ढग रहना पडता ह िीजो घटनाओ िश-काल-दसिदत-पररदसिदतयो पर बारीक नजर रखत गहन पडताल करनीपडती ह तबकही जाकर कछ दलखन लायक lsquoकलrsquo दमल पाताहदफरयातराएतोदिदििअनभिोकाभणडारहोतीहपतानहीदकसभषमकस-कसलोगोसदमलन-बोलनरहनकाअिसरदमलजायrdquo मिरािास नअपन तरीक पतनीकोसमझानकाअसफलपरयासदकया

ldquoआपमझबिकफसमझरहहमझबतारहहजोआपकीनस-नससिादकफहमझअचछीतरहपताहआपकीसतकच ढगनजर कबार म बडआयबारीकनजरिालrdquoपतनी न बनािटीगससादिखायािा

ldquoअचछा तो तम भी इन मोहतरमा क रग-रप म खोयी हईहोrdquoमानोमिरािासनअपनकतकच कोतकच पणचसादबतकरनकीकोदशशकीहो

ldquoमहीकयोजराअपनअगल-बगलबठइनयादतरयोकोभीतोिदखयऐसालगरहाह दकसभीकीआडी-दतरछीनजरउसीओरलगीहदफरहाि-पाििखकरतोरग-रपकबारमअिाजालगहीजाताहrdquoपतनीनतदनकमदसकयातइशारोमहीिीमसजिाबदिया

ldquoशायितमहाराअिाजाठीकहीहrdquoमिरािासनभीसहमदतमदसरदहलाया

ldquoपरमिखरहीहपिाससजयािाउमरहोगयीबचिजिानहोगयहलदकनआपकीभीताक-झाकिालीआितअभीगयीनहीrdquoइसबारमिरािासकीपतनी नअपनीभकदटया टढीकरतकहािा

ldquoअरयारजरािीमबोलोअपनआसपासकपरदतजागरकरहनमकोईबराईनहीह दफरजान क दलए दजजासहोनाबहतजररी ह िस भीयातराओ क समय तो खासतौर सतकच रहनािादहएrdquoमिरािासनपतनीकीओरिखततदनकरोषजतातउनहअपनतरीकसमझानकापरयासदकयािा

परषकयािहा बठीमदहलायादतरयो कभीहाि-भाििखतउनकीबातिीतसनतसाफलगरहािादकसभीउनमोहतरमाकवयामोहमखोएहएिमिरािासिउनकीपतनीकबीियखसर-फसरिलहीरहीिीदकटनअगलसटशनपररकी

ldquoकयायहापानीदमलजायगाrdquoनिदििादहतानअपनपदतकोकहनीमारीपरउसनधयाननहीदियादफरउसनअपनीउगलीसपदतकपटमकोितहएकहा

ldquoहा-हािखताहशायिपानीदमलजायमनीषतदनकसामानिखरहनामपानीलनजारहाहrdquoिलहायिकिलहनकभाईकोबग-बगजिखतरहनकीदहिायतितिहासजानकोउदतहआयिककपलटफामचपरउतरनकबािनिदििादहताअपनहािमदलएमोबायलफोनमकछिखनलगी

ldquoयलोदपयोिोडीमरदलएभीबिािनापानीिालकपासदसफच एकहीबोतलबिीिीrdquoअगलहीपलिोयिकपलटफामचदसितिकानसदमनरलिाटरकीएकबोतलबगलमिबायहादजरहआ

ldquoकया यहा खान को भी कछ दमलगा मझ भख लगी हrdquoनिदििादहतानअपनपदतकीतरफदसरघमातकहा

ldquoअर भई यहा सटशन पर कया होगा दसिाय तल-भन हएखाद-पिािगो कrdquo िलह न अपनी िलहनकीओर पयार स िखतहएकहा

ldquoलदकनमझजोरोकीभखलगरहीहमझभटाखानकामनहrdquo निदििादहता न पलटफामच पर भटा सकत दखडकी क बाहरएकफरीिालकीओरउगलीसइशाराकरतहएकहालदकनतभीटननसीटीििी

ldquoअबतोटनिलिीहअगलसटशनपरिखताहशायिकछऔरभीबदढयाखानलायकिीज दिखजायrdquo टनिलिीिीलगभगबीसदमनटबािअगलासटशनआगयाटनरकतहीिो यिक नीि उतरा इसबार िोलगभगढाईसौ गाम मगफलीलकरहादजरहआ

ldquoयहाभटानही दमला लदकन यमगफली दमलीहसाि यिटनीभी उसमगफली िाल क यहाखासीभीडिी पछन परिहा खड लोगो न बताया दक सारा कमाल उसकी िटनी का हीहसोमभीलताआयाअबतममगफलीसगयहीखाओऔरबताओइसिटनीकासिािकसाहrdquoउसयिकनदििादहताकीगोिममगफलीकाठोगारखतमसकातहएकहादििादहतानभीदबनादकसीना-नकरकमगफदलयाअपनबगलमरखतउसमसएकमटीबगलबठअपनभाईकोितजबअगलीमटीअपनपदतकोldquoिोडा साआप भी लीदजयrdquoकहत िना िाहा तोldquoमझअभीभखनहीलगीहतमहीखाओrdquoकहतउसकपदतनमगफलीलनसमनाकरदिया

बहरहालनिदििादहताकोजोरोकीभखलगीिीउसनपदतकोमगफलीखानकदलएजोरनितिटनीसगमगफदलयाटगनमवयसतहोगयीअबउसकपदतनदसरसटोपीउतारतअजीबोगरीब

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 25

तरीकअपनादसरखजायादफरटोपीपहनलीपतानहीसािबठअनय यादतरयोको उनकी य हरकत उनक बीिका दनशछल पयारदिखायानहीयादिखातोउनहोनकसामहससदकयामिरािासइनहीसबउिड-बनमलगहएि

ldquoभइयाकोमनाकरिीदजए दगरजायगाrdquoनिदििादहताकाभाईदजसनएक-िोबारगटपरलगपाइपकसहारबोगीसबाहरझाकतहिाखोरीकरनािाहािातोउसनअपनपदतसउसऐसीहरकतकरनसरोकनिासतकहासाफलगरहािादििादहताकोएकतरफअपनपदत कभखकी दिनतािीतोिसरीओरअपनभाईकीसरकाकीभीदिनतािी

इतनीिरकीयातराकिौरानमिरािासकोअपनअगल-बगलबठयादतरयोकीिहभाषासइतनातोअिाजाहोगयािादकउनकीही तरह िहा बठ अनय यादतरयो की भी नजर उस नििमपदत कीबातिीतउनकदकरया-कलापहाि-भािपरभीिीशायिइसकाअहसासउसनिदििादहताकोभीिातभीतोउसिौरानिहामौजिमिचम-शनासनजरोकोबखबीपढतमगफलीखानकीकिायिमनिदििादहताकाघघटएकइिभीटस-स-मसनहीहआकमालयभी दकअगसतमहीनकीउमसभरीगमजीमभीपरसमय दबनाअपनाघघटहटायिोबडीहीकशलतासमगफदलयाखातीरही

अगलसटशनपरटनमिढनिालयादतरयोकीभीडकछजयािाहीिीभीडकाएकरला-सादडबकअनिरआयाlsquoहतततरकीितत तर कीअभी िखता ह तझकोrsquo कहत-सनत गतिम-गतिाहएयादतरयोमबठनिासतसीटछकनकीहोडसीमिगयीदकसीकोकहनीलगीतोदकसीकापरिबगयादकसीकािशमाटटनसबिातोदकसीनिोडी-बहतफदतयोगाली-गलौजसहीकामिलायापरतभीदडबमिोपदलसिालोकोकरीबआतािखहगामा एकिमस शानत हो गयाऔर िखत-िखत भीड क बीिहीउनिोपदलसिालोकोसीटपरबठनकीजगहभीदमलगयी

ldquoयलोठणडपानीकीबोतलrdquoएकबजगचयातरी न पलटफामचपरखड-खडहीदखडकीकसमीपबठीअिडसीमदहलाकोपानीकीबोतलिमातहएकहा

ldquoयातरा म दकसीअजनबीसखान-पीनकीिीज नही लतrdquoसामनबठएकबजगचिारनउसमदहलाकोसमझानािाहा

ldquoई हमार हसबणड (हसबणड) हrdquo उस मदहला क कहन कअिाजसदडबमबठबाकीयातरीदखलदखलाकरहसपड

अबटनलखनऊजकशनपरखडीिीldquoऐजीrdquoमिरािाससपररिारटनसउतरकरिीर-िीरपलटफामच

परिलतसटशनकबाहरीगटकीओरबढही रह ि दकउनकीपतनीनमिरािासकाधयानभगदकया

ldquoहाजीrdquoउनहोनपतनीकीतरफउतसकताभरीदनगाहडालीldquoजराउिरिदखयrdquoउनकीपतनीनएकतरफइशारादकया

ldquoदकिरrdquoldquoउिर उस गमटी क पास खडी िलदहन को िदखएrdquo टन

िाली निदििादहत जोडी उनह दफर स दिख गयी पर इस समयनिदििादहता नअपनाघघटहटारखािामिरािासउसएकटकिखत ही रह गय एकबारगी तो उनहअपनी नजरो पर यकीन हीनहीहआ

ldquoदबहियोरसलफपापाआग िदखय नहीतो पलटफामच परअभीदकसीसदभडजायगrdquoदबदटयानउनहफौरनहीदझझोडािामिरािासअपनबहदिततपनसफौरनहीिापसआयएकपलकदलएउनकामनगहरकोभऔरगलादनभािसभरउठाखरइनसानतोहहीगलदतयोकापदलनिािश-काल-दसिदत-पररदसिदतयोिशअचछ-बरखयालभीतोएकतरहसउसकमनकीहीउपजह

lsquoयातरीगणकपयाधयानिrsquoइसउदोषणापरमिरािासकीतनदराभगहईिखाजायतोजीिनरपीइससफरमहमसबयातरीहीतोहजोदमलत-दबछडत-रकत-िलतकछपलसोितढरोखट-मीठअनभिोसिो-िारहोतआगबढतहीरहतहमिरािासइसीउिड-बनमऔरउसनिदििादहताकबारमसोितपलटफामचपरिलतिलजारहि

उनहोनअभी-अभीएकऐसाजोडािखािादजनकापयारअगरसागरसगहरािातोआसमानस ऊिाभीिाजोसनिरतानहीबदलकभािनाऔरआपसीदिशासपरदटकािारगऔररपसपरसचिाभािनातमकपरमउनहउसजोडमदिखािायातराकिौराननिदििादहतजोडदारारासत-भरएक-िसरकभख-पयासकाखयालरखनकानपर सटशन परिलतसमय उनकघर िालो ररशतिारोकीदहिायतोकोयािकरतउसिमपदतकपरदतउनकामन-मदसतषकअनायासहीसममानसभरउठाउनकजहनमबहत कछिलनऔरघलनभीलगािा

कानपर स िलत समय दबदटया क इनजीदनयररग-कालज मएडदमशनसमबनिीकौसदलगआदिकोलकरजोकछभीदिन-भरकाखटा-मीठाअनभिरहािायातराकिौरानउसिमपदतकीबातिीतउनक दकरया-कलाप उनक हाि-भािऔर उस निदििादहता कोअभी-अभीिखिोसबकछभलबठि

गाह-बगाह सनी-पढी एदसड अटक सिाचइिसच स जडी ढरोघटनाए मद अमानिीय तरासिी उनका सघषच उनक ििच कीभयािहतामानोदकसीिलदितरकीभादतमिरािासकीआखोकसामनघमगयउसिमपदतकादनणचयिनौतीपणचजीिनउनकायकिमजोदनचियकीसकारातमकसिशिनिालािाएकदमसालबनसकउनकजीिनकीगाडीअपनीपटरीपरदनरनतरिलतीरहउनकजीिनमसख-समददबनीरहउनहमन-ही-मनिआितिोपतनीदबदटयासगसटशनसबाहरआगय

26 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

हकशोरो का कोना

हगललल

सोनजहीमआजएकपीलीकलीलगीहइसिखकरअनायासहीउसछोटजीिकासमरणहोआयाजोइसलताकीसघनहरीदतमामदछपकरबठतािाऔरदफरमरदनकट पहितहीकिपरकिकरमझिौकाितािातबमझकलीकीखोजरहतीिीपरआजउसलघपराणकीखोजह

परतिहतोअबतकइससोनजहीकीजडमदमटीहोकरदमलगयाहोगाकौनजानसिदणचमकलीकबहानिहीमझिौकानऊपरआगयाहो

अिानकएकदिनसिरकमरसबरामिमआकरमनिखािोकौिएकगमलकिारोओरिोिोसछआ-छऔिलजसाखलखलरहहयहकाकभशदडभीदिदितरपकीहndashएकसािसमािररतअनािररतअदतसममादनतअदतअिमादनत

हमार बिार परखनगरड करपमआसकतह नमयर क नहस क उनहदपतरपकमहमसकछपानकदलएकाकबनकरहीअितीणचहोनापडताहइतनाहीनहीहमार िरसि दपरयजनोकोभीअपनआनकामिसिश इनकककच शसिरम हीिनापडताहिसरीओरहमकौिाऔरकाि-कािकरनकोअिमानना कअिचमहीपरयकतकरतह

मरकाकपराणकदिििनमअिानकबािाआपडीकयोदकगमलऔरिीिारकीसदिमदछपएकछोट-सजीिपरमरीददषटरफकगईदनकटजाकरिखादगलहरीकाछोटा-साबचिाहजोसभितःघोसलसदगरपडाहऔरअबकौिदजसमसलभआहारखोजरहह

काकदयकीिोिोकिोघािउसलघपराणकदलएबहतिअतःिहदनचिषट-सागमलसदिपटापडािा

सबनकहाकौिकीिोिकाघािलगनकबाियहबिनहीसकताअतःइसऐसहीरहनदियाजाि

परत मन नहीमानाndash उस हौलस उठाकरअपनकमर मलाई दफररईस रकतपोछकरघािोपरपदसदलनकामरहमलगाया

रईकीपतलीबततीििसदभगोकरजस-तसउसकननहसमहमलगाईपरमहखलनसकाऔरििकीबििोनोओरढलकगई

कईघटकउपिारकउपरातउसकमहमएकबिपानीटपकायाजासकातीसरदिन िह इतनाअचछाऔरआशसत हो गया दक मरी उगलीअपन िो ननह पजो सपकडकरनीलकािकमोदतयोजसीआखोसइिर-उिरिखनलगा

तीन-िार मास म उसक दसनगि रोए झबिार पछऔरििलिमकीलीआखसबकोदिदसमतकरनलगी

हमनउसकीजादतिािकसजाकोवयदकतिािककारपिदियाऔरइसपरकारहमउसदगललकहकरबलानलगमनफलरखनकीएकहलकीडदलयामरईदबछाकरउसतारसदखडकीपरलटकादिया

िहीिोिषचदगललकाघररहािहसियदहलाकरअपनघरमझलताऔरअपनीकािक मनको-सीआखोसकमरकभीतरऔरदखडकीसबाहरनजानकयािखता-समझतारहतािापरतउसकीसमझिारीऔरकायचकलापपरसबकोआचियचहोतािा

जबमदलखनबठतीतबअपनीओरमराधयानआकदषचतकरनकीउसइतनीतीवर

महवादरिी िमवाया (1907-1987)आधवनक वहदी सवावहतय की मीरवा क नवाम सर खयवाि सपवसदध किवयतरी और लरवखकवा| वहदी की पविवनवध ररखवावचतर लरवखकवा भी |

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 27

इचछाहोतीिीदकउसनएकअचछाउपायखोजदनकालािहमरपरतकआकरसरचसपरिपरिढजाताऔरदफरउसी

तजीसउतरताउसकायहिौडनकाकरमतबतकिलताजबतकमउसपकडनकदलएनउठती

कभीमदगललकोपकडकरएकलबदलफाफमइसपरकाररखितीदकउसकअगलिोपजोऔरदसरकअदतररकतसारालघगातदलफाफकभीतरबिरहताइसअदतदसिदतमकभी-कभीघटोमज़परिीिारकसहारखडारहकरिहअपनीिमकीलीआखोसमराकायचकलापिखाकरता

भखलगनपरदिक-दिककरकमानोिहमझसिनािताऔरकाजयादबसकटदमलजानपरउसीदसिदतमदलफाफसबाहरिालपजोसपकडकरउसकतरतारहता

दफर दगलल क जीिन का परिम बसतआयानीम-िमलीकीगिमरकमरमहौल-हौलआनलगीबाहरकीदगलहररयादखडकीकीजालीकपासआकरदिक-दिककरकनजानकयाकहनलगी

दगललकोजालीकपासबठकरअपनपनसबाहरझाकतिखकरमझलगादकइसमकतकरनाआिशयकह

मनकीलदनकालकरजालीकाएककोनाखोलदियाऔरइसमागचसदगललनबाहरजानपरसिमिहीमदकतकीसासलीइतनछोटजीिकोघरमपलकततदबदललयोसबिानाभीएकसमसयाहीिी

आिशयककागज़-पतरोककारणमरबाहरजानपरकमराबिही रहता ह मर कालज स लौटन पर जस ही कमराखोला गयाऔरमनभीतरपररखािसहीदगललअपनजालीकदारसभीतरआकरमरपरसदसरऔरदसरसपरतकिौडलगानलगातबसयहदनतयकाकरमहोगया

मरकमरसबाहरजानपरदगललभीदखडकीकीखलीजालीकीराहबाहरिलाजाताऔरदिनभरदगलहररयोकझडकानताबना हर डाल पर उछलता-किता रहताऔर ठीक िार बज िहदखडकीसभीतरआकरअपनझलमझलनलगता

मझिौकानकीइचछाउसमनजानकबऔरकसउतपननहोगईिीकभीफलिानकफलोमदछपजाताकभीपरिकीिननटमऔरकभीसोनजहीकीपदततयोम

मर पास बहत स पश-पकी हऔर उनका मझस लगाि भीकमनहीहपरतउनमसदकसीकोमरसािमरीिालीमखानकीदहममतहईहऐसामझसमरणनहीआता

दगललइनमअपिाििामजसहीखानककमरमपहिती

िहदखडकीसदनकलकरआगनकीिीिारबरामिापारकरकमज़परपहिजाताऔरमरीिालीमबठजानािाहताबडीकदठनाईसमनउसिालीकपासबठनादसखायाजहाबठकरिहमरीिालीमसएक-एकिािलउठाकरबडीसफाईसखातारहताकाजउसकादपरयखादिाऔरकईदिनकाजनदमलनपरिहअनयखानकीिीजयातोलनाबिकरितायाझलसनीिफ कितािा

उसीबीिमझमोटरिघचटनामआहतहोकरकछदिनअसपतालमरहनापडाउनदिनोजबमरकमरकािरिाजाखोलाजातादगललअपनझलसउतरकरिौडताऔरदफरदकसीिसरकोिखकरउसीतज़ीसअपनघोसल म जा बठता सब उसकाज िआत परतअसपतालसलौटकरजबमनउसकझलकीसफाईकीतोउसमकाजभरदमलदजनसजातहोतािादकिहउनदिनोअपनादपरय

खाददकतनाकमखातारहामरीअसिसितामिहतदकएपरदसरहान

बठकरअपन ननह-ननह पजो स मर दसरऔरबालोको इतन हौल-हौलसहलाता रहता दकउसकाहटनाएकपररिाररकाकहटनकसमानलगता

गरदमयो म जब म िोपहर म कामकरतीरहतीतोदगललनबाहरजातानअपनझलमबठताउसनमरदनकटरहनकसािगरमीसबिनकाएकसिचिानयाउपायखोजदनकालािािहमरपासरखीसराहीपरलटजाताऔर

इसपरकारसमीपभीरहताऔरठडकमभीरहतादगलहररयोकजीिनकीअिदििोिषचसअदिकनहीहोती

अतः दगललकीजीिनयातराकाअतआहीगया दिनभरउसननकछखायानबाहरगयारातमअतकीयातनामभीिहअपनझल स उतरकर मर दबसतर परआयाऔर ठड पजो स मरी िहीउगलीपकडकरहािस दिपकगया दजसउसनअपनबिपनकीमरणासनन दसिदत म पकडा िा पज इतन ठड हो रह ि दक मनजागकरहीटरजलायाऔरउसउषणतािनकापरयतनदकयापरतपरभातकीपरिमदकरणकसपशचकसािहीिहदकसीऔरजीिनमजागनकदलएसोगया

उसकाझलाउतारकररखदियागयाहऔरदखडकीकीजालीबिकरिीगईहपरतदगलहररयोकीनयीपीढीजालीकउसपारदिक-दिककरतीहीरहतीहऔरसोनजहीपरबसतआताहीरहताहसोनजहीकीलताकनीिदगललकोसमादििीगईह-इसदलएभीदकउसिहलतासबसअदिकदपरयिी-इसदलएभीदकउसलघगातकादकसीिासतीदिनजहीकपीताभछोटफलमदखलजानकादिशासमझसतोषिताह

28 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

समरण

हजनक ऋणी ि िम हिनसतान की जातीय भाषा क अनवदषक जॉन हगलहकरसट

जॉनबोिचदिकदगलदकरसट(जनम-1961759)ऐसपहलवयदकतहदजनहोनदहनिसतानकीजातीयभाषाकीसबसपहलपहिानकीउसकमहतिकोरखादकतदकयाभारतमउसकअधययनकीनीिरखीउसकावयाकरणबनायाऔरइदगलश-दहनिसतानीदडकशनरीबनाकरअधययनकरनिालोकदलएरासताआसानकरदियाएदडनबरामजनमलनिालजॉनदगलदकरसटिासतिमएकडॉकटरिऔरईसटइदडयाकमपनीमसजचनबनकर1783ईमभारतआएउससमयभारतमशासनकीभाषाफारसीिीईसटइदडयाकपनीकीबगालआमजीमरहतहएउनहोनिशमिरिरतकयातराएकीऔरअनभिदकया दक दहनिसतानीही इसिशकीसपकच भाषािी उनहयहिखकरआचियच हआदककपनीअपनकमचिाररयोकोयहभाषादसखानमकोईरदिनहीलरहीिीउनहोनदहनिसतानीकअधययनकदलएकपनीसएकिषचकाअिकाशदलयादकनतअधययनमइतनारमगएदकउसकबाििोबाराअपनमदडकलसिामनहीलौटयददपइसकपीछवयापारभीएककारणिागाजीपरऔरबनारसमरहकरउनहोननीलऔरअफीमकी खती का वयिसाय दकयाऔर खब पसा कमाय इस बीि ि पटना फजाबािलखनऊगाजीपरदिललीआदिसिानोपररहऔरअतमदहनिसतानीसीखकरlsquoइदगलश-दहनिसतानी दडकशनरीrsquo तयार की 1794 ई क बाि ि कलकतताआ गएऔर िहीlsquoदहनिसतानीगामरrsquoऔरlsquoिओररयटलदलदगिसटrsquoजसीपसतक दलखी

कपनीककमचिाररयोकोपरदशदकतकरनकदलएसन1800मगिनचरजनरलमाकिवसिलजलीनजबफोटचदिदलयमकॉलजखोलातोजॉनदगलदकरसटकोदहनिसतानीदिभागकाअधयक दनयकत दकया कयोदक उससमय िश म िही दहनिसतानी क सबस जयािाजानकारअगजिइसददषटसिभारतमदहनिीकपरिमपरोफसरभीकहजासकतहकयोदकउससमयतकभारतमकोईभीआिदनकदिशदिदालयनहीखलािाजॉनदगलदकरसटसन1804ईतकइसपिबनरहऔरउसकबािइगलणडिलगएअपनजीिनकअदनतमदिनोमिपररसिलगएऔरिही9जनिरी1841कोउनकािहानतहआइगलडमभीउनहयदनिदसचटीकॉलजलिनतिादगलदकरसटएजकशनलटसटकीसिापनाकदलएजानाजाताहयदनिदसचटीकॉलजलिनमदहनिसतानीकपरोफसरकरपमभीउनहोनकछदिनतकअपनीसिाएिीिी

दगलदकरसटमहोियदहनिीऔरदहनिसतानीमशलीगतभिमानतिउनकअनसारlsquoदहनिईrsquoयाlsquoदहनििीrsquoशिदहनिओकीभाषाओकदोतकिउनहोनlsquoिओररयटलदलदगिसटrsquoमएकलखदलखािादजसकाएकअशहldquoदहनििीकोमनशददहनिओकीिीजमानाहइसदलएलगातारउसकापरयोगभारतकीपरािीनभाषाकदलएदकयाहजोमसलमानआकरमणसपहलयहापरिदलतिीिहदहनिसतानीकामलािारह यहदहनिसतानीअरबी-फारसीसकछदिनपहलबनीहईऊपरकीइमारतहअगजीकदलएजसफासीसीऔरलदटनहिसहीदहनिसतानीकदलएफारसीऔरअरबीहअगजीकामलािारजससकसनहिसहीदहनिसतानीकाआिारदहनििीहrdquo

यदिदगलदकरसटकोlsquoदहनििीrsquoकहनसदसफच दहनिओकीभाषाजसाबोिहोतािाऔरlsquoदहनिसतानीrsquoकहनसमसलमानोकयोगिानकाभीआभासहोजातािादजनकाइसकदनमाचणममहतिपणचभदमकािीतोयहसिाभादिकहीह

दगलदकरसटकअनसारउससमय दहनिसतानीकीतीनशदलयािी1िरबारीया

डॉ अमरनवाथ लरखक कलकततवा विशिविदवालय क पिया पोफसर एि वहनदी विभवागवाधयकष ह समपककndashईई-164402 सरटर-2 सवाटलरक कोलकवािवा-700091 ईमरल amarnathcugmailcom मो9433009898

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 29

फारसीशली 2 दहनिसतानीशलीऔर3 दहनििीशलीिफारसीशलीकोिरहतिादहनििीशलीकोlsquoिलगरrsquoअिाचतगिारमानतििदहनिसतानीशलीकोपरािदमकताितिऔरउसहीlsquoिगडपापलर सपीिrsquoकहत ि मगर उनकी दहनिसतानीफारसी दलदपमदलखीजानिालीकदठनउिचहीिीदहनििीकीजोदिदभननशदलयादहनिीकतरमपरिदलतिीउनसदगलदकरसटकाअदिकपररियनहीिा दिललीऔर मरठ कआस पास की खडी बोली को ही िlsquoदहनििीrsquoकहतिदजसकामानकरपअभीनहीबनसकािािसउनहसबसअदिकदपरयरोमनदलदपिीदजसिहभारतीयभाषाओपरलागकरनािाहतिदगलदकरसटमानतिदकदहनिसतानीकापणचजानपरापतकरनकदलएफारसीदलदपऔरभाषाकाजानआिशयकहिमानति दकउनकीदहनिसतानीकाबहतिोडासाअधययनकरकयहसमझाजासकताह दकइसकाआिारपरानीदहनिईयाबजभाखाह दजसमअरबी-फारसीशिोकासदममशणहोतजानकीिजहसएकनईभाषादहनिसतानीतयारहई

दगलदकरसट सिय अरबीऔर फारसी भाषाओ क दिदान िउनकीभाषानीदतका वयापकपरभािपडना सिाभादिकिाफोटचदिदलयमकॉलजकउनकदहनिसतानीदिभागमदहनिईऔरनागरीदलदपसपररदितपदडतबहतकमिकॉलजकीवयिसिामlsquoभाषामशीrsquoऔरlsquoपदडतोrsquoकासिानसिागौणरहाउनकीउपदसिदतभीआिशयक नही समझी जाती िी इनम भी फारसी दसखान िालदशककोऔरििनागरीदसखानिालदशककोकीहदसयतमबहतफकच होतािा उनकितनम पािगन तककाअनतरहोतािाउिाहरणािच7जलाई1801कोफोटच दिदलयमकीकौदसलमयहदनणचयदलयागयादककतबअलीकोएकसौरपएमहीनपरफारसीऔरसनिरपदडतकोबीसरपयमहीनपरनागरी दलदपदसखानकदलएदनयकतदकयाजाय

दकनत इसका तातपयच यह दबलकल नही ह दक फारसी दलदपऔरनागरी दलदप दसखान िाल दशकको क ितनम पािगनकाफासला दहनिओऔरमसलमानो कबीि फटडालन क दलएिाजसादककछदिदानसमझतहिरअसलउसजमानमफारसीहीशासनकीभाषािीऐसीिशामफारसीदसखानिालोकोअदिकसममान दमलना सिाभादिक ह सरकार बहािर क दलए ििनागरीकीकोईजररत ही नही िी दफर उसक दलए पस कयोखिच दकएजायजॉनदगलदकरसटकीयहउिारताहीिीदकउनहोनललललालजस पदडतोकी दनयदकतकरक कछपसतक दहनििीशलीम तयारकरनकाआिशदियादजसकफलसिरपlsquoपरमसागरrsquoजसीकदतयासामनआसकीललललाल न परमसागरकीभदमकाम दलखाहदकldquoशीयतगनगाहकगदनयन-सखिायकजानदगलदकररसतमहाशयकीआजाससमित1860(अिाचतसन1803ई)मशीलललजीलालकदिबाहमनगजरातीसहसअििीिआगरिाल न दजसकासारलयादमनीभाषाछोडदिललीआगरकीखडीबोलीमकहनामपरमसागरिराrdquo

ललललाल की उकत भदमकाऔर lsquoपरमसागरrsquo की भाषा को

िखनससहजअनमानहोजाताह दक lsquoपरमसागरrsquoकीभाषाएककदतरमभाषाहललललालनदगलदकरसटकआिशसअपनसमयकीसहजसरललोकपरिदलतभाषासभीअरबी-फारसीकशिोकोदनकालकरबाहरकरदियादगलदकरसटनदजसखडीबोलीमदलखनकाआिश दिया िा िही दहनिसतानीकाभीआिारिीउनकइसपरयाससदहनिसतानीऔरदहनििीमिरीबढीऔरदहनिीभाषीजनता क दलएएकजातीयभाषा दिकदसतहोनम वयििानपिाहआिासतिमदहनिसतानकीजातीयभाषािोनोकबीिमहोसकतीिीदजस1823मफोटचदिदलयमकॉलजकअधयकबननिालदिदलयमपराइसनपहिाना

िरअसलिहिौरभारतम एकजातीयभाषा क दिकासकािािहभाषाअमीरखसरोकसमयसबदलकउससभीपहलसदिकदसतहोरहीिीउसकदिकासकाआिारऔदोदगकपजीिािनही अदपत वयापाररक पजीिाि िा दगलदकरसट सिय िशभर मघमकरइसभलीभादतसमझिकिइसीजातीयभाषाकोउनहोनदहनिसतानीकहा िाअगजो न इस दहनिसतानी क सहज दिकासकोअपनी नीदतयो स अिरद दकया दजसकीअदनतमऔर िखिपररणदतआजािीकबािदहनिीऔरउिचकरपमिोभाषाओकोसििादनकमानयतािन कसाि हई इसतरहएकही दहनिसतानीजादतकीिोभाषाएकदतरमरपसदिकदसतकीगईमहातमागािीइसदिभाजनससहमतनहीिऔरिआजािभारतकीराषटभाषाlsquoदहनिसतानीrsquoकोहीबनानािाहतिसदििानसभामइसमदकोलकरिारदिनतकबहसिलीिीउससमयतकगािीजीकीहतयाहोिकीिीिशबटिकािासामपरिादयकातािरमपरिीइनहीपररदसिदतयोमजिाहरलालनहरमौलानाअबलकलामआजािकाका काललकरिगाचबाईिशमखतिािदकण कसभीगािी कअनयादययोकीइचछाकदिरदबहमतकआिारपरlsquoदहनिसतानीrsquoकीजगहlsquoदहनिीrsquoकोराजभाषाघोदषतकरदियागयाआजभीइसकदतरमभिकोआमजनतानहीमानतीहमारसमाजमदहनिीऔरउिच दफलमोकाकोईदिभाजननहीहसगीतआजभीदहनिसतानीहीहदहनिीऔरउिचनही

सन1804मफोटचदिदलयमकॉलजसतयागपतरिकरदगलदकरसटइगलडिलगएऔरउसकएकिषचबािअिाचत30जलाईसन1805कोलॉडचिलजलीभीइगलडलौटगएफोटचदिदलयमकॉलजलॉडचिलजलीकीइचछाकाहीपरदतफलनिाकॉलजकसिालनमकपनीकबोडचऑफडाइरकटसचकीकोईरदिनहीिीकॉलजकामहतिदिनपरदतदिनकमहोतागयाऔर1854मकॉलजबिकरदियागयादकनतदगलदकरसटकीभाषानीदतकाअसरकॉलजमभीबहतबाितकबना रहाऔरउसकासिाईपरभािभारतकीभाषानीदतपरपडादशिमगलरायनlsquoईसटइदडयाकपनीकीदहनिीनीदतrsquoदिषयपरशोिदकयाहऔरदलखाहldquoजातवयहदकइनदशकणससिानो (ओररयटलइसटीटयटयदनिदसचटीकॉलज)मअधययन-अधयापनकरनिालोकीभीदहनिसतानकीसपकच भाषादहनिसतानीकपरदतिहीददषटकोणबनारहाजोददषटकोणफोटचदिदलयमकॉलज

30 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

औरऔरईसटइदडयाकॉलजमअधययनकरनिालोकािाकयोदकसबकमलमदगलदकरसटकीनीदतऔरउनकीहीपररणाऔरदनिवशनम दलखी गई पसतक ही दहनिसतानी का अधययन करन िालो कददषटकोणकोसिरपिनकीआिारिी(ईसटइदडयाकमपनीकीदहनिीनीदतदशिमगलरायपष-99)

सन1834ईमलाडचमकाल(िॉमसबदबगटनमकाल)भारतआयाऔरउसनइसिशकाबारीकीसअधययनदकयाइसकबािजबिहदबटनलौटातो2फरिरी1835कोउसनदबदटशपादलचयामटमभाषणितहएकहाldquoमभारतककोनकोनमघमाहमझएकभीवयदकतऐसानही दिखाई दियाजो दभखारीहोजोिोरहोइसिशममनइतनीिौलतिखीहइतनऊििाररदतरकआिशचऔरइतनगणिानमनषयिखहदकमनहीसमझतादकहमकभीभीइसिशकोजीतपाएगजबतकइसकीरीढकीहडडीकोनहीतोडितजोइसकीआधयादतमकऔरसासकदतकदिरासतहऔरइसदलएमयपरसतािरखताह दकहमइसकीपरातनदशका-वयिसिाउसकीससकदतकोबिलडालकयोदकअगरभारतीयसोिनलगगएदकजो भी दििशीऔरअगजी ह िहअचछा हऔर उनकीअपनीिीजोसबहतरहतोिअपनआतमगौरिऔरअपनीहीससकदतकोभलानलगगऔरिसबनजाएगजसाहमिाहतहएकपणचरपसगलामभारतrdquo

ईसट इदडया कपनी न मकाल क परसताि का समिचन दकयाइसकाभारतपरवयापकपरभािपडाऔरकपनीकी दशकासबिीभाषा-नीदतभीबिलीसरकारनअगजीदशकाकपरसारकाकायचअपन हाि म ल दलया 1858 ई म लॉडच मकाल दारा lsquoइदडयनएजकशनऐकटrsquoबनायागयाऔरउसलागदकयागयामकालकाउदशयसपषटिाउसनदलखाह

ldquoहम दहनिसतादनयोका एक ऐसा िगच तयारकरना ह जो हम

अगजशासकोएिउनकरोडोभारतीयोकबीििभादषएकाकामकरसक दजनपरहमशासनकरतहहम दहनिसतादनयोकाएकऐसािगच तयारकरनाह दजनका रगऔररकतभलहीभारतीयहोलदकनिहअपनीअदभरदि दििार नदतकताऔरबौददकता मअगजहोrdquo

इनहीपररदसिदतयोमदहनिीकितचमानरपकोआकारलनािाकमपनीराजऔरउसकबािककालखणडमहमारीभाषानीदतकदनिाचरणमदजनिारमहापरषोकनामदिषषरपसउललखनीयहिह-राजादशिपरसािदसतारदहिराजालकमणदसहसरसयिअहमिखाऔरभारतनिहररचिदरदहनिसतानीजादतकइनिारोमहारदियोम स तीनअगरजो कखासलोगो म स ि भारतनि कअलािाबाकीतीनोन1857कीकरादनतमअगजोकासािदियािाबिलमअगजोकीओरसतीनोकोऊि-ऊिओहितिाlsquoराजाrsquoऔरlsquoसरrsquoकीउपादिया दमलीिीजादहरहइनतीनोकागहराअसरअगजोकऊपरपडसकतािाndashयदियएकसािदमलकरइसिशकीजनताकदहतमकछसकारातमककरत यिशकीजनताकशभचछतोिदकनतइनकबीिआपसमशीतयदिलाकरतिइनकआपसीििाररकमतभिसमय-समयपरजादहरहोतरहत िऔरअगजोनइसकाभरपरफायिाउठाया

दगलदकरसट की अनय पसतक भी ह दजनम lsquoि ओररयटलफयदलसटऑर िी पॉलीगलॉट टासलशनसऑफ ईसप एड अिरऐदशएट फबलसफामिी इदगलशलगिज इनट दहनिसतानीrsquo lsquoिजनरलईसटइदडयागाईडएडिडमकमrsquolsquoदहनिीमोरलदपरसपटरrsquolsquoिसटजसचइनफदलएबलईसटइदडयनगाईडrsquoआदिपरमखह

हमजॉनबोिचदिक दगलदकरसटकोउनकजनमदिनकअिसरपरभाषाककतरमदकएगएउनककामकासमरणकरतहऔरउनहशदासमनअदपचतकरतह

पदरक3 हजजीहवषा की हवय जयोहत

िशकमौजिािकतकाइदतहासजबदलखाजाएगा तो उसम सरकार की दसिदतयासभालनमहईदिफलताकोतोिजचदकयाहीजाएगा इसकसािहीिजचकीजाएगीआमलोगोमजिरोबचिोऔरऔरतोकीदजजीदिषाभीदककसउनहोनदबनादकसीसरकारीमििकअपनबतसकडोदकलोमीटररासतानापा

अिमयसाहसऔरदजजीदिषाकीइनकहादनयोमएकनामदबहार क िरभगा दजलकी 15सालकी जयोदत कमारीकाभीहोगा जयोदतन1200दकलोमीटरसजयािाकासफरहािसमजखमीहएअपनदपताकोसाइदकलपरदबठाकरतयदकयाऔरहररयाणाकगडगािसिरभगाअपनगािपहिी

पदरक4 कोरोना क हवरद

एक वद योदा 82िषचकररटायडचअधयापकसभाषजीकोलकाता क िमिम हिाई अडड कपासएकफलटमअकलरहतहपशनस काम िलता ह 14 अपरल 2020कोउनहोनपदलसकोफोनदकयाजबपदलसपहिीतोउनहोनपदलसको10हजाररपएकािक दियाऔरकहाndashमझऑनलाइनपमटकरनानहीआताइसदलएआपकोकषटदियामशारीररकरपसतोकछनहीकरसकतालदकनइतनासहयोगतोकोरोनासलडनमिहीसकताह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 31

लघ आलदख

अालतो म हिी को lsquoमानrsquo हलानद वाली पिल

दरिरनदररवाज सथवार (यिवा वपपणीकवार)

हररयाणाकीदजलाअिालतोमदहिीभाषालागकरिानकबािअबसरकारहाईकोटचकमकिमोकाफसलादहिीमजारीकरिानमजटगईहइसकदलएदिभागीयपरदकरयाशरहोिकीहराजयपालकीदसफाररशकबािहररयाणासरकारकापरसतािराषटपदततकपहििकाहयहदहिी परदमयोकसािउन95परदतशतलोगोक दलएभीसखिह दजनहअगजीमसनाएजारह फसलसमझनक दलएिसरोपरदनभचररहनापडताह

दिलिसप ह दक सयकत अरब अमीरात का नयादयक दिभागऐदतहादसकफसलालतहएदहिीकोअपनीअिालतोमआदिकाररकभाषाकािजाच ििताह लदकनभारतममातभाषाअपनसममानक दलएतरसती रहतीहगौरतलबहसदििानलागकरतसमययहतयहआिादक1965तकहीअगजीसरकारीकामकाजकीभाषा रहगी दफरइसहटा दियाजाएगापरत1963क राजभाषाअदिदनयमकतहतसरकारीकामकाजकदलएअगजीकाइसतमालजारीरखनकाफसलाकरदलयागया

लोकततरकाअिचलोककालोककदलएलोककदाराहनयायकामदिरलोककीभाषामनहीबदलकदििशीभाषामसिािकरतोलोकततरबमानीहोजाताहयहालोकऔरउसकीइचछासिवोचिहउसकीइचछाकदिरदततरकाकोईभीसतभकामकरतोिहलोकका ततरकसहोगा दिडबनाह दकआजािीकसातिशककबािभीभारतकनागररकोकोनयायउनकीअपनीभाषामउपलिकरानकीसमदितवयिसिानहीकीजासकीहफासनयहकाम1539मकरदलयािादबटननउससभीपहल1362म हगरी न यहीकाम 1784 म दकया हमआजतकयहकामपरानहीकरपाएह इसकारण नयायका ततरजयािातरनागररकोक दलएबोदझलऔरअसदििाजनकबना हआहयहअिालतोसइसाफपानकीइचछारखनिालनागररकोकीिसरोपरदनभचरताबढािताह

हम दहिी को अतरराषटीय सतर पर अदिक स अदिक ऊिासिानदिलानकीकोदशशमलगरहतहलदकनयहनहीसमझतदकदहिीकपकमहमारअतरराषटीयसिरतबतककमजोरहीरहगजबतकहमअपनहीिशमदहिीकदलएसमदितसममानसदनदचितनहीकरतजबहमारहीिशमनयायकउचिअदिषानोकदनणचयअगजीमहोतहसदििानमसबसपहलउदललदखतराजभाषामनहीतोबाहरिदनयामहमऔरहमारी दहिीकोकौनगभीरतास

लगािदनयामजोभीिशमहाशदकतकहलातहउनकीअिालतोमअपनीभाषािलतीहदसफच भारतजसकछभतपिचगलामिशोमदििशीभाषािलतीह

यहायहसाफकरनाजररीहदकमामलादहिीबनामअगजीकानहीहमसलायहहदकअिालतोकाकामकाजआमलोगोकीजबानमहोनािादहएइससपरीनयायपरदकरयापारिशजीहोतीहऔरआमलोगोकीनजरमउसकीदिशसनीयताबढतीहसिाभादिकहदकबातदहिसतानीभाषाओकीहहररयाणाजसदहिीभाषीराजयोमयहभाषादहिीहतोगर दहिीभाषीराजयोमिहाकलोगोदाराबोलीजानिालीअनयभारतीयभाषाएउसकासिान ल लतीहसदििानऔरसपरीमकोटचकीवयिसिाओकमतादबकसपरीमकोटचऔरहाईकोटगोकाकामकाजअगजीमहोताहससिइसदसिदतकोबिलसकतीहलदकनउसनअभीतकबिलानहीहराजसिानमधयपरिशउततरपरिशऔरदबहारमराषटपदतकीइजाजतसदहिीकािकदलपकपरयोगिलरहाहऔरअबहररयाणाभीइसओरबढाहजररतराषटीयसतरपरऐसकिमोकोउनकीतादकच कपररणदततकपहिानकीह

यहकामजबिचसती नही हो सकता लदकनजब तकसरकारउपयकतपहलनहीकरगीतबतकयहपरदकरयाआगहीनहीबढगीआजािी कबािसअबतक दहिीलोगो कबीिसपकच भाषा करपमपरिशमपरिदलतऔरकाफीहितकसिीकायचहोगईहिकतआगयाहदकसरकारअपनीतरफसभीइसकअदिकादिकइसतमालकारासतासाफकर

32 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

जा रिद ि िम

सजय कदन (िररषकदिऔरपतरकार)

जसआएििसहीजारहहहम

यहीिो-िारपोटदलयासाििीतबभीआजभीहऔरयहिहलदकनअबआतमापरखरोिदकतनीबढगईहकौनिखताह

कोईरोकतातोरकभीजातबसदिखलाताआखमिोडापानीइतनाहीकहता-यहशहरतमहाराभीतोह

उनहोनिखाभीनहीपलटकरदजनकघरोकीिीिारहमनिमकाई उनहोनभीकछनहीकहादजनकीिदडयाहमन1300दडगीतापमानमकािदपघलाकरबनाई

दकसीननहीिखादकएकबशएकपिकसएकररिऔरहिौडकपीछएकहािभीहदजसमखनिौडताहदजसदकसीऔरहािकीऊषमािादहए

हमजारहहहोसकताहकछिरबािहमारपरलडखडाजाएहमदगरजाएखनकीउदलटयाकरतहए

होसकताहहमनपहिपाएिसभीआजतकहमपहिकहाहहमकहीपहिनभीकहादियाजाताह

हमदकताबोतकपहित-पहितरहगएनयायकीसीदढयोसपहलहीरोकदिएगएनहीपहिपाईहमारीअदजचयाकहीभीहमअनयायकाघटपीतरहगए

जारहहमयहसोिकरदकहमाराएकघरिाकभीअबिहनभीहोतबभीउसीदिशामजारहहमकछतोकहीबिाहोगाउसओरजोअपनाजसालगगा

यद कौन ियिवा किवयतरी और पविबदध पतरकवार सषट शीिवासिि कवा कोरोनवा-कवाल म पलवायन कर रहर शवमको कवा एक पखर और बरचन कर दरनर िवालवा कवावयवातमक कोलवाज यकौनहजोआतहहमारबडशहरोकोशहरबनानिोसडक िफतरसकलबनानदजसमउनकबचिकभीनपढपाएगइनसकलोमपढकरआपऔरहमजोकछबनयबचिनहीबनपाएगयजानतहयसबदफरभीयकयोआतह

इनहआनाहीपडताहिोसडक बनानफलाईओिरबनानदजनपरआपऔरहमरोजदनकलतहअपनीमदजलोकीओरतज़रफ़तारसकभीलोगडाइिपरभीजातहहमारीकारऔरकबदकसीमोडपरदमलतीहइनकीसाइकलोऔरठलोस

कोरोना काल म कहवता घर म पलायन

आवास और पवास जीव जग म चला रहा ह लरपकन पलायन एक तासदी ह इस समय दतपनया म कई करोड़ लोग दर-ि-दर भटक रहर ह आज कर समय म भार म ऐसा दशय पवभाजन कर िाद उमर कर चौथर आशम म चल रहर लोगो नर एक िार पिर दरखा कारण ज़रर पभनन रहर |यह समाज कर सभी घटको की परीका का समय था और पकसी हद क अभी भी हम इनर सवरदनशील िन पक इससर कम सर कम घायल होकर पार पा जाए इस आपदा नर कपवयो को भी पझझोड़ा ह इसी पसथप और पररपसथप की दो रचनाए हमनर अपनर पाठको कर पलए जतटाई ह पजनकर पलए पहदी की तमापसक पपतका lsquoनया पथrsquo का आभार

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 33

कभी-कभीकछबचिभीजातहहमारीकरकशीशसाफकरनयापनबिनदसगनलपरगलाबपनरमालऔरदतरगाबिनकदलए

कयो आत ह य लोि उन शहरो मइनहआनाहीपडताहयकौनहजो400रपएमऑटोऔर300रपएमई-ररकशादकराएपरलतहदफरआपकमटोकबाहरखडहोकरआपकोबठानकदलएआपसमलडतहजोसबसकमिामलगाएहमउसमबठतहय14घटइनशहरोकीसडक नापकरदकरायािकरसीएनजीदनकालकरकमापातह100-150रपएइतनसपसोकदलएकयोआतहसबछोडकरअपनागािऔरघरगािमअबइतनाभीकमानाममदकननहीइसदलएयआतह

य आत ह इनह आनवा ही पड़तवा हरयरखतहआपकघरकाधयानबनातहआपकाखानादजससआपिफतरजासक यलोगबनातहिफतरजहाइनहकभीकोईनौकरीनहीदमलगीयबनातहबड-बडदनजीअसपतालजहाइनहकभीइलाज़नहीदमलगायबनातहससिजहाइनकदखलाफकाननबनगदफरभीययहाआतहऔरयसबबनातहकयोदकइनहआनाहीपडताह

अगरहजारोदकलोमीटरपिललौटतीइनकीतसिीरहमअिानकबहतदििदलतकररहीहतोहमजानलयहभीदकययहाअपनीमज़जीसनहीआतिनहीयदकसीबलटटनपरनहीदकसीटनयाबसकीसीटपरआरामसबठकरयआतहदकसीतरहजनरलदडबोमसामानकीतरहठसकर

टनकिरिाजोपरलटककरऔरअगरगलतीससलीपरदडबमिढजाएतोजमाचनािकर

यबसआतहइनहआनाहीपडताहइनकपासिकच फॉमहोमकरनकदलएिकच औरहोमिोनोहीनहीहइनकपास21दिनकीलकमण-रखानलाघनकादिकलपनहीहयरोजकमाकरखानिाललोगहइनकपासिोकमरनहीहजहाबठकरििजकरसक दककयाकरनाहयाकछनहीकरनाह

यतोबसकामकरनऔरिोिकतकाखानाजगाडनकदलएआतहइनहआनाहीपडताहअगरहफताभरघरमरहनाबहतभारीलगातोएकबारमदहनोसकफयचमरहरहकशमीरकबारमसोदिएअगरकछदिनोकाकिारटाइनसटरनाममदकनलगरहाहतोएकबारदडटशनसटरकाडरसोदिएअगरकछकामनहीहकरनकोतोइनलोगोकबारमसोदिए

उससकलमआपनजोसदििानपढाउसीकबारमसोदिएअगरटदफकपरआपनइनसपनिरीिाहतोकछइनकबारमदलदखएऔरबताइएहम

यकौनहकहासआतहकयोआतहदकनहालातोमआतहऔरऐसपिलकयोिलजारहह

34 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

औज़ार कर पकार

शलरश शल सहवायक पबधक (रवाजभवाषवा) एनएमडीसी दोणीमल टवाउनवशप बरलवारी-583118 (MO)+91-8759411563 httpswwwnmdccoin

उलटाहीपडाहिोतसलाकईदिनोसनहीकीसिारीउसनमजिरकसरकीसीिाहोकरदमटीगारसभरकर

फािडकोइतजारहदककईदिनोसअलगपडाहआउसकाहतिाकबलगगाऔरकबमाराजाएगाउसहतिकोपकडकरमहकबलदमटीखोिनकदलएयामसालाबनानकदलएिनाईका

छनीकोयआरामअबरासनहीआरहािोिाहतीहदकउसदमल

िोटहिौडकीजोरिारअपनसरपरऔरिोभििपतिरभलहीहोजाएखिघायल

हिौडकारगिमकीलकालसअबपीलाहोनलगाहनहीहोपारहाउसकावयायामपतिरपरकरकिोटिमकआतािाउसकािहराऔरदनखरजातािाउसकारग

कईदिनोसयसबऔरइनकसबसािीकररहपकारहसबकोइतज़ारकबआएगकामगारकबआएगकामगार

हकताब करती ि बात

सफ़दर हवाशमी (पखयवाि रगकममी और पगविशील रचनवाकवार )

बीतज़मानोकीिदनयाकीइसानोकीआजकीकलकीएक-एकपलकीिदशयोकीग़मोकीफलोकीबमोकीजीतकीहारकीपयारकीमारकीकयातमनहीसनोगइनदकताबोकीबात

दकताबकछकहनािाहतीह तमहारपासरहनािाहतीह

दकताबोमदिदडयािहिहातीहदकताबोमखदतयालहलहातीहदकताबोमझरनगनगनातहपररयोकदकसससनातह

दकताबोमराकटकाराज़ह दकताबोमसाइसकीआिाज़ह दकताबोमदकतनाबडाससारह दकताबोमजानकीभरमारह कयातमइसससारम नहीजानािाहोग

दकताबकछकहनािाहतीह तमहारपासरहनािाहतीह

पदरक5 सबसद बड़ा िज

55िषजीयअिरचहमानमज़िरहमगलौरकनाचटकमरहतहदज़निगीकीएकसाििीदकदकहजकरऔरहजतोमहनतकीकमाईसहीहोताहएक-एकरपयाजोडा लदकनअबआगईकोरोनाकीआफत

रहमाननदबनािोबारसोिहजकदलएजमािहरादशलॉकडाउनमफसलोगोकोखानादखलनमलगािीपछनपरउनहोननहीबतायादकरादशदकतनीिी

परिशचनसपणयनषटहोजाताहइससबहतरकौनहजहोगा

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 35

सामाहयक हटपपणी

इस द को भी जद करदगा साहितय सकटऔरिखहमशाबडारितहऐसमयहसिाभादिकदिलिसपीहोसकतीहदककोरोना-कालकमहासकटमकया रिाजा रहाहइससमयजबसबकछ बिहऔरदजिगीिमसीगईहरिनातमकताकोहमतकपहिानकाजररयाछपाहआशिअनपलिहतबसोशलमीदडयाहीआजकलदलखजानकोसमझनकाअकलाउपलिमाधयमहअगरइनमाधयमोपररोजछपनिालहजारोलाखोपषोकोखगालतोआपपाएगदकमहानगरोमरोजगारऔरररहाइशगिािकअसखयमजिरोकीभखऔरदकसीतरहअपनगािपहिसकनकदलएदनमचमसडकोपरउनकीजदोजहिहरतरफकहानीकदिताफोटोगाफीयाकाटचनममौजिहयहबातऔरहदकइनमसअदिकतरतातकादलकताकिबािमतकबिीयानारबाजीअदिकहोगएहपरदनदचितहीएकबारितनामसमादहतहोनकबािइनहीअनभिोसबडारिाजासकगा

भारत म तो गरीब की दनयदत ही िख ह शायि इसीदलए महाकदि दनराला नअपनी दिपननताकाभाषय दकयािािखहीजीिनकीकिारही दपछलकछिषगोसशहरीकरणकीबढतीरफतार नभारतमिखकसबसबडभडारगािोकी दजिगीमउिल-पिलमिारखीिीऔरयहभलनकहसक दकगरीबकािखकछकमहोगयापरशहरजाकरउसकीदजिगीकछबहतरजररहोनलगीहसबसपहलतोिहिणच-वयिसिासमकतहोजाताहगािमशायिहीकभीउसउसकनामसपकारागयाहोउसकीपहिानदकसीऐसीजादतसहोतीहजोअपमानजनकढगसदिकतहोकरउसकोपकारनकदलएसजाबनजातीहगािकनरकसदनकलकरिहदकसीशहरीनालयारलिलाइनकदकनारअपनानयानरकबसालताहपरकछहितकगरीबीभीकमहोहीजातीहपकारन क दलएउसकपासएकनामऔरिोिकत दनयदमतरोटीदमलनकाभीजगाडहोताहयहाआनिालजयािातरअकलखटतहऔरपटकाटकरकीगईछोटी-मोटीबितपीछछटबीिी-बचिोकोभजतरहतहकछपररिारसािरखपातहपरपीछकछछटगयाहदजसकदलएगािपसाभजनाजररीह-बढमा-बापजिानहोतीबहनकीशािीकीदितायाबर-कबरदलयागयाकजचनरकमरहकरिशहरोकसिगचबनातहndashगगनिबीअटादलकाएभवयमॉलऔरअनततकजानिालीसडक कदिगोरखपाडकशिोमइसीसिगचसउनकीदििाईहोरहीह

दजनशहरोकोइनमजिरोनजीनलायकबनायािािउसिार-छहमहीनजीनकासहारानहीिसकशहरगोरखकहीकमशिोमकहतोसख-सदििाऔरआजािीकाएकसरदकतइलाकाएक दझलदमलाता सिगच रि दियाहअबआपयहासजासकतह

िजा रहहऔरयहजानाहमारी समदतयोमअभतपिच दबबसमोतजा रहाह ऐसदशयपहलहमनकबिखिजलाई-अगसत1947मजबिशकादिभाजनहोरहािाऔरएककरोडसअदिकलट-दपटलोगएकनकलीरखापारकररहिउनदिनोकीलबीकतारदहसकपरदतदकरयाओसकत-दिकतदघसटरहीिीऔरआजकराजमागगोपरएकअतहीनदसलदसलसदिखतयलोगशहरीभदरलोकऔरअपनहादकमोकीसििन-शनयउपकासअिर-बाहरदछलहएहउनदिनोसआितहसनमटोकशनििरयाखशित दसहजस रिनाकार ि दजनहोन इसमानिीयतरासिीमभी परमकीकोपलतलाशीिीआजकछायादितरभीकठोरतममकोमलतमकोबिानकपरयासको रखादकतकरत दिखगकयामहससकरगअगरआपिख दकपररिारकाअिड

विभवि नवारवायण रवाय (िररषठ विचवारक और सवावहतयकवार)

36 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

मदखयाअपन कनबकोसरदकत दनकाललजानकीिाहम बलकाजोडीिारबनकरगाडीखीिरहाहयाजगाडसएकिौपदहयापटरागाडीबनाकरऔरउसपरअपनीगभचितीपतनीकोदबठाकरपदतघोड-साउसमजताहआहयाएककशकायदपताबहगीबनाअपन िो बचिोको एक-एकपलड म दबठाकरखिकोघसीटताहआसाजारहाहकछदशयतोअदिशसनीयदहिीदफलमोसदलएगएसलगत हअनयिा ऐसा कस हआ दकजबकोरोनाकोभीहमनदहि-मदसलममबाटदियाहोतबएकतसिीरऐसीभीछपतीह दजसमएकमसलमानअपनिमतोडत दहििोसतकोपानीकीआदखरीघटदपलारहाहइनसबपरभीहमारसमयकरिनाकारबडारिगऔरउममीिह यरिनाएउसतातकादलकपरदतदकरयासदभननहोगीजोमागऔरआपदतचकअनरपअभीिोकमसोशलमीदडयापरदिखरहीह

इनपिलिलनिालोकाअपनजीिनममतयस दनकटकाररशतारहाहएकसबसपररदितमतय कबारमफलसतीनीकदिसबीरहकानअपनीकदिताशहततमदलखाहमनदकतनमजिरोकोिखाहइमारतोसदगरतहएदगरकरशहततबनजातहएअपन

रोजगार-सिलोपरतोितरह-तरहसमरत रहह पर इसबारजोमौतउनहदमलरहीहउसकपातरिदनदचितरपसनहीिपहलतोशहरोनमहनतकशकोदभखमगाबनादियाउनहिरिरातहएफ क-फ ककररोदटयािीगईऔरजबआतम-सममानगिाकरिसडकोपर दनकल तो परतीका म मतय घातलगाए दमलीकईसौसडकयातरीदजनहअपनहीिशमपरिासीकहाजारहाहिघचटनाओमयातोमरिकहया गभीररपसजखमीहोकरदकसीरोजगारकलायकनहीरहगएह

यातराओ पर दनकललोगकसमखात दनकल रह ह दकअबिापसइसदनिचयीिदनयामनहीलौटगपरउनकागससाएकरठहएनाराजबचिकीपरदतदकरयाअदिकलगरहीहइनकबीिदबहारकजमईदनिासीबबलकाइटरवयजयािासतदलतलगताहदिललीमउसकीिायकीिकानन15सालउसकपररिारकोरोटीऔरबचिोको दशकापरिानकीहिहहालातसिरतही दफरलौटगासभीलौटगयहएककठोरसचिाईहदकगािउनहनहीसभालसकत

िजचनोबचिकदठनतमपररदसिदतयोमयातराकिौरानजनमहपतानहीबडहोकरिअपनजनमकोदकसतरहयािकर

कोरोनािायरससपिा हएसकटकीमारयतोसमाजकहरिगचपरपडीहलदकनमजिर-कामगार िगच इसससबस जयािा पीदडत हआह उसकाकामकाज दछनगयाहउसदबनादकसीसािनकबहिकदठनपररदसिदतयोमअपनघरलौटनापडाएकबडादहससारासतमहीफसकररहगयाजोघरमहउनकसामनभीरोजी-रोटीकीसमसयाहिदकसीतरहअपनापटभररहहउनमसबहतोकोखानाभीनसीबनहीहोपारहाउनह राहतपहिानाआजसबसबडीिनौतीहउनकाजीिनतभीपटरीपरलौटगाजबउनहदफरसरोजगारउपलिकरायाजाए

रवाजयो की कोवशशमजिरोकजीिनमआईअसत-वयसततानपरीअिचवयिसिाकसामनसकटपिा

कर दियाहबडपमानपरकारखान बिह कयोदकमजिरनहीह इसकिलतकईजररीिीजोकीआपदतचभीठपहकईजगहखतोमफसलखडीहउनकीकटाईनहीहोपारहीकयोदकमजिरनहीहइससकटकोतभीिरदकयाजासकताहजबमजिरअपनदठकानोपरपहिऔरउनहकामउपलिहोइसदलएराजयसरकारोकीसबसबडी दिताअभीजहा-तहा फसअपनमजिरोकोिापसबलानकीह राजयसरकारइसकोदशशमहदकलॉकडाउनखतमहोत-होतयहकामकरदलयाजाएउततरपरिशमधयपरिशऔरपजाबसदहतकईराजयोकीसरकारोनबसभजकरअपनमजिरोकोिापसलानकीकिायिशरकरिीहयपीसरकारनहररयाणासरकारकसािसमनियबनाकरकरीब10हजारशदमकोको उनकघर पहिानकाकाम दकया ह हररयाणासरकारनयपीकमजिरोकोउनकराजयकीसीमापरलजाकरछोडदियािादजसकबाियोगीसरकारअपनीबसोसउनहघरछोडरहीह

जलिहीमधयपरिशराजसिानउततराखडऔरदबहारकभीफसहएमजिरोकोिापसलानकदलएराजयसरकारकिमउठासकतीहउनकीतरफसपरिासीमजिरो

भवारि डोगरवा (िररषठ वपपणीकवार और पतरकवार)

कमजोर को सभाल

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 37

कोिापसलानकदलएसपशलटनिलानकीमागभीक दरसरकारकसामनरखीगईहपजाबगजरातदबहारऔरपदचिमबगालजसराजयोनक दरसरकारस इसक दलए दिशष नीदत बनानकी मागकी ह मजिरोकदलएजोभीसभिहोततकालकरनकीजररतह

Labour law | Minimum wagesLabour code on mandatory minimumwages परिासी मजिरोका बडा िगच तोअपन-अपनपरिशोमलौटगयाहयालौटरहाहलदकनजोशहरोमही रह रहहउनकीसमसयाओपरभीधयानिनाजररीहिरअसलशहरीदनिचनिगचकीिोशदणयाहइनमपहलीशणीमिलोगआतहजोलबसमयतकदिललीिमबईजसबडशहरोमरहनककारणइनमरि-बसगएहयहाउनकाअपनाघरयाअपनीझगगीहयहाउनकअनकघदनषसपकच औरसबिहलाकडाउनजससकटकिौरमउनकीआजीदिकाअसत-वयसतहोतीहतोभीअपनसपकगो-सबिोकआिारपरिबहतशीघरभखमरीकीदसिदतमनहीआतहइनकीभीकदठनाइयाजररहपरअसहनीयनहीहलदकनिसरीशणीमऐसलोगहजोबहतअलपकालीनरोजगारयादिशषठककअतगचतयहाआतहउनकानतोअपनरोजगारिातासगहरासबिहनहीअपनआस-पडोससकोईउठना-बठनाह

परायः बहत स मजिर एक कमर म दकराय पर रहत हऔरसिानीय शदकतशाली मकान मादलक उनस कभी भी कमराखालीकरिासकतहइनकपासनतोबितहऔरनहीकोईखादभडारयहा तक दक उनक पासकोई रसोईभी नही हऔर िआसपासछोट-छोट ढाबो मखानाखात ह इनलोगोको तरत बड पमानपरसहायतािनकीजररतहऐसीसहायतािीभीजारहीहपरइसकहीअदिकबढानािादहएपरिानमतरीनआगहदकयाह दकयिासभिलॉकडाउन कसमय दकसीकोभी मजिरी या ितनसिदितनहीदकयाजानािादहए

भारतकलगभगसभीशहरोमबहतसआशयदिहीनलोगभीहजोदिनमछोटी-मोटीमजिरीकरफटपािअििारनबसरोमअपनीरातगजारतहलाकडाउनसइनलोगोपरबहतपरदतकलअसरपडाहहालकिगोऔरदहसाकिौरानऐसलोगोकीसखयाबढीहदजनकीआजीदिकानषटहोगईऔरमकानयाआशयभीिगोमजलादिएगएऐसलोगोपरयहलॉकडाउनअसहनीयकदठनाइयालकरआयाहइसदलएउनकदलएदिशषसहायताकीआिशयकताहगामीणदनिचनबदसतयोएिशहरीझगगी-झोपदडयोमरहनिालअनक पररिार ऐस ह जो सामानय समय म भी अपनी नयनतमजररत-भोजनसाफपानीऔरसिचछतासजडीआिशयकताओकअभािसजझतहइनकसािहीअतयदिकदनिचनवयदकतअकलिद दिििाअििा एकल मदहला दिकलागता परभादित वयदकतिीघचकालीनगभीररोगोसपीदडतवयदकतऔरमानदसकरोगीभीह

जोलॉकडाउनकिौरानबहतबरीतरहपरभादितहोरहहऔरउनकदलएदिशषसहायताकीजररतह

मसीबत म पररिवारगािोमऔरशहरोमभीबहतसपररिारऐसहोतहजोजररत

कासामानसटॉककरनमसकमनहीहोतऔरपरायःउनकपासखादसरकाक दलएजररीखादसामगीअदिकदिनोक दलएहोतीहीनहीहउनकयदिससतराशनककाडचबनभीहतोउनमसअनकबायोमदटकदमलानकीमजबरीकिलतराशनपरापतनहीकरपारहहयाराशनकाडचमउनकपररिारकसभीसिसयोकनामनहीजडसकहसािहीबहतसपररिारदनिचनतामरहनकबािजिराशनकाडचपरापतनहीकरसकह कछपररिारोकराशनकाडचनामालमिजहोसदनरसतभीहोगएहउनकसामनमसीबतआसकतीहइनसबपरसिानीयपरशासनकोनजररखनीहोगीऔरततकालराहतपहिानीहोगीसहीमायनमआजपरशासनकदलएएकपरीकाहदनिचनिगचकपरदतसििनशीलतादिखानकायहीिकतह

सवमवि की नय यॉकक शवाखवा क अधयकष शी जसिीर जयवसह क सपतर अिनीश कवा हदय विदवारक असवामवयक वनधन 17 अपल

2020 को हो गयवा सवमवि की ओर शोकवाजवल

शदधवाजवल

38 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

िासय-वयगय

lsquoकोरोना-कषटrsquo पर ndash ो सवयद

मदन मोहन बवाहरिी lsquoघोटrsquo लरखन शौवकयवा लरवकन जीिन सर जड़ी सहज कवििवाए वनरिर वलखिर रहर ह| वशकषण सर इजीनीयर वयिसवायी| नॉएडवा म वनिवास| सपकक 09350805355

1िदनयामकोहराममचयोहिीन न lsquoिीटrsquo दकयोकछऐसोफल रहो दिन िोगनो-िौगनोिीन न कीट दियो कछ ऐसोिरहोतरासनआनिपासयहिाइरसढीठदियोकछऐसोिदनयाकीसारीवयिसिादबगाडीिीननपीटदियोकछऐसो

2ठीकससासनआित-जाितमहपबधयोएकमासकजडयोहआिनमहरीहआफतिहरीकामसभीखिकरनोपडयोहघरस बाहरजा नसको िहा डडा ल क िरोगाखडयो हदिनभरघरमहीसोनोपडकोरोनाककारणरोनोपडयोह

एक हवचार पधान कहवतावकष का अधयातम

िरजकमवार पवारीकलरखक िियामवान म अमरररकवा क ऑवहयो पवानि म कस िरसटनया ररजिया यवनिवसयाटी म िररठि सवाय-िजवावनक क पद पर कवायया ह दो दजयान सर अवधक अिरवायाटीय शोध पतर एि पसिक पकवावशि कर चक डॉ पवारीक विजवान क अविररि सकवारवातमक सगठिनवातमक विकवास एि नरिति विकवासम गहरी रवच ह

जोमइकतरिरहोजाताजीिनऔरसरलहोजातािरतीकामडालदबछौनाओढिािनीकोसोजाताजोमइकतरिरहोजाताहरजीिनकाएकमरणहमरनकहीबािसजनहपतझडकीनगीशािोपरनयीकोपलोकायौिनहजीिनकायममचसमझकरमभीिीरअटलहोजाताजोमगरतरिरहोजातासहजहियसबाहपसारदजसनमनकखोलदारदफरयसाराजगउसकाहसबअपननाकोईपराएआसमानकाएकपररिामझपरअपनानीडबनाताजोमइकतरिरहोजाताएकशाखसहादसलकरनासौशाखाएखोललटानाजीदितहोनकामतलबहपरअदसततिबढातजानामिरतीकजलकोपीकरअमबरकोगीलाकरजाताजोमइकतरिरहोजाताऊपरउठनकामतलबहभीतरसगहरहोजानाअपनअतसकीजिालासबाहरउदजयाराफलानादजतनारहपातािरतीपरउतनामानजगतकापाताजोमइकतरिरहोजातािरतीसजीिनपाकरकििउसकाजीिनबनजाताअपनतनकीआहदतिकरइसिरतीकपराणबढाताजोमझकोजीिनितीदफरउसमाकाममानबढाताजोमइकतरिरहोजातातषणाएरतनाकरजसीसिारहअतपतकिासीदजतनीपरीकरनािाहोउतनाहीकोलाहलकरतीशातझीलसामनिारणकरमसतपतअमरहोजाताजोमइकतरिरहोजाताकयातराऔरकयामराहजगदमथयाहकोरीमायाहरजीिनकागदणतशनयहनाकछखोयानाहीपायादजसदमटीसपायाजीिनउसमदमलदमटीहोजाताजोमइकतरिरहोजातातझमममहमझमतहहमसबमइकरबबसताहकसीनफरतऔरजलनदफरकयबिनीमरहताहरागदषऔरभिकपटदबनमढाईआखरहोजाताजोमइकतरिरहोजाता

एक सपदहनश कहवता रवाजा तो खोलो

जाओजाकरिरिाजाखोलिोहोसकताहबाहरखडाहोकोईपडयाकोईजगलहोसकताहकोईबगीिाहीखडाहोकोईजािईशहरभीहोसकताहबाहरजाओजाकरिरिाजाखोलिो

बाहरयदिकोहराजमाहोगाघटनकारासतादमलजाएगाउसजाओजाकरिरिाजाखोलिो

यदिदसफच अिराहीहबाहरतबभीसरझकाएखडीहोहिातबभीऔरयदिकछभीनहोबाहरतबभीजाओजाकरिरिाजाखोलिो

कमसकमहिाकाझोकातोआरपारहोगा|

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 39

आजकल बिस म

भारत नाम की किानी

ददशकानामबिलनपरबहस दछडीहसदििानमिजच lsquoइदडयािट इज़भारतrsquoकोबिलकरकिलभारतकरनकीमागउठरहीह इसबारमएकयादिकाभीसपरीमकोटचमिादिलहईदजसपरबििारकोअिालतनसनिाईकी

यादिकाकताचकीमागिीदकइदडयागीकशिइदडकासआयाहऔरइसनामकोहटायाजानािादहएयादिकाकताचनअिालतसअपीलकीिीदकिोक दरसरकारकोदनिवशिदकसदििानकअनचछि-1मबिलािकरिशकानामकिलभारतकर

सपरीमकोटचकिीफजदसटसएसएबोबडकीअधयकतािालीतीनसिसयीयबिनयादिकाकोिाररजकरतहएइसमामलमििलिनसइनकारकरदियाअिालतनकहा दकसदििानमपहलसहीभारतकादज़करहसदििानम दलखाहlsquoइदडयाडटइज़भारतrsquo

सिवोचिअिालत न कहा दक इस यादिकाको सबदित मतरालय म भजा जानािादहएऔरयादिकाकताचसरकारकसामनअपनीमागरखसकतहयहकोईनईबातनहीहकईिशअपनानामबिलिकहआइएजानतहदकभारतकोदकतनअलग-अलगनामोसजानाजातारहाहऔरउनकपीछकीकहानीकयाह

परािीनकालसभारतभदमकअलग-अलगनामरहहमसलनजमबदीपभारतखणडदहमिषचअजनाभिषचभारतिषचआयाचितचदहनिदहनिसतानऔरइदडया

मगरइनमभारतसबसजयािालोकमानयऔरपरिदलतरहाहनामकरणकोलकरसबसजयािािारणाएएिमतभिभीभारतकोलकरहीह

भारतकीिदिधयपणचससकदतकीतरहहीअलग-अलगकालखणडोमइसकअलग-अलगनामभीदमलतह

इन नामो मकभीभगोल उभरकरआता ह तोकभीजातीयितनाऔरकभीससकार

दहनिदहनिसतानइदडयाजसनामोमभगोलउभररहाहइननामोकमलमयतो दसनिनिीपरमखतासनज़रआरहीहमगर दसनि दसफच एककतर दिशषकीनिीभरनहीह

दसनिकाअिचनिीभीहऔरसागरभीउसरपमिशकउततरपदचिमीकतरकोदकसीज़मानमसपतदसनियापजाबकहतितोइसमएकदिशालउपजाऊइलाक़कोिहाबहनिालीसातअििापािपरमखिाराओसपहिाननकीबातहीतोह

इसीतरहभारतनामकपीछसपतसनििकतरमपनपीअदगनहोतरससकदत(अदगनमआहदतिना)कीपहिानह

भवारत क दवािदवार कई lsquoभरतपौरादणकयगमभरतनामकअनकवयदकतहएहिषयनतसतकअलािािशरिपतर

भरतभीपरदसदहदजनहोनखडाऊराजदकया

अवजि िडनररकरसपवादक अमर उजवालवा (बनवारस) और भवाषवाविज

40 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

नाटयशासतरिालभरतमदनभीहएहएकराजषजीभरतकाभीउललखहदजनकनामपरजडभरतमहािराहीपरदसदहोगया

मगिराज इनदरदमन क िरबार म भी एकभरतऋदष ि एकयोगीभरतहएहपदमपराणमएकिरािारीबाहमणभरतकाउललखबतायाजाताह

ऐतरय बाहमण म भी िषयनतपतर भरत ही भारत नामकरण कपीछ खड दिखत ह गनि क अनसार भरत एक िकरितजी समराटयानीिारो दिशाओकीभदमकाअदिगहणकर दिशालसामराजयका दनमाचणकरअशमियज दकया दजसकिलत उनक राजयकोभारतिषचनामदमला

इसीतरहमतसयपराणमउललखहदकमनकोपरजाकोजनमिन िाल िरऔर उसका भरण-पोषणकरन क कारण भरतकहागयादजसखणडपरउसकाशासन-िासिाउसभारतिषचकहागया

नामकरण क सतर जन परमपरा तक म दमलत ह भगिानऋषभििकजयषपतरमहायोगीभरतकनामपरइसिशकानामभारतिषचपडाससकतमिषचकाएकअिचइलाक़ाबटिारादहससाआदिभीहोताह

दषयनत-शकनतलवा पतर भरतआमतौरपरभारतनामकपीछमहाभारतकआदिपिचमआई

एककिाहमहदषचकणिऔरअपसरामनकाकी बटीशकनतलाऔरपरिशीराजािषयनतकबीिगानििचदििाहहोताहइनिोनोकपतरकानामभरतहआ

ऋदषकणिनआशीिाचिदियादकभरतआगिलकरिकरितजीसमराटबनगऔरउनकनामपरइसभखणडकानामभारतपरदसदहोगा

अदिकाशलोगोक दिमाग़मभारतनामकीउतपदततकीयहीपरमकिालोकदपरयहआदिपिचमआएइसपरसगपरकादलिासनअदभजानशाकनतलमनामकमहाकावयरिामलतःयहपरमाखयानहऔरमानाजाताहदकइसीिजहसयहकिालोकदपरयहई

िो परदमयो कअमर परमकी कहानी इतनी महतिपणच हई दकइसमहािशकनामकरणकादनदमततबनशकनतला-िषयनतपतरयानीमहापरतापीभरतकबारमअनयबातजाननकोनहीदमलती

इदतहासकअधयताओकाआमतौरपरमाननाहदकभरतजनइसिशमिषयनतपतरभरतसभीपहलसिइसदलएयहतादकच क

हदकभारतकानामदकसीवयदकतदिशषकनामपरनहोकरजादत-समहकनामपरपरिदलतहआ

भरत िण स भवारतभरतजनअदगनपजकअदगनहोतरियजदपरयििदिकीमभरत

भरिकाअिचअदगनलोकपालयादिशरकक(मोदनयरदिदलयमस)औरएकराजाकानामह

यहराजािहीlsquoभरतrsquoहजोसरसितीघगघरकदकनारोपरराजकरतािाससकतमlsquoभरrsquoशिकाएकअिचहयद

िसरा ह lsquoसमहrsquo या lsquoजन-गणrsquoऔर तीसरा अिच ह lsquoभरण-पोषण

जानमानभाषादििडॉरामदिलासशमाचकहतह-यअिचएकिसरसदभननिपरसपरदिरोिीजानपडतहअतःभरकाअिचयदऔरभरण-पोषणिोनोहोतोयहइसशिकीअपनीदिशषतानहीहlsquoभरrsquoकामलािचगणयानीजनहीिागणकसमानिहदकसीभीजनकदलएपरयकतहोसकतािासािहीिहउसगणदिशषकाभीसिकिाजोlsquoभरतrsquoनामसदिखयातहआ

इसकाकयाअिचहआिरअसलभरतजनोकाितानतआयचइदतहासमइतनापरािीन

औरिरसिलाआताहदककभीयदअदगनसघजसआशयोससमबदlsquoभरतrsquoकाअिचदसमटकरमहज़एकसजाभररहगयादजससकभीlsquoिाशरियभरतrsquoकोसमबददकयाजाताहतोकभीभारतकीवयतपदततकसनिभचमिषयनतपतरभरतकोयािदकयाजाताह

भवारतीrsquo और lsquoसरसितीrsquo कवा भरतो स ररशतवादकनतहज़ारोसालपहलअदगनदपरयभरतजनोकीशदिताऔर

सिािारइसतरहबढािढािादकदनरनतरयजकमचमकरतरहनस

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 41

भरतऔरअदगनशिएकिसरससमपरकतहोगएभरतभारतशिमानोअदगनकादिशषणबनगएसनिभचबतात ह दकििशिाऔरिििात इनिोभरतोयानी

भरतजन क िो ऋदषयो न ही मनिन क दारा अदगन परजिलन कीतकनीकखोजदनकालीिी

डॉरामदिलासशमाचकमतादबक़ऋगििककदिभरतोकअदगनससमबनिकीइदतहासपरमपराकपरदतसितह

भरतोसदनरनतरससगचककारणअदगनकोभारतकहागयाइसीतरहयजमदनरनतरकावयपाठककारणकदियोकीिाणीकोभारतीकहागया

यहकावयपाठसरसिती कतटपरहोतािाइसदलएयहनामभीकदियोकीिाणीससमबदहआ

अनकिदिकमनतरोमभारतीऔरसरसितीकाउललखआताह

दवाशरवाजञ यदध यवा दस रवाजवाओ की जिपरािीनगनिोमिदिकयगीनएकपरदसदजादतभरतकानाम

अनकसनिभगोमआताहयहसरसितीनिीयाआजकघगघरककछारमबसनिालासमहिाययजदपरयअदगनहोतरजनि

इनहीभरतजनकनामसउससमयकसमिभखणडकानामभारतिषच हआ दिदानोकमतादबक़भरतजादतकमदखयासिासि

िदिकयगसभीपहलपदचिमोततरभारतम दनिासकरनिालजनोकअनकसघिइनहजनकहति

इसतरहभरतो कइससघकोभरतजननामसजानाजातािाबाक़ीअनयआयचसघभीअनकजनमदिभादजतिाइनमपरयितिचसततसअनदरहगानिारदिषादणनपकिककयदशिअदलनभलानदतरतसऔरसजयआदिसमहभीजनि

इनहीजनोम िसजनोससिासऔरउनकततसक़बीलकायदहआिा

सिासकततसक़बीलकदिरदिसपरमखजादतयोकगणयाजनलडरहिइनमपिजन(दजसअदिभादजतपजाबसमझाजाए)यानीपरयितिचसअनऔरदरहकअलािाभालानस(बोलानिराच इलाक़)अदलन(कादफररसतान) दशि(दसनि)पकि(पशतन)औरदिषादणनीक़बीलशादमलि

महवाभवारत स ढवाई हजवार सवाल पहल lsquoभवारतrsquoइसमहायदकोमहाभारतसभीढाईहज़ारिषचपिचहआबताया

जाताहसािारणसीबातहदकिहयददजसकानामहीमहाभारतrsquoहकबहआहोगा

इदतहासकारोकमतादबक़ईसासक़रीबढाईहज़ारसालपहलकौरिो-पाणडिोकबीिमहासमरहआिा

एकगहकलहजोमहासमरमबिलगयीयहतोठीकहपरइसिशकानामभारतहऔरिोकटमबोकीकलहकीदनणाचयकलडाईमिशकानामकयोआया

इसकीिजहयहदकइसयदमभारतकीभौगोदलकसीमामआनिाललगभगसभीसामराजयोनदहससादलयािाइसदलएइसमहाभारतकहतह

िाशराजयदइससभीढाईहज़ारसालपहलहआबतायाजाताहयानीआजससाढसातहज़ारसालपहल

इसमततसजादतकलोगो निसराजयो कसघपरअभतपिचदिजयपरापतकीततसजनोकोभरतोकासघकहाजातािाइसयदसपहलयहकतरअनकनामोसपरदसदिा

इसदिजयकबािततकालीनआयाचितचमभरतजनोकाििचसिबढाऔरततकालीनजनपिोकमहासघकानामभारतहआअिाचतभरतोका

भवारत-ईरवान ससकवतसपषट ह दक महाभारत म उललदखत शकनतलापतर महापरतापी

भरतकाउललखएकरोिकपरसगहअबबातकरतहदहनिदहनिसतानकीईरानी-दहनिसतानीपरान

समबनिीिईरानपहलफारसिाउससभीपहलअयचनमआयाचअििाआयाचनअिसतामइननामोकाउललखह

मानाजाताहदकदहनिकशकपारजोआयचिउनकासघईरानकहलायाऔरपरबमजोिउनकासघआयाचितचकहलायायिोनोसमहमहानिपरभािशालीि

िरअसलभारतकानामसिरपदचिमतकतोििईरादनयो नहीपहिायािा

किच सीमा पर बदहसतन दशलालख पर उतकीणच दहनिश शिइसकीगिाहीिताह

42 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

फारदसयोनअरबीभीसीखीमगरअपनअिाज़मएकज़मानमअदगनपजकज़रसथदतयोकाऐसाज़हरािािहा

इसलामकाआदिभाचिभीनहीहोपातायबाततोइसलामसभीसदियोपहलऔरईसामसीहसभीिारसिीपहलकीह

ससकत-अिसतामगभचनालका ररशताह दहनिकश-बादमयानकइसपारयजहोतातोउसपारयशनअयचमनअििचनहोमसोमहिनजसीसमानअिजीपिािदलयायहाभीिीिहाभी

फारसफारसीफारदसयोकगाहहोनकािायरायहीतकनहीरहाइसलामकिायरमभीसनातनताकायहसौहािचदिखता ह

वहनद वहनदश वहनदिवानदहनिश शि तो ईसा स भी िो हज़ार साल पहल अककािी

सभयतामिाअककिसमर दमससबसभारत क ररशत ि यहडपपािौरकीबातह

दसनिदसफच निीनहीसागरिाराऔरजलकापयाचयिादसनिकासातनदियोिालपरदसदlsquoसपतदसनिlsquoसपतदसनिrsquoकतरकोपरािीनफारसीमlsquoहफ़तदहनिrsquoकहाजातािा

कयाइसlsquoदहनिrsquoकाकछऔरअिचहज़ादहर ह दहनि दहनि दहनििान दहनिश जसीअनकसजाए

अतयनतपरािीनहइडसइसीदहनिशकागीकसमरपहयहइसलामसभीसदियो

पहलकीबातह

गीकम भारत क दलए Indiaअििा दसनि क दलए Indusशिोकापरयोगिरअसलइसबातकापरमाणहदकदहनिअतयनतपरािीनशिहऔरभारतकीपहिानहससकतकाlsquoसिानrsquoफारसीमlsquoसतानrsquoहोजाताह

इसतरहदहनिकसािजडकरदहनिसतानबनाआशयजहादहनिीलोगरहतहदहनिबसतह

भारत-यरोपीयभाषाओमlsquoहrsquoकारपानतरlsquoअrsquoहोजाताहlsquoसrsquoकाlsquoअrsquoनहीहोता

मसोपोटादमयाईससकदतयोसदहनिओकाहीसमपकच िादहनििरअसलगीकइडसअरबअककािपदशचयनसमबनिोकापररणामह

हम ह lsquoभवारतिवासीlsquoइदडकाrsquoकापरयोगमगासिनीज़नदकयािहलमबसमयतक

पाटलीपतरमभीरहामगरिहापहिनसपिचबखतरबाखतरी(बदकटया)गानिारतकदशला(टकसला)इलाक़ोसगज़रा

यहादहनिदहनििानदहनिजसशिपरिदलतिउसनगीक सिरतनतर कअनरप इनक इडस इदडयाजसरप

गहणदकएयहईसासतीनसिीऔरमोहममिस10सिीपहलकीबातह

जहातकजमबदीपकीबातहयहसबसपरानानामहआजकभारतआयाचितचभारतिषचसभीबडा

परनतयतमामदििरणबहतदिसतारभीमागतहऔरइनपरअभीगहनशोििलरहह

जामनफलकोससकतमlsquoजमबrsquoकहाजाताहअनकउललखह दकइसकनदरीयभदमपरयानीआजकभारतम दकसीकालमजामनकपडोकीबहलतािीइसीिजहसइसजमबदीपकहागया

जोभीहोहमारीितनाजमबदीपकसािनहीभारतनामसजडीहlsquoभरतrsquoसजाकीसभीपरतोमभारतहोनकीकिाखिीहईह

(सौजनयबीबीसी)

पदरक6 कमद की पकार

आयरलड क परिान मतरी भारत मल क 41 िषजीय डा दलयोिराडकर अब कोरोना म मरीजो क इलाज क दलए भी अपनीसिाएिग

७ सब कछ फी यररब गाल 78िाएन बललिाडच सटीटदिसकोदसनअमरीका यहहपताउसघरकाजहादमसटरगालनएकतमब तानकर घर कज़ररी काम की िीजरखरखीहदजसजोिादहएज़ररतममलादबकमफतलजाए

इटलीमभीलोगोनअपनघरोकबाहरज़ररीिीजभरकरअपनघरोकआगिलटागदिएह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 43

कोरोना सद िी सीख ल रवाजदर पवाल गौिम

(लरखक वदली सरकवार म समवाज कयवाण मतरी ह)

पडरहाहएकिसरकोछनसभीबिरहहहमयािकरनाहोगािहिौरजबइसानकोजादतयोऔरिणचवयिसिाओमजकडकरछआछतकनामपरपरतादडत दकयाजाता रहाऔरकईजगहतोयहआजभीजारीह

कयोनकोरोनाकबहानहीहमसीखलदकजबिहजादतिमचरगयादलगमभिनहीकररहातोहमकयोकरलदकनअफसोसदकआजभी किारटीन दकएगए कछलोगो परजादतगतभिभािइसकिरहािीह दकिह दकसीिदलत कदारापकाएगएभोजनकोखानस इनकारकरितह य इसिशकी दिडबनाहीह दकबदकमधयममागचपरिलनकबजाएआजिशकाबडादहससाछआछतऔरअसपशयताकीराहपरहअगरयहमहामारीभीइसिशकअदिकतमलोगोसजादतिािकाजहरनदनकालपाईतोयकीनमादनएएकऐसासलाबआएगाजोसबकछबहालजाएगा

कोदिड-19नलोगोकीआसिाऔरदिशासकोभीझकझोराहभारतमलोग दफदजकल दडसटदसगकोउतनीगभीरतास लतहएदिखाईनहीिरहदजतनीसहजतासामादजकिरीकोबढानमदिखरहीह

एकसििादनकपिपरहोत हएमझइसबातकी बहिपीडाहोतीहदकजादतयोसगदसतयहसमाजकबएकहोगाकबएकपकीकीतरहजादतयोकबिनसमकतहोकरहमसबखलआसमानमसासलगकबहमसमानभािसएकिसरकोसिीकारकरगकबसबकोएकजससमानअिसरपरिानकरगऔरकबहमसमताक मलभत अदिकारआदटचकल 15 को मल रप स सिीकारगआदखरकब

कोरोना ककहर नपरीिदनया ककिमोको रोका लदकनभारतमइसकाएकअलगहीिहरािखनकोदमलाअपनीनाकादमयोको छपान क दलएकभी कछलोगोको इसका दजममिार ठहरायागयातोकभीउनहबदहषकतकरनकीसलाहिडालीगईभारतमकोरोनानसमाजम वयापतिणचवयिसिाऔरजादतगतसरिनाकढािकोएकबारदफरस बनकाबकरत हएहमसबकोसोिनपरमजबरकरदियाह

ऐसमहमएकबारदफरखिससिालकरनाहोगादकआदखरमनषयकौनह दजसनअपनीसदििाक दलएमनमतादबक दनयमबना डाल जबदक परकदत न कोई भिभाि नही रखा उसन कसमानदलयािहशषहऔरसबकोऊि-नीिकजालमबाटदियाभारतीयजातीयसरिनाकसिभचमयहबातऔरभीसािचकलगतीह दककसएकजादत दिशष नअपनआपकोििताकीशणीमरखाऔरकछकोजानिरकीशणीसभीनीिरखाजहाउसछनकीमनाहीिीसािबठनकीमनाहीिीऔरतोऔरउसकीपरछाईसभीएतराजिाकसकछमटीभरलोगोनखिकोमहाशदकतमानमानजादतऔरनसलबनाकररगभिकरतहएमनभिकोजनमदियाताकतिरलोगोनपराकदतकससािनोपरभीअपनाििचसिकायमकरन क दलए उन परकजा दकया जोआजभीजारी ह दजनहिदितरखािआजभीिदितहजबदकसमानताकदलएजररीहदकससािनोकासमानबटिाराहो

हजारोसालससमाजकाएकिगचइसदनयदतमानकरझलताआयाहऔरकभीइससबाहरनहीदनकलपायादिनबिलमहीनबिलसदियाबिलीपरनहीबिलातोअसपशयताकायहसिरपदजसकिलतअबनफरतइतनीबढगईह दकआज दलदिगकरइसानहीइसानकोमारनलगाह

Whydowestillallowcaste todefineusऐसानहीह दक महामाररया पहल कभी नहीआई लदकन इस महामारी नइसानकोसहीमायनोमउसकाअकसदिखादियासभीमानकोमउलटफरकरइसअदशयिशमननबतादियाकछभीसिायीनहीहजोयहसमझतिदकिदनयाउनकीमटीमहउनसबकभमपलभरमिराशायीहोगएआजकोरोनाकीमहामारीम दजसतरहइसानकोअसपशयताझलनीपडरहीहएक-िसरसअलगरहना

सवमवत-पररिवार क नए सदसय अतराचषटीय दहिी सदमदत क आजीिन सिसयो म2018स30अकटबर2019तकिोनएनामऔरजडहसिागत

दििरणइसपरकारहndash26शीमतीऋतभरामहाबीििडओहायो27शीरिीनदरकमाररोज़लीनहाइटसनययाकच

44 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

आदि की उिच कदिताएगीत को सनतऔरगातहऔरकोईदहिीकदिजसमहाििीिमाचयासदमतरानिनपत की कदिताओगीतो को नही इसकाकारण यह ह दक दहिीकदिताओमिहशदकतनहीहजोउिचकदिताओमह

करादतकारी कदिताओ स लोगो को दिशषकर यिाओ कोिीरतापणचकायचकरनकीपररणादमलनीिादहय(जसमदकसमगोकजीकीकदिताlsquoिसॉनगऑफिसटॉमजीपटलrsquo)लदकनदहिीकदिताएऐसाकरनमसपषटरपसकमज़ोरदिखाईितीह

उिाहरणकदलएयदिहमदबदसमलकीउिचकदिताlsquoसरफरोशीकीतमननाअबहमारदिलमहrsquoिाकयकादहिीमअनिािकरतहतोयहबनजाताह-शीशकटिानकीइचछाअबहमारहियमहदनदचितरपसइसमिहिमनहीहजोदबदसमलकीउिचकदितामह औरकोईभीकरादतकारीइसनहीगाएगा

इसी परकार फज़ की शदकतशाली उिचकदिताबोलदकलबआज़ािहतरबोलज़बा अब तक तरी ह का दहिी अनिािपरीतरहस बतकाहोजाएगा इसका दहिीअनिाि होगा - उचिारण करो दक होठसिततरहतमहारउचिारणकरोदकदजहाअबतकतमहारीह

उिच कदिता की दनमनदलदखत सरललदकनशदकतशालीपदकतयोपरदििारकरldquoदजनहनाज़हदहिपरिोकहाह(सादहरलदियानिीकशरldquoसनाखिा-ए-तकिीस-ए-मशररक़कहाहrdquo)यामजरहसलतानपरीकशरldquoसरपरहिा-इ-ज़लमिलसौजतनकसािअपनीकलाहकजहउसीबाकपनकसािrdquo

इसम कोई सिह नही ह दक दिनकर जस कछ दहिी कदि हदजनहोन lsquoदसहासनखालीकरो दकजनताआतीहजसीकदिताएदलखीदजसमिीररसहकदिभषणदजनहोनदशिाजीमहाराजकागणगानकरतहएकईछिदलखदफरभीउिचकबजाएदहिीमदलखनककारणइनमउतनीशदकतनहीहदजतनीउिचशायरीमहोतीदहिीमिहबलऔरअिाज़-ए-बयाननहीहजोउिचमह

जसादकमरलखlsquoउिचकयाह(WhatisUrdu)ममनबतायादकउिचकदितादिरोिकीकदिताहिआमआिमीकिखोऔरअनयायकदिलाफआिाज़उठातीहकयोदकभारतअपनइदतहासमएककरादतकारीपररितचनशीलयगसगज़ररहाहभारतीयोदिशषरपस भारतीययिाओको िीरतापणचकायचकरन क दलएआनिालऐदतहादसकसघषचमपररणािनकदलएकरादनतकारीकदिताकीआिशयकताहोगीमरदििारसयकदिताएकिलउिचकदिताएहोसकतीहहालादकइनहसरलीकतदकयाजानािादहएनदकयदकलषटफारसीभाषामहो

भारतीय लोगो की भाषा कौन सी िndash हिी या उलद

ऐसा कयो ह पक भार कर दरशभकत यतवा पिपसमल िज़ जोश आपद की उदसि कपवाएगी को सतन र और गा र ह और कोई पहदी कपव जसर महादरवी वमासि या सतपमता नदन प की कपवाओगीो को नही इसका कारण यह ह पक पहदी कपवाओ म वह शपकत नही ह जो उदसि कपवाओ म ह पहदी पहनदतओ की भाषा ह और उदसि मतसलमानो की यह पचार करना अगरज़ो की lsquoिाट करो और राज करोrsquo की नीप का पहससा था जिपक वासपवका यही ह पक उदसि सभी पशपक लोगो की भाषा थी चाहर वर पकसी भी मजहि कर हो

यहकहनकदलएदकlsquoदहिीभारतीयजनभाषानहीहबदलकएककदतरमरपसबनाईगईभाषाहrsquoमझकईलोगोकीकडीआलोिनाओकासामनाकरनापडाजसदकमनकोईबतकीभयानकयाअदतदनिनीयबातकहिीहो

दहिीऔरदहिसतानीमअतरसमझानकदलएमएकउिाहरणि रहा ह दहिसतानी म कहग उिर िदखए दहिी म कहग उिरअिलोकनकीदजएआमआिमीकभीअिलोकनशिकापरयोगनहीकरता इसीतरहकईशिऐसहजो वयािहाररक दहिसतानीभाषामपरयोगदकएजातहलदकनदजनहससकतमयकरदियागयाउिाहरणकदलएदज़लाशिकोजनपिमबिलदियागया

जब म इलाहाबाि हाई कोटच म जज िा तो मर सामन एकअदििकताजोदहिीमहीबहसकरतहउनहोनमझएकिरखिासतिीदजसकाशीषचकिापरदतभआििनपतरमनपछायपरदतभशिकाकयाअिचहतोउनहोनबतायाइसकाअिचह lsquoबलrsquoया lsquoज़मानतrsquoमनउनसकहा दकआपlsquoबलrsquoयाlsquoज़मानतrsquoशिकाउपयोगहीकरतजोसबसमझतहइसीतरहहज़ारोशिहदजनहआमआिमीवयािहाररकरपम परयोगकरता ह लदकन उनह दकलषट बनादियागयाऔरइसपरकारइसकदतरमभाषादहिीकादनमाचणहआ

मनयहपहलभीकहाहदकभारतककईदहससोमअदशदकतआमआिमीकीभाषादहिसतानीह(दजसखडीबोलीभीकहाजाताह)जबदकदशदकतभारतीयोकीभाषाउिचिीिाहिहदहिमसलमानयादसखहो(मरलखिखउिचकयाह(WhatisUrdu)औरभारतमउिचकपरदतमहानअनयाय(lsquoGreatinjusticetoUrduinIndiarsquo)

मनइनलखोमबतायाहदकयहपरिारकरनादकदहिीदहनिओकीभाषाहऔरउिचमसलमानोकीअगज़ोकीबाटकरोऔरराजकरोकीनीदतकादहससािाजबदकिासतदिकतायहीहदकउिचसभीदशदकतलोगोकीभाषािीिाहिदकसीभीमजहबकहो

हालादककछदनदहतसिािजीलोगोनमझमसदलमअपीलकताचपादकसतानीऔरकया-कयानहीकहापरनतभारतकलोगोनमझसहीसादबतदकयाहदनमनदलदखततथयोपरधयानि-

दिललीकशाहीनबाग़महएसीएएदिरोिीपरिशचन-रदलयोमपादकसतानीकरादतकारीकदिहबीबजादलबकीउिचकदितािसतरकोगायागयािाऔरआईआईटीकानपरकछातरोकीरलीमजादमयादमदललयाकछातरोकसमिचनमपरदसदपादकसतानीकदिफज़दाराउिचकदिताहमिखगकोगायागया

ऐसाकयोह दकभारत किशभकतयिा दबदसमल फज़जोश

जषसटस मवाककडय कवाटज

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 45

हनया क िर कोनद म ि हिी

िोमोको वककवच जापानीमलकीदहिीलदखका

हअगरभारतमभी दहिी कसािउसपरकारकी वयिसिाबनाईजातीहतोअदिकादिकभारतीयनागररकोकोइसपरदकरयामशादमलदकयाजासकगाभारतमऐसअसखयदहिीभाषा-भाषीहदजनकपासअसीमकमताहअसलमिपरदतभाकभडारहऐसीवयिसिाकसाििशमतकनीकऔरदिजानकादिकासभीतजीसऔरशदकतशालीरपमहोसकगा

अबहमदििशोऔरदििदशयोकसिभचमदहिीकीदसिदतकोिखमसियकईइचछकजापानीछातरोकोदहिीकीदशकािरहीहमझयहमहससहोताहदकदििशीयागर-दहिीभाषीकदलएदहिीभाषासीखनकीअचछीवयिसिा तयारकरनकीजररतहजसअचछीगणिततािालीमानकपाठय-पसतककापरकाशनहोदजसमछातरोकीयोगयताकअनसारवयाकरणकासहजसकमऔरदिसततिणचनहोनाजररीहदशककोकदलएभीदिशषपरकारकपरदशकणपाठयकरमकाआयोजनऔरअदभयानिलानकीआिशयकताहोगी

आजिदनया कअनक िशो क दिशदिदालयोऔर दिदभननससिानोम दहिीकी दशकािीजातीहइससिभचमजापानऔरदहिीका सबि 100सालसअदिक पराना ह जापान म सबसपहलदहिीकीपढाईटोकयोदिशदिदालयमशरहईिहा1908सकईभारतीयदशककदहिीऔरउिचकी दशका दहनिसतानीभाषाकरपमितरहहजापानक रदडयोपर1940महीदहिीभाषाकापरसारणआरभहआऔरयहआजभीजारीहजापानमदहिीसादहतयकपरिारकरनिालपरोफसरिोईकययाकामहतिपणचसिानहदजनहोनसदकपतदहिीशिकोशकीरिनाकीऔरदहिीसादहतयकीअनकमहतिपणचरिनाओकाजापानीभाषामअनिािदकयाउनकदाराअनदितपरमििकागोिान1959मपरकादशतहआयहशायिजापानीभाषामछपीपहलीदहिीसादहदतयककदतिीउसकबािसलकरआजतकअनकदहिीसादहतयकारोकीरिनाओकअनिािपरकादशतहोतरहहजसकबीरतलसीिाससरिासपतपरसािदनरालामहाििीिमाचहजारीपरसािददििीअजयमदकतबोिमोहनराकशमाकच णडयजनदरकमाररघिीरसहायिमचिीरभारतीदिनकरयशपालकषणासोबतीभीषमसाहनीमननभडारीउियपरकाशमिलागगचइतयादि

साल2012मभारत-जापानराषटीयसबिोकी60िीिषचगाठमनाईगईिीदहिीसादहतयकजापानीअनिािकइदतहासकआिारपरभीजापानऔरभारतकासबिलगभगउतनाहीपरानाहलदकनदहिीभाषाकदशकणकसिभचमिखतोभारतऔरजापानकासबिराषटीयसतरसभीअदिकयानीलगभग110सालपरानाहइसमहमभारतऔरजापानकसबिकीगहनताऔरसासकदतकआिान-परिानकइदतहासकोिखसकतहयहजापानकदहिीदिदानोकअिकपरयासकाफलह

आजकीिदनयामआपजहाभीजाएिहाआपकोदहिीबोलनिालजरर दमलजाएग पररस लिन नययॉकच दसगापर जोहादनसबगचऑसटदलयासभीजगहभारतीयनागररकदमलजातहऔरउनलोगोकीबातोमदहिीजररसनाईितीहजापानककछशहरोमभीभारतीयनागररकोकीसखयाअदिकहजसकोबहामामातसटोकयोआदिमिहाभीआपको दहिीसननको दमलगीबोलिालकीभाषाकरपमदहिीभाषाकापरसारअबदिशवयापीहइसमदहिीदफलमोकीखासभदमकाह दहिी दफलमगर-दहिीभादषयोकोभीदहिीकीओरआकदषचतकरतीहदहिीदफलमोकोिदनयाकीकईभाषाओमडबभीदकयाजानलगाहजापानमभीदहिीदफलमोकीलोकदपरयताबहतबढरहीहदफलमोकजररएदहिीभाषाकईिशोऔरससकदतकलोगोकोएक-िसरसजोडरहीह

इसानभाषाकापरसारनहीकरसकताभाषाकापरसारसियहीसभिहोताहइदतहासमजबभीभाषाकापरसारजबरनकरायागयाउसकापररणामहमशािखिहीरहाजस20िीशतािीकअतमिदकणअफीकामरगभिकादिरोिकरतहएआिोलनिलरहािा1976मयहदनचियदकयागया दकिशभरकसकलोमदसफच गोरोकीभाषाकापरयोगहोगासकलोकअसखयबचिएकसािखडहोगएऔरउसकादिरोिकरतहएआिोलनशरदकयाउससघषचम13सालकबचिकोगोलीमारीगईसकलोकमासमबचिोकोअपनीभाषाकदलएलडनापडाकयोदकउनकीभाषाउनकदलएअपनाजीिनिीबािमउससाहसीबचिहकटरपीटसचनकीसमदतमजोहादनसबगचमसगहालयबनायागयाजोआजभीलोगोकोउसअतयािारकीयािदिलाताहहमइसइदतहासकोकभीनहीभलनािादहएएकतरफभाषाससकदतकाितबनकरदिशभरकलोगोकोएक-िसरसजोडतीहऔरदमतरताकीसिापनाकरतीहतोिसरीओरभाषाएकसमहकअहकारकोदसदकरनकाहदियारबनजातीह

आजकी िदनया म दिजानऔर तकनीक की नई जानकारीअदिकाशतअगजीमउपलिहइसदलएभारतऔरअनयकईिशोमभीउचिदशका-वयिसिामअगजीकाििचसिअदिकहिहादशकाकीभाषाअगजीहोतीहऔरपढनकीसामगीभीअगजीमहीउपलिहअगरदहिीकोइसकसिानपररखाजाएतोदिशम दहिीकासतरऔरभीऊिाहोजाएगाजसजापानम यसबवयिसिाए अगजीमनहोकरजापानीभाषामहीबनाईगईहउचिदशकामजापानीभाषाकाहीपरयोगहोताहदिजानतकनीकयाअनयशदकककतरस सबदितनिीनतमजानकारीऔरसामगीभीजापानीभाषामउपलिहदिदािजीऔरदिदानसाराजानजापानीभाषामहीहादसलकरनकबािआगिलकरजापानीभाषामहीतकनीककादिकासऔरदिजानकीउननदतकदलएअपनायोगिानितहइससजानऔरदिजानकीऐसीवयिसिाबनगईहदजसमहरजापानीभाषा-भाषीयानीिशकाहरनागररकशादमलहोसकता

46 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

चाि तो सीख सकतद ि

करल का कररशमा इमरवान करशी

करलकएकगािमिोयिासिाररयासरकारीबससउतरीयहापरउनहआगजानिालीसिाररयानहीदमलीबदलकउनहतीनमधय-आयिगचकलोगदमल

इनम सबस जयािा उमर िाल शखस न एक बड बदसन िालअसिायीतौरपरबनाएगएनलसटडकीओर दिनमरतास इशारादकयाइसकाइसतमालआमतौरपरबडीशादियोकिौरानमहमानोकोदडनरकबािहाििोनकदलएकरनमहोताह

यिोनोयिा दजसमसएकमदहलाऔरएकपरषिातरतिहा गएऔरअपन हाि िोए इसक बाि िअपन दठकानोकीओरिलपड

िहाखडतीनोपरषोकिहरपरमसकराहटिीयहमौनगदतदिदिएकिीदडयोमकपिरहईिीयहिीदडयो

िायरलहोगयािशकिदकणीदहससकराजयकरलमकोदिड-19क दिलाफलडीजा रही जगकायहमहजएकछोटासा दहससाभरह

कयवा हर करल की सवामवावजक पजीइनमधय-आयिगच िाललोगपिायतसिसयजानपडत ह

इसलडाईमउनकासािजदनयरपदलकहलिनसच (जपीएिएन)औरजदनयरहलिइसपकटसच(जएिआई)जसहलिकयरिकच सचभीिरहह

ज़मीनी सतर पर मौजि हलिकयर िकच सच और लोगो कपरदतदनदियोकायहगठजोडही राजयकीसामादजकपजीसादबतहोरहाहइसकज़ररएकरलकोदिड-19कगाफकोऊपरबढनसरोकनऔरकिचकोफलटकरनयानीनएमामलोमबढोतरीपरबडसतरपरलगामलगानमसफलरहाह

यहसामादजकपजी करल क पदलकहलि दससटमकी रीढसादबत हई ह इसक िलत ही करलकोरोना स परभािी तौर परदनबटनिालािशकापहलाराजयबनगयाह

िीनकिहानसभारतकपहलतीनमरीजआनकतीनमहीनबािभीकरलमकोरोनासमरनिाललोगोकीसखयाकिलिोहयसटडटसराजयम29जनिरीकोआएि

एि1एन1 दनपाह और दपछल सालआई भयािह बाढ कअनभि कसाि राजय इसितरनाकिायरसस िो-िो हािकरनकोतयारिा

हलिकयरिकच सचऔरराजनीदतककायचकताचओकीटीमराजय

कहरगािकघर-घरतकपहिीऔरलोगोकोइसिायरसकबारमसमझाया

इनकपासइसतरहकीमदहमिलानकापहलसएकसपीररयसह य राजय मआईबाढ क बाि कओको कलोरीनटकरनऔरलपटोदसपरोदससकोरोकनकदलएलोगोमजागरकताफलािकि

इतनसारलोगोकोटदनगकसिीगईकरलकीहलिसदिचसजकपिचडायरकटरडॉकटरएनशीिरन

बीबीसीदहिीकोबतायाldquoयहटदनगपरदकरयािो-तीनदिनसजयािानही िलती ह एकसपटचस क तयार दकए गए सटडी मटररयल कसाियलोगिसरलोगोकोपरदशदकतकरनकदलएिलजातहrdquo

डॉशीिर नकहा गामीणइलाक़ोमहमार दलकिकच सचयाआशा (एकरदडटड सोशल हलि एदकटदिसट) ह शहरी इलाक़ो मऊषा (अबचन सोशल हलि एदकटदिसट) िकच सच ह इनह बता दियाजाताह दकलोगोको कससमझानाह हरआशाक़रीब1000लोगोकीइिाजचहोतीहrdquo

इनकसािजदनयरपदलकहलिनसच (जपीएिएन)भीहोतीह जो दक 10000लोगोकीआबािीकी इिाजच होती ह इनकऊपरएकजदनयरहलिइसपकटरहोताहजो15000लोगोकदलएउततरिायीहोताह

इसकअलािासिासथयदिभागऔरसामादजकनयायदिभागकबीिएकदलकआगनिाडीिकच सचकाभीहोताहएकआगनिाडीिकच र1000लोगोकीइिाजचहोतीह

डॉ शीिर नकहा ldquoसिश मलरप म हलिकयर िकच सच दारादिएजातहमसलनमासककसपहनाजानािादहएहमपिायतपरदतदनदियोकोआनिालीिीज़ोकबारमअिगतरखतहतादकिअलटचरहहलिकयरइसपकटरऔरशहरीइलाक़ोमिाडचमबसचइनउपक दरोकादहससाहोतहrdquo

डॉशीिरकमतादबकldquoहलिकयरिकच सचऔरपिायतमबरोकीपरीफौजकोअहमजानकाररयोस लस दकयाजाताह इनमिहानसएयरपोटचपरपहलपसजरकआतहीकयादकयागयािाऔरकयादकयाजानािादहएजसीिीज़शादमलहोतीहrdquo

राजयम एककमयदनटीकॉलसटरभी ह दजसका नाम दिशाहइसमएकटोलफीनबरहयहसटरदज़लामदडकलऑदफसरकयहाहोनिालीदशकायतोयाइनकिायरीज़कबारमबताताह

डॉशीिरनकहाldquoअगरकोईकिारटीनदससटमकोतोडताहतोपिायतिकच रऔरहलिकयरिकच रउनहढढलतहऔरिापसलातहrdquo

िहानसलौटनिालछातरो कपहल बिऔरउनकपराइमरीऔरसक डरीसपकगोकोकिारटीनकरन कबाि करलमतबतकदसिदतयाठीकिीजबतकदकएककपलकएयरपोटचपरसकरीदनगकाउललघनकरनऔरएकदनजीअसपतालमएकशखसकबीमारहोनकीखबरसामननहीआगई

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 47

कपलअपनबटकसािइटलीसलौटिइनहइटलीफदमलीकहागयामधय-आयिगचकइसकपलऔरउनकीबटीऔरिामािसभी कोरोना िायरस स सकरदमत पाए गएऔर परशासन को इसमामलमकाफीमशककतकरनीपडी

लदकनउसीिकतहलििकच सचऔरपदलससमतपरीमशीनरीनकॉनटकट टदसगकरनसकरीदनगऔरटसटकरनाशरकरदियाक़रीब2000लोगोकीटदसटगहईऔरकछहज़ारलोगोकोहोमकिारटीनमडालदियागया

कपलकपरटसजो93और88सालकिउनहकोटायमकसरकारीअसपतालसिोहफतकइलाजकबािघरभजदियागया

करल क वलए कयवा िम चजर रहवाडॉकटरइकबालनबीबीसीदहिीकोबतायाldquoहमारदलएगम

िजर गासरट लिल पर मौजि हलिकयर िकच र ह हमार पासदबलकलज़मीनी सतर पर सामादजक पजी मौजि ह जो करलकोिसरराजयोसअलगबनातीहrdquo

डॉ इकबाल नकहा ldquoिरअसलहमार पाससामादजकपजीकसािएकएकसपटचसामादजकपजीभीहयहपजीहमारयिाउतसाहीडॉकटरोकीहइनसमनभीपदलकहलिऔरिायरलॉजीकबारमकाफीकछसीखाहrdquo

अलग-अलगसपदशयदलटीजस दलएगएनौडॉकटरोकीटीमक कॉनिलसट पलाजमा िरपी क इसतमाल स कोरोना िायरस कमरीजोकाइलाजकरनपरदलखगएपपरकोइदडयनकाउदसलफॉरमदडकलररसिच(आईसीएमआर)नएपरिदकयाह

डॉइकबालकरलककोरोनासपरभािीतौरपरदनबटनकपीछlsquoगासरटिकच सचकीमििसकॉनटकटटदसगऔरकटनमटसटटजीrsquoकोिजहमानतह

िहकहतहldquoहलिकयरकदिक दरीकरणकीहमारीपॉदलसीसहममििदमलीहइसकज़ररएहमनसिासथयसिाओकोपराइमरीहलिसटसचसदज़लाअसपतालोऔरसिानीयदनकायोतकपहिायाहrdquo

डॉइकबालकमतादबकldquoहमजोदिमिाललोगोकोसामानयलोगोकसपकच सिररखनाहहमनिसरीबीमाररयोसगसत60सालसजयािाउमरिाललोगोकोअलगदकयाहइनकीसखया716लाखहहमनउनहकहाहदकिटलीमदडदसनकजररएअपनडॉकटरोससपकच करइसकअलािाउऩकीमििमखयमतरीदपनाराईदिजयनकबनाएगएिॉलदटयरकॉपसचभीकररहहrdquo

कोदिड-19ककटोलकदलएएकसपटचसमदडकलकमटीकीदपछल डढमहीनस हर रोज़मीदटगहोती ह तादकमदडकलऔर

पदलकहलिमसलोपरििाचहोसकडॉइकबालनकहाldquoमरोज़ानासबहिीदडयोकॉनफ दसगक

ज़ररएमखयमतरीकोसीिररपोटचकरताहऔरशाम4बजएकररपोटचसबदमटकरताहrdquo

डॉइकबालमानतहदककरलइसबातसभागयशालीभीरहाहदककोरोनाससकरदमतपाएगएलोगोकीऔसतआयराजयम372सालह80सालसऊपरिालऐसकिलिोशखसरहऔर60सालकीउमरिालोकीसखयाकिलनौह

सिवासथय जवािरकतवाएकअतरराषटीयहलिएजसीकिॉदशगटनदसितकसलटटऔर

डलयएिओमकामकरिक डॉ एसएसलाल नकहा ldquo1990किशकमजबमपदलकहलिदससटमसजडािाऔरपराइमरीहलिसटरकोमनररपोटचदकयािाउसिकतहरकोई1230स1बजतकघरजानकी तयारीम ितोमनपछा दकयहसबकसहोगा मझ नदसाग सटाफ न बताया दक पीएिसी म कोई िॉशरमनहीहऔरसबकोइसकदलएघरजानाहोताहऐसमपीएिसीकोबिकरितहrdquo

डॉलालनपिायतमबरकोबलायाऔरपीएिसीकअचछतरीक़ स काम करन क बाबत ििाच की शरआत म हलिकयरिकच रऔरपिायतमबरकबीितनातनीरहीलदकनजलिहीयहमसलासलझगया

इसकबाियहीपराइमरीहलिसटर (पीएिसी)पदलकहलिदससटमकीसबसअहमकडीबनगया

अचछ सिासथयकी ससकदतको न किल हाल क िशको मबढािादियागयाहबदलकऐसारानीगौरीलकमीबाईकिकतभीहआदजनहोनतरािणकोरपरशासनदकयािा

िह 1813 म सािचजदनकरप स लोगो को समॉल पॉकस किकसीनशनकदलएसमझानकदलएमिानमउतरआईिी

डॉलालनबतायाldquoजब1957मपहलीसरकारबनीतोईएमएनबिरीपािसरकारकीदमदनसटीमएकडॉकटरकोहलिदमदनसटरकतौरपरशादमलदकयागयािाrdquo

नशनल इसटीटयट ऑफ मटल हलि एड नयरो साइसज कदिगगजिायरोलॉदजसटपरोफसरिीरदिनबीबीसीदहिीकोबतायाldquoकासरगोडमदकयागयाकामशानिारहमािचकआदिरीहफतमिहाहर रोज़30-40लोगपॉदजदटि दनकलरह ि इनह किलकिारटीन दकयागयाऔरइनकहरपराइमरीऔरसक डरीकॉनटकटकरदपडटसटदकएगएऔरइसपरदनयतरणपादलयागयाइनकीरदपडटदसटगकीसटटजीसहीसादबतहईrdquo

48 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

समपाकीय

जिा काम आव सई lsquoरहििनrsquo ददहख बड़दन को लघ न दरीहजए िरर जि कि आवर सई कि करद तरवरर

रहीमजीकहतहदकतिाकदितबडोकोिखकरसामानयलोगोयािसतओकोभलानहीिनािादहए जहासईकीज़ररतहोतीहिहातलिारकामनहीआती

एकबोिकिाहndashअकालमएकिनीआिमीभोजनकीतलाशमभटकरहािा अिानकउसएकपोटली दिखाईिी उसनलपककरउसउठाया औरदबनािखहीततकालएकमटीभरकरमहमडालली िबायातोबहतदनराशहआ दजसअननसमझािाितोमोतीदनकल मोतीभखनहीदमटासकत ऐसीिसतओकामलयकिलकालपदनकहोताह अगलीमपहनीकरोडोरपएकीहीराजडीअगठीआपकोज़रासपटििचसनहीबिासकती लाखोरपएकहीरजडमोबाइलसटसएकदगलासपानीनहीदनकलसकता आपकातखत-ए-ताऊसआपकभगिरकोठीकनहीकरसकता

झठिनऔरसखकसारसािनएकज़राससकटकसमयवयिचहोजातह ठीकहतलिारदकसीकीहतयाकरसकतीहदकसीकोमारकरउसकिनिशपरकज़ाकरसकतीहलदकनआपकीफटिसतरसझाकतीनगनताकाउपिारिोपसकीएकछोटीसईकपासह सजचनसईसहीघािसीताह

आजराजसिानकारणिमभौरमहगसफारीपयचटनकदलएपरदसदहलदकनमआजससाठसालपहलकीबातकररहाहजबिहाजानकदलएनकोईदटकटिानकोईपािदसताराहोटल बसजाइएपिल अललाउदीनदखलजीकनामसबसदखलजीपरहोतिलजाइए दमलजाएतोशरभीनहीतोलगरदबजजिखतसीताफलखातहएकिडऔरखासकघनजगलसगजरतहए िहादकलममागचिशचकआपकोबताएगादकहरसालआपातकालकदलएसकडोमनआटकीबादटयाबनाईजातीिी यदिकोईसकटनहीआतातोिबादटयाऊटोघोडोऔरहादियोकोदखलािीजातीिीऔरदफरअगलसालकदलएबादटयाबनाकररखलीजातीिी यहिीअदगमयोजनाजीिनऔरउसमआसकनिालसकटोकदलएराजसिानमदकसीसमयमजीिनकीज़ररीिीजजलऔरअननबडीिजादनकताऔरसाििानीससहजजाति िहाकजलपरबिनकाआजभीिदनयाकपासकोईउततरऔरदिकलपनहीह एक-एकहरापततासखाकरभीषणगरमीमजलतदिनोकदलएरखाजातािा

बहतबारवयदकतअपनीकछकठाओकतहतमहगीदिखािटीिीजजटाताह ऐसमिहबहतसीज़ररीऔरअदिकमहतिकीिीजोकीअनिखीकरिताह

आजतिाकदितबडऔरिनिानिशअणबमयदकदिमानकाज़खीरासदितदकएबठहलदकनअमरीकाकोभारतसकलोरोदकिनकीगोदलयामगानकदलएआखभीदिखानीपडी अबभीबहतसिशोमकोरोनासलडनिालडाकटरोकपासमासकऔरपीपीईदकटनहीह िदटलटरऔरटसटकरनकीसदििाएनहीह मरनमारनकीतयाररयापरीहलदकनजानबिानकीकोईयोजनानहीह करोडोग़रीबोकपासकोरोनाकाइलाज़करिानऔरभोजनकीवयिसिानहीह शहरोमकामकरनिालकरोडोलोगअपनघरिलगएह उनकदलएआिास-परिासकीकोईयोजनानही सकलकॉलजकारखानबिपडह उनकोसरदकतढगसशरकरनकाकोईपरदशकणनहीऔरमगलपरखदनजपिािचऔरपानीढढनतिापयचटनकीबातकीजातीह

वयिसिाओकीअिरिदशचताऔरअवयिसिाकबीिसामानयमनषयकीसििनामनषयकासहाराबनरहीहदजसिनपिपरभािकीिौडमभलादियाजाताहमहतिहीनमानदलयाजाताह असपतालदकसीगरीबकोइलाजकापराभगतानदकएदबनाशिनहीिरहहतोकहीलोगअपनाहजकदलएबिायापसाज़ररतमिोकोराशनिनमखिचकररहह कोईसरिारअपनीनईपगदडयोसमासकबनाकरबाटरहाहिदनयाऔरमनषयताकीउमरबहतलमबीह इसमतरह-तरहकीआपिाए-दिपिाएआईहऔरआएगीलदकनउनसइसिदनयाकोयदकहदियारनहीकामकऔजारबिाएग बडी-बडीमदतचयािादमचकहीर-जिाहारातऔरबकबलसनहीबदलकमनषयकहियमअिदसितमानिीयकरणासििनाऔरिमच-जादत-नसलसदनरपकसहयोगभािहीबिाएग

यहसमयहमारगणोकीपरीकाकासमयह तलसीकहतहndashधरीरज धरि हित अर नररी आपद कल परहखए चररी

यदिहमपचिातापकसािनहीमरनािाहततोइसपरीकामपासहोनकीतयारीकर नीयतठीकहोगीतोदनयदतभीसहायताकरगी सवव भवनत सहखनः

ndash रिदश जोशरी

UgraveocircOtildeUuml AcircaeligUgraveeth szligaeligUumleth OumlaeligUacuteUIgraveegraveOslash

SszligaeligraquoIgravetimesdivide

ccedilatildeacuteIcircegrave atildetimesaeligUacuteUegrave timesaeligIgraveeumlOumlaeligaacuteaelig UacuteUaeligcAringthornOumlaeligaacuteaelig AcircecircAacuteaeligOumlaeligaacuteaelig IcircethszligOumlaeligaacuteaelig yenotildeUacuteU atildetimesaeligUacuteUegrave acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave middotcurrenaelig Acircyacutetimeseacutesup1 ccedilatildeSacircaelig atildentildeETH yenacuteIgraveUacuteUaeliguumlcAringthornegraveOslash ccedilatildeacuteIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave (IHA) ccedilatildeacuteIcircegrave acircegravesup1Ugraveeth middotcurrenocirc OtildeEacutecedilaeligszligaelig IcircethIgraveaelig atildentilde Igraveaeligccedilmiddotcurren atildetimes acircOumlegrave yenAcircUgraveegrave acirctimeseumlh acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave yenotildeUacuteU ccedilszligUacuteUaeligacircIgrave acirceth AacuteeacuteCcedilcedileth UacuteUatildeethacuteETH Oslashatilde atildetimesaeligUacuteUeth Otildelsquoiquestocircacute yenotildeUacuteU AcircocircIgraveeth-AcircocircccedilIgraveOslashocircacute middotOcirccurren ccedilUumldeg yenotildeUacuteU Oumlegrave timesatildeˆszligAcircecircDaggeraeliguuml atildentildeETH atildetimes OtildeatildeeacuteIgrave OumlaeligsbquoOslashagraveaeligaeligUumlegrave atildentildeacute ccedilmiddotcurren atildetimes OtildeatildeeacuteIgrave acirctimesOslash AcircatildeUumleth IHA acirceth AacuteeacuteCcedilcedilethETH timesethUacuteUeth Otildelsquoiquesteth yenotildeUacuteU yenOtilde UgraveaeligIgraveegrave-AcircocircIgraveeth IumlaeligUacuteUaeligAcircyacuteszligaeligatilde ccedilatildeacuteIcircegrave OtildeocircUumlIgraveeth atildentildeacute yenotildeUacuteU atildetimesaeligUacuteUegrave AcircUacuteUacuteAcircUacuteUaeligyenocircacute acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave yenotildeUacuteU ccedilszligUacuteUaeligacircIgrave AcircUacuteU OtildeatildeeacuteIgrave sup1eacuteagraveaeligegrave yenotildeUacuteU raquoszliguuml timesatildeacircecircacirc middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH atildetimes yenaeligAcircmiddotcurrenocirc acircIcircSOslash OtildeUgraveUgraveeth degmiddotcurren raquoccedilIgraveccedilszligccedilIuml AcircyacuteaeligOslashocircccedilAacuteIgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth degmiddotcurren ccedilszligtradeaeligaeligAcircUgrave IcircethUgraveeth yenaeligccedilIcirc middotOcirccurren maeligUacuteUaelig IHA middotOcirccurren ccedilszligmiddotcurrenaeligacirc timesethacute OslashocircraquoIcircaeligUgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth middotOcirccurren ccedilUumldeg yenaeligtimesacuteccedil˜aeligIgrave middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH

atildetimes OtildeocircCcediluuml middotOcirccurren acircOumlegrave ccedilUgraveIcircethagraveaeligmiddotcurrenocircacute yenotildeUacuteU ccedilszligagraveaeligethaacute McurrenAcirc acirceth szligIgraveuumltimesaeligUgrave OtildeocircCcediluuml middotcurrenocirc copyUgravemiddotOcirccurren acircaeligtimesecircccedilatildemiddotcurren middotcurrenaeligOslashuuml yenotildeUacuteU IcirceumlccedilcAringU middotOcirccurren ccedilUumldeg IumllsaquoOslashszligaeligIcirc IcircethUgraveaelig iquestaeligatildeIgraveeth atildentildeacute Igraveaeligccedilmiddotcurren Oslashatilde acirceacuteccedilUgraveccedilagraveiquestIgrave atildeocirc acircmiddotOcirccurren ccedilmiddotcurren IHA raquoccedilIgraveccedilszligccedilIumlOslashaeligiexcl IcirceumlagraveOslash yenotildeUacuteU AcircyacuteOumlaeligszlig copylsaquotimeseacutesup1 atildeocirc AacuteaeligdegacuteETH ccedilatildeacuteIcircegrave Acircyacuteethtimesegrave middotOcirccurren UgraveethIgraveeumlˆszlig timesethacute acircOumlegrave middotcurrentimesuumlAElig SszligOslashacuteacircethccedilszligOslashocircacute middotcurrenaeligOslashuumlmiddotcurrenIgraveaeliguumlyenocircacute yenccedilIgraveccedilIacuteOslashocircacute middotcurrenUumlaeligmiddotcurrenaeligUacuteUocircacute middotcurrenccedilszligOslashocircacute Uumlethsup1middotcurrenocircacute IgraveIacuteaelig szligeuroIgraveaeligraquoDaggeraeligocircacute middotcurrenaelig OtildeatildeeacuteIgrave yenaeligOumlaeligUacuteU AtildeOslasheuroIgrave middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH ccedilUgraveccedilagraveiquestIgrave McurrenAcirc acirceth acircOumlegrave OtildeatildeeacuteIgrave OtildeIumlaeligsectuuml middotOcirccurren Acircaelig˜aelig atildentildeacuteETH acircOtildemiddotcurrenegrave ordfcurrenAacuteaeliguuml IgraveIacuteaelig acircatildeOslashocircraquo acirceth yenacuteIgraveUacuteUaeliguumlcAringthornegraveOslash ccedilatildeacuteIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave yenAcircUgraveaelig UumlyumlOslash AcircyacuteaeligŒIgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth timesethacute yenszligagraveOslash acircEgravecurrencedilUuml atildeocircraquoegraveETH

IumllsaquoOslashszligaeligIcircETHagraveaeligeacuteOumlmiddotcurrenaeligtimesUgraveaeligyenocircacute acircccedilatildeIgrave

ŸaeligegravetimesIgraveegrave agraveaeligegraveUumlaelig ccediltimesŸaeligaelig Ccedilaeligograve acircIgraveegraveagraveaelig iquestacutefrac14yacute ccediltimesŸaelig

(lsaquoOslashaeligacircegrave IgraveIacuteaelig yenŠOslashyumlaelig yen ccedilatilde acirc wregvy-wregvz)OumlecircIgraveAcircecircszliguuml Agraveaelig˜aelig ndash yenaeligsectuuml yenaeligsectuuml AringUegrave middotcurrenaeligUgraveAcirceacuteUacuteU degtimes degacirc ccedilagraveaeligmiddotcurrenaeligraquoocirc Acircegrave-degiquest Ccedilegrave degacirc degtimes Oslashecirc CcedilntildeUumlacirc

PRINTED VISHWA - ISSN 25721550ONLINE e-VISHWA - ISSN 25721569

PRINTED VISHWA - ISSN 25721550ONLINE e-VISHWA - ISSN 25721569

ccedilszligagraveszligaeligccedilszligagraveszligaeligJ U L Y 2 0 2 0

VISHWA - Hindi Literary Magazine

szligaacuteuuml Ntilde x yenacutemiddotcurren Ntilde x AacuteeacuteUumlaeligsectuumlU wregwregyenacuteIgraveUUacuteUaeliguumlcAringthornUegraveOslash ccedilatildeUlsaquoIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave middotcurrenegrave ˜aeligntildetimesaeligccedilacircmiddotcurren timeseacutesup1 Acircccedil˜aeligmiddotcurrenaelig

wwwhindiorg Year 36 Volume 3 A Lingo-Cultural Hindi quarterly Published by International Hindi Association USA July 2020

Page 3: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN

अतर राषटरीय हिदरी सहिहत की तरिहसक िख पहतक

हिश क लखको और पठको स

1 यदिआपकोसबदितदतदिकएकमाहबाितकभीlsquoदिशाrsquoनदमलयाआपकापताबिलगयाहतोपरबिसपािककोसदितकरअपनाआजीिनसिसयताकरमाकदलखगतोऔरसदििाहोगी

2 यहसिह दकईमलिालीतकनीकस दबना दकसीशलकयाखिच क कोई भी रिना एक साि सकडो पतर-पदतरकाओकोततकालभजीजासकती ह ऐसा नकर कयोदक इससभजनिालऔरपरापतकरनिालिोनोकामहतिऔरदनषाकमहोजात ह एकबारभजी रिना क दलएकमसकमिोमदहनपरतीकाकरिसदिशातरमादसकहऔरमातर48पषइसदलएगजाइशअदिकनहीहोती

3 आिशयकताहोनपरसपािककोरिनामपररितचनकाअदिकारहयदिरिनाकसािफोटोलगानाहतोिहउदितसिानपरलगाकरऔरपजबनाकरभज

4 दकसीभीरिनापरमानियकापराििाननहीह5 समीकाकदलएपसतककीिोपरदतयाभजयदिसमीकासभि

नहीहोगीतोमातरसिनापरकादशतकीजाएगीसियसमीकाकरिाकरनभज

6 हसतदलदखतयासकनकीहईरिनाओकोटाइपकरिानासभिनहीह

7 रिनायदनकोडमटाइपकीहईहोनीिादहए8 रिनाकसािअपनाफोटोपाि-छहिाकयोमपररियडाक

कापतामोबाइलनबरईमलकापताभीभज9 अमरीकामअपनआसपासआयोदजतसामादजकसमारोहकी

ररपोटचभीभजसकतहबचिोकीरिनाएउनकदाराबनाईगईपदटगसभारतीयोकीउपलदियाकोईपररकघटनायाससमरणआदिकाभीसिागतह

10 यदिकहीऐसाकछहोजोभारतकपाठकोकदलएनयारोिकऔरपररकहोसकताहतोउसकबारमभीदलखाजासकताह

11 यदिआपदहिीकअदतररकतदकसीअनयभाषाकीयोगयतारखतहतोउसकशषसादहतयकाअनिािभीभजसकतह

12 हमबताएदकआपlsquoदिशाrsquoमकसीरिनाएपढनापसिकरग

परकाशन ndashजनवरीअपररलजलाईअकटबरVishwa ndash The International Hindi Associationrsquos quarterly Publication published in January April July October

परबनधसमादक ndashशीमतीसशीलामोहनकाManaging Editor ndash Mrs Sushila Mohanka

ndash 4902 Foote Road Unit 37 Medina OH 44256

दरभाष ndash 330-598-0642

ईमल ndash managingeditorhindiorg

परधानसमादक ndashशीरमशजोशीओहायोChief Editor ndash Mr Ramesh Joshi 10046 Parkland Drive Twinsburg OH USA 44087Email ndash editorhindiorg ndash joshikaviraigmailcom

दरभाष ndash (330) 688-492791-946-015-5700

िडजीटल मीडियाएबडटर mdash शीमतीअरचनाािाDigital Media Editor ndash Mrs Archana Panda CAEmail ndash panda_archanayahoocomPh No ndash 408-307-6645

पररफरीडिग ndashशीमतीअलकाखिलवालProof Reading this Issue ndash Mrs Alka Khandelwal OH Email ndash alkakhandelwal62gmailcomPh No ndash 330-510-3645

अतराचषटीयडहनदीसडमडतInternational Hindi Association

ससाक-िॉकवररदरपरकाशडसहFounder ndash Dr Kunwar Chandraprakash Singh

नयासीसडमडत Board of Trustees IHA

डॉ िदलाल नसह (TX) अधयकष नयासी सनमनि 2020Dr Nandlal Singh 972-529-4868 615-785-7886 nandlalsinghmsncom

डॉ सिीश नमशर (MD) उपाधयकष नयासी सनमनि 2020Dr Satish Misra 240-252-8244 satish_misrahotmailcom

डॉ रनव परकाश नसह (TN)Dr Ravi Prakash Singh 615-785-7888 ngdsdgaolcom

शरीमिी सशीला मोहिका (OH) Mrs Sushila Mohanka 330-598-0642 sushilam33hotmailcom

सशरी सषमा कौनशक (NY) Mrs Sushma Kaushik 516-625-1106 Sushmakaushikhindiorg

कायचसडमडत Executive Committee

अधयकष शरी अजय चडा (OH)President Mr Ajay Chadda 216-544-6505 presidenthindiorg

आगामी अधयकष सशरी अिीिा नसघल (TX)President-elect Mrs Anita Singhal 817-261-9174 presidentelecthindiorg 817-319-2678

सनचव शरी अनिलनदर कमार (TX) Secretary Shri Akhilendra Kumar 214-704-3195 secretaryhindiorg

कोषाधयकष शरी रणबीर कमार (NY)Treasurer Mr Ranbir Kumar 347-665-7719 treasurerhindiorg

परबध सपादक lsquoनवशवाrsquo शरीमिी सशीला मोहिका (OH) Managing Editor lsquoVishwarsquo Mrs Sushila Mohanka sushilam33hotmailcom 330-598-0642

डनदशकमिलकअनयसदसय Other Directors

मजर शर बहादर नसह निवितमाि अधयकष (NY) Major Sher Bahadur Singh Past President 718-300-5188 sherbsinghaolcom

डा हरर हर नसह Dr Hari Har Singh MD 703-939-1838 harisomasingh11yahoocom

शरी महश दराशरी Shri Mahesh Derashree TX 832-846-3251 mderashri2000yahoocom

शरीमिी नकरण ििाि Smt Kiran Khaitan OH 330-622-1377 khaitankiran51gmailcom

डा कडी उपाधयाय Dr KD Upadhyay TX 832-607-3021 drkdhotmailcom

शरीमिी अचतिा पाडा Smt Archana Panda CA 408-307-6645 panda_archanayahoocom

सडमडतया Committees

1 मीडियाएवबलकशनसडमडत Media and Publication Committee

- सवतशरी सशीला मोहिका रमश जोशी अचतिा पाडा2 डहदीडशकषणसडमडत Hindi Teaching Committee

- सवतशरी अजय चडा हररहर नसह नकरण ििाि नगरीश शकला3 डवततएवसदसयतासडमडत Finance and Membership Committee

- सवतशरी महश दराशरी रणबीर कमार पदम बसल4 शाखासमनवयसडमडत Chapter Coordination Committee

- सवतशरी अिीिा नसघल कडी उपाधयाय अजय चडा5 नीडतकायाचनवयनसडमडत Policy and Implementation Committee

- सवतशरी िनदलाल नसह आलोक नमशर सिीश नमशर शर बहादर नसह

शाखासयोजक Chapter President USA ndash Phone No ndash Email ID

डॉ शोभा िडलवाल Dr Shobha Khandelwal NE OHIO 330-421-6638 shobhakhandelwalgmailcom

शरी अनिलनदर कमारMr Akhilendra Kumar Dallas TX 412-704-3195 akhilkumarhindiorg

शरी राजरीव भावसारMr Rajiv Bhavsar Huston TX 281-217-7330 rajbhavsar0gmailcom

शरी जसवीर जय नसह Mr Jasvir Jay Singh New York NY 516-406-1227 humhindustaniusagmailcom 516-857-5297

शरी आलोक िनदा Mr Alok Nanda Nashville TN 615-424-1205 aloknandayahoocom

डॉ हरर हर नसह Dr Hari Har Singh Washington DC 713-939-1838 harisomasingh11gmailcom

शरी रणवीर कमार Mr Ranbir Kumar New Jersy NJ 347-665-7719 ranbirkumargmailcom

शाखासयोजक Chapter President India ndash Phone No ndash Email ID

शरीमिी मना जगनिया Mrs Munna Jagetia AP Telangana 91-94901-89715 munnaopgmailcom

डॉमिमोहि शकला Dr Manmohan Shukla Prayagraj UP 91-94502-39154 shuklamm147gmailcom

डॉ शोभारािी नसह BiharDr Shobharani Singh Jharkhand 91-99393-92605 drshobharanivamagmailcom

शरी अशोक लवMr Ashok Lav Delhi NCR 91-99710-10063 kumar1641gmailcom

डॉ(परो) यजञ परसाद निवारीDr(Prof) Yagya P Tiwari Maharashtra 91-94258-70451 yagyaomprofgmailcom

26 दगलल 31 अिालतोमदहिीकोlsquoमानrsquo 36 कमजोरकोसभाल 39 भारतनामकीकहानी

अनकरमअधयकष क सनददश 5शशवतरी हिदरी की पिलरी लघ कथ एकटोकरी-भरदमटीndashमाधव राव सपर 6आवशयक सिहयक और उपयोगरी कोदिि-19रोगकछनयतथयndashडॉ शोभा खडरलवाल 7 कोरोनाकसािभीकोरोनाकबािभीndashसकलन पपय रजन झा 8 गािीिािीदसदातोकीपरासदगकताndashडॉ दीपक कोहली 13कोरोन-कल िदकणकोररयासएकसखिसमािारndashलारा पिकर 15अिररीकी जरीवन शरलरी क एक आयिकोरोनाकपरसगमअमरीकाकाशाकाहारीभदिषयndashपमोद मपलक 16 ढढndashसकलन और पसतप ndash ररन चडडा 17वतयन किनरी ओरदलयोएसकोबारndashगरपरियल गापससिया माखखस 18परवदश (1)जीिनकीडगरndashपपया भारदाज 17 (2)एकफ टसीिोरनीकोरोनाकोटचकठघरमndashिलराम पसह व अनतजा पसनहा 20 (3)िोलघकदिताएndashरपव गतपा 21 (4)यातरीगणकपयाधयानिndashनगीना पसाद मौयसि 22हकशोरो क कोन दगललndashमहादरवी वमासि 26सिरण दजनकऋणीहहमदहनिसतानकीजातीयभाषाकअनिषकजॉनदगलदकरसटndashडॉ अमरनाथ28लघ आलदख अिालतोमदहिीकोlsquoमानrsquoदिलानिालीपहलndashदरवरनदरराज सतथार 31कोरोन कल ि कहवत जारहहहमndashसजय कत दन 32 यकौनहndashसपटि शीवासव 32 औज़ारकरपकारndashशलरश शतकल 34 दकताबकरतीहबातndashसफ़दर हाशमी 34सिहयक हिपपणरी इसििचकोभीिजचकरगासादहतयndashदिभदतनारायणराय 35 कमजोरकोसभालndashभार डोगरा 36िसय-वयगय lsquoकोरोना-कषटrsquoपरndashिोसियndashमदन मोहन िाहर ी lsquoघोटrsquo 38एक हवचर परधन कहवत िककाअधयातमndash रजकत मार पारीक 38एक सपदहनश कहवत िरिाजातोखोलो 38आजकल बिस ि भारतनामकीकहानीndashअपज वडनररकर 39 कोरोनासहीसीखलndashराजदर पाल गौम 43 भारतीयलोगोकीभाषाकौनसीहndashदहिीयाउिचndashजपसटस माकक डरय काटज 44 िदनयाकहरकोनमहदहिीndashोमोको पककत पच 45चि तो सरीख सकतद ि करलकाकररशमाndashइमरान कत रशी 46परदरक 1कोलारमानिताकसौटिसोनकीखान 19 2तमहाराईमानसलामतहइक़बाल 19 3दजजीदिषाकीदिवयजयोदत 30 4कोरोनाकदिरदएकिदयोदा 30 5सबसबडाहज 34 6कमचकीपकार 42 7सबकछफी 42समपदकीय जहाकामआिसईndashरमरश जोशी 48

अतराचषटीयडहनदीसडमडतInternational Hindi Association

A NON-PROFIT ORGANIZATION 2129 Stratford Road Murfreesboro TN 37129 TAXID 58-1988753 Founded by Late Dr Kunwar Chandraprakash Singh in 1980

MEMBERSHIP FORM सदसयताआवदन-तर(PLEASE PRINT IN CAPITAL LETTERS)

उपिाम Last Name helliphellip

परथम िाम First Name helliphellip

जीवि साथी का उपिाम Spousersquos Last Name helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

परथम िाम First Namehelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

पिा Addresshelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

शहर City helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip पराि State helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipकोड Postal Code helliphelliphelliphellip

राषटर Country helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

दरभाष Home Phone helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip Work Phone helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip Mobile Phone

ई-मल E-mail helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Introduced by NamehelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipPhonehelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipEmailhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip helliphellip

कयाकोईएकडवकलरन Please check one of the following

डनयडमतआजीवन Regular Life Member $250 USD

डनयडमतवाडचक Regular Annual Member $35 USD

वयाारससावाडचक Annual Institutional $500 USD

Please make check or bank draft payable to lsquoInternational Hindi Associationrsquo in USD and mail toRanbir Kumar 141-34 79th Ave Apt 1B Flushing NY 11367 USA Phone (347) 665-7719 Email treasurerhindiorgBank Name helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip Check Draft Nohelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip Date helliphelliphellipThe membership provides the following benefits1 A subscription of widely acclaimed quarterly literary magazine Vishwa published from the US in Jan April July and Oct2 Discounts on IHA products and services such as Hindi CDs kavi sammelan seminars conferences and youth-clubs3 Rewarding volunteer opportunities in many valuable programs in the USA and India4 Access to Memberrsquos-only information and prior notification of events5 Regular Membership provides right to vote on matters of the Association after a waiting period of sixty daysThe Board of Directors maintain the right to deny suspend or cancel membership of any individuals who fail to abide by the Articles of Incorporation or the Bylaws or whose activities are deemed detrimental to the proper functioning of the Association The Board is not obligated to refund any unused portion of the membership dues for cancelled membershiplsquoVishwarsquo welcomes original writings in Hindi from all quarters Writings dealing with immigrant experiences are especially welcome For further information or to submit your writings for consideration please contact The Editor Mr Ramesh Joshi 10046 Parkland DriveTwinsburg OH 44087 USA Phone USA +1 (330) 688-4927 India +91 94601 55700 Email joshikaviraigmailcom amp editorhindiorg

Visit wwwhindiorg to contact us or for additional information

For Official Use onlyAssigned Member Id helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip emspemspemspemspemspSignature helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip REV JAN 2019

PASSPORT SIZEPHOTOGRAPH

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 5

अधयकष का सनदश

दपरयदमतरोमअतराचषटीयदहनिीसदमदतकीओरसआपसभीकअचछसिासथयकीकामनाकरताहमझआपसभीसयहसाझाकरतहएबहतखशीहोरहीहदकदिशाकाजलाईअकनएदडजाइनमऔरपणचरगीनछापा

गयाहइसअकमअमरीकासभीबहतलोगजडहऔरलखकोनकाफीरिनाएभजीहआशाहदकभारतसबाहरबसपरिासीभारतीयभीआनिालअकोमइसीतरहउतसाहसभागलगऔरहमारसािजडग

हमजलिहीएकनयामादसकनयज़लटरभीशरकरगदिशाकसभीदपछलपरकाशनिबसाइटwwwhindiorgपरदकसीकदलएभीदडदजटलकॉपीकरपममफतमउपलिह

दिशा कजलाई 2020 कअकस वयािसादयकऔर वयदकतगत दिजापनो क दलएपदतरकाम एकपणच पषकीसदििाउपलिहदिजापनिरकदलएइसअककअदनतमपषकोिख

िसरीभाषाकरपमदहिीसीखनकपाठयकरमपरकामशरहोगयाहआशाहदकसीखनलीउपयकतसामगीजलिहीउपलिहोगी

AustinSeattleऔरChicagoमसदमदतकीशाखाओकोपनजजीदितकरनकाकामजारीहआशाहदकजलिहीअतराचषटीयदहनिीसदमदतकीयशाखाएशरहोजाएगी

पदतरकाकोबहतरबनानऔरहमारआपसीसिािकोऔरपरभािीऔरसािचकबनानकदलएआपकसझािोकासििसिागतह

अधयकष की ओर सद एक हवशदष अपरील

मअजयिडडा (अधयक)अनतराचषटीय दहनिी सदमदतकीओर न दनमनदलदखत कतरो क दलए सियसिको को दहनिीपररिारमशादमलहोनकदलएआमदतरतकरताह

10-12 ककष कद हविभषरी छत

lsquoहवशवrsquo हिनदरी सिगरी सिरीकषक

वदबसइि हिजइनर

हिदरी अनवदक

सभी सियसिकोको सिा कायच क फलसिरप सदमदतकीओरिपरमाणपतरपरिानदकएजाएगरदजसटरकरनकदलएईमलयाफोनपरसपकच कर

अजय चिि(216) 544-6505 presidenthindiorg

अजय चििअधयक

अतराचषटीयदहिीसदमदत(2020-2021)(216)544-6505

presidenthindiorg

पज17काउततर

6 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

दकसीशीमानजमीिारकमहलकपासएकगरीबअनािदिििाकीझोपडीिीजमीिारसाहबकोअपनमहलकाहाताउसझोपडीतकबढानकीइचछा हई दिििासबहतराकहा दकअपनीझोपडीहटालपरिहतोकईजमानसिहीबसीिीउसका दपरयपदतऔरइकलौतापतरभीउसीझोपडीममरगयािापतोहभीएकपािबरसकीकनयाकोछोडकरिलबसीिीअबयहीउसकीपोतीइसिदाकालमएकमातरआिारिीजबउसअपनी पिचदसिदतकी यािआजाती तो मार िख क फट-फट रोनलगतीिीऔरजबसउसनअपनशीमानपडोसीकीइचछाकाहालसनातबसिहमतपरायहोगईिीउसझोपडीमउसकामनलगगयािादकदबनामरिहासिहदनकलनानहीिाहतीिीशीमानकसबपरयतनदनषफलहएतबिअपनीजमीिारीिालिलनलगबालकीखालदनकालनिालिकीलोकीिलीगरमकरउनहोनअिालतसझोपडीपरअपनाकजाकरादलयाऔरदिििाकोिहासदनकालदियादबिारीअनाितोिीहीपास-पडोसमकहीजाकररहनलगी

एकदिनशीमानउसझोपडीकआसपासटहलरहिऔरलोगोकोकामबतलारहिदकिहदिििाहािमएकटोकरीलकरिहापहिीशीमाननउसकोिखतहीअपननौकरोसकहादकउसयहासहटािोपरिहदगडदगडाकरबोलीlsquoमहाराजअबतोयहझोपडीतमहारीहीहोगईहमउस लननहीआई हमहाराजकमाकरतोएक दिनतीहrsquoजमीिारसाहबकदसरदहलानपरउसनकहाlsquoजबसयहझोपडीछटीहतबसमरीपोती नखाना-पीनाछोडदियाहमनबहत-कछसमझायापरिहएकनहीमानतीयहीकहाकरतीहदकअपनघरिलिहीरोटीखाऊगीअबमनयहसोिादकइसझोपडीमसएकटोकरी-भरदमटीलकरउसीकािलहाबनाकररोटीपकाऊगीइससभरोसाहदकिहरोटीखानलगगीमहाराजकपाकरकआजािीदजएतोइसटोकरीमदमटीलआऊrsquoशीमाननआजाििी

दिििाझोपडीकभीतरगईिहाजातहीउसपरानीबातोकासमरणहआऔरउसकीआखोसआसकीिाराबहनलगीअपनआतररकिखकोदकसीतरहसभालकरउसनअपनीटोकरीदमटीसभरलीऔरहािसउठाकरबाहरलआईदफरहािजोडकरशीमानसपरािचनाकरनलगीlsquoमहाराजकपाकरकइसटोकरीकोजराहािलगाइएदजससदकमउसअपनदसरपरिरलrsquoजमीिारसाहबपहलतोबहतनाराजहएपरजबिहबार-बारहािजोडनलगीऔरपरोपरदगरनलगीतोउनकमनमकछियाआगईदकसीनौकरसनकहकरआपहीसियटोकरीउठानआगबढजयोहीटोकरीकोहािलगाकरऊपरउठानलगतयोहीिखादकयहकामउनकीशदकतकबाहरहदफरतोउनहोनअपनीसबताकतलगाकरटोकरीकोउठानािाहापरदजससिानपरटोकरीरखीिीिहासिहएकहािभीऊिीनहईिहलदजजतहोकरकहनलगlsquoनहीयहटोकरीहमसनउठाईजाएगी

यहसनकरदिििानकहाlsquoमहाराजनाराजनहोआपसएकटोकरी-भरदमटीनहीउठाईजातीऔरइसझोपडीमतोहजारोटोकररयादमटीपडीहउसकाभारआपजनम-भरकयोकरउठासक गआपहीइसबातपरदििारकीदजए

जमीिारसाहबिन-मिसगदिचतहोअपनाकतचवयभलगएिपरदिििाकउपयचकतििनसनतहीउनकीआखखलगयीकतकमचकापशिातापकरउनहोनदिििासकमामागीऔरउसकीझोपडीिादपसििी

(1900)

शाशवती हिी की पिली लघ कथा

एक टोकरी-भर हमटी

मवाधि रवाि सपर (1871-1926)

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 7

डॉ शोभवा खडलिवाल Shobhakhandelwalgmailcom Medina Ohio USA

आवशयक सामाहयक और उपयोगी

कोहव-19 रोग कछ नयद तथय

आजसारदिशमcovid19यादनकोरोनाकीििाचहोरहीहइसनिदनयाभरमिहशतपिाकरिीहिदनयाकअदिकाशिशोकोदिदभननसमयकदलएपणचरपसबिकरनापडाहएकशतािीमइसतरहकीमहामारीपहलीबारहईह

हमसभीइसबीमारीकबारमकछतथयोकोजानतहइसदलएउनहिोहरानाआिशयकनहीहदफरभीकछतथयोपरपरकाशडालनामहतिपणचहयतथयआपकोइसबीमारीकोसमझनमऔरसियकोइसकादशकारहोनसबिनममििकरसकतह

sarc-cov-2 दकटाण(virus)ककारणहोतीह यकीटाणसामानयcoldिायरसक ही पररिारका एकसिसय ह लदकन इसकी मतय-िरकाफीअदिकह य दिदभननभौगोदलककतरोमअलग-अलगआिदतत(frequency)औरगभीरताकसािवयकतहोरहाहयशायिइनकपयाचिरणआनिदशकदभननतायापरदतरकाककारणहोताहिदािसिारकतिापमिमहमोटापाऔरइसतरहकीकईबीमाररयाइसकोऔरघातकबनातीह

िायरसकीपहिानकदलएनाककदपछलभागसयालारकनमनकीजािकरनीपडतीहइसकापररणामआनमसामानयतया2-5दिनलगतहपरनयीतकनीदकयोककारणइसकापररणामएकघटसभीकमसमयमदमलसकताह

अभीतकइसबीमारीकापतािोतरहकीजािोसदमलसकताह 1इसकिायरसकीपहिाननाकगलकswabयालारसहोतीह 2िायरसकदिरोिमशरीरदाराबनायीantibodyकारकतपरीकणसपतािलताह िोनोहीजािोसशत-परदतशतसकरदमतवयदकतकीपहिाननहीहोपातीहसकरमण

किार दिनबािभीलकण-दिहीनवयदकतम40परदतशतझठनकारातमकपररणाम दमलसकतहसकरदमतवयदकतदजनहबीमारीकलकणदिखतहउनमरीजोमभी20परदतशतझठनकारातमकपररणामदमलसकतह

झठनकारातमकपरीकणकपररणामकीसमभािनाककारणहीयदिदकसीवयदकतकोयबीमारीहोतीहयाकोईवयदकतसकरदमतवयदकतकसपकच मआताहतोउसभीसियकोquarantineकरनािादहयतादकिहिसरोमयहबीमारीनहीफलापाए

रकतएटीबाडीकीजािबीमारीककईदिनोकबाितकसकारातमकनहीहोतीहऔरकछलोगोमकभीभीनहीहोतीहअतःयहजािबीमारीकउपिारमसहायकनहीह यहअनसिानऔरसािचजदनकसिासथयदनणचयलनमबहतउपयोगीह

यतथयइसबातकीपदषटकरतह दकमखौटोकाउपयोगभौदतकिरीऔरसपकच अनरखणइसबीमारीको फलनसबिान क दलएअतयतआिशयकहतादकसकरदमतवयदकतअनजानमदकसीकोयहबीमारीनहीफलासकअदिकाशसकरदमतवयदकतलकणसमापतहोनकिसदिनबािसकरमणफलानकीकमताखोितहसकरदमतवयदकतदजनमिायरसकीजािसकारातमकहपरकोईलकणनहीहोताहिभीअदिकाशतयाजािकिस दिनबािबीमारीनही फलासकतह कछ दिशषजिौिह दिनोकीभौदतकिरीरखनकीसलाहितह

अभीतककिजादनकअनसनिानकअनसारदकसीसकरदमतवयदकतकीिोबारनाककपीछसयालारमकीटाणकीजािजोदकिौबीसघटकअतरालमकीगयीहोऔरिोनोजािनकारातमकहोतोिहवयदकतसकरदमतनहीमानाजाताहकोदिि-19सगदसतरोगीसकरदमतहोनक2-14दिनोमकईपरकारकलकणपरिदशचतकरसकतहयलकण

8 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

आवशयक सामाहयक और उपयोगी जानकारी

कोरोना क साथ भी कोरोना क बा भी सकलन वपय रजन झवा

सहयोगिनिालदिशषजजोसभीदिललीसह-डॉजगलदकशोरअधयककमयदनटीमदडदसनसफिरजगहॉदसपटलडॉसमीरपाररखसीदनयरसायकायदटसटडॉपरसननाभटसीदनयरकसलटटपीदडयादटकसडॉराजगोपालएसअसोदसएटपरोफसरऑलइदडयाइदसटटयटऑफआयिविडॉअदमतमालिीयरदजडटडॉकटरएमस

सहजयाजानलिाभीहोसकतहगदसतवयदकतकोबखारखासीसासलनमतकलीफठडसकपकपीमासपदशयोमििचदसरििचगलमििचसिािऔरगिकीकमीहोसकतीह

परीिदनयाकगभीरपरयासकबािजियहरोगअभीभीकईिशो म तज़ी स फल रहा ह wwwworldometercom कजन19 2020 क अनसार िदनया भर म अबतकलगभगअससीलाखमामलअदकतदकयगएहऔर461813सअदिकमौतहोिकीहलगभगपिासपरदतशतसकरदमतरोगीठीकभीहोिकह

ितचमानमअमररकासिाचदिकपरभादितिशहगदसतरोदगयोकदहसाबसभारतनबर4हपरीिदनयामपरदतदमदलयनमामलोकीसखयामभारतदिशम121सिानपरहभारतमपरदतदमदलयनम 287लोग इसबीमारीस गदसतअदकत दकयगएहभारतमकोदिि-19समतय-िर9परदत दमदलयनहउचितममतयिरिालिशोमभारतकासिान107ह

आपउसकीतलनाअनयिशोसकरसकतहजसबदलजयमममतय-िर837दमदलयनUKममतय-िर626दमदलयनऔरUSAममतय-िर367दमदलयनहहालादकयसखयातज़ीसबिलरहीह

इस बीमारी स गदसत नब परदतशतलोगलकण दिहीन होतहपरबीमारीफलासकतहयकीटाणपरायःआखनाकऊपरीिायमागच महऔर फफडोकीऊपरीसतह कमाधयमसशरीरमपरिशकरताहजबकोईसकरदमतवयदकत6फीटसअदिकपासहोताहतोिायरसहिाईमागचसभीफलसकताहयहामखौटोकीभदमकाकामहतिपतािलताहसकरदमतसतहोको छन कबाि दफरअपनीआखनाकयामहको छनसभीिायरसशरीरमपरिशकरसकताहइससहाििोनकामहतिपतािलताहसाबन या अलकोहलआिाररत सदनटाइजर (sanitizer) स हाििोनापयाचपतह

यहरोगमखयरपसफफडकोपरभादितकरताहऔरइसकी

परत (Mucous Membrane) को नकसान पहिाता ह इसककारण फफडो म तरल पिािच भर जाता हऔर रोगी सास नहील पाता ह दजगर (Liver) हरिय गिाच (Kidney) दिमाग नसऔरकलॉदटगदससटमसदहतकईअनयअगभीदिदभननपरकारऔरगभीरतासपरभादितहोसकतह

िदक यह रोग नया ह अतः इसक इलाज एि िीघचकालीन(long-term) पररणामो का जान भी सीदमत ह दिदभनन िशो मHydrochloroquin Azithromycin और Remdesivir कापरयोगदकयाजारहाहअमररकामFDAनhydrochloroquinक परयोग पर परदतबनि लगाया ह सटरॉयड (Steroid) क परयोगस लिन म कोदिि-19 स गदसत गभीर रोगी दजनह िटीलटर याऑकसीजन की जररत पडी उनम मतय-िर काफी कम हो गयीCovid-19रोगसउभरहएवयदकतकापलाजमारोगगदसतवयदकतकोिनसभीफायिाहआह

सभीवयदकतयोकीआशाएकपरभािीटीककीखोजपरदटकीहिदनयाभरमदिदभननकमपदनयायद-सतरपरटीकादिकदसतकरनमलगीहआशाहइससालकअततकयहसभिभीहोजाएतोआजकीदसिदतमहमसबकोकयाकरनािादहएहमइसघातकरोगकोअनिखानहीकरसकतहइससलडनकदलएअभीतकहमारपासपरभािीउपायनहीहहमजीिनजीनलोगोस दमलनऔरबातिीतकरनकनएतरीकसीखनहोगसाराशमअभीतककजानकअनसारसिाचदिकउपयोगीतरीकह

-मखौटो(मासक)काउपयोग-हलकसाबनकपानीसदनरतरहाििोना-सदनटाइजर(sanitizer)काउपयोग-शारीररकिरीएकातिास(quarentine)आशाहआपसिसिरहऔरसियकोऔरिसरोकोभीइस

महामारीसबिारख

िहीनोिललॉकडाउनकबािकोरोनासपारपानकाअबएकहीतरीकाबिगयाहऔरिह यह दक हमकोरोना क सािजीना सीखना होगा इसकसािजीनकासबसबडामतर ह इससडरना नही ह लदकन इसकपासभी नहीजाना ह ऐस महम-आपअपनीदसिदतकोकछऐससमझसकतहजसदकहमएकजगलसगजररहहऔरदकसीभीजानलिाहमलसहमखिकोबिानाहजादहरहहमहमशािौकननारहनाहोगाऔरिारकदलएतलिारऔरढाललकरिलनाहोगाकोरोनाकमामलमहमारािभाचगययहहदकएकतोयहािशमनअदशयहऊपरसइसमारनिालीतलिार(ििायािकसीन)तयारनहीहईहऐसमहमारपासबसढालहीह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 9

जोहमइसकहमलसबिासकताहजीहाबिािहीदफलहालइसकाएकमातरइलाजह

बचवाि सभि हर सोशलदडसटदसगकापालनकर कोरोनाकमरीजोकोआइसोलशनमरखकर कोरोनाकमरीजोकसपकच सिररहकर कोरोनाकमरीजोकीसहीकयरकर मासककाउपयोगकर साबनसबारबारऔरलगातार20सकडतकहाििोकर सदनटाइजशनकासहारालकर महनाकऔरआखोकोछनसबिकर बजगगोऔरबचिोकाखासधयानरखकर अपनीइमयदनटीबढाकर पॉदजदटिसोिकर घरकअिरहीदफदजकलीऐदकटिरहकर

मरीज कवा सवा घवातक नही बशततिदखएएकिीजतोसाफह औरिहयहदकिायरसआपिाहगतभीआपकपासआएगाऐसमउनहअपनपासबलानसबिअबयहकससभिहोगाइसपरगहरामिनकरलऔरउसीकअनसारआगककछमहीनकीजीिनजीनकीरणनीदततयकर सबसबडीबाततोयह दकअगरआपमासकलगात हऔर

सरदकतिरीबनाकररहतहतोकोरोनाकापॉदजदटिमरीजभीआपकदलएिशमननहीह

यहातकदकघरमपॉदजदटिमरीजहोतोभीआपकोरोनासबिरहसकतह

बस धयान रख दक घर म उस अलग-िलग रखना ह उसकसािकमसमय दबतानाहमासकऔर गलवसपहनकर रखनाहअपनािहरानहीछनाहऔरमरीजसएकमीटरकीिरीबनाकररखनीह

यहातकदकदबनालकणोिालाकोरोनाकामरीजभीआपकदलएघातकनहीहअगरआपमासकऔरगलवसकसािरहतहऔरघर-बाहरहरजगहसबस1मीटरकीिरीमटनकरतह

बचिोऔरबजगगोससबकोिररखसभिहोतोउनकोघरमअलगकमराििरसबातकरऔरिलार-पयारभी

बजगगोऔर बचिोको बाहर जान स रोक और उनकी इमयनदससटमकोबसटकरनकउपायकर

उमर क दलहाजस बचिोऔर बजगगो को जो टीकालगिानाजररीहोलगिातरह

कछ फजपि वनभवाएिायरससडरनानहीहऔरनहीदकसीकोडरानाहिायरसकसािइसानसदियोसजीताआयाहऔरआगभीहमइसकसाि

जीना ह इसान हमशास िायरसोको हराताआया हऔरआगभीहरातारहगाहाइसकोहरानाहतोकछकतचवयहमसबकाहउसदनभाए अगरफलकलकणहतोघरमहीरहसबसअलगरहऔर

अपनसजडलोगोकोइसकबारमबताए एन95यासदजचकलमासकपहनयहा-िहािक नही हमशाकहनीमोडकरछीक टसटकराएअगरकोरोनाहतोसरकारऔरडॉकटरकीसलाह

मान सरकारऔरडॉकटरकोकपटनमानऔरखिकोदसपाहीखि

कोउससनाकादहससामानजोदककोरोनासयदलडरहीहऔरउसहरानािाहतीह

िादमचकसिलोसअभीिररहघरमहीपजा-पाठयाइबाितकर

सरवनवाइजर और सवाबन साबनकोरोनासलडनकदलएपयाचपतहदजतनीबारसभिहो

हाििोतरह यािरख20सकडतकहािककोन-कोनकोिोनाह यािरखदकसदनटाइजरदबलकलजररीनहीहलदकनसाबन

न दमलतोयही दिकलपआपकपासहोगाहमशाएकछोटीबोतलअपनसािरख

िहीसदनटाइजरअचछाहजोहािपरअपलाईकरनकबािउडजाएयानीदबनादिपदिपाहटिाला

सदनटाइजर िही इसतमाल कर दजसम 60 परदतशत स जयािाअलकोहलहो

बहतरहोगासदनटाइजरकोएकऐस दडबम रख दजसस सपरहोसकिसीजगहोपरजहािायरसहोसकताहमसलनगटदलफटआदिसपरकरतरह

सदनटाइजर स तििा सबिी दशकायत हो सकती ह इसदलएसाबनहीजयािायजकरतोबहतररहगा

हािोपरमॉइसिरयाकोईअचछीकरीमलगातरह आगजहाहोिहासदनटाइजरकउपयोगसबिमसलनदकिन

फशन-िरशन कसवा हो बाहरजाएतोघडीऔरअगठीनपहन लिर बलटकोिोनायासदनटाइजकरनामदशकलह इसदलए

नपहनअगरपहननाजररीहीहोतोअडरसदटगनकरयानीशटचयाटीशटचकोपटकबाहररखतादकबलटढकीरह

बाजारमपलादसटकयाकॉटनकबलटउपलिहउनहयजकरसकतह

िॉलट रखनाछोड ि पसऔरकाडचको दजप पाउिम रखसकतहलदकनउसभीसदनटाइजकरतरह

10 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

घरमजलरीपहननाठीकहलदकनबाहरजाएतोनाक-कानकीजलरीनपहनतोअचछारहगाअगरपहननाहीहोतोआकरदफरअचछसउनहिोएयासदनटाइजकरऔरसखाकरपहन

गॉगलस या िशमा यहा-िहा न रख इनह भी समय-समय परसदनटाइजकरतरह

एन-95 यवा सवजपिकल मवासक आपक वलए जररी नही लवकनकोरोना क साि जीन म मासक सबस अहम भदमका दनभाएगािरअसलअभीबहतकमलोगहीमासककासहीतरीकसइसतमालकर रह ह िदक मासक पहननाअदनिायच ह इसदलएलोग मासककनामपरकछभीकसभीपहनरहहयहजाननाजररीहदकसदजचकलया एन95मासकसबक दलएजररी नही हकॉटन कअचछकपडसआपघरभीमासकबनासकतहऔरउसपहनकरकोरोनासबिसकतहबाजारमकईतरीककमासकदमलरहहआपकोई-साभीखरीिसकतहबसधयानयहरखनाह दकिहनाकऔरमहकोअचछीतरहसढकरहाहो ऐसामासकपहनदजससमहऔरनाकपरीतरहढकजाए मासकऐसपहनदकसासकदलएहिामासककबीिसआए

नदकउनकदकनारोयानीिसयानीफसऔरमासककबीिगपनहीहोनीिादहए

बाजारस हमशािहर क दहसाबस मासकखरीिअगरनहीदमलतोखिसघरमबनाल

मासककोबार-बारनछएहमशाहािसदनटाइजकरयाहाििोकरहीमासककोहािलगाए

पररिारकहरसिसयकदलएघरमबनाएयाबाजारमउपलिकॉटनककमसकम4मासकरखउपयोगकरनकबािउनहअचछीतरहसिोएऔरपरीतरहससखनकबािहीदफरसउपयोगकर

सवजपिकल मवासक दटपललयरिालायहमासकसबसपरभािीमानाजाताह यहकोरोनापॉदजदटिकबहतपासआजानपरभीबिाएगा एकसदजचकलमासकएकदिनसजयािाउपयोगनकर

एन-95इसकीजररतसभीकोनहीह इससहीतरीकसपहनन कबािसासभीमदशकलसआतीहइसदलएयहसबकोयजभीनहीकरनािादहएअगरकोरोनापॉदजदटिकसािहयाहॉदसपटलजारहहयाऐसीजगहजारहहजहापॉदजदटिलोगोकोसखयाजयािाहोसकतीहतोहीइसयजकरहोसकतोइसफॉमयचलाकापालनकरइसमासककोआप20दिनिलासकतहलदकनशतचयहहदकआपएकसाि4मासकखरीिऔरजोमासकआजयजदकयाउसदफरपाििदिनपहन20दिनकबाि4दफरसखरीिलनोटमासकउपयोगकरनकबािउसक िीसकाटकरफ क तादककडसउठाकरकोई

उसबिनिऐसाबडपमानपरहोरहाहदकडपदकएमासककोिोकरदफरसबाजारमबिाजारहाहयहखतरनाकहऔरकोरोनाकसािजीनमयहबािाडालगा

मोबवाइल की कयरमोबाइलऐसीिीजह दजसकदबनारहनाअसभिहलदकनसािहीिायरसकमामलमयहसबसजयािा ररसकीिीजभीहयहिायरसकाआसानकररयरहदिककतयहहदकमोबाइलकोहमसदनटाइजनहीकरसकतकयोदकइसिककरमयहखराबहोसकताहऐसमआपकोसाििानरहनाहोगा मोबाइलकोएकदजपपाउिकअिररखऔरआिाजकदलए

एकछोटाछिकरिदबनापाउिसदनकालउसयजकर अगर सभि हो तो इस लदमनटकरा ल तादक इस सदनटाइज

दकयाजासकऔरइसकीसकरीनयामिरबोडचखराबनहो िोनो सभि न हो तो दकसी पॉदलिीन कअिर रखऔर उस

सदनटाइजकरतरह सभिहोतोहमशासपीकरकायजकरतादकयहआपकमह

सिररह मोबाइलएकससजरीजकाइसतमालनकरकयोदकिहिायरस

काघरहोसकताह मोबाइलयहािहानरखहमशाजबकअिररख

बचो को कर टरड बचिाबीमारनपडइसकदलएउसटडकरकछमहीनबाि

िहसकलजाएगा सकलजाकरउसकयाकरनाहकयानहीइसकीआितअभीसडलिाएकयोदकअभीकोरोनासलबीलडाईलडनीह

उसशयरनकरनकीआितडाल एक-िसरकोहािमारनकीआितछडिाए घर म भी सोशल दडसटदसग का पालन करिाए तादक सकल

जाकरिहिसरबचिोसिररह हािसदनटाइजकरनकीआितडलिाए लॉकडाउनमबचिोनजयािासकरीनटाइमकीआितडालली

ह इसजलिसजलिखतमकरिाएउनहगजटयजकरनसरोक

कोरोनवा को खद स ऐस रख दरघर ि भारतीयपरपराओकापालनकरपदितरताकाहमारीपरपराओ

मखाससिानरहाहदफरसइनहदिलसअपनाए महयानाकम ऊगलीडालनाहमारयहाहमशासबरामाना

गयाहआपऐसानकरआखभीनछए हरकामकरनसपहलहािकोअचछीतरहसिोए घरकोसाफ-सिरारखऔरहाइजीनकाखासखयालरख जत-िपपलघरकअिरलानकीपरपराहमारयहानहीरहीह

इसकापालनकर

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 11

घरआनिालमहमानोकोनमसतकरहािनदमलाए दजनकपडोम बाहरजाए घरआत हीसबस पहलबािरम

जाकरउनहजाकरगमचपानीसिोकरसखानि घरलौटकरिशमाभीतभीउतारजबहािोकोिो दलयाहो

इससपहलदकसीिीजकोटिनकर एसीकाउपयोगकरसकतहकदलगबहतजयािानकर घरयादलफटकािरिाजाखोलनाहतोकहनीपरयापीठका

इसतमालकरहलफि ि दलफटखालीहोतभीयजकर हमशाएकपनसािमरखपनकाकिरहटाएनीबसदलफट

काबटनपशकरऔरपनकोकिरसबिकरि घसनसपहलफनऑनकरििोडािटकरदफरघसफलोर

दसलकटकरनकदलएदफरसपनकापरयोगकर अगरकोईऔरभी दलफटम हतो िीिारकीओरमहकरक

खडहोजाएिसरोकमहसिररहिदििन कद सथ इसमामलमअभीलॉकडाउनमोडमहीरहगिररगसबिकिवलरी आए तो अगरबखारऔरसिजी-जकामनहीह तोकामिालीकोआन

िउसरोजनयासदजचकलमासकिऔरबार-बारहाििोनकीदहिायतिदकिनमसदनटाइजरकभीभीयजनहोनिकयोदकउसमअलकोहलहोताहऔरउससदकिनमआगलगनकीआशकारहसकतीहहालादकछोटबचिऔरबीमारबजगचघरमहतोअभीउनहबलानासहीनहीरहगा

बजर ि कमसकमजाएकोदशशकरदकहफतमएकहीबारबाजार

जानापड हरसामनिालकोकोरोनामरीजसमझऔरसोशलदडसटदसग

कापालनकरतहएशॉदपगकर उनिकानोमनजाएजहाभीडभाडजयािाहोलोगकमहो

तभीजाए बाजारमकशकलनिनसबिदडदजटलपमटकीआितडाल

यानीभीमऐपपटीएमआदिकाउपयोगकर काडचसिाइपकरनकबािहािसदनटाइजकरऔरउसजबम

सीिरखनकबजायदजपपाउिमरख िकान याशोरमम यहा-िहा छनकीआितस बाजआए

काउटरपरकहनीयाहािलगाकरिकानिारसबातकरनकीआितहतोभलजाए

िससामानोकोनछएजोआपकोखरीिनाहीनही अगरखराबहोनिालीिीजनहीहमसलनकपडआदितो

बाजारससामानलाकरतरतउपयोगनकरकोदशशकर दकहफतभरबािउनहउपयोगमलाए

दजनिीजोकोिोसकतहबाजारसलाकरउनहनमकिाल

गमचपानीमिोकररखलऔरसखनकबािहीपरयोगकरसफर ि पदलकटासपोटचकाउपयोगकरनसबिअगरसफरसनही

बिसकततोबिािकीपरीतयारीकसाििलगलसजररपहनमासकऔरफसशीलडकापरयोगकर

हािोकोहमशापटयाजीसकीजबमरखनकीआितडालइससआपयहा-िहाछनसबिरहग

बहतभीडहोतोबसयामटोमसफरनकर बसयामटोकअिरलोगोसिरीबनाकरखडहो िकका-मककीमशादमलनहो मटोकअिरिीिारकी तरफमहकरखडहो हडरदलगपकडनसबि हडसदनटाइजरसािरखऔरदकसीसतहकोछनकबािजरर

हािसदनटाइजकर इनकअलािािोऔरिीजखासहजोइफकशनसबिनकदलएबडाहदियारह

1 फसशीलडयािाइज़र(visor)पहननाशरकरयहआपकोइफकशन स सबस सही तरीक स बिाती ह शरआत म यहआपकोअटपटालगसकताहलदकनसमयकसािहमइसकसािजीनासीखनाहोगािरअसलयहइफकशनकीआशकाओकोबहिकमकरितीहइसदलएबडकामकीिीजह

नोटऐसीिाइजरखरीिजोबाएकानकछिसिाएकानकछितककोकिरकरतीहो

2 बाइकसचअकसर दिडिीटरकायजकरतहपदलकटासपोटचयजकरनाहतोयहिीजआपक दलएबडकामकीहयहआपकीकमीजकोिायरससबिाएगाऔरआपदबनाइफकशनकी दिता दकए लबसमयतकसफरयाऑदफसमकामकरपाएगहायािरखदकगतवयपरपहिकरदिडिीटरउतारकरिपमडालिनाहयासदनटाइजकरकरखनाह

नोटसफरकिौरानसयदमतहोनकीजररतहोगीऐसलोगदमलगजोसोशलदडसटदसगकापालननहीकररहहोगउनहइसकदलएटोकसकतहलदकनबहसबाजीमदबलकलनपड

वफनस और फड रोजानाकम-स-कम10000किमिललगातारममदकननही

होतो15-15दमनट3बारिॉककरलआपन10हजारकिमिलया नही इसपर दनगाह रखन क दलएअपनमोबाइलमसटप टकरऐपडाउनलोडकरलएडॉयडऔर iOSक दलएऐसकछऐपसहGoogleFitStepCounterPedometerRuntasticStepsFitbitRunkeeperआदि

सबहमपाकच मटहलननजाएजबकोईनहोयाबहतिर-िरलोगहोतोपाकच जासकतहबहतरहआपघरकीबालकनीयाछतपरिॉककर

एरोदबकसकदलएडासयाज़बाकरसकतहडासकरनसमनखशहोताहऔरिजनभीकमहोताह

12 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

अपनीशगरको रगयलरिककर रगयलरकामतलबहजसाडॉकटरनबतायाहमसलनरोजानायाहफतमइसदनयमकोजररफॉलोकर

5दमनटडीपबीदिग10दमनटअनलोम-दिलोमऔर5दमनटशीतलीपराणायामकरशीतलीपराणायामखासतौरपरमनकोशातरखताहऔरबीपीकोमटनकरताह

तनािनल15दमनटकदलएमदडटशनकर अपनालोअरबीपी80सकमरखऔरफादसटगशगर80स

कम रोजाना 8-10 दगलास पानी दनयदमत तौर पर पीन कीआित

जररडालपानीशरीरसगिगी दनकालताहऔरपािनकोभीसहीबनाएरखताह

िनाऑरज ऐपल तरबज सलाि टोड िि या दबना करीमिालीिहीजसीिीजोकोजयािाल

हरदिन100स200गामहरीसजी300स400गामसलाि150स200गाममौसमीफलऔर20स25गामसखमिलसकतह

इमयवनी बढवाएकोरोनािायरस क इनफकशनसबिािकाअहमतरीकाहअपनशरीरकी इमयदनटी मकमी न होन िना यदिशरीरकी इमयदनटीपयाचपत मजबत होगी तो िायरस शरीर म परिश करन क बाि भीआपकोबीमारीनहीबनापाएगायादफरआपआसानीसउससलडपाएगहिीडायटजयािातल-घीिालाखानाजयािाठडखटऔरमीठपिािगोकासिनशरीरकोबीमारबनाताह02गामनिरलदिटादमन-सीहरदिनजररीहहमारशरीरकदलएइसकदलएरोज4टमाटर (200गाम)या1अमरि(150-200गाम)या2सतर(150स200गाम)पयाचपतह

आयितद स इमयवनी तलसी(3स4पतत)अिरक(एकछोटा टकडा)लौग(5स

7)िालिीनी(छोटाटकडा)कालीदमिच(5स7)कअलािािोडी-िोडीमातरामसौठिसाकादगलोयिछोटीदपपलीको5स7कपिििालीिाययापानीमउबालकरदिनम2स3बारपीनसइमयदनटीमिददहोतीह

सौठकालीदमिचिदपपपलीकीगोलीदतरकटकनामसबाजारमहअभीगमजीकमौसममइसकापरयोगकममातरामकरनािादहएअभी2-3गामएकदगलासििमउबाललिीनीयाशककरकबिलगडदमलासकतहदिनमएकहीबारलनाकाफीह

एक दगलास गनगन िि म आिा िममि हलिी का पाउडरदमलाकरपील

अिरकयामलठीिालीिाय लसकतह एककपिाय कदलएएकगाममलठीउपयोगकरसकतहिाहतोिििालीिायमभीमलठीडालसकतह

अचछीनीिलपौदषटकखानपानलऔरदितासिरीरखइससइमयदनटीबढगा

गमचमौसमकबािजिदफजकापानीनहीदपएगनगनपानीकासिनकर

1लीटरपानीम1िममििदनयाडालऔरपानीकोउबाललिदनयानहीहतोजीराभीिलगा इसपानीकोगनगनाहीपरदिनपीतरह

दफजसदनकालकरसीिदकसीिीजकासिननहीकरिोडानॉमचलहोनिदफरयजकर

एकदगलासगमचपानीमआिािममिसिानमकऔरिोिटकीहलिीपाउडरडालऔरदिनमिोबारगरारकर

खानमहरदिन1िममिघीजररल दगलोयऔरआिलाकापरदतदिनसिनकरतरहयइमयदनटी

कोबढातह

विलोय कवाढवा बनवाए तीन-िारइिकादगलोयकाटकडालदछलकाहटािअिर

कपाटचकिोटकडकरकिोदगलासपानीमखलबतचनमिीमीआिपरउबालल इसआिा दगलासहोनतकउबालऔरिोडा ठडाहोन कबािछानकरपीलबडोकोएक दगलासऔरबचिोकोआिादगलासपीनािादहए

आिलवा बनवाए मजबत आिलकािणचअभीमाकव टमदमलजाएगाआिािममििणच

एकदगलासपानीमदमलाकरपीलइमयदनटीबढगी

नजर और नजररयवा बदल यहिदनयाअबिहनहीरहगईजोकोरोनासपहलिीबशक

यसामानय-सदिननहीहऐसमहमअपनीसोिऔरऐकशनकतरीकबिलनकीजररतह

हमशा याि रख दक दजतना तज दिनाश होता ह उसक बािदिकासभीउतनाहीतजहोताह

आजमजीनासीखबहतिरकीनसोि जबहरतरफ नगदटदिटीपसरीहोतो हमपॉदजदटि रहकरही

नॉमचललाइफजीसकतह बरीपररदसिदतयोमभीउममीिनखोए हर समसया का समािान नही हो सकता ऐस म अगर कोई

समसयाहलनहीहोरहीतोउसपकडकरनबठदजिगीिलतरहनकानामहएकरासताबिहोजाएतोिसरारासतापकड

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 13

डॉ दीपक कोहलीविवभनन पविषठिि पतर-पवतरकवाओ म लगभग 1000 सर अवधक िजवावनक विशरषरप सर पयवायािरण सर सबवधि आलरख शोध पतर पकवावशि हो चक ह कई परसकवारो और सममवानो सर अलकि सपवि- उततर पदरश सवचिवालय लखनऊ म उप सवचि क पद पर कवाययारि सपकक 5 104 विपल खड गोमिी नगर लखनऊ - 226010 (उततर पदरश) मोबवाइल- 9454410037 ईमरल- deepakkohli64yahooin

गाधीवाी हसदातो की पासहगकता

आजआिदनकताकीअिािििौडमिौडरहदिशकसभीिशोकीगदतपरकोरोनािायरसनबकलगादियाहयहकहनाअदतशयोदकतनहीहोगादककोरोनािायरसकातज़ीसपरसारइसीिौडकापररणामहकोरोनािायरसकपरसारकोरोकनकदलयलॉकडाउनकीवयिसिाअपनाई गई ह इस वयिसिाको परभािी बनान क दलय गािीिािी ददषटकोण परआिाररतसििशी सिचछताऔरसिवोियकीअििारणाकामहतिपणच सिानहसामानयतःमहातमागािीकोऔपदनिदशकसतताकदिरदसघषचकरनिालयोदाकरपमिखाजाताहदकतयदिगहराईसिखतोगािीननकिलसिततरताकीलडाईबदलकउनहोनहरसमयभारतीयसभयताकोशषतादिलानकापरयासभीदकयाऔरदिशवयिसिाकसमकभारतीयसभयताकापरदतदनदितिदकया पदचिमीसभयताकििचसििालउसयगमगािीनभारतीयसभयताकोशषबतातहएउससपणचदिशकदलयएकदिकलपकरपमपरसततदकया

गािीिािी ददषटकोण महातमा गािी दारा अपनाईऔर दिकदसत की गई उन िादमचक-सामादजकदििारोकासमहजोउनहोनपहलीबारिषच1893स1914तकिदकणअफीकामतिाउसकबािदफरभारतमअपनाएगएि

गािीिािी िशचन न किल राजनीदतक नदतकऔर िादमचक ह बदलक पारपररकऔरआिदनकतिासरलएिजदटलभीहयहकईपदचिमीपरभािोकापरतीकहदजनकोगािीजीनउजागरदकयािालदकनयहपरािीनभारतीयससकदतमदनदहतहतिासािचभौदमकनदतकऔरिादमचकदसदातोकापालनकरताह

गािीिािीददषटकोणआिशचिािपरनहीबदलकवयािहाररकआिशचिािपरज़ोरितीह गािीजीकाददषटकोणदिदभननपररणािायकसोतोिनायकोजसndashभगिदीताजनिमचबौदिमचबाइदबलगोपालकषणगोखलटॉलसटॉयजॉनरदसकनआदिसपरभादितिागािीजीपहलऐसभारतीयिदजनहोनिषच1909मअपनीपसतकlsquoदहिसिराजrsquoममशीनीकरणकभयािहरपकोरखादकतकरतहएlsquoसििशीrsquoकीमहतताकोबतायागािीजीनरदसकनकीपसतकअटदिसलासटससिवोियकदसदातकोगहणदकयाऔरउसजीिनमउतारागािीजीकदलयlsquoसिचछताrsquoएकबहतहीमहतिपणचसामादजकमदािािषच1895मजबदबदटशसरकारनिदकणअफीकामभारतीयोऔरएदशयाईवयापाररयोसउनकसिानोकोगिारखनकआिारपरभिभािदकयािातबसलकरजीिनभरगािीजीलगातारसिचछतापरजोरितरह

सििशीशिससकतसदलयागयाहऔरयहससकतकिोशिोकाएकसयोजनह सिकाअिचहसियऔर िशकाअिचहिशसििशीकाअिचअपनिशसह लदकनवयिहाररकसिभगोमइसकाअिचआतमदनभचरताकरपम दलयाजासकताहगािीजीकामाननािादकइसससिततरता(सिराज)कोबढािादमलगाकयोदकभारतकादबदटशदनयतरणउनकसििशीउदोगोकदनयतरणमदनदहतिासििशीभारतकीसिततरताकीकजीिीऔरमहातमागािीकरिनातमककायचकरमोमिरखदाराइसकापरदतदनदितिदकयागयािा

आिदनक दहिी सादहतय क जनक मान जान िाल भारति हररचिदर न अपन लखन ससििशीकीअलखजगाईिषच1905काबग-भगदिरोिीआिोलनभीसििशीकीभािनासओत-परोतिाजबबगालमदििशीिसतओकीहोलीजलाईगईऔरउनकबदहषकारपरबलदियागयाइससििशीभािकोराषटीयसतरपरबहआयामीसिरपपरिानकरनकाकायचिषच1920ममहातमागािी नअसहयोगआिोलनपरारभकरकदकयाउनहोनइसनकिलदििशी िसतओ क बदहषकार तिा उनकअदगनिाह तकसीदमत रखा बदलक उदोग-दशलपभाषा दशकािश-भषाआदिको सििशी क रगम रग दिया परत सिततरता कबािगािी

14 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

जीकीमतयकसािहीउनकसििशीकीअििारणाभीलपतहोनलगीऔरआिदनकभारत क मदिरो क नाम पर lsquoसििशी िरतीrsquoपरदििशीमशीनोकोलाकरबडी-बडीफदकटयासिादपतकीजानलगीनतीजतनिशकतमामहसतउदोगकटीरउदोगलपतहोतिलगएघर-घरसिरखागायबहोतािलाऔरशहरोस लकरगािोतकिशी-दििशीफदकटयोकउतपादितमालबाज़ारमछागएहसतउदोगकटीरउदोगकलपतहोनसभारतनअपन दिदनमाचणकतरकोखोदिया

भारतमगािीजीनगािकीसिचछताकसिभचमसािचजदनकरपसपहलाभाषण14फरिरी1916मदमशनरीसममलनकिौरानदियािाइससममलनमगािीजीनकहािाlsquoगािकीसिचछताकसिालकोबहतपहलहलकर दलयाजानािादहयिाrsquoगािीजीनसकलीऔरउचिदशकाकपाठयकरमोमसिचछताकोतरतशादमलकरनकीआिशयकतापरजोर दियािागािीजी न रलिकतीसरशणीक दडबम बठकरिशभरम वयापकिौर दकएििहभारतीयरलिकतीसरशणीकदडबकीगिगीससतिऔरभयभीत िउनहोनसमािारपतरोको दलखपतर कमाधयमस इसओरसबकाधयानआकषटदकयािा25दसतबर1917कोदलखअपनपतरम उनहोन दलखा lsquoइसतरहकीसकटकी दसिदतम तोयातरीपररिहनकोबिकरिनािादहय दजसतरहकीगिगीऔरदसिदतइनदडबोमहउसजारीनहीरहनदियाजासकताकयोदकिहहमारसिासथयऔरनदतकताकोपरभादितकरतीहrsquo

िषच1920मगािीजीनगजरातदिदापीठकीसिापनाकीयहदिदापीठआशमकीजीिनपददतपरआिाररतिाइसदलयिहादशककोछातरोऔरअनयसियसिकोऔरकायचकताचओकोपरारभसहीसिचछताककायचमलगायाजातािागािीजीनइसबातपरजोरदियादकगामीणोकोअपनआसपासऔरगािकोसाफरखतहएसिचछताकामाहौलदिकदसतकरनकीतरतजररतकबारमदशदकतदकयाजानािादहयसिवोियशिकाअिचहसािचभौदमकउतिानया सभीकीपरगदतगािीजीकायहदसदातराजनीदतकअिचवयिसिापरजॉनरदसकनकीपसतकlsquoअटदिसलासटrsquoसपरररतिासिवोियऐसिगचदिहीनजादतदिहीनऔरशोषणमकतसमाजकीसिापनाकरनािाहताहदजसमपरतयकवयदकतऔरसमहकोअपनसिाागीणदिकासकासािनऔरअिसरदमलसिवोियऐसीसमाजकी रिनािाहता ह दजसम िणच िगचिमचजादतभाषाआदि कआिारपर दकसीसमिायकानतोसहारहोऔरनहीबदहषकारहोसिवोियीसमाजकीरिनाऐसीहोगीजोसिचकदनमाचणऔरसिचकीशदकतससिचकदहतमिलदजसमकमयाअदिकशारीररकसामथयचकलोगोकोसमाजकासरकणसमानरपसपरापतहोऔरसभीतलयपाररशदमककहकिारमानजाएसिवोियशिगािीदारापरदतपादितएकऐसादििारहदजसमlsquoसिचभतदहतरताःrsquoकीभारतीयकलपनासकरातकीlsquoसतय-सािनाrsquoऔररदसकनकीlsquoअतयोियकीअििारणाrsquoसबकछसदममदलतहगािीजीनकहािाrdquoमअपनपीछकोई पिया सपरिायनहीछोडनािाहता हrdquoयहीकारणह

दकसिवोियआजएकसमिचजीिनसमगजीिनतिासपणचजीिनकापयाचयबनिकाह

20िीसिीकाआरभिदनयाभरमपयाचिरणकोलकरजागरकतास हई िी परतयक आिोलन क अलग राजनीदतक दििार औरसदकरयतािीतिादपइनसभीआिोलनोकोआपसमजोडनिालीकडीअदहसाऔरसतयागहकागािीिािीददषटकोणहीिापयाचिरणसरकागािीिािीकायचकरमोकापरतयकएजडानहीिालदकनउनकअदिकाशदििारोकोसीितौरपरपयाचिरणसरकणसजोडाजासकताहहररतकरादतगहनपयाचिरणआिोलनआदिनगािीिािीदििारिारा क परदत कतजता सिीकार कीआशमसकलप (दजनहगािीजीकगयारहसकलपोकरपमजानाजाताह)हीिदसदातहदजनहोनगािीकीपयाचिरणसबिीदििारिाराकीनीिरखीिी

गािी का सििशी दििार भी परकदत क दखलाफआकरामकहएदबनासिानीयरपसउपलिससािनोकउपयोगकासझाििताहउनहोनआिदनकसभयताऔदोदगकीकरणऔरशहरीकरणकी दनिाकीगािी न कदषऔरकटीरउदोगोपरआिाररतएकगामीणसामादजकवयिसिाकाआहानदकयाभारतकदलयगािीकीददषटपराकदतकससािनोकसमझिारीभरउपयोगपरआिाररतहनदकपरकदतजगलोनदियोकीसिरताकदिनाशपरउनकापरदसदकिनldquoपथिीकपाससभीकीजररतोकोपराकरनकदलयपयाचपतससािनहलदकनहरदकसीकलालिकोनहीrdquoिदनयाभरकपयाचिरणीयआिोलनोकदलयएकउपयोगीनाराह

महातमागािीकीदशकाएआजऔरअदिकपरासदगकहोगईहजबदकलोगअतयादिकलालिवयापकसतरपरदहसाऔरभागिौडभरीजीिनशलीकासमािानखोजनकीकोदशशकररहहपरकदतको गािीिािी नज़ररय स िखन पर िदशक तापन जसी समसयाएकमहोसकतीहकयोदकइससमसयाकीजडउपभोकतािािहीह गािीिािीिशचनमज़ररतकमतादबकहीउपभोगकीबातकीह लोककलयाणकारीकरपमराजयकीभदमकागािीजीकसिवोियदसदातसपरभादितहसापरिादयककटरताऔरआतकिािकइसितचमानिौरमगािीतिाउनकी दििारिाराकीपरासदगकताऔरबढगईहकयोदकउनकदसदातोकअनसारसापरिादयकसदािनाकायमकरनकदलयसभीिमगो-दििारिारोकोसािलकरिलनाज़ररीहआजकिौरमउनकदसदातबहिज़ररीह

धयातवय ह दक इस समय परा दिश कोरोना िायरस जसीमहामारीसलडरहाहइसमहामारीकोपयाचिरणकरणसिचछताम कमी तिा उपभोकतािािी जीिनशली जस कारको का पररणाममानाजासकताहगािीिािीददषटकोणनसिचिापयाचिरणसरकणसिचछताज़ररतकअनसारहीउपभोगआतमदनभचरतातिागामीणअिचवयिसिापरज़ोरदियाइससकटकालमगािीकदििारोकीमहतताएकबारदफरसिादपतहोतीहइसमहामारीनएकअिसरपरिान दकया ह दकहमअपनीखादशखलाम बिलािकरत हएगािीिािीदसदातोकोअपनानकीआिशयकताह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 15

य एक मील क पतिर जसा ह एक पतरकार क तौर पर िदकणकोररया की कोरोना िायरस क दिलाफआकरामकऔर सफललडाईकोकिरकरनकबाि य दलखत हएबहतअचछामहससहोरहाहndashldquoज़ीरोमामलrdquo

फरिरीमिीनकअलािाएदशयाईिशोमसिदकणकोररयामकोरोनािायरसकासबसजयािापरकोपिा

29फरिरीकबािपहलीबारिदकणकोररयामकोरोनािायरसकसकरमणकाएकभीमामलासामननहीआयाहिदकणकोररयामकोरोनािायरससकल247लोगोकीमौतहईहऔरसकरमणककल10765मामलसामनआएि

मझयािह दकडीगशहरमउसिकतसबसबरहालाति असपतालकबाहरएबलसकीलाइनलगीरहतीिीयहाडॉकटरऔरनसचबरीतरहिकिकिउनकाकहनािादकिोइसमहामारीकोदनयदतरतकरनकदलएकछभीकरग

उनकसममानमराजिानीदसओलकीमखयइमारतशामकोशानिार नील रगकी रोशनीमजगमगाउठी यलोगिाक़ई इससममानकहक़िारह

आजिदकणकोररयामकोरोनािायरसकाकोईमामलानहीहयहाकलोगबदजयतीकराषटीयअिकाशपरउममीिकीइसरोशनीकाआनिलरहह

पाकच लोगोसभरहएहलोगिोसतोकसािखलरहरहहऔर दपकदनकमना रह ह सिानीय हिाईअडड म भीड हऔरलोगिदकणीदीपजजमजानकदलएउतसादहतहदपछलमहीनोमहिाईहडडपरकभीइतनीभीडनहीरहीह

दजससभीहमनबातकीउसनिशकलॉकडाउनसबाहरआनकोलकरिनयिािदकयािोलोगयरोपऔरअमरीकामकोदिड19सबनहालातकोलकरपरशानहलोगोकाकहनाहदकिोदकसमतिालहदकअपनपररिारऔरिोसतोकसािअचछािकतदबतापारहह

लदकनअबभीिदकणकोररयामसकरमण किोबाराहमलकोलकरडरबनाहआह

कोररयनसटरफॉरदडज़ीज़कटोलनकहाहदकइसमहामारीकदफरसिापसआनकीपरीआशकाहिलोगोसअपीलकररहहदकअगरिबीमारमहससकरतहतोअपनघरमरहऔरहाििोनलोगोसिरीबनाएरखनऔरबडसमहोमइकटानहोनकीसाििादनयोकापालनकरतरह

िदकण कोररयाई लोग इस छोटी जीत की िशी मानन कीकोदशशकर रहह लदकनिजानतह दकजबतकइसकीकोईिकसीननहीआतीतबतकयलडाईितमनहीहोगी

िीनकबाहरकोरोनािायरससबसतजीससाउिकोररयामहीफलालदकनअबइसनइसघातकमहामारीकोपरीतरहकाबमकर दलया हसाउिकोररयाम 24घट मकोरोनासकरमण कमहज4ही कससामनआएह यह दपछल2महीनम एक दिनमनएकसोकानयनतमउछालहयिारकसभीिशमबाहरसआएवयदकतयोमहीपाएगए

कोररयाकसटरफॉरदडजीजकटोलएडदपरिशननगरिारकोएकबयानमकहादक4नएकसोकबाििशमकोरोनासकरदमतोकीसखयाबढकर10765होगईहऔर247लोगोकीमौतहोगईइनमस9059लोगठीकहोिकहऔरकिारटाइनसबाहरजािकह

सगठनकीओरसयहभीकहागयाहदकयसभीिारोकसबाहरसआएहएहसिानीयसतरपरएकभीटासदमशनकाकससामननहीआयाहलोकलमीदडयामकहागयाहदक15फरिरीकबाियहापहलीबारलोकलटासदमशनकाएकभीकससामननहीआयाह

िीनकबािसबसतजीससाउिकोररयामकोरोनासकरमणफला िा फरिरी क अतऔर मािच शरआत तक यहा हर दिनसकडोमरीज दमलरह ि लदकनलॉकडाउन टदसटगऔर बहतरकटनमटकजररएइसनकोरोनाकोजलिहीकाबकरदलयाइसकबािसाउिकोररयानसोशलदडसटदशगगाइडलाइसमछटिनकीशरआतकीमानाजा रहाह दकआनिाल दिनोमपरदतबिोसऔरआजािीिीजाएगी

कोरोना-काल

हकषण कोररया सद एक सख समाचार

लवारवा वबकर वसओल

16 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

कोरोनासकरमणनमासाहारपरनएदसरसबहसछडिीहयहबहसउसअमररकामसबसतीखीहजहामासाहारलोगोकखान-पीनकातरीकाहीनहीजीिनशलीहससकदतहऔरपहिानिअदसमतासजडाहआह

नययॉकच टाइमसमछपएकलखमयहदिसतारसबतायागयाहदकदकसतरहकोरोनासकटकीिजहसइसमासाहारीिशमअबशाकाहारकोबढािािनकीबातकहीजारहीह

मवासवाहवार पर बहसअमररकामयहबहसकोरोनाकसमयतज़औरतीखीइसदलए

हईहदककोरोनासकटदजनजगहोपरसबसभयानकरपमहिमोटतौरपरमासउदोगकबडक दरह

इसकी शरआत राषटपदत डोनलड टप क उस फसल स हईदजसम कछ ऐस जगहोकोखोलनकाआिश दिया गया िा जोकोरोनाकसबसबडहॉटसपॉटमएकतोहहीसअरपालनमासपरससकरण पकदजग िगरह क भी सबस बड क दर ह उनहोन इनइलाक़ोकक़तलखानोकोखोलनकीअनमदतििी

सअर फॉमपिइससयहसिालउठादकउनसलॉटरहाउसमकामकरनिाल

कमचिाररयोकीसरकाकयाअहमनहीह टपनदजन10काउटीज(इसहमदज़लाकहसकतह)कोखोलनकीअनमदतिीउनमस6िहजहायक़तलखानबनहएह

इससमझनकदलएहमकछउिाहरणलतहिदकणडकोटाराजयकशफॉलसदसितदसमिफीलडपोकच पलाटकाइलाक़ासबसबड हॉटसपॉट म एक हआयोिा राजय क टाइसन पलाट क 60परदतशतकमचिारी यानी 730लोगोकोकोरोना सकरमण हो गया आयोिाकहीिॉटरलकपोकच पलाटक1301कमचिारीकोरोनाससकरदमतहोगएयहा2800कमचिारीकामकरतह

सअरो कवा कतलकमचिाररयोकीकमीककारणइनपलाटोकोिलानामदशकल

होगयातोकछसअरोकोगोलीमारिीगईमािासअरोकोइजकशनिकरगभचपातकरादियागया

इन दसिदतयो कबीियहसिालउठरहाह दकमासाहारकोकयोअपररहायचमानाजाएबडीसखयामलोगइसपरदििारकरनलगहदकइसमबिलािज़ररीहऔरिहसमयआगयाह

मासउदोगऔरउससजडपशपालनकोगलोबलिादमागका

अमरीकी जीवन शली का एक आयाम

कोरोना क पसग म अमरीका का शाकािारी भहवषय पमोद मषलक (यिवा पतरकवार )

बडाकारणमानाजारहाहमशहरपदतरकाlsquoिइकोनॉदमसटrsquoनएकसिवमपायाहदक25स34सालकीउमरकएकिौिाईअमररदकयोनकहाहदकिशाकाहारीlsquoिगनrsquoह

lsquoिगनrsquoउनलोगोकोकहाजाताहजोपशओसपरापत दकसीतरहकउतपािकाइसतमालनहीकरतिअडयािियािि-उतपािकापरयोगनहीकरतऐसलोगिीज़मलाईिहीआइसकरीमतकनहीलत

एवनमल फवामपिएदनमल एगीकलिर यानी मास या डरी क दलए दकए जान

िालपशपालनकाअबदिरोिहोनलगाहयहमानाजारहाहदकमासाहारपरिलतहएपयाचिरणकोनहीबिायाजासकताहअमररकामगोमाससबनसटकसबहतलोकदपरयहपरअबलोगइसपर दिदततह दकइसिजहसगीनहाउसगसबहतबडीमातरामदनकलतीह

मासाहारकपकमएकसिालयहउठताहदककयालोगोकोपशओसदमलनिालपरोटीनकीज़ररतनहीहइसकाजिाबहनहीपशओसदमलनिालापरोटीनज़ररीनहीह

अमररकामएकअधययनमपायागयाहदकिहालोगिसभीबहतबडीमातरामपरोटीनलतहएकऔसतअमररकीज़ररतकािोगनापरोटीनलताहअमररकामपरोटीनकीअदिकताककारणहियसजडरोगहोरहह

परोटीनकीअदिकतास दकडनीसजडारोगभीहोसकताहऔरमिमहयानीडायदबटीज़मभीदिकक़तहोतीह

बरोजिवारी एकसिालयहउठताहदककयाइसतरहकफॉमचफकटीकबि

होनसबरोज़गारीनहीबढगीदिशषजोकाकहनाहदकयहदससटमनहीरहातोजोइसकािकदलपकदससटमउभरगाउसमजयािालोगोकोनौकरीदमलगी

इसकी बडी िजह यह ह दक इस तरह क एदनमल फामच ककामकाजबडपमानपरऑटोमटडहोतहउनकादबज़नसमॉडलहीिसाहलदकनयदिइसकबिलखतीबाडीकीजायतोउसमजयािालोगोकोरोज़गारदमलगा

एवनमल फवामपि कवा सचइसरोज़गारकािसरापहलयहहदकअमररकाकइनफामसच

मकामकरनिाललोगोकाशोषणहोताहिकमितनपरकाम

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 17

करतहऔरकामकाजकीदसिदतयाकदठनहोतीहइसतरहकफामचकमादलकभलशतहोउनककमचिारीबडी

सखयामलदटनमलकलोगऔरअशतहयलोगसमाजकहादशएपररहनिालसमिायकह

औरउसपरहालयहहदकअमररकीपरशासनहरसालपकजकतहतइससकटरकोमोटी रकमममििितीह इससालयहपकज38अरबडॉलरकाह

पयचिककोकाकहना ह दकअमररकीखान-पानऔरजीिनशली म यकायक पररितचनलाना मदशकल होगा इसदलए यहभीहोसकताह दककोरोनासकटटलनकबाियहमामलाएकबारदफरठडबसतमिलाजाएलदकनयहभीसिहदकअमररकामशाकाहारबढरहाहऔरकोरोनानइसमजबतीसलागकरनकामौकाभीदियाहऔरकारणभी

शबद ढढसकलन और पसिवि ndash ररन चडवा

पिवोततर ओवहयो अधयवाय की पिया अधयकष ररण चडवा पररक किवयतरी ह वहदी क पवि अपनी दीिवानगी की िजह सर िर वपछलर 8 सवालो सर समर कप म वहदी वसखवा रही ह |

भरत की नहदयगगायमनाबहमपतरगोमतीगोिािरीकािरीनमचिा

सतलजमहानिीकषणाझलमिामोिर

ढढ ारा रन ा

भारत की निदया गगायमना गोमतीगोदावरीकावरीनमदासतलजमहानदीका झलम दामोदर

झ ल म पा मो तर सा म

सा य म ना प पा श हा भा र त म गो म ती न

मो श बर श मो भा दी दी र पा सा ग श न श मो द दा मो भा गा मो सा री मो मर पा सा मो पा सा व

दा न स त ल ज ा दा

का व री पा सा भा क गो

अहनल किर शि राक दरीयदहिीदशकणमडलआगराकउपाधयकमनोनीत

हएहबिाई

पवदश (१)

जीवन की डगर वपयवा भवारदवाज

409 Creeping Ceder CtWaxsaw 28173 Phone (919) 995-2637 Email golu_poemyahoocom

जीवि की इस कनिि डगर पर हम सभलकर चलिा ह दःि क काटो म भी हमको बिकर फल महकिा ह कनिि फसलो की कनमयो को मधर गीि स भरिा ह उममीदो क आसमाि पर िार रोशि करिा ह महक सारी दनिया हमकोनदल को गलशि करिा ह जीवि की इस कनिि डगर पर सभल-सभलकर चलिा ह

एक सवावहबतयक समवाचवार सदःघोदषतढीगराफदमलीफाउणडशनअमररकाकअतराचषटीयकिासममानकतहत

1 ममताकादलयाकोआजीिनउपलदियोकदलए51हजारर

2 अदनलपरभाकमारकोकहानीसगहlsquoकतारसकटाघरrsquoकदलए31हजारर

3 उषादकरणखानकोउपनयासlsquoअगनदहडोलाrsquoकदलए31हजारर

तिाअतराचषटीयदशिनाकिासममानकतहत

1 परजाकोउपनयासlsquoिमचपरलॉजrsquoकदलए31हजारर

2 रदशम भारदाज को कदिता सगह lsquoमन अपनी मा को जनमदियाrsquoकदलए31हजारर

एिसममानपतरसऑनलाइनकायचकरममअलकतदकयाजाएगा

उततरपष5पर

18 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

वातायन किानी

ओरदहलयो एसकोबार

सोमिारकीगमचसबहदबनाबरसातकशरहईसबहजलिीजागनकाआिीओरदलयोएसकोबारभी600बजउठकरअपनऑदफसकाकमराखोलकरभीतरआयादबनादडगीकिातदनकालनाउसकापशािा

उसनशीशकीअलमारीसपलादसटककढािमपडकछनकलीिातदनकालऔरमटीभरऔजारोकसािढगसमज़पररखदिएओरदलयोएसकोबारनदबनाकॉलरककमीज़पहनरखीिीदजसकागलासोनकबटनसबििाऔरउसकीपटगारटज़चलबरबडिालीपरटयोसअपनीजगहपरकाबमरखीगईिी

दजसमानीतौरपरिहिबला-पतलाआिमीिाजोअकसरसीिाहीखडारहाकरतािाऔरउसकिहरपर हमशाऐसभािरहाकरतजसगगोऔरबहरोकिहरोपरहआकरतहहालादकउनभािोकाअसलीसरत-हालसकोईतालमलनिाऔज़ारोकोमज़परतरतीबससजाकरिहिातोकीसफाईिालीमशीनकोअपनीओरखीिकरकसजीपरबठगयाऔरनकलीिातोकोिमकानलगाउससमयउसकादिमागसोिसखालीिाऔरिहपरधयानसमशीनकपायिानकोअपनपरोसिलातहएिातोकोिमकाता रहाआठबजिह कछिरठहराऔर दखडकीसबाहरआसमानकादनरीकणकरनलगापडोसकघरकीछतपरबनीमीनारपरिोिीलबठीिीसरजकीतदपशमअपनपखसखारहीिीउसनयहअिाजालगायादकिोपहरतकजररबाररशहोगीिहिापसआकरअपनकमरममसरफहोगयाउसकगयारहसालकबटकीआिाज़कीगजउसककानोपरपडी-

lsquoबाबाrsquolsquoहाrsquolsquoबाहरइलाककामयरआयाहिहपछरहाहदकआपउसकािातदनकालगrsquolsquoउसकहिोदकममौजिनहीहrsquoकहकरिहइदतमनानससोनिालािातसाफ

करनमवयसतहोगयाएकहािकफासलपररखिातकोएकआखबिकरकउसनगौरसिखातोउसअपनबटकीआिाज़दफरसनाईिी

lsquoपापािहकहताहदकआपमौजिहोकयोदकउसनआपकीआिाजसनलीहrsquoिहिातिखनमवयसतरहाकछिरबािसाफदकयािातमज़परअनयिातोक

सािरखदिया lsquoपापामयरकहताह दकअगरआपनउनकािातनही दनकालातोिहआपको

गोलीमारिगाrsquoउसनमशीनिलानी बिकीऔरइतमीनानसमशीनिरकीमज़कािहडाअर

खोलादजसमररिालिरपडािा lsquoबटाउससकहोदकिहआकरमझगोलीमारrsquoउसनकसजीकोिरिाजकीओरमोडाऔरठीकउसीिकतमयरिरिाज़सभीतर

आयाउसकािायागालसजा हआिाइसीकारणउसनपाि दिनोसशिभीनहीदकयािािातिालडॉकटरनमयरकीआखोमनाउममीिीऔरबबसीिखलीउसनिरिाजाबिकरकमयरकोबठनकदलएकहा

lsquoशबाखरrsquoिातिालडॉकटरनकहा औज़ारगमचपानीमउबलरहिमयरनकसजीकीपीठकासहारादलयाउसकाफी

नोबल पवाइज विजरिवा मरषसकन उपनयवासकवार गरवरियल गवावसयायवा

मवाखखस (1927-2014)

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 19

आराममहससहआऔरिहपरकमरकादनरीकणकरनलगाउसआभासहआदककमराबहतहीसािाऔरमफदलसीकापरतीकिापरानीलकडीकीकसजीपायिानिालीमशीनशीशकीअलमारीउसीिकतिातोिालाउसकपासआयामयरनएदडयोकबलपरअपनआपपरकाबपाकरमहखोलदिया

ओरदलयो एसकोबार न उसकामह रोशनीकीओरकरत हएिातका दनरीकणदकया दफरकहाndashlsquoतमह बहोश दकए दबनािातनहीदनकालपाऊगाrsquo

lsquoकयोrsquoमयरनपछाlsquoइसदलएदकिातकनीिपसभरगयाहrsquoमयरनडॉकटरकीआखोमिखतहएकहाndashlsquoठीकहrsquoडॉकटरउबलहएऔज़ारोकोदबनादिमटकबाहरदनकालकर

टबलपररखनलगादफरहाििोकरऔज़ारोकीओरमडाइसबीिउसनएकबारभीआखउठाकरमयरकीओरनही

िखाऔरमयरनएकलमहकदलएभीउसपरसनज़रनहीहटाईखराबिाढहक़ीक़तमअकलिाढिीअपनिातभीिकरडॉकटरनपरजमायऔरऔज़ारसिातकोमज़बतीसकाबकरदलयाइसिकतमयरपरीताक़तसिोनोहािकसजीकीबाहोसिामरहा

औरिहसीिातनकरबठगयाडॉकटरनमयरकीओरिखतहएकहादकlsquoइसिकततमहमार

बीसआिदमयोकक़तलकादहसाबिोगrsquoमयर नकछबआरामीमहससकीऔरउसकआसदनकलआएउसनजसअपनीसासरोकलीजबउसनिातकोबाहरदनकलतिखातो दपछलीपािरातोकीतकलीफऔरपीडाऔरइसपलकििचकामक़ाबलाकरनमिहनाकाम रहािहपसीनसतरिाऔरडॉकटरउसकऊपरझककरसफाईकररहािाएकसाफकपडामयरकीओरबढातहएकहादकिहअपनआससाफकरल

मयरकापरादजसमकापरहािाडॉकटरनउसआरामकरनकीदहिायतिीऔरनमकपानीसकललकरनकीसलाहिीमयरनउठकरउसफौजीढगससलयटदकयाऔरबाहरदनकलआया

lsquoदबलभजिनाrsquoउसनकहा lsquoदकसकनामतमहारयाटाउनकमटीकनामrsquoमयर न दबनाडॉकटरकीओर िख ही दकलदनकका िरिाज़ा

बिदकयाजालीकिरिाजसबाहरकीओरसउसकीआिाजआईndashlsquoकोईफकच नहीपडताएकहीबातह

(अनिािििीनागरानीदशकागोअमरीका)

पदरक1 कोलार मानवता क सौ टच

सोनद की खान यहफोटोहभारतमअपनीसोन की खानो क दलएपरदसदकोलारकसब क िोमदसलम भाइयो तज़ामलऔर मज़दममल पाशा कादजनहोन लॉक डाउन मजीिनयापनक दलएजझरह12हजारसिानीयलोगोकभोजनकी वयिसिाकरन क दलएहाउदसगबोडचमअपना30x40 फटकापलाट25लाखरपएमबिदिया

अबिज़ररतमिपररिारोतक10दकलोिािल1दकलोिीनी2दकलोगहखादतलिायकापकटमसालापाउडरमासकऔरहाििोनकदलएसनटाईज़रकीएकबोतलकपकटलोगोतकपहिारहह

मलरपसकनाचटक क दिकिाबललापर दजल क दितामदणताललककमोहममिपरगािकरहनिालपाशाबनिबतातहदकबतातहदकजबिआठिषचकितोउनकदपतागजरगएऔरिअपनीिािीकसािकोलारआगएजहाउनहरहनकदलएएकसजजननमदसजिकपासअपनाएकमकानि दियागरीबीकउनदिनोनउनहरोटीऔरइसादनयतकामहतिसमझायाअाजिइसादनयतकािहीफज़चदनभारहह

िरती सोन-िािीऔर रतन ही नही सौ टिखर इसान भीउगलतीहइसिदनयाकोसनिरबनानकदलए

२ तमिारा ईमान सलामत ि इक़बाल

मोहममिइक़बालन11मई2020कीरातकोभरतपरदजलकरारागािमरहनिालसाहबदसहकघरससाइदकलिराली राराएकगामपिायतहजोराजसिानऔरउततरपरिशकबॉडचरपरपडतीह साहबदसहकोइक़बालकीदिटीतबदमलीजबिअपनबरामिमझाड लगारहि

हो सक तो मझ माफकर िना जी कयोदक मर पासकोईसािननहीहऔरमराएकबचिाह उसकदलएमझऐसाकरनापडाकयोदकिह दिकलागहऔरिलनहीसकता हमबरलीतकजानाह आपकाकसरिारएकयातरीrsquoनीिसइक़बालनदलखाहदकिहमजबरह

20 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

पवदश (2) एक फटसी

चोरनी कोरोना कोटट कठघरद मलोगोकीजानिरानिालीराजकमारीकोरोनाकदिरोिमसारीिदनयामज़बरिसतअदभयानिलायागयाकोरोनाकईबारसरका-कदमचयोकोझासािकरदनकलगयीिारोतरफरडएलटचहोगयाइटरपोलकोसदितदकयागयाएयरपोटच रलिसटशनबससटशनटकसीसटडहरजगहसरका-कमजीकोरोनाकीताकमबठगएलदकनकोरोनाइतनीसकमशरीरऔरकशागबददकीदनकलीदकिोपकडमनहीआपायी

दफरउसढढदनकालनकदलएएकबहतहीकारगरपहिानदकटबनाईगयीजोकिलकोरोनाहीनहीकोरोनाकीिदटयाभीपहिानलतीइसतरहकोरोनादकसीपरकारकज़मआईदफरभीिहसरका-कदमचयोसिोडािरहीरहती

जबउसमदजसटटकसामनपरसततदकयागयाऔरपछागयादककयाउसकपासकोईिकीलहउसनकहादकइतनीकोमलसिरएिताजसससदजजतहोनकबािभीिकीलऔरिकीदलदनयासभीमझसिरभागतहइसीदलएमअपनीिकालतसियकरगीऐसाकहकरजसहीिहमदजसटटकीतरफमडीमदजसटटनअपनआखमहकाननाकसबबिकर दलएकोरोनामन-ही-मनसोिनलगी दकइ कसजजहजोजनताकीआिाज़सीिजनतासनहीसननािाहत दसफच िकीलजो दकपसकाटटहोताहउसकीबातसमझतहकहाइसीिशमराजारामिजोआिीरातकोभीएकअिनािोबीकीबातसननकोतयाररहतिऔरकहाआजकीवयिसिादजसमजजभीजनताकीबातनहीसनताकछतोघपलालगताहदससटमम

इिरराजकमारीइसगन-िनमदनमगनिीदकउिरसरका-कदमचयोनजजसउस14दिनोकीदहरासतमरखनकीमागकीतबकोरोनानअपनबिािकदलएजजसआजामागी इसकपहलदकिहजजकीतरफमडतीजजनझटसइशारसहीउससिीकदतििी

अबकोरोनाशरहईआजकलसारीिदनयाममरीहीििाचहहरदकसीकीज़बानपरमरानामहकोई

िबरकोईबातमझसऊपरनहीसदखचयोममहीमहजीहामराजकमारीकोरोनादजसससारिालोनिोरनीकातमग़ािदियाहऔरहरतरफबिनामकररहहजहाजातीहआजकीदसिदतकदलएसबमझहीिोषिरहहदजससमझबडाकषटहोरहाहऔरयहसारािोषारोपणइसानकररहाहउनकअलािामझसऔरदकसीकोसमसयानही तोकयाकछऔरबातहकयािाक़ईयहसबमरीिजहसहोरहाहयाबातकछऔरह जसादिखरहाहयादिखायाजारहाहिसाहनहीhellip

कयाआपनसोिादकयअिानकसमयहाकयोआगयीमबतातीहआपकीआखोकआगजोपिवलगहयहउनकोहटानकदलएमझआपकबीिआनापडाहईशरनहमसभीकोइसपथिीपरदनिासकरनकाअदिकारदियाजीि-जनतपौिमानिऔरयहातककीकीटाण-दिषाणभीइसीिरतीपररहतआएहिखाजायतोइसपथिीपरसिचपरिमजीिोमदिषाणओऔरकीटाणओकाआगमनहआऔरउसकबाितमामपराणीआएिसइनिषगोमदकसीअनयजीिनदकसीभीतरहसिसरोकीसीमाकाउललघननहीदकयानाहीहमारपाररदसिदतकीततरकोकोईनकसानपहिायाहदसिायमानिक इसानअपनअहकारमइतनडबगएहदकििकोसबसबडामाननलगहउनकोलगताहदकपथिीपरसबसअदिकदिकदसतिहीहजोसहीनहीहमनषयसोितहदकयसारीिरतीआकाशहिाजलबहमाडऔरसारजीिउनकभोगकदलएहिहइतनसिािजीहोिकह दकउनकोअपनअदतररकतऔरकछदिखाईनहीिताईशरननाजान दकतनसकतदियतादकमनषयोकोकछसमझआएदकयसदषटदसफच उनकदलएनहीबदलकहम

बलरवाम वसह Address ndash 11 Back River Drive Dartmouth MA 02747 Ph 001-508-992-2042 Email ndash bsinghinadsorg

अनजवा वसनहवाAddress ndash Flat B-902 Sanmati Kunj Sector 6 Dwarka NEW DELHI DELHI 110075 India Ph 091-852-139-6280 Email anuja_sinha7yahoocom

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 21

सभीकदलएएकसमानहपरतइसानहदककभीसमझहीनहीअहकारऔरसिािचककारणयइतनअिहोगएह दकइनकोनकछदिखाईिताहऔरनाकछसनाईिताहउनकोिासतदिकताकाआभासकरानकदलएहीमइनसानोकबीिआईह दजस यलोगबिाचशतनहीकरपारहहऔरसारािोषमरऊपरमढरहह

मरआनसिहसबहो रहाहजोकोईकलपनाभीनहीकरसकतािामरयहाआनसदसफच इनसानोकोहीकषटहपरकदततोमरआगमनसइतनीपरसननह दजतनीसतयगम हआकरतीिीमनषयऔरोकीसिततरताछीनकरििसिचछिरहलदकनआजमरकारणिोअपनघरोमक़िहऔरसारजीिखलीहिामसिततरहमनइतनाकछयहािखाह दकयसबिखकरबडीहरतहोतीहसमाजमहरकहीइतनाखोखलापनऔरढोगहदकससारकसारपराणीअगरदमलजाएतोभीइनसानोकीबराबरीनहीकरसकत

आपकोमरीबातपरदिशासनहीतोसदनएससारमबडी-बडीबातकरनिालमनषयोकोअबअपनीकदरताकाएहसासहोरहाहयदिहआनहीतोहोजाएगामदकसमज़चकीििाहउिाहरणकतौरपरयतमाममदिरमदसजिििचगरदारोकमललापदडतयाकोईिमाचदिकारीआजकयाकररहहउनहोनहमशाििकोिमचका ठकिारबताया यकहतह दकईशर-अललाहसआपकोदमलिानका यज़ररयाहऔरमदिर-मदसजिमआनसहीहमाराकलयाणसभिहआजजबऐसीदिकटपररदसिदतआईहतोउसीमदिर-मदसजिकिरिाज़सबकदलएबिहोगएहतोकयाअललाहयाईशरनभीहमसआखफरलीहनहीऐसानहीहिोतोहमारभीतरहदफरहमसअलगकसहोसकतहभलालदकनइनिमचकनमाइिोनयबातआपकोनहीबताईकयोदकइससउनकापरभाि िसा नही रहजाएगा जसा य िाहत ह सोदिएज़रा दकपदडतोयामलला-मौलदियोनआजकीपररदसिदतममानिताकीरकायालोगोकीभलाईक दलएकौनसाकायच दकयाह दसिायमदिर-मदसजिोमजानकयऔरकयाकररहहभगिानकीपजाकरकयाउनहभोगलगानसकयाहोगाजबउनकभकतहीभखोमररहहईशरकीउपासनाकरऔरउनकबनाएजीिोकीअिहलनाकरयदकसपरकारकीभदकतहकदतरयोकािमचलोगोकीअसहायोकीरकाकरनाहकयाकररहहिअपनीजानबिानमलगहयहघरोकअिरिबक हयहिशयोकािमचलोगोकीसिाकरतहयसमाजऔरिशक दिकासमअपनायोगिानिनाहलदकनयहातोसबकोअपनीहीपडीहईहयकसलोगहजोसिाकाअपनािमचभलगएहशषजोितनपाकरिसरोकदलएकायचकरतहिसभीशदरह दजनमसभीितनभोगीलोगआतहहापरतयपरसननताकीबातहदककछलोगिासतिमिसरोकीरकाकरनमअििासमाजकीसिामअपनाजीिनसमदपचतकरतहशायिउनहीकछअपनिमचऔरकतचवयकापालनकरनिाललोगोककारणससारकादिनाशनहीहोरहा

िोसतोमनजोिखाऔरअनभिदकयािहआपकोबतारहीह मआपक दलए यहाआई हआज नही कल यह एहसास

आपको ज़रर होगा ऐसा मरा दिशास ह जज सरकारी िकीलऔरपरदतिािीजनतासमतसतिहोकोरोनाकीबातसनरहि

दफरकोरोना नकहा ldquoमिौिह दिनतो कयािौिहबरस कदलएजानकोतयारहएककनहीसभीकसािजजसाहबमझतोआपहीलिदलयसािrdquo

जज न सनिाई तरत रोककर अिालत को 72 घट क दलएसिदगतकर दिया कोरोना को िही छोड सार लोग कोटच स फटदलएकोमलराजकमारीकोरोनाइसियालमखोगयीदककयाम72घटइसनयायकदलएजीदितभीरहपाऊगी

(3) पवदश

ो लघ कहवताए रवि गपिवा

( वहदी क पवि परम और उतसवाह ह वलखिर ह ओहवायो म रहिर ह )

वहनदीभाषामातरनहीहदहिीिाणीहयसदियोसएकबनातीहभारतकोिलतीआईयगो-यगोस

lsquoदहिीअपनीभाषाहrsquoयहहमसबकहतरहतहलदकनसोिोदहिीमहमदकतनीबातकरतह

बोलोदहिीदहिीबोलोबचिोसकहतरहतपरसोिहमखिहीदकतनादहिीमबातकरत

हिवामिीपकहमरीिशमनीतोकिलअिरसहहिातोअकारणहीमरदिरदह

हिासकहिोदकआज़माकदिखाएबहतदिरागबझतीहएकजलाकतोदिखाए

22 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

(4) पवदश किानी

यातीगण कपया धयान

ििरािास दबदटयाऔर पतनी सग मम-टन ( शटल) क इनतजार म कानपर रलिसटशनकपलटफामचपरखडिअगसतकामहीनािायददपररमदझमबाररशहोरहीिी परनत मौसममअभीभी उमसऔरगमजीकी तदपशबनी हईिी पलटफामच परमसादफरोकीजबरिसतगहमागहमीिीlsquoयातरीगणकपयाधयानिनईदिललीसिलकरrsquoबीि-बीिमउदोषकदाराटनोकीआिाजाहीकीसिनाएभीिीजारहीिीटनअभीआयीनहीिीलदकनपलटफामचपरयादतरयोकीजबरिसतभीड-भाडिखकरबोगीम ठलम-ठलरहनकददषटगत बठनिासतसीटदमलनकबारमउनकजहनमबराबरआशकाबनीहईिी

िदकअभीसमयिाऔरमिरािासकोजोरोकीभखलगीिीसोउनहोनअपनसािलायदटदफनजोअभीभीखायदबनारखारहगयािाभोजनकरलनकादनणचयदलयाउनहोनपलटफामचपरहीएकतरफदकनारलगीमालढोनिालीटालीपरिोडीजगहिखतसपररिारिहीबठतअपनादटदफनखोलदलया

अभीउनहोनिो-िारकौरहीमहमडालाहोगादकफट-परानकपडोमएकबढीमदहलाजोशायिदभखारनिीउनकसामनआकरअपनीिोनोहिदलयापसारखडीहोगयीउसिखतहीउनहोनभोजनकरनाबनिकरदियादबदटयानहीराहदनकालीउसनएकरोटीमिोडीसजीरखकरउसकआगबढादियादभखारननअपनिोनोहािआगबढाकरदबदटयाकहािसरोटी-सजीलदलयाऔरआगबढगयी

lsquoयातरीगण कपया धयान िrsquo उदोषक दारा टन क आन की सिना िी गयीमिरािासकी तदरा टटी उनहोनजलिी-जलिीअपनाभोजनसमापत दकयाअगल हीपलटनिडिडातहएपलटफामचपरआकरखडीहईमिरािासकसामनरकदडबमजयािाभीडनहीिीसोिोसपररिारफतजीससामनिालीबोगीमहीजाघसिाबजितमामआशकाओकिोडी-बहतमशककतकबािउनहपतनीबटीसगआरामसबठनकदलएसीटदमलहीगयी

िोअभी इदतमनानस बठ ही ि दक एकनिदििादहतजोडाभी बोगी म िढादडबकािातािरणगलाबीसणटकीखशबससिादसतहोउठाउसजोड कपीछकरीबिस-बारहऔरबढ-बजगचलोगभीबोगीमिढआय दजनहिखकरलगरहािा दकइतन लोगोकोतोयहा बठन क दलएजगह दमलनाबहतहीमदशकलहोगालदकनअगलहीपलिहाबठयादतरयोकोइदतमनानहआनिदििादहतजोडकसािआयलोगएक-एककरउतरनलगओ-होतो यलोगइनहछोडनआयिहापरउतरनसपहलसभीनउनहकछ-न-कछदहिायतजररिीजसldquoटनमहोदशयाररहनािादहए दकसीका दिया हआखादपिािचनहीलनािादहएअपनसामानकीसरकाखिकरनीिादहएrdquoिगरह-िगरहएकसजजनदजनहिोलोगlsquoनताजीrsquoकहकरपकार रह ि नतोिलत-िलतउनह य दहिायतभीिी दकldquoबीिमकहीमतउतरनालखनऊआनपरहीउतरनाrdquo

यददपिलहनघघटमिीलदकनउसगौरागीकआलतारिपरऔरमहिीरिीखबसरतहिदलयाजररदिखाईिरहीिीिलहनकएकहािममोबायलफोनतोिसरहािमएकछोटासाफलिाररमालिादजसिोबीि-बीिमघघटकनीिलजातशायिआसयानाकपोछलरहीिी दकसीनिदििादहताकीदििाईकमौक

नगीनवा पसवाद मौयया सहज सरल सममवावनि यिवा कथवाकवार विशिवा म यह उनकी पहली कहवानी ह सिवागि| सपकक 5348 विरवाज खणड गोमिी नगर लखनऊ - 226010 उततर पदरश मोबवायल न0-9450648701 ई मरल-ramnaginamaurya2011gmailcom

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 23

कोिखतसहजहीऐसाअिाजालगायाजासकतािानिदििादहतजोडकसािटी-शटचऔरजीनसपहनएकऔर

पहलिानसरीखायिकभीिाजोतीखीनाकिाललमबसिलहकोबार-बारlsquoजीजा-जीजाrsquoकहकर समबोदितकररहािाlsquoभइययामोरागबरहसययामोराबाकाrsquoउनहिखकरसामनकीसीटपरबठमिरािासकोबरबसहीयदिलफरबगानायािआगयाएक-िोयादतरयोसदखसकनजगहिनकादनििनकरतिोतीनोमिरािासकसामनिालीसीटपरहीबठगयउनकसािजयािासमाननहीिाएकछोटातोिसराबडाबगहीिाछोटािालाबगिलह नअपनपरोकनीििबारखािातोबडािालाबगिलहनकपरोकपासरखािाबडिालबगमजयािासामानहोनककारणउसकीिनपरीतरहबनिनहीहोपायीिीधयानिनपरउसमसझाकतlsquoपररस-यटीrsquoकोसाफ-साफिखाजासकतािा

अबबाररशबनिहोजानसआसमानसाफहोगयािादखडकीकपासबठहोनस दखडकीसछन-छनकरआतीिपकभीउसनिदििादहता क माि तो कभी उसकी हिदलयो परआड-दतरछपडरहीिीउसकहाि-भािसऐसालगताजसदकिोमोहतरमाघघटकअिरसअपनआसपासबठयादतरयोकोटकर-टकरताकतीभी जा रही िी सीट परआमन-सामन बठ होन स निदििादहताऔरमिरािासकबीिजयािाफासलाभीनहीिाlsquoलडीज-दफगरrsquoक मादननि पतल दसरो िाल उसकी उगदलयो क सभी नाखनो परिमकिारनल-पादलशपरीदशदतस दखलरहािाहािो-परोकोिखनसउसकीउमरकबारमअिाजालगायाजासकतािाउसकीउमरयहीकोईबीससपचिीसबरसकआसपासकी रहीहोगी ldquoआपक पाि िखrdquo जी हाउस िखत मिरािास क जहन मयक-ब-यकयही सिािउभराldquoरखसजरानकाबउठािोमरहजरrdquoउनह ऐसा ही कछगनगनानकामनभी हआ पर य तोिषटताहोतीकहीआसपासबठयातरीउनहऐसाकहतगनगनातसनलगतोकयाकहगिोमिरािासकीइसदढठाईपरउनहआडहािोभीलसकति

निदििादहतजोड को िखत दजजासमनमिरािास क मनमदकसी बहान एकबारगी उनस बदतयान उनका पररियजाननकीउतसकताहईउनकायभीमनहआदकबहानसहीपछलlsquoआपलोगकौनहोकहासआरहहोलखनऊमकहाजानाहमएकलखकहअपनदिदभननसिलोकीयातराकअनभिोपरआिाररतएकससमरणदलखरहाहआपलोगोसमलाकातऔरबातिीतकआिार परआपक बार म भी कछ दलखना िाहगाrsquoपरनतदझझकयाकहलीदजएसकोििशिऐसाकछभीकहनहीपायउनह यभीतोआशकािी दकसािचजदनकरपस पछीगयीऐसीबातोपरिोिमपदतयासािीयातरीगणपतानहीउनकबारमकयासोिदफरसािमउनकीपतनीऔरदबदटयाभीतोबठिपतानहीिोउनकबारमकयािारणाबनालिो-तीनबारतोपतनीजोउनक रग-रगसिादकफहोनकािािाकरतीह नउसिमपदतकहाि-भािपरगौरकरतमिरािासकोउनकीओरएकटकिखत

उनहघरकरिखाभीिािखाजायतोकभी-कभारएक-िसरकोिखतहएलोगोको

िखनाउनकीबाडी-लगिजकआिारपरयअिाजालगानादकिकयाकछसोिरहहोगखासादिलिसपअनभिहोजाताहहापरगरज यभी दकउतनसमयआपअपनीतरफ दकसीकोघरताहआिखनानिाहतहोमिरािासउससमयकछऐसहीमजरआममखोएहएि

मिरािास न एकसरसरी दनगाह दडबम बठखड तो कछऊघतहएअनययादतरयोपरफ कीजयािातरयातरीदखडकीकउसपारदिखतपीछभागतमकान-िकानखत-खदलहानपोखरिरागाहोमिरतजानिरोसबपरिाहकानोममोबायलकईयर-फोनठसअपनआपममगनशायिअपना-अपनामन-पसनिगानासननमवयसति खस-खस िाढी मछो म कलीनशि स सभानत दिखत लमबदठगनभीमकायशरीरिालतोकछिहातीिशभषामदिदििताम एकता का दितर परसतत करत हर तरह क यादतरयो को िखनाउनकीबातसननाएकदिलकणअनभिसगजरनसरीखातोहही

मिरािासनगौरदकयादकदडबमउसिकतनिदििादहतजोडकमोहादिषटदकतनहीयातरीदनहायतहीसभयतरीकबदतयारहिकछलोगतोिश-िदनयाकताजाहालातपरअपनिदनयािीजानकादपटाराखोलहएितोकछकनयहजानकारीभीिीदकउनकयहादकतनबीघपिीनआदिकीखतीहोतीह

बहरहालटनिलनकोहईमानषसिभािआसपासमिचम-शनासनजरनिदििादहताकमहिीरिहािआलतारिपरोकोिखतयातरीगणशायिउसकरग-रपकीकलपनामभीखोएहएि दकldquoहम पयास लगी ह पानी पीना हrdquo घघट क अनिर सआिाजआयी

ldquoअरसािमपानीलकरिलनातोहमभलहीगयअबतोटनभीिलिीह दडबमकोईपानीकीबोतलबिनिालाभीनहीदिखरहािोडाइदतमनानरखोअगलसटशनपरटनरकनपरहीअबपानी दमलसकगाrdquoबगल बठ िलह न निदििादहताकोअपनतरीकढाढसबिायाऔरजबसएकटोपीदनकालकरअपनदसरपरलगादलया

ldquoआणटीकीआिाजदकतनीसिीटहनाrdquoमिरािासकीबटीअपनदपतासमखादतबहई

ldquoआयrdquoिादहनबगलबठीमिरािासकीबटीकइसपरशनकोिोसननहीसकयाशायिउनहठीकससनाईनहीदिया

ldquoदबदटयाकहरहीह दकिलहनकीआिाजबहतसिीटहrdquoइसबारमिरािास कबगल बठी पतनी नसामनकीसीटपर बठउसिमपदतकहाि-भािबोली-बानीसनतउनककानोमिीरसयमतरफका

ldquoआयकयाकहाrdquoldquoआपस तो कछकहना ही बकार ह िीमकदहय तो सनाई

नहीिगापरकछबातयहाजोरससबकसामनकहभीतोनहीसकतीrdquoपतनीननाक-भौदसकोडतकहा

24 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

ldquoअचछािोडाऔरनजिीकआकरबायीतरफिालकानमबताओrdquoमानोउनहोनपतनीकाकामआसानदकयाहो

ldquoदबदटयाकह रही ह दकिलहनकीआिाज दकतनी सिीटहनाrdquo मिरािासकी पतनी न िोडा नजिीकआत फसफसात हएउनकीबायीकानमकहा

ldquoहहrdquo इस बार मिरािास न सजगतापिचक तजचनी उगलीअपनहोठोपररखतआखतररतपतनीकोिपरहनयािीमबोलनकाइशारादकया

ldquoमझपताहआपदकनखयालोमखोएहोगrdquoयबातउनकीपतनी न तदनक शरारती अिाज म कहा िा बगल बठी दबदटयाभी दसफच मसकराकर रहगयी परदतदकरयासिरपझप दमटानिासतमिरािास को सिभाितः अपनी नाक खजान का अदभनय करनापडा

ldquoअर यार दलखन-पढन िालाआिमी हआसपास क परदतहरिकत सतकच ढग रहना पडता ह िीजो घटनाओ िश-काल-दसिदत-पररदसिदतयो पर बारीक नजर रखत गहन पडताल करनीपडती ह तबकही जाकर कछ दलखन लायक lsquoकलrsquo दमल पाताहदफरयातराएतोदिदििअनभिोकाभणडारहोतीहपतानहीदकसभषमकस-कसलोगोसदमलन-बोलनरहनकाअिसरदमलजायrdquo मिरािास नअपन तरीक पतनीकोसमझानकाअसफलपरयासदकया

ldquoआपमझबिकफसमझरहहमझबतारहहजोआपकीनस-नससिादकफहमझअचछीतरहपताहआपकीसतकच ढगनजर कबार म बडआयबारीकनजरिालrdquoपतनी न बनािटीगससादिखायािा

ldquoअचछा तो तम भी इन मोहतरमा क रग-रप म खोयी हईहोrdquoमानोमिरािासनअपनकतकच कोतकच पणचसादबतकरनकीकोदशशकीहो

ldquoमहीकयोजराअपनअगल-बगलबठइनयादतरयोकोभीतोिदखयऐसालगरहाह दकसभीकीआडी-दतरछीनजरउसीओरलगीहदफरहाि-पाििखकरतोरग-रपकबारमअिाजालगहीजाताहrdquoपतनीनतदनकमदसकयातइशारोमहीिीमसजिाबदिया

ldquoशायितमहाराअिाजाठीकहीहrdquoमिरािासनभीसहमदतमदसरदहलाया

ldquoपरमिखरहीहपिाससजयािाउमरहोगयीबचिजिानहोगयहलदकनआपकीभीताक-झाकिालीआितअभीगयीनहीrdquoइसबारमिरािासकीपतनी नअपनीभकदटया टढीकरतकहािा

ldquoअरयारजरािीमबोलोअपनआसपासकपरदतजागरकरहनमकोईबराईनहीह दफरजान क दलए दजजासहोनाबहतजररी ह िस भीयातराओ क समय तो खासतौर सतकच रहनािादहएrdquoमिरािासनपतनीकीओरिखततदनकरोषजतातउनहअपनतरीकसमझानकापरयासदकयािा

परषकयािहा बठीमदहलायादतरयो कभीहाि-भाििखतउनकीबातिीतसनतसाफलगरहािादकसभीउनमोहतरमाकवयामोहमखोएहएिमिरािासिउनकीपतनीकबीियखसर-फसरिलहीरहीिीदकटनअगलसटशनपररकी

ldquoकयायहापानीदमलजायगाrdquoनिदििादहतानअपनपदतकोकहनीमारीपरउसनधयाननहीदियादफरउसनअपनीउगलीसपदतकपटमकोितहएकहा

ldquoहा-हािखताहशायिपानीदमलजायमनीषतदनकसामानिखरहनामपानीलनजारहाहrdquoिलहायिकिलहनकभाईकोबग-बगजिखतरहनकीदहिायतितिहासजानकोउदतहआयिककपलटफामचपरउतरनकबािनिदििादहताअपनहािमदलएमोबायलफोनमकछिखनलगी

ldquoयलोदपयोिोडीमरदलएभीबिािनापानीिालकपासदसफच एकहीबोतलबिीिीrdquoअगलहीपलिोयिकपलटफामचदसितिकानसदमनरलिाटरकीएकबोतलबगलमिबायहादजरहआ

ldquoकया यहा खान को भी कछ दमलगा मझ भख लगी हrdquoनिदििादहतानअपनपदतकीतरफदसरघमातकहा

ldquoअर भई यहा सटशन पर कया होगा दसिाय तल-भन हएखाद-पिािगो कrdquo िलह न अपनी िलहनकीओर पयार स िखतहएकहा

ldquoलदकनमझजोरोकीभखलगरहीहमझभटाखानकामनहrdquo निदििादहता न पलटफामच पर भटा सकत दखडकी क बाहरएकफरीिालकीओरउगलीसइशाराकरतहएकहालदकनतभीटननसीटीििी

ldquoअबतोटनिलिीहअगलसटशनपरिखताहशायिकछऔरभीबदढयाखानलायकिीज दिखजायrdquo टनिलिीिीलगभगबीसदमनटबािअगलासटशनआगयाटनरकतहीिो यिक नीि उतरा इसबार िोलगभगढाईसौ गाम मगफलीलकरहादजरहआ

ldquoयहाभटानही दमला लदकन यमगफली दमलीहसाि यिटनीभी उसमगफली िाल क यहाखासीभीडिी पछन परिहा खड लोगो न बताया दक सारा कमाल उसकी िटनी का हीहसोमभीलताआयाअबतममगफलीसगयहीखाओऔरबताओइसिटनीकासिािकसाहrdquoउसयिकनदििादहताकीगोिममगफलीकाठोगारखतमसकातहएकहादििादहतानभीदबनादकसीना-नकरकमगफदलयाअपनबगलमरखतउसमसएकमटीबगलबठअपनभाईकोितजबअगलीमटीअपनपदतकोldquoिोडा साआप भी लीदजयrdquoकहत िना िाहा तोldquoमझअभीभखनहीलगीहतमहीखाओrdquoकहतउसकपदतनमगफलीलनसमनाकरदिया

बहरहालनिदििादहताकोजोरोकीभखलगीिीउसनपदतकोमगफलीखानकदलएजोरनितिटनीसगमगफदलयाटगनमवयसतहोगयीअबउसकपदतनदसरसटोपीउतारतअजीबोगरीब

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 25

तरीकअपनादसरखजायादफरटोपीपहनलीपतानहीसािबठअनय यादतरयोको उनकी य हरकत उनक बीिका दनशछल पयारदिखायानहीयादिखातोउनहोनकसामहससदकयामिरािासइनहीसबउिड-बनमलगहएि

ldquoभइयाकोमनाकरिीदजए दगरजायगाrdquoनिदििादहताकाभाईदजसनएक-िोबारगटपरलगपाइपकसहारबोगीसबाहरझाकतहिाखोरीकरनािाहािातोउसनअपनपदतसउसऐसीहरकतकरनसरोकनिासतकहासाफलगरहािादििादहताकोएकतरफअपनपदत कभखकी दिनतािीतोिसरीओरअपनभाईकीसरकाकीभीदिनतािी

इतनीिरकीयातराकिौरानमिरािासकोअपनअगल-बगलबठयादतरयोकीिहभाषासइतनातोअिाजाहोगयािादकउनकीही तरह िहा बठ अनय यादतरयो की भी नजर उस नििमपदत कीबातिीतउनकदकरया-कलापहाि-भािपरभीिीशायिइसकाअहसासउसनिदििादहताकोभीिातभीतोउसिौरानिहामौजिमिचम-शनासनजरोकोबखबीपढतमगफलीखानकीकिायिमनिदििादहताकाघघटएकइिभीटस-स-मसनहीहआकमालयभी दकअगसतमहीनकीउमसभरीगमजीमभीपरसमय दबनाअपनाघघटहटायिोबडीहीकशलतासमगफदलयाखातीरही

अगलसटशनपरटनमिढनिालयादतरयोकीभीडकछजयािाहीिीभीडकाएकरला-सादडबकअनिरआयाlsquoहतततरकीितत तर कीअभी िखता ह तझकोrsquo कहत-सनत गतिम-गतिाहएयादतरयोमबठनिासतसीटछकनकीहोडसीमिगयीदकसीकोकहनीलगीतोदकसीकापरिबगयादकसीकािशमाटटनसबिातोदकसीनिोडी-बहतफदतयोगाली-गलौजसहीकामिलायापरतभीदडबमिोपदलसिालोकोकरीबआतािखहगामा एकिमस शानत हो गयाऔर िखत-िखत भीड क बीिहीउनिोपदलसिालोकोसीटपरबठनकीजगहभीदमलगयी

ldquoयलोठणडपानीकीबोतलrdquoएकबजगचयातरी न पलटफामचपरखड-खडहीदखडकीकसमीपबठीअिडसीमदहलाकोपानीकीबोतलिमातहएकहा

ldquoयातरा म दकसीअजनबीसखान-पीनकीिीज नही लतrdquoसामनबठएकबजगचिारनउसमदहलाकोसमझानािाहा

ldquoई हमार हसबणड (हसबणड) हrdquo उस मदहला क कहन कअिाजसदडबमबठबाकीयातरीदखलदखलाकरहसपड

अबटनलखनऊजकशनपरखडीिीldquoऐजीrdquoमिरािाससपररिारटनसउतरकरिीर-िीरपलटफामच

परिलतसटशनकबाहरीगटकीओरबढही रह ि दकउनकीपतनीनमिरािासकाधयानभगदकया

ldquoहाजीrdquoउनहोनपतनीकीतरफउतसकताभरीदनगाहडालीldquoजराउिरिदखयrdquoउनकीपतनीनएकतरफइशारादकया

ldquoदकिरrdquoldquoउिर उस गमटी क पास खडी िलदहन को िदखएrdquo टन

िाली निदििादहत जोडी उनह दफर स दिख गयी पर इस समयनिदििादहता नअपनाघघटहटारखािामिरािासउसएकटकिखत ही रह गय एकबारगी तो उनहअपनी नजरो पर यकीन हीनहीहआ

ldquoदबहियोरसलफपापाआग िदखय नहीतो पलटफामच परअभीदकसीसदभडजायगrdquoदबदटयानउनहफौरनहीदझझोडािामिरािासअपनबहदिततपनसफौरनहीिापसआयएकपलकदलएउनकामनगहरकोभऔरगलादनभािसभरउठाखरइनसानतोहहीगलदतयोकापदलनिािश-काल-दसिदत-पररदसिदतयोिशअचछ-बरखयालभीतोएकतरहसउसकमनकीहीउपजह

lsquoयातरीगणकपयाधयानिrsquoइसउदोषणापरमिरािासकीतनदराभगहईिखाजायतोजीिनरपीइससफरमहमसबयातरीहीतोहजोदमलत-दबछडत-रकत-िलतकछपलसोितढरोखट-मीठअनभिोसिो-िारहोतआगबढतहीरहतहमिरािासइसीउिड-बनमऔरउसनिदििादहताकबारमसोितपलटफामचपरिलतिलजारहि

उनहोनअभी-अभीएकऐसाजोडािखािादजनकापयारअगरसागरसगहरािातोआसमानस ऊिाभीिाजोसनिरतानहीबदलकभािनाऔरआपसीदिशासपरदटकािारगऔररपसपरसचिाभािनातमकपरमउनहउसजोडमदिखािायातराकिौराननिदििादहतजोडदारारासत-भरएक-िसरकभख-पयासकाखयालरखनकानपर सटशन परिलतसमय उनकघर िालो ररशतिारोकीदहिायतोकोयािकरतउसिमपदतकपरदतउनकामन-मदसतषकअनायासहीसममानसभरउठाउनकजहनमबहत कछिलनऔरघलनभीलगािा

कानपर स िलत समय दबदटया क इनजीदनयररग-कालज मएडदमशनसमबनिीकौसदलगआदिकोलकरजोकछभीदिन-भरकाखटा-मीठाअनभिरहािायातराकिौरानउसिमपदतकीबातिीतउनक दकरया-कलाप उनक हाि-भािऔर उस निदििादहता कोअभी-अभीिखिोसबकछभलबठि

गाह-बगाह सनी-पढी एदसड अटक सिाचइिसच स जडी ढरोघटनाए मद अमानिीय तरासिी उनका सघषच उनक ििच कीभयािहतामानोदकसीिलदितरकीभादतमिरािासकीआखोकसामनघमगयउसिमपदतकादनणचयिनौतीपणचजीिनउनकायकिमजोदनचियकीसकारातमकसिशिनिालािाएकदमसालबनसकउनकजीिनकीगाडीअपनीपटरीपरदनरनतरिलतीरहउनकजीिनमसख-समददबनीरहउनहमन-ही-मनिआितिोपतनीदबदटयासगसटशनसबाहरआगय

26 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

हकशोरो का कोना

हगललल

सोनजहीमआजएकपीलीकलीलगीहइसिखकरअनायासहीउसछोटजीिकासमरणहोआयाजोइसलताकीसघनहरीदतमामदछपकरबठतािाऔरदफरमरदनकट पहितहीकिपरकिकरमझिौकाितािातबमझकलीकीखोजरहतीिीपरआजउसलघपराणकीखोजह

परतिहतोअबतकइससोनजहीकीजडमदमटीहोकरदमलगयाहोगाकौनजानसिदणचमकलीकबहानिहीमझिौकानऊपरआगयाहो

अिानकएकदिनसिरकमरसबरामिमआकरमनिखािोकौिएकगमलकिारोओरिोिोसछआ-छऔिलजसाखलखलरहहयहकाकभशदडभीदिदितरपकीहndashएकसािसमािररतअनािररतअदतसममादनतअदतअिमादनत

हमार बिार परखनगरड करपमआसकतह नमयर क नहस क उनहदपतरपकमहमसकछपानकदलएकाकबनकरहीअितीणचहोनापडताहइतनाहीनहीहमार िरसि दपरयजनोकोभीअपनआनकामिसिश इनकककच शसिरम हीिनापडताहिसरीओरहमकौिाऔरकाि-कािकरनकोअिमानना कअिचमहीपरयकतकरतह

मरकाकपराणकदिििनमअिानकबािाआपडीकयोदकगमलऔरिीिारकीसदिमदछपएकछोट-सजीिपरमरीददषटरफकगईदनकटजाकरिखादगलहरीकाछोटा-साबचिाहजोसभितःघोसलसदगरपडाहऔरअबकौिदजसमसलभआहारखोजरहह

काकदयकीिोिोकिोघािउसलघपराणकदलएबहतिअतःिहदनचिषट-सागमलसदिपटापडािा

सबनकहाकौिकीिोिकाघािलगनकबाियहबिनहीसकताअतःइसऐसहीरहनदियाजाि

परत मन नहीमानाndash उस हौलस उठाकरअपनकमर मलाई दफररईस रकतपोछकरघािोपरपदसदलनकामरहमलगाया

रईकीपतलीबततीििसदभगोकरजस-तसउसकननहसमहमलगाईपरमहखलनसकाऔरििकीबििोनोओरढलकगई

कईघटकउपिारकउपरातउसकमहमएकबिपानीटपकायाजासकातीसरदिन िह इतनाअचछाऔरआशसत हो गया दक मरी उगलीअपन िो ननह पजो सपकडकरनीलकािकमोदतयोजसीआखोसइिर-उिरिखनलगा

तीन-िार मास म उसक दसनगि रोए झबिार पछऔरििलिमकीलीआखसबकोदिदसमतकरनलगी

हमनउसकीजादतिािकसजाकोवयदकतिािककारपिदियाऔरइसपरकारहमउसदगललकहकरबलानलगमनफलरखनकीएकहलकीडदलयामरईदबछाकरउसतारसदखडकीपरलटकादिया

िहीिोिषचदगललकाघररहािहसियदहलाकरअपनघरमझलताऔरअपनीकािक मनको-सीआखोसकमरकभीतरऔरदखडकीसबाहरनजानकयािखता-समझतारहतािापरतउसकीसमझिारीऔरकायचकलापपरसबकोआचियचहोतािा

जबमदलखनबठतीतबअपनीओरमराधयानआकदषचतकरनकीउसइतनीतीवर

महवादरिी िमवाया (1907-1987)आधवनक वहदी सवावहतय की मीरवा क नवाम सर खयवाि सपवसदध किवयतरी और लरवखकवा| वहदी की पविवनवध ररखवावचतर लरवखकवा भी |

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 27

इचछाहोतीिीदकउसनएकअचछाउपायखोजदनकालािहमरपरतकआकरसरचसपरिपरिढजाताऔरदफरउसी

तजीसउतरताउसकायहिौडनकाकरमतबतकिलताजबतकमउसपकडनकदलएनउठती

कभीमदगललकोपकडकरएकलबदलफाफमइसपरकाररखितीदकउसकअगलिोपजोऔरदसरकअदतररकतसारालघगातदलफाफकभीतरबिरहताइसअदतदसिदतमकभी-कभीघटोमज़परिीिारकसहारखडारहकरिहअपनीिमकीलीआखोसमराकायचकलापिखाकरता

भखलगनपरदिक-दिककरकमानोिहमझसिनािताऔरकाजयादबसकटदमलजानपरउसीदसिदतमदलफाफसबाहरिालपजोसपकडकरउसकतरतारहता

दफर दगलल क जीिन का परिम बसतआयानीम-िमलीकीगिमरकमरमहौल-हौलआनलगीबाहरकीदगलहररयादखडकीकीजालीकपासआकरदिक-दिककरकनजानकयाकहनलगी

दगललकोजालीकपासबठकरअपनपनसबाहरझाकतिखकरमझलगादकइसमकतकरनाआिशयकह

मनकीलदनकालकरजालीकाएककोनाखोलदियाऔरइसमागचसदगललनबाहरजानपरसिमिहीमदकतकीसासलीइतनछोटजीिकोघरमपलकततदबदललयोसबिानाभीएकसमसयाहीिी

आिशयककागज़-पतरोककारणमरबाहरजानपरकमराबिही रहता ह मर कालज स लौटन पर जस ही कमराखोला गयाऔरमनभीतरपररखािसहीदगललअपनजालीकदारसभीतरआकरमरपरसदसरऔरदसरसपरतकिौडलगानलगातबसयहदनतयकाकरमहोगया

मरकमरसबाहरजानपरदगललभीदखडकीकीखलीजालीकीराहबाहरिलाजाताऔरदिनभरदगलहररयोकझडकानताबना हर डाल पर उछलता-किता रहताऔर ठीक िार बज िहदखडकीसभीतरआकरअपनझलमझलनलगता

मझिौकानकीइचछाउसमनजानकबऔरकसउतपननहोगईिीकभीफलिानकफलोमदछपजाताकभीपरिकीिननटमऔरकभीसोनजहीकीपदततयोम

मर पास बहत स पश-पकी हऔर उनका मझस लगाि भीकमनहीहपरतउनमसदकसीकोमरसािमरीिालीमखानकीदहममतहईहऐसामझसमरणनहीआता

दगललइनमअपिाििामजसहीखानककमरमपहिती

िहदखडकीसदनकलकरआगनकीिीिारबरामिापारकरकमज़परपहिजाताऔरमरीिालीमबठजानािाहताबडीकदठनाईसमनउसिालीकपासबठनादसखायाजहाबठकरिहमरीिालीमसएक-एकिािलउठाकरबडीसफाईसखातारहताकाजउसकादपरयखादिाऔरकईदिनकाजनदमलनपरिहअनयखानकीिीजयातोलनाबिकरितायाझलसनीिफ कितािा

उसीबीिमझमोटरिघचटनामआहतहोकरकछदिनअसपतालमरहनापडाउनदिनोजबमरकमरकािरिाजाखोलाजातादगललअपनझलसउतरकरिौडताऔरदफरदकसीिसरकोिखकरउसीतज़ीसअपनघोसल म जा बठता सब उसकाज िआत परतअसपतालसलौटकरजबमनउसकझलकीसफाईकीतोउसमकाजभरदमलदजनसजातहोतािादकिहउनदिनोअपनादपरय

खाददकतनाकमखातारहामरीअसिसितामिहतदकएपरदसरहान

बठकरअपन ननह-ननह पजो स मर दसरऔरबालोको इतन हौल-हौलसहलाता रहता दकउसकाहटनाएकपररिाररकाकहटनकसमानलगता

गरदमयो म जब म िोपहर म कामकरतीरहतीतोदगललनबाहरजातानअपनझलमबठताउसनमरदनकटरहनकसािगरमीसबिनकाएकसिचिानयाउपायखोजदनकालािािहमरपासरखीसराहीपरलटजाताऔर

इसपरकारसमीपभीरहताऔरठडकमभीरहतादगलहररयोकजीिनकीअिदििोिषचसअदिकनहीहोती

अतः दगललकीजीिनयातराकाअतआहीगया दिनभरउसननकछखायानबाहरगयारातमअतकीयातनामभीिहअपनझल स उतरकर मर दबसतर परआयाऔर ठड पजो स मरी िहीउगलीपकडकरहािस दिपकगया दजसउसनअपनबिपनकीमरणासनन दसिदत म पकडा िा पज इतन ठड हो रह ि दक मनजागकरहीटरजलायाऔरउसउषणतािनकापरयतनदकयापरतपरभातकीपरिमदकरणकसपशचकसािहीिहदकसीऔरजीिनमजागनकदलएसोगया

उसकाझलाउतारकररखदियागयाहऔरदखडकीकीजालीबिकरिीगईहपरतदगलहररयोकीनयीपीढीजालीकउसपारदिक-दिककरतीहीरहतीहऔरसोनजहीपरबसतआताहीरहताहसोनजहीकीलताकनीिदगललकोसमादििीगईह-इसदलएभीदकउसिहलतासबसअदिकदपरयिी-इसदलएभीदकउसलघगातकादकसीिासतीदिनजहीकपीताभछोटफलमदखलजानकादिशासमझसतोषिताह

28 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

समरण

हजनक ऋणी ि िम हिनसतान की जातीय भाषा क अनवदषक जॉन हगलहकरसट

जॉनबोिचदिकदगलदकरसट(जनम-1961759)ऐसपहलवयदकतहदजनहोनदहनिसतानकीजातीयभाषाकीसबसपहलपहिानकीउसकमहतिकोरखादकतदकयाभारतमउसकअधययनकीनीिरखीउसकावयाकरणबनायाऔरइदगलश-दहनिसतानीदडकशनरीबनाकरअधययनकरनिालोकदलएरासताआसानकरदियाएदडनबरामजनमलनिालजॉनदगलदकरसटिासतिमएकडॉकटरिऔरईसटइदडयाकमपनीमसजचनबनकर1783ईमभारतआएउससमयभारतमशासनकीभाषाफारसीिीईसटइदडयाकपनीकीबगालआमजीमरहतहएउनहोनिशमिरिरतकयातराएकीऔरअनभिदकया दक दहनिसतानीही इसिशकीसपकच भाषािी उनहयहिखकरआचियच हआदककपनीअपनकमचिाररयोकोयहभाषादसखानमकोईरदिनहीलरहीिीउनहोनदहनिसतानीकअधययनकदलएकपनीसएकिषचकाअिकाशदलयादकनतअधययनमइतनारमगएदकउसकबाििोबाराअपनमदडकलसिामनहीलौटयददपइसकपीछवयापारभीएककारणिागाजीपरऔरबनारसमरहकरउनहोननीलऔरअफीमकी खती का वयिसाय दकयाऔर खब पसा कमाय इस बीि ि पटना फजाबािलखनऊगाजीपरदिललीआदिसिानोपररहऔरअतमदहनिसतानीसीखकरlsquoइदगलश-दहनिसतानी दडकशनरीrsquo तयार की 1794 ई क बाि ि कलकतताआ गएऔर िहीlsquoदहनिसतानीगामरrsquoऔरlsquoिओररयटलदलदगिसटrsquoजसीपसतक दलखी

कपनीककमचिाररयोकोपरदशदकतकरनकदलएसन1800मगिनचरजनरलमाकिवसिलजलीनजबफोटचदिदलयमकॉलजखोलातोजॉनदगलदकरसटकोदहनिसतानीदिभागकाअधयक दनयकत दकया कयोदक उससमय िश म िही दहनिसतानी क सबस जयािाजानकारअगजिइसददषटसिभारतमदहनिीकपरिमपरोफसरभीकहजासकतहकयोदकउससमयतकभारतमकोईभीआिदनकदिशदिदालयनहीखलािाजॉनदगलदकरसटसन1804ईतकइसपिबनरहऔरउसकबािइगलणडिलगएअपनजीिनकअदनतमदिनोमिपररसिलगएऔरिही9जनिरी1841कोउनकािहानतहआइगलडमभीउनहयदनिदसचटीकॉलजलिनतिादगलदकरसटएजकशनलटसटकीसिापनाकदलएजानाजाताहयदनिदसचटीकॉलजलिनमदहनिसतानीकपरोफसरकरपमभीउनहोनकछदिनतकअपनीसिाएिीिी

दगलदकरसटमहोियदहनिीऔरदहनिसतानीमशलीगतभिमानतिउनकअनसारlsquoदहनिईrsquoयाlsquoदहनििीrsquoशिदहनिओकीभाषाओकदोतकिउनहोनlsquoिओररयटलदलदगिसटrsquoमएकलखदलखािादजसकाएकअशहldquoदहनििीकोमनशददहनिओकीिीजमानाहइसदलएलगातारउसकापरयोगभारतकीपरािीनभाषाकदलएदकयाहजोमसलमानआकरमणसपहलयहापरिदलतिीिहदहनिसतानीकामलािारह यहदहनिसतानीअरबी-फारसीसकछदिनपहलबनीहईऊपरकीइमारतहअगजीकदलएजसफासीसीऔरलदटनहिसहीदहनिसतानीकदलएफारसीऔरअरबीहअगजीकामलािारजससकसनहिसहीदहनिसतानीकाआिारदहनििीहrdquo

यदिदगलदकरसटकोlsquoदहनििीrsquoकहनसदसफच दहनिओकीभाषाजसाबोिहोतािाऔरlsquoदहनिसतानीrsquoकहनसमसलमानोकयोगिानकाभीआभासहोजातािादजनकाइसकदनमाचणममहतिपणचभदमकािीतोयहसिाभादिकहीह

दगलदकरसटकअनसारउससमय दहनिसतानीकीतीनशदलयािी1िरबारीया

डॉ अमरनवाथ लरखक कलकततवा विशिविदवालय क पिया पोफसर एि वहनदी विभवागवाधयकष ह समपककndashईई-164402 सरटर-2 सवाटलरक कोलकवािवा-700091 ईमरल amarnathcugmailcom मो9433009898

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 29

फारसीशली 2 दहनिसतानीशलीऔर3 दहनििीशलीिफारसीशलीकोिरहतिादहनििीशलीकोlsquoिलगरrsquoअिाचतगिारमानतििदहनिसतानीशलीकोपरािदमकताितिऔरउसहीlsquoिगडपापलर सपीिrsquoकहत ि मगर उनकी दहनिसतानीफारसी दलदपमदलखीजानिालीकदठनउिचहीिीदहनििीकीजोदिदभननशदलयादहनिीकतरमपरिदलतिीउनसदगलदकरसटकाअदिकपररियनहीिा दिललीऔर मरठ कआस पास की खडी बोली को ही िlsquoदहनििीrsquoकहतिदजसकामानकरपअभीनहीबनसकािािसउनहसबसअदिकदपरयरोमनदलदपिीदजसिहभारतीयभाषाओपरलागकरनािाहतिदगलदकरसटमानतिदकदहनिसतानीकापणचजानपरापतकरनकदलएफारसीदलदपऔरभाषाकाजानआिशयकहिमानति दकउनकीदहनिसतानीकाबहतिोडासाअधययनकरकयहसमझाजासकताह दकइसकाआिारपरानीदहनिईयाबजभाखाह दजसमअरबी-फारसीशिोकासदममशणहोतजानकीिजहसएकनईभाषादहनिसतानीतयारहई

दगलदकरसट सिय अरबीऔर फारसी भाषाओ क दिदान िउनकीभाषानीदतका वयापकपरभािपडना सिाभादिकिाफोटचदिदलयमकॉलजकउनकदहनिसतानीदिभागमदहनिईऔरनागरीदलदपसपररदितपदडतबहतकमिकॉलजकीवयिसिामlsquoभाषामशीrsquoऔरlsquoपदडतोrsquoकासिानसिागौणरहाउनकीउपदसिदतभीआिशयक नही समझी जाती िी इनम भी फारसी दसखान िालदशककोऔरििनागरीदसखानिालदशककोकीहदसयतमबहतफकच होतािा उनकितनम पािगन तककाअनतरहोतािाउिाहरणािच7जलाई1801कोफोटच दिदलयमकीकौदसलमयहदनणचयदलयागयादककतबअलीकोएकसौरपएमहीनपरफारसीऔरसनिरपदडतकोबीसरपयमहीनपरनागरी दलदपदसखानकदलएदनयकतदकयाजाय

दकनत इसका तातपयच यह दबलकल नही ह दक फारसी दलदपऔरनागरी दलदप दसखान िाल दशकको क ितनम पािगनकाफासला दहनिओऔरमसलमानो कबीि फटडालन क दलएिाजसादककछदिदानसमझतहिरअसलउसजमानमफारसीहीशासनकीभाषािीऐसीिशामफारसीदसखानिालोकोअदिकसममान दमलना सिाभादिक ह सरकार बहािर क दलए ििनागरीकीकोईजररत ही नही िी दफर उसक दलए पस कयोखिच दकएजायजॉनदगलदकरसटकीयहउिारताहीिीदकउनहोनललललालजस पदडतोकी दनयदकतकरक कछपसतक दहनििीशलीम तयारकरनकाआिशदियादजसकफलसिरपlsquoपरमसागरrsquoजसीकदतयासामनआसकीललललाल न परमसागरकीभदमकाम दलखाहदकldquoशीयतगनगाहकगदनयन-सखिायकजानदगलदकररसतमहाशयकीआजाससमित1860(अिाचतसन1803ई)मशीलललजीलालकदिबाहमनगजरातीसहसअििीिआगरिाल न दजसकासारलयादमनीभाषाछोडदिललीआगरकीखडीबोलीमकहनामपरमसागरिराrdquo

ललललाल की उकत भदमकाऔर lsquoपरमसागरrsquo की भाषा को

िखनससहजअनमानहोजाताह दक lsquoपरमसागरrsquoकीभाषाएककदतरमभाषाहललललालनदगलदकरसटकआिशसअपनसमयकीसहजसरललोकपरिदलतभाषासभीअरबी-फारसीकशिोकोदनकालकरबाहरकरदियादगलदकरसटनदजसखडीबोलीमदलखनकाआिश दिया िा िही दहनिसतानीकाभीआिारिीउनकइसपरयाससदहनिसतानीऔरदहनििीमिरीबढीऔरदहनिीभाषीजनता क दलएएकजातीयभाषा दिकदसतहोनम वयििानपिाहआिासतिमदहनिसतानकीजातीयभाषािोनोकबीिमहोसकतीिीदजस1823मफोटचदिदलयमकॉलजकअधयकबननिालदिदलयमपराइसनपहिाना

िरअसलिहिौरभारतम एकजातीयभाषा क दिकासकािािहभाषाअमीरखसरोकसमयसबदलकउससभीपहलसदिकदसतहोरहीिीउसकदिकासकाआिारऔदोदगकपजीिािनही अदपत वयापाररक पजीिाि िा दगलदकरसट सिय िशभर मघमकरइसभलीभादतसमझिकिइसीजातीयभाषाकोउनहोनदहनिसतानीकहा िाअगजो न इस दहनिसतानी क सहज दिकासकोअपनी नीदतयो स अिरद दकया दजसकीअदनतमऔर िखिपररणदतआजािीकबािदहनिीऔरउिचकरपमिोभाषाओकोसििादनकमानयतािन कसाि हई इसतरहएकही दहनिसतानीजादतकीिोभाषाएकदतरमरपसदिकदसतकीगईमहातमागािीइसदिभाजनससहमतनहीिऔरिआजािभारतकीराषटभाषाlsquoदहनिसतानीrsquoकोहीबनानािाहतिसदििानसभामइसमदकोलकरिारदिनतकबहसिलीिीउससमयतकगािीजीकीहतयाहोिकीिीिशबटिकािासामपरिादयकातािरमपरिीइनहीपररदसिदतयोमजिाहरलालनहरमौलानाअबलकलामआजािकाका काललकरिगाचबाईिशमखतिािदकण कसभीगािी कअनयादययोकीइचछाकदिरदबहमतकआिारपरlsquoदहनिसतानीrsquoकीजगहlsquoदहनिीrsquoकोराजभाषाघोदषतकरदियागयाआजभीइसकदतरमभिकोआमजनतानहीमानतीहमारसमाजमदहनिीऔरउिच दफलमोकाकोईदिभाजननहीहसगीतआजभीदहनिसतानीहीहदहनिीऔरउिचनही

सन1804मफोटचदिदलयमकॉलजसतयागपतरिकरदगलदकरसटइगलडिलगएऔरउसकएकिषचबािअिाचत30जलाईसन1805कोलॉडचिलजलीभीइगलडलौटगएफोटचदिदलयमकॉलजलॉडचिलजलीकीइचछाकाहीपरदतफलनिाकॉलजकसिालनमकपनीकबोडचऑफडाइरकटसचकीकोईरदिनहीिीकॉलजकामहतिदिनपरदतदिनकमहोतागयाऔर1854मकॉलजबिकरदियागयादकनतदगलदकरसटकीभाषानीदतकाअसरकॉलजमभीबहतबाितकबना रहाऔरउसकासिाईपरभािभारतकीभाषानीदतपरपडादशिमगलरायनlsquoईसटइदडयाकपनीकीदहनिीनीदतrsquoदिषयपरशोिदकयाहऔरदलखाहldquoजातवयहदकइनदशकणससिानो (ओररयटलइसटीटयटयदनिदसचटीकॉलज)मअधययन-अधयापनकरनिालोकीभीदहनिसतानकीसपकच भाषादहनिसतानीकपरदतिहीददषटकोणबनारहाजोददषटकोणफोटचदिदलयमकॉलज

30 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

औरऔरईसटइदडयाकॉलजमअधययनकरनिालोकािाकयोदकसबकमलमदगलदकरसटकीनीदतऔरउनकीहीपररणाऔरदनिवशनम दलखी गई पसतक ही दहनिसतानी का अधययन करन िालो कददषटकोणकोसिरपिनकीआिारिी(ईसटइदडयाकमपनीकीदहनिीनीदतदशिमगलरायपष-99)

सन1834ईमलाडचमकाल(िॉमसबदबगटनमकाल)भारतआयाऔरउसनइसिशकाबारीकीसअधययनदकयाइसकबािजबिहदबटनलौटातो2फरिरी1835कोउसनदबदटशपादलचयामटमभाषणितहएकहाldquoमभारतककोनकोनमघमाहमझएकभीवयदकतऐसानही दिखाई दियाजो दभखारीहोजोिोरहोइसिशममनइतनीिौलतिखीहइतनऊििाररदतरकआिशचऔरइतनगणिानमनषयिखहदकमनहीसमझतादकहमकभीभीइसिशकोजीतपाएगजबतकइसकीरीढकीहडडीकोनहीतोडितजोइसकीआधयादतमकऔरसासकदतकदिरासतहऔरइसदलएमयपरसतािरखताह दकहमइसकीपरातनदशका-वयिसिाउसकीससकदतकोबिलडालकयोदकअगरभारतीयसोिनलगगएदकजो भी दििशीऔरअगजी ह िहअचछा हऔर उनकीअपनीिीजोसबहतरहतोिअपनआतमगौरिऔरअपनीहीससकदतकोभलानलगगऔरिसबनजाएगजसाहमिाहतहएकपणचरपसगलामभारतrdquo

ईसट इदडया कपनी न मकाल क परसताि का समिचन दकयाइसकाभारतपरवयापकपरभािपडाऔरकपनीकी दशकासबिीभाषा-नीदतभीबिलीसरकारनअगजीदशकाकपरसारकाकायचअपन हाि म ल दलया 1858 ई म लॉडच मकाल दारा lsquoइदडयनएजकशनऐकटrsquoबनायागयाऔरउसलागदकयागयामकालकाउदशयसपषटिाउसनदलखाह

ldquoहम दहनिसतादनयोका एक ऐसा िगच तयारकरना ह जो हम

अगजशासकोएिउनकरोडोभारतीयोकबीििभादषएकाकामकरसक दजनपरहमशासनकरतहहम दहनिसतादनयोकाएकऐसािगच तयारकरनाह दजनका रगऔररकतभलहीभारतीयहोलदकनिहअपनीअदभरदि दििार नदतकताऔरबौददकता मअगजहोrdquo

इनहीपररदसिदतयोमदहनिीकितचमानरपकोआकारलनािाकमपनीराजऔरउसकबािककालखणडमहमारीभाषानीदतकदनिाचरणमदजनिारमहापरषोकनामदिषषरपसउललखनीयहिह-राजादशिपरसािदसतारदहिराजालकमणदसहसरसयिअहमिखाऔरभारतनिहररचिदरदहनिसतानीजादतकइनिारोमहारदियोम स तीनअगरजो कखासलोगो म स ि भारतनि कअलािाबाकीतीनोन1857कीकरादनतमअगजोकासािदियािाबिलमअगजोकीओरसतीनोकोऊि-ऊिओहितिाlsquoराजाrsquoऔरlsquoसरrsquoकीउपादिया दमलीिीजादहरहइनतीनोकागहराअसरअगजोकऊपरपडसकतािाndashयदियएकसािदमलकरइसिशकीजनताकदहतमकछसकारातमककरत यिशकीजनताकशभचछतोिदकनतइनकबीिआपसमशीतयदिलाकरतिइनकआपसीििाररकमतभिसमय-समयपरजादहरहोतरहत िऔरअगजोनइसकाभरपरफायिाउठाया

दगलदकरसट की अनय पसतक भी ह दजनम lsquoि ओररयटलफयदलसटऑर िी पॉलीगलॉट टासलशनसऑफ ईसप एड अिरऐदशएट फबलसफामिी इदगलशलगिज इनट दहनिसतानीrsquo lsquoिजनरलईसटइदडयागाईडएडिडमकमrsquolsquoदहनिीमोरलदपरसपटरrsquolsquoिसटजसचइनफदलएबलईसटइदडयनगाईडrsquoआदिपरमखह

हमजॉनबोिचदिक दगलदकरसटकोउनकजनमदिनकअिसरपरभाषाककतरमदकएगएउनककामकासमरणकरतहऔरउनहशदासमनअदपचतकरतह

पदरक3 हजजीहवषा की हवय जयोहत

िशकमौजिािकतकाइदतहासजबदलखाजाएगा तो उसम सरकार की दसिदतयासभालनमहईदिफलताकोतोिजचदकयाहीजाएगा इसकसािहीिजचकीजाएगीआमलोगोमजिरोबचिोऔरऔरतोकीदजजीदिषाभीदककसउनहोनदबनादकसीसरकारीमििकअपनबतसकडोदकलोमीटररासतानापा

अिमयसाहसऔरदजजीदिषाकीइनकहादनयोमएकनामदबहार क िरभगा दजलकी 15सालकी जयोदत कमारीकाभीहोगा जयोदतन1200दकलोमीटरसजयािाकासफरहािसमजखमीहएअपनदपताकोसाइदकलपरदबठाकरतयदकयाऔरहररयाणाकगडगािसिरभगाअपनगािपहिी

पदरक4 कोरोना क हवरद

एक वद योदा 82िषचकररटायडचअधयापकसभाषजीकोलकाता क िमिम हिाई अडड कपासएकफलटमअकलरहतहपशनस काम िलता ह 14 अपरल 2020कोउनहोनपदलसकोफोनदकयाजबपदलसपहिीतोउनहोनपदलसको10हजाररपएकािक दियाऔरकहाndashमझऑनलाइनपमटकरनानहीआताइसदलएआपकोकषटदियामशारीररकरपसतोकछनहीकरसकतालदकनइतनासहयोगतोकोरोनासलडनमिहीसकताह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 31

लघ आलदख

अालतो म हिी को lsquoमानrsquo हलानद वाली पिल

दरिरनदररवाज सथवार (यिवा वपपणीकवार)

हररयाणाकीदजलाअिालतोमदहिीभाषालागकरिानकबािअबसरकारहाईकोटचकमकिमोकाफसलादहिीमजारीकरिानमजटगईहइसकदलएदिभागीयपरदकरयाशरहोिकीहराजयपालकीदसफाररशकबािहररयाणासरकारकापरसतािराषटपदततकपहििकाहयहदहिी परदमयोकसािउन95परदतशतलोगोक दलएभीसखिह दजनहअगजीमसनाएजारह फसलसमझनक दलएिसरोपरदनभचररहनापडताह

दिलिसप ह दक सयकत अरब अमीरात का नयादयक दिभागऐदतहादसकफसलालतहएदहिीकोअपनीअिालतोमआदिकाररकभाषाकािजाच ििताह लदकनभारतममातभाषाअपनसममानक दलएतरसती रहतीहगौरतलबहसदििानलागकरतसमययहतयहआिादक1965तकहीअगजीसरकारीकामकाजकीभाषा रहगी दफरइसहटा दियाजाएगापरत1963क राजभाषाअदिदनयमकतहतसरकारीकामकाजकदलएअगजीकाइसतमालजारीरखनकाफसलाकरदलयागया

लोकततरकाअिचलोककालोककदलएलोककदाराहनयायकामदिरलोककीभाषामनहीबदलकदििशीभाषामसिािकरतोलोकततरबमानीहोजाताहयहालोकऔरउसकीइचछासिवोचिहउसकीइचछाकदिरदततरकाकोईभीसतभकामकरतोिहलोकका ततरकसहोगा दिडबनाह दकआजािीकसातिशककबािभीभारतकनागररकोकोनयायउनकीअपनीभाषामउपलिकरानकीसमदितवयिसिानहीकीजासकीहफासनयहकाम1539मकरदलयािादबटननउससभीपहल1362म हगरी न यहीकाम 1784 म दकया हमआजतकयहकामपरानहीकरपाएह इसकारण नयायका ततरजयािातरनागररकोक दलएबोदझलऔरअसदििाजनकबना हआहयहअिालतोसइसाफपानकीइचछारखनिालनागररकोकीिसरोपरदनभचरताबढािताह

हम दहिी को अतरराषटीय सतर पर अदिक स अदिक ऊिासिानदिलानकीकोदशशमलगरहतहलदकनयहनहीसमझतदकदहिीकपकमहमारअतरराषटीयसिरतबतककमजोरहीरहगजबतकहमअपनहीिशमदहिीकदलएसमदितसममानसदनदचितनहीकरतजबहमारहीिशमनयायकउचिअदिषानोकदनणचयअगजीमहोतहसदििानमसबसपहलउदललदखतराजभाषामनहीतोबाहरिदनयामहमऔरहमारी दहिीकोकौनगभीरतास

लगािदनयामजोभीिशमहाशदकतकहलातहउनकीअिालतोमअपनीभाषािलतीहदसफच भारतजसकछभतपिचगलामिशोमदििशीभाषािलतीह

यहायहसाफकरनाजररीहदकमामलादहिीबनामअगजीकानहीहमसलायहहदकअिालतोकाकामकाजआमलोगोकीजबानमहोनािादहएइससपरीनयायपरदकरयापारिशजीहोतीहऔरआमलोगोकीनजरमउसकीदिशसनीयताबढतीहसिाभादिकहदकबातदहिसतानीभाषाओकीहहररयाणाजसदहिीभाषीराजयोमयहभाषादहिीहतोगर दहिीभाषीराजयोमिहाकलोगोदाराबोलीजानिालीअनयभारतीयभाषाएउसकासिान ल लतीहसदििानऔरसपरीमकोटचकीवयिसिाओकमतादबकसपरीमकोटचऔरहाईकोटगोकाकामकाजअगजीमहोताहससिइसदसिदतकोबिलसकतीहलदकनउसनअभीतकबिलानहीहराजसिानमधयपरिशउततरपरिशऔरदबहारमराषटपदतकीइजाजतसदहिीकािकदलपकपरयोगिलरहाहऔरअबहररयाणाभीइसओरबढाहजररतराषटीयसतरपरऐसकिमोकोउनकीतादकच कपररणदततकपहिानकीह

यहकामजबिचसती नही हो सकता लदकनजब तकसरकारउपयकतपहलनहीकरगीतबतकयहपरदकरयाआगहीनहीबढगीआजािी कबािसअबतक दहिीलोगो कबीिसपकच भाषा करपमपरिशमपरिदलतऔरकाफीहितकसिीकायचहोगईहिकतआगयाहदकसरकारअपनीतरफसभीइसकअदिकादिकइसतमालकारासतासाफकर

32 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

जा रिद ि िम

सजय कदन (िररषकदिऔरपतरकार)

जसआएििसहीजारहहहम

यहीिो-िारपोटदलयासाििीतबभीआजभीहऔरयहिहलदकनअबआतमापरखरोिदकतनीबढगईहकौनिखताह

कोईरोकतातोरकभीजातबसदिखलाताआखमिोडापानीइतनाहीकहता-यहशहरतमहाराभीतोह

उनहोनिखाभीनहीपलटकरदजनकघरोकीिीिारहमनिमकाई उनहोनभीकछनहीकहादजनकीिदडयाहमन1300दडगीतापमानमकािदपघलाकरबनाई

दकसीननहीिखादकएकबशएकपिकसएकररिऔरहिौडकपीछएकहािभीहदजसमखनिौडताहदजसदकसीऔरहािकीऊषमािादहए

हमजारहहहोसकताहकछिरबािहमारपरलडखडाजाएहमदगरजाएखनकीउदलटयाकरतहए

होसकताहहमनपहिपाएिसभीआजतकहमपहिकहाहहमकहीपहिनभीकहादियाजाताह

हमदकताबोतकपहित-पहितरहगएनयायकीसीदढयोसपहलहीरोकदिएगएनहीपहिपाईहमारीअदजचयाकहीभीहमअनयायकाघटपीतरहगए

जारहहमयहसोिकरदकहमाराएकघरिाकभीअबिहनभीहोतबभीउसीदिशामजारहहमकछतोकहीबिाहोगाउसओरजोअपनाजसालगगा

यद कौन ियिवा किवयतरी और पविबदध पतरकवार सषट शीिवासिि कवा कोरोनवा-कवाल म पलवायन कर रहर शवमको कवा एक पखर और बरचन कर दरनर िवालवा कवावयवातमक कोलवाज यकौनहजोआतहहमारबडशहरोकोशहरबनानिोसडक िफतरसकलबनानदजसमउनकबचिकभीनपढपाएगइनसकलोमपढकरआपऔरहमजोकछबनयबचिनहीबनपाएगयजानतहयसबदफरभीयकयोआतह

इनहआनाहीपडताहिोसडक बनानफलाईओिरबनानदजनपरआपऔरहमरोजदनकलतहअपनीमदजलोकीओरतज़रफ़तारसकभीलोगडाइिपरभीजातहहमारीकारऔरकबदकसीमोडपरदमलतीहइनकीसाइकलोऔरठलोस

कोरोना काल म कहवता घर म पलायन

आवास और पवास जीव जग म चला रहा ह लरपकन पलायन एक तासदी ह इस समय दतपनया म कई करोड़ लोग दर-ि-दर भटक रहर ह आज कर समय म भार म ऐसा दशय पवभाजन कर िाद उमर कर चौथर आशम म चल रहर लोगो नर एक िार पिर दरखा कारण ज़रर पभनन रहर |यह समाज कर सभी घटको की परीका का समय था और पकसी हद क अभी भी हम इनर सवरदनशील िन पक इससर कम सर कम घायल होकर पार पा जाए इस आपदा नर कपवयो को भी पझझोड़ा ह इसी पसथप और पररपसथप की दो रचनाए हमनर अपनर पाठको कर पलए जतटाई ह पजनकर पलए पहदी की तमापसक पपतका lsquoनया पथrsquo का आभार

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 33

कभी-कभीकछबचिभीजातहहमारीकरकशीशसाफकरनयापनबिनदसगनलपरगलाबपनरमालऔरदतरगाबिनकदलए

कयो आत ह य लोि उन शहरो मइनहआनाहीपडताहयकौनहजो400रपएमऑटोऔर300रपएमई-ररकशादकराएपरलतहदफरआपकमटोकबाहरखडहोकरआपकोबठानकदलएआपसमलडतहजोसबसकमिामलगाएहमउसमबठतहय14घटइनशहरोकीसडक नापकरदकरायािकरसीएनजीदनकालकरकमापातह100-150रपएइतनसपसोकदलएकयोआतहसबछोडकरअपनागािऔरघरगािमअबइतनाभीकमानाममदकननहीइसदलएयआतह

य आत ह इनह आनवा ही पड़तवा हरयरखतहआपकघरकाधयानबनातहआपकाखानादजससआपिफतरजासक यलोगबनातहिफतरजहाइनहकभीकोईनौकरीनहीदमलगीयबनातहबड-बडदनजीअसपतालजहाइनहकभीइलाज़नहीदमलगायबनातहससिजहाइनकदखलाफकाननबनगदफरभीययहाआतहऔरयसबबनातहकयोदकइनहआनाहीपडताह

अगरहजारोदकलोमीटरपिललौटतीइनकीतसिीरहमअिानकबहतदििदलतकररहीहतोहमजानलयहभीदकययहाअपनीमज़जीसनहीआतिनहीयदकसीबलटटनपरनहीदकसीटनयाबसकीसीटपरआरामसबठकरयआतहदकसीतरहजनरलदडबोमसामानकीतरहठसकर

टनकिरिाजोपरलटककरऔरअगरगलतीससलीपरदडबमिढजाएतोजमाचनािकर

यबसआतहइनहआनाहीपडताहइनकपासिकच फॉमहोमकरनकदलएिकच औरहोमिोनोहीनहीहइनकपास21दिनकीलकमण-रखानलाघनकादिकलपनहीहयरोजकमाकरखानिाललोगहइनकपासिोकमरनहीहजहाबठकरििजकरसक दककयाकरनाहयाकछनहीकरनाह

यतोबसकामकरनऔरिोिकतकाखानाजगाडनकदलएआतहइनहआनाहीपडताहअगरहफताभरघरमरहनाबहतभारीलगातोएकबारमदहनोसकफयचमरहरहकशमीरकबारमसोदिएअगरकछदिनोकाकिारटाइनसटरनाममदकनलगरहाहतोएकबारदडटशनसटरकाडरसोदिएअगरकछकामनहीहकरनकोतोइनलोगोकबारमसोदिए

उससकलमआपनजोसदििानपढाउसीकबारमसोदिएअगरटदफकपरआपनइनसपनिरीिाहतोकछइनकबारमदलदखएऔरबताइएहम

यकौनहकहासआतहकयोआतहदकनहालातोमआतहऔरऐसपिलकयोिलजारहह

34 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

औज़ार कर पकार

शलरश शल सहवायक पबधक (रवाजभवाषवा) एनएमडीसी दोणीमल टवाउनवशप बरलवारी-583118 (MO)+91-8759411563 httpswwwnmdccoin

उलटाहीपडाहिोतसलाकईदिनोसनहीकीसिारीउसनमजिरकसरकीसीिाहोकरदमटीगारसभरकर

फािडकोइतजारहदककईदिनोसअलगपडाहआउसकाहतिाकबलगगाऔरकबमाराजाएगाउसहतिकोपकडकरमहकबलदमटीखोिनकदलएयामसालाबनानकदलएिनाईका

छनीकोयआरामअबरासनहीआरहािोिाहतीहदकउसदमल

िोटहिौडकीजोरिारअपनसरपरऔरिोभििपतिरभलहीहोजाएखिघायल

हिौडकारगिमकीलकालसअबपीलाहोनलगाहनहीहोपारहाउसकावयायामपतिरपरकरकिोटिमकआतािाउसकािहराऔरदनखरजातािाउसकारग

कईदिनोसयसबऔरइनकसबसािीकररहपकारहसबकोइतज़ारकबआएगकामगारकबआएगकामगार

हकताब करती ि बात

सफ़दर हवाशमी (पखयवाि रगकममी और पगविशील रचनवाकवार )

बीतज़मानोकीिदनयाकीइसानोकीआजकीकलकीएक-एकपलकीिदशयोकीग़मोकीफलोकीबमोकीजीतकीहारकीपयारकीमारकीकयातमनहीसनोगइनदकताबोकीबात

दकताबकछकहनािाहतीह तमहारपासरहनािाहतीह

दकताबोमदिदडयािहिहातीहदकताबोमखदतयालहलहातीहदकताबोमझरनगनगनातहपररयोकदकसससनातह

दकताबोमराकटकाराज़ह दकताबोमसाइसकीआिाज़ह दकताबोमदकतनाबडाससारह दकताबोमजानकीभरमारह कयातमइसससारम नहीजानािाहोग

दकताबकछकहनािाहतीह तमहारपासरहनािाहतीह

पदरक5 सबसद बड़ा िज

55िषजीयअिरचहमानमज़िरहमगलौरकनाचटकमरहतहदज़निगीकीएकसाििीदकदकहजकरऔरहजतोमहनतकीकमाईसहीहोताहएक-एकरपयाजोडा लदकनअबआगईकोरोनाकीआफत

रहमाननदबनािोबारसोिहजकदलएजमािहरादशलॉकडाउनमफसलोगोकोखानादखलनमलगािीपछनपरउनहोननहीबतायादकरादशदकतनीिी

परिशचनसपणयनषटहोजाताहइससबहतरकौनहजहोगा

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 35

सामाहयक हटपपणी

इस द को भी जद करदगा साहितय सकटऔरिखहमशाबडारितहऐसमयहसिाभादिकदिलिसपीहोसकतीहदककोरोना-कालकमहासकटमकया रिाजा रहाहइससमयजबसबकछ बिहऔरदजिगीिमसीगईहरिनातमकताकोहमतकपहिानकाजररयाछपाहआशिअनपलिहतबसोशलमीदडयाहीआजकलदलखजानकोसमझनकाअकलाउपलिमाधयमहअगरइनमाधयमोपररोजछपनिालहजारोलाखोपषोकोखगालतोआपपाएगदकमहानगरोमरोजगारऔरररहाइशगिािकअसखयमजिरोकीभखऔरदकसीतरहअपनगािपहिसकनकदलएदनमचमसडकोपरउनकीजदोजहिहरतरफकहानीकदिताफोटोगाफीयाकाटचनममौजिहयहबातऔरहदकइनमसअदिकतरतातकादलकताकिबािमतकबिीयानारबाजीअदिकहोगएहपरदनदचितहीएकबारितनामसमादहतहोनकबािइनहीअनभिोसबडारिाजासकगा

भारत म तो गरीब की दनयदत ही िख ह शायि इसीदलए महाकदि दनराला नअपनी दिपननताकाभाषय दकयािािखहीजीिनकीकिारही दपछलकछिषगोसशहरीकरणकीबढतीरफतार नभारतमिखकसबसबडभडारगािोकी दजिगीमउिल-पिलमिारखीिीऔरयहभलनकहसक दकगरीबकािखकछकमहोगयापरशहरजाकरउसकीदजिगीकछबहतरजररहोनलगीहसबसपहलतोिहिणच-वयिसिासमकतहोजाताहगािमशायिहीकभीउसउसकनामसपकारागयाहोउसकीपहिानदकसीऐसीजादतसहोतीहजोअपमानजनकढगसदिकतहोकरउसकोपकारनकदलएसजाबनजातीहगािकनरकसदनकलकरिहदकसीशहरीनालयारलिलाइनकदकनारअपनानयानरकबसालताहपरकछहितकगरीबीभीकमहोहीजातीहपकारन क दलएउसकपासएकनामऔरिोिकत दनयदमतरोटीदमलनकाभीजगाडहोताहयहाआनिालजयािातरअकलखटतहऔरपटकाटकरकीगईछोटी-मोटीबितपीछछटबीिी-बचिोकोभजतरहतहकछपररिारसािरखपातहपरपीछकछछटगयाहदजसकदलएगािपसाभजनाजररीह-बढमा-बापजिानहोतीबहनकीशािीकीदितायाबर-कबरदलयागयाकजचनरकमरहकरिशहरोकसिगचबनातहndashगगनिबीअटादलकाएभवयमॉलऔरअनततकजानिालीसडक कदिगोरखपाडकशिोमइसीसिगचसउनकीदििाईहोरहीह

दजनशहरोकोइनमजिरोनजीनलायकबनायािािउसिार-छहमहीनजीनकासहारानहीिसकशहरगोरखकहीकमशिोमकहतोसख-सदििाऔरआजािीकाएकसरदकतइलाकाएक दझलदमलाता सिगच रि दियाहअबआपयहासजासकतह

िजा रहहऔरयहजानाहमारी समदतयोमअभतपिच दबबसमोतजा रहाह ऐसदशयपहलहमनकबिखिजलाई-अगसत1947मजबिशकादिभाजनहोरहािाऔरएककरोडसअदिकलट-दपटलोगएकनकलीरखापारकररहिउनदिनोकीलबीकतारदहसकपरदतदकरयाओसकत-दिकतदघसटरहीिीऔरआजकराजमागगोपरएकअतहीनदसलदसलसदिखतयलोगशहरीभदरलोकऔरअपनहादकमोकीसििन-शनयउपकासअिर-बाहरदछलहएहउनदिनोसआितहसनमटोकशनििरयाखशित दसहजस रिनाकार ि दजनहोन इसमानिीयतरासिीमभी परमकीकोपलतलाशीिीआजकछायादितरभीकठोरतममकोमलतमकोबिानकपरयासको रखादकतकरत दिखगकयामहससकरगअगरआपिख दकपररिारकाअिड

विभवि नवारवायण रवाय (िररषठ विचवारक और सवावहतयकवार)

36 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

मदखयाअपन कनबकोसरदकत दनकाललजानकीिाहम बलकाजोडीिारबनकरगाडीखीिरहाहयाजगाडसएकिौपदहयापटरागाडीबनाकरऔरउसपरअपनीगभचितीपतनीकोदबठाकरपदतघोड-साउसमजताहआहयाएककशकायदपताबहगीबनाअपन िो बचिोको एक-एकपलड म दबठाकरखिकोघसीटताहआसाजारहाहकछदशयतोअदिशसनीयदहिीदफलमोसदलएगएसलगत हअनयिा ऐसा कस हआ दकजबकोरोनाकोभीहमनदहि-मदसलममबाटदियाहोतबएकतसिीरऐसीभीछपतीह दजसमएकमसलमानअपनिमतोडत दहििोसतकोपानीकीआदखरीघटदपलारहाहइनसबपरभीहमारसमयकरिनाकारबडारिगऔरउममीिह यरिनाएउसतातकादलकपरदतदकरयासदभननहोगीजोमागऔरआपदतचकअनरपअभीिोकमसोशलमीदडयापरदिखरहीह

इनपिलिलनिालोकाअपनजीिनममतयस दनकटकाररशतारहाहएकसबसपररदितमतय कबारमफलसतीनीकदिसबीरहकानअपनीकदिताशहततमदलखाहमनदकतनमजिरोकोिखाहइमारतोसदगरतहएदगरकरशहततबनजातहएअपन

रोजगार-सिलोपरतोितरह-तरहसमरत रहह पर इसबारजोमौतउनहदमलरहीहउसकपातरिदनदचितरपसनहीिपहलतोशहरोनमहनतकशकोदभखमगाबनादियाउनहिरिरातहएफ क-फ ककररोदटयािीगईऔरजबआतम-सममानगिाकरिसडकोपर दनकल तो परतीका म मतय घातलगाए दमलीकईसौसडकयातरीदजनहअपनहीिशमपरिासीकहाजारहाहिघचटनाओमयातोमरिकहया गभीररपसजखमीहोकरदकसीरोजगारकलायकनहीरहगएह

यातराओ पर दनकललोगकसमखात दनकल रह ह दकअबिापसइसदनिचयीिदनयामनहीलौटगपरउनकागससाएकरठहएनाराजबचिकीपरदतदकरयाअदिकलगरहीहइनकबीिदबहारकजमईदनिासीबबलकाइटरवयजयािासतदलतलगताहदिललीमउसकीिायकीिकानन15सालउसकपररिारकोरोटीऔरबचिोको दशकापरिानकीहिहहालातसिरतही दफरलौटगासभीलौटगयहएककठोरसचिाईहदकगािउनहनहीसभालसकत

िजचनोबचिकदठनतमपररदसिदतयोमयातराकिौरानजनमहपतानहीबडहोकरिअपनजनमकोदकसतरहयािकर

कोरोनािायरससपिा हएसकटकीमारयतोसमाजकहरिगचपरपडीहलदकनमजिर-कामगार िगच इसससबस जयािा पीदडत हआह उसकाकामकाज दछनगयाहउसदबनादकसीसािनकबहिकदठनपररदसिदतयोमअपनघरलौटनापडाएकबडादहससारासतमहीफसकररहगयाजोघरमहउनकसामनभीरोजी-रोटीकीसमसयाहिदकसीतरहअपनापटभररहहउनमसबहतोकोखानाभीनसीबनहीहोपारहाउनह राहतपहिानाआजसबसबडीिनौतीहउनकाजीिनतभीपटरीपरलौटगाजबउनहदफरसरोजगारउपलिकरायाजाए

रवाजयो की कोवशशमजिरोकजीिनमआईअसत-वयसततानपरीअिचवयिसिाकसामनसकटपिा

कर दियाहबडपमानपरकारखान बिह कयोदकमजिरनहीह इसकिलतकईजररीिीजोकीआपदतचभीठपहकईजगहखतोमफसलखडीहउनकीकटाईनहीहोपारहीकयोदकमजिरनहीहइससकटकोतभीिरदकयाजासकताहजबमजिरअपनदठकानोपरपहिऔरउनहकामउपलिहोइसदलएराजयसरकारोकीसबसबडी दिताअभीजहा-तहा फसअपनमजिरोकोिापसबलानकीह राजयसरकारइसकोदशशमहदकलॉकडाउनखतमहोत-होतयहकामकरदलयाजाएउततरपरिशमधयपरिशऔरपजाबसदहतकईराजयोकीसरकारोनबसभजकरअपनमजिरोकोिापसलानकीकिायिशरकरिीहयपीसरकारनहररयाणासरकारकसािसमनियबनाकरकरीब10हजारशदमकोको उनकघर पहिानकाकाम दकया ह हररयाणासरकारनयपीकमजिरोकोउनकराजयकीसीमापरलजाकरछोडदियािादजसकबाियोगीसरकारअपनीबसोसउनहघरछोडरहीह

जलिहीमधयपरिशराजसिानउततराखडऔरदबहारकभीफसहएमजिरोकोिापसलानकदलएराजयसरकारकिमउठासकतीहउनकीतरफसपरिासीमजिरो

भवारि डोगरवा (िररषठ वपपणीकवार और पतरकवार)

कमजोर को सभाल

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 37

कोिापसलानकदलएसपशलटनिलानकीमागभीक दरसरकारकसामनरखीगईहपजाबगजरातदबहारऔरपदचिमबगालजसराजयोनक दरसरकारस इसक दलए दिशष नीदत बनानकी मागकी ह मजिरोकदलएजोभीसभिहोततकालकरनकीजररतह

Labour law | Minimum wagesLabour code on mandatory minimumwages परिासी मजिरोका बडा िगच तोअपन-अपनपरिशोमलौटगयाहयालौटरहाहलदकनजोशहरोमही रह रहहउनकीसमसयाओपरभीधयानिनाजररीहिरअसलशहरीदनिचनिगचकीिोशदणयाहइनमपहलीशणीमिलोगआतहजोलबसमयतकदिललीिमबईजसबडशहरोमरहनककारणइनमरि-बसगएहयहाउनकाअपनाघरयाअपनीझगगीहयहाउनकअनकघदनषसपकच औरसबिहलाकडाउनजससकटकिौरमउनकीआजीदिकाअसत-वयसतहोतीहतोभीअपनसपकगो-सबिोकआिारपरिबहतशीघरभखमरीकीदसिदतमनहीआतहइनकीभीकदठनाइयाजररहपरअसहनीयनहीहलदकनिसरीशणीमऐसलोगहजोबहतअलपकालीनरोजगारयादिशषठककअतगचतयहाआतहउनकानतोअपनरोजगारिातासगहरासबिहनहीअपनआस-पडोससकोईउठना-बठनाह

परायः बहत स मजिर एक कमर म दकराय पर रहत हऔरसिानीय शदकतशाली मकान मादलक उनस कभी भी कमराखालीकरिासकतहइनकपासनतोबितहऔरनहीकोईखादभडारयहा तक दक उनक पासकोई रसोईभी नही हऔर िआसपासछोट-छोट ढाबो मखानाखात ह इनलोगोको तरत बड पमानपरसहायतािनकीजररतहऐसीसहायतािीभीजारहीहपरइसकहीअदिकबढानािादहएपरिानमतरीनआगहदकयाह दकयिासभिलॉकडाउन कसमय दकसीकोभी मजिरी या ितनसिदितनहीदकयाजानािादहए

भारतकलगभगसभीशहरोमबहतसआशयदिहीनलोगभीहजोदिनमछोटी-मोटीमजिरीकरफटपािअििारनबसरोमअपनीरातगजारतहलाकडाउनसइनलोगोपरबहतपरदतकलअसरपडाहहालकिगोऔरदहसाकिौरानऐसलोगोकीसखयाबढीहदजनकीआजीदिकानषटहोगईऔरमकानयाआशयभीिगोमजलादिएगएऐसलोगोपरयहलॉकडाउनअसहनीयकदठनाइयालकरआयाहइसदलएउनकदलएदिशषसहायताकीआिशयकताहगामीणदनिचनबदसतयोएिशहरीझगगी-झोपदडयोमरहनिालअनक पररिार ऐस ह जो सामानय समय म भी अपनी नयनतमजररत-भोजनसाफपानीऔरसिचछतासजडीआिशयकताओकअभािसजझतहइनकसािहीअतयदिकदनिचनवयदकतअकलिद दिििाअििा एकल मदहला दिकलागता परभादित वयदकतिीघचकालीनगभीररोगोसपीदडतवयदकतऔरमानदसकरोगीभीह

जोलॉकडाउनकिौरानबहतबरीतरहपरभादितहोरहहऔरउनकदलएदिशषसहायताकीजररतह

मसीबत म पररिवारगािोमऔरशहरोमभीबहतसपररिारऐसहोतहजोजररत

कासामानसटॉककरनमसकमनहीहोतऔरपरायःउनकपासखादसरकाक दलएजररीखादसामगीअदिकदिनोक दलएहोतीहीनहीहउनकयदिससतराशनककाडचबनभीहतोउनमसअनकबायोमदटकदमलानकीमजबरीकिलतराशनपरापतनहीकरपारहहयाराशनकाडचमउनकपररिारकसभीसिसयोकनामनहीजडसकहसािहीबहतसपररिारदनिचनतामरहनकबािजिराशनकाडचपरापतनहीकरसकह कछपररिारोकराशनकाडचनामालमिजहोसदनरसतभीहोगएहउनकसामनमसीबतआसकतीहइनसबपरसिानीयपरशासनकोनजररखनीहोगीऔरततकालराहतपहिानीहोगीसहीमायनमआजपरशासनकदलएएकपरीकाहदनिचनिगचकपरदतसििनशीलतादिखानकायहीिकतह

सवमवि की नय यॉकक शवाखवा क अधयकष शी जसिीर जयवसह क सपतर अिनीश कवा हदय विदवारक असवामवयक वनधन 17 अपल

2020 को हो गयवा सवमवि की ओर शोकवाजवल

शदधवाजवल

38 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

िासय-वयगय

lsquoकोरोना-कषटrsquo पर ndash ो सवयद

मदन मोहन बवाहरिी lsquoघोटrsquo लरखन शौवकयवा लरवकन जीिन सर जड़ी सहज कवििवाए वनरिर वलखिर रहर ह| वशकषण सर इजीनीयर वयिसवायी| नॉएडवा म वनिवास| सपकक 09350805355

1िदनयामकोहराममचयोहिीन न lsquoिीटrsquo दकयोकछऐसोफल रहो दिन िोगनो-िौगनोिीन न कीट दियो कछ ऐसोिरहोतरासनआनिपासयहिाइरसढीठदियोकछऐसोिदनयाकीसारीवयिसिादबगाडीिीननपीटदियोकछऐसो

2ठीकससासनआित-जाितमहपबधयोएकमासकजडयोहआिनमहरीहआफतिहरीकामसभीखिकरनोपडयोहघरस बाहरजा नसको िहा डडा ल क िरोगाखडयो हदिनभरघरमहीसोनोपडकोरोनाककारणरोनोपडयोह

एक हवचार पधान कहवतावकष का अधयातम

िरजकमवार पवारीकलरखक िियामवान म अमरररकवा क ऑवहयो पवानि म कस िरसटनया ररजिया यवनिवसयाटी म िररठि सवाय-िजवावनक क पद पर कवायया ह दो दजयान सर अवधक अिरवायाटीय शोध पतर एि पसिक पकवावशि कर चक डॉ पवारीक विजवान क अविररि सकवारवातमक सगठिनवातमक विकवास एि नरिति विकवासम गहरी रवच ह

जोमइकतरिरहोजाताजीिनऔरसरलहोजातािरतीकामडालदबछौनाओढिािनीकोसोजाताजोमइकतरिरहोजाताहरजीिनकाएकमरणहमरनकहीबािसजनहपतझडकीनगीशािोपरनयीकोपलोकायौिनहजीिनकायममचसमझकरमभीिीरअटलहोजाताजोमगरतरिरहोजातासहजहियसबाहपसारदजसनमनकखोलदारदफरयसाराजगउसकाहसबअपननाकोईपराएआसमानकाएकपररिामझपरअपनानीडबनाताजोमइकतरिरहोजाताएकशाखसहादसलकरनासौशाखाएखोललटानाजीदितहोनकामतलबहपरअदसततिबढातजानामिरतीकजलकोपीकरअमबरकोगीलाकरजाताजोमइकतरिरहोजाताऊपरउठनकामतलबहभीतरसगहरहोजानाअपनअतसकीजिालासबाहरउदजयाराफलानादजतनारहपातािरतीपरउतनामानजगतकापाताजोमइकतरिरहोजातािरतीसजीिनपाकरकििउसकाजीिनबनजाताअपनतनकीआहदतिकरइसिरतीकपराणबढाताजोमझकोजीिनितीदफरउसमाकाममानबढाताजोमइकतरिरहोजातातषणाएरतनाकरजसीसिारहअतपतकिासीदजतनीपरीकरनािाहोउतनाहीकोलाहलकरतीशातझीलसामनिारणकरमसतपतअमरहोजाताजोमइकतरिरहोजाताकयातराऔरकयामराहजगदमथयाहकोरीमायाहरजीिनकागदणतशनयहनाकछखोयानाहीपायादजसदमटीसपायाजीिनउसमदमलदमटीहोजाताजोमइकतरिरहोजातातझमममहमझमतहहमसबमइकरबबसताहकसीनफरतऔरजलनदफरकयबिनीमरहताहरागदषऔरभिकपटदबनमढाईआखरहोजाताजोमइकतरिरहोजाता

एक सपदहनश कहवता रवाजा तो खोलो

जाओजाकरिरिाजाखोलिोहोसकताहबाहरखडाहोकोईपडयाकोईजगलहोसकताहकोईबगीिाहीखडाहोकोईजािईशहरभीहोसकताहबाहरजाओजाकरिरिाजाखोलिो

बाहरयदिकोहराजमाहोगाघटनकारासतादमलजाएगाउसजाओजाकरिरिाजाखोलिो

यदिदसफच अिराहीहबाहरतबभीसरझकाएखडीहोहिातबभीऔरयदिकछभीनहोबाहरतबभीजाओजाकरिरिाजाखोलिो

कमसकमहिाकाझोकातोआरपारहोगा|

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 39

आजकल बिस म

भारत नाम की किानी

ददशकानामबिलनपरबहस दछडीहसदििानमिजच lsquoइदडयािट इज़भारतrsquoकोबिलकरकिलभारतकरनकीमागउठरहीह इसबारमएकयादिकाभीसपरीमकोटचमिादिलहईदजसपरबििारकोअिालतनसनिाईकी

यादिकाकताचकीमागिीदकइदडयागीकशिइदडकासआयाहऔरइसनामकोहटायाजानािादहएयादिकाकताचनअिालतसअपीलकीिीदकिोक दरसरकारकोदनिवशिदकसदििानकअनचछि-1मबिलािकरिशकानामकिलभारतकर

सपरीमकोटचकिीफजदसटसएसएबोबडकीअधयकतािालीतीनसिसयीयबिनयादिकाकोिाररजकरतहएइसमामलमििलिनसइनकारकरदियाअिालतनकहा दकसदििानमपहलसहीभारतकादज़करहसदििानम दलखाहlsquoइदडयाडटइज़भारतrsquo

सिवोचिअिालत न कहा दक इस यादिकाको सबदित मतरालय म भजा जानािादहएऔरयादिकाकताचसरकारकसामनअपनीमागरखसकतहयहकोईनईबातनहीहकईिशअपनानामबिलिकहआइएजानतहदकभारतकोदकतनअलग-अलगनामोसजानाजातारहाहऔरउनकपीछकीकहानीकयाह

परािीनकालसभारतभदमकअलग-अलगनामरहहमसलनजमबदीपभारतखणडदहमिषचअजनाभिषचभारतिषचआयाचितचदहनिदहनिसतानऔरइदडया

मगरइनमभारतसबसजयािालोकमानयऔरपरिदलतरहाहनामकरणकोलकरसबसजयािािारणाएएिमतभिभीभारतकोलकरहीह

भारतकीिदिधयपणचससकदतकीतरहहीअलग-अलगकालखणडोमइसकअलग-अलगनामभीदमलतह

इन नामो मकभीभगोल उभरकरआता ह तोकभीजातीयितनाऔरकभीससकार

दहनिदहनिसतानइदडयाजसनामोमभगोलउभररहाहइननामोकमलमयतो दसनिनिीपरमखतासनज़रआरहीहमगर दसनि दसफच एककतर दिशषकीनिीभरनहीह

दसनिकाअिचनिीभीहऔरसागरभीउसरपमिशकउततरपदचिमीकतरकोदकसीज़मानमसपतदसनियापजाबकहतितोइसमएकदिशालउपजाऊइलाक़कोिहाबहनिालीसातअििापािपरमखिाराओसपहिाननकीबातहीतोह

इसीतरहभारतनामकपीछसपतसनििकतरमपनपीअदगनहोतरससकदत(अदगनमआहदतिना)कीपहिानह

भवारत क दवािदवार कई lsquoभरतपौरादणकयगमभरतनामकअनकवयदकतहएहिषयनतसतकअलािािशरिपतर

भरतभीपरदसदहदजनहोनखडाऊराजदकया

अवजि िडनररकरसपवादक अमर उजवालवा (बनवारस) और भवाषवाविज

40 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

नाटयशासतरिालभरतमदनभीहएहएकराजषजीभरतकाभीउललखहदजनकनामपरजडभरतमहािराहीपरदसदहोगया

मगिराज इनदरदमन क िरबार म भी एकभरतऋदष ि एकयोगीभरतहएहपदमपराणमएकिरािारीबाहमणभरतकाउललखबतायाजाताह

ऐतरय बाहमण म भी िषयनतपतर भरत ही भारत नामकरण कपीछ खड दिखत ह गनि क अनसार भरत एक िकरितजी समराटयानीिारो दिशाओकीभदमकाअदिगहणकर दिशालसामराजयका दनमाचणकरअशमियज दकया दजसकिलत उनक राजयकोभारतिषचनामदमला

इसीतरहमतसयपराणमउललखहदकमनकोपरजाकोजनमिन िाल िरऔर उसका भरण-पोषणकरन क कारण भरतकहागयादजसखणडपरउसकाशासन-िासिाउसभारतिषचकहागया

नामकरण क सतर जन परमपरा तक म दमलत ह भगिानऋषभििकजयषपतरमहायोगीभरतकनामपरइसिशकानामभारतिषचपडाससकतमिषचकाएकअिचइलाक़ाबटिारादहससाआदिभीहोताह

दषयनत-शकनतलवा पतर भरतआमतौरपरभारतनामकपीछमहाभारतकआदिपिचमआई

एककिाहमहदषचकणिऔरअपसरामनकाकी बटीशकनतलाऔरपरिशीराजािषयनतकबीिगानििचदििाहहोताहइनिोनोकपतरकानामभरतहआ

ऋदषकणिनआशीिाचिदियादकभरतआगिलकरिकरितजीसमराटबनगऔरउनकनामपरइसभखणडकानामभारतपरदसदहोगा

अदिकाशलोगोक दिमाग़मभारतनामकीउतपदततकीयहीपरमकिालोकदपरयहआदिपिचमआएइसपरसगपरकादलिासनअदभजानशाकनतलमनामकमहाकावयरिामलतःयहपरमाखयानहऔरमानाजाताहदकइसीिजहसयहकिालोकदपरयहई

िो परदमयो कअमर परमकी कहानी इतनी महतिपणच हई दकइसमहािशकनामकरणकादनदमततबनशकनतला-िषयनतपतरयानीमहापरतापीभरतकबारमअनयबातजाननकोनहीदमलती

इदतहासकअधयताओकाआमतौरपरमाननाहदकभरतजनइसिशमिषयनतपतरभरतसभीपहलसिइसदलएयहतादकच क

हदकभारतकानामदकसीवयदकतदिशषकनामपरनहोकरजादत-समहकनामपरपरिदलतहआ

भरत िण स भवारतभरतजनअदगनपजकअदगनहोतरियजदपरयििदिकीमभरत

भरिकाअिचअदगनलोकपालयादिशरकक(मोदनयरदिदलयमस)औरएकराजाकानामह

यहराजािहीlsquoभरतrsquoहजोसरसितीघगघरकदकनारोपरराजकरतािाससकतमlsquoभरrsquoशिकाएकअिचहयद

िसरा ह lsquoसमहrsquo या lsquoजन-गणrsquoऔर तीसरा अिच ह lsquoभरण-पोषण

जानमानभाषादििडॉरामदिलासशमाचकहतह-यअिचएकिसरसदभननिपरसपरदिरोिीजानपडतहअतःभरकाअिचयदऔरभरण-पोषणिोनोहोतोयहइसशिकीअपनीदिशषतानहीहlsquoभरrsquoकामलािचगणयानीजनहीिागणकसमानिहदकसीभीजनकदलएपरयकतहोसकतािासािहीिहउसगणदिशषकाभीसिकिाजोlsquoभरतrsquoनामसदिखयातहआ

इसकाकयाअिचहआिरअसलभरतजनोकाितानतआयचइदतहासमइतनापरािीन

औरिरसिलाआताहदककभीयदअदगनसघजसआशयोससमबदlsquoभरतrsquoकाअिचदसमटकरमहज़एकसजाभररहगयादजससकभीlsquoिाशरियभरतrsquoकोसमबददकयाजाताहतोकभीभारतकीवयतपदततकसनिभचमिषयनतपतरभरतकोयािदकयाजाताह

भवारतीrsquo और lsquoसरसितीrsquo कवा भरतो स ररशतवादकनतहज़ारोसालपहलअदगनदपरयभरतजनोकीशदिताऔर

सिािारइसतरहबढािढािादकदनरनतरयजकमचमकरतरहनस

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 41

भरतऔरअदगनशिएकिसरससमपरकतहोगएभरतभारतशिमानोअदगनकादिशषणबनगएसनिभचबतात ह दकििशिाऔरिििात इनिोभरतोयानी

भरतजन क िो ऋदषयो न ही मनिन क दारा अदगन परजिलन कीतकनीकखोजदनकालीिी

डॉरामदिलासशमाचकमतादबक़ऋगििककदिभरतोकअदगनससमबनिकीइदतहासपरमपराकपरदतसितह

भरतोसदनरनतरससगचककारणअदगनकोभारतकहागयाइसीतरहयजमदनरनतरकावयपाठककारणकदियोकीिाणीकोभारतीकहागया

यहकावयपाठसरसिती कतटपरहोतािाइसदलएयहनामभीकदियोकीिाणीससमबदहआ

अनकिदिकमनतरोमभारतीऔरसरसितीकाउललखआताह

दवाशरवाजञ यदध यवा दस रवाजवाओ की जिपरािीनगनिोमिदिकयगीनएकपरदसदजादतभरतकानाम

अनकसनिभगोमआताहयहसरसितीनिीयाआजकघगघरककछारमबसनिालासमहिाययजदपरयअदगनहोतरजनि

इनहीभरतजनकनामसउससमयकसमिभखणडकानामभारतिषच हआ दिदानोकमतादबक़भरतजादतकमदखयासिासि

िदिकयगसभीपहलपदचिमोततरभारतम दनिासकरनिालजनोकअनकसघिइनहजनकहति

इसतरहभरतो कइससघकोभरतजननामसजानाजातािाबाक़ीअनयआयचसघभीअनकजनमदिभादजतिाइनमपरयितिचसततसअनदरहगानिारदिषादणनपकिककयदशिअदलनभलानदतरतसऔरसजयआदिसमहभीजनि

इनहीजनोम िसजनोससिासऔरउनकततसक़बीलकायदहआिा

सिासकततसक़बीलकदिरदिसपरमखजादतयोकगणयाजनलडरहिइनमपिजन(दजसअदिभादजतपजाबसमझाजाए)यानीपरयितिचसअनऔरदरहकअलािाभालानस(बोलानिराच इलाक़)अदलन(कादफररसतान) दशि(दसनि)पकि(पशतन)औरदिषादणनीक़बीलशादमलि

महवाभवारत स ढवाई हजवार सवाल पहल lsquoभवारतrsquoइसमहायदकोमहाभारतसभीढाईहज़ारिषचपिचहआबताया

जाताहसािारणसीबातहदकिहयददजसकानामहीमहाभारतrsquoहकबहआहोगा

इदतहासकारोकमतादबक़ईसासक़रीबढाईहज़ारसालपहलकौरिो-पाणडिोकबीिमहासमरहआिा

एकगहकलहजोमहासमरमबिलगयीयहतोठीकहपरइसिशकानामभारतहऔरिोकटमबोकीकलहकीदनणाचयकलडाईमिशकानामकयोआया

इसकीिजहयहदकइसयदमभारतकीभौगोदलकसीमामआनिाललगभगसभीसामराजयोनदहससादलयािाइसदलएइसमहाभारतकहतह

िाशराजयदइससभीढाईहज़ारसालपहलहआबतायाजाताहयानीआजससाढसातहज़ारसालपहल

इसमततसजादतकलोगो निसराजयो कसघपरअभतपिचदिजयपरापतकीततसजनोकोभरतोकासघकहाजातािाइसयदसपहलयहकतरअनकनामोसपरदसदिा

इसदिजयकबािततकालीनआयाचितचमभरतजनोकाििचसिबढाऔरततकालीनजनपिोकमहासघकानामभारतहआअिाचतभरतोका

भवारत-ईरवान ससकवतसपषट ह दक महाभारत म उललदखत शकनतलापतर महापरतापी

भरतकाउललखएकरोिकपरसगहअबबातकरतहदहनिदहनिसतानकीईरानी-दहनिसतानीपरान

समबनिीिईरानपहलफारसिाउससभीपहलअयचनमआयाचअििाआयाचनअिसतामइननामोकाउललखह

मानाजाताहदकदहनिकशकपारजोआयचिउनकासघईरानकहलायाऔरपरबमजोिउनकासघआयाचितचकहलायायिोनोसमहमहानिपरभािशालीि

िरअसलभारतकानामसिरपदचिमतकतोििईरादनयो नहीपहिायािा

किच सीमा पर बदहसतन दशलालख पर उतकीणच दहनिश शिइसकीगिाहीिताह

42 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

फारदसयोनअरबीभीसीखीमगरअपनअिाज़मएकज़मानमअदगनपजकज़रसथदतयोकाऐसाज़हरािािहा

इसलामकाआदिभाचिभीनहीहोपातायबाततोइसलामसभीसदियोपहलऔरईसामसीहसभीिारसिीपहलकीह

ससकत-अिसतामगभचनालका ररशताह दहनिकश-बादमयानकइसपारयजहोतातोउसपारयशनअयचमनअििचनहोमसोमहिनजसीसमानअिजीपिािदलयायहाभीिीिहाभी

फारसफारसीफारदसयोकगाहहोनकािायरायहीतकनहीरहाइसलामकिायरमभीसनातनताकायहसौहािचदिखता ह

वहनद वहनदश वहनदिवानदहनिश शि तो ईसा स भी िो हज़ार साल पहल अककािी

सभयतामिाअककिसमर दमससबसभारत क ररशत ि यहडपपािौरकीबातह

दसनिदसफच निीनहीसागरिाराऔरजलकापयाचयिादसनिकासातनदियोिालपरदसदlsquoसपतदसनिlsquoसपतदसनिrsquoकतरकोपरािीनफारसीमlsquoहफ़तदहनिrsquoकहाजातािा

कयाइसlsquoदहनिrsquoकाकछऔरअिचहज़ादहर ह दहनि दहनि दहनििान दहनिश जसीअनकसजाए

अतयनतपरािीनहइडसइसीदहनिशकागीकसमरपहयहइसलामसभीसदियो

पहलकीबातह

गीकम भारत क दलए Indiaअििा दसनि क दलए Indusशिोकापरयोगिरअसलइसबातकापरमाणहदकदहनिअतयनतपरािीनशिहऔरभारतकीपहिानहससकतकाlsquoसिानrsquoफारसीमlsquoसतानrsquoहोजाताह

इसतरहदहनिकसािजडकरदहनिसतानबनाआशयजहादहनिीलोगरहतहदहनिबसतह

भारत-यरोपीयभाषाओमlsquoहrsquoकारपानतरlsquoअrsquoहोजाताहlsquoसrsquoकाlsquoअrsquoनहीहोता

मसोपोटादमयाईससकदतयोसदहनिओकाहीसमपकच िादहनििरअसलगीकइडसअरबअककािपदशचयनसमबनिोकापररणामह

हम ह lsquoभवारतिवासीlsquoइदडकाrsquoकापरयोगमगासिनीज़नदकयािहलमबसमयतक

पाटलीपतरमभीरहामगरिहापहिनसपिचबखतरबाखतरी(बदकटया)गानिारतकदशला(टकसला)इलाक़ोसगज़रा

यहादहनिदहनििानदहनिजसशिपरिदलतिउसनगीक सिरतनतर कअनरप इनक इडस इदडयाजसरप

गहणदकएयहईसासतीनसिीऔरमोहममिस10सिीपहलकीबातह

जहातकजमबदीपकीबातहयहसबसपरानानामहआजकभारतआयाचितचभारतिषचसभीबडा

परनतयतमामदििरणबहतदिसतारभीमागतहऔरइनपरअभीगहनशोििलरहह

जामनफलकोससकतमlsquoजमबrsquoकहाजाताहअनकउललखह दकइसकनदरीयभदमपरयानीआजकभारतम दकसीकालमजामनकपडोकीबहलतािीइसीिजहसइसजमबदीपकहागया

जोभीहोहमारीितनाजमबदीपकसािनहीभारतनामसजडीहlsquoभरतrsquoसजाकीसभीपरतोमभारतहोनकीकिाखिीहईह

(सौजनयबीबीसी)

पदरक6 कमद की पकार

आयरलड क परिान मतरी भारत मल क 41 िषजीय डा दलयोिराडकर अब कोरोना म मरीजो क इलाज क दलए भी अपनीसिाएिग

७ सब कछ फी यररब गाल 78िाएन बललिाडच सटीटदिसकोदसनअमरीका यहहपताउसघरकाजहादमसटरगालनएकतमब तानकर घर कज़ररी काम की िीजरखरखीहदजसजोिादहएज़ररतममलादबकमफतलजाए

इटलीमभीलोगोनअपनघरोकबाहरज़ररीिीजभरकरअपनघरोकआगिलटागदिएह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 43

कोरोना सद िी सीख ल रवाजदर पवाल गौिम

(लरखक वदली सरकवार म समवाज कयवाण मतरी ह)

पडरहाहएकिसरकोछनसभीबिरहहहमयािकरनाहोगािहिौरजबइसानकोजादतयोऔरिणचवयिसिाओमजकडकरछआछतकनामपरपरतादडत दकयाजाता रहाऔरकईजगहतोयहआजभीजारीह

कयोनकोरोनाकबहानहीहमसीखलदकजबिहजादतिमचरगयादलगमभिनहीकररहातोहमकयोकरलदकनअफसोसदकआजभी किारटीन दकएगए कछलोगो परजादतगतभिभािइसकिरहािीह दकिह दकसीिदलत कदारापकाएगएभोजनकोखानस इनकारकरितह य इसिशकी दिडबनाहीह दकबदकमधयममागचपरिलनकबजाएआजिशकाबडादहससाछआछतऔरअसपशयताकीराहपरहअगरयहमहामारीभीइसिशकअदिकतमलोगोसजादतिािकाजहरनदनकालपाईतोयकीनमादनएएकऐसासलाबआएगाजोसबकछबहालजाएगा

कोदिड-19नलोगोकीआसिाऔरदिशासकोभीझकझोराहभारतमलोग दफदजकल दडसटदसगकोउतनीगभीरतास लतहएदिखाईनहीिरहदजतनीसहजतासामादजकिरीकोबढानमदिखरहीह

एकसििादनकपिपरहोत हएमझइसबातकी बहिपीडाहोतीहदकजादतयोसगदसतयहसमाजकबएकहोगाकबएकपकीकीतरहजादतयोकबिनसमकतहोकरहमसबखलआसमानमसासलगकबहमसमानभािसएकिसरकोसिीकारकरगकबसबकोएकजससमानअिसरपरिानकरगऔरकबहमसमताक मलभत अदिकारआदटचकल 15 को मल रप स सिीकारगआदखरकब

कोरोना ककहर नपरीिदनया ककिमोको रोका लदकनभारतमइसकाएकअलगहीिहरािखनकोदमलाअपनीनाकादमयोको छपान क दलएकभी कछलोगोको इसका दजममिार ठहरायागयातोकभीउनहबदहषकतकरनकीसलाहिडालीगईभारतमकोरोनानसमाजम वयापतिणचवयिसिाऔरजादतगतसरिनाकढािकोएकबारदफरस बनकाबकरत हएहमसबकोसोिनपरमजबरकरदियाह

ऐसमहमएकबारदफरखिससिालकरनाहोगादकआदखरमनषयकौनह दजसनअपनीसदििाक दलएमनमतादबक दनयमबना डाल जबदक परकदत न कोई भिभाि नही रखा उसन कसमानदलयािहशषहऔरसबकोऊि-नीिकजालमबाटदियाभारतीयजातीयसरिनाकसिभचमयहबातऔरभीसािचकलगतीह दककसएकजादत दिशष नअपनआपकोििताकीशणीमरखाऔरकछकोजानिरकीशणीसभीनीिरखाजहाउसछनकीमनाहीिीसािबठनकीमनाहीिीऔरतोऔरउसकीपरछाईसभीएतराजिाकसकछमटीभरलोगोनखिकोमहाशदकतमानमानजादतऔरनसलबनाकररगभिकरतहएमनभिकोजनमदियाताकतिरलोगोनपराकदतकससािनोपरभीअपनाििचसिकायमकरन क दलए उन परकजा दकया जोआजभीजारी ह दजनहिदितरखािआजभीिदितहजबदकसमानताकदलएजररीहदकससािनोकासमानबटिाराहो

हजारोसालससमाजकाएकिगचइसदनयदतमानकरझलताआयाहऔरकभीइससबाहरनहीदनकलपायादिनबिलमहीनबिलसदियाबिलीपरनहीबिलातोअसपशयताकायहसिरपदजसकिलतअबनफरतइतनीबढगईह दकआज दलदिगकरइसानहीइसानकोमारनलगाह

Whydowestillallowcaste todefineusऐसानहीह दक महामाररया पहल कभी नहीआई लदकन इस महामारी नइसानकोसहीमायनोमउसकाअकसदिखादियासभीमानकोमउलटफरकरइसअदशयिशमननबतादियाकछभीसिायीनहीहजोयहसमझतिदकिदनयाउनकीमटीमहउनसबकभमपलभरमिराशायीहोगएआजकोरोनाकीमहामारीम दजसतरहइसानकोअसपशयताझलनीपडरहीहएक-िसरसअलगरहना

सवमवत-पररिवार क नए सदसय अतराचषटीय दहिी सदमदत क आजीिन सिसयो म2018स30अकटबर2019तकिोनएनामऔरजडहसिागत

दििरणइसपरकारहndash26शीमतीऋतभरामहाबीििडओहायो27शीरिीनदरकमाररोज़लीनहाइटसनययाकच

44 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

आदि की उिच कदिताएगीत को सनतऔरगातहऔरकोईदहिीकदिजसमहाििीिमाचयासदमतरानिनपत की कदिताओगीतो को नही इसकाकारण यह ह दक दहिीकदिताओमिहशदकतनहीहजोउिचकदिताओमह

करादतकारी कदिताओ स लोगो को दिशषकर यिाओ कोिीरतापणचकायचकरनकीपररणादमलनीिादहय(जसमदकसमगोकजीकीकदिताlsquoिसॉनगऑफिसटॉमजीपटलrsquo)लदकनदहिीकदिताएऐसाकरनमसपषटरपसकमज़ोरदिखाईितीह

उिाहरणकदलएयदिहमदबदसमलकीउिचकदिताlsquoसरफरोशीकीतमननाअबहमारदिलमहrsquoिाकयकादहिीमअनिािकरतहतोयहबनजाताह-शीशकटिानकीइचछाअबहमारहियमहदनदचितरपसइसमिहिमनहीहजोदबदसमलकीउिचकदितामह औरकोईभीकरादतकारीइसनहीगाएगा

इसी परकार फज़ की शदकतशाली उिचकदिताबोलदकलबआज़ािहतरबोलज़बा अब तक तरी ह का दहिी अनिािपरीतरहस बतकाहोजाएगा इसका दहिीअनिाि होगा - उचिारण करो दक होठसिततरहतमहारउचिारणकरोदकदजहाअबतकतमहारीह

उिच कदिता की दनमनदलदखत सरललदकनशदकतशालीपदकतयोपरदििारकरldquoदजनहनाज़हदहिपरिोकहाह(सादहरलदियानिीकशरldquoसनाखिा-ए-तकिीस-ए-मशररक़कहाहrdquo)यामजरहसलतानपरीकशरldquoसरपरहिा-इ-ज़लमिलसौजतनकसािअपनीकलाहकजहउसीबाकपनकसािrdquo

इसम कोई सिह नही ह दक दिनकर जस कछ दहिी कदि हदजनहोन lsquoदसहासनखालीकरो दकजनताआतीहजसीकदिताएदलखीदजसमिीररसहकदिभषणदजनहोनदशिाजीमहाराजकागणगानकरतहएकईछिदलखदफरभीउिचकबजाएदहिीमदलखनककारणइनमउतनीशदकतनहीहदजतनीउिचशायरीमहोतीदहिीमिहबलऔरअिाज़-ए-बयाननहीहजोउिचमह

जसादकमरलखlsquoउिचकयाह(WhatisUrdu)ममनबतायादकउिचकदितादिरोिकीकदिताहिआमआिमीकिखोऔरअनयायकदिलाफआिाज़उठातीहकयोदकभारतअपनइदतहासमएककरादतकारीपररितचनशीलयगसगज़ररहाहभारतीयोदिशषरपस भारतीययिाओको िीरतापणचकायचकरन क दलएआनिालऐदतहादसकसघषचमपररणािनकदलएकरादनतकारीकदिताकीआिशयकताहोगीमरदििारसयकदिताएकिलउिचकदिताएहोसकतीहहालादकइनहसरलीकतदकयाजानािादहएनदकयदकलषटफारसीभाषामहो

भारतीय लोगो की भाषा कौन सी िndash हिी या उलद

ऐसा कयो ह पक भार कर दरशभकत यतवा पिपसमल िज़ जोश आपद की उदसि कपवाएगी को सतन र और गा र ह और कोई पहदी कपव जसर महादरवी वमासि या सतपमता नदन प की कपवाओगीो को नही इसका कारण यह ह पक पहदी कपवाओ म वह शपकत नही ह जो उदसि कपवाओ म ह पहदी पहनदतओ की भाषा ह और उदसि मतसलमानो की यह पचार करना अगरज़ो की lsquoिाट करो और राज करोrsquo की नीप का पहससा था जिपक वासपवका यही ह पक उदसि सभी पशपक लोगो की भाषा थी चाहर वर पकसी भी मजहि कर हो

यहकहनकदलएदकlsquoदहिीभारतीयजनभाषानहीहबदलकएककदतरमरपसबनाईगईभाषाहrsquoमझकईलोगोकीकडीआलोिनाओकासामनाकरनापडाजसदकमनकोईबतकीभयानकयाअदतदनिनीयबातकहिीहो

दहिीऔरदहिसतानीमअतरसमझानकदलएमएकउिाहरणि रहा ह दहिसतानी म कहग उिर िदखए दहिी म कहग उिरअिलोकनकीदजएआमआिमीकभीअिलोकनशिकापरयोगनहीकरता इसीतरहकईशिऐसहजो वयािहाररक दहिसतानीभाषामपरयोगदकएजातहलदकनदजनहससकतमयकरदियागयाउिाहरणकदलएदज़लाशिकोजनपिमबिलदियागया

जब म इलाहाबाि हाई कोटच म जज िा तो मर सामन एकअदििकताजोदहिीमहीबहसकरतहउनहोनमझएकिरखिासतिीदजसकाशीषचकिापरदतभआििनपतरमनपछायपरदतभशिकाकयाअिचहतोउनहोनबतायाइसकाअिचह lsquoबलrsquoया lsquoज़मानतrsquoमनउनसकहा दकआपlsquoबलrsquoयाlsquoज़मानतrsquoशिकाउपयोगहीकरतजोसबसमझतहइसीतरहहज़ारोशिहदजनहआमआिमीवयािहाररकरपम परयोगकरता ह लदकन उनह दकलषट बनादियागयाऔरइसपरकारइसकदतरमभाषादहिीकादनमाचणहआ

मनयहपहलभीकहाहदकभारतककईदहससोमअदशदकतआमआिमीकीभाषादहिसतानीह(दजसखडीबोलीभीकहाजाताह)जबदकदशदकतभारतीयोकीभाषाउिचिीिाहिहदहिमसलमानयादसखहो(मरलखिखउिचकयाह(WhatisUrdu)औरभारतमउिचकपरदतमहानअनयाय(lsquoGreatinjusticetoUrduinIndiarsquo)

मनइनलखोमबतायाहदकयहपरिारकरनादकदहिीदहनिओकीभाषाहऔरउिचमसलमानोकीअगज़ोकीबाटकरोऔरराजकरोकीनीदतकादहससािाजबदकिासतदिकतायहीहदकउिचसभीदशदकतलोगोकीभाषािीिाहिदकसीभीमजहबकहो

हालादककछदनदहतसिािजीलोगोनमझमसदलमअपीलकताचपादकसतानीऔरकया-कयानहीकहापरनतभारतकलोगोनमझसहीसादबतदकयाहदनमनदलदखततथयोपरधयानि-

दिललीकशाहीनबाग़महएसीएएदिरोिीपरिशचन-रदलयोमपादकसतानीकरादतकारीकदिहबीबजादलबकीउिचकदितािसतरकोगायागयािाऔरआईआईटीकानपरकछातरोकीरलीमजादमयादमदललयाकछातरोकसमिचनमपरदसदपादकसतानीकदिफज़दाराउिचकदिताहमिखगकोगायागया

ऐसाकयोह दकभारत किशभकतयिा दबदसमल फज़जोश

जषसटस मवाककडय कवाटज

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 45

हनया क िर कोनद म ि हिी

िोमोको वककवच जापानीमलकीदहिीलदखका

हअगरभारतमभी दहिी कसािउसपरकारकी वयिसिाबनाईजातीहतोअदिकादिकभारतीयनागररकोकोइसपरदकरयामशादमलदकयाजासकगाभारतमऐसअसखयदहिीभाषा-भाषीहदजनकपासअसीमकमताहअसलमिपरदतभाकभडारहऐसीवयिसिाकसाििशमतकनीकऔरदिजानकादिकासभीतजीसऔरशदकतशालीरपमहोसकगा

अबहमदििशोऔरदििदशयोकसिभचमदहिीकीदसिदतकोिखमसियकईइचछकजापानीछातरोकोदहिीकीदशकािरहीहमझयहमहससहोताहदकदििशीयागर-दहिीभाषीकदलएदहिीभाषासीखनकीअचछीवयिसिा तयारकरनकीजररतहजसअचछीगणिततािालीमानकपाठय-पसतककापरकाशनहोदजसमछातरोकीयोगयताकअनसारवयाकरणकासहजसकमऔरदिसततिणचनहोनाजररीहदशककोकदलएभीदिशषपरकारकपरदशकणपाठयकरमकाआयोजनऔरअदभयानिलानकीआिशयकताहोगी

आजिदनया कअनक िशो क दिशदिदालयोऔर दिदभननससिानोम दहिीकी दशकािीजातीहइससिभचमजापानऔरदहिीका सबि 100सालसअदिक पराना ह जापान म सबसपहलदहिीकीपढाईटोकयोदिशदिदालयमशरहईिहा1908सकईभारतीयदशककदहिीऔरउिचकी दशका दहनिसतानीभाषाकरपमितरहहजापानक रदडयोपर1940महीदहिीभाषाकापरसारणआरभहआऔरयहआजभीजारीहजापानमदहिीसादहतयकपरिारकरनिालपरोफसरिोईकययाकामहतिपणचसिानहदजनहोनसदकपतदहिीशिकोशकीरिनाकीऔरदहिीसादहतयकीअनकमहतिपणचरिनाओकाजापानीभाषामअनिािदकयाउनकदाराअनदितपरमििकागोिान1959मपरकादशतहआयहशायिजापानीभाषामछपीपहलीदहिीसादहदतयककदतिीउसकबािसलकरआजतकअनकदहिीसादहतयकारोकीरिनाओकअनिािपरकादशतहोतरहहजसकबीरतलसीिाससरिासपतपरसािदनरालामहाििीिमाचहजारीपरसािददििीअजयमदकतबोिमोहनराकशमाकच णडयजनदरकमाररघिीरसहायिमचिीरभारतीदिनकरयशपालकषणासोबतीभीषमसाहनीमननभडारीउियपरकाशमिलागगचइतयादि

साल2012मभारत-जापानराषटीयसबिोकी60िीिषचगाठमनाईगईिीदहिीसादहतयकजापानीअनिािकइदतहासकआिारपरभीजापानऔरभारतकासबिलगभगउतनाहीपरानाहलदकनदहिीभाषाकदशकणकसिभचमिखतोभारतऔरजापानकासबिराषटीयसतरसभीअदिकयानीलगभग110सालपरानाहइसमहमभारतऔरजापानकसबिकीगहनताऔरसासकदतकआिान-परिानकइदतहासकोिखसकतहयहजापानकदहिीदिदानोकअिकपरयासकाफलह

आजकीिदनयामआपजहाभीजाएिहाआपकोदहिीबोलनिालजरर दमलजाएग पररस लिन नययॉकच दसगापर जोहादनसबगचऑसटदलयासभीजगहभारतीयनागररकदमलजातहऔरउनलोगोकीबातोमदहिीजररसनाईितीहजापानककछशहरोमभीभारतीयनागररकोकीसखयाअदिकहजसकोबहामामातसटोकयोआदिमिहाभीआपको दहिीसननको दमलगीबोलिालकीभाषाकरपमदहिीभाषाकापरसारअबदिशवयापीहइसमदहिीदफलमोकीखासभदमकाह दहिी दफलमगर-दहिीभादषयोकोभीदहिीकीओरआकदषचतकरतीहदहिीदफलमोकोिदनयाकीकईभाषाओमडबभीदकयाजानलगाहजापानमभीदहिीदफलमोकीलोकदपरयताबहतबढरहीहदफलमोकजररएदहिीभाषाकईिशोऔरससकदतकलोगोकोएक-िसरसजोडरहीह

इसानभाषाकापरसारनहीकरसकताभाषाकापरसारसियहीसभिहोताहइदतहासमजबभीभाषाकापरसारजबरनकरायागयाउसकापररणामहमशािखिहीरहाजस20िीशतािीकअतमिदकणअफीकामरगभिकादिरोिकरतहएआिोलनिलरहािा1976मयहदनचियदकयागया दकिशभरकसकलोमदसफच गोरोकीभाषाकापरयोगहोगासकलोकअसखयबचिएकसािखडहोगएऔरउसकादिरोिकरतहएआिोलनशरदकयाउससघषचम13सालकबचिकोगोलीमारीगईसकलोकमासमबचिोकोअपनीभाषाकदलएलडनापडाकयोदकउनकीभाषाउनकदलएअपनाजीिनिीबािमउससाहसीबचिहकटरपीटसचनकीसमदतमजोहादनसबगचमसगहालयबनायागयाजोआजभीलोगोकोउसअतयािारकीयािदिलाताहहमइसइदतहासकोकभीनहीभलनािादहएएकतरफभाषाससकदतकाितबनकरदिशभरकलोगोकोएक-िसरसजोडतीहऔरदमतरताकीसिापनाकरतीहतोिसरीओरभाषाएकसमहकअहकारकोदसदकरनकाहदियारबनजातीह

आजकी िदनया म दिजानऔर तकनीक की नई जानकारीअदिकाशतअगजीमउपलिहइसदलएभारतऔरअनयकईिशोमभीउचिदशका-वयिसिामअगजीकाििचसिअदिकहिहादशकाकीभाषाअगजीहोतीहऔरपढनकीसामगीभीअगजीमहीउपलिहअगरदहिीकोइसकसिानपररखाजाएतोदिशम दहिीकासतरऔरभीऊिाहोजाएगाजसजापानम यसबवयिसिाए अगजीमनहोकरजापानीभाषामहीबनाईगईहउचिदशकामजापानीभाषाकाहीपरयोगहोताहदिजानतकनीकयाअनयशदकककतरस सबदितनिीनतमजानकारीऔरसामगीभीजापानीभाषामउपलिहदिदािजीऔरदिदानसाराजानजापानीभाषामहीहादसलकरनकबािआगिलकरजापानीभाषामहीतकनीककादिकासऔरदिजानकीउननदतकदलएअपनायोगिानितहइससजानऔरदिजानकीऐसीवयिसिाबनगईहदजसमहरजापानीभाषा-भाषीयानीिशकाहरनागररकशादमलहोसकता

46 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

चाि तो सीख सकतद ि

करल का कररशमा इमरवान करशी

करलकएकगािमिोयिासिाररयासरकारीबससउतरीयहापरउनहआगजानिालीसिाररयानहीदमलीबदलकउनहतीनमधय-आयिगचकलोगदमल

इनम सबस जयािा उमर िाल शखस न एक बड बदसन िालअसिायीतौरपरबनाएगएनलसटडकीओर दिनमरतास इशारादकयाइसकाइसतमालआमतौरपरबडीशादियोकिौरानमहमानोकोदडनरकबािहाििोनकदलएकरनमहोताह

यिोनोयिा दजसमसएकमदहलाऔरएकपरषिातरतिहा गएऔरअपन हाि िोए इसक बाि िअपन दठकानोकीओरिलपड

िहाखडतीनोपरषोकिहरपरमसकराहटिीयहमौनगदतदिदिएकिीदडयोमकपिरहईिीयहिीदडयो

िायरलहोगयािशकिदकणीदहससकराजयकरलमकोदिड-19क दिलाफलडीजा रही जगकायहमहजएकछोटासा दहससाभरह

कयवा हर करल की सवामवावजक पजीइनमधय-आयिगच िाललोगपिायतसिसयजानपडत ह

इसलडाईमउनकासािजदनयरपदलकहलिनसच (जपीएिएन)औरजदनयरहलिइसपकटसच(जएिआई)जसहलिकयरिकच सचभीिरहह

ज़मीनी सतर पर मौजि हलिकयर िकच सच और लोगो कपरदतदनदियोकायहगठजोडही राजयकीसामादजकपजीसादबतहोरहाहइसकज़ररएकरलकोदिड-19कगाफकोऊपरबढनसरोकनऔरकिचकोफलटकरनयानीनएमामलोमबढोतरीपरबडसतरपरलगामलगानमसफलरहाह

यहसामादजकपजी करल क पदलकहलि दससटमकी रीढसादबत हई ह इसक िलत ही करलकोरोना स परभािी तौर परदनबटनिालािशकापहलाराजयबनगयाह

िीनकिहानसभारतकपहलतीनमरीजआनकतीनमहीनबािभीकरलमकोरोनासमरनिाललोगोकीसखयाकिलिोहयसटडटसराजयम29जनिरीकोआएि

एि1एन1 दनपाह और दपछल सालआई भयािह बाढ कअनभि कसाि राजय इसितरनाकिायरसस िो-िो हािकरनकोतयारिा

हलिकयरिकच सचऔरराजनीदतककायचकताचओकीटीमराजय

कहरगािकघर-घरतकपहिीऔरलोगोकोइसिायरसकबारमसमझाया

इनकपासइसतरहकीमदहमिलानकापहलसएकसपीररयसह य राजय मआईबाढ क बाि कओको कलोरीनटकरनऔरलपटोदसपरोदससकोरोकनकदलएलोगोमजागरकताफलािकि

इतनसारलोगोकोटदनगकसिीगईकरलकीहलिसदिचसजकपिचडायरकटरडॉकटरएनशीिरन

बीबीसीदहिीकोबतायाldquoयहटदनगपरदकरयािो-तीनदिनसजयािानही िलती ह एकसपटचस क तयार दकए गए सटडी मटररयल कसाियलोगिसरलोगोकोपरदशदकतकरनकदलएिलजातहrdquo

डॉशीिर नकहा गामीणइलाक़ोमहमार दलकिकच सचयाआशा (एकरदडटड सोशल हलि एदकटदिसट) ह शहरी इलाक़ो मऊषा (अबचन सोशल हलि एदकटदिसट) िकच सच ह इनह बता दियाजाताह दकलोगोको कससमझानाह हरआशाक़रीब1000लोगोकीइिाजचहोतीहrdquo

इनकसािजदनयरपदलकहलिनसच (जपीएिएन)भीहोतीह जो दक 10000लोगोकीआबािीकी इिाजच होती ह इनकऊपरएकजदनयरहलिइसपकटरहोताहजो15000लोगोकदलएउततरिायीहोताह

इसकअलािासिासथयदिभागऔरसामादजकनयायदिभागकबीिएकदलकआगनिाडीिकच सचकाभीहोताहएकआगनिाडीिकच र1000लोगोकीइिाजचहोतीह

डॉ शीिर नकहा ldquoसिश मलरप म हलिकयर िकच सच दारादिएजातहमसलनमासककसपहनाजानािादहएहमपिायतपरदतदनदियोकोआनिालीिीज़ोकबारमअिगतरखतहतादकिअलटचरहहलिकयरइसपकटरऔरशहरीइलाक़ोमिाडचमबसचइनउपक दरोकादहससाहोतहrdquo

डॉशीिरकमतादबकldquoहलिकयरिकच सचऔरपिायतमबरोकीपरीफौजकोअहमजानकाररयोस लस दकयाजाताह इनमिहानसएयरपोटचपरपहलपसजरकआतहीकयादकयागयािाऔरकयादकयाजानािादहएजसीिीज़शादमलहोतीहrdquo

राजयम एककमयदनटीकॉलसटरभी ह दजसका नाम दिशाहइसमएकटोलफीनबरहयहसटरदज़लामदडकलऑदफसरकयहाहोनिालीदशकायतोयाइनकिायरीज़कबारमबताताह

डॉशीिरनकहाldquoअगरकोईकिारटीनदससटमकोतोडताहतोपिायतिकच रऔरहलिकयरिकच रउनहढढलतहऔरिापसलातहrdquo

िहानसलौटनिालछातरो कपहल बिऔरउनकपराइमरीऔरसक डरीसपकगोकोकिारटीनकरन कबाि करलमतबतकदसिदतयाठीकिीजबतकदकएककपलकएयरपोटचपरसकरीदनगकाउललघनकरनऔरएकदनजीअसपतालमएकशखसकबीमारहोनकीखबरसामननहीआगई

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 47

कपलअपनबटकसािइटलीसलौटिइनहइटलीफदमलीकहागयामधय-आयिगचकइसकपलऔरउनकीबटीऔरिामािसभी कोरोना िायरस स सकरदमत पाए गएऔर परशासन को इसमामलमकाफीमशककतकरनीपडी

लदकनउसीिकतहलििकच सचऔरपदलससमतपरीमशीनरीनकॉनटकट टदसगकरनसकरीदनगऔरटसटकरनाशरकरदियाक़रीब2000लोगोकीटदसटगहईऔरकछहज़ारलोगोकोहोमकिारटीनमडालदियागया

कपलकपरटसजो93और88सालकिउनहकोटायमकसरकारीअसपतालसिोहफतकइलाजकबािघरभजदियागया

करल क वलए कयवा िम चजर रहवाडॉकटरइकबालनबीबीसीदहिीकोबतायाldquoहमारदलएगम

िजर गासरट लिल पर मौजि हलिकयर िकच र ह हमार पासदबलकलज़मीनी सतर पर सामादजक पजी मौजि ह जो करलकोिसरराजयोसअलगबनातीहrdquo

डॉ इकबाल नकहा ldquoिरअसलहमार पाससामादजकपजीकसािएकएकसपटचसामादजकपजीभीहयहपजीहमारयिाउतसाहीडॉकटरोकीहइनसमनभीपदलकहलिऔरिायरलॉजीकबारमकाफीकछसीखाहrdquo

अलग-अलगसपदशयदलटीजस दलएगएनौडॉकटरोकीटीमक कॉनिलसट पलाजमा िरपी क इसतमाल स कोरोना िायरस कमरीजोकाइलाजकरनपरदलखगएपपरकोइदडयनकाउदसलफॉरमदडकलररसिच(आईसीएमआर)नएपरिदकयाह

डॉइकबालकरलककोरोनासपरभािीतौरपरदनबटनकपीछlsquoगासरटिकच सचकीमििसकॉनटकटटदसगऔरकटनमटसटटजीrsquoकोिजहमानतह

िहकहतहldquoहलिकयरकदिक दरीकरणकीहमारीपॉदलसीसहममििदमलीहइसकज़ररएहमनसिासथयसिाओकोपराइमरीहलिसटसचसदज़लाअसपतालोऔरसिानीयदनकायोतकपहिायाहrdquo

डॉइकबालकमतादबकldquoहमजोदिमिाललोगोकोसामानयलोगोकसपकच सिररखनाहहमनिसरीबीमाररयोसगसत60सालसजयािाउमरिाललोगोकोअलगदकयाहइनकीसखया716लाखहहमनउनहकहाहदकिटलीमदडदसनकजररएअपनडॉकटरोससपकच करइसकअलािाउऩकीमििमखयमतरीदपनाराईदिजयनकबनाएगएिॉलदटयरकॉपसचभीकररहहrdquo

कोदिड-19ककटोलकदलएएकसपटचसमदडकलकमटीकीदपछल डढमहीनस हर रोज़मीदटगहोती ह तादकमदडकलऔर

पदलकहलिमसलोपरििाचहोसकडॉइकबालनकहाldquoमरोज़ानासबहिीदडयोकॉनफ दसगक

ज़ररएमखयमतरीकोसीिररपोटचकरताहऔरशाम4बजएकररपोटचसबदमटकरताहrdquo

डॉइकबालमानतहदककरलइसबातसभागयशालीभीरहाहदककोरोनाससकरदमतपाएगएलोगोकीऔसतआयराजयम372सालह80सालसऊपरिालऐसकिलिोशखसरहऔर60सालकीउमरिालोकीसखयाकिलनौह

सिवासथय जवािरकतवाएकअतरराषटीयहलिएजसीकिॉदशगटनदसितकसलटटऔर

डलयएिओमकामकरिक डॉ एसएसलाल नकहा ldquo1990किशकमजबमपदलकहलिदससटमसजडािाऔरपराइमरीहलिसटरकोमनररपोटचदकयािाउसिकतहरकोई1230स1बजतकघरजानकी तयारीम ितोमनपछा दकयहसबकसहोगा मझ नदसाग सटाफ न बताया दक पीएिसी म कोई िॉशरमनहीहऔरसबकोइसकदलएघरजानाहोताहऐसमपीएिसीकोबिकरितहrdquo

डॉलालनपिायतमबरकोबलायाऔरपीएिसीकअचछतरीक़ स काम करन क बाबत ििाच की शरआत म हलिकयरिकच रऔरपिायतमबरकबीितनातनीरहीलदकनजलिहीयहमसलासलझगया

इसकबाियहीपराइमरीहलिसटर (पीएिसी)पदलकहलिदससटमकीसबसअहमकडीबनगया

अचछ सिासथयकी ससकदतको न किल हाल क िशको मबढािादियागयाहबदलकऐसारानीगौरीलकमीबाईकिकतभीहआदजनहोनतरािणकोरपरशासनदकयािा

िह 1813 म सािचजदनकरप स लोगो को समॉल पॉकस किकसीनशनकदलएसमझानकदलएमिानमउतरआईिी

डॉलालनबतायाldquoजब1957मपहलीसरकारबनीतोईएमएनबिरीपािसरकारकीदमदनसटीमएकडॉकटरकोहलिदमदनसटरकतौरपरशादमलदकयागयािाrdquo

नशनल इसटीटयट ऑफ मटल हलि एड नयरो साइसज कदिगगजिायरोलॉदजसटपरोफसरिीरदिनबीबीसीदहिीकोबतायाldquoकासरगोडमदकयागयाकामशानिारहमािचकआदिरीहफतमिहाहर रोज़30-40लोगपॉदजदटि दनकलरह ि इनह किलकिारटीन दकयागयाऔरइनकहरपराइमरीऔरसक डरीकॉनटकटकरदपडटसटदकएगएऔरइसपरदनयतरणपादलयागयाइनकीरदपडटदसटगकीसटटजीसहीसादबतहईrdquo

48 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

समपाकीय

जिा काम आव सई lsquoरहििनrsquo ददहख बड़दन को लघ न दरीहजए िरर जि कि आवर सई कि करद तरवरर

रहीमजीकहतहदकतिाकदितबडोकोिखकरसामानयलोगोयािसतओकोभलानहीिनािादहए जहासईकीज़ररतहोतीहिहातलिारकामनहीआती

एकबोिकिाहndashअकालमएकिनीआिमीभोजनकीतलाशमभटकरहािा अिानकउसएकपोटली दिखाईिी उसनलपककरउसउठाया औरदबनािखहीततकालएकमटीभरकरमहमडालली िबायातोबहतदनराशहआ दजसअननसमझािाितोमोतीदनकल मोतीभखनहीदमटासकत ऐसीिसतओकामलयकिलकालपदनकहोताह अगलीमपहनीकरोडोरपएकीहीराजडीअगठीआपकोज़रासपटििचसनहीबिासकती लाखोरपएकहीरजडमोबाइलसटसएकदगलासपानीनहीदनकलसकता आपकातखत-ए-ताऊसआपकभगिरकोठीकनहीकरसकता

झठिनऔरसखकसारसािनएकज़राससकटकसमयवयिचहोजातह ठीकहतलिारदकसीकीहतयाकरसकतीहदकसीकोमारकरउसकिनिशपरकज़ाकरसकतीहलदकनआपकीफटिसतरसझाकतीनगनताकाउपिारिोपसकीएकछोटीसईकपासह सजचनसईसहीघािसीताह

आजराजसिानकारणिमभौरमहगसफारीपयचटनकदलएपरदसदहलदकनमआजससाठसालपहलकीबातकररहाहजबिहाजानकदलएनकोईदटकटिानकोईपािदसताराहोटल बसजाइएपिल अललाउदीनदखलजीकनामसबसदखलजीपरहोतिलजाइए दमलजाएतोशरभीनहीतोलगरदबजजिखतसीताफलखातहएकिडऔरखासकघनजगलसगजरतहए िहादकलममागचिशचकआपकोबताएगादकहरसालआपातकालकदलएसकडोमनआटकीबादटयाबनाईजातीिी यदिकोईसकटनहीआतातोिबादटयाऊटोघोडोऔरहादियोकोदखलािीजातीिीऔरदफरअगलसालकदलएबादटयाबनाकररखलीजातीिी यहिीअदगमयोजनाजीिनऔरउसमआसकनिालसकटोकदलएराजसिानमदकसीसमयमजीिनकीज़ररीिीजजलऔरअननबडीिजादनकताऔरसाििानीससहजजाति िहाकजलपरबिनकाआजभीिदनयाकपासकोईउततरऔरदिकलपनहीह एक-एकहरापततासखाकरभीषणगरमीमजलतदिनोकदलएरखाजातािा

बहतबारवयदकतअपनीकछकठाओकतहतमहगीदिखािटीिीजजटाताह ऐसमिहबहतसीज़ररीऔरअदिकमहतिकीिीजोकीअनिखीकरिताह

आजतिाकदितबडऔरिनिानिशअणबमयदकदिमानकाज़खीरासदितदकएबठहलदकनअमरीकाकोभारतसकलोरोदकिनकीगोदलयामगानकदलएआखभीदिखानीपडी अबभीबहतसिशोमकोरोनासलडनिालडाकटरोकपासमासकऔरपीपीईदकटनहीह िदटलटरऔरटसटकरनकीसदििाएनहीह मरनमारनकीतयाररयापरीहलदकनजानबिानकीकोईयोजनानहीह करोडोग़रीबोकपासकोरोनाकाइलाज़करिानऔरभोजनकीवयिसिानहीह शहरोमकामकरनिालकरोडोलोगअपनघरिलगएह उनकदलएआिास-परिासकीकोईयोजनानही सकलकॉलजकारखानबिपडह उनकोसरदकतढगसशरकरनकाकोईपरदशकणनहीऔरमगलपरखदनजपिािचऔरपानीढढनतिापयचटनकीबातकीजातीह

वयिसिाओकीअिरिदशचताऔरअवयिसिाकबीिसामानयमनषयकीसििनामनषयकासहाराबनरहीहदजसिनपिपरभािकीिौडमभलादियाजाताहमहतिहीनमानदलयाजाताह असपतालदकसीगरीबकोइलाजकापराभगतानदकएदबनाशिनहीिरहहतोकहीलोगअपनाहजकदलएबिायापसाज़ररतमिोकोराशनिनमखिचकररहह कोईसरिारअपनीनईपगदडयोसमासकबनाकरबाटरहाहिदनयाऔरमनषयताकीउमरबहतलमबीह इसमतरह-तरहकीआपिाए-दिपिाएआईहऔरआएगीलदकनउनसइसिदनयाकोयदकहदियारनहीकामकऔजारबिाएग बडी-बडीमदतचयािादमचकहीर-जिाहारातऔरबकबलसनहीबदलकमनषयकहियमअिदसितमानिीयकरणासििनाऔरिमच-जादत-नसलसदनरपकसहयोगभािहीबिाएग

यहसमयहमारगणोकीपरीकाकासमयह तलसीकहतहndashधरीरज धरि हित अर नररी आपद कल परहखए चररी

यदिहमपचिातापकसािनहीमरनािाहततोइसपरीकामपासहोनकीतयारीकर नीयतठीकहोगीतोदनयदतभीसहायताकरगी सवव भवनत सहखनः

ndash रिदश जोशरी

UgraveocircOtildeUuml AcircaeligUgraveeth szligaeligUumleth OumlaeligUacuteUIgraveegraveOslash

SszligaeligraquoIgravetimesdivide

ccedilatildeacuteIcircegrave atildetimesaeligUacuteUegrave timesaeligIgraveeumlOumlaeligaacuteaelig UacuteUaeligcAringthornOumlaeligaacuteaelig AcircecircAacuteaeligOumlaeligaacuteaelig IcircethszligOumlaeligaacuteaelig yenotildeUacuteU atildetimesaeligUacuteUegrave acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave middotcurrenaelig Acircyacutetimeseacutesup1 ccedilatildeSacircaelig atildentildeETH yenacuteIgraveUacuteUaeliguumlcAringthornegraveOslash ccedilatildeacuteIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave (IHA) ccedilatildeacuteIcircegrave acircegravesup1Ugraveeth middotcurrenocirc OtildeEacutecedilaeligszligaelig IcircethIgraveaelig atildentilde Igraveaeligccedilmiddotcurren atildetimes acircOumlegrave yenAcircUgraveegrave acirctimeseumlh acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave yenotildeUacuteU ccedilszligUacuteUaeligacircIgrave acirceth AacuteeacuteCcedilcedileth UacuteUatildeethacuteETH Oslashatilde atildetimesaeligUacuteUeth Otildelsquoiquestocircacute yenotildeUacuteU AcircocircIgraveeth-AcircocircccedilIgraveOslashocircacute middotOcirccurren ccedilUumldeg yenotildeUacuteU Oumlegrave timesatildeˆszligAcircecircDaggeraeliguuml atildentildeETH atildetimes OtildeatildeeacuteIgrave OumlaeligsbquoOslashagraveaeligaeligUumlegrave atildentildeacute ccedilmiddotcurren atildetimes OtildeatildeeacuteIgrave acirctimesOslash AcircatildeUumleth IHA acirceth AacuteeacuteCcedilcedilethETH timesethUacuteUeth Otildelsquoiquesteth yenotildeUacuteU yenOtilde UgraveaeligIgraveegrave-AcircocircIgraveeth IumlaeligUacuteUaeligAcircyacuteszligaeligatilde ccedilatildeacuteIcircegrave OtildeocircUumlIgraveeth atildentildeacute yenotildeUacuteU atildetimesaeligUacuteUegrave AcircUacuteUacuteAcircUacuteUaeligyenocircacute acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave yenotildeUacuteU ccedilszligUacuteUaeligacircIgrave AcircUacuteU OtildeatildeeacuteIgrave sup1eacuteagraveaeligegrave yenotildeUacuteU raquoszliguuml timesatildeacircecircacirc middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH atildetimes yenaeligAcircmiddotcurrenocirc acircIcircSOslash OtildeUgraveUgraveeth degmiddotcurren raquoccedilIgraveccedilszligccedilIuml AcircyacuteaeligOslashocircccedilAacuteIgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth degmiddotcurren ccedilszligtradeaeligaeligAcircUgrave IcircethUgraveeth yenaeligccedilIcirc middotOcirccurren maeligUacuteUaelig IHA middotOcirccurren ccedilszligmiddotcurrenaeligacirc timesethacute OslashocircraquoIcircaeligUgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth middotOcirccurren ccedilUumldeg yenaeligtimesacuteccedil˜aeligIgrave middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH

atildetimes OtildeocircCcediluuml middotOcirccurren acircOumlegrave ccedilUgraveIcircethagraveaeligmiddotcurrenocircacute yenotildeUacuteU ccedilszligagraveaeligethaacute McurrenAcirc acirceth szligIgraveuumltimesaeligUgrave OtildeocircCcediluuml middotcurrenocirc copyUgravemiddotOcirccurren acircaeligtimesecircccedilatildemiddotcurren middotcurrenaeligOslashuuml yenotildeUacuteU IcirceumlccedilcAringU middotOcirccurren ccedilUumldeg IumllsaquoOslashszligaeligIcirc IcircethUgraveaelig iquestaeligatildeIgraveeth atildentildeacute Igraveaeligccedilmiddotcurren Oslashatilde acirceacuteccedilUgraveccedilagraveiquestIgrave atildeocirc acircmiddotOcirccurren ccedilmiddotcurren IHA raquoccedilIgraveccedilszligccedilIumlOslashaeligiexcl IcirceumlagraveOslash yenotildeUacuteU AcircyacuteOumlaeligszlig copylsaquotimeseacutesup1 atildeocirc AacuteaeligdegacuteETH ccedilatildeacuteIcircegrave Acircyacuteethtimesegrave middotOcirccurren UgraveethIgraveeumlˆszlig timesethacute acircOumlegrave middotcurrentimesuumlAElig SszligOslashacuteacircethccedilszligOslashocircacute middotcurrenaeligOslashuumlmiddotcurrenIgraveaeliguumlyenocircacute yenccedilIgraveccedilIacuteOslashocircacute middotcurrenUumlaeligmiddotcurrenaeligUacuteUocircacute middotcurrenccedilszligOslashocircacute Uumlethsup1middotcurrenocircacute IgraveIacuteaelig szligeuroIgraveaeligraquoDaggeraeligocircacute middotcurrenaelig OtildeatildeeacuteIgrave yenaeligOumlaeligUacuteU AtildeOslasheuroIgrave middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH ccedilUgraveccedilagraveiquestIgrave McurrenAcirc acirceth acircOumlegrave OtildeatildeeacuteIgrave OtildeIumlaeligsectuuml middotOcirccurren Acircaelig˜aelig atildentildeacuteETH acircOtildemiddotcurrenegrave ordfcurrenAacuteaeliguuml IgraveIacuteaelig acircatildeOslashocircraquo acirceth yenacuteIgraveUacuteUaeliguumlcAringthornegraveOslash ccedilatildeacuteIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave yenAcircUgraveaelig UumlyumlOslash AcircyacuteaeligŒIgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth timesethacute yenszligagraveOslash acircEgravecurrencedilUuml atildeocircraquoegraveETH

IumllsaquoOslashszligaeligIcircETHagraveaeligeacuteOumlmiddotcurrenaeligtimesUgraveaeligyenocircacute acircccedilatildeIgrave

ŸaeligegravetimesIgraveegrave agraveaeligegraveUumlaelig ccediltimesŸaeligaelig Ccedilaeligograve acircIgraveegraveagraveaelig iquestacutefrac14yacute ccediltimesŸaelig

(lsaquoOslashaeligacircegrave IgraveIacuteaelig yenŠOslashyumlaelig yen ccedilatilde acirc wregvy-wregvz)OumlecircIgraveAcircecircszliguuml Agraveaelig˜aelig ndash yenaeligsectuuml yenaeligsectuuml AringUegrave middotcurrenaeligUgraveAcirceacuteUacuteU degtimes degacirc ccedilagraveaeligmiddotcurrenaeligraquoocirc Acircegrave-degiquest Ccedilegrave degacirc degtimes Oslashecirc CcedilntildeUumlacirc

PRINTED VISHWA - ISSN 25721550ONLINE e-VISHWA - ISSN 25721569

PRINTED VISHWA - ISSN 25721550ONLINE e-VISHWA - ISSN 25721569

ccedilszligagraveszligaeligccedilszligagraveszligaeligJ U L Y 2 0 2 0

VISHWA - Hindi Literary Magazine

szligaacuteuuml Ntilde x yenacutemiddotcurren Ntilde x AacuteeacuteUumlaeligsectuumlU wregwregyenacuteIgraveUUacuteUaeliguumlcAringthornUegraveOslash ccedilatildeUlsaquoIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave middotcurrenegrave ˜aeligntildetimesaeligccedilacircmiddotcurren timeseacutesup1 Acircccedil˜aeligmiddotcurrenaelig

wwwhindiorg Year 36 Volume 3 A Lingo-Cultural Hindi quarterly Published by International Hindi Association USA July 2020

Page 4: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN

अतराचषटीयडहनदीसडमडतInternational Hindi Association

ससाक-िॉकवररदरपरकाशडसहFounder ndash Dr Kunwar Chandraprakash Singh

नयासीसडमडत Board of Trustees IHA

डॉ िदलाल नसह (TX) अधयकष नयासी सनमनि 2020Dr Nandlal Singh 972-529-4868 615-785-7886 nandlalsinghmsncom

डॉ सिीश नमशर (MD) उपाधयकष नयासी सनमनि 2020Dr Satish Misra 240-252-8244 satish_misrahotmailcom

डॉ रनव परकाश नसह (TN)Dr Ravi Prakash Singh 615-785-7888 ngdsdgaolcom

शरीमिी सशीला मोहिका (OH) Mrs Sushila Mohanka 330-598-0642 sushilam33hotmailcom

सशरी सषमा कौनशक (NY) Mrs Sushma Kaushik 516-625-1106 Sushmakaushikhindiorg

कायचसडमडत Executive Committee

अधयकष शरी अजय चडा (OH)President Mr Ajay Chadda 216-544-6505 presidenthindiorg

आगामी अधयकष सशरी अिीिा नसघल (TX)President-elect Mrs Anita Singhal 817-261-9174 presidentelecthindiorg 817-319-2678

सनचव शरी अनिलनदर कमार (TX) Secretary Shri Akhilendra Kumar 214-704-3195 secretaryhindiorg

कोषाधयकष शरी रणबीर कमार (NY)Treasurer Mr Ranbir Kumar 347-665-7719 treasurerhindiorg

परबध सपादक lsquoनवशवाrsquo शरीमिी सशीला मोहिका (OH) Managing Editor lsquoVishwarsquo Mrs Sushila Mohanka sushilam33hotmailcom 330-598-0642

डनदशकमिलकअनयसदसय Other Directors

मजर शर बहादर नसह निवितमाि अधयकष (NY) Major Sher Bahadur Singh Past President 718-300-5188 sherbsinghaolcom

डा हरर हर नसह Dr Hari Har Singh MD 703-939-1838 harisomasingh11yahoocom

शरी महश दराशरी Shri Mahesh Derashree TX 832-846-3251 mderashri2000yahoocom

शरीमिी नकरण ििाि Smt Kiran Khaitan OH 330-622-1377 khaitankiran51gmailcom

डा कडी उपाधयाय Dr KD Upadhyay TX 832-607-3021 drkdhotmailcom

शरीमिी अचतिा पाडा Smt Archana Panda CA 408-307-6645 panda_archanayahoocom

सडमडतया Committees

1 मीडियाएवबलकशनसडमडत Media and Publication Committee

- सवतशरी सशीला मोहिका रमश जोशी अचतिा पाडा2 डहदीडशकषणसडमडत Hindi Teaching Committee

- सवतशरी अजय चडा हररहर नसह नकरण ििाि नगरीश शकला3 डवततएवसदसयतासडमडत Finance and Membership Committee

- सवतशरी महश दराशरी रणबीर कमार पदम बसल4 शाखासमनवयसडमडत Chapter Coordination Committee

- सवतशरी अिीिा नसघल कडी उपाधयाय अजय चडा5 नीडतकायाचनवयनसडमडत Policy and Implementation Committee

- सवतशरी िनदलाल नसह आलोक नमशर सिीश नमशर शर बहादर नसह

शाखासयोजक Chapter President USA ndash Phone No ndash Email ID

डॉ शोभा िडलवाल Dr Shobha Khandelwal NE OHIO 330-421-6638 shobhakhandelwalgmailcom

शरी अनिलनदर कमारMr Akhilendra Kumar Dallas TX 412-704-3195 akhilkumarhindiorg

शरी राजरीव भावसारMr Rajiv Bhavsar Huston TX 281-217-7330 rajbhavsar0gmailcom

शरी जसवीर जय नसह Mr Jasvir Jay Singh New York NY 516-406-1227 humhindustaniusagmailcom 516-857-5297

शरी आलोक िनदा Mr Alok Nanda Nashville TN 615-424-1205 aloknandayahoocom

डॉ हरर हर नसह Dr Hari Har Singh Washington DC 713-939-1838 harisomasingh11gmailcom

शरी रणवीर कमार Mr Ranbir Kumar New Jersy NJ 347-665-7719 ranbirkumargmailcom

शाखासयोजक Chapter President India ndash Phone No ndash Email ID

शरीमिी मना जगनिया Mrs Munna Jagetia AP Telangana 91-94901-89715 munnaopgmailcom

डॉमिमोहि शकला Dr Manmohan Shukla Prayagraj UP 91-94502-39154 shuklamm147gmailcom

डॉ शोभारािी नसह BiharDr Shobharani Singh Jharkhand 91-99393-92605 drshobharanivamagmailcom

शरी अशोक लवMr Ashok Lav Delhi NCR 91-99710-10063 kumar1641gmailcom

डॉ(परो) यजञ परसाद निवारीDr(Prof) Yagya P Tiwari Maharashtra 91-94258-70451 yagyaomprofgmailcom

26 दगलल 31 अिालतोमदहिीकोlsquoमानrsquo 36 कमजोरकोसभाल 39 भारतनामकीकहानी

अनकरमअधयकष क सनददश 5शशवतरी हिदरी की पिलरी लघ कथ एकटोकरी-भरदमटीndashमाधव राव सपर 6आवशयक सिहयक और उपयोगरी कोदिि-19रोगकछनयतथयndashडॉ शोभा खडरलवाल 7 कोरोनाकसािभीकोरोनाकबािभीndashसकलन पपय रजन झा 8 गािीिािीदसदातोकीपरासदगकताndashडॉ दीपक कोहली 13कोरोन-कल िदकणकोररयासएकसखिसमािारndashलारा पिकर 15अिररीकी जरीवन शरलरी क एक आयिकोरोनाकपरसगमअमरीकाकाशाकाहारीभदिषयndashपमोद मपलक 16 ढढndashसकलन और पसतप ndash ररन चडडा 17वतयन किनरी ओरदलयोएसकोबारndashगरपरियल गापससिया माखखस 18परवदश (1)जीिनकीडगरndashपपया भारदाज 17 (2)एकफ टसीिोरनीकोरोनाकोटचकठघरमndashिलराम पसह व अनतजा पसनहा 20 (3)िोलघकदिताएndashरपव गतपा 21 (4)यातरीगणकपयाधयानिndashनगीना पसाद मौयसि 22हकशोरो क कोन दगललndashमहादरवी वमासि 26सिरण दजनकऋणीहहमदहनिसतानकीजातीयभाषाकअनिषकजॉनदगलदकरसटndashडॉ अमरनाथ28लघ आलदख अिालतोमदहिीकोlsquoमानrsquoदिलानिालीपहलndashदरवरनदरराज सतथार 31कोरोन कल ि कहवत जारहहहमndashसजय कत दन 32 यकौनहndashसपटि शीवासव 32 औज़ारकरपकारndashशलरश शतकल 34 दकताबकरतीहबातndashसफ़दर हाशमी 34सिहयक हिपपणरी इसििचकोभीिजचकरगासादहतयndashदिभदतनारायणराय 35 कमजोरकोसभालndashभार डोगरा 36िसय-वयगय lsquoकोरोना-कषटrsquoपरndashिोसियndashमदन मोहन िाहर ी lsquoघोटrsquo 38एक हवचर परधन कहवत िककाअधयातमndash रजकत मार पारीक 38एक सपदहनश कहवत िरिाजातोखोलो 38आजकल बिस ि भारतनामकीकहानीndashअपज वडनररकर 39 कोरोनासहीसीखलndashराजदर पाल गौम 43 भारतीयलोगोकीभाषाकौनसीहndashदहिीयाउिचndashजपसटस माकक डरय काटज 44 िदनयाकहरकोनमहदहिीndashोमोको पककत पच 45चि तो सरीख सकतद ि करलकाकररशमाndashइमरान कत रशी 46परदरक 1कोलारमानिताकसौटिसोनकीखान 19 2तमहाराईमानसलामतहइक़बाल 19 3दजजीदिषाकीदिवयजयोदत 30 4कोरोनाकदिरदएकिदयोदा 30 5सबसबडाहज 34 6कमचकीपकार 42 7सबकछफी 42समपदकीय जहाकामआिसईndashरमरश जोशी 48

अतराचषटीयडहनदीसडमडतInternational Hindi Association

A NON-PROFIT ORGANIZATION 2129 Stratford Road Murfreesboro TN 37129 TAXID 58-1988753 Founded by Late Dr Kunwar Chandraprakash Singh in 1980

MEMBERSHIP FORM सदसयताआवदन-तर(PLEASE PRINT IN CAPITAL LETTERS)

उपिाम Last Name helliphellip

परथम िाम First Name helliphellip

जीवि साथी का उपिाम Spousersquos Last Name helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

परथम िाम First Namehelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

पिा Addresshelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

शहर City helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip पराि State helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipकोड Postal Code helliphelliphelliphellip

राषटर Country helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

दरभाष Home Phone helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip Work Phone helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip Mobile Phone

ई-मल E-mail helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Introduced by NamehelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipPhonehelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipEmailhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip helliphellip

कयाकोईएकडवकलरन Please check one of the following

डनयडमतआजीवन Regular Life Member $250 USD

डनयडमतवाडचक Regular Annual Member $35 USD

वयाारससावाडचक Annual Institutional $500 USD

Please make check or bank draft payable to lsquoInternational Hindi Associationrsquo in USD and mail toRanbir Kumar 141-34 79th Ave Apt 1B Flushing NY 11367 USA Phone (347) 665-7719 Email treasurerhindiorgBank Name helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip Check Draft Nohelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip Date helliphelliphellipThe membership provides the following benefits1 A subscription of widely acclaimed quarterly literary magazine Vishwa published from the US in Jan April July and Oct2 Discounts on IHA products and services such as Hindi CDs kavi sammelan seminars conferences and youth-clubs3 Rewarding volunteer opportunities in many valuable programs in the USA and India4 Access to Memberrsquos-only information and prior notification of events5 Regular Membership provides right to vote on matters of the Association after a waiting period of sixty daysThe Board of Directors maintain the right to deny suspend or cancel membership of any individuals who fail to abide by the Articles of Incorporation or the Bylaws or whose activities are deemed detrimental to the proper functioning of the Association The Board is not obligated to refund any unused portion of the membership dues for cancelled membershiplsquoVishwarsquo welcomes original writings in Hindi from all quarters Writings dealing with immigrant experiences are especially welcome For further information or to submit your writings for consideration please contact The Editor Mr Ramesh Joshi 10046 Parkland DriveTwinsburg OH 44087 USA Phone USA +1 (330) 688-4927 India +91 94601 55700 Email joshikaviraigmailcom amp editorhindiorg

Visit wwwhindiorg to contact us or for additional information

For Official Use onlyAssigned Member Id helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip emspemspemspemspemspSignature helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip REV JAN 2019

PASSPORT SIZEPHOTOGRAPH

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 5

अधयकष का सनदश

दपरयदमतरोमअतराचषटीयदहनिीसदमदतकीओरसआपसभीकअचछसिासथयकीकामनाकरताहमझआपसभीसयहसाझाकरतहएबहतखशीहोरहीहदकदिशाकाजलाईअकनएदडजाइनमऔरपणचरगीनछापा

गयाहइसअकमअमरीकासभीबहतलोगजडहऔरलखकोनकाफीरिनाएभजीहआशाहदकभारतसबाहरबसपरिासीभारतीयभीआनिालअकोमइसीतरहउतसाहसभागलगऔरहमारसािजडग

हमजलिहीएकनयामादसकनयज़लटरभीशरकरगदिशाकसभीदपछलपरकाशनिबसाइटwwwhindiorgपरदकसीकदलएभीदडदजटलकॉपीकरपममफतमउपलिह

दिशा कजलाई 2020 कअकस वयािसादयकऔर वयदकतगत दिजापनो क दलएपदतरकाम एकपणच पषकीसदििाउपलिहदिजापनिरकदलएइसअककअदनतमपषकोिख

िसरीभाषाकरपमदहिीसीखनकपाठयकरमपरकामशरहोगयाहआशाहदकसीखनलीउपयकतसामगीजलिहीउपलिहोगी

AustinSeattleऔरChicagoमसदमदतकीशाखाओकोपनजजीदितकरनकाकामजारीहआशाहदकजलिहीअतराचषटीयदहनिीसदमदतकीयशाखाएशरहोजाएगी

पदतरकाकोबहतरबनानऔरहमारआपसीसिािकोऔरपरभािीऔरसािचकबनानकदलएआपकसझािोकासििसिागतह

अधयकष की ओर सद एक हवशदष अपरील

मअजयिडडा (अधयक)अनतराचषटीय दहनिी सदमदतकीओर न दनमनदलदखत कतरो क दलए सियसिको को दहनिीपररिारमशादमलहोनकदलएआमदतरतकरताह

10-12 ककष कद हविभषरी छत

lsquoहवशवrsquo हिनदरी सिगरी सिरीकषक

वदबसइि हिजइनर

हिदरी अनवदक

सभी सियसिकोको सिा कायच क फलसिरप सदमदतकीओरिपरमाणपतरपरिानदकएजाएगरदजसटरकरनकदलएईमलयाफोनपरसपकच कर

अजय चिि(216) 544-6505 presidenthindiorg

अजय चििअधयक

अतराचषटीयदहिीसदमदत(2020-2021)(216)544-6505

presidenthindiorg

पज17काउततर

6 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

दकसीशीमानजमीिारकमहलकपासएकगरीबअनािदिििाकीझोपडीिीजमीिारसाहबकोअपनमहलकाहाताउसझोपडीतकबढानकीइचछा हई दिििासबहतराकहा दकअपनीझोपडीहटालपरिहतोकईजमानसिहीबसीिीउसका दपरयपदतऔरइकलौतापतरभीउसीझोपडीममरगयािापतोहभीएकपािबरसकीकनयाकोछोडकरिलबसीिीअबयहीउसकीपोतीइसिदाकालमएकमातरआिारिीजबउसअपनी पिचदसिदतकी यािआजाती तो मार िख क फट-फट रोनलगतीिीऔरजबसउसनअपनशीमानपडोसीकीइचछाकाहालसनातबसिहमतपरायहोगईिीउसझोपडीमउसकामनलगगयािादकदबनामरिहासिहदनकलनानहीिाहतीिीशीमानकसबपरयतनदनषफलहएतबिअपनीजमीिारीिालिलनलगबालकीखालदनकालनिालिकीलोकीिलीगरमकरउनहोनअिालतसझोपडीपरअपनाकजाकरादलयाऔरदिििाकोिहासदनकालदियादबिारीअनाितोिीहीपास-पडोसमकहीजाकररहनलगी

एकदिनशीमानउसझोपडीकआसपासटहलरहिऔरलोगोकोकामबतलारहिदकिहदिििाहािमएकटोकरीलकरिहापहिीशीमाननउसकोिखतहीअपननौकरोसकहादकउसयहासहटािोपरिहदगडदगडाकरबोलीlsquoमहाराजअबतोयहझोपडीतमहारीहीहोगईहमउस लननहीआई हमहाराजकमाकरतोएक दिनतीहrsquoजमीिारसाहबकदसरदहलानपरउसनकहाlsquoजबसयहझोपडीछटीहतबसमरीपोती नखाना-पीनाछोडदियाहमनबहत-कछसमझायापरिहएकनहीमानतीयहीकहाकरतीहदकअपनघरिलिहीरोटीखाऊगीअबमनयहसोिादकइसझोपडीमसएकटोकरी-भरदमटीलकरउसीकािलहाबनाकररोटीपकाऊगीइससभरोसाहदकिहरोटीखानलगगीमहाराजकपाकरकआजािीदजएतोइसटोकरीमदमटीलआऊrsquoशीमाननआजाििी

दिििाझोपडीकभीतरगईिहाजातहीउसपरानीबातोकासमरणहआऔरउसकीआखोसआसकीिाराबहनलगीअपनआतररकिखकोदकसीतरहसभालकरउसनअपनीटोकरीदमटीसभरलीऔरहािसउठाकरबाहरलआईदफरहािजोडकरशीमानसपरािचनाकरनलगीlsquoमहाराजकपाकरकइसटोकरीकोजराहािलगाइएदजससदकमउसअपनदसरपरिरलrsquoजमीिारसाहबपहलतोबहतनाराजहएपरजबिहबार-बारहािजोडनलगीऔरपरोपरदगरनलगीतोउनकमनमकछियाआगईदकसीनौकरसनकहकरआपहीसियटोकरीउठानआगबढजयोहीटोकरीकोहािलगाकरऊपरउठानलगतयोहीिखादकयहकामउनकीशदकतकबाहरहदफरतोउनहोनअपनीसबताकतलगाकरटोकरीकोउठानािाहापरदजससिानपरटोकरीरखीिीिहासिहएकहािभीऊिीनहईिहलदजजतहोकरकहनलगlsquoनहीयहटोकरीहमसनउठाईजाएगी

यहसनकरदिििानकहाlsquoमहाराजनाराजनहोआपसएकटोकरी-भरदमटीनहीउठाईजातीऔरइसझोपडीमतोहजारोटोकररयादमटीपडीहउसकाभारआपजनम-भरकयोकरउठासक गआपहीइसबातपरदििारकीदजए

जमीिारसाहबिन-मिसगदिचतहोअपनाकतचवयभलगएिपरदिििाकउपयचकतििनसनतहीउनकीआखखलगयीकतकमचकापशिातापकरउनहोनदिििासकमामागीऔरउसकीझोपडीिादपसििी

(1900)

शाशवती हिी की पिली लघ कथा

एक टोकरी-भर हमटी

मवाधि रवाि सपर (1871-1926)

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 7

डॉ शोभवा खडलिवाल Shobhakhandelwalgmailcom Medina Ohio USA

आवशयक सामाहयक और उपयोगी

कोहव-19 रोग कछ नयद तथय

आजसारदिशमcovid19यादनकोरोनाकीििाचहोरहीहइसनिदनयाभरमिहशतपिाकरिीहिदनयाकअदिकाशिशोकोदिदभननसमयकदलएपणचरपसबिकरनापडाहएकशतािीमइसतरहकीमहामारीपहलीबारहईह

हमसभीइसबीमारीकबारमकछतथयोकोजानतहइसदलएउनहिोहरानाआिशयकनहीहदफरभीकछतथयोपरपरकाशडालनामहतिपणचहयतथयआपकोइसबीमारीकोसमझनमऔरसियकोइसकादशकारहोनसबिनममििकरसकतह

sarc-cov-2 दकटाण(virus)ककारणहोतीह यकीटाणसामानयcoldिायरसक ही पररिारका एकसिसय ह लदकन इसकी मतय-िरकाफीअदिकह य दिदभननभौगोदलककतरोमअलग-अलगआिदतत(frequency)औरगभीरताकसािवयकतहोरहाहयशायिइनकपयाचिरणआनिदशकदभननतायापरदतरकाककारणहोताहिदािसिारकतिापमिमहमोटापाऔरइसतरहकीकईबीमाररयाइसकोऔरघातकबनातीह

िायरसकीपहिानकदलएनाककदपछलभागसयालारकनमनकीजािकरनीपडतीहइसकापररणामआनमसामानयतया2-5दिनलगतहपरनयीतकनीदकयोककारणइसकापररणामएकघटसभीकमसमयमदमलसकताह

अभीतकइसबीमारीकापतािोतरहकीजािोसदमलसकताह 1इसकिायरसकीपहिाननाकगलकswabयालारसहोतीह 2िायरसकदिरोिमशरीरदाराबनायीantibodyकारकतपरीकणसपतािलताह िोनोहीजािोसशत-परदतशतसकरदमतवयदकतकीपहिाननहीहोपातीहसकरमण

किार दिनबािभीलकण-दिहीनवयदकतम40परदतशतझठनकारातमकपररणाम दमलसकतहसकरदमतवयदकतदजनहबीमारीकलकणदिखतहउनमरीजोमभी20परदतशतझठनकारातमकपररणामदमलसकतह

झठनकारातमकपरीकणकपररणामकीसमभािनाककारणहीयदिदकसीवयदकतकोयबीमारीहोतीहयाकोईवयदकतसकरदमतवयदकतकसपकच मआताहतोउसभीसियकोquarantineकरनािादहयतादकिहिसरोमयहबीमारीनहीफलापाए

रकतएटीबाडीकीजािबीमारीककईदिनोकबाितकसकारातमकनहीहोतीहऔरकछलोगोमकभीभीनहीहोतीहअतःयहजािबीमारीकउपिारमसहायकनहीह यहअनसिानऔरसािचजदनकसिासथयदनणचयलनमबहतउपयोगीह

यतथयइसबातकीपदषटकरतह दकमखौटोकाउपयोगभौदतकिरीऔरसपकच अनरखणइसबीमारीको फलनसबिान क दलएअतयतआिशयकहतादकसकरदमतवयदकतअनजानमदकसीकोयहबीमारीनहीफलासकअदिकाशसकरदमतवयदकतलकणसमापतहोनकिसदिनबािसकरमणफलानकीकमताखोितहसकरदमतवयदकतदजनमिायरसकीजािसकारातमकहपरकोईलकणनहीहोताहिभीअदिकाशतयाजािकिस दिनबािबीमारीनही फलासकतह कछ दिशषजिौिह दिनोकीभौदतकिरीरखनकीसलाहितह

अभीतककिजादनकअनसनिानकअनसारदकसीसकरदमतवयदकतकीिोबारनाककपीछसयालारमकीटाणकीजािजोदकिौबीसघटकअतरालमकीगयीहोऔरिोनोजािनकारातमकहोतोिहवयदकतसकरदमतनहीमानाजाताहकोदिि-19सगदसतरोगीसकरदमतहोनक2-14दिनोमकईपरकारकलकणपरिदशचतकरसकतहयलकण

8 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

आवशयक सामाहयक और उपयोगी जानकारी

कोरोना क साथ भी कोरोना क बा भी सकलन वपय रजन झवा

सहयोगिनिालदिशषजजोसभीदिललीसह-डॉजगलदकशोरअधयककमयदनटीमदडदसनसफिरजगहॉदसपटलडॉसमीरपाररखसीदनयरसायकायदटसटडॉपरसननाभटसीदनयरकसलटटपीदडयादटकसडॉराजगोपालएसअसोदसएटपरोफसरऑलइदडयाइदसटटयटऑफआयिविडॉअदमतमालिीयरदजडटडॉकटरएमस

सहजयाजानलिाभीहोसकतहगदसतवयदकतकोबखारखासीसासलनमतकलीफठडसकपकपीमासपदशयोमििचदसरििचगलमििचसिािऔरगिकीकमीहोसकतीह

परीिदनयाकगभीरपरयासकबािजियहरोगअभीभीकईिशो म तज़ी स फल रहा ह wwwworldometercom कजन19 2020 क अनसार िदनया भर म अबतकलगभगअससीलाखमामलअदकतदकयगएहऔर461813सअदिकमौतहोिकीहलगभगपिासपरदतशतसकरदमतरोगीठीकभीहोिकह

ितचमानमअमररकासिाचदिकपरभादितिशहगदसतरोदगयोकदहसाबसभारतनबर4हपरीिदनयामपरदतदमदलयनमामलोकीसखयामभारतदिशम121सिानपरहभारतमपरदतदमदलयनम 287लोग इसबीमारीस गदसतअदकत दकयगएहभारतमकोदिि-19समतय-िर9परदत दमदलयनहउचितममतयिरिालिशोमभारतकासिान107ह

आपउसकीतलनाअनयिशोसकरसकतहजसबदलजयमममतय-िर837दमदलयनUKममतय-िर626दमदलयनऔरUSAममतय-िर367दमदलयनहहालादकयसखयातज़ीसबिलरहीह

इस बीमारी स गदसत नब परदतशतलोगलकण दिहीन होतहपरबीमारीफलासकतहयकीटाणपरायःआखनाकऊपरीिायमागच महऔर फफडोकीऊपरीसतह कमाधयमसशरीरमपरिशकरताहजबकोईसकरदमतवयदकत6फीटसअदिकपासहोताहतोिायरसहिाईमागचसभीफलसकताहयहामखौटोकीभदमकाकामहतिपतािलताहसकरदमतसतहोको छन कबाि दफरअपनीआखनाकयामहको छनसभीिायरसशरीरमपरिशकरसकताहइससहाििोनकामहतिपतािलताहसाबन या अलकोहलआिाररत सदनटाइजर (sanitizer) स हाििोनापयाचपतह

यहरोगमखयरपसफफडकोपरभादितकरताहऔरइसकी

परत (Mucous Membrane) को नकसान पहिाता ह इसककारण फफडो म तरल पिािच भर जाता हऔर रोगी सास नहील पाता ह दजगर (Liver) हरिय गिाच (Kidney) दिमाग नसऔरकलॉदटगदससटमसदहतकईअनयअगभीदिदभननपरकारऔरगभीरतासपरभादितहोसकतह

िदक यह रोग नया ह अतः इसक इलाज एि िीघचकालीन(long-term) पररणामो का जान भी सीदमत ह दिदभनन िशो मHydrochloroquin Azithromycin और Remdesivir कापरयोगदकयाजारहाहअमररकामFDAनhydrochloroquinक परयोग पर परदतबनि लगाया ह सटरॉयड (Steroid) क परयोगस लिन म कोदिि-19 स गदसत गभीर रोगी दजनह िटीलटर याऑकसीजन की जररत पडी उनम मतय-िर काफी कम हो गयीCovid-19रोगसउभरहएवयदकतकापलाजमारोगगदसतवयदकतकोिनसभीफायिाहआह

सभीवयदकतयोकीआशाएकपरभािीटीककीखोजपरदटकीहिदनयाभरमदिदभननकमपदनयायद-सतरपरटीकादिकदसतकरनमलगीहआशाहइससालकअततकयहसभिभीहोजाएतोआजकीदसिदतमहमसबकोकयाकरनािादहएहमइसघातकरोगकोअनिखानहीकरसकतहइससलडनकदलएअभीतकहमारपासपरभािीउपायनहीहहमजीिनजीनलोगोस दमलनऔरबातिीतकरनकनएतरीकसीखनहोगसाराशमअभीतककजानकअनसारसिाचदिकउपयोगीतरीकह

-मखौटो(मासक)काउपयोग-हलकसाबनकपानीसदनरतरहाििोना-सदनटाइजर(sanitizer)काउपयोग-शारीररकिरीएकातिास(quarentine)आशाहआपसिसिरहऔरसियकोऔरिसरोकोभीइस

महामारीसबिारख

िहीनोिललॉकडाउनकबािकोरोनासपारपानकाअबएकहीतरीकाबिगयाहऔरिह यह दक हमकोरोना क सािजीना सीखना होगा इसकसािजीनकासबसबडामतर ह इससडरना नही ह लदकन इसकपासभी नहीजाना ह ऐस महम-आपअपनीदसिदतकोकछऐससमझसकतहजसदकहमएकजगलसगजररहहऔरदकसीभीजानलिाहमलसहमखिकोबिानाहजादहरहहमहमशािौकननारहनाहोगाऔरिारकदलएतलिारऔरढाललकरिलनाहोगाकोरोनाकमामलमहमारािभाचगययहहदकएकतोयहािशमनअदशयहऊपरसइसमारनिालीतलिार(ििायािकसीन)तयारनहीहईहऐसमहमारपासबसढालहीह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 9

जोहमइसकहमलसबिासकताहजीहाबिािहीदफलहालइसकाएकमातरइलाजह

बचवाि सभि हर सोशलदडसटदसगकापालनकर कोरोनाकमरीजोकोआइसोलशनमरखकर कोरोनाकमरीजोकसपकच सिररहकर कोरोनाकमरीजोकीसहीकयरकर मासककाउपयोगकर साबनसबारबारऔरलगातार20सकडतकहाििोकर सदनटाइजशनकासहारालकर महनाकऔरआखोकोछनसबिकर बजगगोऔरबचिोकाखासधयानरखकर अपनीइमयदनटीबढाकर पॉदजदटिसोिकर घरकअिरहीदफदजकलीऐदकटिरहकर

मरीज कवा सवा घवातक नही बशततिदखएएकिीजतोसाफह औरिहयहदकिायरसआपिाहगतभीआपकपासआएगाऐसमउनहअपनपासबलानसबिअबयहकससभिहोगाइसपरगहरामिनकरलऔरउसीकअनसारआगककछमहीनकीजीिनजीनकीरणनीदततयकर सबसबडीबाततोयह दकअगरआपमासकलगात हऔर

सरदकतिरीबनाकररहतहतोकोरोनाकापॉदजदटिमरीजभीआपकदलएिशमननहीह

यहातकदकघरमपॉदजदटिमरीजहोतोभीआपकोरोनासबिरहसकतह

बस धयान रख दक घर म उस अलग-िलग रखना ह उसकसािकमसमय दबतानाहमासकऔर गलवसपहनकर रखनाहअपनािहरानहीछनाहऔरमरीजसएकमीटरकीिरीबनाकररखनीह

यहातकदकदबनालकणोिालाकोरोनाकामरीजभीआपकदलएघातकनहीहअगरआपमासकऔरगलवसकसािरहतहऔरघर-बाहरहरजगहसबस1मीटरकीिरीमटनकरतह

बचिोऔरबजगगोससबकोिररखसभिहोतोउनकोघरमअलगकमराििरसबातकरऔरिलार-पयारभी

बजगगोऔर बचिोको बाहर जान स रोक और उनकी इमयनदससटमकोबसटकरनकउपायकर

उमर क दलहाजस बचिोऔर बजगगो को जो टीकालगिानाजररीहोलगिातरह

कछ फजपि वनभवाएिायरससडरनानहीहऔरनहीदकसीकोडरानाहिायरसकसािइसानसदियोसजीताआयाहऔरआगभीहमइसकसाि

जीना ह इसान हमशास िायरसोको हराताआया हऔरआगभीहरातारहगाहाइसकोहरानाहतोकछकतचवयहमसबकाहउसदनभाए अगरफलकलकणहतोघरमहीरहसबसअलगरहऔर

अपनसजडलोगोकोइसकबारमबताए एन95यासदजचकलमासकपहनयहा-िहािक नही हमशाकहनीमोडकरछीक टसटकराएअगरकोरोनाहतोसरकारऔरडॉकटरकीसलाह

मान सरकारऔरडॉकटरकोकपटनमानऔरखिकोदसपाहीखि

कोउससनाकादहससामानजोदककोरोनासयदलडरहीहऔरउसहरानािाहतीह

िादमचकसिलोसअभीिररहघरमहीपजा-पाठयाइबाितकर

सरवनवाइजर और सवाबन साबनकोरोनासलडनकदलएपयाचपतहदजतनीबारसभिहो

हाििोतरह यािरख20सकडतकहािककोन-कोनकोिोनाह यािरखदकसदनटाइजरदबलकलजररीनहीहलदकनसाबन

न दमलतोयही दिकलपआपकपासहोगाहमशाएकछोटीबोतलअपनसािरख

िहीसदनटाइजरअचछाहजोहािपरअपलाईकरनकबािउडजाएयानीदबनादिपदिपाहटिाला

सदनटाइजर िही इसतमाल कर दजसम 60 परदतशत स जयािाअलकोहलहो

बहतरहोगासदनटाइजरकोएकऐस दडबम रख दजसस सपरहोसकिसीजगहोपरजहािायरसहोसकताहमसलनगटदलफटआदिसपरकरतरह

सदनटाइजर स तििा सबिी दशकायत हो सकती ह इसदलएसाबनहीजयािायजकरतोबहतररहगा

हािोपरमॉइसिरयाकोईअचछीकरीमलगातरह आगजहाहोिहासदनटाइजरकउपयोगसबिमसलनदकिन

फशन-िरशन कसवा हो बाहरजाएतोघडीऔरअगठीनपहन लिर बलटकोिोनायासदनटाइजकरनामदशकलह इसदलए

नपहनअगरपहननाजररीहीहोतोअडरसदटगनकरयानीशटचयाटीशटचकोपटकबाहररखतादकबलटढकीरह

बाजारमपलादसटकयाकॉटनकबलटउपलिहउनहयजकरसकतह

िॉलट रखनाछोड ि पसऔरकाडचको दजप पाउिम रखसकतहलदकनउसभीसदनटाइजकरतरह

10 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

घरमजलरीपहननाठीकहलदकनबाहरजाएतोनाक-कानकीजलरीनपहनतोअचछारहगाअगरपहननाहीहोतोआकरदफरअचछसउनहिोएयासदनटाइजकरऔरसखाकरपहन

गॉगलस या िशमा यहा-िहा न रख इनह भी समय-समय परसदनटाइजकरतरह

एन-95 यवा सवजपिकल मवासक आपक वलए जररी नही लवकनकोरोना क साि जीन म मासक सबस अहम भदमका दनभाएगािरअसलअभीबहतकमलोगहीमासककासहीतरीकसइसतमालकर रह ह िदक मासक पहननाअदनिायच ह इसदलएलोग मासककनामपरकछभीकसभीपहनरहहयहजाननाजररीहदकसदजचकलया एन95मासकसबक दलएजररी नही हकॉटन कअचछकपडसआपघरभीमासकबनासकतहऔरउसपहनकरकोरोनासबिसकतहबाजारमकईतरीककमासकदमलरहहआपकोई-साभीखरीिसकतहबसधयानयहरखनाह दकिहनाकऔरमहकोअचछीतरहसढकरहाहो ऐसामासकपहनदजससमहऔरनाकपरीतरहढकजाए मासकऐसपहनदकसासकदलएहिामासककबीिसआए

नदकउनकदकनारोयानीिसयानीफसऔरमासककबीिगपनहीहोनीिादहए

बाजारस हमशािहर क दहसाबस मासकखरीिअगरनहीदमलतोखिसघरमबनाल

मासककोबार-बारनछएहमशाहािसदनटाइजकरयाहाििोकरहीमासककोहािलगाए

पररिारकहरसिसयकदलएघरमबनाएयाबाजारमउपलिकॉटनककमसकम4मासकरखउपयोगकरनकबािउनहअचछीतरहसिोएऔरपरीतरहससखनकबािहीदफरसउपयोगकर

सवजपिकल मवासक दटपललयरिालायहमासकसबसपरभािीमानाजाताह यहकोरोनापॉदजदटिकबहतपासआजानपरभीबिाएगा एकसदजचकलमासकएकदिनसजयािाउपयोगनकर

एन-95इसकीजररतसभीकोनहीह इससहीतरीकसपहनन कबािसासभीमदशकलसआतीहइसदलएयहसबकोयजभीनहीकरनािादहएअगरकोरोनापॉदजदटिकसािहयाहॉदसपटलजारहहयाऐसीजगहजारहहजहापॉदजदटिलोगोकोसखयाजयािाहोसकतीहतोहीइसयजकरहोसकतोइसफॉमयचलाकापालनकरइसमासककोआप20दिनिलासकतहलदकनशतचयहहदकआपएकसाि4मासकखरीिऔरजोमासकआजयजदकयाउसदफरपाििदिनपहन20दिनकबाि4दफरसखरीिलनोटमासकउपयोगकरनकबािउसक िीसकाटकरफ क तादककडसउठाकरकोई

उसबिनिऐसाबडपमानपरहोरहाहदकडपदकएमासककोिोकरदफरसबाजारमबिाजारहाहयहखतरनाकहऔरकोरोनाकसािजीनमयहबािाडालगा

मोबवाइल की कयरमोबाइलऐसीिीजह दजसकदबनारहनाअसभिहलदकनसािहीिायरसकमामलमयहसबसजयािा ररसकीिीजभीहयहिायरसकाआसानकररयरहदिककतयहहदकमोबाइलकोहमसदनटाइजनहीकरसकतकयोदकइसिककरमयहखराबहोसकताहऐसमआपकोसाििानरहनाहोगा मोबाइलकोएकदजपपाउिकअिररखऔरआिाजकदलए

एकछोटाछिकरिदबनापाउिसदनकालउसयजकर अगर सभि हो तो इस लदमनटकरा ल तादक इस सदनटाइज

दकयाजासकऔरइसकीसकरीनयामिरबोडचखराबनहो िोनो सभि न हो तो दकसी पॉदलिीन कअिर रखऔर उस

सदनटाइजकरतरह सभिहोतोहमशासपीकरकायजकरतादकयहआपकमह

सिररह मोबाइलएकससजरीजकाइसतमालनकरकयोदकिहिायरस

काघरहोसकताह मोबाइलयहािहानरखहमशाजबकअिररख

बचो को कर टरड बचिाबीमारनपडइसकदलएउसटडकरकछमहीनबाि

िहसकलजाएगा सकलजाकरउसकयाकरनाहकयानहीइसकीआितअभीसडलिाएकयोदकअभीकोरोनासलबीलडाईलडनीह

उसशयरनकरनकीआितडाल एक-िसरकोहािमारनकीआितछडिाए घर म भी सोशल दडसटदसग का पालन करिाए तादक सकल

जाकरिहिसरबचिोसिररह हािसदनटाइजकरनकीआितडलिाए लॉकडाउनमबचिोनजयािासकरीनटाइमकीआितडालली

ह इसजलिसजलिखतमकरिाएउनहगजटयजकरनसरोक

कोरोनवा को खद स ऐस रख दरघर ि भारतीयपरपराओकापालनकरपदितरताकाहमारीपरपराओ

मखाससिानरहाहदफरसइनहदिलसअपनाए महयानाकम ऊगलीडालनाहमारयहाहमशासबरामाना

गयाहआपऐसानकरआखभीनछए हरकामकरनसपहलहािकोअचछीतरहसिोए घरकोसाफ-सिरारखऔरहाइजीनकाखासखयालरख जत-िपपलघरकअिरलानकीपरपराहमारयहानहीरहीह

इसकापालनकर

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 11

घरआनिालमहमानोकोनमसतकरहािनदमलाए दजनकपडोम बाहरजाए घरआत हीसबस पहलबािरम

जाकरउनहजाकरगमचपानीसिोकरसखानि घरलौटकरिशमाभीतभीउतारजबहािोकोिो दलयाहो

इससपहलदकसीिीजकोटिनकर एसीकाउपयोगकरसकतहकदलगबहतजयािानकर घरयादलफटकािरिाजाखोलनाहतोकहनीपरयापीठका

इसतमालकरहलफि ि दलफटखालीहोतभीयजकर हमशाएकपनसािमरखपनकाकिरहटाएनीबसदलफट

काबटनपशकरऔरपनकोकिरसबिकरि घसनसपहलफनऑनकरििोडािटकरदफरघसफलोर

दसलकटकरनकदलएदफरसपनकापरयोगकर अगरकोईऔरभी दलफटम हतो िीिारकीओरमहकरक

खडहोजाएिसरोकमहसिररहिदििन कद सथ इसमामलमअभीलॉकडाउनमोडमहीरहगिररगसबिकिवलरी आए तो अगरबखारऔरसिजी-जकामनहीह तोकामिालीकोआन

िउसरोजनयासदजचकलमासकिऔरबार-बारहाििोनकीदहिायतिदकिनमसदनटाइजरकभीभीयजनहोनिकयोदकउसमअलकोहलहोताहऔरउससदकिनमआगलगनकीआशकारहसकतीहहालादकछोटबचिऔरबीमारबजगचघरमहतोअभीउनहबलानासहीनहीरहगा

बजर ि कमसकमजाएकोदशशकरदकहफतमएकहीबारबाजार

जानापड हरसामनिालकोकोरोनामरीजसमझऔरसोशलदडसटदसग

कापालनकरतहएशॉदपगकर उनिकानोमनजाएजहाभीडभाडजयािाहोलोगकमहो

तभीजाए बाजारमकशकलनिनसबिदडदजटलपमटकीआितडाल

यानीभीमऐपपटीएमआदिकाउपयोगकर काडचसिाइपकरनकबािहािसदनटाइजकरऔरउसजबम

सीिरखनकबजायदजपपाउिमरख िकान याशोरमम यहा-िहा छनकीआितस बाजआए

काउटरपरकहनीयाहािलगाकरिकानिारसबातकरनकीआितहतोभलजाए

िससामानोकोनछएजोआपकोखरीिनाहीनही अगरखराबहोनिालीिीजनहीहमसलनकपडआदितो

बाजारससामानलाकरतरतउपयोगनकरकोदशशकर दकहफतभरबािउनहउपयोगमलाए

दजनिीजोकोिोसकतहबाजारसलाकरउनहनमकिाल

गमचपानीमिोकररखलऔरसखनकबािहीपरयोगकरसफर ि पदलकटासपोटचकाउपयोगकरनसबिअगरसफरसनही

बिसकततोबिािकीपरीतयारीकसाििलगलसजररपहनमासकऔरफसशीलडकापरयोगकर

हािोकोहमशापटयाजीसकीजबमरखनकीआितडालइससआपयहा-िहाछनसबिरहग

बहतभीडहोतोबसयामटोमसफरनकर बसयामटोकअिरलोगोसिरीबनाकरखडहो िकका-मककीमशादमलनहो मटोकअिरिीिारकी तरफमहकरखडहो हडरदलगपकडनसबि हडसदनटाइजरसािरखऔरदकसीसतहकोछनकबािजरर

हािसदनटाइजकर इनकअलािािोऔरिीजखासहजोइफकशनसबिनकदलएबडाहदियारह

1 फसशीलडयािाइज़र(visor)पहननाशरकरयहआपकोइफकशन स सबस सही तरीक स बिाती ह शरआत म यहआपकोअटपटालगसकताहलदकनसमयकसािहमइसकसािजीनासीखनाहोगािरअसलयहइफकशनकीआशकाओकोबहिकमकरितीहइसदलएबडकामकीिीजह

नोटऐसीिाइजरखरीिजोबाएकानकछिसिाएकानकछितककोकिरकरतीहो

2 बाइकसचअकसर दिडिीटरकायजकरतहपदलकटासपोटचयजकरनाहतोयहिीजआपक दलएबडकामकीहयहआपकीकमीजकोिायरससबिाएगाऔरआपदबनाइफकशनकी दिता दकए लबसमयतकसफरयाऑदफसमकामकरपाएगहायािरखदकगतवयपरपहिकरदिडिीटरउतारकरिपमडालिनाहयासदनटाइजकरकरखनाह

नोटसफरकिौरानसयदमतहोनकीजररतहोगीऐसलोगदमलगजोसोशलदडसटदसगकापालननहीकररहहोगउनहइसकदलएटोकसकतहलदकनबहसबाजीमदबलकलनपड

वफनस और फड रोजानाकम-स-कम10000किमिललगातारममदकननही

होतो15-15दमनट3बारिॉककरलआपन10हजारकिमिलया नही इसपर दनगाह रखन क दलएअपनमोबाइलमसटप टकरऐपडाउनलोडकरलएडॉयडऔर iOSक दलएऐसकछऐपसहGoogleFitStepCounterPedometerRuntasticStepsFitbitRunkeeperआदि

सबहमपाकच मटहलननजाएजबकोईनहोयाबहतिर-िरलोगहोतोपाकच जासकतहबहतरहआपघरकीबालकनीयाछतपरिॉककर

एरोदबकसकदलएडासयाज़बाकरसकतहडासकरनसमनखशहोताहऔरिजनभीकमहोताह

12 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

अपनीशगरको रगयलरिककर रगयलरकामतलबहजसाडॉकटरनबतायाहमसलनरोजानायाहफतमइसदनयमकोजररफॉलोकर

5दमनटडीपबीदिग10दमनटअनलोम-दिलोमऔर5दमनटशीतलीपराणायामकरशीतलीपराणायामखासतौरपरमनकोशातरखताहऔरबीपीकोमटनकरताह

तनािनल15दमनटकदलएमदडटशनकर अपनालोअरबीपी80सकमरखऔरफादसटगशगर80स

कम रोजाना 8-10 दगलास पानी दनयदमत तौर पर पीन कीआित

जररडालपानीशरीरसगिगी दनकालताहऔरपािनकोभीसहीबनाएरखताह

िनाऑरज ऐपल तरबज सलाि टोड िि या दबना करीमिालीिहीजसीिीजोकोजयािाल

हरदिन100स200गामहरीसजी300स400गामसलाि150स200गाममौसमीफलऔर20स25गामसखमिलसकतह

इमयवनी बढवाएकोरोनािायरस क इनफकशनसबिािकाअहमतरीकाहअपनशरीरकी इमयदनटी मकमी न होन िना यदिशरीरकी इमयदनटीपयाचपत मजबत होगी तो िायरस शरीर म परिश करन क बाि भीआपकोबीमारीनहीबनापाएगायादफरआपआसानीसउससलडपाएगहिीडायटजयािातल-घीिालाखानाजयािाठडखटऔरमीठपिािगोकासिनशरीरकोबीमारबनाताह02गामनिरलदिटादमन-सीहरदिनजररीहहमारशरीरकदलएइसकदलएरोज4टमाटर (200गाम)या1अमरि(150-200गाम)या2सतर(150स200गाम)पयाचपतह

आयितद स इमयवनी तलसी(3स4पतत)अिरक(एकछोटा टकडा)लौग(5स

7)िालिीनी(छोटाटकडा)कालीदमिच(5स7)कअलािािोडी-िोडीमातरामसौठिसाकादगलोयिछोटीदपपलीको5स7कपिििालीिाययापानीमउबालकरदिनम2स3बारपीनसइमयदनटीमिददहोतीह

सौठकालीदमिचिदपपपलीकीगोलीदतरकटकनामसबाजारमहअभीगमजीकमौसममइसकापरयोगकममातरामकरनािादहएअभी2-3गामएकदगलासििमउबाललिीनीयाशककरकबिलगडदमलासकतहदिनमएकहीबारलनाकाफीह

एक दगलास गनगन िि म आिा िममि हलिी का पाउडरदमलाकरपील

अिरकयामलठीिालीिाय लसकतह एककपिाय कदलएएकगाममलठीउपयोगकरसकतहिाहतोिििालीिायमभीमलठीडालसकतह

अचछीनीिलपौदषटकखानपानलऔरदितासिरीरखइससइमयदनटीबढगा

गमचमौसमकबािजिदफजकापानीनहीदपएगनगनपानीकासिनकर

1लीटरपानीम1िममििदनयाडालऔरपानीकोउबाललिदनयानहीहतोजीराभीिलगा इसपानीकोगनगनाहीपरदिनपीतरह

दफजसदनकालकरसीिदकसीिीजकासिननहीकरिोडानॉमचलहोनिदफरयजकर

एकदगलासगमचपानीमआिािममिसिानमकऔरिोिटकीहलिीपाउडरडालऔरदिनमिोबारगरारकर

खानमहरदिन1िममिघीजररल दगलोयऔरआिलाकापरदतदिनसिनकरतरहयइमयदनटी

कोबढातह

विलोय कवाढवा बनवाए तीन-िारइिकादगलोयकाटकडालदछलकाहटािअिर

कपाटचकिोटकडकरकिोदगलासपानीमखलबतचनमिीमीआिपरउबालल इसआिा दगलासहोनतकउबालऔरिोडा ठडाहोन कबािछानकरपीलबडोकोएक दगलासऔरबचिोकोआिादगलासपीनािादहए

आिलवा बनवाए मजबत आिलकािणचअभीमाकव टमदमलजाएगाआिािममििणच

एकदगलासपानीमदमलाकरपीलइमयदनटीबढगी

नजर और नजररयवा बदल यहिदनयाअबिहनहीरहगईजोकोरोनासपहलिीबशक

यसामानय-सदिननहीहऐसमहमअपनीसोिऔरऐकशनकतरीकबिलनकीजररतह

हमशा याि रख दक दजतना तज दिनाश होता ह उसक बािदिकासभीउतनाहीतजहोताह

आजमजीनासीखबहतिरकीनसोि जबहरतरफ नगदटदिटीपसरीहोतो हमपॉदजदटि रहकरही

नॉमचललाइफजीसकतह बरीपररदसिदतयोमभीउममीिनखोए हर समसया का समािान नही हो सकता ऐस म अगर कोई

समसयाहलनहीहोरहीतोउसपकडकरनबठदजिगीिलतरहनकानामहएकरासताबिहोजाएतोिसरारासतापकड

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 13

डॉ दीपक कोहलीविवभनन पविषठिि पतर-पवतरकवाओ म लगभग 1000 सर अवधक िजवावनक विशरषरप सर पयवायािरण सर सबवधि आलरख शोध पतर पकवावशि हो चक ह कई परसकवारो और सममवानो सर अलकि सपवि- उततर पदरश सवचिवालय लखनऊ म उप सवचि क पद पर कवाययारि सपकक 5 104 विपल खड गोमिी नगर लखनऊ - 226010 (उततर पदरश) मोबवाइल- 9454410037 ईमरल- deepakkohli64yahooin

गाधीवाी हसदातो की पासहगकता

आजआिदनकताकीअिािििौडमिौडरहदिशकसभीिशोकीगदतपरकोरोनािायरसनबकलगादियाहयहकहनाअदतशयोदकतनहीहोगादककोरोनािायरसकातज़ीसपरसारइसीिौडकापररणामहकोरोनािायरसकपरसारकोरोकनकदलयलॉकडाउनकीवयिसिाअपनाई गई ह इस वयिसिाको परभािी बनान क दलय गािीिािी ददषटकोण परआिाररतसििशी सिचछताऔरसिवोियकीअििारणाकामहतिपणच सिानहसामानयतःमहातमागािीकोऔपदनिदशकसतताकदिरदसघषचकरनिालयोदाकरपमिखाजाताहदकतयदिगहराईसिखतोगािीननकिलसिततरताकीलडाईबदलकउनहोनहरसमयभारतीयसभयताकोशषतादिलानकापरयासभीदकयाऔरदिशवयिसिाकसमकभारतीयसभयताकापरदतदनदितिदकया पदचिमीसभयताकििचसििालउसयगमगािीनभारतीयसभयताकोशषबतातहएउससपणचदिशकदलयएकदिकलपकरपमपरसततदकया

गािीिािी ददषटकोण महातमा गािी दारा अपनाईऔर दिकदसत की गई उन िादमचक-सामादजकदििारोकासमहजोउनहोनपहलीबारिषच1893स1914तकिदकणअफीकामतिाउसकबािदफरभारतमअपनाएगएि

गािीिािी िशचन न किल राजनीदतक नदतकऔर िादमचक ह बदलक पारपररकऔरआिदनकतिासरलएिजदटलभीहयहकईपदचिमीपरभािोकापरतीकहदजनकोगािीजीनउजागरदकयािालदकनयहपरािीनभारतीयससकदतमदनदहतहतिासािचभौदमकनदतकऔरिादमचकदसदातोकापालनकरताह

गािीिािीददषटकोणआिशचिािपरनहीबदलकवयािहाररकआिशचिािपरज़ोरितीह गािीजीकाददषटकोणदिदभननपररणािायकसोतोिनायकोजसndashभगिदीताजनिमचबौदिमचबाइदबलगोपालकषणगोखलटॉलसटॉयजॉनरदसकनआदिसपरभादितिागािीजीपहलऐसभारतीयिदजनहोनिषच1909मअपनीपसतकlsquoदहिसिराजrsquoममशीनीकरणकभयािहरपकोरखादकतकरतहएlsquoसििशीrsquoकीमहतताकोबतायागािीजीनरदसकनकीपसतकअटदिसलासटससिवोियकदसदातकोगहणदकयाऔरउसजीिनमउतारागािीजीकदलयlsquoसिचछताrsquoएकबहतहीमहतिपणचसामादजकमदािािषच1895मजबदबदटशसरकारनिदकणअफीकामभारतीयोऔरएदशयाईवयापाररयोसउनकसिानोकोगिारखनकआिारपरभिभािदकयािातबसलकरजीिनभरगािीजीलगातारसिचछतापरजोरितरह

सििशीशिससकतसदलयागयाहऔरयहससकतकिोशिोकाएकसयोजनह सिकाअिचहसियऔर िशकाअिचहिशसििशीकाअिचअपनिशसह लदकनवयिहाररकसिभगोमइसकाअिचआतमदनभचरताकरपम दलयाजासकताहगािीजीकामाननािादकइसससिततरता(सिराज)कोबढािादमलगाकयोदकभारतकादबदटशदनयतरणउनकसििशीउदोगोकदनयतरणमदनदहतिासििशीभारतकीसिततरताकीकजीिीऔरमहातमागािीकरिनातमककायचकरमोमिरखदाराइसकापरदतदनदितिदकयागयािा

आिदनक दहिी सादहतय क जनक मान जान िाल भारति हररचिदर न अपन लखन ससििशीकीअलखजगाईिषच1905काबग-भगदिरोिीआिोलनभीसििशीकीभािनासओत-परोतिाजबबगालमदििशीिसतओकीहोलीजलाईगईऔरउनकबदहषकारपरबलदियागयाइससििशीभािकोराषटीयसतरपरबहआयामीसिरपपरिानकरनकाकायचिषच1920ममहातमागािी नअसहयोगआिोलनपरारभकरकदकयाउनहोनइसनकिलदििशी िसतओ क बदहषकार तिा उनकअदगनिाह तकसीदमत रखा बदलक उदोग-दशलपभाषा दशकािश-भषाआदिको सििशी क रगम रग दिया परत सिततरता कबािगािी

14 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

जीकीमतयकसािहीउनकसििशीकीअििारणाभीलपतहोनलगीऔरआिदनकभारत क मदिरो क नाम पर lsquoसििशी िरतीrsquoपरदििशीमशीनोकोलाकरबडी-बडीफदकटयासिादपतकीजानलगीनतीजतनिशकतमामहसतउदोगकटीरउदोगलपतहोतिलगएघर-घरसिरखागायबहोतािलाऔरशहरोस लकरगािोतकिशी-दििशीफदकटयोकउतपादितमालबाज़ारमछागएहसतउदोगकटीरउदोगकलपतहोनसभारतनअपन दिदनमाचणकतरकोखोदिया

भारतमगािीजीनगािकीसिचछताकसिभचमसािचजदनकरपसपहलाभाषण14फरिरी1916मदमशनरीसममलनकिौरानदियािाइससममलनमगािीजीनकहािाlsquoगािकीसिचछताकसिालकोबहतपहलहलकर दलयाजानािादहयिाrsquoगािीजीनसकलीऔरउचिदशकाकपाठयकरमोमसिचछताकोतरतशादमलकरनकीआिशयकतापरजोर दियािागािीजी न रलिकतीसरशणीक दडबम बठकरिशभरम वयापकिौर दकएििहभारतीयरलिकतीसरशणीकदडबकीगिगीससतिऔरभयभीत िउनहोनसमािारपतरोको दलखपतर कमाधयमस इसओरसबकाधयानआकषटदकयािा25दसतबर1917कोदलखअपनपतरम उनहोन दलखा lsquoइसतरहकीसकटकी दसिदतम तोयातरीपररिहनकोबिकरिनािादहय दजसतरहकीगिगीऔरदसिदतइनदडबोमहउसजारीनहीरहनदियाजासकताकयोदकिहहमारसिासथयऔरनदतकताकोपरभादितकरतीहrsquo

िषच1920मगािीजीनगजरातदिदापीठकीसिापनाकीयहदिदापीठआशमकीजीिनपददतपरआिाररतिाइसदलयिहादशककोछातरोऔरअनयसियसिकोऔरकायचकताचओकोपरारभसहीसिचछताककायचमलगायाजातािागािीजीनइसबातपरजोरदियादकगामीणोकोअपनआसपासऔरगािकोसाफरखतहएसिचछताकामाहौलदिकदसतकरनकीतरतजररतकबारमदशदकतदकयाजानािादहयसिवोियशिकाअिचहसािचभौदमकउतिानया सभीकीपरगदतगािीजीकायहदसदातराजनीदतकअिचवयिसिापरजॉनरदसकनकीपसतकlsquoअटदिसलासटrsquoसपरररतिासिवोियऐसिगचदिहीनजादतदिहीनऔरशोषणमकतसमाजकीसिापनाकरनािाहताहदजसमपरतयकवयदकतऔरसमहकोअपनसिाागीणदिकासकासािनऔरअिसरदमलसिवोियऐसीसमाजकी रिनािाहता ह दजसम िणच िगचिमचजादतभाषाआदि कआिारपर दकसीसमिायकानतोसहारहोऔरनहीबदहषकारहोसिवोियीसमाजकीरिनाऐसीहोगीजोसिचकदनमाचणऔरसिचकीशदकतससिचकदहतमिलदजसमकमयाअदिकशारीररकसामथयचकलोगोकोसमाजकासरकणसमानरपसपरापतहोऔरसभीतलयपाररशदमककहकिारमानजाएसिवोियशिगािीदारापरदतपादितएकऐसादििारहदजसमlsquoसिचभतदहतरताःrsquoकीभारतीयकलपनासकरातकीlsquoसतय-सािनाrsquoऔररदसकनकीlsquoअतयोियकीअििारणाrsquoसबकछसदममदलतहगािीजीनकहािाrdquoमअपनपीछकोई पिया सपरिायनहीछोडनािाहता हrdquoयहीकारणह

दकसिवोियआजएकसमिचजीिनसमगजीिनतिासपणचजीिनकापयाचयबनिकाह

20िीसिीकाआरभिदनयाभरमपयाचिरणकोलकरजागरकतास हई िी परतयक आिोलन क अलग राजनीदतक दििार औरसदकरयतािीतिादपइनसभीआिोलनोकोआपसमजोडनिालीकडीअदहसाऔरसतयागहकागािीिािीददषटकोणहीिापयाचिरणसरकागािीिािीकायचकरमोकापरतयकएजडानहीिालदकनउनकअदिकाशदििारोकोसीितौरपरपयाचिरणसरकणसजोडाजासकताहहररतकरादतगहनपयाचिरणआिोलनआदिनगािीिािीदििारिारा क परदत कतजता सिीकार कीआशमसकलप (दजनहगािीजीकगयारहसकलपोकरपमजानाजाताह)हीिदसदातहदजनहोनगािीकीपयाचिरणसबिीदििारिाराकीनीिरखीिी

गािी का सििशी दििार भी परकदत क दखलाफआकरामकहएदबनासिानीयरपसउपलिससािनोकउपयोगकासझाििताहउनहोनआिदनकसभयताऔदोदगकीकरणऔरशहरीकरणकी दनिाकीगािी न कदषऔरकटीरउदोगोपरआिाररतएकगामीणसामादजकवयिसिाकाआहानदकयाभारतकदलयगािीकीददषटपराकदतकससािनोकसमझिारीभरउपयोगपरआिाररतहनदकपरकदतजगलोनदियोकीसिरताकदिनाशपरउनकापरदसदकिनldquoपथिीकपाससभीकीजररतोकोपराकरनकदलयपयाचपतससािनहलदकनहरदकसीकलालिकोनहीrdquoिदनयाभरकपयाचिरणीयआिोलनोकदलयएकउपयोगीनाराह

महातमागािीकीदशकाएआजऔरअदिकपरासदगकहोगईहजबदकलोगअतयादिकलालिवयापकसतरपरदहसाऔरभागिौडभरीजीिनशलीकासमािानखोजनकीकोदशशकररहहपरकदतको गािीिािी नज़ररय स िखन पर िदशक तापन जसी समसयाएकमहोसकतीहकयोदकइससमसयाकीजडउपभोकतािािहीह गािीिािीिशचनमज़ररतकमतादबकहीउपभोगकीबातकीह लोककलयाणकारीकरपमराजयकीभदमकागािीजीकसिवोियदसदातसपरभादितहसापरिादयककटरताऔरआतकिािकइसितचमानिौरमगािीतिाउनकी दििारिाराकीपरासदगकताऔरबढगईहकयोदकउनकदसदातोकअनसारसापरिादयकसदािनाकायमकरनकदलयसभीिमगो-दििारिारोकोसािलकरिलनाज़ररीहआजकिौरमउनकदसदातबहिज़ररीह

धयातवय ह दक इस समय परा दिश कोरोना िायरस जसीमहामारीसलडरहाहइसमहामारीकोपयाचिरणकरणसिचछताम कमी तिा उपभोकतािािी जीिनशली जस कारको का पररणाममानाजासकताहगािीिािीददषटकोणनसिचिापयाचिरणसरकणसिचछताज़ररतकअनसारहीउपभोगआतमदनभचरतातिागामीणअिचवयिसिापरज़ोरदियाइससकटकालमगािीकदििारोकीमहतताएकबारदफरसिादपतहोतीहइसमहामारीनएकअिसरपरिान दकया ह दकहमअपनीखादशखलाम बिलािकरत हएगािीिािीदसदातोकोअपनानकीआिशयकताह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 15

य एक मील क पतिर जसा ह एक पतरकार क तौर पर िदकणकोररया की कोरोना िायरस क दिलाफआकरामकऔर सफललडाईकोकिरकरनकबाि य दलखत हएबहतअचछामहससहोरहाहndashldquoज़ीरोमामलrdquo

फरिरीमिीनकअलािाएदशयाईिशोमसिदकणकोररयामकोरोनािायरसकासबसजयािापरकोपिा

29फरिरीकबािपहलीबारिदकणकोररयामकोरोनािायरसकसकरमणकाएकभीमामलासामननहीआयाहिदकणकोररयामकोरोनािायरससकल247लोगोकीमौतहईहऔरसकरमणककल10765मामलसामनआएि

मझयािह दकडीगशहरमउसिकतसबसबरहालाति असपतालकबाहरएबलसकीलाइनलगीरहतीिीयहाडॉकटरऔरनसचबरीतरहिकिकिउनकाकहनािादकिोइसमहामारीकोदनयदतरतकरनकदलएकछभीकरग

उनकसममानमराजिानीदसओलकीमखयइमारतशामकोशानिार नील रगकी रोशनीमजगमगाउठी यलोगिाक़ई इससममानकहक़िारह

आजिदकणकोररयामकोरोनािायरसकाकोईमामलानहीहयहाकलोगबदजयतीकराषटीयअिकाशपरउममीिकीइसरोशनीकाआनिलरहह

पाकच लोगोसभरहएहलोगिोसतोकसािखलरहरहहऔर दपकदनकमना रह ह सिानीय हिाईअडड म भीड हऔरलोगिदकणीदीपजजमजानकदलएउतसादहतहदपछलमहीनोमहिाईहडडपरकभीइतनीभीडनहीरहीह

दजससभीहमनबातकीउसनिशकलॉकडाउनसबाहरआनकोलकरिनयिािदकयािोलोगयरोपऔरअमरीकामकोदिड19सबनहालातकोलकरपरशानहलोगोकाकहनाहदकिोदकसमतिालहदकअपनपररिारऔरिोसतोकसािअचछािकतदबतापारहह

लदकनअबभीिदकणकोररयामसकरमण किोबाराहमलकोलकरडरबनाहआह

कोररयनसटरफॉरदडज़ीज़कटोलनकहाहदकइसमहामारीकदफरसिापसआनकीपरीआशकाहिलोगोसअपीलकररहहदकअगरिबीमारमहससकरतहतोअपनघरमरहऔरहाििोनलोगोसिरीबनाएरखनऔरबडसमहोमइकटानहोनकीसाििादनयोकापालनकरतरह

िदकण कोररयाई लोग इस छोटी जीत की िशी मानन कीकोदशशकर रहह लदकनिजानतह दकजबतकइसकीकोईिकसीननहीआतीतबतकयलडाईितमनहीहोगी

िीनकबाहरकोरोनािायरससबसतजीससाउिकोररयामहीफलालदकनअबइसनइसघातकमहामारीकोपरीतरहकाबमकर दलया हसाउिकोररयाम 24घट मकोरोनासकरमण कमहज4ही कससामनआएह यह दपछल2महीनम एक दिनमनएकसोकानयनतमउछालहयिारकसभीिशमबाहरसआएवयदकतयोमहीपाएगए

कोररयाकसटरफॉरदडजीजकटोलएडदपरिशननगरिारकोएकबयानमकहादक4नएकसोकबाििशमकोरोनासकरदमतोकीसखयाबढकर10765होगईहऔर247लोगोकीमौतहोगईइनमस9059लोगठीकहोिकहऔरकिारटाइनसबाहरजािकह

सगठनकीओरसयहभीकहागयाहदकयसभीिारोकसबाहरसआएहएहसिानीयसतरपरएकभीटासदमशनकाकससामननहीआयाहलोकलमीदडयामकहागयाहदक15फरिरीकबाियहापहलीबारलोकलटासदमशनकाएकभीकससामननहीआयाह

िीनकबािसबसतजीससाउिकोररयामकोरोनासकरमणफला िा फरिरी क अतऔर मािच शरआत तक यहा हर दिनसकडोमरीज दमलरह ि लदकनलॉकडाउन टदसटगऔर बहतरकटनमटकजररएइसनकोरोनाकोजलिहीकाबकरदलयाइसकबािसाउिकोररयानसोशलदडसटदशगगाइडलाइसमछटिनकीशरआतकीमानाजा रहाह दकआनिाल दिनोमपरदतबिोसऔरआजािीिीजाएगी

कोरोना-काल

हकषण कोररया सद एक सख समाचार

लवारवा वबकर वसओल

16 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

कोरोनासकरमणनमासाहारपरनएदसरसबहसछडिीहयहबहसउसअमररकामसबसतीखीहजहामासाहारलोगोकखान-पीनकातरीकाहीनहीजीिनशलीहससकदतहऔरपहिानिअदसमतासजडाहआह

नययॉकच टाइमसमछपएकलखमयहदिसतारसबतायागयाहदकदकसतरहकोरोनासकटकीिजहसइसमासाहारीिशमअबशाकाहारकोबढािािनकीबातकहीजारहीह

मवासवाहवार पर बहसअमररकामयहबहसकोरोनाकसमयतज़औरतीखीइसदलए

हईहदककोरोनासकटदजनजगहोपरसबसभयानकरपमहिमोटतौरपरमासउदोगकबडक दरह

इसकी शरआत राषटपदत डोनलड टप क उस फसल स हईदजसम कछ ऐस जगहोकोखोलनकाआिश दिया गया िा जोकोरोनाकसबसबडहॉटसपॉटमएकतोहहीसअरपालनमासपरससकरण पकदजग िगरह क भी सबस बड क दर ह उनहोन इनइलाक़ोकक़तलखानोकोखोलनकीअनमदतििी

सअर फॉमपिइससयहसिालउठादकउनसलॉटरहाउसमकामकरनिाल

कमचिाररयोकीसरकाकयाअहमनहीह टपनदजन10काउटीज(इसहमदज़लाकहसकतह)कोखोलनकीअनमदतिीउनमस6िहजहायक़तलखानबनहएह

इससमझनकदलएहमकछउिाहरणलतहिदकणडकोटाराजयकशफॉलसदसितदसमिफीलडपोकच पलाटकाइलाक़ासबसबड हॉटसपॉट म एक हआयोिा राजय क टाइसन पलाट क 60परदतशतकमचिारी यानी 730लोगोकोकोरोना सकरमण हो गया आयोिाकहीिॉटरलकपोकच पलाटक1301कमचिारीकोरोनाससकरदमतहोगएयहा2800कमचिारीकामकरतह

सअरो कवा कतलकमचिाररयोकीकमीककारणइनपलाटोकोिलानामदशकल

होगयातोकछसअरोकोगोलीमारिीगईमािासअरोकोइजकशनिकरगभचपातकरादियागया

इन दसिदतयो कबीियहसिालउठरहाह दकमासाहारकोकयोअपररहायचमानाजाएबडीसखयामलोगइसपरदििारकरनलगहदकइसमबिलािज़ररीहऔरिहसमयआगयाह

मासउदोगऔरउससजडपशपालनकोगलोबलिादमागका

अमरीकी जीवन शली का एक आयाम

कोरोना क पसग म अमरीका का शाकािारी भहवषय पमोद मषलक (यिवा पतरकवार )

बडाकारणमानाजारहाहमशहरपदतरकाlsquoिइकोनॉदमसटrsquoनएकसिवमपायाहदक25स34सालकीउमरकएकिौिाईअमररदकयोनकहाहदकिशाकाहारीlsquoिगनrsquoह

lsquoिगनrsquoउनलोगोकोकहाजाताहजोपशओसपरापत दकसीतरहकउतपािकाइसतमालनहीकरतिअडयािियािि-उतपािकापरयोगनहीकरतऐसलोगिीज़मलाईिहीआइसकरीमतकनहीलत

एवनमल फवामपिएदनमल एगीकलिर यानी मास या डरी क दलए दकए जान

िालपशपालनकाअबदिरोिहोनलगाहयहमानाजारहाहदकमासाहारपरिलतहएपयाचिरणकोनहीबिायाजासकताहअमररकामगोमाससबनसटकसबहतलोकदपरयहपरअबलोगइसपर दिदततह दकइसिजहसगीनहाउसगसबहतबडीमातरामदनकलतीह

मासाहारकपकमएकसिालयहउठताहदककयालोगोकोपशओसदमलनिालपरोटीनकीज़ररतनहीहइसकाजिाबहनहीपशओसदमलनिालापरोटीनज़ररीनहीह

अमररकामएकअधययनमपायागयाहदकिहालोगिसभीबहतबडीमातरामपरोटीनलतहएकऔसतअमररकीज़ररतकािोगनापरोटीनलताहअमररकामपरोटीनकीअदिकताककारणहियसजडरोगहोरहह

परोटीनकीअदिकतास दकडनीसजडारोगभीहोसकताहऔरमिमहयानीडायदबटीज़मभीदिकक़तहोतीह

बरोजिवारी एकसिालयहउठताहदककयाइसतरहकफॉमचफकटीकबि

होनसबरोज़गारीनहीबढगीदिशषजोकाकहनाहदकयहदससटमनहीरहातोजोइसकािकदलपकदससटमउभरगाउसमजयािालोगोकोनौकरीदमलगी

इसकी बडी िजह यह ह दक इस तरह क एदनमल फामच ककामकाजबडपमानपरऑटोमटडहोतहउनकादबज़नसमॉडलहीिसाहलदकनयदिइसकबिलखतीबाडीकीजायतोउसमजयािालोगोकोरोज़गारदमलगा

एवनमल फवामपि कवा सचइसरोज़गारकािसरापहलयहहदकअमररकाकइनफामसच

मकामकरनिाललोगोकाशोषणहोताहिकमितनपरकाम

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 17

करतहऔरकामकाजकीदसिदतयाकदठनहोतीहइसतरहकफामचकमादलकभलशतहोउनककमचिारीबडी

सखयामलदटनमलकलोगऔरअशतहयलोगसमाजकहादशएपररहनिालसमिायकह

औरउसपरहालयहहदकअमररकीपरशासनहरसालपकजकतहतइससकटरकोमोटी रकमममििितीह इससालयहपकज38अरबडॉलरकाह

पयचिककोकाकहना ह दकअमररकीखान-पानऔरजीिनशली म यकायक पररितचनलाना मदशकल होगा इसदलए यहभीहोसकताह दककोरोनासकटटलनकबाियहमामलाएकबारदफरठडबसतमिलाजाएलदकनयहभीसिहदकअमररकामशाकाहारबढरहाहऔरकोरोनानइसमजबतीसलागकरनकामौकाभीदियाहऔरकारणभी

शबद ढढसकलन और पसिवि ndash ररन चडवा

पिवोततर ओवहयो अधयवाय की पिया अधयकष ररण चडवा पररक किवयतरी ह वहदी क पवि अपनी दीिवानगी की िजह सर िर वपछलर 8 सवालो सर समर कप म वहदी वसखवा रही ह |

भरत की नहदयगगायमनाबहमपतरगोमतीगोिािरीकािरीनमचिा

सतलजमहानिीकषणाझलमिामोिर

ढढ ारा रन ा

भारत की निदया गगायमना गोमतीगोदावरीकावरीनमदासतलजमहानदीका झलम दामोदर

झ ल म पा मो तर सा म

सा य म ना प पा श हा भा र त म गो म ती न

मो श बर श मो भा दी दी र पा सा ग श न श मो द दा मो भा गा मो सा री मो मर पा सा मो पा सा व

दा न स त ल ज ा दा

का व री पा सा भा क गो

अहनल किर शि राक दरीयदहिीदशकणमडलआगराकउपाधयकमनोनीत

हएहबिाई

पवदश (१)

जीवन की डगर वपयवा भवारदवाज

409 Creeping Ceder CtWaxsaw 28173 Phone (919) 995-2637 Email golu_poemyahoocom

जीवि की इस कनिि डगर पर हम सभलकर चलिा ह दःि क काटो म भी हमको बिकर फल महकिा ह कनिि फसलो की कनमयो को मधर गीि स भरिा ह उममीदो क आसमाि पर िार रोशि करिा ह महक सारी दनिया हमकोनदल को गलशि करिा ह जीवि की इस कनिि डगर पर सभल-सभलकर चलिा ह

एक सवावहबतयक समवाचवार सदःघोदषतढीगराफदमलीफाउणडशनअमररकाकअतराचषटीयकिासममानकतहत

1 ममताकादलयाकोआजीिनउपलदियोकदलए51हजारर

2 अदनलपरभाकमारकोकहानीसगहlsquoकतारसकटाघरrsquoकदलए31हजारर

3 उषादकरणखानकोउपनयासlsquoअगनदहडोलाrsquoकदलए31हजारर

तिाअतराचषटीयदशिनाकिासममानकतहत

1 परजाकोउपनयासlsquoिमचपरलॉजrsquoकदलए31हजारर

2 रदशम भारदाज को कदिता सगह lsquoमन अपनी मा को जनमदियाrsquoकदलए31हजारर

एिसममानपतरसऑनलाइनकायचकरममअलकतदकयाजाएगा

उततरपष5पर

18 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

वातायन किानी

ओरदहलयो एसकोबार

सोमिारकीगमचसबहदबनाबरसातकशरहईसबहजलिीजागनकाआिीओरदलयोएसकोबारभी600बजउठकरअपनऑदफसकाकमराखोलकरभीतरआयादबनादडगीकिातदनकालनाउसकापशािा

उसनशीशकीअलमारीसपलादसटककढािमपडकछनकलीिातदनकालऔरमटीभरऔजारोकसािढगसमज़पररखदिएओरदलयोएसकोबारनदबनाकॉलरककमीज़पहनरखीिीदजसकागलासोनकबटनसबििाऔरउसकीपटगारटज़चलबरबडिालीपरटयोसअपनीजगहपरकाबमरखीगईिी

दजसमानीतौरपरिहिबला-पतलाआिमीिाजोअकसरसीिाहीखडारहाकरतािाऔरउसकिहरपर हमशाऐसभािरहाकरतजसगगोऔरबहरोकिहरोपरहआकरतहहालादकउनभािोकाअसलीसरत-हालसकोईतालमलनिाऔज़ारोकोमज़परतरतीबससजाकरिहिातोकीसफाईिालीमशीनकोअपनीओरखीिकरकसजीपरबठगयाऔरनकलीिातोकोिमकानलगाउससमयउसकादिमागसोिसखालीिाऔरिहपरधयानसमशीनकपायिानकोअपनपरोसिलातहएिातोकोिमकाता रहाआठबजिह कछिरठहराऔर दखडकीसबाहरआसमानकादनरीकणकरनलगापडोसकघरकीछतपरबनीमीनारपरिोिीलबठीिीसरजकीतदपशमअपनपखसखारहीिीउसनयहअिाजालगायादकिोपहरतकजररबाररशहोगीिहिापसआकरअपनकमरममसरफहोगयाउसकगयारहसालकबटकीआिाज़कीगजउसककानोपरपडी-

lsquoबाबाrsquolsquoहाrsquolsquoबाहरइलाककामयरआयाहिहपछरहाहदकआपउसकािातदनकालगrsquolsquoउसकहिोदकममौजिनहीहrsquoकहकरिहइदतमनानससोनिालािातसाफ

करनमवयसतहोगयाएकहािकफासलपररखिातकोएकआखबिकरकउसनगौरसिखातोउसअपनबटकीआिाज़दफरसनाईिी

lsquoपापािहकहताहदकआपमौजिहोकयोदकउसनआपकीआिाजसनलीहrsquoिहिातिखनमवयसतरहाकछिरबािसाफदकयािातमज़परअनयिातोक

सािरखदिया lsquoपापामयरकहताह दकअगरआपनउनकािातनही दनकालातोिहआपको

गोलीमारिगाrsquoउसनमशीनिलानी बिकीऔरइतमीनानसमशीनिरकीमज़कािहडाअर

खोलादजसमररिालिरपडािा lsquoबटाउससकहोदकिहआकरमझगोलीमारrsquoउसनकसजीकोिरिाजकीओरमोडाऔरठीकउसीिकतमयरिरिाज़सभीतर

आयाउसकािायागालसजा हआिाइसीकारणउसनपाि दिनोसशिभीनहीदकयािािातिालडॉकटरनमयरकीआखोमनाउममीिीऔरबबसीिखलीउसनिरिाजाबिकरकमयरकोबठनकदलएकहा

lsquoशबाखरrsquoिातिालडॉकटरनकहा औज़ारगमचपानीमउबलरहिमयरनकसजीकीपीठकासहारादलयाउसकाफी

नोबल पवाइज विजरिवा मरषसकन उपनयवासकवार गरवरियल गवावसयायवा

मवाखखस (1927-2014)

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 19

आराममहससहआऔरिहपरकमरकादनरीकणकरनलगाउसआभासहआदककमराबहतहीसािाऔरमफदलसीकापरतीकिापरानीलकडीकीकसजीपायिानिालीमशीनशीशकीअलमारीउसीिकतिातोिालाउसकपासआयामयरनएदडयोकबलपरअपनआपपरकाबपाकरमहखोलदिया

ओरदलयो एसकोबार न उसकामह रोशनीकीओरकरत हएिातका दनरीकणदकया दफरकहाndashlsquoतमह बहोश दकए दबनािातनहीदनकालपाऊगाrsquo

lsquoकयोrsquoमयरनपछाlsquoइसदलएदकिातकनीिपसभरगयाहrsquoमयरनडॉकटरकीआखोमिखतहएकहाndashlsquoठीकहrsquoडॉकटरउबलहएऔज़ारोकोदबनादिमटकबाहरदनकालकर

टबलपररखनलगादफरहाििोकरऔज़ारोकीओरमडाइसबीिउसनएकबारभीआखउठाकरमयरकीओरनही

िखाऔरमयरनएकलमहकदलएभीउसपरसनज़रनहीहटाईखराबिाढहक़ीक़तमअकलिाढिीअपनिातभीिकरडॉकटरनपरजमायऔरऔज़ारसिातकोमज़बतीसकाबकरदलयाइसिकतमयरपरीताक़तसिोनोहािकसजीकीबाहोसिामरहा

औरिहसीिातनकरबठगयाडॉकटरनमयरकीओरिखतहएकहादकlsquoइसिकततमहमार

बीसआिदमयोकक़तलकादहसाबिोगrsquoमयर नकछबआरामीमहससकीऔरउसकआसदनकलआएउसनजसअपनीसासरोकलीजबउसनिातकोबाहरदनकलतिखातो दपछलीपािरातोकीतकलीफऔरपीडाऔरइसपलकििचकामक़ाबलाकरनमिहनाकाम रहािहपसीनसतरिाऔरडॉकटरउसकऊपरझककरसफाईकररहािाएकसाफकपडामयरकीओरबढातहएकहादकिहअपनआससाफकरल

मयरकापरादजसमकापरहािाडॉकटरनउसआरामकरनकीदहिायतिीऔरनमकपानीसकललकरनकीसलाहिीमयरनउठकरउसफौजीढगससलयटदकयाऔरबाहरदनकलआया

lsquoदबलभजिनाrsquoउसनकहा lsquoदकसकनामतमहारयाटाउनकमटीकनामrsquoमयर न दबनाडॉकटरकीओर िख ही दकलदनकका िरिाज़ा

बिदकयाजालीकिरिाजसबाहरकीओरसउसकीआिाजआईndashlsquoकोईफकच नहीपडताएकहीबातह

(अनिािििीनागरानीदशकागोअमरीका)

पदरक1 कोलार मानवता क सौ टच

सोनद की खान यहफोटोहभारतमअपनीसोन की खानो क दलएपरदसदकोलारकसब क िोमदसलम भाइयो तज़ामलऔर मज़दममल पाशा कादजनहोन लॉक डाउन मजीिनयापनक दलएजझरह12हजारसिानीयलोगोकभोजनकी वयिसिाकरन क दलएहाउदसगबोडचमअपना30x40 फटकापलाट25लाखरपएमबिदिया

अबिज़ररतमिपररिारोतक10दकलोिािल1दकलोिीनी2दकलोगहखादतलिायकापकटमसालापाउडरमासकऔरहाििोनकदलएसनटाईज़रकीएकबोतलकपकटलोगोतकपहिारहह

मलरपसकनाचटक क दिकिाबललापर दजल क दितामदणताललककमोहममिपरगािकरहनिालपाशाबनिबतातहदकबतातहदकजबिआठिषचकितोउनकदपतागजरगएऔरिअपनीिािीकसािकोलारआगएजहाउनहरहनकदलएएकसजजननमदसजिकपासअपनाएकमकानि दियागरीबीकउनदिनोनउनहरोटीऔरइसादनयतकामहतिसमझायाअाजिइसादनयतकािहीफज़चदनभारहह

िरती सोन-िािीऔर रतन ही नही सौ टिखर इसान भीउगलतीहइसिदनयाकोसनिरबनानकदलए

२ तमिारा ईमान सलामत ि इक़बाल

मोहममिइक़बालन11मई2020कीरातकोभरतपरदजलकरारागािमरहनिालसाहबदसहकघरससाइदकलिराली राराएकगामपिायतहजोराजसिानऔरउततरपरिशकबॉडचरपरपडतीह साहबदसहकोइक़बालकीदिटीतबदमलीजबिअपनबरामिमझाड लगारहि

हो सक तो मझ माफकर िना जी कयोदक मर पासकोईसािननहीहऔरमराएकबचिाह उसकदलएमझऐसाकरनापडाकयोदकिह दिकलागहऔरिलनहीसकता हमबरलीतकजानाह आपकाकसरिारएकयातरीrsquoनीिसइक़बालनदलखाहदकिहमजबरह

20 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

पवदश (2) एक फटसी

चोरनी कोरोना कोटट कठघरद मलोगोकीजानिरानिालीराजकमारीकोरोनाकदिरोिमसारीिदनयामज़बरिसतअदभयानिलायागयाकोरोनाकईबारसरका-कदमचयोकोझासािकरदनकलगयीिारोतरफरडएलटचहोगयाइटरपोलकोसदितदकयागयाएयरपोटच रलिसटशनबससटशनटकसीसटडहरजगहसरका-कमजीकोरोनाकीताकमबठगएलदकनकोरोनाइतनीसकमशरीरऔरकशागबददकीदनकलीदकिोपकडमनहीआपायी

दफरउसढढदनकालनकदलएएकबहतहीकारगरपहिानदकटबनाईगयीजोकिलकोरोनाहीनहीकोरोनाकीिदटयाभीपहिानलतीइसतरहकोरोनादकसीपरकारकज़मआईदफरभीिहसरका-कदमचयोसिोडािरहीरहती

जबउसमदजसटटकसामनपरसततदकयागयाऔरपछागयादककयाउसकपासकोईिकीलहउसनकहादकइतनीकोमलसिरएिताजसससदजजतहोनकबािभीिकीलऔरिकीदलदनयासभीमझसिरभागतहइसीदलएमअपनीिकालतसियकरगीऐसाकहकरजसहीिहमदजसटटकीतरफमडीमदजसटटनअपनआखमहकाननाकसबबिकर दलएकोरोनामन-ही-मनसोिनलगी दकइ कसजजहजोजनताकीआिाज़सीिजनतासनहीसननािाहत दसफच िकीलजो दकपसकाटटहोताहउसकीबातसमझतहकहाइसीिशमराजारामिजोआिीरातकोभीएकअिनािोबीकीबातसननकोतयाररहतिऔरकहाआजकीवयिसिादजसमजजभीजनताकीबातनहीसनताकछतोघपलालगताहदससटमम

इिरराजकमारीइसगन-िनमदनमगनिीदकउिरसरका-कदमचयोनजजसउस14दिनोकीदहरासतमरखनकीमागकीतबकोरोनानअपनबिािकदलएजजसआजामागी इसकपहलदकिहजजकीतरफमडतीजजनझटसइशारसहीउससिीकदतििी

अबकोरोनाशरहईआजकलसारीिदनयाममरीहीििाचहहरदकसीकीज़बानपरमरानामहकोई

िबरकोईबातमझसऊपरनहीसदखचयोममहीमहजीहामराजकमारीकोरोनादजसससारिालोनिोरनीकातमग़ािदियाहऔरहरतरफबिनामकररहहजहाजातीहआजकीदसिदतकदलएसबमझहीिोषिरहहदजससमझबडाकषटहोरहाहऔरयहसारािोषारोपणइसानकररहाहउनकअलािामझसऔरदकसीकोसमसयानही तोकयाकछऔरबातहकयािाक़ईयहसबमरीिजहसहोरहाहयाबातकछऔरह जसादिखरहाहयादिखायाजारहाहिसाहनहीhellip

कयाआपनसोिादकयअिानकसमयहाकयोआगयीमबतातीहआपकीआखोकआगजोपिवलगहयहउनकोहटानकदलएमझआपकबीिआनापडाहईशरनहमसभीकोइसपथिीपरदनिासकरनकाअदिकारदियाजीि-जनतपौिमानिऔरयहातककीकीटाण-दिषाणभीइसीिरतीपररहतआएहिखाजायतोइसपथिीपरसिचपरिमजीिोमदिषाणओऔरकीटाणओकाआगमनहआऔरउसकबाितमामपराणीआएिसइनिषगोमदकसीअनयजीिनदकसीभीतरहसिसरोकीसीमाकाउललघननहीदकयानाहीहमारपाररदसिदतकीततरकोकोईनकसानपहिायाहदसिायमानिक इसानअपनअहकारमइतनडबगएहदकििकोसबसबडामाननलगहउनकोलगताहदकपथिीपरसबसअदिकदिकदसतिहीहजोसहीनहीहमनषयसोितहदकयसारीिरतीआकाशहिाजलबहमाडऔरसारजीिउनकभोगकदलएहिहइतनसिािजीहोिकह दकउनकोअपनअदतररकतऔरकछदिखाईनहीिताईशरननाजान दकतनसकतदियतादकमनषयोकोकछसमझआएदकयसदषटदसफच उनकदलएनहीबदलकहम

बलरवाम वसह Address ndash 11 Back River Drive Dartmouth MA 02747 Ph 001-508-992-2042 Email ndash bsinghinadsorg

अनजवा वसनहवाAddress ndash Flat B-902 Sanmati Kunj Sector 6 Dwarka NEW DELHI DELHI 110075 India Ph 091-852-139-6280 Email anuja_sinha7yahoocom

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 21

सभीकदलएएकसमानहपरतइसानहदककभीसमझहीनहीअहकारऔरसिािचककारणयइतनअिहोगएह दकइनकोनकछदिखाईिताहऔरनाकछसनाईिताहउनकोिासतदिकताकाआभासकरानकदलएहीमइनसानोकबीिआईह दजस यलोगबिाचशतनहीकरपारहहऔरसारािोषमरऊपरमढरहह

मरआनसिहसबहो रहाहजोकोईकलपनाभीनहीकरसकतािामरयहाआनसदसफच इनसानोकोहीकषटहपरकदततोमरआगमनसइतनीपरसननह दजतनीसतयगम हआकरतीिीमनषयऔरोकीसिततरताछीनकरििसिचछिरहलदकनआजमरकारणिोअपनघरोमक़िहऔरसारजीिखलीहिामसिततरहमनइतनाकछयहािखाह दकयसबिखकरबडीहरतहोतीहसमाजमहरकहीइतनाखोखलापनऔरढोगहदकससारकसारपराणीअगरदमलजाएतोभीइनसानोकीबराबरीनहीकरसकत

आपकोमरीबातपरदिशासनहीतोसदनएससारमबडी-बडीबातकरनिालमनषयोकोअबअपनीकदरताकाएहसासहोरहाहयदिहआनहीतोहोजाएगामदकसमज़चकीििाहउिाहरणकतौरपरयतमाममदिरमदसजिििचगरदारोकमललापदडतयाकोईिमाचदिकारीआजकयाकररहहउनहोनहमशाििकोिमचका ठकिारबताया यकहतह दकईशर-अललाहसआपकोदमलिानका यज़ररयाहऔरमदिर-मदसजिमआनसहीहमाराकलयाणसभिहआजजबऐसीदिकटपररदसिदतआईहतोउसीमदिर-मदसजिकिरिाज़सबकदलएबिहोगएहतोकयाअललाहयाईशरनभीहमसआखफरलीहनहीऐसानहीहिोतोहमारभीतरहदफरहमसअलगकसहोसकतहभलालदकनइनिमचकनमाइिोनयबातआपकोनहीबताईकयोदकइससउनकापरभाि िसा नही रहजाएगा जसा य िाहत ह सोदिएज़रा दकपदडतोयामलला-मौलदियोनआजकीपररदसिदतममानिताकीरकायालोगोकीभलाईक दलएकौनसाकायच दकयाह दसिायमदिर-मदसजिोमजानकयऔरकयाकररहहभगिानकीपजाकरकयाउनहभोगलगानसकयाहोगाजबउनकभकतहीभखोमररहहईशरकीउपासनाकरऔरउनकबनाएजीिोकीअिहलनाकरयदकसपरकारकीभदकतहकदतरयोकािमचलोगोकीअसहायोकीरकाकरनाहकयाकररहहिअपनीजानबिानमलगहयहघरोकअिरिबक हयहिशयोकािमचलोगोकीसिाकरतहयसमाजऔरिशक दिकासमअपनायोगिानिनाहलदकनयहातोसबकोअपनीहीपडीहईहयकसलोगहजोसिाकाअपनािमचभलगएहशषजोितनपाकरिसरोकदलएकायचकरतहिसभीशदरह दजनमसभीितनभोगीलोगआतहहापरतयपरसननताकीबातहदककछलोगिासतिमिसरोकीरकाकरनमअििासमाजकीसिामअपनाजीिनसमदपचतकरतहशायिउनहीकछअपनिमचऔरकतचवयकापालनकरनिाललोगोककारणससारकादिनाशनहीहोरहा

िोसतोमनजोिखाऔरअनभिदकयािहआपकोबतारहीह मआपक दलए यहाआई हआज नही कल यह एहसास

आपको ज़रर होगा ऐसा मरा दिशास ह जज सरकारी िकीलऔरपरदतिािीजनतासमतसतिहोकोरोनाकीबातसनरहि

दफरकोरोना नकहा ldquoमिौिह दिनतो कयािौिहबरस कदलएजानकोतयारहएककनहीसभीकसािजजसाहबमझतोआपहीलिदलयसािrdquo

जज न सनिाई तरत रोककर अिालत को 72 घट क दलएसिदगतकर दिया कोरोना को िही छोड सार लोग कोटच स फटदलएकोमलराजकमारीकोरोनाइसियालमखोगयीदककयाम72घटइसनयायकदलएजीदितभीरहपाऊगी

(3) पवदश

ो लघ कहवताए रवि गपिवा

( वहदी क पवि परम और उतसवाह ह वलखिर ह ओहवायो म रहिर ह )

वहनदीभाषामातरनहीहदहिीिाणीहयसदियोसएकबनातीहभारतकोिलतीआईयगो-यगोस

lsquoदहिीअपनीभाषाहrsquoयहहमसबकहतरहतहलदकनसोिोदहिीमहमदकतनीबातकरतह

बोलोदहिीदहिीबोलोबचिोसकहतरहतपरसोिहमखिहीदकतनादहिीमबातकरत

हिवामिीपकहमरीिशमनीतोकिलअिरसहहिातोअकारणहीमरदिरदह

हिासकहिोदकआज़माकदिखाएबहतदिरागबझतीहएकजलाकतोदिखाए

22 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

(4) पवदश किानी

यातीगण कपया धयान

ििरािास दबदटयाऔर पतनी सग मम-टन ( शटल) क इनतजार म कानपर रलिसटशनकपलटफामचपरखडिअगसतकामहीनािायददपररमदझमबाररशहोरहीिी परनत मौसममअभीभी उमसऔरगमजीकी तदपशबनी हईिी पलटफामच परमसादफरोकीजबरिसतगहमागहमीिीlsquoयातरीगणकपयाधयानिनईदिललीसिलकरrsquoबीि-बीिमउदोषकदाराटनोकीआिाजाहीकीसिनाएभीिीजारहीिीटनअभीआयीनहीिीलदकनपलटफामचपरयादतरयोकीजबरिसतभीड-भाडिखकरबोगीम ठलम-ठलरहनकददषटगत बठनिासतसीटदमलनकबारमउनकजहनमबराबरआशकाबनीहईिी

िदकअभीसमयिाऔरमिरािासकोजोरोकीभखलगीिीसोउनहोनअपनसािलायदटदफनजोअभीभीखायदबनारखारहगयािाभोजनकरलनकादनणचयदलयाउनहोनपलटफामचपरहीएकतरफदकनारलगीमालढोनिालीटालीपरिोडीजगहिखतसपररिारिहीबठतअपनादटदफनखोलदलया

अभीउनहोनिो-िारकौरहीमहमडालाहोगादकफट-परानकपडोमएकबढीमदहलाजोशायिदभखारनिीउनकसामनआकरअपनीिोनोहिदलयापसारखडीहोगयीउसिखतहीउनहोनभोजनकरनाबनिकरदियादबदटयानहीराहदनकालीउसनएकरोटीमिोडीसजीरखकरउसकआगबढादियादभखारननअपनिोनोहािआगबढाकरदबदटयाकहािसरोटी-सजीलदलयाऔरआगबढगयी

lsquoयातरीगण कपया धयान िrsquo उदोषक दारा टन क आन की सिना िी गयीमिरािासकी तदरा टटी उनहोनजलिी-जलिीअपनाभोजनसमापत दकयाअगल हीपलटनिडिडातहएपलटफामचपरआकरखडीहईमिरािासकसामनरकदडबमजयािाभीडनहीिीसोिोसपररिारफतजीससामनिालीबोगीमहीजाघसिाबजितमामआशकाओकिोडी-बहतमशककतकबािउनहपतनीबटीसगआरामसबठनकदलएसीटदमलहीगयी

िोअभी इदतमनानस बठ ही ि दक एकनिदििादहतजोडाभी बोगी म िढादडबकािातािरणगलाबीसणटकीखशबससिादसतहोउठाउसजोड कपीछकरीबिस-बारहऔरबढ-बजगचलोगभीबोगीमिढआय दजनहिखकरलगरहािा दकइतन लोगोकोतोयहा बठन क दलएजगह दमलनाबहतहीमदशकलहोगालदकनअगलहीपलिहाबठयादतरयोकोइदतमनानहआनिदििादहतजोडकसािआयलोगएक-एककरउतरनलगओ-होतो यलोगइनहछोडनआयिहापरउतरनसपहलसभीनउनहकछ-न-कछदहिायतजररिीजसldquoटनमहोदशयाररहनािादहए दकसीका दिया हआखादपिािचनहीलनािादहएअपनसामानकीसरकाखिकरनीिादहएrdquoिगरह-िगरहएकसजजनदजनहिोलोगlsquoनताजीrsquoकहकरपकार रह ि नतोिलत-िलतउनह य दहिायतभीिी दकldquoबीिमकहीमतउतरनालखनऊआनपरहीउतरनाrdquo

यददपिलहनघघटमिीलदकनउसगौरागीकआलतारिपरऔरमहिीरिीखबसरतहिदलयाजररदिखाईिरहीिीिलहनकएकहािममोबायलफोनतोिसरहािमएकछोटासाफलिाररमालिादजसिोबीि-बीिमघघटकनीिलजातशायिआसयानाकपोछलरहीिी दकसीनिदििादहताकीदििाईकमौक

नगीनवा पसवाद मौयया सहज सरल सममवावनि यिवा कथवाकवार विशिवा म यह उनकी पहली कहवानी ह सिवागि| सपकक 5348 विरवाज खणड गोमिी नगर लखनऊ - 226010 उततर पदरश मोबवायल न0-9450648701 ई मरल-ramnaginamaurya2011gmailcom

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 23

कोिखतसहजहीऐसाअिाजालगायाजासकतािानिदििादहतजोडकसािटी-शटचऔरजीनसपहनएकऔर

पहलिानसरीखायिकभीिाजोतीखीनाकिाललमबसिलहकोबार-बारlsquoजीजा-जीजाrsquoकहकर समबोदितकररहािाlsquoभइययामोरागबरहसययामोराबाकाrsquoउनहिखकरसामनकीसीटपरबठमिरािासकोबरबसहीयदिलफरबगानायािआगयाएक-िोयादतरयोसदखसकनजगहिनकादनििनकरतिोतीनोमिरािासकसामनिालीसीटपरहीबठगयउनकसािजयािासमाननहीिाएकछोटातोिसराबडाबगहीिाछोटािालाबगिलह नअपनपरोकनीििबारखािातोबडािालाबगिलहनकपरोकपासरखािाबडिालबगमजयािासामानहोनककारणउसकीिनपरीतरहबनिनहीहोपायीिीधयानिनपरउसमसझाकतlsquoपररस-यटीrsquoकोसाफ-साफिखाजासकतािा

अबबाररशबनिहोजानसआसमानसाफहोगयािादखडकीकपासबठहोनस दखडकीसछन-छनकरआतीिपकभीउसनिदििादहता क माि तो कभी उसकी हिदलयो परआड-दतरछपडरहीिीउसकहाि-भािसऐसालगताजसदकिोमोहतरमाघघटकअिरसअपनआसपासबठयादतरयोकोटकर-टकरताकतीभी जा रही िी सीट परआमन-सामन बठ होन स निदििादहताऔरमिरािासकबीिजयािाफासलाभीनहीिाlsquoलडीज-दफगरrsquoक मादननि पतल दसरो िाल उसकी उगदलयो क सभी नाखनो परिमकिारनल-पादलशपरीदशदतस दखलरहािाहािो-परोकोिखनसउसकीउमरकबारमअिाजालगायाजासकतािाउसकीउमरयहीकोईबीससपचिीसबरसकआसपासकी रहीहोगी ldquoआपक पाि िखrdquo जी हाउस िखत मिरािास क जहन मयक-ब-यकयही सिािउभराldquoरखसजरानकाबउठािोमरहजरrdquoउनह ऐसा ही कछगनगनानकामनभी हआ पर य तोिषटताहोतीकहीआसपासबठयातरीउनहऐसाकहतगनगनातसनलगतोकयाकहगिोमिरािासकीइसदढठाईपरउनहआडहािोभीलसकति

निदििादहतजोड को िखत दजजासमनमिरािास क मनमदकसी बहान एकबारगी उनस बदतयान उनका पररियजाननकीउतसकताहईउनकायभीमनहआदकबहानसहीपछलlsquoआपलोगकौनहोकहासआरहहोलखनऊमकहाजानाहमएकलखकहअपनदिदभननसिलोकीयातराकअनभिोपरआिाररतएकससमरणदलखरहाहआपलोगोसमलाकातऔरबातिीतकआिार परआपक बार म भी कछ दलखना िाहगाrsquoपरनतदझझकयाकहलीदजएसकोििशिऐसाकछभीकहनहीपायउनह यभीतोआशकािी दकसािचजदनकरपस पछीगयीऐसीबातोपरिोिमपदतयासािीयातरीगणपतानहीउनकबारमकयासोिदफरसािमउनकीपतनीऔरदबदटयाभीतोबठिपतानहीिोउनकबारमकयािारणाबनालिो-तीनबारतोपतनीजोउनक रग-रगसिादकफहोनकािािाकरतीह नउसिमपदतकहाि-भािपरगौरकरतमिरािासकोउनकीओरएकटकिखत

उनहघरकरिखाभीिािखाजायतोकभी-कभारएक-िसरकोिखतहएलोगोको

िखनाउनकीबाडी-लगिजकआिारपरयअिाजालगानादकिकयाकछसोिरहहोगखासादिलिसपअनभिहोजाताहहापरगरज यभी दकउतनसमयआपअपनीतरफ दकसीकोघरताहआिखनानिाहतहोमिरािासउससमयकछऐसहीमजरआममखोएहएि

मिरािास न एकसरसरी दनगाह दडबम बठखड तो कछऊघतहएअनययादतरयोपरफ कीजयािातरयातरीदखडकीकउसपारदिखतपीछभागतमकान-िकानखत-खदलहानपोखरिरागाहोमिरतजानिरोसबपरिाहकानोममोबायलकईयर-फोनठसअपनआपममगनशायिअपना-अपनामन-पसनिगानासननमवयसति खस-खस िाढी मछो म कलीनशि स सभानत दिखत लमबदठगनभीमकायशरीरिालतोकछिहातीिशभषामदिदििताम एकता का दितर परसतत करत हर तरह क यादतरयो को िखनाउनकीबातसननाएकदिलकणअनभिसगजरनसरीखातोहही

मिरािासनगौरदकयादकदडबमउसिकतनिदििादहतजोडकमोहादिषटदकतनहीयातरीदनहायतहीसभयतरीकबदतयारहिकछलोगतोिश-िदनयाकताजाहालातपरअपनिदनयािीजानकादपटाराखोलहएितोकछकनयहजानकारीभीिीदकउनकयहादकतनबीघपिीनआदिकीखतीहोतीह

बहरहालटनिलनकोहईमानषसिभािआसपासमिचम-शनासनजरनिदििादहताकमहिीरिहािआलतारिपरोकोिखतयातरीगणशायिउसकरग-रपकीकलपनामभीखोएहएि दकldquoहम पयास लगी ह पानी पीना हrdquo घघट क अनिर सआिाजआयी

ldquoअरसािमपानीलकरिलनातोहमभलहीगयअबतोटनभीिलिीह दडबमकोईपानीकीबोतलबिनिालाभीनहीदिखरहािोडाइदतमनानरखोअगलसटशनपरटनरकनपरहीअबपानी दमलसकगाrdquoबगल बठ िलह न निदििादहताकोअपनतरीकढाढसबिायाऔरजबसएकटोपीदनकालकरअपनदसरपरलगादलया

ldquoआणटीकीआिाजदकतनीसिीटहनाrdquoमिरािासकीबटीअपनदपतासमखादतबहई

ldquoआयrdquoिादहनबगलबठीमिरािासकीबटीकइसपरशनकोिोसननहीसकयाशायिउनहठीकससनाईनहीदिया

ldquoदबदटयाकहरहीह दकिलहनकीआिाजबहतसिीटहrdquoइसबारमिरािास कबगल बठी पतनी नसामनकीसीटपर बठउसिमपदतकहाि-भािबोली-बानीसनतउनककानोमिीरसयमतरफका

ldquoआयकयाकहाrdquoldquoआपस तो कछकहना ही बकार ह िीमकदहय तो सनाई

नहीिगापरकछबातयहाजोरससबकसामनकहभीतोनहीसकतीrdquoपतनीननाक-भौदसकोडतकहा

24 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

ldquoअचछािोडाऔरनजिीकआकरबायीतरफिालकानमबताओrdquoमानोउनहोनपतनीकाकामआसानदकयाहो

ldquoदबदटयाकह रही ह दकिलहनकीआिाज दकतनी सिीटहनाrdquo मिरािासकी पतनी न िोडा नजिीकआत फसफसात हएउनकीबायीकानमकहा

ldquoहहrdquo इस बार मिरािास न सजगतापिचक तजचनी उगलीअपनहोठोपररखतआखतररतपतनीकोिपरहनयािीमबोलनकाइशारादकया

ldquoमझपताहआपदकनखयालोमखोएहोगrdquoयबातउनकीपतनी न तदनक शरारती अिाज म कहा िा बगल बठी दबदटयाभी दसफच मसकराकर रहगयी परदतदकरयासिरपझप दमटानिासतमिरािास को सिभाितः अपनी नाक खजान का अदभनय करनापडा

ldquoअर यार दलखन-पढन िालाआिमी हआसपास क परदतहरिकत सतकच ढग रहना पडता ह िीजो घटनाओ िश-काल-दसिदत-पररदसिदतयो पर बारीक नजर रखत गहन पडताल करनीपडती ह तबकही जाकर कछ दलखन लायक lsquoकलrsquo दमल पाताहदफरयातराएतोदिदििअनभिोकाभणडारहोतीहपतानहीदकसभषमकस-कसलोगोसदमलन-बोलनरहनकाअिसरदमलजायrdquo मिरािास नअपन तरीक पतनीकोसमझानकाअसफलपरयासदकया

ldquoआपमझबिकफसमझरहहमझबतारहहजोआपकीनस-नससिादकफहमझअचछीतरहपताहआपकीसतकच ढगनजर कबार म बडआयबारीकनजरिालrdquoपतनी न बनािटीगससादिखायािा

ldquoअचछा तो तम भी इन मोहतरमा क रग-रप म खोयी हईहोrdquoमानोमिरािासनअपनकतकच कोतकच पणचसादबतकरनकीकोदशशकीहो

ldquoमहीकयोजराअपनअगल-बगलबठइनयादतरयोकोभीतोिदखयऐसालगरहाह दकसभीकीआडी-दतरछीनजरउसीओरलगीहदफरहाि-पाििखकरतोरग-रपकबारमअिाजालगहीजाताहrdquoपतनीनतदनकमदसकयातइशारोमहीिीमसजिाबदिया

ldquoशायितमहाराअिाजाठीकहीहrdquoमिरािासनभीसहमदतमदसरदहलाया

ldquoपरमिखरहीहपिाससजयािाउमरहोगयीबचिजिानहोगयहलदकनआपकीभीताक-झाकिालीआितअभीगयीनहीrdquoइसबारमिरािासकीपतनी नअपनीभकदटया टढीकरतकहािा

ldquoअरयारजरािीमबोलोअपनआसपासकपरदतजागरकरहनमकोईबराईनहीह दफरजान क दलए दजजासहोनाबहतजररी ह िस भीयातराओ क समय तो खासतौर सतकच रहनािादहएrdquoमिरािासनपतनीकीओरिखततदनकरोषजतातउनहअपनतरीकसमझानकापरयासदकयािा

परषकयािहा बठीमदहलायादतरयो कभीहाि-भाििखतउनकीबातिीतसनतसाफलगरहािादकसभीउनमोहतरमाकवयामोहमखोएहएिमिरािासिउनकीपतनीकबीियखसर-फसरिलहीरहीिीदकटनअगलसटशनपररकी

ldquoकयायहापानीदमलजायगाrdquoनिदििादहतानअपनपदतकोकहनीमारीपरउसनधयाननहीदियादफरउसनअपनीउगलीसपदतकपटमकोितहएकहा

ldquoहा-हािखताहशायिपानीदमलजायमनीषतदनकसामानिखरहनामपानीलनजारहाहrdquoिलहायिकिलहनकभाईकोबग-बगजिखतरहनकीदहिायतितिहासजानकोउदतहआयिककपलटफामचपरउतरनकबािनिदििादहताअपनहािमदलएमोबायलफोनमकछिखनलगी

ldquoयलोदपयोिोडीमरदलएभीबिािनापानीिालकपासदसफच एकहीबोतलबिीिीrdquoअगलहीपलिोयिकपलटफामचदसितिकानसदमनरलिाटरकीएकबोतलबगलमिबायहादजरहआ

ldquoकया यहा खान को भी कछ दमलगा मझ भख लगी हrdquoनिदििादहतानअपनपदतकीतरफदसरघमातकहा

ldquoअर भई यहा सटशन पर कया होगा दसिाय तल-भन हएखाद-पिािगो कrdquo िलह न अपनी िलहनकीओर पयार स िखतहएकहा

ldquoलदकनमझजोरोकीभखलगरहीहमझभटाखानकामनहrdquo निदििादहता न पलटफामच पर भटा सकत दखडकी क बाहरएकफरीिालकीओरउगलीसइशाराकरतहएकहालदकनतभीटननसीटीििी

ldquoअबतोटनिलिीहअगलसटशनपरिखताहशायिकछऔरभीबदढयाखानलायकिीज दिखजायrdquo टनिलिीिीलगभगबीसदमनटबािअगलासटशनआगयाटनरकतहीिो यिक नीि उतरा इसबार िोलगभगढाईसौ गाम मगफलीलकरहादजरहआ

ldquoयहाभटानही दमला लदकन यमगफली दमलीहसाि यिटनीभी उसमगफली िाल क यहाखासीभीडिी पछन परिहा खड लोगो न बताया दक सारा कमाल उसकी िटनी का हीहसोमभीलताआयाअबतममगफलीसगयहीखाओऔरबताओइसिटनीकासिािकसाहrdquoउसयिकनदििादहताकीगोिममगफलीकाठोगारखतमसकातहएकहादििादहतानभीदबनादकसीना-नकरकमगफदलयाअपनबगलमरखतउसमसएकमटीबगलबठअपनभाईकोितजबअगलीमटीअपनपदतकोldquoिोडा साआप भी लीदजयrdquoकहत िना िाहा तोldquoमझअभीभखनहीलगीहतमहीखाओrdquoकहतउसकपदतनमगफलीलनसमनाकरदिया

बहरहालनिदििादहताकोजोरोकीभखलगीिीउसनपदतकोमगफलीखानकदलएजोरनितिटनीसगमगफदलयाटगनमवयसतहोगयीअबउसकपदतनदसरसटोपीउतारतअजीबोगरीब

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 25

तरीकअपनादसरखजायादफरटोपीपहनलीपतानहीसािबठअनय यादतरयोको उनकी य हरकत उनक बीिका दनशछल पयारदिखायानहीयादिखातोउनहोनकसामहससदकयामिरािासइनहीसबउिड-बनमलगहएि

ldquoभइयाकोमनाकरिीदजए दगरजायगाrdquoनिदििादहताकाभाईदजसनएक-िोबारगटपरलगपाइपकसहारबोगीसबाहरझाकतहिाखोरीकरनािाहािातोउसनअपनपदतसउसऐसीहरकतकरनसरोकनिासतकहासाफलगरहािादििादहताकोएकतरफअपनपदत कभखकी दिनतािीतोिसरीओरअपनभाईकीसरकाकीभीदिनतािी

इतनीिरकीयातराकिौरानमिरािासकोअपनअगल-बगलबठयादतरयोकीिहभाषासइतनातोअिाजाहोगयािादकउनकीही तरह िहा बठ अनय यादतरयो की भी नजर उस नििमपदत कीबातिीतउनकदकरया-कलापहाि-भािपरभीिीशायिइसकाअहसासउसनिदििादहताकोभीिातभीतोउसिौरानिहामौजिमिचम-शनासनजरोकोबखबीपढतमगफलीखानकीकिायिमनिदििादहताकाघघटएकइिभीटस-स-मसनहीहआकमालयभी दकअगसतमहीनकीउमसभरीगमजीमभीपरसमय दबनाअपनाघघटहटायिोबडीहीकशलतासमगफदलयाखातीरही

अगलसटशनपरटनमिढनिालयादतरयोकीभीडकछजयािाहीिीभीडकाएकरला-सादडबकअनिरआयाlsquoहतततरकीितत तर कीअभी िखता ह तझकोrsquo कहत-सनत गतिम-गतिाहएयादतरयोमबठनिासतसीटछकनकीहोडसीमिगयीदकसीकोकहनीलगीतोदकसीकापरिबगयादकसीकािशमाटटनसबिातोदकसीनिोडी-बहतफदतयोगाली-गलौजसहीकामिलायापरतभीदडबमिोपदलसिालोकोकरीबआतािखहगामा एकिमस शानत हो गयाऔर िखत-िखत भीड क बीिहीउनिोपदलसिालोकोसीटपरबठनकीजगहभीदमलगयी

ldquoयलोठणडपानीकीबोतलrdquoएकबजगचयातरी न पलटफामचपरखड-खडहीदखडकीकसमीपबठीअिडसीमदहलाकोपानीकीबोतलिमातहएकहा

ldquoयातरा म दकसीअजनबीसखान-पीनकीिीज नही लतrdquoसामनबठएकबजगचिारनउसमदहलाकोसमझानािाहा

ldquoई हमार हसबणड (हसबणड) हrdquo उस मदहला क कहन कअिाजसदडबमबठबाकीयातरीदखलदखलाकरहसपड

अबटनलखनऊजकशनपरखडीिीldquoऐजीrdquoमिरािाससपररिारटनसउतरकरिीर-िीरपलटफामच

परिलतसटशनकबाहरीगटकीओरबढही रह ि दकउनकीपतनीनमिरािासकाधयानभगदकया

ldquoहाजीrdquoउनहोनपतनीकीतरफउतसकताभरीदनगाहडालीldquoजराउिरिदखयrdquoउनकीपतनीनएकतरफइशारादकया

ldquoदकिरrdquoldquoउिर उस गमटी क पास खडी िलदहन को िदखएrdquo टन

िाली निदििादहत जोडी उनह दफर स दिख गयी पर इस समयनिदििादहता नअपनाघघटहटारखािामिरािासउसएकटकिखत ही रह गय एकबारगी तो उनहअपनी नजरो पर यकीन हीनहीहआ

ldquoदबहियोरसलफपापाआग िदखय नहीतो पलटफामच परअभीदकसीसदभडजायगrdquoदबदटयानउनहफौरनहीदझझोडािामिरािासअपनबहदिततपनसफौरनहीिापसआयएकपलकदलएउनकामनगहरकोभऔरगलादनभािसभरउठाखरइनसानतोहहीगलदतयोकापदलनिािश-काल-दसिदत-पररदसिदतयोिशअचछ-बरखयालभीतोएकतरहसउसकमनकीहीउपजह

lsquoयातरीगणकपयाधयानिrsquoइसउदोषणापरमिरािासकीतनदराभगहईिखाजायतोजीिनरपीइससफरमहमसबयातरीहीतोहजोदमलत-दबछडत-रकत-िलतकछपलसोितढरोखट-मीठअनभिोसिो-िारहोतआगबढतहीरहतहमिरािासइसीउिड-बनमऔरउसनिदििादहताकबारमसोितपलटफामचपरिलतिलजारहि

उनहोनअभी-अभीएकऐसाजोडािखािादजनकापयारअगरसागरसगहरािातोआसमानस ऊिाभीिाजोसनिरतानहीबदलकभािनाऔरआपसीदिशासपरदटकािारगऔररपसपरसचिाभािनातमकपरमउनहउसजोडमदिखािायातराकिौराननिदििादहतजोडदारारासत-भरएक-िसरकभख-पयासकाखयालरखनकानपर सटशन परिलतसमय उनकघर िालो ररशतिारोकीदहिायतोकोयािकरतउसिमपदतकपरदतउनकामन-मदसतषकअनायासहीसममानसभरउठाउनकजहनमबहत कछिलनऔरघलनभीलगािा

कानपर स िलत समय दबदटया क इनजीदनयररग-कालज मएडदमशनसमबनिीकौसदलगआदिकोलकरजोकछभीदिन-भरकाखटा-मीठाअनभिरहािायातराकिौरानउसिमपदतकीबातिीतउनक दकरया-कलाप उनक हाि-भािऔर उस निदििादहता कोअभी-अभीिखिोसबकछभलबठि

गाह-बगाह सनी-पढी एदसड अटक सिाचइिसच स जडी ढरोघटनाए मद अमानिीय तरासिी उनका सघषच उनक ििच कीभयािहतामानोदकसीिलदितरकीभादतमिरािासकीआखोकसामनघमगयउसिमपदतकादनणचयिनौतीपणचजीिनउनकायकिमजोदनचियकीसकारातमकसिशिनिालािाएकदमसालबनसकउनकजीिनकीगाडीअपनीपटरीपरदनरनतरिलतीरहउनकजीिनमसख-समददबनीरहउनहमन-ही-मनिआितिोपतनीदबदटयासगसटशनसबाहरआगय

26 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

हकशोरो का कोना

हगललल

सोनजहीमआजएकपीलीकलीलगीहइसिखकरअनायासहीउसछोटजीिकासमरणहोआयाजोइसलताकीसघनहरीदतमामदछपकरबठतािाऔरदफरमरदनकट पहितहीकिपरकिकरमझिौकाितािातबमझकलीकीखोजरहतीिीपरआजउसलघपराणकीखोजह

परतिहतोअबतकइससोनजहीकीजडमदमटीहोकरदमलगयाहोगाकौनजानसिदणचमकलीकबहानिहीमझिौकानऊपरआगयाहो

अिानकएकदिनसिरकमरसबरामिमआकरमनिखािोकौिएकगमलकिारोओरिोिोसछआ-छऔिलजसाखलखलरहहयहकाकभशदडभीदिदितरपकीहndashएकसािसमािररतअनािररतअदतसममादनतअदतअिमादनत

हमार बिार परखनगरड करपमआसकतह नमयर क नहस क उनहदपतरपकमहमसकछपानकदलएकाकबनकरहीअितीणचहोनापडताहइतनाहीनहीहमार िरसि दपरयजनोकोभीअपनआनकामिसिश इनकककच शसिरम हीिनापडताहिसरीओरहमकौिाऔरकाि-कािकरनकोअिमानना कअिचमहीपरयकतकरतह

मरकाकपराणकदिििनमअिानकबािाआपडीकयोदकगमलऔरिीिारकीसदिमदछपएकछोट-सजीिपरमरीददषटरफकगईदनकटजाकरिखादगलहरीकाछोटा-साबचिाहजोसभितःघोसलसदगरपडाहऔरअबकौिदजसमसलभआहारखोजरहह

काकदयकीिोिोकिोघािउसलघपराणकदलएबहतिअतःिहदनचिषट-सागमलसदिपटापडािा

सबनकहाकौिकीिोिकाघािलगनकबाियहबिनहीसकताअतःइसऐसहीरहनदियाजाि

परत मन नहीमानाndash उस हौलस उठाकरअपनकमर मलाई दफररईस रकतपोछकरघािोपरपदसदलनकामरहमलगाया

रईकीपतलीबततीििसदभगोकरजस-तसउसकननहसमहमलगाईपरमहखलनसकाऔरििकीबििोनोओरढलकगई

कईघटकउपिारकउपरातउसकमहमएकबिपानीटपकायाजासकातीसरदिन िह इतनाअचछाऔरआशसत हो गया दक मरी उगलीअपन िो ननह पजो सपकडकरनीलकािकमोदतयोजसीआखोसइिर-उिरिखनलगा

तीन-िार मास म उसक दसनगि रोए झबिार पछऔरििलिमकीलीआखसबकोदिदसमतकरनलगी

हमनउसकीजादतिािकसजाकोवयदकतिािककारपिदियाऔरइसपरकारहमउसदगललकहकरबलानलगमनफलरखनकीएकहलकीडदलयामरईदबछाकरउसतारसदखडकीपरलटकादिया

िहीिोिषचदगललकाघररहािहसियदहलाकरअपनघरमझलताऔरअपनीकािक मनको-सीआखोसकमरकभीतरऔरदखडकीसबाहरनजानकयािखता-समझतारहतािापरतउसकीसमझिारीऔरकायचकलापपरसबकोआचियचहोतािा

जबमदलखनबठतीतबअपनीओरमराधयानआकदषचतकरनकीउसइतनीतीवर

महवादरिी िमवाया (1907-1987)आधवनक वहदी सवावहतय की मीरवा क नवाम सर खयवाि सपवसदध किवयतरी और लरवखकवा| वहदी की पविवनवध ररखवावचतर लरवखकवा भी |

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 27

इचछाहोतीिीदकउसनएकअचछाउपायखोजदनकालािहमरपरतकआकरसरचसपरिपरिढजाताऔरदफरउसी

तजीसउतरताउसकायहिौडनकाकरमतबतकिलताजबतकमउसपकडनकदलएनउठती

कभीमदगललकोपकडकरएकलबदलफाफमइसपरकाररखितीदकउसकअगलिोपजोऔरदसरकअदतररकतसारालघगातदलफाफकभीतरबिरहताइसअदतदसिदतमकभी-कभीघटोमज़परिीिारकसहारखडारहकरिहअपनीिमकीलीआखोसमराकायचकलापिखाकरता

भखलगनपरदिक-दिककरकमानोिहमझसिनािताऔरकाजयादबसकटदमलजानपरउसीदसिदतमदलफाफसबाहरिालपजोसपकडकरउसकतरतारहता

दफर दगलल क जीिन का परिम बसतआयानीम-िमलीकीगिमरकमरमहौल-हौलआनलगीबाहरकीदगलहररयादखडकीकीजालीकपासआकरदिक-दिककरकनजानकयाकहनलगी

दगललकोजालीकपासबठकरअपनपनसबाहरझाकतिखकरमझलगादकइसमकतकरनाआिशयकह

मनकीलदनकालकरजालीकाएककोनाखोलदियाऔरइसमागचसदगललनबाहरजानपरसिमिहीमदकतकीसासलीइतनछोटजीिकोघरमपलकततदबदललयोसबिानाभीएकसमसयाहीिी

आिशयककागज़-पतरोककारणमरबाहरजानपरकमराबिही रहता ह मर कालज स लौटन पर जस ही कमराखोला गयाऔरमनभीतरपररखािसहीदगललअपनजालीकदारसभीतरआकरमरपरसदसरऔरदसरसपरतकिौडलगानलगातबसयहदनतयकाकरमहोगया

मरकमरसबाहरजानपरदगललभीदखडकीकीखलीजालीकीराहबाहरिलाजाताऔरदिनभरदगलहररयोकझडकानताबना हर डाल पर उछलता-किता रहताऔर ठीक िार बज िहदखडकीसभीतरआकरअपनझलमझलनलगता

मझिौकानकीइचछाउसमनजानकबऔरकसउतपननहोगईिीकभीफलिानकफलोमदछपजाताकभीपरिकीिननटमऔरकभीसोनजहीकीपदततयोम

मर पास बहत स पश-पकी हऔर उनका मझस लगाि भीकमनहीहपरतउनमसदकसीकोमरसािमरीिालीमखानकीदहममतहईहऐसामझसमरणनहीआता

दगललइनमअपिाििामजसहीखानककमरमपहिती

िहदखडकीसदनकलकरआगनकीिीिारबरामिापारकरकमज़परपहिजाताऔरमरीिालीमबठजानािाहताबडीकदठनाईसमनउसिालीकपासबठनादसखायाजहाबठकरिहमरीिालीमसएक-एकिािलउठाकरबडीसफाईसखातारहताकाजउसकादपरयखादिाऔरकईदिनकाजनदमलनपरिहअनयखानकीिीजयातोलनाबिकरितायाझलसनीिफ कितािा

उसीबीिमझमोटरिघचटनामआहतहोकरकछदिनअसपतालमरहनापडाउनदिनोजबमरकमरकािरिाजाखोलाजातादगललअपनझलसउतरकरिौडताऔरदफरदकसीिसरकोिखकरउसीतज़ीसअपनघोसल म जा बठता सब उसकाज िआत परतअसपतालसलौटकरजबमनउसकझलकीसफाईकीतोउसमकाजभरदमलदजनसजातहोतािादकिहउनदिनोअपनादपरय

खाददकतनाकमखातारहामरीअसिसितामिहतदकएपरदसरहान

बठकरअपन ननह-ननह पजो स मर दसरऔरबालोको इतन हौल-हौलसहलाता रहता दकउसकाहटनाएकपररिाररकाकहटनकसमानलगता

गरदमयो म जब म िोपहर म कामकरतीरहतीतोदगललनबाहरजातानअपनझलमबठताउसनमरदनकटरहनकसािगरमीसबिनकाएकसिचिानयाउपायखोजदनकालािािहमरपासरखीसराहीपरलटजाताऔर

इसपरकारसमीपभीरहताऔरठडकमभीरहतादगलहररयोकजीिनकीअिदििोिषचसअदिकनहीहोती

अतः दगललकीजीिनयातराकाअतआहीगया दिनभरउसननकछखायानबाहरगयारातमअतकीयातनामभीिहअपनझल स उतरकर मर दबसतर परआयाऔर ठड पजो स मरी िहीउगलीपकडकरहािस दिपकगया दजसउसनअपनबिपनकीमरणासनन दसिदत म पकडा िा पज इतन ठड हो रह ि दक मनजागकरहीटरजलायाऔरउसउषणतािनकापरयतनदकयापरतपरभातकीपरिमदकरणकसपशचकसािहीिहदकसीऔरजीिनमजागनकदलएसोगया

उसकाझलाउतारकररखदियागयाहऔरदखडकीकीजालीबिकरिीगईहपरतदगलहररयोकीनयीपीढीजालीकउसपारदिक-दिककरतीहीरहतीहऔरसोनजहीपरबसतआताहीरहताहसोनजहीकीलताकनीिदगललकोसमादििीगईह-इसदलएभीदकउसिहलतासबसअदिकदपरयिी-इसदलएभीदकउसलघगातकादकसीिासतीदिनजहीकपीताभछोटफलमदखलजानकादिशासमझसतोषिताह

28 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

समरण

हजनक ऋणी ि िम हिनसतान की जातीय भाषा क अनवदषक जॉन हगलहकरसट

जॉनबोिचदिकदगलदकरसट(जनम-1961759)ऐसपहलवयदकतहदजनहोनदहनिसतानकीजातीयभाषाकीसबसपहलपहिानकीउसकमहतिकोरखादकतदकयाभारतमउसकअधययनकीनीिरखीउसकावयाकरणबनायाऔरइदगलश-दहनिसतानीदडकशनरीबनाकरअधययनकरनिालोकदलएरासताआसानकरदियाएदडनबरामजनमलनिालजॉनदगलदकरसटिासतिमएकडॉकटरिऔरईसटइदडयाकमपनीमसजचनबनकर1783ईमभारतआएउससमयभारतमशासनकीभाषाफारसीिीईसटइदडयाकपनीकीबगालआमजीमरहतहएउनहोनिशमिरिरतकयातराएकीऔरअनभिदकया दक दहनिसतानीही इसिशकीसपकच भाषािी उनहयहिखकरआचियच हआदककपनीअपनकमचिाररयोकोयहभाषादसखानमकोईरदिनहीलरहीिीउनहोनदहनिसतानीकअधययनकदलएकपनीसएकिषचकाअिकाशदलयादकनतअधययनमइतनारमगएदकउसकबाििोबाराअपनमदडकलसिामनहीलौटयददपइसकपीछवयापारभीएककारणिागाजीपरऔरबनारसमरहकरउनहोननीलऔरअफीमकी खती का वयिसाय दकयाऔर खब पसा कमाय इस बीि ि पटना फजाबािलखनऊगाजीपरदिललीआदिसिानोपररहऔरअतमदहनिसतानीसीखकरlsquoइदगलश-दहनिसतानी दडकशनरीrsquo तयार की 1794 ई क बाि ि कलकतताआ गएऔर िहीlsquoदहनिसतानीगामरrsquoऔरlsquoिओररयटलदलदगिसटrsquoजसीपसतक दलखी

कपनीककमचिाररयोकोपरदशदकतकरनकदलएसन1800मगिनचरजनरलमाकिवसिलजलीनजबफोटचदिदलयमकॉलजखोलातोजॉनदगलदकरसटकोदहनिसतानीदिभागकाअधयक दनयकत दकया कयोदक उससमय िश म िही दहनिसतानी क सबस जयािाजानकारअगजिइसददषटसिभारतमदहनिीकपरिमपरोफसरभीकहजासकतहकयोदकउससमयतकभारतमकोईभीआिदनकदिशदिदालयनहीखलािाजॉनदगलदकरसटसन1804ईतकइसपिबनरहऔरउसकबािइगलणडिलगएअपनजीिनकअदनतमदिनोमिपररसिलगएऔरिही9जनिरी1841कोउनकािहानतहआइगलडमभीउनहयदनिदसचटीकॉलजलिनतिादगलदकरसटएजकशनलटसटकीसिापनाकदलएजानाजाताहयदनिदसचटीकॉलजलिनमदहनिसतानीकपरोफसरकरपमभीउनहोनकछदिनतकअपनीसिाएिीिी

दगलदकरसटमहोियदहनिीऔरदहनिसतानीमशलीगतभिमानतिउनकअनसारlsquoदहनिईrsquoयाlsquoदहनििीrsquoशिदहनिओकीभाषाओकदोतकिउनहोनlsquoिओररयटलदलदगिसटrsquoमएकलखदलखािादजसकाएकअशहldquoदहनििीकोमनशददहनिओकीिीजमानाहइसदलएलगातारउसकापरयोगभारतकीपरािीनभाषाकदलएदकयाहजोमसलमानआकरमणसपहलयहापरिदलतिीिहदहनिसतानीकामलािारह यहदहनिसतानीअरबी-फारसीसकछदिनपहलबनीहईऊपरकीइमारतहअगजीकदलएजसफासीसीऔरलदटनहिसहीदहनिसतानीकदलएफारसीऔरअरबीहअगजीकामलािारजससकसनहिसहीदहनिसतानीकाआिारदहनििीहrdquo

यदिदगलदकरसटकोlsquoदहनििीrsquoकहनसदसफच दहनिओकीभाषाजसाबोिहोतािाऔरlsquoदहनिसतानीrsquoकहनसमसलमानोकयोगिानकाभीआभासहोजातािादजनकाइसकदनमाचणममहतिपणचभदमकािीतोयहसिाभादिकहीह

दगलदकरसटकअनसारउससमय दहनिसतानीकीतीनशदलयािी1िरबारीया

डॉ अमरनवाथ लरखक कलकततवा विशिविदवालय क पिया पोफसर एि वहनदी विभवागवाधयकष ह समपककndashईई-164402 सरटर-2 सवाटलरक कोलकवािवा-700091 ईमरल amarnathcugmailcom मो9433009898

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 29

फारसीशली 2 दहनिसतानीशलीऔर3 दहनििीशलीिफारसीशलीकोिरहतिादहनििीशलीकोlsquoिलगरrsquoअिाचतगिारमानतििदहनिसतानीशलीकोपरािदमकताितिऔरउसहीlsquoिगडपापलर सपीिrsquoकहत ि मगर उनकी दहनिसतानीफारसी दलदपमदलखीजानिालीकदठनउिचहीिीदहनििीकीजोदिदभननशदलयादहनिीकतरमपरिदलतिीउनसदगलदकरसटकाअदिकपररियनहीिा दिललीऔर मरठ कआस पास की खडी बोली को ही िlsquoदहनििीrsquoकहतिदजसकामानकरपअभीनहीबनसकािािसउनहसबसअदिकदपरयरोमनदलदपिीदजसिहभारतीयभाषाओपरलागकरनािाहतिदगलदकरसटमानतिदकदहनिसतानीकापणचजानपरापतकरनकदलएफारसीदलदपऔरभाषाकाजानआिशयकहिमानति दकउनकीदहनिसतानीकाबहतिोडासाअधययनकरकयहसमझाजासकताह दकइसकाआिारपरानीदहनिईयाबजभाखाह दजसमअरबी-फारसीशिोकासदममशणहोतजानकीिजहसएकनईभाषादहनिसतानीतयारहई

दगलदकरसट सिय अरबीऔर फारसी भाषाओ क दिदान िउनकीभाषानीदतका वयापकपरभािपडना सिाभादिकिाफोटचदिदलयमकॉलजकउनकदहनिसतानीदिभागमदहनिईऔरनागरीदलदपसपररदितपदडतबहतकमिकॉलजकीवयिसिामlsquoभाषामशीrsquoऔरlsquoपदडतोrsquoकासिानसिागौणरहाउनकीउपदसिदतभीआिशयक नही समझी जाती िी इनम भी फारसी दसखान िालदशककोऔरििनागरीदसखानिालदशककोकीहदसयतमबहतफकच होतािा उनकितनम पािगन तककाअनतरहोतािाउिाहरणािच7जलाई1801कोफोटच दिदलयमकीकौदसलमयहदनणचयदलयागयादककतबअलीकोएकसौरपएमहीनपरफारसीऔरसनिरपदडतकोबीसरपयमहीनपरनागरी दलदपदसखानकदलएदनयकतदकयाजाय

दकनत इसका तातपयच यह दबलकल नही ह दक फारसी दलदपऔरनागरी दलदप दसखान िाल दशकको क ितनम पािगनकाफासला दहनिओऔरमसलमानो कबीि फटडालन क दलएिाजसादककछदिदानसमझतहिरअसलउसजमानमफारसीहीशासनकीभाषािीऐसीिशामफारसीदसखानिालोकोअदिकसममान दमलना सिाभादिक ह सरकार बहािर क दलए ििनागरीकीकोईजररत ही नही िी दफर उसक दलए पस कयोखिच दकएजायजॉनदगलदकरसटकीयहउिारताहीिीदकउनहोनललललालजस पदडतोकी दनयदकतकरक कछपसतक दहनििीशलीम तयारकरनकाआिशदियादजसकफलसिरपlsquoपरमसागरrsquoजसीकदतयासामनआसकीललललाल न परमसागरकीभदमकाम दलखाहदकldquoशीयतगनगाहकगदनयन-सखिायकजानदगलदकररसतमहाशयकीआजाससमित1860(अिाचतसन1803ई)मशीलललजीलालकदिबाहमनगजरातीसहसअििीिआगरिाल न दजसकासारलयादमनीभाषाछोडदिललीआगरकीखडीबोलीमकहनामपरमसागरिराrdquo

ललललाल की उकत भदमकाऔर lsquoपरमसागरrsquo की भाषा को

िखनससहजअनमानहोजाताह दक lsquoपरमसागरrsquoकीभाषाएककदतरमभाषाहललललालनदगलदकरसटकआिशसअपनसमयकीसहजसरललोकपरिदलतभाषासभीअरबी-फारसीकशिोकोदनकालकरबाहरकरदियादगलदकरसटनदजसखडीबोलीमदलखनकाआिश दिया िा िही दहनिसतानीकाभीआिारिीउनकइसपरयाससदहनिसतानीऔरदहनििीमिरीबढीऔरदहनिीभाषीजनता क दलएएकजातीयभाषा दिकदसतहोनम वयििानपिाहआिासतिमदहनिसतानकीजातीयभाषािोनोकबीिमहोसकतीिीदजस1823मफोटचदिदलयमकॉलजकअधयकबननिालदिदलयमपराइसनपहिाना

िरअसलिहिौरभारतम एकजातीयभाषा क दिकासकािािहभाषाअमीरखसरोकसमयसबदलकउससभीपहलसदिकदसतहोरहीिीउसकदिकासकाआिारऔदोदगकपजीिािनही अदपत वयापाररक पजीिाि िा दगलदकरसट सिय िशभर मघमकरइसभलीभादतसमझिकिइसीजातीयभाषाकोउनहोनदहनिसतानीकहा िाअगजो न इस दहनिसतानी क सहज दिकासकोअपनी नीदतयो स अिरद दकया दजसकीअदनतमऔर िखिपररणदतआजािीकबािदहनिीऔरउिचकरपमिोभाषाओकोसििादनकमानयतािन कसाि हई इसतरहएकही दहनिसतानीजादतकीिोभाषाएकदतरमरपसदिकदसतकीगईमहातमागािीइसदिभाजनससहमतनहीिऔरिआजािभारतकीराषटभाषाlsquoदहनिसतानीrsquoकोहीबनानािाहतिसदििानसभामइसमदकोलकरिारदिनतकबहसिलीिीउससमयतकगािीजीकीहतयाहोिकीिीिशबटिकािासामपरिादयकातािरमपरिीइनहीपररदसिदतयोमजिाहरलालनहरमौलानाअबलकलामआजािकाका काललकरिगाचबाईिशमखतिािदकण कसभीगािी कअनयादययोकीइचछाकदिरदबहमतकआिारपरlsquoदहनिसतानीrsquoकीजगहlsquoदहनिीrsquoकोराजभाषाघोदषतकरदियागयाआजभीइसकदतरमभिकोआमजनतानहीमानतीहमारसमाजमदहनिीऔरउिच दफलमोकाकोईदिभाजननहीहसगीतआजभीदहनिसतानीहीहदहनिीऔरउिचनही

सन1804मफोटचदिदलयमकॉलजसतयागपतरिकरदगलदकरसटइगलडिलगएऔरउसकएकिषचबािअिाचत30जलाईसन1805कोलॉडचिलजलीभीइगलडलौटगएफोटचदिदलयमकॉलजलॉडचिलजलीकीइचछाकाहीपरदतफलनिाकॉलजकसिालनमकपनीकबोडचऑफडाइरकटसचकीकोईरदिनहीिीकॉलजकामहतिदिनपरदतदिनकमहोतागयाऔर1854मकॉलजबिकरदियागयादकनतदगलदकरसटकीभाषानीदतकाअसरकॉलजमभीबहतबाितकबना रहाऔरउसकासिाईपरभािभारतकीभाषानीदतपरपडादशिमगलरायनlsquoईसटइदडयाकपनीकीदहनिीनीदतrsquoदिषयपरशोिदकयाहऔरदलखाहldquoजातवयहदकइनदशकणससिानो (ओररयटलइसटीटयटयदनिदसचटीकॉलज)मअधययन-अधयापनकरनिालोकीभीदहनिसतानकीसपकच भाषादहनिसतानीकपरदतिहीददषटकोणबनारहाजोददषटकोणफोटचदिदलयमकॉलज

30 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

औरऔरईसटइदडयाकॉलजमअधययनकरनिालोकािाकयोदकसबकमलमदगलदकरसटकीनीदतऔरउनकीहीपररणाऔरदनिवशनम दलखी गई पसतक ही दहनिसतानी का अधययन करन िालो कददषटकोणकोसिरपिनकीआिारिी(ईसटइदडयाकमपनीकीदहनिीनीदतदशिमगलरायपष-99)

सन1834ईमलाडचमकाल(िॉमसबदबगटनमकाल)भारतआयाऔरउसनइसिशकाबारीकीसअधययनदकयाइसकबािजबिहदबटनलौटातो2फरिरी1835कोउसनदबदटशपादलचयामटमभाषणितहएकहाldquoमभारतककोनकोनमघमाहमझएकभीवयदकतऐसानही दिखाई दियाजो दभखारीहोजोिोरहोइसिशममनइतनीिौलतिखीहइतनऊििाररदतरकआिशचऔरइतनगणिानमनषयिखहदकमनहीसमझतादकहमकभीभीइसिशकोजीतपाएगजबतकइसकीरीढकीहडडीकोनहीतोडितजोइसकीआधयादतमकऔरसासकदतकदिरासतहऔरइसदलएमयपरसतािरखताह दकहमइसकीपरातनदशका-वयिसिाउसकीससकदतकोबिलडालकयोदकअगरभारतीयसोिनलगगएदकजो भी दििशीऔरअगजी ह िहअचछा हऔर उनकीअपनीिीजोसबहतरहतोिअपनआतमगौरिऔरअपनीहीससकदतकोभलानलगगऔरिसबनजाएगजसाहमिाहतहएकपणचरपसगलामभारतrdquo

ईसट इदडया कपनी न मकाल क परसताि का समिचन दकयाइसकाभारतपरवयापकपरभािपडाऔरकपनीकी दशकासबिीभाषा-नीदतभीबिलीसरकारनअगजीदशकाकपरसारकाकायचअपन हाि म ल दलया 1858 ई म लॉडच मकाल दारा lsquoइदडयनएजकशनऐकटrsquoबनायागयाऔरउसलागदकयागयामकालकाउदशयसपषटिाउसनदलखाह

ldquoहम दहनिसतादनयोका एक ऐसा िगच तयारकरना ह जो हम

अगजशासकोएिउनकरोडोभारतीयोकबीििभादषएकाकामकरसक दजनपरहमशासनकरतहहम दहनिसतादनयोकाएकऐसािगच तयारकरनाह दजनका रगऔररकतभलहीभारतीयहोलदकनिहअपनीअदभरदि दििार नदतकताऔरबौददकता मअगजहोrdquo

इनहीपररदसिदतयोमदहनिीकितचमानरपकोआकारलनािाकमपनीराजऔरउसकबािककालखणडमहमारीभाषानीदतकदनिाचरणमदजनिारमहापरषोकनामदिषषरपसउललखनीयहिह-राजादशिपरसािदसतारदहिराजालकमणदसहसरसयिअहमिखाऔरभारतनिहररचिदरदहनिसतानीजादतकइनिारोमहारदियोम स तीनअगरजो कखासलोगो म स ि भारतनि कअलािाबाकीतीनोन1857कीकरादनतमअगजोकासािदियािाबिलमअगजोकीओरसतीनोकोऊि-ऊिओहितिाlsquoराजाrsquoऔरlsquoसरrsquoकीउपादिया दमलीिीजादहरहइनतीनोकागहराअसरअगजोकऊपरपडसकतािाndashयदियएकसािदमलकरइसिशकीजनताकदहतमकछसकारातमककरत यिशकीजनताकशभचछतोिदकनतइनकबीिआपसमशीतयदिलाकरतिइनकआपसीििाररकमतभिसमय-समयपरजादहरहोतरहत िऔरअगजोनइसकाभरपरफायिाउठाया

दगलदकरसट की अनय पसतक भी ह दजनम lsquoि ओररयटलफयदलसटऑर िी पॉलीगलॉट टासलशनसऑफ ईसप एड अिरऐदशएट फबलसफामिी इदगलशलगिज इनट दहनिसतानीrsquo lsquoिजनरलईसटइदडयागाईडएडिडमकमrsquolsquoदहनिीमोरलदपरसपटरrsquolsquoिसटजसचइनफदलएबलईसटइदडयनगाईडrsquoआदिपरमखह

हमजॉनबोिचदिक दगलदकरसटकोउनकजनमदिनकअिसरपरभाषाककतरमदकएगएउनककामकासमरणकरतहऔरउनहशदासमनअदपचतकरतह

पदरक3 हजजीहवषा की हवय जयोहत

िशकमौजिािकतकाइदतहासजबदलखाजाएगा तो उसम सरकार की दसिदतयासभालनमहईदिफलताकोतोिजचदकयाहीजाएगा इसकसािहीिजचकीजाएगीआमलोगोमजिरोबचिोऔरऔरतोकीदजजीदिषाभीदककसउनहोनदबनादकसीसरकारीमििकअपनबतसकडोदकलोमीटररासतानापा

अिमयसाहसऔरदजजीदिषाकीइनकहादनयोमएकनामदबहार क िरभगा दजलकी 15सालकी जयोदत कमारीकाभीहोगा जयोदतन1200दकलोमीटरसजयािाकासफरहािसमजखमीहएअपनदपताकोसाइदकलपरदबठाकरतयदकयाऔरहररयाणाकगडगािसिरभगाअपनगािपहिी

पदरक4 कोरोना क हवरद

एक वद योदा 82िषचकररटायडचअधयापकसभाषजीकोलकाता क िमिम हिाई अडड कपासएकफलटमअकलरहतहपशनस काम िलता ह 14 अपरल 2020कोउनहोनपदलसकोफोनदकयाजबपदलसपहिीतोउनहोनपदलसको10हजाररपएकािक दियाऔरकहाndashमझऑनलाइनपमटकरनानहीआताइसदलएआपकोकषटदियामशारीररकरपसतोकछनहीकरसकतालदकनइतनासहयोगतोकोरोनासलडनमिहीसकताह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 31

लघ आलदख

अालतो म हिी को lsquoमानrsquo हलानद वाली पिल

दरिरनदररवाज सथवार (यिवा वपपणीकवार)

हररयाणाकीदजलाअिालतोमदहिीभाषालागकरिानकबािअबसरकारहाईकोटचकमकिमोकाफसलादहिीमजारीकरिानमजटगईहइसकदलएदिभागीयपरदकरयाशरहोिकीहराजयपालकीदसफाररशकबािहररयाणासरकारकापरसतािराषटपदततकपहििकाहयहदहिी परदमयोकसािउन95परदतशतलोगोक दलएभीसखिह दजनहअगजीमसनाएजारह फसलसमझनक दलएिसरोपरदनभचररहनापडताह

दिलिसप ह दक सयकत अरब अमीरात का नयादयक दिभागऐदतहादसकफसलालतहएदहिीकोअपनीअिालतोमआदिकाररकभाषाकािजाच ििताह लदकनभारतममातभाषाअपनसममानक दलएतरसती रहतीहगौरतलबहसदििानलागकरतसमययहतयहआिादक1965तकहीअगजीसरकारीकामकाजकीभाषा रहगी दफरइसहटा दियाजाएगापरत1963क राजभाषाअदिदनयमकतहतसरकारीकामकाजकदलएअगजीकाइसतमालजारीरखनकाफसलाकरदलयागया

लोकततरकाअिचलोककालोककदलएलोककदाराहनयायकामदिरलोककीभाषामनहीबदलकदििशीभाषामसिािकरतोलोकततरबमानीहोजाताहयहालोकऔरउसकीइचछासिवोचिहउसकीइचछाकदिरदततरकाकोईभीसतभकामकरतोिहलोकका ततरकसहोगा दिडबनाह दकआजािीकसातिशककबािभीभारतकनागररकोकोनयायउनकीअपनीभाषामउपलिकरानकीसमदितवयिसिानहीकीजासकीहफासनयहकाम1539मकरदलयािादबटननउससभीपहल1362म हगरी न यहीकाम 1784 म दकया हमआजतकयहकामपरानहीकरपाएह इसकारण नयायका ततरजयािातरनागररकोक दलएबोदझलऔरअसदििाजनकबना हआहयहअिालतोसइसाफपानकीइचछारखनिालनागररकोकीिसरोपरदनभचरताबढािताह

हम दहिी को अतरराषटीय सतर पर अदिक स अदिक ऊिासिानदिलानकीकोदशशमलगरहतहलदकनयहनहीसमझतदकदहिीकपकमहमारअतरराषटीयसिरतबतककमजोरहीरहगजबतकहमअपनहीिशमदहिीकदलएसमदितसममानसदनदचितनहीकरतजबहमारहीिशमनयायकउचिअदिषानोकदनणचयअगजीमहोतहसदििानमसबसपहलउदललदखतराजभाषामनहीतोबाहरिदनयामहमऔरहमारी दहिीकोकौनगभीरतास

लगािदनयामजोभीिशमहाशदकतकहलातहउनकीअिालतोमअपनीभाषािलतीहदसफच भारतजसकछभतपिचगलामिशोमदििशीभाषािलतीह

यहायहसाफकरनाजररीहदकमामलादहिीबनामअगजीकानहीहमसलायहहदकअिालतोकाकामकाजआमलोगोकीजबानमहोनािादहएइससपरीनयायपरदकरयापारिशजीहोतीहऔरआमलोगोकीनजरमउसकीदिशसनीयताबढतीहसिाभादिकहदकबातदहिसतानीभाषाओकीहहररयाणाजसदहिीभाषीराजयोमयहभाषादहिीहतोगर दहिीभाषीराजयोमिहाकलोगोदाराबोलीजानिालीअनयभारतीयभाषाएउसकासिान ल लतीहसदििानऔरसपरीमकोटचकीवयिसिाओकमतादबकसपरीमकोटचऔरहाईकोटगोकाकामकाजअगजीमहोताहससिइसदसिदतकोबिलसकतीहलदकनउसनअभीतकबिलानहीहराजसिानमधयपरिशउततरपरिशऔरदबहारमराषटपदतकीइजाजतसदहिीकािकदलपकपरयोगिलरहाहऔरअबहररयाणाभीइसओरबढाहजररतराषटीयसतरपरऐसकिमोकोउनकीतादकच कपररणदततकपहिानकीह

यहकामजबिचसती नही हो सकता लदकनजब तकसरकारउपयकतपहलनहीकरगीतबतकयहपरदकरयाआगहीनहीबढगीआजािी कबािसअबतक दहिीलोगो कबीिसपकच भाषा करपमपरिशमपरिदलतऔरकाफीहितकसिीकायचहोगईहिकतआगयाहदकसरकारअपनीतरफसभीइसकअदिकादिकइसतमालकारासतासाफकर

32 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

जा रिद ि िम

सजय कदन (िररषकदिऔरपतरकार)

जसआएििसहीजारहहहम

यहीिो-िारपोटदलयासाििीतबभीआजभीहऔरयहिहलदकनअबआतमापरखरोिदकतनीबढगईहकौनिखताह

कोईरोकतातोरकभीजातबसदिखलाताआखमिोडापानीइतनाहीकहता-यहशहरतमहाराभीतोह

उनहोनिखाभीनहीपलटकरदजनकघरोकीिीिारहमनिमकाई उनहोनभीकछनहीकहादजनकीिदडयाहमन1300दडगीतापमानमकािदपघलाकरबनाई

दकसीननहीिखादकएकबशएकपिकसएकररिऔरहिौडकपीछएकहािभीहदजसमखनिौडताहदजसदकसीऔरहािकीऊषमािादहए

हमजारहहहोसकताहकछिरबािहमारपरलडखडाजाएहमदगरजाएखनकीउदलटयाकरतहए

होसकताहहमनपहिपाएिसभीआजतकहमपहिकहाहहमकहीपहिनभीकहादियाजाताह

हमदकताबोतकपहित-पहितरहगएनयायकीसीदढयोसपहलहीरोकदिएगएनहीपहिपाईहमारीअदजचयाकहीभीहमअनयायकाघटपीतरहगए

जारहहमयहसोिकरदकहमाराएकघरिाकभीअबिहनभीहोतबभीउसीदिशामजारहहमकछतोकहीबिाहोगाउसओरजोअपनाजसालगगा

यद कौन ियिवा किवयतरी और पविबदध पतरकवार सषट शीिवासिि कवा कोरोनवा-कवाल म पलवायन कर रहर शवमको कवा एक पखर और बरचन कर दरनर िवालवा कवावयवातमक कोलवाज यकौनहजोआतहहमारबडशहरोकोशहरबनानिोसडक िफतरसकलबनानदजसमउनकबचिकभीनपढपाएगइनसकलोमपढकरआपऔरहमजोकछबनयबचिनहीबनपाएगयजानतहयसबदफरभीयकयोआतह

इनहआनाहीपडताहिोसडक बनानफलाईओिरबनानदजनपरआपऔरहमरोजदनकलतहअपनीमदजलोकीओरतज़रफ़तारसकभीलोगडाइिपरभीजातहहमारीकारऔरकबदकसीमोडपरदमलतीहइनकीसाइकलोऔरठलोस

कोरोना काल म कहवता घर म पलायन

आवास और पवास जीव जग म चला रहा ह लरपकन पलायन एक तासदी ह इस समय दतपनया म कई करोड़ लोग दर-ि-दर भटक रहर ह आज कर समय म भार म ऐसा दशय पवभाजन कर िाद उमर कर चौथर आशम म चल रहर लोगो नर एक िार पिर दरखा कारण ज़रर पभनन रहर |यह समाज कर सभी घटको की परीका का समय था और पकसी हद क अभी भी हम इनर सवरदनशील िन पक इससर कम सर कम घायल होकर पार पा जाए इस आपदा नर कपवयो को भी पझझोड़ा ह इसी पसथप और पररपसथप की दो रचनाए हमनर अपनर पाठको कर पलए जतटाई ह पजनकर पलए पहदी की तमापसक पपतका lsquoनया पथrsquo का आभार

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 33

कभी-कभीकछबचिभीजातहहमारीकरकशीशसाफकरनयापनबिनदसगनलपरगलाबपनरमालऔरदतरगाबिनकदलए

कयो आत ह य लोि उन शहरो मइनहआनाहीपडताहयकौनहजो400रपएमऑटोऔर300रपएमई-ररकशादकराएपरलतहदफरआपकमटोकबाहरखडहोकरआपकोबठानकदलएआपसमलडतहजोसबसकमिामलगाएहमउसमबठतहय14घटइनशहरोकीसडक नापकरदकरायािकरसीएनजीदनकालकरकमापातह100-150रपएइतनसपसोकदलएकयोआतहसबछोडकरअपनागािऔरघरगािमअबइतनाभीकमानाममदकननहीइसदलएयआतह

य आत ह इनह आनवा ही पड़तवा हरयरखतहआपकघरकाधयानबनातहआपकाखानादजससआपिफतरजासक यलोगबनातहिफतरजहाइनहकभीकोईनौकरीनहीदमलगीयबनातहबड-बडदनजीअसपतालजहाइनहकभीइलाज़नहीदमलगायबनातहससिजहाइनकदखलाफकाननबनगदफरभीययहाआतहऔरयसबबनातहकयोदकइनहआनाहीपडताह

अगरहजारोदकलोमीटरपिललौटतीइनकीतसिीरहमअिानकबहतदििदलतकररहीहतोहमजानलयहभीदकययहाअपनीमज़जीसनहीआतिनहीयदकसीबलटटनपरनहीदकसीटनयाबसकीसीटपरआरामसबठकरयआतहदकसीतरहजनरलदडबोमसामानकीतरहठसकर

टनकिरिाजोपरलटककरऔरअगरगलतीससलीपरदडबमिढजाएतोजमाचनािकर

यबसआतहइनहआनाहीपडताहइनकपासिकच फॉमहोमकरनकदलएिकच औरहोमिोनोहीनहीहइनकपास21दिनकीलकमण-रखानलाघनकादिकलपनहीहयरोजकमाकरखानिाललोगहइनकपासिोकमरनहीहजहाबठकरििजकरसक दककयाकरनाहयाकछनहीकरनाह

यतोबसकामकरनऔरिोिकतकाखानाजगाडनकदलएआतहइनहआनाहीपडताहअगरहफताभरघरमरहनाबहतभारीलगातोएकबारमदहनोसकफयचमरहरहकशमीरकबारमसोदिएअगरकछदिनोकाकिारटाइनसटरनाममदकनलगरहाहतोएकबारदडटशनसटरकाडरसोदिएअगरकछकामनहीहकरनकोतोइनलोगोकबारमसोदिए

उससकलमआपनजोसदििानपढाउसीकबारमसोदिएअगरटदफकपरआपनइनसपनिरीिाहतोकछइनकबारमदलदखएऔरबताइएहम

यकौनहकहासआतहकयोआतहदकनहालातोमआतहऔरऐसपिलकयोिलजारहह

34 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

औज़ार कर पकार

शलरश शल सहवायक पबधक (रवाजभवाषवा) एनएमडीसी दोणीमल टवाउनवशप बरलवारी-583118 (MO)+91-8759411563 httpswwwnmdccoin

उलटाहीपडाहिोतसलाकईदिनोसनहीकीसिारीउसनमजिरकसरकीसीिाहोकरदमटीगारसभरकर

फािडकोइतजारहदककईदिनोसअलगपडाहआउसकाहतिाकबलगगाऔरकबमाराजाएगाउसहतिकोपकडकरमहकबलदमटीखोिनकदलएयामसालाबनानकदलएिनाईका

छनीकोयआरामअबरासनहीआरहािोिाहतीहदकउसदमल

िोटहिौडकीजोरिारअपनसरपरऔरिोभििपतिरभलहीहोजाएखिघायल

हिौडकारगिमकीलकालसअबपीलाहोनलगाहनहीहोपारहाउसकावयायामपतिरपरकरकिोटिमकआतािाउसकािहराऔरदनखरजातािाउसकारग

कईदिनोसयसबऔरइनकसबसािीकररहपकारहसबकोइतज़ारकबआएगकामगारकबआएगकामगार

हकताब करती ि बात

सफ़दर हवाशमी (पखयवाि रगकममी और पगविशील रचनवाकवार )

बीतज़मानोकीिदनयाकीइसानोकीआजकीकलकीएक-एकपलकीिदशयोकीग़मोकीफलोकीबमोकीजीतकीहारकीपयारकीमारकीकयातमनहीसनोगइनदकताबोकीबात

दकताबकछकहनािाहतीह तमहारपासरहनािाहतीह

दकताबोमदिदडयािहिहातीहदकताबोमखदतयालहलहातीहदकताबोमझरनगनगनातहपररयोकदकसससनातह

दकताबोमराकटकाराज़ह दकताबोमसाइसकीआिाज़ह दकताबोमदकतनाबडाससारह दकताबोमजानकीभरमारह कयातमइसससारम नहीजानािाहोग

दकताबकछकहनािाहतीह तमहारपासरहनािाहतीह

पदरक5 सबसद बड़ा िज

55िषजीयअिरचहमानमज़िरहमगलौरकनाचटकमरहतहदज़निगीकीएकसाििीदकदकहजकरऔरहजतोमहनतकीकमाईसहीहोताहएक-एकरपयाजोडा लदकनअबआगईकोरोनाकीआफत

रहमाननदबनािोबारसोिहजकदलएजमािहरादशलॉकडाउनमफसलोगोकोखानादखलनमलगािीपछनपरउनहोननहीबतायादकरादशदकतनीिी

परिशचनसपणयनषटहोजाताहइससबहतरकौनहजहोगा

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 35

सामाहयक हटपपणी

इस द को भी जद करदगा साहितय सकटऔरिखहमशाबडारितहऐसमयहसिाभादिकदिलिसपीहोसकतीहदककोरोना-कालकमहासकटमकया रिाजा रहाहइससमयजबसबकछ बिहऔरदजिगीिमसीगईहरिनातमकताकोहमतकपहिानकाजररयाछपाहआशिअनपलिहतबसोशलमीदडयाहीआजकलदलखजानकोसमझनकाअकलाउपलिमाधयमहअगरइनमाधयमोपररोजछपनिालहजारोलाखोपषोकोखगालतोआपपाएगदकमहानगरोमरोजगारऔरररहाइशगिािकअसखयमजिरोकीभखऔरदकसीतरहअपनगािपहिसकनकदलएदनमचमसडकोपरउनकीजदोजहिहरतरफकहानीकदिताफोटोगाफीयाकाटचनममौजिहयहबातऔरहदकइनमसअदिकतरतातकादलकताकिबािमतकबिीयानारबाजीअदिकहोगएहपरदनदचितहीएकबारितनामसमादहतहोनकबािइनहीअनभिोसबडारिाजासकगा

भारत म तो गरीब की दनयदत ही िख ह शायि इसीदलए महाकदि दनराला नअपनी दिपननताकाभाषय दकयािािखहीजीिनकीकिारही दपछलकछिषगोसशहरीकरणकीबढतीरफतार नभारतमिखकसबसबडभडारगािोकी दजिगीमउिल-पिलमिारखीिीऔरयहभलनकहसक दकगरीबकािखकछकमहोगयापरशहरजाकरउसकीदजिगीकछबहतरजररहोनलगीहसबसपहलतोिहिणच-वयिसिासमकतहोजाताहगािमशायिहीकभीउसउसकनामसपकारागयाहोउसकीपहिानदकसीऐसीजादतसहोतीहजोअपमानजनकढगसदिकतहोकरउसकोपकारनकदलएसजाबनजातीहगािकनरकसदनकलकरिहदकसीशहरीनालयारलिलाइनकदकनारअपनानयानरकबसालताहपरकछहितकगरीबीभीकमहोहीजातीहपकारन क दलएउसकपासएकनामऔरिोिकत दनयदमतरोटीदमलनकाभीजगाडहोताहयहाआनिालजयािातरअकलखटतहऔरपटकाटकरकीगईछोटी-मोटीबितपीछछटबीिी-बचिोकोभजतरहतहकछपररिारसािरखपातहपरपीछकछछटगयाहदजसकदलएगािपसाभजनाजररीह-बढमा-बापजिानहोतीबहनकीशािीकीदितायाबर-कबरदलयागयाकजचनरकमरहकरिशहरोकसिगचबनातहndashगगनिबीअटादलकाएभवयमॉलऔरअनततकजानिालीसडक कदिगोरखपाडकशिोमइसीसिगचसउनकीदििाईहोरहीह

दजनशहरोकोइनमजिरोनजीनलायकबनायािािउसिार-छहमहीनजीनकासहारानहीिसकशहरगोरखकहीकमशिोमकहतोसख-सदििाऔरआजािीकाएकसरदकतइलाकाएक दझलदमलाता सिगच रि दियाहअबआपयहासजासकतह

िजा रहहऔरयहजानाहमारी समदतयोमअभतपिच दबबसमोतजा रहाह ऐसदशयपहलहमनकबिखिजलाई-अगसत1947मजबिशकादिभाजनहोरहािाऔरएककरोडसअदिकलट-दपटलोगएकनकलीरखापारकररहिउनदिनोकीलबीकतारदहसकपरदतदकरयाओसकत-दिकतदघसटरहीिीऔरआजकराजमागगोपरएकअतहीनदसलदसलसदिखतयलोगशहरीभदरलोकऔरअपनहादकमोकीसििन-शनयउपकासअिर-बाहरदछलहएहउनदिनोसआितहसनमटोकशनििरयाखशित दसहजस रिनाकार ि दजनहोन इसमानिीयतरासिीमभी परमकीकोपलतलाशीिीआजकछायादितरभीकठोरतममकोमलतमकोबिानकपरयासको रखादकतकरत दिखगकयामहससकरगअगरआपिख दकपररिारकाअिड

विभवि नवारवायण रवाय (िररषठ विचवारक और सवावहतयकवार)

36 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

मदखयाअपन कनबकोसरदकत दनकाललजानकीिाहम बलकाजोडीिारबनकरगाडीखीिरहाहयाजगाडसएकिौपदहयापटरागाडीबनाकरऔरउसपरअपनीगभचितीपतनीकोदबठाकरपदतघोड-साउसमजताहआहयाएककशकायदपताबहगीबनाअपन िो बचिोको एक-एकपलड म दबठाकरखिकोघसीटताहआसाजारहाहकछदशयतोअदिशसनीयदहिीदफलमोसदलएगएसलगत हअनयिा ऐसा कस हआ दकजबकोरोनाकोभीहमनदहि-मदसलममबाटदियाहोतबएकतसिीरऐसीभीछपतीह दजसमएकमसलमानअपनिमतोडत दहििोसतकोपानीकीआदखरीघटदपलारहाहइनसबपरभीहमारसमयकरिनाकारबडारिगऔरउममीिह यरिनाएउसतातकादलकपरदतदकरयासदभननहोगीजोमागऔरआपदतचकअनरपअभीिोकमसोशलमीदडयापरदिखरहीह

इनपिलिलनिालोकाअपनजीिनममतयस दनकटकाररशतारहाहएकसबसपररदितमतय कबारमफलसतीनीकदिसबीरहकानअपनीकदिताशहततमदलखाहमनदकतनमजिरोकोिखाहइमारतोसदगरतहएदगरकरशहततबनजातहएअपन

रोजगार-सिलोपरतोितरह-तरहसमरत रहह पर इसबारजोमौतउनहदमलरहीहउसकपातरिदनदचितरपसनहीिपहलतोशहरोनमहनतकशकोदभखमगाबनादियाउनहिरिरातहएफ क-फ ककररोदटयािीगईऔरजबआतम-सममानगिाकरिसडकोपर दनकल तो परतीका म मतय घातलगाए दमलीकईसौसडकयातरीदजनहअपनहीिशमपरिासीकहाजारहाहिघचटनाओमयातोमरिकहया गभीररपसजखमीहोकरदकसीरोजगारकलायकनहीरहगएह

यातराओ पर दनकललोगकसमखात दनकल रह ह दकअबिापसइसदनिचयीिदनयामनहीलौटगपरउनकागससाएकरठहएनाराजबचिकीपरदतदकरयाअदिकलगरहीहइनकबीिदबहारकजमईदनिासीबबलकाइटरवयजयािासतदलतलगताहदिललीमउसकीिायकीिकानन15सालउसकपररिारकोरोटीऔरबचिोको दशकापरिानकीहिहहालातसिरतही दफरलौटगासभीलौटगयहएककठोरसचिाईहदकगािउनहनहीसभालसकत

िजचनोबचिकदठनतमपररदसिदतयोमयातराकिौरानजनमहपतानहीबडहोकरिअपनजनमकोदकसतरहयािकर

कोरोनािायरससपिा हएसकटकीमारयतोसमाजकहरिगचपरपडीहलदकनमजिर-कामगार िगच इसससबस जयािा पीदडत हआह उसकाकामकाज दछनगयाहउसदबनादकसीसािनकबहिकदठनपररदसिदतयोमअपनघरलौटनापडाएकबडादहससारासतमहीफसकररहगयाजोघरमहउनकसामनभीरोजी-रोटीकीसमसयाहिदकसीतरहअपनापटभररहहउनमसबहतोकोखानाभीनसीबनहीहोपारहाउनह राहतपहिानाआजसबसबडीिनौतीहउनकाजीिनतभीपटरीपरलौटगाजबउनहदफरसरोजगारउपलिकरायाजाए

रवाजयो की कोवशशमजिरोकजीिनमआईअसत-वयसततानपरीअिचवयिसिाकसामनसकटपिा

कर दियाहबडपमानपरकारखान बिह कयोदकमजिरनहीह इसकिलतकईजररीिीजोकीआपदतचभीठपहकईजगहखतोमफसलखडीहउनकीकटाईनहीहोपारहीकयोदकमजिरनहीहइससकटकोतभीिरदकयाजासकताहजबमजिरअपनदठकानोपरपहिऔरउनहकामउपलिहोइसदलएराजयसरकारोकीसबसबडी दिताअभीजहा-तहा फसअपनमजिरोकोिापसबलानकीह राजयसरकारइसकोदशशमहदकलॉकडाउनखतमहोत-होतयहकामकरदलयाजाएउततरपरिशमधयपरिशऔरपजाबसदहतकईराजयोकीसरकारोनबसभजकरअपनमजिरोकोिापसलानकीकिायिशरकरिीहयपीसरकारनहररयाणासरकारकसािसमनियबनाकरकरीब10हजारशदमकोको उनकघर पहिानकाकाम दकया ह हररयाणासरकारनयपीकमजिरोकोउनकराजयकीसीमापरलजाकरछोडदियािादजसकबाियोगीसरकारअपनीबसोसउनहघरछोडरहीह

जलिहीमधयपरिशराजसिानउततराखडऔरदबहारकभीफसहएमजिरोकोिापसलानकदलएराजयसरकारकिमउठासकतीहउनकीतरफसपरिासीमजिरो

भवारि डोगरवा (िररषठ वपपणीकवार और पतरकवार)

कमजोर को सभाल

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 37

कोिापसलानकदलएसपशलटनिलानकीमागभीक दरसरकारकसामनरखीगईहपजाबगजरातदबहारऔरपदचिमबगालजसराजयोनक दरसरकारस इसक दलए दिशष नीदत बनानकी मागकी ह मजिरोकदलएजोभीसभिहोततकालकरनकीजररतह

Labour law | Minimum wagesLabour code on mandatory minimumwages परिासी मजिरोका बडा िगच तोअपन-अपनपरिशोमलौटगयाहयालौटरहाहलदकनजोशहरोमही रह रहहउनकीसमसयाओपरभीधयानिनाजररीहिरअसलशहरीदनिचनिगचकीिोशदणयाहइनमपहलीशणीमिलोगआतहजोलबसमयतकदिललीिमबईजसबडशहरोमरहनककारणइनमरि-बसगएहयहाउनकाअपनाघरयाअपनीझगगीहयहाउनकअनकघदनषसपकच औरसबिहलाकडाउनजससकटकिौरमउनकीआजीदिकाअसत-वयसतहोतीहतोभीअपनसपकगो-सबिोकआिारपरिबहतशीघरभखमरीकीदसिदतमनहीआतहइनकीभीकदठनाइयाजररहपरअसहनीयनहीहलदकनिसरीशणीमऐसलोगहजोबहतअलपकालीनरोजगारयादिशषठककअतगचतयहाआतहउनकानतोअपनरोजगारिातासगहरासबिहनहीअपनआस-पडोससकोईउठना-बठनाह

परायः बहत स मजिर एक कमर म दकराय पर रहत हऔरसिानीय शदकतशाली मकान मादलक उनस कभी भी कमराखालीकरिासकतहइनकपासनतोबितहऔरनहीकोईखादभडारयहा तक दक उनक पासकोई रसोईभी नही हऔर िआसपासछोट-छोट ढाबो मखानाखात ह इनलोगोको तरत बड पमानपरसहायतािनकीजररतहऐसीसहायतािीभीजारहीहपरइसकहीअदिकबढानािादहएपरिानमतरीनआगहदकयाह दकयिासभिलॉकडाउन कसमय दकसीकोभी मजिरी या ितनसिदितनहीदकयाजानािादहए

भारतकलगभगसभीशहरोमबहतसआशयदिहीनलोगभीहजोदिनमछोटी-मोटीमजिरीकरफटपािअििारनबसरोमअपनीरातगजारतहलाकडाउनसइनलोगोपरबहतपरदतकलअसरपडाहहालकिगोऔरदहसाकिौरानऐसलोगोकीसखयाबढीहदजनकीआजीदिकानषटहोगईऔरमकानयाआशयभीिगोमजलादिएगएऐसलोगोपरयहलॉकडाउनअसहनीयकदठनाइयालकरआयाहइसदलएउनकदलएदिशषसहायताकीआिशयकताहगामीणदनिचनबदसतयोएिशहरीझगगी-झोपदडयोमरहनिालअनक पररिार ऐस ह जो सामानय समय म भी अपनी नयनतमजररत-भोजनसाफपानीऔरसिचछतासजडीआिशयकताओकअभािसजझतहइनकसािहीअतयदिकदनिचनवयदकतअकलिद दिििाअििा एकल मदहला दिकलागता परभादित वयदकतिीघचकालीनगभीररोगोसपीदडतवयदकतऔरमानदसकरोगीभीह

जोलॉकडाउनकिौरानबहतबरीतरहपरभादितहोरहहऔरउनकदलएदिशषसहायताकीजररतह

मसीबत म पररिवारगािोमऔरशहरोमभीबहतसपररिारऐसहोतहजोजररत

कासामानसटॉककरनमसकमनहीहोतऔरपरायःउनकपासखादसरकाक दलएजररीखादसामगीअदिकदिनोक दलएहोतीहीनहीहउनकयदिससतराशनककाडचबनभीहतोउनमसअनकबायोमदटकदमलानकीमजबरीकिलतराशनपरापतनहीकरपारहहयाराशनकाडचमउनकपररिारकसभीसिसयोकनामनहीजडसकहसािहीबहतसपररिारदनिचनतामरहनकबािजिराशनकाडचपरापतनहीकरसकह कछपररिारोकराशनकाडचनामालमिजहोसदनरसतभीहोगएहउनकसामनमसीबतआसकतीहइनसबपरसिानीयपरशासनकोनजररखनीहोगीऔरततकालराहतपहिानीहोगीसहीमायनमआजपरशासनकदलएएकपरीकाहदनिचनिगचकपरदतसििनशीलतादिखानकायहीिकतह

सवमवि की नय यॉकक शवाखवा क अधयकष शी जसिीर जयवसह क सपतर अिनीश कवा हदय विदवारक असवामवयक वनधन 17 अपल

2020 को हो गयवा सवमवि की ओर शोकवाजवल

शदधवाजवल

38 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

िासय-वयगय

lsquoकोरोना-कषटrsquo पर ndash ो सवयद

मदन मोहन बवाहरिी lsquoघोटrsquo लरखन शौवकयवा लरवकन जीिन सर जड़ी सहज कवििवाए वनरिर वलखिर रहर ह| वशकषण सर इजीनीयर वयिसवायी| नॉएडवा म वनिवास| सपकक 09350805355

1िदनयामकोहराममचयोहिीन न lsquoिीटrsquo दकयोकछऐसोफल रहो दिन िोगनो-िौगनोिीन न कीट दियो कछ ऐसोिरहोतरासनआनिपासयहिाइरसढीठदियोकछऐसोिदनयाकीसारीवयिसिादबगाडीिीननपीटदियोकछऐसो

2ठीकससासनआित-जाितमहपबधयोएकमासकजडयोहआिनमहरीहआफतिहरीकामसभीखिकरनोपडयोहघरस बाहरजा नसको िहा डडा ल क िरोगाखडयो हदिनभरघरमहीसोनोपडकोरोनाककारणरोनोपडयोह

एक हवचार पधान कहवतावकष का अधयातम

िरजकमवार पवारीकलरखक िियामवान म अमरररकवा क ऑवहयो पवानि म कस िरसटनया ररजिया यवनिवसयाटी म िररठि सवाय-िजवावनक क पद पर कवायया ह दो दजयान सर अवधक अिरवायाटीय शोध पतर एि पसिक पकवावशि कर चक डॉ पवारीक विजवान क अविररि सकवारवातमक सगठिनवातमक विकवास एि नरिति विकवासम गहरी रवच ह

जोमइकतरिरहोजाताजीिनऔरसरलहोजातािरतीकामडालदबछौनाओढिािनीकोसोजाताजोमइकतरिरहोजाताहरजीिनकाएकमरणहमरनकहीबािसजनहपतझडकीनगीशािोपरनयीकोपलोकायौिनहजीिनकायममचसमझकरमभीिीरअटलहोजाताजोमगरतरिरहोजातासहजहियसबाहपसारदजसनमनकखोलदारदफरयसाराजगउसकाहसबअपननाकोईपराएआसमानकाएकपररिामझपरअपनानीडबनाताजोमइकतरिरहोजाताएकशाखसहादसलकरनासौशाखाएखोललटानाजीदितहोनकामतलबहपरअदसततिबढातजानामिरतीकजलकोपीकरअमबरकोगीलाकरजाताजोमइकतरिरहोजाताऊपरउठनकामतलबहभीतरसगहरहोजानाअपनअतसकीजिालासबाहरउदजयाराफलानादजतनारहपातािरतीपरउतनामानजगतकापाताजोमइकतरिरहोजातािरतीसजीिनपाकरकििउसकाजीिनबनजाताअपनतनकीआहदतिकरइसिरतीकपराणबढाताजोमझकोजीिनितीदफरउसमाकाममानबढाताजोमइकतरिरहोजातातषणाएरतनाकरजसीसिारहअतपतकिासीदजतनीपरीकरनािाहोउतनाहीकोलाहलकरतीशातझीलसामनिारणकरमसतपतअमरहोजाताजोमइकतरिरहोजाताकयातराऔरकयामराहजगदमथयाहकोरीमायाहरजीिनकागदणतशनयहनाकछखोयानाहीपायादजसदमटीसपायाजीिनउसमदमलदमटीहोजाताजोमइकतरिरहोजातातझमममहमझमतहहमसबमइकरबबसताहकसीनफरतऔरजलनदफरकयबिनीमरहताहरागदषऔरभिकपटदबनमढाईआखरहोजाताजोमइकतरिरहोजाता

एक सपदहनश कहवता रवाजा तो खोलो

जाओजाकरिरिाजाखोलिोहोसकताहबाहरखडाहोकोईपडयाकोईजगलहोसकताहकोईबगीिाहीखडाहोकोईजािईशहरभीहोसकताहबाहरजाओजाकरिरिाजाखोलिो

बाहरयदिकोहराजमाहोगाघटनकारासतादमलजाएगाउसजाओजाकरिरिाजाखोलिो

यदिदसफच अिराहीहबाहरतबभीसरझकाएखडीहोहिातबभीऔरयदिकछभीनहोबाहरतबभीजाओजाकरिरिाजाखोलिो

कमसकमहिाकाझोकातोआरपारहोगा|

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 39

आजकल बिस म

भारत नाम की किानी

ददशकानामबिलनपरबहस दछडीहसदििानमिजच lsquoइदडयािट इज़भारतrsquoकोबिलकरकिलभारतकरनकीमागउठरहीह इसबारमएकयादिकाभीसपरीमकोटचमिादिलहईदजसपरबििारकोअिालतनसनिाईकी

यादिकाकताचकीमागिीदकइदडयागीकशिइदडकासआयाहऔरइसनामकोहटायाजानािादहएयादिकाकताचनअिालतसअपीलकीिीदकिोक दरसरकारकोदनिवशिदकसदििानकअनचछि-1मबिलािकरिशकानामकिलभारतकर

सपरीमकोटचकिीफजदसटसएसएबोबडकीअधयकतािालीतीनसिसयीयबिनयादिकाकोिाररजकरतहएइसमामलमििलिनसइनकारकरदियाअिालतनकहा दकसदििानमपहलसहीभारतकादज़करहसदििानम दलखाहlsquoइदडयाडटइज़भारतrsquo

सिवोचिअिालत न कहा दक इस यादिकाको सबदित मतरालय म भजा जानािादहएऔरयादिकाकताचसरकारकसामनअपनीमागरखसकतहयहकोईनईबातनहीहकईिशअपनानामबिलिकहआइएजानतहदकभारतकोदकतनअलग-अलगनामोसजानाजातारहाहऔरउनकपीछकीकहानीकयाह

परािीनकालसभारतभदमकअलग-अलगनामरहहमसलनजमबदीपभारतखणडदहमिषचअजनाभिषचभारतिषचआयाचितचदहनिदहनिसतानऔरइदडया

मगरइनमभारतसबसजयािालोकमानयऔरपरिदलतरहाहनामकरणकोलकरसबसजयािािारणाएएिमतभिभीभारतकोलकरहीह

भारतकीिदिधयपणचससकदतकीतरहहीअलग-अलगकालखणडोमइसकअलग-अलगनामभीदमलतह

इन नामो मकभीभगोल उभरकरआता ह तोकभीजातीयितनाऔरकभीससकार

दहनिदहनिसतानइदडयाजसनामोमभगोलउभररहाहइननामोकमलमयतो दसनिनिीपरमखतासनज़रआरहीहमगर दसनि दसफच एककतर दिशषकीनिीभरनहीह

दसनिकाअिचनिीभीहऔरसागरभीउसरपमिशकउततरपदचिमीकतरकोदकसीज़मानमसपतदसनियापजाबकहतितोइसमएकदिशालउपजाऊइलाक़कोिहाबहनिालीसातअििापािपरमखिाराओसपहिाननकीबातहीतोह

इसीतरहभारतनामकपीछसपतसनििकतरमपनपीअदगनहोतरससकदत(अदगनमआहदतिना)कीपहिानह

भवारत क दवािदवार कई lsquoभरतपौरादणकयगमभरतनामकअनकवयदकतहएहिषयनतसतकअलािािशरिपतर

भरतभीपरदसदहदजनहोनखडाऊराजदकया

अवजि िडनररकरसपवादक अमर उजवालवा (बनवारस) और भवाषवाविज

40 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

नाटयशासतरिालभरतमदनभीहएहएकराजषजीभरतकाभीउललखहदजनकनामपरजडभरतमहािराहीपरदसदहोगया

मगिराज इनदरदमन क िरबार म भी एकभरतऋदष ि एकयोगीभरतहएहपदमपराणमएकिरािारीबाहमणभरतकाउललखबतायाजाताह

ऐतरय बाहमण म भी िषयनतपतर भरत ही भारत नामकरण कपीछ खड दिखत ह गनि क अनसार भरत एक िकरितजी समराटयानीिारो दिशाओकीभदमकाअदिगहणकर दिशालसामराजयका दनमाचणकरअशमियज दकया दजसकिलत उनक राजयकोभारतिषचनामदमला

इसीतरहमतसयपराणमउललखहदकमनकोपरजाकोजनमिन िाल िरऔर उसका भरण-पोषणकरन क कारण भरतकहागयादजसखणडपरउसकाशासन-िासिाउसभारतिषचकहागया

नामकरण क सतर जन परमपरा तक म दमलत ह भगिानऋषभििकजयषपतरमहायोगीभरतकनामपरइसिशकानामभारतिषचपडाससकतमिषचकाएकअिचइलाक़ाबटिारादहससाआदिभीहोताह

दषयनत-शकनतलवा पतर भरतआमतौरपरभारतनामकपीछमहाभारतकआदिपिचमआई

एककिाहमहदषचकणिऔरअपसरामनकाकी बटीशकनतलाऔरपरिशीराजािषयनतकबीिगानििचदििाहहोताहइनिोनोकपतरकानामभरतहआ

ऋदषकणिनआशीिाचिदियादकभरतआगिलकरिकरितजीसमराटबनगऔरउनकनामपरइसभखणडकानामभारतपरदसदहोगा

अदिकाशलोगोक दिमाग़मभारतनामकीउतपदततकीयहीपरमकिालोकदपरयहआदिपिचमआएइसपरसगपरकादलिासनअदभजानशाकनतलमनामकमहाकावयरिामलतःयहपरमाखयानहऔरमानाजाताहदकइसीिजहसयहकिालोकदपरयहई

िो परदमयो कअमर परमकी कहानी इतनी महतिपणच हई दकइसमहािशकनामकरणकादनदमततबनशकनतला-िषयनतपतरयानीमहापरतापीभरतकबारमअनयबातजाननकोनहीदमलती

इदतहासकअधयताओकाआमतौरपरमाननाहदकभरतजनइसिशमिषयनतपतरभरतसभीपहलसिइसदलएयहतादकच क

हदकभारतकानामदकसीवयदकतदिशषकनामपरनहोकरजादत-समहकनामपरपरिदलतहआ

भरत िण स भवारतभरतजनअदगनपजकअदगनहोतरियजदपरयििदिकीमभरत

भरिकाअिचअदगनलोकपालयादिशरकक(मोदनयरदिदलयमस)औरएकराजाकानामह

यहराजािहीlsquoभरतrsquoहजोसरसितीघगघरकदकनारोपरराजकरतािाससकतमlsquoभरrsquoशिकाएकअिचहयद

िसरा ह lsquoसमहrsquo या lsquoजन-गणrsquoऔर तीसरा अिच ह lsquoभरण-पोषण

जानमानभाषादििडॉरामदिलासशमाचकहतह-यअिचएकिसरसदभननिपरसपरदिरोिीजानपडतहअतःभरकाअिचयदऔरभरण-पोषणिोनोहोतोयहइसशिकीअपनीदिशषतानहीहlsquoभरrsquoकामलािचगणयानीजनहीिागणकसमानिहदकसीभीजनकदलएपरयकतहोसकतािासािहीिहउसगणदिशषकाभीसिकिाजोlsquoभरतrsquoनामसदिखयातहआ

इसकाकयाअिचहआिरअसलभरतजनोकाितानतआयचइदतहासमइतनापरािीन

औरिरसिलाआताहदककभीयदअदगनसघजसआशयोससमबदlsquoभरतrsquoकाअिचदसमटकरमहज़एकसजाभररहगयादजससकभीlsquoिाशरियभरतrsquoकोसमबददकयाजाताहतोकभीभारतकीवयतपदततकसनिभचमिषयनतपतरभरतकोयािदकयाजाताह

भवारतीrsquo और lsquoसरसितीrsquo कवा भरतो स ररशतवादकनतहज़ारोसालपहलअदगनदपरयभरतजनोकीशदिताऔर

सिािारइसतरहबढािढािादकदनरनतरयजकमचमकरतरहनस

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 41

भरतऔरअदगनशिएकिसरससमपरकतहोगएभरतभारतशिमानोअदगनकादिशषणबनगएसनिभचबतात ह दकििशिाऔरिििात इनिोभरतोयानी

भरतजन क िो ऋदषयो न ही मनिन क दारा अदगन परजिलन कीतकनीकखोजदनकालीिी

डॉरामदिलासशमाचकमतादबक़ऋगििककदिभरतोकअदगनससमबनिकीइदतहासपरमपराकपरदतसितह

भरतोसदनरनतरससगचककारणअदगनकोभारतकहागयाइसीतरहयजमदनरनतरकावयपाठककारणकदियोकीिाणीकोभारतीकहागया

यहकावयपाठसरसिती कतटपरहोतािाइसदलएयहनामभीकदियोकीिाणीससमबदहआ

अनकिदिकमनतरोमभारतीऔरसरसितीकाउललखआताह

दवाशरवाजञ यदध यवा दस रवाजवाओ की जिपरािीनगनिोमिदिकयगीनएकपरदसदजादतभरतकानाम

अनकसनिभगोमआताहयहसरसितीनिीयाआजकघगघरककछारमबसनिालासमहिाययजदपरयअदगनहोतरजनि

इनहीभरतजनकनामसउससमयकसमिभखणडकानामभारतिषच हआ दिदानोकमतादबक़भरतजादतकमदखयासिासि

िदिकयगसभीपहलपदचिमोततरभारतम दनिासकरनिालजनोकअनकसघिइनहजनकहति

इसतरहभरतो कइससघकोभरतजननामसजानाजातािाबाक़ीअनयआयचसघभीअनकजनमदिभादजतिाइनमपरयितिचसततसअनदरहगानिारदिषादणनपकिककयदशिअदलनभलानदतरतसऔरसजयआदिसमहभीजनि

इनहीजनोम िसजनोससिासऔरउनकततसक़बीलकायदहआिा

सिासकततसक़बीलकदिरदिसपरमखजादतयोकगणयाजनलडरहिइनमपिजन(दजसअदिभादजतपजाबसमझाजाए)यानीपरयितिचसअनऔरदरहकअलािाभालानस(बोलानिराच इलाक़)अदलन(कादफररसतान) दशि(दसनि)पकि(पशतन)औरदिषादणनीक़बीलशादमलि

महवाभवारत स ढवाई हजवार सवाल पहल lsquoभवारतrsquoइसमहायदकोमहाभारतसभीढाईहज़ारिषचपिचहआबताया

जाताहसािारणसीबातहदकिहयददजसकानामहीमहाभारतrsquoहकबहआहोगा

इदतहासकारोकमतादबक़ईसासक़रीबढाईहज़ारसालपहलकौरिो-पाणडिोकबीिमहासमरहआिा

एकगहकलहजोमहासमरमबिलगयीयहतोठीकहपरइसिशकानामभारतहऔरिोकटमबोकीकलहकीदनणाचयकलडाईमिशकानामकयोआया

इसकीिजहयहदकइसयदमभारतकीभौगोदलकसीमामआनिाललगभगसभीसामराजयोनदहससादलयािाइसदलएइसमहाभारतकहतह

िाशराजयदइससभीढाईहज़ारसालपहलहआबतायाजाताहयानीआजससाढसातहज़ारसालपहल

इसमततसजादतकलोगो निसराजयो कसघपरअभतपिचदिजयपरापतकीततसजनोकोभरतोकासघकहाजातािाइसयदसपहलयहकतरअनकनामोसपरदसदिा

इसदिजयकबािततकालीनआयाचितचमभरतजनोकाििचसिबढाऔरततकालीनजनपिोकमहासघकानामभारतहआअिाचतभरतोका

भवारत-ईरवान ससकवतसपषट ह दक महाभारत म उललदखत शकनतलापतर महापरतापी

भरतकाउललखएकरोिकपरसगहअबबातकरतहदहनिदहनिसतानकीईरानी-दहनिसतानीपरान

समबनिीिईरानपहलफारसिाउससभीपहलअयचनमआयाचअििाआयाचनअिसतामइननामोकाउललखह

मानाजाताहदकदहनिकशकपारजोआयचिउनकासघईरानकहलायाऔरपरबमजोिउनकासघआयाचितचकहलायायिोनोसमहमहानिपरभािशालीि

िरअसलभारतकानामसिरपदचिमतकतोििईरादनयो नहीपहिायािा

किच सीमा पर बदहसतन दशलालख पर उतकीणच दहनिश शिइसकीगिाहीिताह

42 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

फारदसयोनअरबीभीसीखीमगरअपनअिाज़मएकज़मानमअदगनपजकज़रसथदतयोकाऐसाज़हरािािहा

इसलामकाआदिभाचिभीनहीहोपातायबाततोइसलामसभीसदियोपहलऔरईसामसीहसभीिारसिीपहलकीह

ससकत-अिसतामगभचनालका ररशताह दहनिकश-बादमयानकइसपारयजहोतातोउसपारयशनअयचमनअििचनहोमसोमहिनजसीसमानअिजीपिािदलयायहाभीिीिहाभी

फारसफारसीफारदसयोकगाहहोनकािायरायहीतकनहीरहाइसलामकिायरमभीसनातनताकायहसौहािचदिखता ह

वहनद वहनदश वहनदिवानदहनिश शि तो ईसा स भी िो हज़ार साल पहल अककािी

सभयतामिाअककिसमर दमससबसभारत क ररशत ि यहडपपािौरकीबातह

दसनिदसफच निीनहीसागरिाराऔरजलकापयाचयिादसनिकासातनदियोिालपरदसदlsquoसपतदसनिlsquoसपतदसनिrsquoकतरकोपरािीनफारसीमlsquoहफ़तदहनिrsquoकहाजातािा

कयाइसlsquoदहनिrsquoकाकछऔरअिचहज़ादहर ह दहनि दहनि दहनििान दहनिश जसीअनकसजाए

अतयनतपरािीनहइडसइसीदहनिशकागीकसमरपहयहइसलामसभीसदियो

पहलकीबातह

गीकम भारत क दलए Indiaअििा दसनि क दलए Indusशिोकापरयोगिरअसलइसबातकापरमाणहदकदहनिअतयनतपरािीनशिहऔरभारतकीपहिानहससकतकाlsquoसिानrsquoफारसीमlsquoसतानrsquoहोजाताह

इसतरहदहनिकसािजडकरदहनिसतानबनाआशयजहादहनिीलोगरहतहदहनिबसतह

भारत-यरोपीयभाषाओमlsquoहrsquoकारपानतरlsquoअrsquoहोजाताहlsquoसrsquoकाlsquoअrsquoनहीहोता

मसोपोटादमयाईससकदतयोसदहनिओकाहीसमपकच िादहनििरअसलगीकइडसअरबअककािपदशचयनसमबनिोकापररणामह

हम ह lsquoभवारतिवासीlsquoइदडकाrsquoकापरयोगमगासिनीज़नदकयािहलमबसमयतक

पाटलीपतरमभीरहामगरिहापहिनसपिचबखतरबाखतरी(बदकटया)गानिारतकदशला(टकसला)इलाक़ोसगज़रा

यहादहनिदहनििानदहनिजसशिपरिदलतिउसनगीक सिरतनतर कअनरप इनक इडस इदडयाजसरप

गहणदकएयहईसासतीनसिीऔरमोहममिस10सिीपहलकीबातह

जहातकजमबदीपकीबातहयहसबसपरानानामहआजकभारतआयाचितचभारतिषचसभीबडा

परनतयतमामदििरणबहतदिसतारभीमागतहऔरइनपरअभीगहनशोििलरहह

जामनफलकोससकतमlsquoजमबrsquoकहाजाताहअनकउललखह दकइसकनदरीयभदमपरयानीआजकभारतम दकसीकालमजामनकपडोकीबहलतािीइसीिजहसइसजमबदीपकहागया

जोभीहोहमारीितनाजमबदीपकसािनहीभारतनामसजडीहlsquoभरतrsquoसजाकीसभीपरतोमभारतहोनकीकिाखिीहईह

(सौजनयबीबीसी)

पदरक6 कमद की पकार

आयरलड क परिान मतरी भारत मल क 41 िषजीय डा दलयोिराडकर अब कोरोना म मरीजो क इलाज क दलए भी अपनीसिाएिग

७ सब कछ फी यररब गाल 78िाएन बललिाडच सटीटदिसकोदसनअमरीका यहहपताउसघरकाजहादमसटरगालनएकतमब तानकर घर कज़ररी काम की िीजरखरखीहदजसजोिादहएज़ररतममलादबकमफतलजाए

इटलीमभीलोगोनअपनघरोकबाहरज़ररीिीजभरकरअपनघरोकआगिलटागदिएह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 43

कोरोना सद िी सीख ल रवाजदर पवाल गौिम

(लरखक वदली सरकवार म समवाज कयवाण मतरी ह)

पडरहाहएकिसरकोछनसभीबिरहहहमयािकरनाहोगािहिौरजबइसानकोजादतयोऔरिणचवयिसिाओमजकडकरछआछतकनामपरपरतादडत दकयाजाता रहाऔरकईजगहतोयहआजभीजारीह

कयोनकोरोनाकबहानहीहमसीखलदकजबिहजादतिमचरगयादलगमभिनहीकररहातोहमकयोकरलदकनअफसोसदकआजभी किारटीन दकएगए कछलोगो परजादतगतभिभािइसकिरहािीह दकिह दकसीिदलत कदारापकाएगएभोजनकोखानस इनकारकरितह य इसिशकी दिडबनाहीह दकबदकमधयममागचपरिलनकबजाएआजिशकाबडादहससाछआछतऔरअसपशयताकीराहपरहअगरयहमहामारीभीइसिशकअदिकतमलोगोसजादतिािकाजहरनदनकालपाईतोयकीनमादनएएकऐसासलाबआएगाजोसबकछबहालजाएगा

कोदिड-19नलोगोकीआसिाऔरदिशासकोभीझकझोराहभारतमलोग दफदजकल दडसटदसगकोउतनीगभीरतास लतहएदिखाईनहीिरहदजतनीसहजतासामादजकिरीकोबढानमदिखरहीह

एकसििादनकपिपरहोत हएमझइसबातकी बहिपीडाहोतीहदकजादतयोसगदसतयहसमाजकबएकहोगाकबएकपकीकीतरहजादतयोकबिनसमकतहोकरहमसबखलआसमानमसासलगकबहमसमानभािसएकिसरकोसिीकारकरगकबसबकोएकजससमानअिसरपरिानकरगऔरकबहमसमताक मलभत अदिकारआदटचकल 15 को मल रप स सिीकारगआदखरकब

कोरोना ककहर नपरीिदनया ककिमोको रोका लदकनभारतमइसकाएकअलगहीिहरािखनकोदमलाअपनीनाकादमयोको छपान क दलएकभी कछलोगोको इसका दजममिार ठहरायागयातोकभीउनहबदहषकतकरनकीसलाहिडालीगईभारतमकोरोनानसमाजम वयापतिणचवयिसिाऔरजादतगतसरिनाकढािकोएकबारदफरस बनकाबकरत हएहमसबकोसोिनपरमजबरकरदियाह

ऐसमहमएकबारदफरखिससिालकरनाहोगादकआदखरमनषयकौनह दजसनअपनीसदििाक दलएमनमतादबक दनयमबना डाल जबदक परकदत न कोई भिभाि नही रखा उसन कसमानदलयािहशषहऔरसबकोऊि-नीिकजालमबाटदियाभारतीयजातीयसरिनाकसिभचमयहबातऔरभीसािचकलगतीह दककसएकजादत दिशष नअपनआपकोििताकीशणीमरखाऔरकछकोजानिरकीशणीसभीनीिरखाजहाउसछनकीमनाहीिीसािबठनकीमनाहीिीऔरतोऔरउसकीपरछाईसभीएतराजिाकसकछमटीभरलोगोनखिकोमहाशदकतमानमानजादतऔरनसलबनाकररगभिकरतहएमनभिकोजनमदियाताकतिरलोगोनपराकदतकससािनोपरभीअपनाििचसिकायमकरन क दलए उन परकजा दकया जोआजभीजारी ह दजनहिदितरखािआजभीिदितहजबदकसमानताकदलएजररीहदकससािनोकासमानबटिाराहो

हजारोसालससमाजकाएकिगचइसदनयदतमानकरझलताआयाहऔरकभीइससबाहरनहीदनकलपायादिनबिलमहीनबिलसदियाबिलीपरनहीबिलातोअसपशयताकायहसिरपदजसकिलतअबनफरतइतनीबढगईह दकआज दलदिगकरइसानहीइसानकोमारनलगाह

Whydowestillallowcaste todefineusऐसानहीह दक महामाररया पहल कभी नहीआई लदकन इस महामारी नइसानकोसहीमायनोमउसकाअकसदिखादियासभीमानकोमउलटफरकरइसअदशयिशमननबतादियाकछभीसिायीनहीहजोयहसमझतिदकिदनयाउनकीमटीमहउनसबकभमपलभरमिराशायीहोगएआजकोरोनाकीमहामारीम दजसतरहइसानकोअसपशयताझलनीपडरहीहएक-िसरसअलगरहना

सवमवत-पररिवार क नए सदसय अतराचषटीय दहिी सदमदत क आजीिन सिसयो म2018स30अकटबर2019तकिोनएनामऔरजडहसिागत

दििरणइसपरकारहndash26शीमतीऋतभरामहाबीििडओहायो27शीरिीनदरकमाररोज़लीनहाइटसनययाकच

44 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

आदि की उिच कदिताएगीत को सनतऔरगातहऔरकोईदहिीकदिजसमहाििीिमाचयासदमतरानिनपत की कदिताओगीतो को नही इसकाकारण यह ह दक दहिीकदिताओमिहशदकतनहीहजोउिचकदिताओमह

करादतकारी कदिताओ स लोगो को दिशषकर यिाओ कोिीरतापणचकायचकरनकीपररणादमलनीिादहय(जसमदकसमगोकजीकीकदिताlsquoिसॉनगऑफिसटॉमजीपटलrsquo)लदकनदहिीकदिताएऐसाकरनमसपषटरपसकमज़ोरदिखाईितीह

उिाहरणकदलएयदिहमदबदसमलकीउिचकदिताlsquoसरफरोशीकीतमननाअबहमारदिलमहrsquoिाकयकादहिीमअनिािकरतहतोयहबनजाताह-शीशकटिानकीइचछाअबहमारहियमहदनदचितरपसइसमिहिमनहीहजोदबदसमलकीउिचकदितामह औरकोईभीकरादतकारीइसनहीगाएगा

इसी परकार फज़ की शदकतशाली उिचकदिताबोलदकलबआज़ािहतरबोलज़बा अब तक तरी ह का दहिी अनिािपरीतरहस बतकाहोजाएगा इसका दहिीअनिाि होगा - उचिारण करो दक होठसिततरहतमहारउचिारणकरोदकदजहाअबतकतमहारीह

उिच कदिता की दनमनदलदखत सरललदकनशदकतशालीपदकतयोपरदििारकरldquoदजनहनाज़हदहिपरिोकहाह(सादहरलदियानिीकशरldquoसनाखिा-ए-तकिीस-ए-मशररक़कहाहrdquo)यामजरहसलतानपरीकशरldquoसरपरहिा-इ-ज़लमिलसौजतनकसािअपनीकलाहकजहउसीबाकपनकसािrdquo

इसम कोई सिह नही ह दक दिनकर जस कछ दहिी कदि हदजनहोन lsquoदसहासनखालीकरो दकजनताआतीहजसीकदिताएदलखीदजसमिीररसहकदिभषणदजनहोनदशिाजीमहाराजकागणगानकरतहएकईछिदलखदफरभीउिचकबजाएदहिीमदलखनककारणइनमउतनीशदकतनहीहदजतनीउिचशायरीमहोतीदहिीमिहबलऔरअिाज़-ए-बयाननहीहजोउिचमह

जसादकमरलखlsquoउिचकयाह(WhatisUrdu)ममनबतायादकउिचकदितादिरोिकीकदिताहिआमआिमीकिखोऔरअनयायकदिलाफआिाज़उठातीहकयोदकभारतअपनइदतहासमएककरादतकारीपररितचनशीलयगसगज़ररहाहभारतीयोदिशषरपस भारतीययिाओको िीरतापणचकायचकरन क दलएआनिालऐदतहादसकसघषचमपररणािनकदलएकरादनतकारीकदिताकीआिशयकताहोगीमरदििारसयकदिताएकिलउिचकदिताएहोसकतीहहालादकइनहसरलीकतदकयाजानािादहएनदकयदकलषटफारसीभाषामहो

भारतीय लोगो की भाषा कौन सी िndash हिी या उलद

ऐसा कयो ह पक भार कर दरशभकत यतवा पिपसमल िज़ जोश आपद की उदसि कपवाएगी को सतन र और गा र ह और कोई पहदी कपव जसर महादरवी वमासि या सतपमता नदन प की कपवाओगीो को नही इसका कारण यह ह पक पहदी कपवाओ म वह शपकत नही ह जो उदसि कपवाओ म ह पहदी पहनदतओ की भाषा ह और उदसि मतसलमानो की यह पचार करना अगरज़ो की lsquoिाट करो और राज करोrsquo की नीप का पहससा था जिपक वासपवका यही ह पक उदसि सभी पशपक लोगो की भाषा थी चाहर वर पकसी भी मजहि कर हो

यहकहनकदलएदकlsquoदहिीभारतीयजनभाषानहीहबदलकएककदतरमरपसबनाईगईभाषाहrsquoमझकईलोगोकीकडीआलोिनाओकासामनाकरनापडाजसदकमनकोईबतकीभयानकयाअदतदनिनीयबातकहिीहो

दहिीऔरदहिसतानीमअतरसमझानकदलएमएकउिाहरणि रहा ह दहिसतानी म कहग उिर िदखए दहिी म कहग उिरअिलोकनकीदजएआमआिमीकभीअिलोकनशिकापरयोगनहीकरता इसीतरहकईशिऐसहजो वयािहाररक दहिसतानीभाषामपरयोगदकएजातहलदकनदजनहससकतमयकरदियागयाउिाहरणकदलएदज़लाशिकोजनपिमबिलदियागया

जब म इलाहाबाि हाई कोटच म जज िा तो मर सामन एकअदििकताजोदहिीमहीबहसकरतहउनहोनमझएकिरखिासतिीदजसकाशीषचकिापरदतभआििनपतरमनपछायपरदतभशिकाकयाअिचहतोउनहोनबतायाइसकाअिचह lsquoबलrsquoया lsquoज़मानतrsquoमनउनसकहा दकआपlsquoबलrsquoयाlsquoज़मानतrsquoशिकाउपयोगहीकरतजोसबसमझतहइसीतरहहज़ारोशिहदजनहआमआिमीवयािहाररकरपम परयोगकरता ह लदकन उनह दकलषट बनादियागयाऔरइसपरकारइसकदतरमभाषादहिीकादनमाचणहआ

मनयहपहलभीकहाहदकभारतककईदहससोमअदशदकतआमआिमीकीभाषादहिसतानीह(दजसखडीबोलीभीकहाजाताह)जबदकदशदकतभारतीयोकीभाषाउिचिीिाहिहदहिमसलमानयादसखहो(मरलखिखउिचकयाह(WhatisUrdu)औरभारतमउिचकपरदतमहानअनयाय(lsquoGreatinjusticetoUrduinIndiarsquo)

मनइनलखोमबतायाहदकयहपरिारकरनादकदहिीदहनिओकीभाषाहऔरउिचमसलमानोकीअगज़ोकीबाटकरोऔरराजकरोकीनीदतकादहससािाजबदकिासतदिकतायहीहदकउिचसभीदशदकतलोगोकीभाषािीिाहिदकसीभीमजहबकहो

हालादककछदनदहतसिािजीलोगोनमझमसदलमअपीलकताचपादकसतानीऔरकया-कयानहीकहापरनतभारतकलोगोनमझसहीसादबतदकयाहदनमनदलदखततथयोपरधयानि-

दिललीकशाहीनबाग़महएसीएएदिरोिीपरिशचन-रदलयोमपादकसतानीकरादतकारीकदिहबीबजादलबकीउिचकदितािसतरकोगायागयािाऔरआईआईटीकानपरकछातरोकीरलीमजादमयादमदललयाकछातरोकसमिचनमपरदसदपादकसतानीकदिफज़दाराउिचकदिताहमिखगकोगायागया

ऐसाकयोह दकभारत किशभकतयिा दबदसमल फज़जोश

जषसटस मवाककडय कवाटज

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 45

हनया क िर कोनद म ि हिी

िोमोको वककवच जापानीमलकीदहिीलदखका

हअगरभारतमभी दहिी कसािउसपरकारकी वयिसिाबनाईजातीहतोअदिकादिकभारतीयनागररकोकोइसपरदकरयामशादमलदकयाजासकगाभारतमऐसअसखयदहिीभाषा-भाषीहदजनकपासअसीमकमताहअसलमिपरदतभाकभडारहऐसीवयिसिाकसाििशमतकनीकऔरदिजानकादिकासभीतजीसऔरशदकतशालीरपमहोसकगा

अबहमदििशोऔरदििदशयोकसिभचमदहिीकीदसिदतकोिखमसियकईइचछकजापानीछातरोकोदहिीकीदशकािरहीहमझयहमहससहोताहदकदििशीयागर-दहिीभाषीकदलएदहिीभाषासीखनकीअचछीवयिसिा तयारकरनकीजररतहजसअचछीगणिततािालीमानकपाठय-पसतककापरकाशनहोदजसमछातरोकीयोगयताकअनसारवयाकरणकासहजसकमऔरदिसततिणचनहोनाजररीहदशककोकदलएभीदिशषपरकारकपरदशकणपाठयकरमकाआयोजनऔरअदभयानिलानकीआिशयकताहोगी

आजिदनया कअनक िशो क दिशदिदालयोऔर दिदभननससिानोम दहिीकी दशकािीजातीहइससिभचमजापानऔरदहिीका सबि 100सालसअदिक पराना ह जापान म सबसपहलदहिीकीपढाईटोकयोदिशदिदालयमशरहईिहा1908सकईभारतीयदशककदहिीऔरउिचकी दशका दहनिसतानीभाषाकरपमितरहहजापानक रदडयोपर1940महीदहिीभाषाकापरसारणआरभहआऔरयहआजभीजारीहजापानमदहिीसादहतयकपरिारकरनिालपरोफसरिोईकययाकामहतिपणचसिानहदजनहोनसदकपतदहिीशिकोशकीरिनाकीऔरदहिीसादहतयकीअनकमहतिपणचरिनाओकाजापानीभाषामअनिािदकयाउनकदाराअनदितपरमििकागोिान1959मपरकादशतहआयहशायिजापानीभाषामछपीपहलीदहिीसादहदतयककदतिीउसकबािसलकरआजतकअनकदहिीसादहतयकारोकीरिनाओकअनिािपरकादशतहोतरहहजसकबीरतलसीिाससरिासपतपरसािदनरालामहाििीिमाचहजारीपरसािददििीअजयमदकतबोिमोहनराकशमाकच णडयजनदरकमाररघिीरसहायिमचिीरभारतीदिनकरयशपालकषणासोबतीभीषमसाहनीमननभडारीउियपरकाशमिलागगचइतयादि

साल2012मभारत-जापानराषटीयसबिोकी60िीिषचगाठमनाईगईिीदहिीसादहतयकजापानीअनिािकइदतहासकआिारपरभीजापानऔरभारतकासबिलगभगउतनाहीपरानाहलदकनदहिीभाषाकदशकणकसिभचमिखतोभारतऔरजापानकासबिराषटीयसतरसभीअदिकयानीलगभग110सालपरानाहइसमहमभारतऔरजापानकसबिकीगहनताऔरसासकदतकआिान-परिानकइदतहासकोिखसकतहयहजापानकदहिीदिदानोकअिकपरयासकाफलह

आजकीिदनयामआपजहाभीजाएिहाआपकोदहिीबोलनिालजरर दमलजाएग पररस लिन नययॉकच दसगापर जोहादनसबगचऑसटदलयासभीजगहभारतीयनागररकदमलजातहऔरउनलोगोकीबातोमदहिीजररसनाईितीहजापानककछशहरोमभीभारतीयनागररकोकीसखयाअदिकहजसकोबहामामातसटोकयोआदिमिहाभीआपको दहिीसननको दमलगीबोलिालकीभाषाकरपमदहिीभाषाकापरसारअबदिशवयापीहइसमदहिीदफलमोकीखासभदमकाह दहिी दफलमगर-दहिीभादषयोकोभीदहिीकीओरआकदषचतकरतीहदहिीदफलमोकोिदनयाकीकईभाषाओमडबभीदकयाजानलगाहजापानमभीदहिीदफलमोकीलोकदपरयताबहतबढरहीहदफलमोकजररएदहिीभाषाकईिशोऔरससकदतकलोगोकोएक-िसरसजोडरहीह

इसानभाषाकापरसारनहीकरसकताभाषाकापरसारसियहीसभिहोताहइदतहासमजबभीभाषाकापरसारजबरनकरायागयाउसकापररणामहमशािखिहीरहाजस20िीशतािीकअतमिदकणअफीकामरगभिकादिरोिकरतहएआिोलनिलरहािा1976मयहदनचियदकयागया दकिशभरकसकलोमदसफच गोरोकीभाषाकापरयोगहोगासकलोकअसखयबचिएकसािखडहोगएऔरउसकादिरोिकरतहएआिोलनशरदकयाउससघषचम13सालकबचिकोगोलीमारीगईसकलोकमासमबचिोकोअपनीभाषाकदलएलडनापडाकयोदकउनकीभाषाउनकदलएअपनाजीिनिीबािमउससाहसीबचिहकटरपीटसचनकीसमदतमजोहादनसबगचमसगहालयबनायागयाजोआजभीलोगोकोउसअतयािारकीयािदिलाताहहमइसइदतहासकोकभीनहीभलनािादहएएकतरफभाषाससकदतकाितबनकरदिशभरकलोगोकोएक-िसरसजोडतीहऔरदमतरताकीसिापनाकरतीहतोिसरीओरभाषाएकसमहकअहकारकोदसदकरनकाहदियारबनजातीह

आजकी िदनया म दिजानऔर तकनीक की नई जानकारीअदिकाशतअगजीमउपलिहइसदलएभारतऔरअनयकईिशोमभीउचिदशका-वयिसिामअगजीकाििचसिअदिकहिहादशकाकीभाषाअगजीहोतीहऔरपढनकीसामगीभीअगजीमहीउपलिहअगरदहिीकोइसकसिानपररखाजाएतोदिशम दहिीकासतरऔरभीऊिाहोजाएगाजसजापानम यसबवयिसिाए अगजीमनहोकरजापानीभाषामहीबनाईगईहउचिदशकामजापानीभाषाकाहीपरयोगहोताहदिजानतकनीकयाअनयशदकककतरस सबदितनिीनतमजानकारीऔरसामगीभीजापानीभाषामउपलिहदिदािजीऔरदिदानसाराजानजापानीभाषामहीहादसलकरनकबािआगिलकरजापानीभाषामहीतकनीककादिकासऔरदिजानकीउननदतकदलएअपनायोगिानितहइससजानऔरदिजानकीऐसीवयिसिाबनगईहदजसमहरजापानीभाषा-भाषीयानीिशकाहरनागररकशादमलहोसकता

46 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

चाि तो सीख सकतद ि

करल का कररशमा इमरवान करशी

करलकएकगािमिोयिासिाररयासरकारीबससउतरीयहापरउनहआगजानिालीसिाररयानहीदमलीबदलकउनहतीनमधय-आयिगचकलोगदमल

इनम सबस जयािा उमर िाल शखस न एक बड बदसन िालअसिायीतौरपरबनाएगएनलसटडकीओर दिनमरतास इशारादकयाइसकाइसतमालआमतौरपरबडीशादियोकिौरानमहमानोकोदडनरकबािहाििोनकदलएकरनमहोताह

यिोनोयिा दजसमसएकमदहलाऔरएकपरषिातरतिहा गएऔरअपन हाि िोए इसक बाि िअपन दठकानोकीओरिलपड

िहाखडतीनोपरषोकिहरपरमसकराहटिीयहमौनगदतदिदिएकिीदडयोमकपिरहईिीयहिीदडयो

िायरलहोगयािशकिदकणीदहससकराजयकरलमकोदिड-19क दिलाफलडीजा रही जगकायहमहजएकछोटासा दहससाभरह

कयवा हर करल की सवामवावजक पजीइनमधय-आयिगच िाललोगपिायतसिसयजानपडत ह

इसलडाईमउनकासािजदनयरपदलकहलिनसच (जपीएिएन)औरजदनयरहलिइसपकटसच(जएिआई)जसहलिकयरिकच सचभीिरहह

ज़मीनी सतर पर मौजि हलिकयर िकच सच और लोगो कपरदतदनदियोकायहगठजोडही राजयकीसामादजकपजीसादबतहोरहाहइसकज़ररएकरलकोदिड-19कगाफकोऊपरबढनसरोकनऔरकिचकोफलटकरनयानीनएमामलोमबढोतरीपरबडसतरपरलगामलगानमसफलरहाह

यहसामादजकपजी करल क पदलकहलि दससटमकी रीढसादबत हई ह इसक िलत ही करलकोरोना स परभािी तौर परदनबटनिालािशकापहलाराजयबनगयाह

िीनकिहानसभारतकपहलतीनमरीजआनकतीनमहीनबािभीकरलमकोरोनासमरनिाललोगोकीसखयाकिलिोहयसटडटसराजयम29जनिरीकोआएि

एि1एन1 दनपाह और दपछल सालआई भयािह बाढ कअनभि कसाि राजय इसितरनाकिायरसस िो-िो हािकरनकोतयारिा

हलिकयरिकच सचऔरराजनीदतककायचकताचओकीटीमराजय

कहरगािकघर-घरतकपहिीऔरलोगोकोइसिायरसकबारमसमझाया

इनकपासइसतरहकीमदहमिलानकापहलसएकसपीररयसह य राजय मआईबाढ क बाि कओको कलोरीनटकरनऔरलपटोदसपरोदससकोरोकनकदलएलोगोमजागरकताफलािकि

इतनसारलोगोकोटदनगकसिीगईकरलकीहलिसदिचसजकपिचडायरकटरडॉकटरएनशीिरन

बीबीसीदहिीकोबतायाldquoयहटदनगपरदकरयािो-तीनदिनसजयािानही िलती ह एकसपटचस क तयार दकए गए सटडी मटररयल कसाियलोगिसरलोगोकोपरदशदकतकरनकदलएिलजातहrdquo

डॉशीिर नकहा गामीणइलाक़ोमहमार दलकिकच सचयाआशा (एकरदडटड सोशल हलि एदकटदिसट) ह शहरी इलाक़ो मऊषा (अबचन सोशल हलि एदकटदिसट) िकच सच ह इनह बता दियाजाताह दकलोगोको कससमझानाह हरआशाक़रीब1000लोगोकीइिाजचहोतीहrdquo

इनकसािजदनयरपदलकहलिनसच (जपीएिएन)भीहोतीह जो दक 10000लोगोकीआबािीकी इिाजच होती ह इनकऊपरएकजदनयरहलिइसपकटरहोताहजो15000लोगोकदलएउततरिायीहोताह

इसकअलािासिासथयदिभागऔरसामादजकनयायदिभागकबीिएकदलकआगनिाडीिकच सचकाभीहोताहएकआगनिाडीिकच र1000लोगोकीइिाजचहोतीह

डॉ शीिर नकहा ldquoसिश मलरप म हलिकयर िकच सच दारादिएजातहमसलनमासककसपहनाजानािादहएहमपिायतपरदतदनदियोकोआनिालीिीज़ोकबारमअिगतरखतहतादकिअलटचरहहलिकयरइसपकटरऔरशहरीइलाक़ोमिाडचमबसचइनउपक दरोकादहससाहोतहrdquo

डॉशीिरकमतादबकldquoहलिकयरिकच सचऔरपिायतमबरोकीपरीफौजकोअहमजानकाररयोस लस दकयाजाताह इनमिहानसएयरपोटचपरपहलपसजरकआतहीकयादकयागयािाऔरकयादकयाजानािादहएजसीिीज़शादमलहोतीहrdquo

राजयम एककमयदनटीकॉलसटरभी ह दजसका नाम दिशाहइसमएकटोलफीनबरहयहसटरदज़लामदडकलऑदफसरकयहाहोनिालीदशकायतोयाइनकिायरीज़कबारमबताताह

डॉशीिरनकहाldquoअगरकोईकिारटीनदससटमकोतोडताहतोपिायतिकच रऔरहलिकयरिकच रउनहढढलतहऔरिापसलातहrdquo

िहानसलौटनिालछातरो कपहल बिऔरउनकपराइमरीऔरसक डरीसपकगोकोकिारटीनकरन कबाि करलमतबतकदसिदतयाठीकिीजबतकदकएककपलकएयरपोटचपरसकरीदनगकाउललघनकरनऔरएकदनजीअसपतालमएकशखसकबीमारहोनकीखबरसामननहीआगई

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 47

कपलअपनबटकसािइटलीसलौटिइनहइटलीफदमलीकहागयामधय-आयिगचकइसकपलऔरउनकीबटीऔरिामािसभी कोरोना िायरस स सकरदमत पाए गएऔर परशासन को इसमामलमकाफीमशककतकरनीपडी

लदकनउसीिकतहलििकच सचऔरपदलससमतपरीमशीनरीनकॉनटकट टदसगकरनसकरीदनगऔरटसटकरनाशरकरदियाक़रीब2000लोगोकीटदसटगहईऔरकछहज़ारलोगोकोहोमकिारटीनमडालदियागया

कपलकपरटसजो93और88सालकिउनहकोटायमकसरकारीअसपतालसिोहफतकइलाजकबािघरभजदियागया

करल क वलए कयवा िम चजर रहवाडॉकटरइकबालनबीबीसीदहिीकोबतायाldquoहमारदलएगम

िजर गासरट लिल पर मौजि हलिकयर िकच र ह हमार पासदबलकलज़मीनी सतर पर सामादजक पजी मौजि ह जो करलकोिसरराजयोसअलगबनातीहrdquo

डॉ इकबाल नकहा ldquoिरअसलहमार पाससामादजकपजीकसािएकएकसपटचसामादजकपजीभीहयहपजीहमारयिाउतसाहीडॉकटरोकीहइनसमनभीपदलकहलिऔरिायरलॉजीकबारमकाफीकछसीखाहrdquo

अलग-अलगसपदशयदलटीजस दलएगएनौडॉकटरोकीटीमक कॉनिलसट पलाजमा िरपी क इसतमाल स कोरोना िायरस कमरीजोकाइलाजकरनपरदलखगएपपरकोइदडयनकाउदसलफॉरमदडकलररसिच(आईसीएमआर)नएपरिदकयाह

डॉइकबालकरलककोरोनासपरभािीतौरपरदनबटनकपीछlsquoगासरटिकच सचकीमििसकॉनटकटटदसगऔरकटनमटसटटजीrsquoकोिजहमानतह

िहकहतहldquoहलिकयरकदिक दरीकरणकीहमारीपॉदलसीसहममििदमलीहइसकज़ररएहमनसिासथयसिाओकोपराइमरीहलिसटसचसदज़लाअसपतालोऔरसिानीयदनकायोतकपहिायाहrdquo

डॉइकबालकमतादबकldquoहमजोदिमिाललोगोकोसामानयलोगोकसपकच सिररखनाहहमनिसरीबीमाररयोसगसत60सालसजयािाउमरिाललोगोकोअलगदकयाहइनकीसखया716लाखहहमनउनहकहाहदकिटलीमदडदसनकजररएअपनडॉकटरोससपकच करइसकअलािाउऩकीमििमखयमतरीदपनाराईदिजयनकबनाएगएिॉलदटयरकॉपसचभीकररहहrdquo

कोदिड-19ककटोलकदलएएकसपटचसमदडकलकमटीकीदपछल डढमहीनस हर रोज़मीदटगहोती ह तादकमदडकलऔर

पदलकहलिमसलोपरििाचहोसकडॉइकबालनकहाldquoमरोज़ानासबहिीदडयोकॉनफ दसगक

ज़ररएमखयमतरीकोसीिररपोटचकरताहऔरशाम4बजएकररपोटचसबदमटकरताहrdquo

डॉइकबालमानतहदककरलइसबातसभागयशालीभीरहाहदककोरोनाससकरदमतपाएगएलोगोकीऔसतआयराजयम372सालह80सालसऊपरिालऐसकिलिोशखसरहऔर60सालकीउमरिालोकीसखयाकिलनौह

सिवासथय जवािरकतवाएकअतरराषटीयहलिएजसीकिॉदशगटनदसितकसलटटऔर

डलयएिओमकामकरिक डॉ एसएसलाल नकहा ldquo1990किशकमजबमपदलकहलिदससटमसजडािाऔरपराइमरीहलिसटरकोमनररपोटचदकयािाउसिकतहरकोई1230स1बजतकघरजानकी तयारीम ितोमनपछा दकयहसबकसहोगा मझ नदसाग सटाफ न बताया दक पीएिसी म कोई िॉशरमनहीहऔरसबकोइसकदलएघरजानाहोताहऐसमपीएिसीकोबिकरितहrdquo

डॉलालनपिायतमबरकोबलायाऔरपीएिसीकअचछतरीक़ स काम करन क बाबत ििाच की शरआत म हलिकयरिकच रऔरपिायतमबरकबीितनातनीरहीलदकनजलिहीयहमसलासलझगया

इसकबाियहीपराइमरीहलिसटर (पीएिसी)पदलकहलिदससटमकीसबसअहमकडीबनगया

अचछ सिासथयकी ससकदतको न किल हाल क िशको मबढािादियागयाहबदलकऐसारानीगौरीलकमीबाईकिकतभीहआदजनहोनतरािणकोरपरशासनदकयािा

िह 1813 म सािचजदनकरप स लोगो को समॉल पॉकस किकसीनशनकदलएसमझानकदलएमिानमउतरआईिी

डॉलालनबतायाldquoजब1957मपहलीसरकारबनीतोईएमएनबिरीपािसरकारकीदमदनसटीमएकडॉकटरकोहलिदमदनसटरकतौरपरशादमलदकयागयािाrdquo

नशनल इसटीटयट ऑफ मटल हलि एड नयरो साइसज कदिगगजिायरोलॉदजसटपरोफसरिीरदिनबीबीसीदहिीकोबतायाldquoकासरगोडमदकयागयाकामशानिारहमािचकआदिरीहफतमिहाहर रोज़30-40लोगपॉदजदटि दनकलरह ि इनह किलकिारटीन दकयागयाऔरइनकहरपराइमरीऔरसक डरीकॉनटकटकरदपडटसटदकएगएऔरइसपरदनयतरणपादलयागयाइनकीरदपडटदसटगकीसटटजीसहीसादबतहईrdquo

48 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

समपाकीय

जिा काम आव सई lsquoरहििनrsquo ददहख बड़दन को लघ न दरीहजए िरर जि कि आवर सई कि करद तरवरर

रहीमजीकहतहदकतिाकदितबडोकोिखकरसामानयलोगोयािसतओकोभलानहीिनािादहए जहासईकीज़ररतहोतीहिहातलिारकामनहीआती

एकबोिकिाहndashअकालमएकिनीआिमीभोजनकीतलाशमभटकरहािा अिानकउसएकपोटली दिखाईिी उसनलपककरउसउठाया औरदबनािखहीततकालएकमटीभरकरमहमडालली िबायातोबहतदनराशहआ दजसअननसमझािाितोमोतीदनकल मोतीभखनहीदमटासकत ऐसीिसतओकामलयकिलकालपदनकहोताह अगलीमपहनीकरोडोरपएकीहीराजडीअगठीआपकोज़रासपटििचसनहीबिासकती लाखोरपएकहीरजडमोबाइलसटसएकदगलासपानीनहीदनकलसकता आपकातखत-ए-ताऊसआपकभगिरकोठीकनहीकरसकता

झठिनऔरसखकसारसािनएकज़राससकटकसमयवयिचहोजातह ठीकहतलिारदकसीकीहतयाकरसकतीहदकसीकोमारकरउसकिनिशपरकज़ाकरसकतीहलदकनआपकीफटिसतरसझाकतीनगनताकाउपिारिोपसकीएकछोटीसईकपासह सजचनसईसहीघािसीताह

आजराजसिानकारणिमभौरमहगसफारीपयचटनकदलएपरदसदहलदकनमआजससाठसालपहलकीबातकररहाहजबिहाजानकदलएनकोईदटकटिानकोईपािदसताराहोटल बसजाइएपिल अललाउदीनदखलजीकनामसबसदखलजीपरहोतिलजाइए दमलजाएतोशरभीनहीतोलगरदबजजिखतसीताफलखातहएकिडऔरखासकघनजगलसगजरतहए िहादकलममागचिशचकआपकोबताएगादकहरसालआपातकालकदलएसकडोमनआटकीबादटयाबनाईजातीिी यदिकोईसकटनहीआतातोिबादटयाऊटोघोडोऔरहादियोकोदखलािीजातीिीऔरदफरअगलसालकदलएबादटयाबनाकररखलीजातीिी यहिीअदगमयोजनाजीिनऔरउसमआसकनिालसकटोकदलएराजसिानमदकसीसमयमजीिनकीज़ररीिीजजलऔरअननबडीिजादनकताऔरसाििानीससहजजाति िहाकजलपरबिनकाआजभीिदनयाकपासकोईउततरऔरदिकलपनहीह एक-एकहरापततासखाकरभीषणगरमीमजलतदिनोकदलएरखाजातािा

बहतबारवयदकतअपनीकछकठाओकतहतमहगीदिखािटीिीजजटाताह ऐसमिहबहतसीज़ररीऔरअदिकमहतिकीिीजोकीअनिखीकरिताह

आजतिाकदितबडऔरिनिानिशअणबमयदकदिमानकाज़खीरासदितदकएबठहलदकनअमरीकाकोभारतसकलोरोदकिनकीगोदलयामगानकदलएआखभीदिखानीपडी अबभीबहतसिशोमकोरोनासलडनिालडाकटरोकपासमासकऔरपीपीईदकटनहीह िदटलटरऔरटसटकरनकीसदििाएनहीह मरनमारनकीतयाररयापरीहलदकनजानबिानकीकोईयोजनानहीह करोडोग़रीबोकपासकोरोनाकाइलाज़करिानऔरभोजनकीवयिसिानहीह शहरोमकामकरनिालकरोडोलोगअपनघरिलगएह उनकदलएआिास-परिासकीकोईयोजनानही सकलकॉलजकारखानबिपडह उनकोसरदकतढगसशरकरनकाकोईपरदशकणनहीऔरमगलपरखदनजपिािचऔरपानीढढनतिापयचटनकीबातकीजातीह

वयिसिाओकीअिरिदशचताऔरअवयिसिाकबीिसामानयमनषयकीसििनामनषयकासहाराबनरहीहदजसिनपिपरभािकीिौडमभलादियाजाताहमहतिहीनमानदलयाजाताह असपतालदकसीगरीबकोइलाजकापराभगतानदकएदबनाशिनहीिरहहतोकहीलोगअपनाहजकदलएबिायापसाज़ररतमिोकोराशनिनमखिचकररहह कोईसरिारअपनीनईपगदडयोसमासकबनाकरबाटरहाहिदनयाऔरमनषयताकीउमरबहतलमबीह इसमतरह-तरहकीआपिाए-दिपिाएआईहऔरआएगीलदकनउनसइसिदनयाकोयदकहदियारनहीकामकऔजारबिाएग बडी-बडीमदतचयािादमचकहीर-जिाहारातऔरबकबलसनहीबदलकमनषयकहियमअिदसितमानिीयकरणासििनाऔरिमच-जादत-नसलसदनरपकसहयोगभािहीबिाएग

यहसमयहमारगणोकीपरीकाकासमयह तलसीकहतहndashधरीरज धरि हित अर नररी आपद कल परहखए चररी

यदिहमपचिातापकसािनहीमरनािाहततोइसपरीकामपासहोनकीतयारीकर नीयतठीकहोगीतोदनयदतभीसहायताकरगी सवव भवनत सहखनः

ndash रिदश जोशरी

UgraveocircOtildeUuml AcircaeligUgraveeth szligaeligUumleth OumlaeligUacuteUIgraveegraveOslash

SszligaeligraquoIgravetimesdivide

ccedilatildeacuteIcircegrave atildetimesaeligUacuteUegrave timesaeligIgraveeumlOumlaeligaacuteaelig UacuteUaeligcAringthornOumlaeligaacuteaelig AcircecircAacuteaeligOumlaeligaacuteaelig IcircethszligOumlaeligaacuteaelig yenotildeUacuteU atildetimesaeligUacuteUegrave acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave middotcurrenaelig Acircyacutetimeseacutesup1 ccedilatildeSacircaelig atildentildeETH yenacuteIgraveUacuteUaeliguumlcAringthornegraveOslash ccedilatildeacuteIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave (IHA) ccedilatildeacuteIcircegrave acircegravesup1Ugraveeth middotcurrenocirc OtildeEacutecedilaeligszligaelig IcircethIgraveaelig atildentilde Igraveaeligccedilmiddotcurren atildetimes acircOumlegrave yenAcircUgraveegrave acirctimeseumlh acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave yenotildeUacuteU ccedilszligUacuteUaeligacircIgrave acirceth AacuteeacuteCcedilcedileth UacuteUatildeethacuteETH Oslashatilde atildetimesaeligUacuteUeth Otildelsquoiquestocircacute yenotildeUacuteU AcircocircIgraveeth-AcircocircccedilIgraveOslashocircacute middotOcirccurren ccedilUumldeg yenotildeUacuteU Oumlegrave timesatildeˆszligAcircecircDaggeraeliguuml atildentildeETH atildetimes OtildeatildeeacuteIgrave OumlaeligsbquoOslashagraveaeligaeligUumlegrave atildentildeacute ccedilmiddotcurren atildetimes OtildeatildeeacuteIgrave acirctimesOslash AcircatildeUumleth IHA acirceth AacuteeacuteCcedilcedilethETH timesethUacuteUeth Otildelsquoiquesteth yenotildeUacuteU yenOtilde UgraveaeligIgraveegrave-AcircocircIgraveeth IumlaeligUacuteUaeligAcircyacuteszligaeligatilde ccedilatildeacuteIcircegrave OtildeocircUumlIgraveeth atildentildeacute yenotildeUacuteU atildetimesaeligUacuteUegrave AcircUacuteUacuteAcircUacuteUaeligyenocircacute acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave yenotildeUacuteU ccedilszligUacuteUaeligacircIgrave AcircUacuteU OtildeatildeeacuteIgrave sup1eacuteagraveaeligegrave yenotildeUacuteU raquoszliguuml timesatildeacircecircacirc middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH atildetimes yenaeligAcircmiddotcurrenocirc acircIcircSOslash OtildeUgraveUgraveeth degmiddotcurren raquoccedilIgraveccedilszligccedilIuml AcircyacuteaeligOslashocircccedilAacuteIgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth degmiddotcurren ccedilszligtradeaeligaeligAcircUgrave IcircethUgraveeth yenaeligccedilIcirc middotOcirccurren maeligUacuteUaelig IHA middotOcirccurren ccedilszligmiddotcurrenaeligacirc timesethacute OslashocircraquoIcircaeligUgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth middotOcirccurren ccedilUumldeg yenaeligtimesacuteccedil˜aeligIgrave middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH

atildetimes OtildeocircCcediluuml middotOcirccurren acircOumlegrave ccedilUgraveIcircethagraveaeligmiddotcurrenocircacute yenotildeUacuteU ccedilszligagraveaeligethaacute McurrenAcirc acirceth szligIgraveuumltimesaeligUgrave OtildeocircCcediluuml middotcurrenocirc copyUgravemiddotOcirccurren acircaeligtimesecircccedilatildemiddotcurren middotcurrenaeligOslashuuml yenotildeUacuteU IcirceumlccedilcAringU middotOcirccurren ccedilUumldeg IumllsaquoOslashszligaeligIcirc IcircethUgraveaelig iquestaeligatildeIgraveeth atildentildeacute Igraveaeligccedilmiddotcurren Oslashatilde acirceacuteccedilUgraveccedilagraveiquestIgrave atildeocirc acircmiddotOcirccurren ccedilmiddotcurren IHA raquoccedilIgraveccedilszligccedilIumlOslashaeligiexcl IcirceumlagraveOslash yenotildeUacuteU AcircyacuteOumlaeligszlig copylsaquotimeseacutesup1 atildeocirc AacuteaeligdegacuteETH ccedilatildeacuteIcircegrave Acircyacuteethtimesegrave middotOcirccurren UgraveethIgraveeumlˆszlig timesethacute acircOumlegrave middotcurrentimesuumlAElig SszligOslashacuteacircethccedilszligOslashocircacute middotcurrenaeligOslashuumlmiddotcurrenIgraveaeliguumlyenocircacute yenccedilIgraveccedilIacuteOslashocircacute middotcurrenUumlaeligmiddotcurrenaeligUacuteUocircacute middotcurrenccedilszligOslashocircacute Uumlethsup1middotcurrenocircacute IgraveIacuteaelig szligeuroIgraveaeligraquoDaggeraeligocircacute middotcurrenaelig OtildeatildeeacuteIgrave yenaeligOumlaeligUacuteU AtildeOslasheuroIgrave middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH ccedilUgraveccedilagraveiquestIgrave McurrenAcirc acirceth acircOumlegrave OtildeatildeeacuteIgrave OtildeIumlaeligsectuuml middotOcirccurren Acircaelig˜aelig atildentildeacuteETH acircOtildemiddotcurrenegrave ordfcurrenAacuteaeliguuml IgraveIacuteaelig acircatildeOslashocircraquo acirceth yenacuteIgraveUacuteUaeliguumlcAringthornegraveOslash ccedilatildeacuteIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave yenAcircUgraveaelig UumlyumlOslash AcircyacuteaeligŒIgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth timesethacute yenszligagraveOslash acircEgravecurrencedilUuml atildeocircraquoegraveETH

IumllsaquoOslashszligaeligIcircETHagraveaeligeacuteOumlmiddotcurrenaeligtimesUgraveaeligyenocircacute acircccedilatildeIgrave

ŸaeligegravetimesIgraveegrave agraveaeligegraveUumlaelig ccediltimesŸaeligaelig Ccedilaeligograve acircIgraveegraveagraveaelig iquestacutefrac14yacute ccediltimesŸaelig

(lsaquoOslashaeligacircegrave IgraveIacuteaelig yenŠOslashyumlaelig yen ccedilatilde acirc wregvy-wregvz)OumlecircIgraveAcircecircszliguuml Agraveaelig˜aelig ndash yenaeligsectuuml yenaeligsectuuml AringUegrave middotcurrenaeligUgraveAcirceacuteUacuteU degtimes degacirc ccedilagraveaeligmiddotcurrenaeligraquoocirc Acircegrave-degiquest Ccedilegrave degacirc degtimes Oslashecirc CcedilntildeUumlacirc

PRINTED VISHWA - ISSN 25721550ONLINE e-VISHWA - ISSN 25721569

PRINTED VISHWA - ISSN 25721550ONLINE e-VISHWA - ISSN 25721569

ccedilszligagraveszligaeligccedilszligagraveszligaeligJ U L Y 2 0 2 0

VISHWA - Hindi Literary Magazine

szligaacuteuuml Ntilde x yenacutemiddotcurren Ntilde x AacuteeacuteUumlaeligsectuumlU wregwregyenacuteIgraveUUacuteUaeliguumlcAringthornUegraveOslash ccedilatildeUlsaquoIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave middotcurrenegrave ˜aeligntildetimesaeligccedilacircmiddotcurren timeseacutesup1 Acircccedil˜aeligmiddotcurrenaelig

wwwhindiorg Year 36 Volume 3 A Lingo-Cultural Hindi quarterly Published by International Hindi Association USA July 2020

Page 5: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN

26 दगलल 31 अिालतोमदहिीकोlsquoमानrsquo 36 कमजोरकोसभाल 39 भारतनामकीकहानी

अनकरमअधयकष क सनददश 5शशवतरी हिदरी की पिलरी लघ कथ एकटोकरी-भरदमटीndashमाधव राव सपर 6आवशयक सिहयक और उपयोगरी कोदिि-19रोगकछनयतथयndashडॉ शोभा खडरलवाल 7 कोरोनाकसािभीकोरोनाकबािभीndashसकलन पपय रजन झा 8 गािीिािीदसदातोकीपरासदगकताndashडॉ दीपक कोहली 13कोरोन-कल िदकणकोररयासएकसखिसमािारndashलारा पिकर 15अिररीकी जरीवन शरलरी क एक आयिकोरोनाकपरसगमअमरीकाकाशाकाहारीभदिषयndashपमोद मपलक 16 ढढndashसकलन और पसतप ndash ररन चडडा 17वतयन किनरी ओरदलयोएसकोबारndashगरपरियल गापससिया माखखस 18परवदश (1)जीिनकीडगरndashपपया भारदाज 17 (2)एकफ टसीिोरनीकोरोनाकोटचकठघरमndashिलराम पसह व अनतजा पसनहा 20 (3)िोलघकदिताएndashरपव गतपा 21 (4)यातरीगणकपयाधयानिndashनगीना पसाद मौयसि 22हकशोरो क कोन दगललndashमहादरवी वमासि 26सिरण दजनकऋणीहहमदहनिसतानकीजातीयभाषाकअनिषकजॉनदगलदकरसटndashडॉ अमरनाथ28लघ आलदख अिालतोमदहिीकोlsquoमानrsquoदिलानिालीपहलndashदरवरनदरराज सतथार 31कोरोन कल ि कहवत जारहहहमndashसजय कत दन 32 यकौनहndashसपटि शीवासव 32 औज़ारकरपकारndashशलरश शतकल 34 दकताबकरतीहबातndashसफ़दर हाशमी 34सिहयक हिपपणरी इसििचकोभीिजचकरगासादहतयndashदिभदतनारायणराय 35 कमजोरकोसभालndashभार डोगरा 36िसय-वयगय lsquoकोरोना-कषटrsquoपरndashिोसियndashमदन मोहन िाहर ी lsquoघोटrsquo 38एक हवचर परधन कहवत िककाअधयातमndash रजकत मार पारीक 38एक सपदहनश कहवत िरिाजातोखोलो 38आजकल बिस ि भारतनामकीकहानीndashअपज वडनररकर 39 कोरोनासहीसीखलndashराजदर पाल गौम 43 भारतीयलोगोकीभाषाकौनसीहndashदहिीयाउिचndashजपसटस माकक डरय काटज 44 िदनयाकहरकोनमहदहिीndashोमोको पककत पच 45चि तो सरीख सकतद ि करलकाकररशमाndashइमरान कत रशी 46परदरक 1कोलारमानिताकसौटिसोनकीखान 19 2तमहाराईमानसलामतहइक़बाल 19 3दजजीदिषाकीदिवयजयोदत 30 4कोरोनाकदिरदएकिदयोदा 30 5सबसबडाहज 34 6कमचकीपकार 42 7सबकछफी 42समपदकीय जहाकामआिसईndashरमरश जोशी 48

अतराचषटीयडहनदीसडमडतInternational Hindi Association

A NON-PROFIT ORGANIZATION 2129 Stratford Road Murfreesboro TN 37129 TAXID 58-1988753 Founded by Late Dr Kunwar Chandraprakash Singh in 1980

MEMBERSHIP FORM सदसयताआवदन-तर(PLEASE PRINT IN CAPITAL LETTERS)

उपिाम Last Name helliphellip

परथम िाम First Name helliphellip

जीवि साथी का उपिाम Spousersquos Last Name helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

परथम िाम First Namehelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

पिा Addresshelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

शहर City helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip पराि State helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipकोड Postal Code helliphelliphelliphellip

राषटर Country helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

दरभाष Home Phone helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip Work Phone helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip Mobile Phone

ई-मल E-mail helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Introduced by NamehelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipPhonehelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipEmailhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip helliphellip

कयाकोईएकडवकलरन Please check one of the following

डनयडमतआजीवन Regular Life Member $250 USD

डनयडमतवाडचक Regular Annual Member $35 USD

वयाारससावाडचक Annual Institutional $500 USD

Please make check or bank draft payable to lsquoInternational Hindi Associationrsquo in USD and mail toRanbir Kumar 141-34 79th Ave Apt 1B Flushing NY 11367 USA Phone (347) 665-7719 Email treasurerhindiorgBank Name helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip Check Draft Nohelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip Date helliphelliphellipThe membership provides the following benefits1 A subscription of widely acclaimed quarterly literary magazine Vishwa published from the US in Jan April July and Oct2 Discounts on IHA products and services such as Hindi CDs kavi sammelan seminars conferences and youth-clubs3 Rewarding volunteer opportunities in many valuable programs in the USA and India4 Access to Memberrsquos-only information and prior notification of events5 Regular Membership provides right to vote on matters of the Association after a waiting period of sixty daysThe Board of Directors maintain the right to deny suspend or cancel membership of any individuals who fail to abide by the Articles of Incorporation or the Bylaws or whose activities are deemed detrimental to the proper functioning of the Association The Board is not obligated to refund any unused portion of the membership dues for cancelled membershiplsquoVishwarsquo welcomes original writings in Hindi from all quarters Writings dealing with immigrant experiences are especially welcome For further information or to submit your writings for consideration please contact The Editor Mr Ramesh Joshi 10046 Parkland DriveTwinsburg OH 44087 USA Phone USA +1 (330) 688-4927 India +91 94601 55700 Email joshikaviraigmailcom amp editorhindiorg

Visit wwwhindiorg to contact us or for additional information

For Official Use onlyAssigned Member Id helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip emspemspemspemspemspSignature helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip REV JAN 2019

PASSPORT SIZEPHOTOGRAPH

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 5

अधयकष का सनदश

दपरयदमतरोमअतराचषटीयदहनिीसदमदतकीओरसआपसभीकअचछसिासथयकीकामनाकरताहमझआपसभीसयहसाझाकरतहएबहतखशीहोरहीहदकदिशाकाजलाईअकनएदडजाइनमऔरपणचरगीनछापा

गयाहइसअकमअमरीकासभीबहतलोगजडहऔरलखकोनकाफीरिनाएभजीहआशाहदकभारतसबाहरबसपरिासीभारतीयभीआनिालअकोमइसीतरहउतसाहसभागलगऔरहमारसािजडग

हमजलिहीएकनयामादसकनयज़लटरभीशरकरगदिशाकसभीदपछलपरकाशनिबसाइटwwwhindiorgपरदकसीकदलएभीदडदजटलकॉपीकरपममफतमउपलिह

दिशा कजलाई 2020 कअकस वयािसादयकऔर वयदकतगत दिजापनो क दलएपदतरकाम एकपणच पषकीसदििाउपलिहदिजापनिरकदलएइसअककअदनतमपषकोिख

िसरीभाषाकरपमदहिीसीखनकपाठयकरमपरकामशरहोगयाहआशाहदकसीखनलीउपयकतसामगीजलिहीउपलिहोगी

AustinSeattleऔरChicagoमसदमदतकीशाखाओकोपनजजीदितकरनकाकामजारीहआशाहदकजलिहीअतराचषटीयदहनिीसदमदतकीयशाखाएशरहोजाएगी

पदतरकाकोबहतरबनानऔरहमारआपसीसिािकोऔरपरभािीऔरसािचकबनानकदलएआपकसझािोकासििसिागतह

अधयकष की ओर सद एक हवशदष अपरील

मअजयिडडा (अधयक)अनतराचषटीय दहनिी सदमदतकीओर न दनमनदलदखत कतरो क दलए सियसिको को दहनिीपररिारमशादमलहोनकदलएआमदतरतकरताह

10-12 ककष कद हविभषरी छत

lsquoहवशवrsquo हिनदरी सिगरी सिरीकषक

वदबसइि हिजइनर

हिदरी अनवदक

सभी सियसिकोको सिा कायच क फलसिरप सदमदतकीओरिपरमाणपतरपरिानदकएजाएगरदजसटरकरनकदलएईमलयाफोनपरसपकच कर

अजय चिि(216) 544-6505 presidenthindiorg

अजय चििअधयक

अतराचषटीयदहिीसदमदत(2020-2021)(216)544-6505

presidenthindiorg

पज17काउततर

6 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

दकसीशीमानजमीिारकमहलकपासएकगरीबअनािदिििाकीझोपडीिीजमीिारसाहबकोअपनमहलकाहाताउसझोपडीतकबढानकीइचछा हई दिििासबहतराकहा दकअपनीझोपडीहटालपरिहतोकईजमानसिहीबसीिीउसका दपरयपदतऔरइकलौतापतरभीउसीझोपडीममरगयािापतोहभीएकपािबरसकीकनयाकोछोडकरिलबसीिीअबयहीउसकीपोतीइसिदाकालमएकमातरआिारिीजबउसअपनी पिचदसिदतकी यािआजाती तो मार िख क फट-फट रोनलगतीिीऔरजबसउसनअपनशीमानपडोसीकीइचछाकाहालसनातबसिहमतपरायहोगईिीउसझोपडीमउसकामनलगगयािादकदबनामरिहासिहदनकलनानहीिाहतीिीशीमानकसबपरयतनदनषफलहएतबिअपनीजमीिारीिालिलनलगबालकीखालदनकालनिालिकीलोकीिलीगरमकरउनहोनअिालतसझोपडीपरअपनाकजाकरादलयाऔरदिििाकोिहासदनकालदियादबिारीअनाितोिीहीपास-पडोसमकहीजाकररहनलगी

एकदिनशीमानउसझोपडीकआसपासटहलरहिऔरलोगोकोकामबतलारहिदकिहदिििाहािमएकटोकरीलकरिहापहिीशीमाननउसकोिखतहीअपननौकरोसकहादकउसयहासहटािोपरिहदगडदगडाकरबोलीlsquoमहाराजअबतोयहझोपडीतमहारीहीहोगईहमउस लननहीआई हमहाराजकमाकरतोएक दिनतीहrsquoजमीिारसाहबकदसरदहलानपरउसनकहाlsquoजबसयहझोपडीछटीहतबसमरीपोती नखाना-पीनाछोडदियाहमनबहत-कछसमझायापरिहएकनहीमानतीयहीकहाकरतीहदकअपनघरिलिहीरोटीखाऊगीअबमनयहसोिादकइसझोपडीमसएकटोकरी-भरदमटीलकरउसीकािलहाबनाकररोटीपकाऊगीइससभरोसाहदकिहरोटीखानलगगीमहाराजकपाकरकआजािीदजएतोइसटोकरीमदमटीलआऊrsquoशीमाननआजाििी

दिििाझोपडीकभीतरगईिहाजातहीउसपरानीबातोकासमरणहआऔरउसकीआखोसआसकीिाराबहनलगीअपनआतररकिखकोदकसीतरहसभालकरउसनअपनीटोकरीदमटीसभरलीऔरहािसउठाकरबाहरलआईदफरहािजोडकरशीमानसपरािचनाकरनलगीlsquoमहाराजकपाकरकइसटोकरीकोजराहािलगाइएदजससदकमउसअपनदसरपरिरलrsquoजमीिारसाहबपहलतोबहतनाराजहएपरजबिहबार-बारहािजोडनलगीऔरपरोपरदगरनलगीतोउनकमनमकछियाआगईदकसीनौकरसनकहकरआपहीसियटोकरीउठानआगबढजयोहीटोकरीकोहािलगाकरऊपरउठानलगतयोहीिखादकयहकामउनकीशदकतकबाहरहदफरतोउनहोनअपनीसबताकतलगाकरटोकरीकोउठानािाहापरदजससिानपरटोकरीरखीिीिहासिहएकहािभीऊिीनहईिहलदजजतहोकरकहनलगlsquoनहीयहटोकरीहमसनउठाईजाएगी

यहसनकरदिििानकहाlsquoमहाराजनाराजनहोआपसएकटोकरी-भरदमटीनहीउठाईजातीऔरइसझोपडीमतोहजारोटोकररयादमटीपडीहउसकाभारआपजनम-भरकयोकरउठासक गआपहीइसबातपरदििारकीदजए

जमीिारसाहबिन-मिसगदिचतहोअपनाकतचवयभलगएिपरदिििाकउपयचकतििनसनतहीउनकीआखखलगयीकतकमचकापशिातापकरउनहोनदिििासकमामागीऔरउसकीझोपडीिादपसििी

(1900)

शाशवती हिी की पिली लघ कथा

एक टोकरी-भर हमटी

मवाधि रवाि सपर (1871-1926)

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 7

डॉ शोभवा खडलिवाल Shobhakhandelwalgmailcom Medina Ohio USA

आवशयक सामाहयक और उपयोगी

कोहव-19 रोग कछ नयद तथय

आजसारदिशमcovid19यादनकोरोनाकीििाचहोरहीहइसनिदनयाभरमिहशतपिाकरिीहिदनयाकअदिकाशिशोकोदिदभननसमयकदलएपणचरपसबिकरनापडाहएकशतािीमइसतरहकीमहामारीपहलीबारहईह

हमसभीइसबीमारीकबारमकछतथयोकोजानतहइसदलएउनहिोहरानाआिशयकनहीहदफरभीकछतथयोपरपरकाशडालनामहतिपणचहयतथयआपकोइसबीमारीकोसमझनमऔरसियकोइसकादशकारहोनसबिनममििकरसकतह

sarc-cov-2 दकटाण(virus)ककारणहोतीह यकीटाणसामानयcoldिायरसक ही पररिारका एकसिसय ह लदकन इसकी मतय-िरकाफीअदिकह य दिदभननभौगोदलककतरोमअलग-अलगआिदतत(frequency)औरगभीरताकसािवयकतहोरहाहयशायिइनकपयाचिरणआनिदशकदभननतायापरदतरकाककारणहोताहिदािसिारकतिापमिमहमोटापाऔरइसतरहकीकईबीमाररयाइसकोऔरघातकबनातीह

िायरसकीपहिानकदलएनाककदपछलभागसयालारकनमनकीजािकरनीपडतीहइसकापररणामआनमसामानयतया2-5दिनलगतहपरनयीतकनीदकयोककारणइसकापररणामएकघटसभीकमसमयमदमलसकताह

अभीतकइसबीमारीकापतािोतरहकीजािोसदमलसकताह 1इसकिायरसकीपहिाननाकगलकswabयालारसहोतीह 2िायरसकदिरोिमशरीरदाराबनायीantibodyकारकतपरीकणसपतािलताह िोनोहीजािोसशत-परदतशतसकरदमतवयदकतकीपहिाननहीहोपातीहसकरमण

किार दिनबािभीलकण-दिहीनवयदकतम40परदतशतझठनकारातमकपररणाम दमलसकतहसकरदमतवयदकतदजनहबीमारीकलकणदिखतहउनमरीजोमभी20परदतशतझठनकारातमकपररणामदमलसकतह

झठनकारातमकपरीकणकपररणामकीसमभािनाककारणहीयदिदकसीवयदकतकोयबीमारीहोतीहयाकोईवयदकतसकरदमतवयदकतकसपकच मआताहतोउसभीसियकोquarantineकरनािादहयतादकिहिसरोमयहबीमारीनहीफलापाए

रकतएटीबाडीकीजािबीमारीककईदिनोकबाितकसकारातमकनहीहोतीहऔरकछलोगोमकभीभीनहीहोतीहअतःयहजािबीमारीकउपिारमसहायकनहीह यहअनसिानऔरसािचजदनकसिासथयदनणचयलनमबहतउपयोगीह

यतथयइसबातकीपदषटकरतह दकमखौटोकाउपयोगभौदतकिरीऔरसपकच अनरखणइसबीमारीको फलनसबिान क दलएअतयतआिशयकहतादकसकरदमतवयदकतअनजानमदकसीकोयहबीमारीनहीफलासकअदिकाशसकरदमतवयदकतलकणसमापतहोनकिसदिनबािसकरमणफलानकीकमताखोितहसकरदमतवयदकतदजनमिायरसकीजािसकारातमकहपरकोईलकणनहीहोताहिभीअदिकाशतयाजािकिस दिनबािबीमारीनही फलासकतह कछ दिशषजिौिह दिनोकीभौदतकिरीरखनकीसलाहितह

अभीतककिजादनकअनसनिानकअनसारदकसीसकरदमतवयदकतकीिोबारनाककपीछसयालारमकीटाणकीजािजोदकिौबीसघटकअतरालमकीगयीहोऔरिोनोजािनकारातमकहोतोिहवयदकतसकरदमतनहीमानाजाताहकोदिि-19सगदसतरोगीसकरदमतहोनक2-14दिनोमकईपरकारकलकणपरिदशचतकरसकतहयलकण

8 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

आवशयक सामाहयक और उपयोगी जानकारी

कोरोना क साथ भी कोरोना क बा भी सकलन वपय रजन झवा

सहयोगिनिालदिशषजजोसभीदिललीसह-डॉजगलदकशोरअधयककमयदनटीमदडदसनसफिरजगहॉदसपटलडॉसमीरपाररखसीदनयरसायकायदटसटडॉपरसननाभटसीदनयरकसलटटपीदडयादटकसडॉराजगोपालएसअसोदसएटपरोफसरऑलइदडयाइदसटटयटऑफआयिविडॉअदमतमालिीयरदजडटडॉकटरएमस

सहजयाजानलिाभीहोसकतहगदसतवयदकतकोबखारखासीसासलनमतकलीफठडसकपकपीमासपदशयोमििचदसरििचगलमििचसिािऔरगिकीकमीहोसकतीह

परीिदनयाकगभीरपरयासकबािजियहरोगअभीभीकईिशो म तज़ी स फल रहा ह wwwworldometercom कजन19 2020 क अनसार िदनया भर म अबतकलगभगअससीलाखमामलअदकतदकयगएहऔर461813सअदिकमौतहोिकीहलगभगपिासपरदतशतसकरदमतरोगीठीकभीहोिकह

ितचमानमअमररकासिाचदिकपरभादितिशहगदसतरोदगयोकदहसाबसभारतनबर4हपरीिदनयामपरदतदमदलयनमामलोकीसखयामभारतदिशम121सिानपरहभारतमपरदतदमदलयनम 287लोग इसबीमारीस गदसतअदकत दकयगएहभारतमकोदिि-19समतय-िर9परदत दमदलयनहउचितममतयिरिालिशोमभारतकासिान107ह

आपउसकीतलनाअनयिशोसकरसकतहजसबदलजयमममतय-िर837दमदलयनUKममतय-िर626दमदलयनऔरUSAममतय-िर367दमदलयनहहालादकयसखयातज़ीसबिलरहीह

इस बीमारी स गदसत नब परदतशतलोगलकण दिहीन होतहपरबीमारीफलासकतहयकीटाणपरायःआखनाकऊपरीिायमागच महऔर फफडोकीऊपरीसतह कमाधयमसशरीरमपरिशकरताहजबकोईसकरदमतवयदकत6फीटसअदिकपासहोताहतोिायरसहिाईमागचसभीफलसकताहयहामखौटोकीभदमकाकामहतिपतािलताहसकरदमतसतहोको छन कबाि दफरअपनीआखनाकयामहको छनसभीिायरसशरीरमपरिशकरसकताहइससहाििोनकामहतिपतािलताहसाबन या अलकोहलआिाररत सदनटाइजर (sanitizer) स हाििोनापयाचपतह

यहरोगमखयरपसफफडकोपरभादितकरताहऔरइसकी

परत (Mucous Membrane) को नकसान पहिाता ह इसककारण फफडो म तरल पिािच भर जाता हऔर रोगी सास नहील पाता ह दजगर (Liver) हरिय गिाच (Kidney) दिमाग नसऔरकलॉदटगदससटमसदहतकईअनयअगभीदिदभननपरकारऔरगभीरतासपरभादितहोसकतह

िदक यह रोग नया ह अतः इसक इलाज एि िीघचकालीन(long-term) पररणामो का जान भी सीदमत ह दिदभनन िशो मHydrochloroquin Azithromycin और Remdesivir कापरयोगदकयाजारहाहअमररकामFDAनhydrochloroquinक परयोग पर परदतबनि लगाया ह सटरॉयड (Steroid) क परयोगस लिन म कोदिि-19 स गदसत गभीर रोगी दजनह िटीलटर याऑकसीजन की जररत पडी उनम मतय-िर काफी कम हो गयीCovid-19रोगसउभरहएवयदकतकापलाजमारोगगदसतवयदकतकोिनसभीफायिाहआह

सभीवयदकतयोकीआशाएकपरभािीटीककीखोजपरदटकीहिदनयाभरमदिदभननकमपदनयायद-सतरपरटीकादिकदसतकरनमलगीहआशाहइससालकअततकयहसभिभीहोजाएतोआजकीदसिदतमहमसबकोकयाकरनािादहएहमइसघातकरोगकोअनिखानहीकरसकतहइससलडनकदलएअभीतकहमारपासपरभािीउपायनहीहहमजीिनजीनलोगोस दमलनऔरबातिीतकरनकनएतरीकसीखनहोगसाराशमअभीतककजानकअनसारसिाचदिकउपयोगीतरीकह

-मखौटो(मासक)काउपयोग-हलकसाबनकपानीसदनरतरहाििोना-सदनटाइजर(sanitizer)काउपयोग-शारीररकिरीएकातिास(quarentine)आशाहआपसिसिरहऔरसियकोऔरिसरोकोभीइस

महामारीसबिारख

िहीनोिललॉकडाउनकबािकोरोनासपारपानकाअबएकहीतरीकाबिगयाहऔरिह यह दक हमकोरोना क सािजीना सीखना होगा इसकसािजीनकासबसबडामतर ह इससडरना नही ह लदकन इसकपासभी नहीजाना ह ऐस महम-आपअपनीदसिदतकोकछऐससमझसकतहजसदकहमएकजगलसगजररहहऔरदकसीभीजानलिाहमलसहमखिकोबिानाहजादहरहहमहमशािौकननारहनाहोगाऔरिारकदलएतलिारऔरढाललकरिलनाहोगाकोरोनाकमामलमहमारािभाचगययहहदकएकतोयहािशमनअदशयहऊपरसइसमारनिालीतलिार(ििायािकसीन)तयारनहीहईहऐसमहमारपासबसढालहीह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 9

जोहमइसकहमलसबिासकताहजीहाबिािहीदफलहालइसकाएकमातरइलाजह

बचवाि सभि हर सोशलदडसटदसगकापालनकर कोरोनाकमरीजोकोआइसोलशनमरखकर कोरोनाकमरीजोकसपकच सिररहकर कोरोनाकमरीजोकीसहीकयरकर मासककाउपयोगकर साबनसबारबारऔरलगातार20सकडतकहाििोकर सदनटाइजशनकासहारालकर महनाकऔरआखोकोछनसबिकर बजगगोऔरबचिोकाखासधयानरखकर अपनीइमयदनटीबढाकर पॉदजदटिसोिकर घरकअिरहीदफदजकलीऐदकटिरहकर

मरीज कवा सवा घवातक नही बशततिदखएएकिीजतोसाफह औरिहयहदकिायरसआपिाहगतभीआपकपासआएगाऐसमउनहअपनपासबलानसबिअबयहकससभिहोगाइसपरगहरामिनकरलऔरउसीकअनसारआगककछमहीनकीजीिनजीनकीरणनीदततयकर सबसबडीबाततोयह दकअगरआपमासकलगात हऔर

सरदकतिरीबनाकररहतहतोकोरोनाकापॉदजदटिमरीजभीआपकदलएिशमननहीह

यहातकदकघरमपॉदजदटिमरीजहोतोभीआपकोरोनासबिरहसकतह

बस धयान रख दक घर म उस अलग-िलग रखना ह उसकसािकमसमय दबतानाहमासकऔर गलवसपहनकर रखनाहअपनािहरानहीछनाहऔरमरीजसएकमीटरकीिरीबनाकररखनीह

यहातकदकदबनालकणोिालाकोरोनाकामरीजभीआपकदलएघातकनहीहअगरआपमासकऔरगलवसकसािरहतहऔरघर-बाहरहरजगहसबस1मीटरकीिरीमटनकरतह

बचिोऔरबजगगोससबकोिररखसभिहोतोउनकोघरमअलगकमराििरसबातकरऔरिलार-पयारभी

बजगगोऔर बचिोको बाहर जान स रोक और उनकी इमयनदससटमकोबसटकरनकउपायकर

उमर क दलहाजस बचिोऔर बजगगो को जो टीकालगिानाजररीहोलगिातरह

कछ फजपि वनभवाएिायरससडरनानहीहऔरनहीदकसीकोडरानाहिायरसकसािइसानसदियोसजीताआयाहऔरआगभीहमइसकसाि

जीना ह इसान हमशास िायरसोको हराताआया हऔरआगभीहरातारहगाहाइसकोहरानाहतोकछकतचवयहमसबकाहउसदनभाए अगरफलकलकणहतोघरमहीरहसबसअलगरहऔर

अपनसजडलोगोकोइसकबारमबताए एन95यासदजचकलमासकपहनयहा-िहािक नही हमशाकहनीमोडकरछीक टसटकराएअगरकोरोनाहतोसरकारऔरडॉकटरकीसलाह

मान सरकारऔरडॉकटरकोकपटनमानऔरखिकोदसपाहीखि

कोउससनाकादहससामानजोदककोरोनासयदलडरहीहऔरउसहरानािाहतीह

िादमचकसिलोसअभीिररहघरमहीपजा-पाठयाइबाितकर

सरवनवाइजर और सवाबन साबनकोरोनासलडनकदलएपयाचपतहदजतनीबारसभिहो

हाििोतरह यािरख20सकडतकहािककोन-कोनकोिोनाह यािरखदकसदनटाइजरदबलकलजररीनहीहलदकनसाबन

न दमलतोयही दिकलपआपकपासहोगाहमशाएकछोटीबोतलअपनसािरख

िहीसदनटाइजरअचछाहजोहािपरअपलाईकरनकबािउडजाएयानीदबनादिपदिपाहटिाला

सदनटाइजर िही इसतमाल कर दजसम 60 परदतशत स जयािाअलकोहलहो

बहतरहोगासदनटाइजरकोएकऐस दडबम रख दजसस सपरहोसकिसीजगहोपरजहािायरसहोसकताहमसलनगटदलफटआदिसपरकरतरह

सदनटाइजर स तििा सबिी दशकायत हो सकती ह इसदलएसाबनहीजयािायजकरतोबहतररहगा

हािोपरमॉइसिरयाकोईअचछीकरीमलगातरह आगजहाहोिहासदनटाइजरकउपयोगसबिमसलनदकिन

फशन-िरशन कसवा हो बाहरजाएतोघडीऔरअगठीनपहन लिर बलटकोिोनायासदनटाइजकरनामदशकलह इसदलए

नपहनअगरपहननाजररीहीहोतोअडरसदटगनकरयानीशटचयाटीशटचकोपटकबाहररखतादकबलटढकीरह

बाजारमपलादसटकयाकॉटनकबलटउपलिहउनहयजकरसकतह

िॉलट रखनाछोड ि पसऔरकाडचको दजप पाउिम रखसकतहलदकनउसभीसदनटाइजकरतरह

10 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

घरमजलरीपहननाठीकहलदकनबाहरजाएतोनाक-कानकीजलरीनपहनतोअचछारहगाअगरपहननाहीहोतोआकरदफरअचछसउनहिोएयासदनटाइजकरऔरसखाकरपहन

गॉगलस या िशमा यहा-िहा न रख इनह भी समय-समय परसदनटाइजकरतरह

एन-95 यवा सवजपिकल मवासक आपक वलए जररी नही लवकनकोरोना क साि जीन म मासक सबस अहम भदमका दनभाएगािरअसलअभीबहतकमलोगहीमासककासहीतरीकसइसतमालकर रह ह िदक मासक पहननाअदनिायच ह इसदलएलोग मासककनामपरकछभीकसभीपहनरहहयहजाननाजररीहदकसदजचकलया एन95मासकसबक दलएजररी नही हकॉटन कअचछकपडसआपघरभीमासकबनासकतहऔरउसपहनकरकोरोनासबिसकतहबाजारमकईतरीककमासकदमलरहहआपकोई-साभीखरीिसकतहबसधयानयहरखनाह दकिहनाकऔरमहकोअचछीतरहसढकरहाहो ऐसामासकपहनदजससमहऔरनाकपरीतरहढकजाए मासकऐसपहनदकसासकदलएहिामासककबीिसआए

नदकउनकदकनारोयानीिसयानीफसऔरमासककबीिगपनहीहोनीिादहए

बाजारस हमशािहर क दहसाबस मासकखरीिअगरनहीदमलतोखिसघरमबनाल

मासककोबार-बारनछएहमशाहािसदनटाइजकरयाहाििोकरहीमासककोहािलगाए

पररिारकहरसिसयकदलएघरमबनाएयाबाजारमउपलिकॉटनककमसकम4मासकरखउपयोगकरनकबािउनहअचछीतरहसिोएऔरपरीतरहससखनकबािहीदफरसउपयोगकर

सवजपिकल मवासक दटपललयरिालायहमासकसबसपरभािीमानाजाताह यहकोरोनापॉदजदटिकबहतपासआजानपरभीबिाएगा एकसदजचकलमासकएकदिनसजयािाउपयोगनकर

एन-95इसकीजररतसभीकोनहीह इससहीतरीकसपहनन कबािसासभीमदशकलसआतीहइसदलएयहसबकोयजभीनहीकरनािादहएअगरकोरोनापॉदजदटिकसािहयाहॉदसपटलजारहहयाऐसीजगहजारहहजहापॉदजदटिलोगोकोसखयाजयािाहोसकतीहतोहीइसयजकरहोसकतोइसफॉमयचलाकापालनकरइसमासककोआप20दिनिलासकतहलदकनशतचयहहदकआपएकसाि4मासकखरीिऔरजोमासकआजयजदकयाउसदफरपाििदिनपहन20दिनकबाि4दफरसखरीिलनोटमासकउपयोगकरनकबािउसक िीसकाटकरफ क तादककडसउठाकरकोई

उसबिनिऐसाबडपमानपरहोरहाहदकडपदकएमासककोिोकरदफरसबाजारमबिाजारहाहयहखतरनाकहऔरकोरोनाकसािजीनमयहबािाडालगा

मोबवाइल की कयरमोबाइलऐसीिीजह दजसकदबनारहनाअसभिहलदकनसािहीिायरसकमामलमयहसबसजयािा ररसकीिीजभीहयहिायरसकाआसानकररयरहदिककतयहहदकमोबाइलकोहमसदनटाइजनहीकरसकतकयोदकइसिककरमयहखराबहोसकताहऐसमआपकोसाििानरहनाहोगा मोबाइलकोएकदजपपाउिकअिररखऔरआिाजकदलए

एकछोटाछिकरिदबनापाउिसदनकालउसयजकर अगर सभि हो तो इस लदमनटकरा ल तादक इस सदनटाइज

दकयाजासकऔरइसकीसकरीनयामिरबोडचखराबनहो िोनो सभि न हो तो दकसी पॉदलिीन कअिर रखऔर उस

सदनटाइजकरतरह सभिहोतोहमशासपीकरकायजकरतादकयहआपकमह

सिररह मोबाइलएकससजरीजकाइसतमालनकरकयोदकिहिायरस

काघरहोसकताह मोबाइलयहािहानरखहमशाजबकअिररख

बचो को कर टरड बचिाबीमारनपडइसकदलएउसटडकरकछमहीनबाि

िहसकलजाएगा सकलजाकरउसकयाकरनाहकयानहीइसकीआितअभीसडलिाएकयोदकअभीकोरोनासलबीलडाईलडनीह

उसशयरनकरनकीआितडाल एक-िसरकोहािमारनकीआितछडिाए घर म भी सोशल दडसटदसग का पालन करिाए तादक सकल

जाकरिहिसरबचिोसिररह हािसदनटाइजकरनकीआितडलिाए लॉकडाउनमबचिोनजयािासकरीनटाइमकीआितडालली

ह इसजलिसजलिखतमकरिाएउनहगजटयजकरनसरोक

कोरोनवा को खद स ऐस रख दरघर ि भारतीयपरपराओकापालनकरपदितरताकाहमारीपरपराओ

मखाससिानरहाहदफरसइनहदिलसअपनाए महयानाकम ऊगलीडालनाहमारयहाहमशासबरामाना

गयाहआपऐसानकरआखभीनछए हरकामकरनसपहलहािकोअचछीतरहसिोए घरकोसाफ-सिरारखऔरहाइजीनकाखासखयालरख जत-िपपलघरकअिरलानकीपरपराहमारयहानहीरहीह

इसकापालनकर

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 11

घरआनिालमहमानोकोनमसतकरहािनदमलाए दजनकपडोम बाहरजाए घरआत हीसबस पहलबािरम

जाकरउनहजाकरगमचपानीसिोकरसखानि घरलौटकरिशमाभीतभीउतारजबहािोकोिो दलयाहो

इससपहलदकसीिीजकोटिनकर एसीकाउपयोगकरसकतहकदलगबहतजयािानकर घरयादलफटकािरिाजाखोलनाहतोकहनीपरयापीठका

इसतमालकरहलफि ि दलफटखालीहोतभीयजकर हमशाएकपनसािमरखपनकाकिरहटाएनीबसदलफट

काबटनपशकरऔरपनकोकिरसबिकरि घसनसपहलफनऑनकरििोडािटकरदफरघसफलोर

दसलकटकरनकदलएदफरसपनकापरयोगकर अगरकोईऔरभी दलफटम हतो िीिारकीओरमहकरक

खडहोजाएिसरोकमहसिररहिदििन कद सथ इसमामलमअभीलॉकडाउनमोडमहीरहगिररगसबिकिवलरी आए तो अगरबखारऔरसिजी-जकामनहीह तोकामिालीकोआन

िउसरोजनयासदजचकलमासकिऔरबार-बारहाििोनकीदहिायतिदकिनमसदनटाइजरकभीभीयजनहोनिकयोदकउसमअलकोहलहोताहऔरउससदकिनमआगलगनकीआशकारहसकतीहहालादकछोटबचिऔरबीमारबजगचघरमहतोअभीउनहबलानासहीनहीरहगा

बजर ि कमसकमजाएकोदशशकरदकहफतमएकहीबारबाजार

जानापड हरसामनिालकोकोरोनामरीजसमझऔरसोशलदडसटदसग

कापालनकरतहएशॉदपगकर उनिकानोमनजाएजहाभीडभाडजयािाहोलोगकमहो

तभीजाए बाजारमकशकलनिनसबिदडदजटलपमटकीआितडाल

यानीभीमऐपपटीएमआदिकाउपयोगकर काडचसिाइपकरनकबािहािसदनटाइजकरऔरउसजबम

सीिरखनकबजायदजपपाउिमरख िकान याशोरमम यहा-िहा छनकीआितस बाजआए

काउटरपरकहनीयाहािलगाकरिकानिारसबातकरनकीआितहतोभलजाए

िससामानोकोनछएजोआपकोखरीिनाहीनही अगरखराबहोनिालीिीजनहीहमसलनकपडआदितो

बाजारससामानलाकरतरतउपयोगनकरकोदशशकर दकहफतभरबािउनहउपयोगमलाए

दजनिीजोकोिोसकतहबाजारसलाकरउनहनमकिाल

गमचपानीमिोकररखलऔरसखनकबािहीपरयोगकरसफर ि पदलकटासपोटचकाउपयोगकरनसबिअगरसफरसनही

बिसकततोबिािकीपरीतयारीकसाििलगलसजररपहनमासकऔरफसशीलडकापरयोगकर

हािोकोहमशापटयाजीसकीजबमरखनकीआितडालइससआपयहा-िहाछनसबिरहग

बहतभीडहोतोबसयामटोमसफरनकर बसयामटोकअिरलोगोसिरीबनाकरखडहो िकका-मककीमशादमलनहो मटोकअिरिीिारकी तरफमहकरखडहो हडरदलगपकडनसबि हडसदनटाइजरसािरखऔरदकसीसतहकोछनकबािजरर

हािसदनटाइजकर इनकअलािािोऔरिीजखासहजोइफकशनसबिनकदलएबडाहदियारह

1 फसशीलडयािाइज़र(visor)पहननाशरकरयहआपकोइफकशन स सबस सही तरीक स बिाती ह शरआत म यहआपकोअटपटालगसकताहलदकनसमयकसािहमइसकसािजीनासीखनाहोगािरअसलयहइफकशनकीआशकाओकोबहिकमकरितीहइसदलएबडकामकीिीजह

नोटऐसीिाइजरखरीिजोबाएकानकछिसिाएकानकछितककोकिरकरतीहो

2 बाइकसचअकसर दिडिीटरकायजकरतहपदलकटासपोटचयजकरनाहतोयहिीजआपक दलएबडकामकीहयहआपकीकमीजकोिायरससबिाएगाऔरआपदबनाइफकशनकी दिता दकए लबसमयतकसफरयाऑदफसमकामकरपाएगहायािरखदकगतवयपरपहिकरदिडिीटरउतारकरिपमडालिनाहयासदनटाइजकरकरखनाह

नोटसफरकिौरानसयदमतहोनकीजररतहोगीऐसलोगदमलगजोसोशलदडसटदसगकापालननहीकररहहोगउनहइसकदलएटोकसकतहलदकनबहसबाजीमदबलकलनपड

वफनस और फड रोजानाकम-स-कम10000किमिललगातारममदकननही

होतो15-15दमनट3बारिॉककरलआपन10हजारकिमिलया नही इसपर दनगाह रखन क दलएअपनमोबाइलमसटप टकरऐपडाउनलोडकरलएडॉयडऔर iOSक दलएऐसकछऐपसहGoogleFitStepCounterPedometerRuntasticStepsFitbitRunkeeperआदि

सबहमपाकच मटहलननजाएजबकोईनहोयाबहतिर-िरलोगहोतोपाकच जासकतहबहतरहआपघरकीबालकनीयाछतपरिॉककर

एरोदबकसकदलएडासयाज़बाकरसकतहडासकरनसमनखशहोताहऔरिजनभीकमहोताह

12 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

अपनीशगरको रगयलरिककर रगयलरकामतलबहजसाडॉकटरनबतायाहमसलनरोजानायाहफतमइसदनयमकोजररफॉलोकर

5दमनटडीपबीदिग10दमनटअनलोम-दिलोमऔर5दमनटशीतलीपराणायामकरशीतलीपराणायामखासतौरपरमनकोशातरखताहऔरबीपीकोमटनकरताह

तनािनल15दमनटकदलएमदडटशनकर अपनालोअरबीपी80सकमरखऔरफादसटगशगर80स

कम रोजाना 8-10 दगलास पानी दनयदमत तौर पर पीन कीआित

जररडालपानीशरीरसगिगी दनकालताहऔरपािनकोभीसहीबनाएरखताह

िनाऑरज ऐपल तरबज सलाि टोड िि या दबना करीमिालीिहीजसीिीजोकोजयािाल

हरदिन100स200गामहरीसजी300स400गामसलाि150स200गाममौसमीफलऔर20स25गामसखमिलसकतह

इमयवनी बढवाएकोरोनािायरस क इनफकशनसबिािकाअहमतरीकाहअपनशरीरकी इमयदनटी मकमी न होन िना यदिशरीरकी इमयदनटीपयाचपत मजबत होगी तो िायरस शरीर म परिश करन क बाि भीआपकोबीमारीनहीबनापाएगायादफरआपआसानीसउससलडपाएगहिीडायटजयािातल-घीिालाखानाजयािाठडखटऔरमीठपिािगोकासिनशरीरकोबीमारबनाताह02गामनिरलदिटादमन-सीहरदिनजररीहहमारशरीरकदलएइसकदलएरोज4टमाटर (200गाम)या1अमरि(150-200गाम)या2सतर(150स200गाम)पयाचपतह

आयितद स इमयवनी तलसी(3स4पतत)अिरक(एकछोटा टकडा)लौग(5स

7)िालिीनी(छोटाटकडा)कालीदमिच(5स7)कअलािािोडी-िोडीमातरामसौठिसाकादगलोयिछोटीदपपलीको5स7कपिििालीिाययापानीमउबालकरदिनम2स3बारपीनसइमयदनटीमिददहोतीह

सौठकालीदमिचिदपपपलीकीगोलीदतरकटकनामसबाजारमहअभीगमजीकमौसममइसकापरयोगकममातरामकरनािादहएअभी2-3गामएकदगलासििमउबाललिीनीयाशककरकबिलगडदमलासकतहदिनमएकहीबारलनाकाफीह

एक दगलास गनगन िि म आिा िममि हलिी का पाउडरदमलाकरपील

अिरकयामलठीिालीिाय लसकतह एककपिाय कदलएएकगाममलठीउपयोगकरसकतहिाहतोिििालीिायमभीमलठीडालसकतह

अचछीनीिलपौदषटकखानपानलऔरदितासिरीरखइससइमयदनटीबढगा

गमचमौसमकबािजिदफजकापानीनहीदपएगनगनपानीकासिनकर

1लीटरपानीम1िममििदनयाडालऔरपानीकोउबाललिदनयानहीहतोजीराभीिलगा इसपानीकोगनगनाहीपरदिनपीतरह

दफजसदनकालकरसीिदकसीिीजकासिननहीकरिोडानॉमचलहोनिदफरयजकर

एकदगलासगमचपानीमआिािममिसिानमकऔरिोिटकीहलिीपाउडरडालऔरदिनमिोबारगरारकर

खानमहरदिन1िममिघीजररल दगलोयऔरआिलाकापरदतदिनसिनकरतरहयइमयदनटी

कोबढातह

विलोय कवाढवा बनवाए तीन-िारइिकादगलोयकाटकडालदछलकाहटािअिर

कपाटचकिोटकडकरकिोदगलासपानीमखलबतचनमिीमीआिपरउबालल इसआिा दगलासहोनतकउबालऔरिोडा ठडाहोन कबािछानकरपीलबडोकोएक दगलासऔरबचिोकोआिादगलासपीनािादहए

आिलवा बनवाए मजबत आिलकािणचअभीमाकव टमदमलजाएगाआिािममििणच

एकदगलासपानीमदमलाकरपीलइमयदनटीबढगी

नजर और नजररयवा बदल यहिदनयाअबिहनहीरहगईजोकोरोनासपहलिीबशक

यसामानय-सदिननहीहऐसमहमअपनीसोिऔरऐकशनकतरीकबिलनकीजररतह

हमशा याि रख दक दजतना तज दिनाश होता ह उसक बािदिकासभीउतनाहीतजहोताह

आजमजीनासीखबहतिरकीनसोि जबहरतरफ नगदटदिटीपसरीहोतो हमपॉदजदटि रहकरही

नॉमचललाइफजीसकतह बरीपररदसिदतयोमभीउममीिनखोए हर समसया का समािान नही हो सकता ऐस म अगर कोई

समसयाहलनहीहोरहीतोउसपकडकरनबठदजिगीिलतरहनकानामहएकरासताबिहोजाएतोिसरारासतापकड

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 13

डॉ दीपक कोहलीविवभनन पविषठिि पतर-पवतरकवाओ म लगभग 1000 सर अवधक िजवावनक विशरषरप सर पयवायािरण सर सबवधि आलरख शोध पतर पकवावशि हो चक ह कई परसकवारो और सममवानो सर अलकि सपवि- उततर पदरश सवचिवालय लखनऊ म उप सवचि क पद पर कवाययारि सपकक 5 104 विपल खड गोमिी नगर लखनऊ - 226010 (उततर पदरश) मोबवाइल- 9454410037 ईमरल- deepakkohli64yahooin

गाधीवाी हसदातो की पासहगकता

आजआिदनकताकीअिािििौडमिौडरहदिशकसभीिशोकीगदतपरकोरोनािायरसनबकलगादियाहयहकहनाअदतशयोदकतनहीहोगादककोरोनािायरसकातज़ीसपरसारइसीिौडकापररणामहकोरोनािायरसकपरसारकोरोकनकदलयलॉकडाउनकीवयिसिाअपनाई गई ह इस वयिसिाको परभािी बनान क दलय गािीिािी ददषटकोण परआिाररतसििशी सिचछताऔरसिवोियकीअििारणाकामहतिपणच सिानहसामानयतःमहातमागािीकोऔपदनिदशकसतताकदिरदसघषचकरनिालयोदाकरपमिखाजाताहदकतयदिगहराईसिखतोगािीननकिलसिततरताकीलडाईबदलकउनहोनहरसमयभारतीयसभयताकोशषतादिलानकापरयासभीदकयाऔरदिशवयिसिाकसमकभारतीयसभयताकापरदतदनदितिदकया पदचिमीसभयताकििचसििालउसयगमगािीनभारतीयसभयताकोशषबतातहएउससपणचदिशकदलयएकदिकलपकरपमपरसततदकया

गािीिािी ददषटकोण महातमा गािी दारा अपनाईऔर दिकदसत की गई उन िादमचक-सामादजकदििारोकासमहजोउनहोनपहलीबारिषच1893स1914तकिदकणअफीकामतिाउसकबािदफरभारतमअपनाएगएि

गािीिािी िशचन न किल राजनीदतक नदतकऔर िादमचक ह बदलक पारपररकऔरआिदनकतिासरलएिजदटलभीहयहकईपदचिमीपरभािोकापरतीकहदजनकोगािीजीनउजागरदकयािालदकनयहपरािीनभारतीयससकदतमदनदहतहतिासािचभौदमकनदतकऔरिादमचकदसदातोकापालनकरताह

गािीिािीददषटकोणआिशचिािपरनहीबदलकवयािहाररकआिशचिािपरज़ोरितीह गािीजीकाददषटकोणदिदभननपररणािायकसोतोिनायकोजसndashभगिदीताजनिमचबौदिमचबाइदबलगोपालकषणगोखलटॉलसटॉयजॉनरदसकनआदिसपरभादितिागािीजीपहलऐसभारतीयिदजनहोनिषच1909मअपनीपसतकlsquoदहिसिराजrsquoममशीनीकरणकभयािहरपकोरखादकतकरतहएlsquoसििशीrsquoकीमहतताकोबतायागािीजीनरदसकनकीपसतकअटदिसलासटससिवोियकदसदातकोगहणदकयाऔरउसजीिनमउतारागािीजीकदलयlsquoसिचछताrsquoएकबहतहीमहतिपणचसामादजकमदािािषच1895मजबदबदटशसरकारनिदकणअफीकामभारतीयोऔरएदशयाईवयापाररयोसउनकसिानोकोगिारखनकआिारपरभिभािदकयािातबसलकरजीिनभरगािीजीलगातारसिचछतापरजोरितरह

सििशीशिससकतसदलयागयाहऔरयहससकतकिोशिोकाएकसयोजनह सिकाअिचहसियऔर िशकाअिचहिशसििशीकाअिचअपनिशसह लदकनवयिहाररकसिभगोमइसकाअिचआतमदनभचरताकरपम दलयाजासकताहगािीजीकामाननािादकइसससिततरता(सिराज)कोबढािादमलगाकयोदकभारतकादबदटशदनयतरणउनकसििशीउदोगोकदनयतरणमदनदहतिासििशीभारतकीसिततरताकीकजीिीऔरमहातमागािीकरिनातमककायचकरमोमिरखदाराइसकापरदतदनदितिदकयागयािा

आिदनक दहिी सादहतय क जनक मान जान िाल भारति हररचिदर न अपन लखन ससििशीकीअलखजगाईिषच1905काबग-भगदिरोिीआिोलनभीसििशीकीभािनासओत-परोतिाजबबगालमदििशीिसतओकीहोलीजलाईगईऔरउनकबदहषकारपरबलदियागयाइससििशीभािकोराषटीयसतरपरबहआयामीसिरपपरिानकरनकाकायचिषच1920ममहातमागािी नअसहयोगआिोलनपरारभकरकदकयाउनहोनइसनकिलदििशी िसतओ क बदहषकार तिा उनकअदगनिाह तकसीदमत रखा बदलक उदोग-दशलपभाषा दशकािश-भषाआदिको सििशी क रगम रग दिया परत सिततरता कबािगािी

14 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

जीकीमतयकसािहीउनकसििशीकीअििारणाभीलपतहोनलगीऔरआिदनकभारत क मदिरो क नाम पर lsquoसििशी िरतीrsquoपरदििशीमशीनोकोलाकरबडी-बडीफदकटयासिादपतकीजानलगीनतीजतनिशकतमामहसतउदोगकटीरउदोगलपतहोतिलगएघर-घरसिरखागायबहोतािलाऔरशहरोस लकरगािोतकिशी-दििशीफदकटयोकउतपादितमालबाज़ारमछागएहसतउदोगकटीरउदोगकलपतहोनसभारतनअपन दिदनमाचणकतरकोखोदिया

भारतमगािीजीनगािकीसिचछताकसिभचमसािचजदनकरपसपहलाभाषण14फरिरी1916मदमशनरीसममलनकिौरानदियािाइससममलनमगािीजीनकहािाlsquoगािकीसिचछताकसिालकोबहतपहलहलकर दलयाजानािादहयिाrsquoगािीजीनसकलीऔरउचिदशकाकपाठयकरमोमसिचछताकोतरतशादमलकरनकीआिशयकतापरजोर दियािागािीजी न रलिकतीसरशणीक दडबम बठकरिशभरम वयापकिौर दकएििहभारतीयरलिकतीसरशणीकदडबकीगिगीससतिऔरभयभीत िउनहोनसमािारपतरोको दलखपतर कमाधयमस इसओरसबकाधयानआकषटदकयािा25दसतबर1917कोदलखअपनपतरम उनहोन दलखा lsquoइसतरहकीसकटकी दसिदतम तोयातरीपररिहनकोबिकरिनािादहय दजसतरहकीगिगीऔरदसिदतइनदडबोमहउसजारीनहीरहनदियाजासकताकयोदकिहहमारसिासथयऔरनदतकताकोपरभादितकरतीहrsquo

िषच1920मगािीजीनगजरातदिदापीठकीसिापनाकीयहदिदापीठआशमकीजीिनपददतपरआिाररतिाइसदलयिहादशककोछातरोऔरअनयसियसिकोऔरकायचकताचओकोपरारभसहीसिचछताककायचमलगायाजातािागािीजीनइसबातपरजोरदियादकगामीणोकोअपनआसपासऔरगािकोसाफरखतहएसिचछताकामाहौलदिकदसतकरनकीतरतजररतकबारमदशदकतदकयाजानािादहयसिवोियशिकाअिचहसािचभौदमकउतिानया सभीकीपरगदतगािीजीकायहदसदातराजनीदतकअिचवयिसिापरजॉनरदसकनकीपसतकlsquoअटदिसलासटrsquoसपरररतिासिवोियऐसिगचदिहीनजादतदिहीनऔरशोषणमकतसमाजकीसिापनाकरनािाहताहदजसमपरतयकवयदकतऔरसमहकोअपनसिाागीणदिकासकासािनऔरअिसरदमलसिवोियऐसीसमाजकी रिनािाहता ह दजसम िणच िगचिमचजादतभाषाआदि कआिारपर दकसीसमिायकानतोसहारहोऔरनहीबदहषकारहोसिवोियीसमाजकीरिनाऐसीहोगीजोसिचकदनमाचणऔरसिचकीशदकतससिचकदहतमिलदजसमकमयाअदिकशारीररकसामथयचकलोगोकोसमाजकासरकणसमानरपसपरापतहोऔरसभीतलयपाररशदमककहकिारमानजाएसिवोियशिगािीदारापरदतपादितएकऐसादििारहदजसमlsquoसिचभतदहतरताःrsquoकीभारतीयकलपनासकरातकीlsquoसतय-सािनाrsquoऔररदसकनकीlsquoअतयोियकीअििारणाrsquoसबकछसदममदलतहगािीजीनकहािाrdquoमअपनपीछकोई पिया सपरिायनहीछोडनािाहता हrdquoयहीकारणह

दकसिवोियआजएकसमिचजीिनसमगजीिनतिासपणचजीिनकापयाचयबनिकाह

20िीसिीकाआरभिदनयाभरमपयाचिरणकोलकरजागरकतास हई िी परतयक आिोलन क अलग राजनीदतक दििार औरसदकरयतािीतिादपइनसभीआिोलनोकोआपसमजोडनिालीकडीअदहसाऔरसतयागहकागािीिािीददषटकोणहीिापयाचिरणसरकागािीिािीकायचकरमोकापरतयकएजडानहीिालदकनउनकअदिकाशदििारोकोसीितौरपरपयाचिरणसरकणसजोडाजासकताहहररतकरादतगहनपयाचिरणआिोलनआदिनगािीिािीदििारिारा क परदत कतजता सिीकार कीआशमसकलप (दजनहगािीजीकगयारहसकलपोकरपमजानाजाताह)हीिदसदातहदजनहोनगािीकीपयाचिरणसबिीदििारिाराकीनीिरखीिी

गािी का सििशी दििार भी परकदत क दखलाफआकरामकहएदबनासिानीयरपसउपलिससािनोकउपयोगकासझाििताहउनहोनआिदनकसभयताऔदोदगकीकरणऔरशहरीकरणकी दनिाकीगािी न कदषऔरकटीरउदोगोपरआिाररतएकगामीणसामादजकवयिसिाकाआहानदकयाभारतकदलयगािीकीददषटपराकदतकससािनोकसमझिारीभरउपयोगपरआिाररतहनदकपरकदतजगलोनदियोकीसिरताकदिनाशपरउनकापरदसदकिनldquoपथिीकपाससभीकीजररतोकोपराकरनकदलयपयाचपतससािनहलदकनहरदकसीकलालिकोनहीrdquoिदनयाभरकपयाचिरणीयआिोलनोकदलयएकउपयोगीनाराह

महातमागािीकीदशकाएआजऔरअदिकपरासदगकहोगईहजबदकलोगअतयादिकलालिवयापकसतरपरदहसाऔरभागिौडभरीजीिनशलीकासमािानखोजनकीकोदशशकररहहपरकदतको गािीिािी नज़ररय स िखन पर िदशक तापन जसी समसयाएकमहोसकतीहकयोदकइससमसयाकीजडउपभोकतािािहीह गािीिािीिशचनमज़ररतकमतादबकहीउपभोगकीबातकीह लोककलयाणकारीकरपमराजयकीभदमकागािीजीकसिवोियदसदातसपरभादितहसापरिादयककटरताऔरआतकिािकइसितचमानिौरमगािीतिाउनकी दििारिाराकीपरासदगकताऔरबढगईहकयोदकउनकदसदातोकअनसारसापरिादयकसदािनाकायमकरनकदलयसभीिमगो-दििारिारोकोसािलकरिलनाज़ररीहआजकिौरमउनकदसदातबहिज़ररीह

धयातवय ह दक इस समय परा दिश कोरोना िायरस जसीमहामारीसलडरहाहइसमहामारीकोपयाचिरणकरणसिचछताम कमी तिा उपभोकतािािी जीिनशली जस कारको का पररणाममानाजासकताहगािीिािीददषटकोणनसिचिापयाचिरणसरकणसिचछताज़ररतकअनसारहीउपभोगआतमदनभचरतातिागामीणअिचवयिसिापरज़ोरदियाइससकटकालमगािीकदििारोकीमहतताएकबारदफरसिादपतहोतीहइसमहामारीनएकअिसरपरिान दकया ह दकहमअपनीखादशखलाम बिलािकरत हएगािीिािीदसदातोकोअपनानकीआिशयकताह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 15

य एक मील क पतिर जसा ह एक पतरकार क तौर पर िदकणकोररया की कोरोना िायरस क दिलाफआकरामकऔर सफललडाईकोकिरकरनकबाि य दलखत हएबहतअचछामहससहोरहाहndashldquoज़ीरोमामलrdquo

फरिरीमिीनकअलािाएदशयाईिशोमसिदकणकोररयामकोरोनािायरसकासबसजयािापरकोपिा

29फरिरीकबािपहलीबारिदकणकोररयामकोरोनािायरसकसकरमणकाएकभीमामलासामननहीआयाहिदकणकोररयामकोरोनािायरससकल247लोगोकीमौतहईहऔरसकरमणककल10765मामलसामनआएि

मझयािह दकडीगशहरमउसिकतसबसबरहालाति असपतालकबाहरएबलसकीलाइनलगीरहतीिीयहाडॉकटरऔरनसचबरीतरहिकिकिउनकाकहनािादकिोइसमहामारीकोदनयदतरतकरनकदलएकछभीकरग

उनकसममानमराजिानीदसओलकीमखयइमारतशामकोशानिार नील रगकी रोशनीमजगमगाउठी यलोगिाक़ई इससममानकहक़िारह

आजिदकणकोररयामकोरोनािायरसकाकोईमामलानहीहयहाकलोगबदजयतीकराषटीयअिकाशपरउममीिकीइसरोशनीकाआनिलरहह

पाकच लोगोसभरहएहलोगिोसतोकसािखलरहरहहऔर दपकदनकमना रह ह सिानीय हिाईअडड म भीड हऔरलोगिदकणीदीपजजमजानकदलएउतसादहतहदपछलमहीनोमहिाईहडडपरकभीइतनीभीडनहीरहीह

दजससभीहमनबातकीउसनिशकलॉकडाउनसबाहरआनकोलकरिनयिािदकयािोलोगयरोपऔरअमरीकामकोदिड19सबनहालातकोलकरपरशानहलोगोकाकहनाहदकिोदकसमतिालहदकअपनपररिारऔरिोसतोकसािअचछािकतदबतापारहह

लदकनअबभीिदकणकोररयामसकरमण किोबाराहमलकोलकरडरबनाहआह

कोररयनसटरफॉरदडज़ीज़कटोलनकहाहदकइसमहामारीकदफरसिापसआनकीपरीआशकाहिलोगोसअपीलकररहहदकअगरिबीमारमहससकरतहतोअपनघरमरहऔरहाििोनलोगोसिरीबनाएरखनऔरबडसमहोमइकटानहोनकीसाििादनयोकापालनकरतरह

िदकण कोररयाई लोग इस छोटी जीत की िशी मानन कीकोदशशकर रहह लदकनिजानतह दकजबतकइसकीकोईिकसीननहीआतीतबतकयलडाईितमनहीहोगी

िीनकबाहरकोरोनािायरससबसतजीससाउिकोररयामहीफलालदकनअबइसनइसघातकमहामारीकोपरीतरहकाबमकर दलया हसाउिकोररयाम 24घट मकोरोनासकरमण कमहज4ही कससामनआएह यह दपछल2महीनम एक दिनमनएकसोकानयनतमउछालहयिारकसभीिशमबाहरसआएवयदकतयोमहीपाएगए

कोररयाकसटरफॉरदडजीजकटोलएडदपरिशननगरिारकोएकबयानमकहादक4नएकसोकबाििशमकोरोनासकरदमतोकीसखयाबढकर10765होगईहऔर247लोगोकीमौतहोगईइनमस9059लोगठीकहोिकहऔरकिारटाइनसबाहरजािकह

सगठनकीओरसयहभीकहागयाहदकयसभीिारोकसबाहरसआएहएहसिानीयसतरपरएकभीटासदमशनकाकससामननहीआयाहलोकलमीदडयामकहागयाहदक15फरिरीकबाियहापहलीबारलोकलटासदमशनकाएकभीकससामननहीआयाह

िीनकबािसबसतजीससाउिकोररयामकोरोनासकरमणफला िा फरिरी क अतऔर मािच शरआत तक यहा हर दिनसकडोमरीज दमलरह ि लदकनलॉकडाउन टदसटगऔर बहतरकटनमटकजररएइसनकोरोनाकोजलिहीकाबकरदलयाइसकबािसाउिकोररयानसोशलदडसटदशगगाइडलाइसमछटिनकीशरआतकीमानाजा रहाह दकआनिाल दिनोमपरदतबिोसऔरआजािीिीजाएगी

कोरोना-काल

हकषण कोररया सद एक सख समाचार

लवारवा वबकर वसओल

16 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

कोरोनासकरमणनमासाहारपरनएदसरसबहसछडिीहयहबहसउसअमररकामसबसतीखीहजहामासाहारलोगोकखान-पीनकातरीकाहीनहीजीिनशलीहससकदतहऔरपहिानिअदसमतासजडाहआह

नययॉकच टाइमसमछपएकलखमयहदिसतारसबतायागयाहदकदकसतरहकोरोनासकटकीिजहसइसमासाहारीिशमअबशाकाहारकोबढािािनकीबातकहीजारहीह

मवासवाहवार पर बहसअमररकामयहबहसकोरोनाकसमयतज़औरतीखीइसदलए

हईहदककोरोनासकटदजनजगहोपरसबसभयानकरपमहिमोटतौरपरमासउदोगकबडक दरह

इसकी शरआत राषटपदत डोनलड टप क उस फसल स हईदजसम कछ ऐस जगहोकोखोलनकाआिश दिया गया िा जोकोरोनाकसबसबडहॉटसपॉटमएकतोहहीसअरपालनमासपरससकरण पकदजग िगरह क भी सबस बड क दर ह उनहोन इनइलाक़ोकक़तलखानोकोखोलनकीअनमदतििी

सअर फॉमपिइससयहसिालउठादकउनसलॉटरहाउसमकामकरनिाल

कमचिाररयोकीसरकाकयाअहमनहीह टपनदजन10काउटीज(इसहमदज़लाकहसकतह)कोखोलनकीअनमदतिीउनमस6िहजहायक़तलखानबनहएह

इससमझनकदलएहमकछउिाहरणलतहिदकणडकोटाराजयकशफॉलसदसितदसमिफीलडपोकच पलाटकाइलाक़ासबसबड हॉटसपॉट म एक हआयोिा राजय क टाइसन पलाट क 60परदतशतकमचिारी यानी 730लोगोकोकोरोना सकरमण हो गया आयोिाकहीिॉटरलकपोकच पलाटक1301कमचिारीकोरोनाससकरदमतहोगएयहा2800कमचिारीकामकरतह

सअरो कवा कतलकमचिाररयोकीकमीककारणइनपलाटोकोिलानामदशकल

होगयातोकछसअरोकोगोलीमारिीगईमािासअरोकोइजकशनिकरगभचपातकरादियागया

इन दसिदतयो कबीियहसिालउठरहाह दकमासाहारकोकयोअपररहायचमानाजाएबडीसखयामलोगइसपरदििारकरनलगहदकइसमबिलािज़ररीहऔरिहसमयआगयाह

मासउदोगऔरउससजडपशपालनकोगलोबलिादमागका

अमरीकी जीवन शली का एक आयाम

कोरोना क पसग म अमरीका का शाकािारी भहवषय पमोद मषलक (यिवा पतरकवार )

बडाकारणमानाजारहाहमशहरपदतरकाlsquoिइकोनॉदमसटrsquoनएकसिवमपायाहदक25स34सालकीउमरकएकिौिाईअमररदकयोनकहाहदकिशाकाहारीlsquoिगनrsquoह

lsquoिगनrsquoउनलोगोकोकहाजाताहजोपशओसपरापत दकसीतरहकउतपािकाइसतमालनहीकरतिअडयािियािि-उतपािकापरयोगनहीकरतऐसलोगिीज़मलाईिहीआइसकरीमतकनहीलत

एवनमल फवामपिएदनमल एगीकलिर यानी मास या डरी क दलए दकए जान

िालपशपालनकाअबदिरोिहोनलगाहयहमानाजारहाहदकमासाहारपरिलतहएपयाचिरणकोनहीबिायाजासकताहअमररकामगोमाससबनसटकसबहतलोकदपरयहपरअबलोगइसपर दिदततह दकइसिजहसगीनहाउसगसबहतबडीमातरामदनकलतीह

मासाहारकपकमएकसिालयहउठताहदककयालोगोकोपशओसदमलनिालपरोटीनकीज़ररतनहीहइसकाजिाबहनहीपशओसदमलनिालापरोटीनज़ररीनहीह

अमररकामएकअधययनमपायागयाहदकिहालोगिसभीबहतबडीमातरामपरोटीनलतहएकऔसतअमररकीज़ररतकािोगनापरोटीनलताहअमररकामपरोटीनकीअदिकताककारणहियसजडरोगहोरहह

परोटीनकीअदिकतास दकडनीसजडारोगभीहोसकताहऔरमिमहयानीडायदबटीज़मभीदिकक़तहोतीह

बरोजिवारी एकसिालयहउठताहदककयाइसतरहकफॉमचफकटीकबि

होनसबरोज़गारीनहीबढगीदिशषजोकाकहनाहदकयहदससटमनहीरहातोजोइसकािकदलपकदससटमउभरगाउसमजयािालोगोकोनौकरीदमलगी

इसकी बडी िजह यह ह दक इस तरह क एदनमल फामच ककामकाजबडपमानपरऑटोमटडहोतहउनकादबज़नसमॉडलहीिसाहलदकनयदिइसकबिलखतीबाडीकीजायतोउसमजयािालोगोकोरोज़गारदमलगा

एवनमल फवामपि कवा सचइसरोज़गारकािसरापहलयहहदकअमररकाकइनफामसच

मकामकरनिाललोगोकाशोषणहोताहिकमितनपरकाम

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 17

करतहऔरकामकाजकीदसिदतयाकदठनहोतीहइसतरहकफामचकमादलकभलशतहोउनककमचिारीबडी

सखयामलदटनमलकलोगऔरअशतहयलोगसमाजकहादशएपररहनिालसमिायकह

औरउसपरहालयहहदकअमररकीपरशासनहरसालपकजकतहतइससकटरकोमोटी रकमममििितीह इससालयहपकज38अरबडॉलरकाह

पयचिककोकाकहना ह दकअमररकीखान-पानऔरजीिनशली म यकायक पररितचनलाना मदशकल होगा इसदलए यहभीहोसकताह दककोरोनासकटटलनकबाियहमामलाएकबारदफरठडबसतमिलाजाएलदकनयहभीसिहदकअमररकामशाकाहारबढरहाहऔरकोरोनानइसमजबतीसलागकरनकामौकाभीदियाहऔरकारणभी

शबद ढढसकलन और पसिवि ndash ररन चडवा

पिवोततर ओवहयो अधयवाय की पिया अधयकष ररण चडवा पररक किवयतरी ह वहदी क पवि अपनी दीिवानगी की िजह सर िर वपछलर 8 सवालो सर समर कप म वहदी वसखवा रही ह |

भरत की नहदयगगायमनाबहमपतरगोमतीगोिािरीकािरीनमचिा

सतलजमहानिीकषणाझलमिामोिर

ढढ ारा रन ा

भारत की निदया गगायमना गोमतीगोदावरीकावरीनमदासतलजमहानदीका झलम दामोदर

झ ल म पा मो तर सा म

सा य म ना प पा श हा भा र त म गो म ती न

मो श बर श मो भा दी दी र पा सा ग श न श मो द दा मो भा गा मो सा री मो मर पा सा मो पा सा व

दा न स त ल ज ा दा

का व री पा सा भा क गो

अहनल किर शि राक दरीयदहिीदशकणमडलआगराकउपाधयकमनोनीत

हएहबिाई

पवदश (१)

जीवन की डगर वपयवा भवारदवाज

409 Creeping Ceder CtWaxsaw 28173 Phone (919) 995-2637 Email golu_poemyahoocom

जीवि की इस कनिि डगर पर हम सभलकर चलिा ह दःि क काटो म भी हमको बिकर फल महकिा ह कनिि फसलो की कनमयो को मधर गीि स भरिा ह उममीदो क आसमाि पर िार रोशि करिा ह महक सारी दनिया हमकोनदल को गलशि करिा ह जीवि की इस कनिि डगर पर सभल-सभलकर चलिा ह

एक सवावहबतयक समवाचवार सदःघोदषतढीगराफदमलीफाउणडशनअमररकाकअतराचषटीयकिासममानकतहत

1 ममताकादलयाकोआजीिनउपलदियोकदलए51हजारर

2 अदनलपरभाकमारकोकहानीसगहlsquoकतारसकटाघरrsquoकदलए31हजारर

3 उषादकरणखानकोउपनयासlsquoअगनदहडोलाrsquoकदलए31हजारर

तिाअतराचषटीयदशिनाकिासममानकतहत

1 परजाकोउपनयासlsquoिमचपरलॉजrsquoकदलए31हजारर

2 रदशम भारदाज को कदिता सगह lsquoमन अपनी मा को जनमदियाrsquoकदलए31हजारर

एिसममानपतरसऑनलाइनकायचकरममअलकतदकयाजाएगा

उततरपष5पर

18 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

वातायन किानी

ओरदहलयो एसकोबार

सोमिारकीगमचसबहदबनाबरसातकशरहईसबहजलिीजागनकाआिीओरदलयोएसकोबारभी600बजउठकरअपनऑदफसकाकमराखोलकरभीतरआयादबनादडगीकिातदनकालनाउसकापशािा

उसनशीशकीअलमारीसपलादसटककढािमपडकछनकलीिातदनकालऔरमटीभरऔजारोकसािढगसमज़पररखदिएओरदलयोएसकोबारनदबनाकॉलरककमीज़पहनरखीिीदजसकागलासोनकबटनसबििाऔरउसकीपटगारटज़चलबरबडिालीपरटयोसअपनीजगहपरकाबमरखीगईिी

दजसमानीतौरपरिहिबला-पतलाआिमीिाजोअकसरसीिाहीखडारहाकरतािाऔरउसकिहरपर हमशाऐसभािरहाकरतजसगगोऔरबहरोकिहरोपरहआकरतहहालादकउनभािोकाअसलीसरत-हालसकोईतालमलनिाऔज़ारोकोमज़परतरतीबससजाकरिहिातोकीसफाईिालीमशीनकोअपनीओरखीिकरकसजीपरबठगयाऔरनकलीिातोकोिमकानलगाउससमयउसकादिमागसोिसखालीिाऔरिहपरधयानसमशीनकपायिानकोअपनपरोसिलातहएिातोकोिमकाता रहाआठबजिह कछिरठहराऔर दखडकीसबाहरआसमानकादनरीकणकरनलगापडोसकघरकीछतपरबनीमीनारपरिोिीलबठीिीसरजकीतदपशमअपनपखसखारहीिीउसनयहअिाजालगायादकिोपहरतकजररबाररशहोगीिहिापसआकरअपनकमरममसरफहोगयाउसकगयारहसालकबटकीआिाज़कीगजउसककानोपरपडी-

lsquoबाबाrsquolsquoहाrsquolsquoबाहरइलाककामयरआयाहिहपछरहाहदकआपउसकािातदनकालगrsquolsquoउसकहिोदकममौजिनहीहrsquoकहकरिहइदतमनानससोनिालािातसाफ

करनमवयसतहोगयाएकहािकफासलपररखिातकोएकआखबिकरकउसनगौरसिखातोउसअपनबटकीआिाज़दफरसनाईिी

lsquoपापािहकहताहदकआपमौजिहोकयोदकउसनआपकीआिाजसनलीहrsquoिहिातिखनमवयसतरहाकछिरबािसाफदकयािातमज़परअनयिातोक

सािरखदिया lsquoपापामयरकहताह दकअगरआपनउनकािातनही दनकालातोिहआपको

गोलीमारिगाrsquoउसनमशीनिलानी बिकीऔरइतमीनानसमशीनिरकीमज़कािहडाअर

खोलादजसमररिालिरपडािा lsquoबटाउससकहोदकिहआकरमझगोलीमारrsquoउसनकसजीकोिरिाजकीओरमोडाऔरठीकउसीिकतमयरिरिाज़सभीतर

आयाउसकािायागालसजा हआिाइसीकारणउसनपाि दिनोसशिभीनहीदकयािािातिालडॉकटरनमयरकीआखोमनाउममीिीऔरबबसीिखलीउसनिरिाजाबिकरकमयरकोबठनकदलएकहा

lsquoशबाखरrsquoिातिालडॉकटरनकहा औज़ारगमचपानीमउबलरहिमयरनकसजीकीपीठकासहारादलयाउसकाफी

नोबल पवाइज विजरिवा मरषसकन उपनयवासकवार गरवरियल गवावसयायवा

मवाखखस (1927-2014)

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 19

आराममहससहआऔरिहपरकमरकादनरीकणकरनलगाउसआभासहआदककमराबहतहीसािाऔरमफदलसीकापरतीकिापरानीलकडीकीकसजीपायिानिालीमशीनशीशकीअलमारीउसीिकतिातोिालाउसकपासआयामयरनएदडयोकबलपरअपनआपपरकाबपाकरमहखोलदिया

ओरदलयो एसकोबार न उसकामह रोशनीकीओरकरत हएिातका दनरीकणदकया दफरकहाndashlsquoतमह बहोश दकए दबनािातनहीदनकालपाऊगाrsquo

lsquoकयोrsquoमयरनपछाlsquoइसदलएदकिातकनीिपसभरगयाहrsquoमयरनडॉकटरकीआखोमिखतहएकहाndashlsquoठीकहrsquoडॉकटरउबलहएऔज़ारोकोदबनादिमटकबाहरदनकालकर

टबलपररखनलगादफरहाििोकरऔज़ारोकीओरमडाइसबीिउसनएकबारभीआखउठाकरमयरकीओरनही

िखाऔरमयरनएकलमहकदलएभीउसपरसनज़रनहीहटाईखराबिाढहक़ीक़तमअकलिाढिीअपनिातभीिकरडॉकटरनपरजमायऔरऔज़ारसिातकोमज़बतीसकाबकरदलयाइसिकतमयरपरीताक़तसिोनोहािकसजीकीबाहोसिामरहा

औरिहसीिातनकरबठगयाडॉकटरनमयरकीओरिखतहएकहादकlsquoइसिकततमहमार

बीसआिदमयोकक़तलकादहसाबिोगrsquoमयर नकछबआरामीमहससकीऔरउसकआसदनकलआएउसनजसअपनीसासरोकलीजबउसनिातकोबाहरदनकलतिखातो दपछलीपािरातोकीतकलीफऔरपीडाऔरइसपलकििचकामक़ाबलाकरनमिहनाकाम रहािहपसीनसतरिाऔरडॉकटरउसकऊपरझककरसफाईकररहािाएकसाफकपडामयरकीओरबढातहएकहादकिहअपनआससाफकरल

मयरकापरादजसमकापरहािाडॉकटरनउसआरामकरनकीदहिायतिीऔरनमकपानीसकललकरनकीसलाहिीमयरनउठकरउसफौजीढगससलयटदकयाऔरबाहरदनकलआया

lsquoदबलभजिनाrsquoउसनकहा lsquoदकसकनामतमहारयाटाउनकमटीकनामrsquoमयर न दबनाडॉकटरकीओर िख ही दकलदनकका िरिाज़ा

बिदकयाजालीकिरिाजसबाहरकीओरसउसकीआिाजआईndashlsquoकोईफकच नहीपडताएकहीबातह

(अनिािििीनागरानीदशकागोअमरीका)

पदरक1 कोलार मानवता क सौ टच

सोनद की खान यहफोटोहभारतमअपनीसोन की खानो क दलएपरदसदकोलारकसब क िोमदसलम भाइयो तज़ामलऔर मज़दममल पाशा कादजनहोन लॉक डाउन मजीिनयापनक दलएजझरह12हजारसिानीयलोगोकभोजनकी वयिसिाकरन क दलएहाउदसगबोडचमअपना30x40 फटकापलाट25लाखरपएमबिदिया

अबिज़ररतमिपररिारोतक10दकलोिािल1दकलोिीनी2दकलोगहखादतलिायकापकटमसालापाउडरमासकऔरहाििोनकदलएसनटाईज़रकीएकबोतलकपकटलोगोतकपहिारहह

मलरपसकनाचटक क दिकिाबललापर दजल क दितामदणताललककमोहममिपरगािकरहनिालपाशाबनिबतातहदकबतातहदकजबिआठिषचकितोउनकदपतागजरगएऔरिअपनीिािीकसािकोलारआगएजहाउनहरहनकदलएएकसजजननमदसजिकपासअपनाएकमकानि दियागरीबीकउनदिनोनउनहरोटीऔरइसादनयतकामहतिसमझायाअाजिइसादनयतकािहीफज़चदनभारहह

िरती सोन-िािीऔर रतन ही नही सौ टिखर इसान भीउगलतीहइसिदनयाकोसनिरबनानकदलए

२ तमिारा ईमान सलामत ि इक़बाल

मोहममिइक़बालन11मई2020कीरातकोभरतपरदजलकरारागािमरहनिालसाहबदसहकघरससाइदकलिराली राराएकगामपिायतहजोराजसिानऔरउततरपरिशकबॉडचरपरपडतीह साहबदसहकोइक़बालकीदिटीतबदमलीजबिअपनबरामिमझाड लगारहि

हो सक तो मझ माफकर िना जी कयोदक मर पासकोईसािननहीहऔरमराएकबचिाह उसकदलएमझऐसाकरनापडाकयोदकिह दिकलागहऔरिलनहीसकता हमबरलीतकजानाह आपकाकसरिारएकयातरीrsquoनीिसइक़बालनदलखाहदकिहमजबरह

20 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

पवदश (2) एक फटसी

चोरनी कोरोना कोटट कठघरद मलोगोकीजानिरानिालीराजकमारीकोरोनाकदिरोिमसारीिदनयामज़बरिसतअदभयानिलायागयाकोरोनाकईबारसरका-कदमचयोकोझासािकरदनकलगयीिारोतरफरडएलटचहोगयाइटरपोलकोसदितदकयागयाएयरपोटच रलिसटशनबससटशनटकसीसटडहरजगहसरका-कमजीकोरोनाकीताकमबठगएलदकनकोरोनाइतनीसकमशरीरऔरकशागबददकीदनकलीदकिोपकडमनहीआपायी

दफरउसढढदनकालनकदलएएकबहतहीकारगरपहिानदकटबनाईगयीजोकिलकोरोनाहीनहीकोरोनाकीिदटयाभीपहिानलतीइसतरहकोरोनादकसीपरकारकज़मआईदफरभीिहसरका-कदमचयोसिोडािरहीरहती

जबउसमदजसटटकसामनपरसततदकयागयाऔरपछागयादककयाउसकपासकोईिकीलहउसनकहादकइतनीकोमलसिरएिताजसससदजजतहोनकबािभीिकीलऔरिकीदलदनयासभीमझसिरभागतहइसीदलएमअपनीिकालतसियकरगीऐसाकहकरजसहीिहमदजसटटकीतरफमडीमदजसटटनअपनआखमहकाननाकसबबिकर दलएकोरोनामन-ही-मनसोिनलगी दकइ कसजजहजोजनताकीआिाज़सीिजनतासनहीसननािाहत दसफच िकीलजो दकपसकाटटहोताहउसकीबातसमझतहकहाइसीिशमराजारामिजोआिीरातकोभीएकअिनािोबीकीबातसननकोतयाररहतिऔरकहाआजकीवयिसिादजसमजजभीजनताकीबातनहीसनताकछतोघपलालगताहदससटमम

इिरराजकमारीइसगन-िनमदनमगनिीदकउिरसरका-कदमचयोनजजसउस14दिनोकीदहरासतमरखनकीमागकीतबकोरोनानअपनबिािकदलएजजसआजामागी इसकपहलदकिहजजकीतरफमडतीजजनझटसइशारसहीउससिीकदतििी

अबकोरोनाशरहईआजकलसारीिदनयाममरीहीििाचहहरदकसीकीज़बानपरमरानामहकोई

िबरकोईबातमझसऊपरनहीसदखचयोममहीमहजीहामराजकमारीकोरोनादजसससारिालोनिोरनीकातमग़ािदियाहऔरहरतरफबिनामकररहहजहाजातीहआजकीदसिदतकदलएसबमझहीिोषिरहहदजससमझबडाकषटहोरहाहऔरयहसारािोषारोपणइसानकररहाहउनकअलािामझसऔरदकसीकोसमसयानही तोकयाकछऔरबातहकयािाक़ईयहसबमरीिजहसहोरहाहयाबातकछऔरह जसादिखरहाहयादिखायाजारहाहिसाहनहीhellip

कयाआपनसोिादकयअिानकसमयहाकयोआगयीमबतातीहआपकीआखोकआगजोपिवलगहयहउनकोहटानकदलएमझआपकबीिआनापडाहईशरनहमसभीकोइसपथिीपरदनिासकरनकाअदिकारदियाजीि-जनतपौिमानिऔरयहातककीकीटाण-दिषाणभीइसीिरतीपररहतआएहिखाजायतोइसपथिीपरसिचपरिमजीिोमदिषाणओऔरकीटाणओकाआगमनहआऔरउसकबाितमामपराणीआएिसइनिषगोमदकसीअनयजीिनदकसीभीतरहसिसरोकीसीमाकाउललघननहीदकयानाहीहमारपाररदसिदतकीततरकोकोईनकसानपहिायाहदसिायमानिक इसानअपनअहकारमइतनडबगएहदकििकोसबसबडामाननलगहउनकोलगताहदकपथिीपरसबसअदिकदिकदसतिहीहजोसहीनहीहमनषयसोितहदकयसारीिरतीआकाशहिाजलबहमाडऔरसारजीिउनकभोगकदलएहिहइतनसिािजीहोिकह दकउनकोअपनअदतररकतऔरकछदिखाईनहीिताईशरननाजान दकतनसकतदियतादकमनषयोकोकछसमझआएदकयसदषटदसफच उनकदलएनहीबदलकहम

बलरवाम वसह Address ndash 11 Back River Drive Dartmouth MA 02747 Ph 001-508-992-2042 Email ndash bsinghinadsorg

अनजवा वसनहवाAddress ndash Flat B-902 Sanmati Kunj Sector 6 Dwarka NEW DELHI DELHI 110075 India Ph 091-852-139-6280 Email anuja_sinha7yahoocom

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 21

सभीकदलएएकसमानहपरतइसानहदककभीसमझहीनहीअहकारऔरसिािचककारणयइतनअिहोगएह दकइनकोनकछदिखाईिताहऔरनाकछसनाईिताहउनकोिासतदिकताकाआभासकरानकदलएहीमइनसानोकबीिआईह दजस यलोगबिाचशतनहीकरपारहहऔरसारािोषमरऊपरमढरहह

मरआनसिहसबहो रहाहजोकोईकलपनाभीनहीकरसकतािामरयहाआनसदसफच इनसानोकोहीकषटहपरकदततोमरआगमनसइतनीपरसननह दजतनीसतयगम हआकरतीिीमनषयऔरोकीसिततरताछीनकरििसिचछिरहलदकनआजमरकारणिोअपनघरोमक़िहऔरसारजीिखलीहिामसिततरहमनइतनाकछयहािखाह दकयसबिखकरबडीहरतहोतीहसमाजमहरकहीइतनाखोखलापनऔरढोगहदकससारकसारपराणीअगरदमलजाएतोभीइनसानोकीबराबरीनहीकरसकत

आपकोमरीबातपरदिशासनहीतोसदनएससारमबडी-बडीबातकरनिालमनषयोकोअबअपनीकदरताकाएहसासहोरहाहयदिहआनहीतोहोजाएगामदकसमज़चकीििाहउिाहरणकतौरपरयतमाममदिरमदसजिििचगरदारोकमललापदडतयाकोईिमाचदिकारीआजकयाकररहहउनहोनहमशाििकोिमचका ठकिारबताया यकहतह दकईशर-अललाहसआपकोदमलिानका यज़ररयाहऔरमदिर-मदसजिमआनसहीहमाराकलयाणसभिहआजजबऐसीदिकटपररदसिदतआईहतोउसीमदिर-मदसजिकिरिाज़सबकदलएबिहोगएहतोकयाअललाहयाईशरनभीहमसआखफरलीहनहीऐसानहीहिोतोहमारभीतरहदफरहमसअलगकसहोसकतहभलालदकनइनिमचकनमाइिोनयबातआपकोनहीबताईकयोदकइससउनकापरभाि िसा नही रहजाएगा जसा य िाहत ह सोदिएज़रा दकपदडतोयामलला-मौलदियोनआजकीपररदसिदतममानिताकीरकायालोगोकीभलाईक दलएकौनसाकायच दकयाह दसिायमदिर-मदसजिोमजानकयऔरकयाकररहहभगिानकीपजाकरकयाउनहभोगलगानसकयाहोगाजबउनकभकतहीभखोमररहहईशरकीउपासनाकरऔरउनकबनाएजीिोकीअिहलनाकरयदकसपरकारकीभदकतहकदतरयोकािमचलोगोकीअसहायोकीरकाकरनाहकयाकररहहिअपनीजानबिानमलगहयहघरोकअिरिबक हयहिशयोकािमचलोगोकीसिाकरतहयसमाजऔरिशक दिकासमअपनायोगिानिनाहलदकनयहातोसबकोअपनीहीपडीहईहयकसलोगहजोसिाकाअपनािमचभलगएहशषजोितनपाकरिसरोकदलएकायचकरतहिसभीशदरह दजनमसभीितनभोगीलोगआतहहापरतयपरसननताकीबातहदककछलोगिासतिमिसरोकीरकाकरनमअििासमाजकीसिामअपनाजीिनसमदपचतकरतहशायिउनहीकछअपनिमचऔरकतचवयकापालनकरनिाललोगोककारणससारकादिनाशनहीहोरहा

िोसतोमनजोिखाऔरअनभिदकयािहआपकोबतारहीह मआपक दलए यहाआई हआज नही कल यह एहसास

आपको ज़रर होगा ऐसा मरा दिशास ह जज सरकारी िकीलऔरपरदतिािीजनतासमतसतिहोकोरोनाकीबातसनरहि

दफरकोरोना नकहा ldquoमिौिह दिनतो कयािौिहबरस कदलएजानकोतयारहएककनहीसभीकसािजजसाहबमझतोआपहीलिदलयसािrdquo

जज न सनिाई तरत रोककर अिालत को 72 घट क दलएसिदगतकर दिया कोरोना को िही छोड सार लोग कोटच स फटदलएकोमलराजकमारीकोरोनाइसियालमखोगयीदककयाम72घटइसनयायकदलएजीदितभीरहपाऊगी

(3) पवदश

ो लघ कहवताए रवि गपिवा

( वहदी क पवि परम और उतसवाह ह वलखिर ह ओहवायो म रहिर ह )

वहनदीभाषामातरनहीहदहिीिाणीहयसदियोसएकबनातीहभारतकोिलतीआईयगो-यगोस

lsquoदहिीअपनीभाषाहrsquoयहहमसबकहतरहतहलदकनसोिोदहिीमहमदकतनीबातकरतह

बोलोदहिीदहिीबोलोबचिोसकहतरहतपरसोिहमखिहीदकतनादहिीमबातकरत

हिवामिीपकहमरीिशमनीतोकिलअिरसहहिातोअकारणहीमरदिरदह

हिासकहिोदकआज़माकदिखाएबहतदिरागबझतीहएकजलाकतोदिखाए

22 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

(4) पवदश किानी

यातीगण कपया धयान

ििरािास दबदटयाऔर पतनी सग मम-टन ( शटल) क इनतजार म कानपर रलिसटशनकपलटफामचपरखडिअगसतकामहीनािायददपररमदझमबाररशहोरहीिी परनत मौसममअभीभी उमसऔरगमजीकी तदपशबनी हईिी पलटफामच परमसादफरोकीजबरिसतगहमागहमीिीlsquoयातरीगणकपयाधयानिनईदिललीसिलकरrsquoबीि-बीिमउदोषकदाराटनोकीआिाजाहीकीसिनाएभीिीजारहीिीटनअभीआयीनहीिीलदकनपलटफामचपरयादतरयोकीजबरिसतभीड-भाडिखकरबोगीम ठलम-ठलरहनकददषटगत बठनिासतसीटदमलनकबारमउनकजहनमबराबरआशकाबनीहईिी

िदकअभीसमयिाऔरमिरािासकोजोरोकीभखलगीिीसोउनहोनअपनसािलायदटदफनजोअभीभीखायदबनारखारहगयािाभोजनकरलनकादनणचयदलयाउनहोनपलटफामचपरहीएकतरफदकनारलगीमालढोनिालीटालीपरिोडीजगहिखतसपररिारिहीबठतअपनादटदफनखोलदलया

अभीउनहोनिो-िारकौरहीमहमडालाहोगादकफट-परानकपडोमएकबढीमदहलाजोशायिदभखारनिीउनकसामनआकरअपनीिोनोहिदलयापसारखडीहोगयीउसिखतहीउनहोनभोजनकरनाबनिकरदियादबदटयानहीराहदनकालीउसनएकरोटीमिोडीसजीरखकरउसकआगबढादियादभखारननअपनिोनोहािआगबढाकरदबदटयाकहािसरोटी-सजीलदलयाऔरआगबढगयी

lsquoयातरीगण कपया धयान िrsquo उदोषक दारा टन क आन की सिना िी गयीमिरािासकी तदरा टटी उनहोनजलिी-जलिीअपनाभोजनसमापत दकयाअगल हीपलटनिडिडातहएपलटफामचपरआकरखडीहईमिरािासकसामनरकदडबमजयािाभीडनहीिीसोिोसपररिारफतजीससामनिालीबोगीमहीजाघसिाबजितमामआशकाओकिोडी-बहतमशककतकबािउनहपतनीबटीसगआरामसबठनकदलएसीटदमलहीगयी

िोअभी इदतमनानस बठ ही ि दक एकनिदििादहतजोडाभी बोगी म िढादडबकािातािरणगलाबीसणटकीखशबससिादसतहोउठाउसजोड कपीछकरीबिस-बारहऔरबढ-बजगचलोगभीबोगीमिढआय दजनहिखकरलगरहािा दकइतन लोगोकोतोयहा बठन क दलएजगह दमलनाबहतहीमदशकलहोगालदकनअगलहीपलिहाबठयादतरयोकोइदतमनानहआनिदििादहतजोडकसािआयलोगएक-एककरउतरनलगओ-होतो यलोगइनहछोडनआयिहापरउतरनसपहलसभीनउनहकछ-न-कछदहिायतजररिीजसldquoटनमहोदशयाररहनािादहए दकसीका दिया हआखादपिािचनहीलनािादहएअपनसामानकीसरकाखिकरनीिादहएrdquoिगरह-िगरहएकसजजनदजनहिोलोगlsquoनताजीrsquoकहकरपकार रह ि नतोिलत-िलतउनह य दहिायतभीिी दकldquoबीिमकहीमतउतरनालखनऊआनपरहीउतरनाrdquo

यददपिलहनघघटमिीलदकनउसगौरागीकआलतारिपरऔरमहिीरिीखबसरतहिदलयाजररदिखाईिरहीिीिलहनकएकहािममोबायलफोनतोिसरहािमएकछोटासाफलिाररमालिादजसिोबीि-बीिमघघटकनीिलजातशायिआसयानाकपोछलरहीिी दकसीनिदििादहताकीदििाईकमौक

नगीनवा पसवाद मौयया सहज सरल सममवावनि यिवा कथवाकवार विशिवा म यह उनकी पहली कहवानी ह सिवागि| सपकक 5348 विरवाज खणड गोमिी नगर लखनऊ - 226010 उततर पदरश मोबवायल न0-9450648701 ई मरल-ramnaginamaurya2011gmailcom

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 23

कोिखतसहजहीऐसाअिाजालगायाजासकतािानिदििादहतजोडकसािटी-शटचऔरजीनसपहनएकऔर

पहलिानसरीखायिकभीिाजोतीखीनाकिाललमबसिलहकोबार-बारlsquoजीजा-जीजाrsquoकहकर समबोदितकररहािाlsquoभइययामोरागबरहसययामोराबाकाrsquoउनहिखकरसामनकीसीटपरबठमिरािासकोबरबसहीयदिलफरबगानायािआगयाएक-िोयादतरयोसदखसकनजगहिनकादनििनकरतिोतीनोमिरािासकसामनिालीसीटपरहीबठगयउनकसािजयािासमाननहीिाएकछोटातोिसराबडाबगहीिाछोटािालाबगिलह नअपनपरोकनीििबारखािातोबडािालाबगिलहनकपरोकपासरखािाबडिालबगमजयािासामानहोनककारणउसकीिनपरीतरहबनिनहीहोपायीिीधयानिनपरउसमसझाकतlsquoपररस-यटीrsquoकोसाफ-साफिखाजासकतािा

अबबाररशबनिहोजानसआसमानसाफहोगयािादखडकीकपासबठहोनस दखडकीसछन-छनकरआतीिपकभीउसनिदििादहता क माि तो कभी उसकी हिदलयो परआड-दतरछपडरहीिीउसकहाि-भािसऐसालगताजसदकिोमोहतरमाघघटकअिरसअपनआसपासबठयादतरयोकोटकर-टकरताकतीभी जा रही िी सीट परआमन-सामन बठ होन स निदििादहताऔरमिरािासकबीिजयािाफासलाभीनहीिाlsquoलडीज-दफगरrsquoक मादननि पतल दसरो िाल उसकी उगदलयो क सभी नाखनो परिमकिारनल-पादलशपरीदशदतस दखलरहािाहािो-परोकोिखनसउसकीउमरकबारमअिाजालगायाजासकतािाउसकीउमरयहीकोईबीससपचिीसबरसकआसपासकी रहीहोगी ldquoआपक पाि िखrdquo जी हाउस िखत मिरािास क जहन मयक-ब-यकयही सिािउभराldquoरखसजरानकाबउठािोमरहजरrdquoउनह ऐसा ही कछगनगनानकामनभी हआ पर य तोिषटताहोतीकहीआसपासबठयातरीउनहऐसाकहतगनगनातसनलगतोकयाकहगिोमिरािासकीइसदढठाईपरउनहआडहािोभीलसकति

निदििादहतजोड को िखत दजजासमनमिरािास क मनमदकसी बहान एकबारगी उनस बदतयान उनका पररियजाननकीउतसकताहईउनकायभीमनहआदकबहानसहीपछलlsquoआपलोगकौनहोकहासआरहहोलखनऊमकहाजानाहमएकलखकहअपनदिदभननसिलोकीयातराकअनभिोपरआिाररतएकससमरणदलखरहाहआपलोगोसमलाकातऔरबातिीतकआिार परआपक बार म भी कछ दलखना िाहगाrsquoपरनतदझझकयाकहलीदजएसकोििशिऐसाकछभीकहनहीपायउनह यभीतोआशकािी दकसािचजदनकरपस पछीगयीऐसीबातोपरिोिमपदतयासािीयातरीगणपतानहीउनकबारमकयासोिदफरसािमउनकीपतनीऔरदबदटयाभीतोबठिपतानहीिोउनकबारमकयािारणाबनालिो-तीनबारतोपतनीजोउनक रग-रगसिादकफहोनकािािाकरतीह नउसिमपदतकहाि-भािपरगौरकरतमिरािासकोउनकीओरएकटकिखत

उनहघरकरिखाभीिािखाजायतोकभी-कभारएक-िसरकोिखतहएलोगोको

िखनाउनकीबाडी-लगिजकआिारपरयअिाजालगानादकिकयाकछसोिरहहोगखासादिलिसपअनभिहोजाताहहापरगरज यभी दकउतनसमयआपअपनीतरफ दकसीकोघरताहआिखनानिाहतहोमिरािासउससमयकछऐसहीमजरआममखोएहएि

मिरािास न एकसरसरी दनगाह दडबम बठखड तो कछऊघतहएअनययादतरयोपरफ कीजयािातरयातरीदखडकीकउसपारदिखतपीछभागतमकान-िकानखत-खदलहानपोखरिरागाहोमिरतजानिरोसबपरिाहकानोममोबायलकईयर-फोनठसअपनआपममगनशायिअपना-अपनामन-पसनिगानासननमवयसति खस-खस िाढी मछो म कलीनशि स सभानत दिखत लमबदठगनभीमकायशरीरिालतोकछिहातीिशभषामदिदििताम एकता का दितर परसतत करत हर तरह क यादतरयो को िखनाउनकीबातसननाएकदिलकणअनभिसगजरनसरीखातोहही

मिरािासनगौरदकयादकदडबमउसिकतनिदििादहतजोडकमोहादिषटदकतनहीयातरीदनहायतहीसभयतरीकबदतयारहिकछलोगतोिश-िदनयाकताजाहालातपरअपनिदनयािीजानकादपटाराखोलहएितोकछकनयहजानकारीभीिीदकउनकयहादकतनबीघपिीनआदिकीखतीहोतीह

बहरहालटनिलनकोहईमानषसिभािआसपासमिचम-शनासनजरनिदििादहताकमहिीरिहािआलतारिपरोकोिखतयातरीगणशायिउसकरग-रपकीकलपनामभीखोएहएि दकldquoहम पयास लगी ह पानी पीना हrdquo घघट क अनिर सआिाजआयी

ldquoअरसािमपानीलकरिलनातोहमभलहीगयअबतोटनभीिलिीह दडबमकोईपानीकीबोतलबिनिालाभीनहीदिखरहािोडाइदतमनानरखोअगलसटशनपरटनरकनपरहीअबपानी दमलसकगाrdquoबगल बठ िलह न निदििादहताकोअपनतरीकढाढसबिायाऔरजबसएकटोपीदनकालकरअपनदसरपरलगादलया

ldquoआणटीकीआिाजदकतनीसिीटहनाrdquoमिरािासकीबटीअपनदपतासमखादतबहई

ldquoआयrdquoिादहनबगलबठीमिरािासकीबटीकइसपरशनकोिोसननहीसकयाशायिउनहठीकससनाईनहीदिया

ldquoदबदटयाकहरहीह दकिलहनकीआिाजबहतसिीटहrdquoइसबारमिरािास कबगल बठी पतनी नसामनकीसीटपर बठउसिमपदतकहाि-भािबोली-बानीसनतउनककानोमिीरसयमतरफका

ldquoआयकयाकहाrdquoldquoआपस तो कछकहना ही बकार ह िीमकदहय तो सनाई

नहीिगापरकछबातयहाजोरससबकसामनकहभीतोनहीसकतीrdquoपतनीननाक-भौदसकोडतकहा

24 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

ldquoअचछािोडाऔरनजिीकआकरबायीतरफिालकानमबताओrdquoमानोउनहोनपतनीकाकामआसानदकयाहो

ldquoदबदटयाकह रही ह दकिलहनकीआिाज दकतनी सिीटहनाrdquo मिरािासकी पतनी न िोडा नजिीकआत फसफसात हएउनकीबायीकानमकहा

ldquoहहrdquo इस बार मिरािास न सजगतापिचक तजचनी उगलीअपनहोठोपररखतआखतररतपतनीकोिपरहनयािीमबोलनकाइशारादकया

ldquoमझपताहआपदकनखयालोमखोएहोगrdquoयबातउनकीपतनी न तदनक शरारती अिाज म कहा िा बगल बठी दबदटयाभी दसफच मसकराकर रहगयी परदतदकरयासिरपझप दमटानिासतमिरािास को सिभाितः अपनी नाक खजान का अदभनय करनापडा

ldquoअर यार दलखन-पढन िालाआिमी हआसपास क परदतहरिकत सतकच ढग रहना पडता ह िीजो घटनाओ िश-काल-दसिदत-पररदसिदतयो पर बारीक नजर रखत गहन पडताल करनीपडती ह तबकही जाकर कछ दलखन लायक lsquoकलrsquo दमल पाताहदफरयातराएतोदिदििअनभिोकाभणडारहोतीहपतानहीदकसभषमकस-कसलोगोसदमलन-बोलनरहनकाअिसरदमलजायrdquo मिरािास नअपन तरीक पतनीकोसमझानकाअसफलपरयासदकया

ldquoआपमझबिकफसमझरहहमझबतारहहजोआपकीनस-नससिादकफहमझअचछीतरहपताहआपकीसतकच ढगनजर कबार म बडआयबारीकनजरिालrdquoपतनी न बनािटीगससादिखायािा

ldquoअचछा तो तम भी इन मोहतरमा क रग-रप म खोयी हईहोrdquoमानोमिरािासनअपनकतकच कोतकच पणचसादबतकरनकीकोदशशकीहो

ldquoमहीकयोजराअपनअगल-बगलबठइनयादतरयोकोभीतोिदखयऐसालगरहाह दकसभीकीआडी-दतरछीनजरउसीओरलगीहदफरहाि-पाििखकरतोरग-रपकबारमअिाजालगहीजाताहrdquoपतनीनतदनकमदसकयातइशारोमहीिीमसजिाबदिया

ldquoशायितमहाराअिाजाठीकहीहrdquoमिरािासनभीसहमदतमदसरदहलाया

ldquoपरमिखरहीहपिाससजयािाउमरहोगयीबचिजिानहोगयहलदकनआपकीभीताक-झाकिालीआितअभीगयीनहीrdquoइसबारमिरािासकीपतनी नअपनीभकदटया टढीकरतकहािा

ldquoअरयारजरािीमबोलोअपनआसपासकपरदतजागरकरहनमकोईबराईनहीह दफरजान क दलए दजजासहोनाबहतजररी ह िस भीयातराओ क समय तो खासतौर सतकच रहनािादहएrdquoमिरािासनपतनीकीओरिखततदनकरोषजतातउनहअपनतरीकसमझानकापरयासदकयािा

परषकयािहा बठीमदहलायादतरयो कभीहाि-भाििखतउनकीबातिीतसनतसाफलगरहािादकसभीउनमोहतरमाकवयामोहमखोएहएिमिरािासिउनकीपतनीकबीियखसर-फसरिलहीरहीिीदकटनअगलसटशनपररकी

ldquoकयायहापानीदमलजायगाrdquoनिदििादहतानअपनपदतकोकहनीमारीपरउसनधयाननहीदियादफरउसनअपनीउगलीसपदतकपटमकोितहएकहा

ldquoहा-हािखताहशायिपानीदमलजायमनीषतदनकसामानिखरहनामपानीलनजारहाहrdquoिलहायिकिलहनकभाईकोबग-बगजिखतरहनकीदहिायतितिहासजानकोउदतहआयिककपलटफामचपरउतरनकबािनिदििादहताअपनहािमदलएमोबायलफोनमकछिखनलगी

ldquoयलोदपयोिोडीमरदलएभीबिािनापानीिालकपासदसफच एकहीबोतलबिीिीrdquoअगलहीपलिोयिकपलटफामचदसितिकानसदमनरलिाटरकीएकबोतलबगलमिबायहादजरहआ

ldquoकया यहा खान को भी कछ दमलगा मझ भख लगी हrdquoनिदििादहतानअपनपदतकीतरफदसरघमातकहा

ldquoअर भई यहा सटशन पर कया होगा दसिाय तल-भन हएखाद-पिािगो कrdquo िलह न अपनी िलहनकीओर पयार स िखतहएकहा

ldquoलदकनमझजोरोकीभखलगरहीहमझभटाखानकामनहrdquo निदििादहता न पलटफामच पर भटा सकत दखडकी क बाहरएकफरीिालकीओरउगलीसइशाराकरतहएकहालदकनतभीटननसीटीििी

ldquoअबतोटनिलिीहअगलसटशनपरिखताहशायिकछऔरभीबदढयाखानलायकिीज दिखजायrdquo टनिलिीिीलगभगबीसदमनटबािअगलासटशनआगयाटनरकतहीिो यिक नीि उतरा इसबार िोलगभगढाईसौ गाम मगफलीलकरहादजरहआ

ldquoयहाभटानही दमला लदकन यमगफली दमलीहसाि यिटनीभी उसमगफली िाल क यहाखासीभीडिी पछन परिहा खड लोगो न बताया दक सारा कमाल उसकी िटनी का हीहसोमभीलताआयाअबतममगफलीसगयहीखाओऔरबताओइसिटनीकासिािकसाहrdquoउसयिकनदििादहताकीगोिममगफलीकाठोगारखतमसकातहएकहादििादहतानभीदबनादकसीना-नकरकमगफदलयाअपनबगलमरखतउसमसएकमटीबगलबठअपनभाईकोितजबअगलीमटीअपनपदतकोldquoिोडा साआप भी लीदजयrdquoकहत िना िाहा तोldquoमझअभीभखनहीलगीहतमहीखाओrdquoकहतउसकपदतनमगफलीलनसमनाकरदिया

बहरहालनिदििादहताकोजोरोकीभखलगीिीउसनपदतकोमगफलीखानकदलएजोरनितिटनीसगमगफदलयाटगनमवयसतहोगयीअबउसकपदतनदसरसटोपीउतारतअजीबोगरीब

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 25

तरीकअपनादसरखजायादफरटोपीपहनलीपतानहीसािबठअनय यादतरयोको उनकी य हरकत उनक बीिका दनशछल पयारदिखायानहीयादिखातोउनहोनकसामहससदकयामिरािासइनहीसबउिड-बनमलगहएि

ldquoभइयाकोमनाकरिीदजए दगरजायगाrdquoनिदििादहताकाभाईदजसनएक-िोबारगटपरलगपाइपकसहारबोगीसबाहरझाकतहिाखोरीकरनािाहािातोउसनअपनपदतसउसऐसीहरकतकरनसरोकनिासतकहासाफलगरहािादििादहताकोएकतरफअपनपदत कभखकी दिनतािीतोिसरीओरअपनभाईकीसरकाकीभीदिनतािी

इतनीिरकीयातराकिौरानमिरािासकोअपनअगल-बगलबठयादतरयोकीिहभाषासइतनातोअिाजाहोगयािादकउनकीही तरह िहा बठ अनय यादतरयो की भी नजर उस नििमपदत कीबातिीतउनकदकरया-कलापहाि-भािपरभीिीशायिइसकाअहसासउसनिदििादहताकोभीिातभीतोउसिौरानिहामौजिमिचम-शनासनजरोकोबखबीपढतमगफलीखानकीकिायिमनिदििादहताकाघघटएकइिभीटस-स-मसनहीहआकमालयभी दकअगसतमहीनकीउमसभरीगमजीमभीपरसमय दबनाअपनाघघटहटायिोबडीहीकशलतासमगफदलयाखातीरही

अगलसटशनपरटनमिढनिालयादतरयोकीभीडकछजयािाहीिीभीडकाएकरला-सादडबकअनिरआयाlsquoहतततरकीितत तर कीअभी िखता ह तझकोrsquo कहत-सनत गतिम-गतिाहएयादतरयोमबठनिासतसीटछकनकीहोडसीमिगयीदकसीकोकहनीलगीतोदकसीकापरिबगयादकसीकािशमाटटनसबिातोदकसीनिोडी-बहतफदतयोगाली-गलौजसहीकामिलायापरतभीदडबमिोपदलसिालोकोकरीबआतािखहगामा एकिमस शानत हो गयाऔर िखत-िखत भीड क बीिहीउनिोपदलसिालोकोसीटपरबठनकीजगहभीदमलगयी

ldquoयलोठणडपानीकीबोतलrdquoएकबजगचयातरी न पलटफामचपरखड-खडहीदखडकीकसमीपबठीअिडसीमदहलाकोपानीकीबोतलिमातहएकहा

ldquoयातरा म दकसीअजनबीसखान-पीनकीिीज नही लतrdquoसामनबठएकबजगचिारनउसमदहलाकोसमझानािाहा

ldquoई हमार हसबणड (हसबणड) हrdquo उस मदहला क कहन कअिाजसदडबमबठबाकीयातरीदखलदखलाकरहसपड

अबटनलखनऊजकशनपरखडीिीldquoऐजीrdquoमिरािाससपररिारटनसउतरकरिीर-िीरपलटफामच

परिलतसटशनकबाहरीगटकीओरबढही रह ि दकउनकीपतनीनमिरािासकाधयानभगदकया

ldquoहाजीrdquoउनहोनपतनीकीतरफउतसकताभरीदनगाहडालीldquoजराउिरिदखयrdquoउनकीपतनीनएकतरफइशारादकया

ldquoदकिरrdquoldquoउिर उस गमटी क पास खडी िलदहन को िदखएrdquo टन

िाली निदििादहत जोडी उनह दफर स दिख गयी पर इस समयनिदििादहता नअपनाघघटहटारखािामिरािासउसएकटकिखत ही रह गय एकबारगी तो उनहअपनी नजरो पर यकीन हीनहीहआ

ldquoदबहियोरसलफपापाआग िदखय नहीतो पलटफामच परअभीदकसीसदभडजायगrdquoदबदटयानउनहफौरनहीदझझोडािामिरािासअपनबहदिततपनसफौरनहीिापसआयएकपलकदलएउनकामनगहरकोभऔरगलादनभािसभरउठाखरइनसानतोहहीगलदतयोकापदलनिािश-काल-दसिदत-पररदसिदतयोिशअचछ-बरखयालभीतोएकतरहसउसकमनकीहीउपजह

lsquoयातरीगणकपयाधयानिrsquoइसउदोषणापरमिरािासकीतनदराभगहईिखाजायतोजीिनरपीइससफरमहमसबयातरीहीतोहजोदमलत-दबछडत-रकत-िलतकछपलसोितढरोखट-मीठअनभिोसिो-िारहोतआगबढतहीरहतहमिरािासइसीउिड-बनमऔरउसनिदििादहताकबारमसोितपलटफामचपरिलतिलजारहि

उनहोनअभी-अभीएकऐसाजोडािखािादजनकापयारअगरसागरसगहरािातोआसमानस ऊिाभीिाजोसनिरतानहीबदलकभािनाऔरआपसीदिशासपरदटकािारगऔररपसपरसचिाभािनातमकपरमउनहउसजोडमदिखािायातराकिौराननिदििादहतजोडदारारासत-भरएक-िसरकभख-पयासकाखयालरखनकानपर सटशन परिलतसमय उनकघर िालो ररशतिारोकीदहिायतोकोयािकरतउसिमपदतकपरदतउनकामन-मदसतषकअनायासहीसममानसभरउठाउनकजहनमबहत कछिलनऔरघलनभीलगािा

कानपर स िलत समय दबदटया क इनजीदनयररग-कालज मएडदमशनसमबनिीकौसदलगआदिकोलकरजोकछभीदिन-भरकाखटा-मीठाअनभिरहािायातराकिौरानउसिमपदतकीबातिीतउनक दकरया-कलाप उनक हाि-भािऔर उस निदििादहता कोअभी-अभीिखिोसबकछभलबठि

गाह-बगाह सनी-पढी एदसड अटक सिाचइिसच स जडी ढरोघटनाए मद अमानिीय तरासिी उनका सघषच उनक ििच कीभयािहतामानोदकसीिलदितरकीभादतमिरािासकीआखोकसामनघमगयउसिमपदतकादनणचयिनौतीपणचजीिनउनकायकिमजोदनचियकीसकारातमकसिशिनिालािाएकदमसालबनसकउनकजीिनकीगाडीअपनीपटरीपरदनरनतरिलतीरहउनकजीिनमसख-समददबनीरहउनहमन-ही-मनिआितिोपतनीदबदटयासगसटशनसबाहरआगय

26 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

हकशोरो का कोना

हगललल

सोनजहीमआजएकपीलीकलीलगीहइसिखकरअनायासहीउसछोटजीिकासमरणहोआयाजोइसलताकीसघनहरीदतमामदछपकरबठतािाऔरदफरमरदनकट पहितहीकिपरकिकरमझिौकाितािातबमझकलीकीखोजरहतीिीपरआजउसलघपराणकीखोजह

परतिहतोअबतकइससोनजहीकीजडमदमटीहोकरदमलगयाहोगाकौनजानसिदणचमकलीकबहानिहीमझिौकानऊपरआगयाहो

अिानकएकदिनसिरकमरसबरामिमआकरमनिखािोकौिएकगमलकिारोओरिोिोसछआ-छऔिलजसाखलखलरहहयहकाकभशदडभीदिदितरपकीहndashएकसािसमािररतअनािररतअदतसममादनतअदतअिमादनत

हमार बिार परखनगरड करपमआसकतह नमयर क नहस क उनहदपतरपकमहमसकछपानकदलएकाकबनकरहीअितीणचहोनापडताहइतनाहीनहीहमार िरसि दपरयजनोकोभीअपनआनकामिसिश इनकककच शसिरम हीिनापडताहिसरीओरहमकौिाऔरकाि-कािकरनकोअिमानना कअिचमहीपरयकतकरतह

मरकाकपराणकदिििनमअिानकबािाआपडीकयोदकगमलऔरिीिारकीसदिमदछपएकछोट-सजीिपरमरीददषटरफकगईदनकटजाकरिखादगलहरीकाछोटा-साबचिाहजोसभितःघोसलसदगरपडाहऔरअबकौिदजसमसलभआहारखोजरहह

काकदयकीिोिोकिोघािउसलघपराणकदलएबहतिअतःिहदनचिषट-सागमलसदिपटापडािा

सबनकहाकौिकीिोिकाघािलगनकबाियहबिनहीसकताअतःइसऐसहीरहनदियाजाि

परत मन नहीमानाndash उस हौलस उठाकरअपनकमर मलाई दफररईस रकतपोछकरघािोपरपदसदलनकामरहमलगाया

रईकीपतलीबततीििसदभगोकरजस-तसउसकननहसमहमलगाईपरमहखलनसकाऔरििकीबििोनोओरढलकगई

कईघटकउपिारकउपरातउसकमहमएकबिपानीटपकायाजासकातीसरदिन िह इतनाअचछाऔरआशसत हो गया दक मरी उगलीअपन िो ननह पजो सपकडकरनीलकािकमोदतयोजसीआखोसइिर-उिरिखनलगा

तीन-िार मास म उसक दसनगि रोए झबिार पछऔरििलिमकीलीआखसबकोदिदसमतकरनलगी

हमनउसकीजादतिािकसजाकोवयदकतिािककारपिदियाऔरइसपरकारहमउसदगललकहकरबलानलगमनफलरखनकीएकहलकीडदलयामरईदबछाकरउसतारसदखडकीपरलटकादिया

िहीिोिषचदगललकाघररहािहसियदहलाकरअपनघरमझलताऔरअपनीकािक मनको-सीआखोसकमरकभीतरऔरदखडकीसबाहरनजानकयािखता-समझतारहतािापरतउसकीसमझिारीऔरकायचकलापपरसबकोआचियचहोतािा

जबमदलखनबठतीतबअपनीओरमराधयानआकदषचतकरनकीउसइतनीतीवर

महवादरिी िमवाया (1907-1987)आधवनक वहदी सवावहतय की मीरवा क नवाम सर खयवाि सपवसदध किवयतरी और लरवखकवा| वहदी की पविवनवध ररखवावचतर लरवखकवा भी |

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 27

इचछाहोतीिीदकउसनएकअचछाउपायखोजदनकालािहमरपरतकआकरसरचसपरिपरिढजाताऔरदफरउसी

तजीसउतरताउसकायहिौडनकाकरमतबतकिलताजबतकमउसपकडनकदलएनउठती

कभीमदगललकोपकडकरएकलबदलफाफमइसपरकाररखितीदकउसकअगलिोपजोऔरदसरकअदतररकतसारालघगातदलफाफकभीतरबिरहताइसअदतदसिदतमकभी-कभीघटोमज़परिीिारकसहारखडारहकरिहअपनीिमकीलीआखोसमराकायचकलापिखाकरता

भखलगनपरदिक-दिककरकमानोिहमझसिनािताऔरकाजयादबसकटदमलजानपरउसीदसिदतमदलफाफसबाहरिालपजोसपकडकरउसकतरतारहता

दफर दगलल क जीिन का परिम बसतआयानीम-िमलीकीगिमरकमरमहौल-हौलआनलगीबाहरकीदगलहररयादखडकीकीजालीकपासआकरदिक-दिककरकनजानकयाकहनलगी

दगललकोजालीकपासबठकरअपनपनसबाहरझाकतिखकरमझलगादकइसमकतकरनाआिशयकह

मनकीलदनकालकरजालीकाएककोनाखोलदियाऔरइसमागचसदगललनबाहरजानपरसिमिहीमदकतकीसासलीइतनछोटजीिकोघरमपलकततदबदललयोसबिानाभीएकसमसयाहीिी

आिशयककागज़-पतरोककारणमरबाहरजानपरकमराबिही रहता ह मर कालज स लौटन पर जस ही कमराखोला गयाऔरमनभीतरपररखािसहीदगललअपनजालीकदारसभीतरआकरमरपरसदसरऔरदसरसपरतकिौडलगानलगातबसयहदनतयकाकरमहोगया

मरकमरसबाहरजानपरदगललभीदखडकीकीखलीजालीकीराहबाहरिलाजाताऔरदिनभरदगलहररयोकझडकानताबना हर डाल पर उछलता-किता रहताऔर ठीक िार बज िहदखडकीसभीतरआकरअपनझलमझलनलगता

मझिौकानकीइचछाउसमनजानकबऔरकसउतपननहोगईिीकभीफलिानकफलोमदछपजाताकभीपरिकीिननटमऔरकभीसोनजहीकीपदततयोम

मर पास बहत स पश-पकी हऔर उनका मझस लगाि भीकमनहीहपरतउनमसदकसीकोमरसािमरीिालीमखानकीदहममतहईहऐसामझसमरणनहीआता

दगललइनमअपिाििामजसहीखानककमरमपहिती

िहदखडकीसदनकलकरआगनकीिीिारबरामिापारकरकमज़परपहिजाताऔरमरीिालीमबठजानािाहताबडीकदठनाईसमनउसिालीकपासबठनादसखायाजहाबठकरिहमरीिालीमसएक-एकिािलउठाकरबडीसफाईसखातारहताकाजउसकादपरयखादिाऔरकईदिनकाजनदमलनपरिहअनयखानकीिीजयातोलनाबिकरितायाझलसनीिफ कितािा

उसीबीिमझमोटरिघचटनामआहतहोकरकछदिनअसपतालमरहनापडाउनदिनोजबमरकमरकािरिाजाखोलाजातादगललअपनझलसउतरकरिौडताऔरदफरदकसीिसरकोिखकरउसीतज़ीसअपनघोसल म जा बठता सब उसकाज िआत परतअसपतालसलौटकरजबमनउसकझलकीसफाईकीतोउसमकाजभरदमलदजनसजातहोतािादकिहउनदिनोअपनादपरय

खाददकतनाकमखातारहामरीअसिसितामिहतदकएपरदसरहान

बठकरअपन ननह-ननह पजो स मर दसरऔरबालोको इतन हौल-हौलसहलाता रहता दकउसकाहटनाएकपररिाररकाकहटनकसमानलगता

गरदमयो म जब म िोपहर म कामकरतीरहतीतोदगललनबाहरजातानअपनझलमबठताउसनमरदनकटरहनकसािगरमीसबिनकाएकसिचिानयाउपायखोजदनकालािािहमरपासरखीसराहीपरलटजाताऔर

इसपरकारसमीपभीरहताऔरठडकमभीरहतादगलहररयोकजीिनकीअिदििोिषचसअदिकनहीहोती

अतः दगललकीजीिनयातराकाअतआहीगया दिनभरउसननकछखायानबाहरगयारातमअतकीयातनामभीिहअपनझल स उतरकर मर दबसतर परआयाऔर ठड पजो स मरी िहीउगलीपकडकरहािस दिपकगया दजसउसनअपनबिपनकीमरणासनन दसिदत म पकडा िा पज इतन ठड हो रह ि दक मनजागकरहीटरजलायाऔरउसउषणतािनकापरयतनदकयापरतपरभातकीपरिमदकरणकसपशचकसािहीिहदकसीऔरजीिनमजागनकदलएसोगया

उसकाझलाउतारकररखदियागयाहऔरदखडकीकीजालीबिकरिीगईहपरतदगलहररयोकीनयीपीढीजालीकउसपारदिक-दिककरतीहीरहतीहऔरसोनजहीपरबसतआताहीरहताहसोनजहीकीलताकनीिदगललकोसमादििीगईह-इसदलएभीदकउसिहलतासबसअदिकदपरयिी-इसदलएभीदकउसलघगातकादकसीिासतीदिनजहीकपीताभछोटफलमदखलजानकादिशासमझसतोषिताह

28 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

समरण

हजनक ऋणी ि िम हिनसतान की जातीय भाषा क अनवदषक जॉन हगलहकरसट

जॉनबोिचदिकदगलदकरसट(जनम-1961759)ऐसपहलवयदकतहदजनहोनदहनिसतानकीजातीयभाषाकीसबसपहलपहिानकीउसकमहतिकोरखादकतदकयाभारतमउसकअधययनकीनीिरखीउसकावयाकरणबनायाऔरइदगलश-दहनिसतानीदडकशनरीबनाकरअधययनकरनिालोकदलएरासताआसानकरदियाएदडनबरामजनमलनिालजॉनदगलदकरसटिासतिमएकडॉकटरिऔरईसटइदडयाकमपनीमसजचनबनकर1783ईमभारतआएउससमयभारतमशासनकीभाषाफारसीिीईसटइदडयाकपनीकीबगालआमजीमरहतहएउनहोनिशमिरिरतकयातराएकीऔरअनभिदकया दक दहनिसतानीही इसिशकीसपकच भाषािी उनहयहिखकरआचियच हआदककपनीअपनकमचिाररयोकोयहभाषादसखानमकोईरदिनहीलरहीिीउनहोनदहनिसतानीकअधययनकदलएकपनीसएकिषचकाअिकाशदलयादकनतअधययनमइतनारमगएदकउसकबाििोबाराअपनमदडकलसिामनहीलौटयददपइसकपीछवयापारभीएककारणिागाजीपरऔरबनारसमरहकरउनहोननीलऔरअफीमकी खती का वयिसाय दकयाऔर खब पसा कमाय इस बीि ि पटना फजाबािलखनऊगाजीपरदिललीआदिसिानोपररहऔरअतमदहनिसतानीसीखकरlsquoइदगलश-दहनिसतानी दडकशनरीrsquo तयार की 1794 ई क बाि ि कलकतताआ गएऔर िहीlsquoदहनिसतानीगामरrsquoऔरlsquoिओररयटलदलदगिसटrsquoजसीपसतक दलखी

कपनीककमचिाररयोकोपरदशदकतकरनकदलएसन1800मगिनचरजनरलमाकिवसिलजलीनजबफोटचदिदलयमकॉलजखोलातोजॉनदगलदकरसटकोदहनिसतानीदिभागकाअधयक दनयकत दकया कयोदक उससमय िश म िही दहनिसतानी क सबस जयािाजानकारअगजिइसददषटसिभारतमदहनिीकपरिमपरोफसरभीकहजासकतहकयोदकउससमयतकभारतमकोईभीआिदनकदिशदिदालयनहीखलािाजॉनदगलदकरसटसन1804ईतकइसपिबनरहऔरउसकबािइगलणडिलगएअपनजीिनकअदनतमदिनोमिपररसिलगएऔरिही9जनिरी1841कोउनकािहानतहआइगलडमभीउनहयदनिदसचटीकॉलजलिनतिादगलदकरसटएजकशनलटसटकीसिापनाकदलएजानाजाताहयदनिदसचटीकॉलजलिनमदहनिसतानीकपरोफसरकरपमभीउनहोनकछदिनतकअपनीसिाएिीिी

दगलदकरसटमहोियदहनिीऔरदहनिसतानीमशलीगतभिमानतिउनकअनसारlsquoदहनिईrsquoयाlsquoदहनििीrsquoशिदहनिओकीभाषाओकदोतकिउनहोनlsquoिओररयटलदलदगिसटrsquoमएकलखदलखािादजसकाएकअशहldquoदहनििीकोमनशददहनिओकीिीजमानाहइसदलएलगातारउसकापरयोगभारतकीपरािीनभाषाकदलएदकयाहजोमसलमानआकरमणसपहलयहापरिदलतिीिहदहनिसतानीकामलािारह यहदहनिसतानीअरबी-फारसीसकछदिनपहलबनीहईऊपरकीइमारतहअगजीकदलएजसफासीसीऔरलदटनहिसहीदहनिसतानीकदलएफारसीऔरअरबीहअगजीकामलािारजससकसनहिसहीदहनिसतानीकाआिारदहनििीहrdquo

यदिदगलदकरसटकोlsquoदहनििीrsquoकहनसदसफच दहनिओकीभाषाजसाबोिहोतािाऔरlsquoदहनिसतानीrsquoकहनसमसलमानोकयोगिानकाभीआभासहोजातािादजनकाइसकदनमाचणममहतिपणचभदमकािीतोयहसिाभादिकहीह

दगलदकरसटकअनसारउससमय दहनिसतानीकीतीनशदलयािी1िरबारीया

डॉ अमरनवाथ लरखक कलकततवा विशिविदवालय क पिया पोफसर एि वहनदी विभवागवाधयकष ह समपककndashईई-164402 सरटर-2 सवाटलरक कोलकवािवा-700091 ईमरल amarnathcugmailcom मो9433009898

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 29

फारसीशली 2 दहनिसतानीशलीऔर3 दहनििीशलीिफारसीशलीकोिरहतिादहनििीशलीकोlsquoिलगरrsquoअिाचतगिारमानतििदहनिसतानीशलीकोपरािदमकताितिऔरउसहीlsquoिगडपापलर सपीिrsquoकहत ि मगर उनकी दहनिसतानीफारसी दलदपमदलखीजानिालीकदठनउिचहीिीदहनििीकीजोदिदभननशदलयादहनिीकतरमपरिदलतिीउनसदगलदकरसटकाअदिकपररियनहीिा दिललीऔर मरठ कआस पास की खडी बोली को ही िlsquoदहनििीrsquoकहतिदजसकामानकरपअभीनहीबनसकािािसउनहसबसअदिकदपरयरोमनदलदपिीदजसिहभारतीयभाषाओपरलागकरनािाहतिदगलदकरसटमानतिदकदहनिसतानीकापणचजानपरापतकरनकदलएफारसीदलदपऔरभाषाकाजानआिशयकहिमानति दकउनकीदहनिसतानीकाबहतिोडासाअधययनकरकयहसमझाजासकताह दकइसकाआिारपरानीदहनिईयाबजभाखाह दजसमअरबी-फारसीशिोकासदममशणहोतजानकीिजहसएकनईभाषादहनिसतानीतयारहई

दगलदकरसट सिय अरबीऔर फारसी भाषाओ क दिदान िउनकीभाषानीदतका वयापकपरभािपडना सिाभादिकिाफोटचदिदलयमकॉलजकउनकदहनिसतानीदिभागमदहनिईऔरनागरीदलदपसपररदितपदडतबहतकमिकॉलजकीवयिसिामlsquoभाषामशीrsquoऔरlsquoपदडतोrsquoकासिानसिागौणरहाउनकीउपदसिदतभीआिशयक नही समझी जाती िी इनम भी फारसी दसखान िालदशककोऔरििनागरीदसखानिालदशककोकीहदसयतमबहतफकच होतािा उनकितनम पािगन तककाअनतरहोतािाउिाहरणािच7जलाई1801कोफोटच दिदलयमकीकौदसलमयहदनणचयदलयागयादककतबअलीकोएकसौरपएमहीनपरफारसीऔरसनिरपदडतकोबीसरपयमहीनपरनागरी दलदपदसखानकदलएदनयकतदकयाजाय

दकनत इसका तातपयच यह दबलकल नही ह दक फारसी दलदपऔरनागरी दलदप दसखान िाल दशकको क ितनम पािगनकाफासला दहनिओऔरमसलमानो कबीि फटडालन क दलएिाजसादककछदिदानसमझतहिरअसलउसजमानमफारसीहीशासनकीभाषािीऐसीिशामफारसीदसखानिालोकोअदिकसममान दमलना सिाभादिक ह सरकार बहािर क दलए ििनागरीकीकोईजररत ही नही िी दफर उसक दलए पस कयोखिच दकएजायजॉनदगलदकरसटकीयहउिारताहीिीदकउनहोनललललालजस पदडतोकी दनयदकतकरक कछपसतक दहनििीशलीम तयारकरनकाआिशदियादजसकफलसिरपlsquoपरमसागरrsquoजसीकदतयासामनआसकीललललाल न परमसागरकीभदमकाम दलखाहदकldquoशीयतगनगाहकगदनयन-सखिायकजानदगलदकररसतमहाशयकीआजाससमित1860(अिाचतसन1803ई)मशीलललजीलालकदिबाहमनगजरातीसहसअििीिआगरिाल न दजसकासारलयादमनीभाषाछोडदिललीआगरकीखडीबोलीमकहनामपरमसागरिराrdquo

ललललाल की उकत भदमकाऔर lsquoपरमसागरrsquo की भाषा को

िखनससहजअनमानहोजाताह दक lsquoपरमसागरrsquoकीभाषाएककदतरमभाषाहललललालनदगलदकरसटकआिशसअपनसमयकीसहजसरललोकपरिदलतभाषासभीअरबी-फारसीकशिोकोदनकालकरबाहरकरदियादगलदकरसटनदजसखडीबोलीमदलखनकाआिश दिया िा िही दहनिसतानीकाभीआिारिीउनकइसपरयाससदहनिसतानीऔरदहनििीमिरीबढीऔरदहनिीभाषीजनता क दलएएकजातीयभाषा दिकदसतहोनम वयििानपिाहआिासतिमदहनिसतानकीजातीयभाषािोनोकबीिमहोसकतीिीदजस1823मफोटचदिदलयमकॉलजकअधयकबननिालदिदलयमपराइसनपहिाना

िरअसलिहिौरभारतम एकजातीयभाषा क दिकासकािािहभाषाअमीरखसरोकसमयसबदलकउससभीपहलसदिकदसतहोरहीिीउसकदिकासकाआिारऔदोदगकपजीिािनही अदपत वयापाररक पजीिाि िा दगलदकरसट सिय िशभर मघमकरइसभलीभादतसमझिकिइसीजातीयभाषाकोउनहोनदहनिसतानीकहा िाअगजो न इस दहनिसतानी क सहज दिकासकोअपनी नीदतयो स अिरद दकया दजसकीअदनतमऔर िखिपररणदतआजािीकबािदहनिीऔरउिचकरपमिोभाषाओकोसििादनकमानयतािन कसाि हई इसतरहएकही दहनिसतानीजादतकीिोभाषाएकदतरमरपसदिकदसतकीगईमहातमागािीइसदिभाजनससहमतनहीिऔरिआजािभारतकीराषटभाषाlsquoदहनिसतानीrsquoकोहीबनानािाहतिसदििानसभामइसमदकोलकरिारदिनतकबहसिलीिीउससमयतकगािीजीकीहतयाहोिकीिीिशबटिकािासामपरिादयकातािरमपरिीइनहीपररदसिदतयोमजिाहरलालनहरमौलानाअबलकलामआजािकाका काललकरिगाचबाईिशमखतिािदकण कसभीगािी कअनयादययोकीइचछाकदिरदबहमतकआिारपरlsquoदहनिसतानीrsquoकीजगहlsquoदहनिीrsquoकोराजभाषाघोदषतकरदियागयाआजभीइसकदतरमभिकोआमजनतानहीमानतीहमारसमाजमदहनिीऔरउिच दफलमोकाकोईदिभाजननहीहसगीतआजभीदहनिसतानीहीहदहनिीऔरउिचनही

सन1804मफोटचदिदलयमकॉलजसतयागपतरिकरदगलदकरसटइगलडिलगएऔरउसकएकिषचबािअिाचत30जलाईसन1805कोलॉडचिलजलीभीइगलडलौटगएफोटचदिदलयमकॉलजलॉडचिलजलीकीइचछाकाहीपरदतफलनिाकॉलजकसिालनमकपनीकबोडचऑफडाइरकटसचकीकोईरदिनहीिीकॉलजकामहतिदिनपरदतदिनकमहोतागयाऔर1854मकॉलजबिकरदियागयादकनतदगलदकरसटकीभाषानीदतकाअसरकॉलजमभीबहतबाितकबना रहाऔरउसकासिाईपरभािभारतकीभाषानीदतपरपडादशिमगलरायनlsquoईसटइदडयाकपनीकीदहनिीनीदतrsquoदिषयपरशोिदकयाहऔरदलखाहldquoजातवयहदकइनदशकणससिानो (ओररयटलइसटीटयटयदनिदसचटीकॉलज)मअधययन-अधयापनकरनिालोकीभीदहनिसतानकीसपकच भाषादहनिसतानीकपरदतिहीददषटकोणबनारहाजोददषटकोणफोटचदिदलयमकॉलज

30 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

औरऔरईसटइदडयाकॉलजमअधययनकरनिालोकािाकयोदकसबकमलमदगलदकरसटकीनीदतऔरउनकीहीपररणाऔरदनिवशनम दलखी गई पसतक ही दहनिसतानी का अधययन करन िालो कददषटकोणकोसिरपिनकीआिारिी(ईसटइदडयाकमपनीकीदहनिीनीदतदशिमगलरायपष-99)

सन1834ईमलाडचमकाल(िॉमसबदबगटनमकाल)भारतआयाऔरउसनइसिशकाबारीकीसअधययनदकयाइसकबािजबिहदबटनलौटातो2फरिरी1835कोउसनदबदटशपादलचयामटमभाषणितहएकहाldquoमभारतककोनकोनमघमाहमझएकभीवयदकतऐसानही दिखाई दियाजो दभखारीहोजोिोरहोइसिशममनइतनीिौलतिखीहइतनऊििाररदतरकआिशचऔरइतनगणिानमनषयिखहदकमनहीसमझतादकहमकभीभीइसिशकोजीतपाएगजबतकइसकीरीढकीहडडीकोनहीतोडितजोइसकीआधयादतमकऔरसासकदतकदिरासतहऔरइसदलएमयपरसतािरखताह दकहमइसकीपरातनदशका-वयिसिाउसकीससकदतकोबिलडालकयोदकअगरभारतीयसोिनलगगएदकजो भी दििशीऔरअगजी ह िहअचछा हऔर उनकीअपनीिीजोसबहतरहतोिअपनआतमगौरिऔरअपनीहीससकदतकोभलानलगगऔरिसबनजाएगजसाहमिाहतहएकपणचरपसगलामभारतrdquo

ईसट इदडया कपनी न मकाल क परसताि का समिचन दकयाइसकाभारतपरवयापकपरभािपडाऔरकपनीकी दशकासबिीभाषा-नीदतभीबिलीसरकारनअगजीदशकाकपरसारकाकायचअपन हाि म ल दलया 1858 ई म लॉडच मकाल दारा lsquoइदडयनएजकशनऐकटrsquoबनायागयाऔरउसलागदकयागयामकालकाउदशयसपषटिाउसनदलखाह

ldquoहम दहनिसतादनयोका एक ऐसा िगच तयारकरना ह जो हम

अगजशासकोएिउनकरोडोभारतीयोकबीििभादषएकाकामकरसक दजनपरहमशासनकरतहहम दहनिसतादनयोकाएकऐसािगच तयारकरनाह दजनका रगऔररकतभलहीभारतीयहोलदकनिहअपनीअदभरदि दििार नदतकताऔरबौददकता मअगजहोrdquo

इनहीपररदसिदतयोमदहनिीकितचमानरपकोआकारलनािाकमपनीराजऔरउसकबािककालखणडमहमारीभाषानीदतकदनिाचरणमदजनिारमहापरषोकनामदिषषरपसउललखनीयहिह-राजादशिपरसािदसतारदहिराजालकमणदसहसरसयिअहमिखाऔरभारतनिहररचिदरदहनिसतानीजादतकइनिारोमहारदियोम स तीनअगरजो कखासलोगो म स ि भारतनि कअलािाबाकीतीनोन1857कीकरादनतमअगजोकासािदियािाबिलमअगजोकीओरसतीनोकोऊि-ऊिओहितिाlsquoराजाrsquoऔरlsquoसरrsquoकीउपादिया दमलीिीजादहरहइनतीनोकागहराअसरअगजोकऊपरपडसकतािाndashयदियएकसािदमलकरइसिशकीजनताकदहतमकछसकारातमककरत यिशकीजनताकशभचछतोिदकनतइनकबीिआपसमशीतयदिलाकरतिइनकआपसीििाररकमतभिसमय-समयपरजादहरहोतरहत िऔरअगजोनइसकाभरपरफायिाउठाया

दगलदकरसट की अनय पसतक भी ह दजनम lsquoि ओररयटलफयदलसटऑर िी पॉलीगलॉट टासलशनसऑफ ईसप एड अिरऐदशएट फबलसफामिी इदगलशलगिज इनट दहनिसतानीrsquo lsquoिजनरलईसटइदडयागाईडएडिडमकमrsquolsquoदहनिीमोरलदपरसपटरrsquolsquoिसटजसचइनफदलएबलईसटइदडयनगाईडrsquoआदिपरमखह

हमजॉनबोिचदिक दगलदकरसटकोउनकजनमदिनकअिसरपरभाषाककतरमदकएगएउनककामकासमरणकरतहऔरउनहशदासमनअदपचतकरतह

पदरक3 हजजीहवषा की हवय जयोहत

िशकमौजिािकतकाइदतहासजबदलखाजाएगा तो उसम सरकार की दसिदतयासभालनमहईदिफलताकोतोिजचदकयाहीजाएगा इसकसािहीिजचकीजाएगीआमलोगोमजिरोबचिोऔरऔरतोकीदजजीदिषाभीदककसउनहोनदबनादकसीसरकारीमििकअपनबतसकडोदकलोमीटररासतानापा

अिमयसाहसऔरदजजीदिषाकीइनकहादनयोमएकनामदबहार क िरभगा दजलकी 15सालकी जयोदत कमारीकाभीहोगा जयोदतन1200दकलोमीटरसजयािाकासफरहािसमजखमीहएअपनदपताकोसाइदकलपरदबठाकरतयदकयाऔरहररयाणाकगडगािसिरभगाअपनगािपहिी

पदरक4 कोरोना क हवरद

एक वद योदा 82िषचकररटायडचअधयापकसभाषजीकोलकाता क िमिम हिाई अडड कपासएकफलटमअकलरहतहपशनस काम िलता ह 14 अपरल 2020कोउनहोनपदलसकोफोनदकयाजबपदलसपहिीतोउनहोनपदलसको10हजाररपएकािक दियाऔरकहाndashमझऑनलाइनपमटकरनानहीआताइसदलएआपकोकषटदियामशारीररकरपसतोकछनहीकरसकतालदकनइतनासहयोगतोकोरोनासलडनमिहीसकताह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 31

लघ आलदख

अालतो म हिी को lsquoमानrsquo हलानद वाली पिल

दरिरनदररवाज सथवार (यिवा वपपणीकवार)

हररयाणाकीदजलाअिालतोमदहिीभाषालागकरिानकबािअबसरकारहाईकोटचकमकिमोकाफसलादहिीमजारीकरिानमजटगईहइसकदलएदिभागीयपरदकरयाशरहोिकीहराजयपालकीदसफाररशकबािहररयाणासरकारकापरसतािराषटपदततकपहििकाहयहदहिी परदमयोकसािउन95परदतशतलोगोक दलएभीसखिह दजनहअगजीमसनाएजारह फसलसमझनक दलएिसरोपरदनभचररहनापडताह

दिलिसप ह दक सयकत अरब अमीरात का नयादयक दिभागऐदतहादसकफसलालतहएदहिीकोअपनीअिालतोमआदिकाररकभाषाकािजाच ििताह लदकनभारतममातभाषाअपनसममानक दलएतरसती रहतीहगौरतलबहसदििानलागकरतसमययहतयहआिादक1965तकहीअगजीसरकारीकामकाजकीभाषा रहगी दफरइसहटा दियाजाएगापरत1963क राजभाषाअदिदनयमकतहतसरकारीकामकाजकदलएअगजीकाइसतमालजारीरखनकाफसलाकरदलयागया

लोकततरकाअिचलोककालोककदलएलोककदाराहनयायकामदिरलोककीभाषामनहीबदलकदििशीभाषामसिािकरतोलोकततरबमानीहोजाताहयहालोकऔरउसकीइचछासिवोचिहउसकीइचछाकदिरदततरकाकोईभीसतभकामकरतोिहलोकका ततरकसहोगा दिडबनाह दकआजािीकसातिशककबािभीभारतकनागररकोकोनयायउनकीअपनीभाषामउपलिकरानकीसमदितवयिसिानहीकीजासकीहफासनयहकाम1539मकरदलयािादबटननउससभीपहल1362म हगरी न यहीकाम 1784 म दकया हमआजतकयहकामपरानहीकरपाएह इसकारण नयायका ततरजयािातरनागररकोक दलएबोदझलऔरअसदििाजनकबना हआहयहअिालतोसइसाफपानकीइचछारखनिालनागररकोकीिसरोपरदनभचरताबढािताह

हम दहिी को अतरराषटीय सतर पर अदिक स अदिक ऊिासिानदिलानकीकोदशशमलगरहतहलदकनयहनहीसमझतदकदहिीकपकमहमारअतरराषटीयसिरतबतककमजोरहीरहगजबतकहमअपनहीिशमदहिीकदलएसमदितसममानसदनदचितनहीकरतजबहमारहीिशमनयायकउचिअदिषानोकदनणचयअगजीमहोतहसदििानमसबसपहलउदललदखतराजभाषामनहीतोबाहरिदनयामहमऔरहमारी दहिीकोकौनगभीरतास

लगािदनयामजोभीिशमहाशदकतकहलातहउनकीअिालतोमअपनीभाषािलतीहदसफच भारतजसकछभतपिचगलामिशोमदििशीभाषािलतीह

यहायहसाफकरनाजररीहदकमामलादहिीबनामअगजीकानहीहमसलायहहदकअिालतोकाकामकाजआमलोगोकीजबानमहोनािादहएइससपरीनयायपरदकरयापारिशजीहोतीहऔरआमलोगोकीनजरमउसकीदिशसनीयताबढतीहसिाभादिकहदकबातदहिसतानीभाषाओकीहहररयाणाजसदहिीभाषीराजयोमयहभाषादहिीहतोगर दहिीभाषीराजयोमिहाकलोगोदाराबोलीजानिालीअनयभारतीयभाषाएउसकासिान ल लतीहसदििानऔरसपरीमकोटचकीवयिसिाओकमतादबकसपरीमकोटचऔरहाईकोटगोकाकामकाजअगजीमहोताहससिइसदसिदतकोबिलसकतीहलदकनउसनअभीतकबिलानहीहराजसिानमधयपरिशउततरपरिशऔरदबहारमराषटपदतकीइजाजतसदहिीकािकदलपकपरयोगिलरहाहऔरअबहररयाणाभीइसओरबढाहजररतराषटीयसतरपरऐसकिमोकोउनकीतादकच कपररणदततकपहिानकीह

यहकामजबिचसती नही हो सकता लदकनजब तकसरकारउपयकतपहलनहीकरगीतबतकयहपरदकरयाआगहीनहीबढगीआजािी कबािसअबतक दहिीलोगो कबीिसपकच भाषा करपमपरिशमपरिदलतऔरकाफीहितकसिीकायचहोगईहिकतआगयाहदकसरकारअपनीतरफसभीइसकअदिकादिकइसतमालकारासतासाफकर

32 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

जा रिद ि िम

सजय कदन (िररषकदिऔरपतरकार)

जसआएििसहीजारहहहम

यहीिो-िारपोटदलयासाििीतबभीआजभीहऔरयहिहलदकनअबआतमापरखरोिदकतनीबढगईहकौनिखताह

कोईरोकतातोरकभीजातबसदिखलाताआखमिोडापानीइतनाहीकहता-यहशहरतमहाराभीतोह

उनहोनिखाभीनहीपलटकरदजनकघरोकीिीिारहमनिमकाई उनहोनभीकछनहीकहादजनकीिदडयाहमन1300दडगीतापमानमकािदपघलाकरबनाई

दकसीननहीिखादकएकबशएकपिकसएकररिऔरहिौडकपीछएकहािभीहदजसमखनिौडताहदजसदकसीऔरहािकीऊषमािादहए

हमजारहहहोसकताहकछिरबािहमारपरलडखडाजाएहमदगरजाएखनकीउदलटयाकरतहए

होसकताहहमनपहिपाएिसभीआजतकहमपहिकहाहहमकहीपहिनभीकहादियाजाताह

हमदकताबोतकपहित-पहितरहगएनयायकीसीदढयोसपहलहीरोकदिएगएनहीपहिपाईहमारीअदजचयाकहीभीहमअनयायकाघटपीतरहगए

जारहहमयहसोिकरदकहमाराएकघरिाकभीअबिहनभीहोतबभीउसीदिशामजारहहमकछतोकहीबिाहोगाउसओरजोअपनाजसालगगा

यद कौन ियिवा किवयतरी और पविबदध पतरकवार सषट शीिवासिि कवा कोरोनवा-कवाल म पलवायन कर रहर शवमको कवा एक पखर और बरचन कर दरनर िवालवा कवावयवातमक कोलवाज यकौनहजोआतहहमारबडशहरोकोशहरबनानिोसडक िफतरसकलबनानदजसमउनकबचिकभीनपढपाएगइनसकलोमपढकरआपऔरहमजोकछबनयबचिनहीबनपाएगयजानतहयसबदफरभीयकयोआतह

इनहआनाहीपडताहिोसडक बनानफलाईओिरबनानदजनपरआपऔरहमरोजदनकलतहअपनीमदजलोकीओरतज़रफ़तारसकभीलोगडाइिपरभीजातहहमारीकारऔरकबदकसीमोडपरदमलतीहइनकीसाइकलोऔरठलोस

कोरोना काल म कहवता घर म पलायन

आवास और पवास जीव जग म चला रहा ह लरपकन पलायन एक तासदी ह इस समय दतपनया म कई करोड़ लोग दर-ि-दर भटक रहर ह आज कर समय म भार म ऐसा दशय पवभाजन कर िाद उमर कर चौथर आशम म चल रहर लोगो नर एक िार पिर दरखा कारण ज़रर पभनन रहर |यह समाज कर सभी घटको की परीका का समय था और पकसी हद क अभी भी हम इनर सवरदनशील िन पक इससर कम सर कम घायल होकर पार पा जाए इस आपदा नर कपवयो को भी पझझोड़ा ह इसी पसथप और पररपसथप की दो रचनाए हमनर अपनर पाठको कर पलए जतटाई ह पजनकर पलए पहदी की तमापसक पपतका lsquoनया पथrsquo का आभार

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 33

कभी-कभीकछबचिभीजातहहमारीकरकशीशसाफकरनयापनबिनदसगनलपरगलाबपनरमालऔरदतरगाबिनकदलए

कयो आत ह य लोि उन शहरो मइनहआनाहीपडताहयकौनहजो400रपएमऑटोऔर300रपएमई-ररकशादकराएपरलतहदफरआपकमटोकबाहरखडहोकरआपकोबठानकदलएआपसमलडतहजोसबसकमिामलगाएहमउसमबठतहय14घटइनशहरोकीसडक नापकरदकरायािकरसीएनजीदनकालकरकमापातह100-150रपएइतनसपसोकदलएकयोआतहसबछोडकरअपनागािऔरघरगािमअबइतनाभीकमानाममदकननहीइसदलएयआतह

य आत ह इनह आनवा ही पड़तवा हरयरखतहआपकघरकाधयानबनातहआपकाखानादजससआपिफतरजासक यलोगबनातहिफतरजहाइनहकभीकोईनौकरीनहीदमलगीयबनातहबड-बडदनजीअसपतालजहाइनहकभीइलाज़नहीदमलगायबनातहससिजहाइनकदखलाफकाननबनगदफरभीययहाआतहऔरयसबबनातहकयोदकइनहआनाहीपडताह

अगरहजारोदकलोमीटरपिललौटतीइनकीतसिीरहमअिानकबहतदििदलतकररहीहतोहमजानलयहभीदकययहाअपनीमज़जीसनहीआतिनहीयदकसीबलटटनपरनहीदकसीटनयाबसकीसीटपरआरामसबठकरयआतहदकसीतरहजनरलदडबोमसामानकीतरहठसकर

टनकिरिाजोपरलटककरऔरअगरगलतीससलीपरदडबमिढजाएतोजमाचनािकर

यबसआतहइनहआनाहीपडताहइनकपासिकच फॉमहोमकरनकदलएिकच औरहोमिोनोहीनहीहइनकपास21दिनकीलकमण-रखानलाघनकादिकलपनहीहयरोजकमाकरखानिाललोगहइनकपासिोकमरनहीहजहाबठकरििजकरसक दककयाकरनाहयाकछनहीकरनाह

यतोबसकामकरनऔरिोिकतकाखानाजगाडनकदलएआतहइनहआनाहीपडताहअगरहफताभरघरमरहनाबहतभारीलगातोएकबारमदहनोसकफयचमरहरहकशमीरकबारमसोदिएअगरकछदिनोकाकिारटाइनसटरनाममदकनलगरहाहतोएकबारदडटशनसटरकाडरसोदिएअगरकछकामनहीहकरनकोतोइनलोगोकबारमसोदिए

उससकलमआपनजोसदििानपढाउसीकबारमसोदिएअगरटदफकपरआपनइनसपनिरीिाहतोकछइनकबारमदलदखएऔरबताइएहम

यकौनहकहासआतहकयोआतहदकनहालातोमआतहऔरऐसपिलकयोिलजारहह

34 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

औज़ार कर पकार

शलरश शल सहवायक पबधक (रवाजभवाषवा) एनएमडीसी दोणीमल टवाउनवशप बरलवारी-583118 (MO)+91-8759411563 httpswwwnmdccoin

उलटाहीपडाहिोतसलाकईदिनोसनहीकीसिारीउसनमजिरकसरकीसीिाहोकरदमटीगारसभरकर

फािडकोइतजारहदककईदिनोसअलगपडाहआउसकाहतिाकबलगगाऔरकबमाराजाएगाउसहतिकोपकडकरमहकबलदमटीखोिनकदलएयामसालाबनानकदलएिनाईका

छनीकोयआरामअबरासनहीआरहािोिाहतीहदकउसदमल

िोटहिौडकीजोरिारअपनसरपरऔरिोभििपतिरभलहीहोजाएखिघायल

हिौडकारगिमकीलकालसअबपीलाहोनलगाहनहीहोपारहाउसकावयायामपतिरपरकरकिोटिमकआतािाउसकािहराऔरदनखरजातािाउसकारग

कईदिनोसयसबऔरइनकसबसािीकररहपकारहसबकोइतज़ारकबआएगकामगारकबआएगकामगार

हकताब करती ि बात

सफ़दर हवाशमी (पखयवाि रगकममी और पगविशील रचनवाकवार )

बीतज़मानोकीिदनयाकीइसानोकीआजकीकलकीएक-एकपलकीिदशयोकीग़मोकीफलोकीबमोकीजीतकीहारकीपयारकीमारकीकयातमनहीसनोगइनदकताबोकीबात

दकताबकछकहनािाहतीह तमहारपासरहनािाहतीह

दकताबोमदिदडयािहिहातीहदकताबोमखदतयालहलहातीहदकताबोमझरनगनगनातहपररयोकदकसससनातह

दकताबोमराकटकाराज़ह दकताबोमसाइसकीआिाज़ह दकताबोमदकतनाबडाससारह दकताबोमजानकीभरमारह कयातमइसससारम नहीजानािाहोग

दकताबकछकहनािाहतीह तमहारपासरहनािाहतीह

पदरक5 सबसद बड़ा िज

55िषजीयअिरचहमानमज़िरहमगलौरकनाचटकमरहतहदज़निगीकीएकसाििीदकदकहजकरऔरहजतोमहनतकीकमाईसहीहोताहएक-एकरपयाजोडा लदकनअबआगईकोरोनाकीआफत

रहमाननदबनािोबारसोिहजकदलएजमािहरादशलॉकडाउनमफसलोगोकोखानादखलनमलगािीपछनपरउनहोननहीबतायादकरादशदकतनीिी

परिशचनसपणयनषटहोजाताहइससबहतरकौनहजहोगा

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 35

सामाहयक हटपपणी

इस द को भी जद करदगा साहितय सकटऔरिखहमशाबडारितहऐसमयहसिाभादिकदिलिसपीहोसकतीहदककोरोना-कालकमहासकटमकया रिाजा रहाहइससमयजबसबकछ बिहऔरदजिगीिमसीगईहरिनातमकताकोहमतकपहिानकाजररयाछपाहआशिअनपलिहतबसोशलमीदडयाहीआजकलदलखजानकोसमझनकाअकलाउपलिमाधयमहअगरइनमाधयमोपररोजछपनिालहजारोलाखोपषोकोखगालतोआपपाएगदकमहानगरोमरोजगारऔरररहाइशगिािकअसखयमजिरोकीभखऔरदकसीतरहअपनगािपहिसकनकदलएदनमचमसडकोपरउनकीजदोजहिहरतरफकहानीकदिताफोटोगाफीयाकाटचनममौजिहयहबातऔरहदकइनमसअदिकतरतातकादलकताकिबािमतकबिीयानारबाजीअदिकहोगएहपरदनदचितहीएकबारितनामसमादहतहोनकबािइनहीअनभिोसबडारिाजासकगा

भारत म तो गरीब की दनयदत ही िख ह शायि इसीदलए महाकदि दनराला नअपनी दिपननताकाभाषय दकयािािखहीजीिनकीकिारही दपछलकछिषगोसशहरीकरणकीबढतीरफतार नभारतमिखकसबसबडभडारगािोकी दजिगीमउिल-पिलमिारखीिीऔरयहभलनकहसक दकगरीबकािखकछकमहोगयापरशहरजाकरउसकीदजिगीकछबहतरजररहोनलगीहसबसपहलतोिहिणच-वयिसिासमकतहोजाताहगािमशायिहीकभीउसउसकनामसपकारागयाहोउसकीपहिानदकसीऐसीजादतसहोतीहजोअपमानजनकढगसदिकतहोकरउसकोपकारनकदलएसजाबनजातीहगािकनरकसदनकलकरिहदकसीशहरीनालयारलिलाइनकदकनारअपनानयानरकबसालताहपरकछहितकगरीबीभीकमहोहीजातीहपकारन क दलएउसकपासएकनामऔरिोिकत दनयदमतरोटीदमलनकाभीजगाडहोताहयहाआनिालजयािातरअकलखटतहऔरपटकाटकरकीगईछोटी-मोटीबितपीछछटबीिी-बचिोकोभजतरहतहकछपररिारसािरखपातहपरपीछकछछटगयाहदजसकदलएगािपसाभजनाजररीह-बढमा-बापजिानहोतीबहनकीशािीकीदितायाबर-कबरदलयागयाकजचनरकमरहकरिशहरोकसिगचबनातहndashगगनिबीअटादलकाएभवयमॉलऔरअनततकजानिालीसडक कदिगोरखपाडकशिोमइसीसिगचसउनकीदििाईहोरहीह

दजनशहरोकोइनमजिरोनजीनलायकबनायािािउसिार-छहमहीनजीनकासहारानहीिसकशहरगोरखकहीकमशिोमकहतोसख-सदििाऔरआजािीकाएकसरदकतइलाकाएक दझलदमलाता सिगच रि दियाहअबआपयहासजासकतह

िजा रहहऔरयहजानाहमारी समदतयोमअभतपिच दबबसमोतजा रहाह ऐसदशयपहलहमनकबिखिजलाई-अगसत1947मजबिशकादिभाजनहोरहािाऔरएककरोडसअदिकलट-दपटलोगएकनकलीरखापारकररहिउनदिनोकीलबीकतारदहसकपरदतदकरयाओसकत-दिकतदघसटरहीिीऔरआजकराजमागगोपरएकअतहीनदसलदसलसदिखतयलोगशहरीभदरलोकऔरअपनहादकमोकीसििन-शनयउपकासअिर-बाहरदछलहएहउनदिनोसआितहसनमटोकशनििरयाखशित दसहजस रिनाकार ि दजनहोन इसमानिीयतरासिीमभी परमकीकोपलतलाशीिीआजकछायादितरभीकठोरतममकोमलतमकोबिानकपरयासको रखादकतकरत दिखगकयामहससकरगअगरआपिख दकपररिारकाअिड

विभवि नवारवायण रवाय (िररषठ विचवारक और सवावहतयकवार)

36 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

मदखयाअपन कनबकोसरदकत दनकाललजानकीिाहम बलकाजोडीिारबनकरगाडीखीिरहाहयाजगाडसएकिौपदहयापटरागाडीबनाकरऔरउसपरअपनीगभचितीपतनीकोदबठाकरपदतघोड-साउसमजताहआहयाएककशकायदपताबहगीबनाअपन िो बचिोको एक-एकपलड म दबठाकरखिकोघसीटताहआसाजारहाहकछदशयतोअदिशसनीयदहिीदफलमोसदलएगएसलगत हअनयिा ऐसा कस हआ दकजबकोरोनाकोभीहमनदहि-मदसलममबाटदियाहोतबएकतसिीरऐसीभीछपतीह दजसमएकमसलमानअपनिमतोडत दहििोसतकोपानीकीआदखरीघटदपलारहाहइनसबपरभीहमारसमयकरिनाकारबडारिगऔरउममीिह यरिनाएउसतातकादलकपरदतदकरयासदभननहोगीजोमागऔरआपदतचकअनरपअभीिोकमसोशलमीदडयापरदिखरहीह

इनपिलिलनिालोकाअपनजीिनममतयस दनकटकाररशतारहाहएकसबसपररदितमतय कबारमफलसतीनीकदिसबीरहकानअपनीकदिताशहततमदलखाहमनदकतनमजिरोकोिखाहइमारतोसदगरतहएदगरकरशहततबनजातहएअपन

रोजगार-सिलोपरतोितरह-तरहसमरत रहह पर इसबारजोमौतउनहदमलरहीहउसकपातरिदनदचितरपसनहीिपहलतोशहरोनमहनतकशकोदभखमगाबनादियाउनहिरिरातहएफ क-फ ककररोदटयािीगईऔरजबआतम-सममानगिाकरिसडकोपर दनकल तो परतीका म मतय घातलगाए दमलीकईसौसडकयातरीदजनहअपनहीिशमपरिासीकहाजारहाहिघचटनाओमयातोमरिकहया गभीररपसजखमीहोकरदकसीरोजगारकलायकनहीरहगएह

यातराओ पर दनकललोगकसमखात दनकल रह ह दकअबिापसइसदनिचयीिदनयामनहीलौटगपरउनकागससाएकरठहएनाराजबचिकीपरदतदकरयाअदिकलगरहीहइनकबीिदबहारकजमईदनिासीबबलकाइटरवयजयािासतदलतलगताहदिललीमउसकीिायकीिकानन15सालउसकपररिारकोरोटीऔरबचिोको दशकापरिानकीहिहहालातसिरतही दफरलौटगासभीलौटगयहएककठोरसचिाईहदकगािउनहनहीसभालसकत

िजचनोबचिकदठनतमपररदसिदतयोमयातराकिौरानजनमहपतानहीबडहोकरिअपनजनमकोदकसतरहयािकर

कोरोनािायरससपिा हएसकटकीमारयतोसमाजकहरिगचपरपडीहलदकनमजिर-कामगार िगच इसससबस जयािा पीदडत हआह उसकाकामकाज दछनगयाहउसदबनादकसीसािनकबहिकदठनपररदसिदतयोमअपनघरलौटनापडाएकबडादहससारासतमहीफसकररहगयाजोघरमहउनकसामनभीरोजी-रोटीकीसमसयाहिदकसीतरहअपनापटभररहहउनमसबहतोकोखानाभीनसीबनहीहोपारहाउनह राहतपहिानाआजसबसबडीिनौतीहउनकाजीिनतभीपटरीपरलौटगाजबउनहदफरसरोजगारउपलिकरायाजाए

रवाजयो की कोवशशमजिरोकजीिनमआईअसत-वयसततानपरीअिचवयिसिाकसामनसकटपिा

कर दियाहबडपमानपरकारखान बिह कयोदकमजिरनहीह इसकिलतकईजररीिीजोकीआपदतचभीठपहकईजगहखतोमफसलखडीहउनकीकटाईनहीहोपारहीकयोदकमजिरनहीहइससकटकोतभीिरदकयाजासकताहजबमजिरअपनदठकानोपरपहिऔरउनहकामउपलिहोइसदलएराजयसरकारोकीसबसबडी दिताअभीजहा-तहा फसअपनमजिरोकोिापसबलानकीह राजयसरकारइसकोदशशमहदकलॉकडाउनखतमहोत-होतयहकामकरदलयाजाएउततरपरिशमधयपरिशऔरपजाबसदहतकईराजयोकीसरकारोनबसभजकरअपनमजिरोकोिापसलानकीकिायिशरकरिीहयपीसरकारनहररयाणासरकारकसािसमनियबनाकरकरीब10हजारशदमकोको उनकघर पहिानकाकाम दकया ह हररयाणासरकारनयपीकमजिरोकोउनकराजयकीसीमापरलजाकरछोडदियािादजसकबाियोगीसरकारअपनीबसोसउनहघरछोडरहीह

जलिहीमधयपरिशराजसिानउततराखडऔरदबहारकभीफसहएमजिरोकोिापसलानकदलएराजयसरकारकिमउठासकतीहउनकीतरफसपरिासीमजिरो

भवारि डोगरवा (िररषठ वपपणीकवार और पतरकवार)

कमजोर को सभाल

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 37

कोिापसलानकदलएसपशलटनिलानकीमागभीक दरसरकारकसामनरखीगईहपजाबगजरातदबहारऔरपदचिमबगालजसराजयोनक दरसरकारस इसक दलए दिशष नीदत बनानकी मागकी ह मजिरोकदलएजोभीसभिहोततकालकरनकीजररतह

Labour law | Minimum wagesLabour code on mandatory minimumwages परिासी मजिरोका बडा िगच तोअपन-अपनपरिशोमलौटगयाहयालौटरहाहलदकनजोशहरोमही रह रहहउनकीसमसयाओपरभीधयानिनाजररीहिरअसलशहरीदनिचनिगचकीिोशदणयाहइनमपहलीशणीमिलोगआतहजोलबसमयतकदिललीिमबईजसबडशहरोमरहनककारणइनमरि-बसगएहयहाउनकाअपनाघरयाअपनीझगगीहयहाउनकअनकघदनषसपकच औरसबिहलाकडाउनजससकटकिौरमउनकीआजीदिकाअसत-वयसतहोतीहतोभीअपनसपकगो-सबिोकआिारपरिबहतशीघरभखमरीकीदसिदतमनहीआतहइनकीभीकदठनाइयाजररहपरअसहनीयनहीहलदकनिसरीशणीमऐसलोगहजोबहतअलपकालीनरोजगारयादिशषठककअतगचतयहाआतहउनकानतोअपनरोजगारिातासगहरासबिहनहीअपनआस-पडोससकोईउठना-बठनाह

परायः बहत स मजिर एक कमर म दकराय पर रहत हऔरसिानीय शदकतशाली मकान मादलक उनस कभी भी कमराखालीकरिासकतहइनकपासनतोबितहऔरनहीकोईखादभडारयहा तक दक उनक पासकोई रसोईभी नही हऔर िआसपासछोट-छोट ढाबो मखानाखात ह इनलोगोको तरत बड पमानपरसहायतािनकीजररतहऐसीसहायतािीभीजारहीहपरइसकहीअदिकबढानािादहएपरिानमतरीनआगहदकयाह दकयिासभिलॉकडाउन कसमय दकसीकोभी मजिरी या ितनसिदितनहीदकयाजानािादहए

भारतकलगभगसभीशहरोमबहतसआशयदिहीनलोगभीहजोदिनमछोटी-मोटीमजिरीकरफटपािअििारनबसरोमअपनीरातगजारतहलाकडाउनसइनलोगोपरबहतपरदतकलअसरपडाहहालकिगोऔरदहसाकिौरानऐसलोगोकीसखयाबढीहदजनकीआजीदिकानषटहोगईऔरमकानयाआशयभीिगोमजलादिएगएऐसलोगोपरयहलॉकडाउनअसहनीयकदठनाइयालकरआयाहइसदलएउनकदलएदिशषसहायताकीआिशयकताहगामीणदनिचनबदसतयोएिशहरीझगगी-झोपदडयोमरहनिालअनक पररिार ऐस ह जो सामानय समय म भी अपनी नयनतमजररत-भोजनसाफपानीऔरसिचछतासजडीआिशयकताओकअभािसजझतहइनकसािहीअतयदिकदनिचनवयदकतअकलिद दिििाअििा एकल मदहला दिकलागता परभादित वयदकतिीघचकालीनगभीररोगोसपीदडतवयदकतऔरमानदसकरोगीभीह

जोलॉकडाउनकिौरानबहतबरीतरहपरभादितहोरहहऔरउनकदलएदिशषसहायताकीजररतह

मसीबत म पररिवारगािोमऔरशहरोमभीबहतसपररिारऐसहोतहजोजररत

कासामानसटॉककरनमसकमनहीहोतऔरपरायःउनकपासखादसरकाक दलएजररीखादसामगीअदिकदिनोक दलएहोतीहीनहीहउनकयदिससतराशनककाडचबनभीहतोउनमसअनकबायोमदटकदमलानकीमजबरीकिलतराशनपरापतनहीकरपारहहयाराशनकाडचमउनकपररिारकसभीसिसयोकनामनहीजडसकहसािहीबहतसपररिारदनिचनतामरहनकबािजिराशनकाडचपरापतनहीकरसकह कछपररिारोकराशनकाडचनामालमिजहोसदनरसतभीहोगएहउनकसामनमसीबतआसकतीहइनसबपरसिानीयपरशासनकोनजररखनीहोगीऔरततकालराहतपहिानीहोगीसहीमायनमआजपरशासनकदलएएकपरीकाहदनिचनिगचकपरदतसििनशीलतादिखानकायहीिकतह

सवमवि की नय यॉकक शवाखवा क अधयकष शी जसिीर जयवसह क सपतर अिनीश कवा हदय विदवारक असवामवयक वनधन 17 अपल

2020 को हो गयवा सवमवि की ओर शोकवाजवल

शदधवाजवल

38 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

िासय-वयगय

lsquoकोरोना-कषटrsquo पर ndash ो सवयद

मदन मोहन बवाहरिी lsquoघोटrsquo लरखन शौवकयवा लरवकन जीिन सर जड़ी सहज कवििवाए वनरिर वलखिर रहर ह| वशकषण सर इजीनीयर वयिसवायी| नॉएडवा म वनिवास| सपकक 09350805355

1िदनयामकोहराममचयोहिीन न lsquoिीटrsquo दकयोकछऐसोफल रहो दिन िोगनो-िौगनोिीन न कीट दियो कछ ऐसोिरहोतरासनआनिपासयहिाइरसढीठदियोकछऐसोिदनयाकीसारीवयिसिादबगाडीिीननपीटदियोकछऐसो

2ठीकससासनआित-जाितमहपबधयोएकमासकजडयोहआिनमहरीहआफतिहरीकामसभीखिकरनोपडयोहघरस बाहरजा नसको िहा डडा ल क िरोगाखडयो हदिनभरघरमहीसोनोपडकोरोनाककारणरोनोपडयोह

एक हवचार पधान कहवतावकष का अधयातम

िरजकमवार पवारीकलरखक िियामवान म अमरररकवा क ऑवहयो पवानि म कस िरसटनया ररजिया यवनिवसयाटी म िररठि सवाय-िजवावनक क पद पर कवायया ह दो दजयान सर अवधक अिरवायाटीय शोध पतर एि पसिक पकवावशि कर चक डॉ पवारीक विजवान क अविररि सकवारवातमक सगठिनवातमक विकवास एि नरिति विकवासम गहरी रवच ह

जोमइकतरिरहोजाताजीिनऔरसरलहोजातािरतीकामडालदबछौनाओढिािनीकोसोजाताजोमइकतरिरहोजाताहरजीिनकाएकमरणहमरनकहीबािसजनहपतझडकीनगीशािोपरनयीकोपलोकायौिनहजीिनकायममचसमझकरमभीिीरअटलहोजाताजोमगरतरिरहोजातासहजहियसबाहपसारदजसनमनकखोलदारदफरयसाराजगउसकाहसबअपननाकोईपराएआसमानकाएकपररिामझपरअपनानीडबनाताजोमइकतरिरहोजाताएकशाखसहादसलकरनासौशाखाएखोललटानाजीदितहोनकामतलबहपरअदसततिबढातजानामिरतीकजलकोपीकरअमबरकोगीलाकरजाताजोमइकतरिरहोजाताऊपरउठनकामतलबहभीतरसगहरहोजानाअपनअतसकीजिालासबाहरउदजयाराफलानादजतनारहपातािरतीपरउतनामानजगतकापाताजोमइकतरिरहोजातािरतीसजीिनपाकरकििउसकाजीिनबनजाताअपनतनकीआहदतिकरइसिरतीकपराणबढाताजोमझकोजीिनितीदफरउसमाकाममानबढाताजोमइकतरिरहोजातातषणाएरतनाकरजसीसिारहअतपतकिासीदजतनीपरीकरनािाहोउतनाहीकोलाहलकरतीशातझीलसामनिारणकरमसतपतअमरहोजाताजोमइकतरिरहोजाताकयातराऔरकयामराहजगदमथयाहकोरीमायाहरजीिनकागदणतशनयहनाकछखोयानाहीपायादजसदमटीसपायाजीिनउसमदमलदमटीहोजाताजोमइकतरिरहोजातातझमममहमझमतहहमसबमइकरबबसताहकसीनफरतऔरजलनदफरकयबिनीमरहताहरागदषऔरभिकपटदबनमढाईआखरहोजाताजोमइकतरिरहोजाता

एक सपदहनश कहवता रवाजा तो खोलो

जाओजाकरिरिाजाखोलिोहोसकताहबाहरखडाहोकोईपडयाकोईजगलहोसकताहकोईबगीिाहीखडाहोकोईजािईशहरभीहोसकताहबाहरजाओजाकरिरिाजाखोलिो

बाहरयदिकोहराजमाहोगाघटनकारासतादमलजाएगाउसजाओजाकरिरिाजाखोलिो

यदिदसफच अिराहीहबाहरतबभीसरझकाएखडीहोहिातबभीऔरयदिकछभीनहोबाहरतबभीजाओजाकरिरिाजाखोलिो

कमसकमहिाकाझोकातोआरपारहोगा|

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 39

आजकल बिस म

भारत नाम की किानी

ददशकानामबिलनपरबहस दछडीहसदििानमिजच lsquoइदडयािट इज़भारतrsquoकोबिलकरकिलभारतकरनकीमागउठरहीह इसबारमएकयादिकाभीसपरीमकोटचमिादिलहईदजसपरबििारकोअिालतनसनिाईकी

यादिकाकताचकीमागिीदकइदडयागीकशिइदडकासआयाहऔरइसनामकोहटायाजानािादहएयादिकाकताचनअिालतसअपीलकीिीदकिोक दरसरकारकोदनिवशिदकसदििानकअनचछि-1मबिलािकरिशकानामकिलभारतकर

सपरीमकोटचकिीफजदसटसएसएबोबडकीअधयकतािालीतीनसिसयीयबिनयादिकाकोिाररजकरतहएइसमामलमििलिनसइनकारकरदियाअिालतनकहा दकसदििानमपहलसहीभारतकादज़करहसदििानम दलखाहlsquoइदडयाडटइज़भारतrsquo

सिवोचिअिालत न कहा दक इस यादिकाको सबदित मतरालय म भजा जानािादहएऔरयादिकाकताचसरकारकसामनअपनीमागरखसकतहयहकोईनईबातनहीहकईिशअपनानामबिलिकहआइएजानतहदकभारतकोदकतनअलग-अलगनामोसजानाजातारहाहऔरउनकपीछकीकहानीकयाह

परािीनकालसभारतभदमकअलग-अलगनामरहहमसलनजमबदीपभारतखणडदहमिषचअजनाभिषचभारतिषचआयाचितचदहनिदहनिसतानऔरइदडया

मगरइनमभारतसबसजयािालोकमानयऔरपरिदलतरहाहनामकरणकोलकरसबसजयािािारणाएएिमतभिभीभारतकोलकरहीह

भारतकीिदिधयपणचससकदतकीतरहहीअलग-अलगकालखणडोमइसकअलग-अलगनामभीदमलतह

इन नामो मकभीभगोल उभरकरआता ह तोकभीजातीयितनाऔरकभीससकार

दहनिदहनिसतानइदडयाजसनामोमभगोलउभररहाहइननामोकमलमयतो दसनिनिीपरमखतासनज़रआरहीहमगर दसनि दसफच एककतर दिशषकीनिीभरनहीह

दसनिकाअिचनिीभीहऔरसागरभीउसरपमिशकउततरपदचिमीकतरकोदकसीज़मानमसपतदसनियापजाबकहतितोइसमएकदिशालउपजाऊइलाक़कोिहाबहनिालीसातअििापािपरमखिाराओसपहिाननकीबातहीतोह

इसीतरहभारतनामकपीछसपतसनििकतरमपनपीअदगनहोतरससकदत(अदगनमआहदतिना)कीपहिानह

भवारत क दवािदवार कई lsquoभरतपौरादणकयगमभरतनामकअनकवयदकतहएहिषयनतसतकअलािािशरिपतर

भरतभीपरदसदहदजनहोनखडाऊराजदकया

अवजि िडनररकरसपवादक अमर उजवालवा (बनवारस) और भवाषवाविज

40 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

नाटयशासतरिालभरतमदनभीहएहएकराजषजीभरतकाभीउललखहदजनकनामपरजडभरतमहािराहीपरदसदहोगया

मगिराज इनदरदमन क िरबार म भी एकभरतऋदष ि एकयोगीभरतहएहपदमपराणमएकिरािारीबाहमणभरतकाउललखबतायाजाताह

ऐतरय बाहमण म भी िषयनतपतर भरत ही भारत नामकरण कपीछ खड दिखत ह गनि क अनसार भरत एक िकरितजी समराटयानीिारो दिशाओकीभदमकाअदिगहणकर दिशालसामराजयका दनमाचणकरअशमियज दकया दजसकिलत उनक राजयकोभारतिषचनामदमला

इसीतरहमतसयपराणमउललखहदकमनकोपरजाकोजनमिन िाल िरऔर उसका भरण-पोषणकरन क कारण भरतकहागयादजसखणडपरउसकाशासन-िासिाउसभारतिषचकहागया

नामकरण क सतर जन परमपरा तक म दमलत ह भगिानऋषभििकजयषपतरमहायोगीभरतकनामपरइसिशकानामभारतिषचपडाससकतमिषचकाएकअिचइलाक़ाबटिारादहससाआदिभीहोताह

दषयनत-शकनतलवा पतर भरतआमतौरपरभारतनामकपीछमहाभारतकआदिपिचमआई

एककिाहमहदषचकणिऔरअपसरामनकाकी बटीशकनतलाऔरपरिशीराजािषयनतकबीिगानििचदििाहहोताहइनिोनोकपतरकानामभरतहआ

ऋदषकणिनआशीिाचिदियादकभरतआगिलकरिकरितजीसमराटबनगऔरउनकनामपरइसभखणडकानामभारतपरदसदहोगा

अदिकाशलोगोक दिमाग़मभारतनामकीउतपदततकीयहीपरमकिालोकदपरयहआदिपिचमआएइसपरसगपरकादलिासनअदभजानशाकनतलमनामकमहाकावयरिामलतःयहपरमाखयानहऔरमानाजाताहदकइसीिजहसयहकिालोकदपरयहई

िो परदमयो कअमर परमकी कहानी इतनी महतिपणच हई दकइसमहािशकनामकरणकादनदमततबनशकनतला-िषयनतपतरयानीमहापरतापीभरतकबारमअनयबातजाननकोनहीदमलती

इदतहासकअधयताओकाआमतौरपरमाननाहदकभरतजनइसिशमिषयनतपतरभरतसभीपहलसिइसदलएयहतादकच क

हदकभारतकानामदकसीवयदकतदिशषकनामपरनहोकरजादत-समहकनामपरपरिदलतहआ

भरत िण स भवारतभरतजनअदगनपजकअदगनहोतरियजदपरयििदिकीमभरत

भरिकाअिचअदगनलोकपालयादिशरकक(मोदनयरदिदलयमस)औरएकराजाकानामह

यहराजािहीlsquoभरतrsquoहजोसरसितीघगघरकदकनारोपरराजकरतािाससकतमlsquoभरrsquoशिकाएकअिचहयद

िसरा ह lsquoसमहrsquo या lsquoजन-गणrsquoऔर तीसरा अिच ह lsquoभरण-पोषण

जानमानभाषादििडॉरामदिलासशमाचकहतह-यअिचएकिसरसदभननिपरसपरदिरोिीजानपडतहअतःभरकाअिचयदऔरभरण-पोषणिोनोहोतोयहइसशिकीअपनीदिशषतानहीहlsquoभरrsquoकामलािचगणयानीजनहीिागणकसमानिहदकसीभीजनकदलएपरयकतहोसकतािासािहीिहउसगणदिशषकाभीसिकिाजोlsquoभरतrsquoनामसदिखयातहआ

इसकाकयाअिचहआिरअसलभरतजनोकाितानतआयचइदतहासमइतनापरािीन

औरिरसिलाआताहदककभीयदअदगनसघजसआशयोससमबदlsquoभरतrsquoकाअिचदसमटकरमहज़एकसजाभररहगयादजससकभीlsquoिाशरियभरतrsquoकोसमबददकयाजाताहतोकभीभारतकीवयतपदततकसनिभचमिषयनतपतरभरतकोयािदकयाजाताह

भवारतीrsquo और lsquoसरसितीrsquo कवा भरतो स ररशतवादकनतहज़ारोसालपहलअदगनदपरयभरतजनोकीशदिताऔर

सिािारइसतरहबढािढािादकदनरनतरयजकमचमकरतरहनस

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 41

भरतऔरअदगनशिएकिसरससमपरकतहोगएभरतभारतशिमानोअदगनकादिशषणबनगएसनिभचबतात ह दकििशिाऔरिििात इनिोभरतोयानी

भरतजन क िो ऋदषयो न ही मनिन क दारा अदगन परजिलन कीतकनीकखोजदनकालीिी

डॉरामदिलासशमाचकमतादबक़ऋगििककदिभरतोकअदगनससमबनिकीइदतहासपरमपराकपरदतसितह

भरतोसदनरनतरससगचककारणअदगनकोभारतकहागयाइसीतरहयजमदनरनतरकावयपाठककारणकदियोकीिाणीकोभारतीकहागया

यहकावयपाठसरसिती कतटपरहोतािाइसदलएयहनामभीकदियोकीिाणीससमबदहआ

अनकिदिकमनतरोमभारतीऔरसरसितीकाउललखआताह

दवाशरवाजञ यदध यवा दस रवाजवाओ की जिपरािीनगनिोमिदिकयगीनएकपरदसदजादतभरतकानाम

अनकसनिभगोमआताहयहसरसितीनिीयाआजकघगघरककछारमबसनिालासमहिाययजदपरयअदगनहोतरजनि

इनहीभरतजनकनामसउससमयकसमिभखणडकानामभारतिषच हआ दिदानोकमतादबक़भरतजादतकमदखयासिासि

िदिकयगसभीपहलपदचिमोततरभारतम दनिासकरनिालजनोकअनकसघिइनहजनकहति

इसतरहभरतो कइससघकोभरतजननामसजानाजातािाबाक़ीअनयआयचसघभीअनकजनमदिभादजतिाइनमपरयितिचसततसअनदरहगानिारदिषादणनपकिककयदशिअदलनभलानदतरतसऔरसजयआदिसमहभीजनि

इनहीजनोम िसजनोससिासऔरउनकततसक़बीलकायदहआिा

सिासकततसक़बीलकदिरदिसपरमखजादतयोकगणयाजनलडरहिइनमपिजन(दजसअदिभादजतपजाबसमझाजाए)यानीपरयितिचसअनऔरदरहकअलािाभालानस(बोलानिराच इलाक़)अदलन(कादफररसतान) दशि(दसनि)पकि(पशतन)औरदिषादणनीक़बीलशादमलि

महवाभवारत स ढवाई हजवार सवाल पहल lsquoभवारतrsquoइसमहायदकोमहाभारतसभीढाईहज़ारिषचपिचहआबताया

जाताहसािारणसीबातहदकिहयददजसकानामहीमहाभारतrsquoहकबहआहोगा

इदतहासकारोकमतादबक़ईसासक़रीबढाईहज़ारसालपहलकौरिो-पाणडिोकबीिमहासमरहआिा

एकगहकलहजोमहासमरमबिलगयीयहतोठीकहपरइसिशकानामभारतहऔरिोकटमबोकीकलहकीदनणाचयकलडाईमिशकानामकयोआया

इसकीिजहयहदकइसयदमभारतकीभौगोदलकसीमामआनिाललगभगसभीसामराजयोनदहससादलयािाइसदलएइसमहाभारतकहतह

िाशराजयदइससभीढाईहज़ारसालपहलहआबतायाजाताहयानीआजससाढसातहज़ारसालपहल

इसमततसजादतकलोगो निसराजयो कसघपरअभतपिचदिजयपरापतकीततसजनोकोभरतोकासघकहाजातािाइसयदसपहलयहकतरअनकनामोसपरदसदिा

इसदिजयकबािततकालीनआयाचितचमभरतजनोकाििचसिबढाऔरततकालीनजनपिोकमहासघकानामभारतहआअिाचतभरतोका

भवारत-ईरवान ससकवतसपषट ह दक महाभारत म उललदखत शकनतलापतर महापरतापी

भरतकाउललखएकरोिकपरसगहअबबातकरतहदहनिदहनिसतानकीईरानी-दहनिसतानीपरान

समबनिीिईरानपहलफारसिाउससभीपहलअयचनमआयाचअििाआयाचनअिसतामइननामोकाउललखह

मानाजाताहदकदहनिकशकपारजोआयचिउनकासघईरानकहलायाऔरपरबमजोिउनकासघआयाचितचकहलायायिोनोसमहमहानिपरभािशालीि

िरअसलभारतकानामसिरपदचिमतकतोििईरादनयो नहीपहिायािा

किच सीमा पर बदहसतन दशलालख पर उतकीणच दहनिश शिइसकीगिाहीिताह

42 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

फारदसयोनअरबीभीसीखीमगरअपनअिाज़मएकज़मानमअदगनपजकज़रसथदतयोकाऐसाज़हरािािहा

इसलामकाआदिभाचिभीनहीहोपातायबाततोइसलामसभीसदियोपहलऔरईसामसीहसभीिारसिीपहलकीह

ससकत-अिसतामगभचनालका ररशताह दहनिकश-बादमयानकइसपारयजहोतातोउसपारयशनअयचमनअििचनहोमसोमहिनजसीसमानअिजीपिािदलयायहाभीिीिहाभी

फारसफारसीफारदसयोकगाहहोनकािायरायहीतकनहीरहाइसलामकिायरमभीसनातनताकायहसौहािचदिखता ह

वहनद वहनदश वहनदिवानदहनिश शि तो ईसा स भी िो हज़ार साल पहल अककािी

सभयतामिाअककिसमर दमससबसभारत क ररशत ि यहडपपािौरकीबातह

दसनिदसफच निीनहीसागरिाराऔरजलकापयाचयिादसनिकासातनदियोिालपरदसदlsquoसपतदसनिlsquoसपतदसनिrsquoकतरकोपरािीनफारसीमlsquoहफ़तदहनिrsquoकहाजातािा

कयाइसlsquoदहनिrsquoकाकछऔरअिचहज़ादहर ह दहनि दहनि दहनििान दहनिश जसीअनकसजाए

अतयनतपरािीनहइडसइसीदहनिशकागीकसमरपहयहइसलामसभीसदियो

पहलकीबातह

गीकम भारत क दलए Indiaअििा दसनि क दलए Indusशिोकापरयोगिरअसलइसबातकापरमाणहदकदहनिअतयनतपरािीनशिहऔरभारतकीपहिानहससकतकाlsquoसिानrsquoफारसीमlsquoसतानrsquoहोजाताह

इसतरहदहनिकसािजडकरदहनिसतानबनाआशयजहादहनिीलोगरहतहदहनिबसतह

भारत-यरोपीयभाषाओमlsquoहrsquoकारपानतरlsquoअrsquoहोजाताहlsquoसrsquoकाlsquoअrsquoनहीहोता

मसोपोटादमयाईससकदतयोसदहनिओकाहीसमपकच िादहनििरअसलगीकइडसअरबअककािपदशचयनसमबनिोकापररणामह

हम ह lsquoभवारतिवासीlsquoइदडकाrsquoकापरयोगमगासिनीज़नदकयािहलमबसमयतक

पाटलीपतरमभीरहामगरिहापहिनसपिचबखतरबाखतरी(बदकटया)गानिारतकदशला(टकसला)इलाक़ोसगज़रा

यहादहनिदहनििानदहनिजसशिपरिदलतिउसनगीक सिरतनतर कअनरप इनक इडस इदडयाजसरप

गहणदकएयहईसासतीनसिीऔरमोहममिस10सिीपहलकीबातह

जहातकजमबदीपकीबातहयहसबसपरानानामहआजकभारतआयाचितचभारतिषचसभीबडा

परनतयतमामदििरणबहतदिसतारभीमागतहऔरइनपरअभीगहनशोििलरहह

जामनफलकोससकतमlsquoजमबrsquoकहाजाताहअनकउललखह दकइसकनदरीयभदमपरयानीआजकभारतम दकसीकालमजामनकपडोकीबहलतािीइसीिजहसइसजमबदीपकहागया

जोभीहोहमारीितनाजमबदीपकसािनहीभारतनामसजडीहlsquoभरतrsquoसजाकीसभीपरतोमभारतहोनकीकिाखिीहईह

(सौजनयबीबीसी)

पदरक6 कमद की पकार

आयरलड क परिान मतरी भारत मल क 41 िषजीय डा दलयोिराडकर अब कोरोना म मरीजो क इलाज क दलए भी अपनीसिाएिग

७ सब कछ फी यररब गाल 78िाएन बललिाडच सटीटदिसकोदसनअमरीका यहहपताउसघरकाजहादमसटरगालनएकतमब तानकर घर कज़ररी काम की िीजरखरखीहदजसजोिादहएज़ररतममलादबकमफतलजाए

इटलीमभीलोगोनअपनघरोकबाहरज़ररीिीजभरकरअपनघरोकआगिलटागदिएह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 43

कोरोना सद िी सीख ल रवाजदर पवाल गौिम

(लरखक वदली सरकवार म समवाज कयवाण मतरी ह)

पडरहाहएकिसरकोछनसभीबिरहहहमयािकरनाहोगािहिौरजबइसानकोजादतयोऔरिणचवयिसिाओमजकडकरछआछतकनामपरपरतादडत दकयाजाता रहाऔरकईजगहतोयहआजभीजारीह

कयोनकोरोनाकबहानहीहमसीखलदकजबिहजादतिमचरगयादलगमभिनहीकररहातोहमकयोकरलदकनअफसोसदकआजभी किारटीन दकएगए कछलोगो परजादतगतभिभािइसकिरहािीह दकिह दकसीिदलत कदारापकाएगएभोजनकोखानस इनकारकरितह य इसिशकी दिडबनाहीह दकबदकमधयममागचपरिलनकबजाएआजिशकाबडादहससाछआछतऔरअसपशयताकीराहपरहअगरयहमहामारीभीइसिशकअदिकतमलोगोसजादतिािकाजहरनदनकालपाईतोयकीनमादनएएकऐसासलाबआएगाजोसबकछबहालजाएगा

कोदिड-19नलोगोकीआसिाऔरदिशासकोभीझकझोराहभारतमलोग दफदजकल दडसटदसगकोउतनीगभीरतास लतहएदिखाईनहीिरहदजतनीसहजतासामादजकिरीकोबढानमदिखरहीह

एकसििादनकपिपरहोत हएमझइसबातकी बहिपीडाहोतीहदकजादतयोसगदसतयहसमाजकबएकहोगाकबएकपकीकीतरहजादतयोकबिनसमकतहोकरहमसबखलआसमानमसासलगकबहमसमानभािसएकिसरकोसिीकारकरगकबसबकोएकजससमानअिसरपरिानकरगऔरकबहमसमताक मलभत अदिकारआदटचकल 15 को मल रप स सिीकारगआदखरकब

कोरोना ककहर नपरीिदनया ककिमोको रोका लदकनभारतमइसकाएकअलगहीिहरािखनकोदमलाअपनीनाकादमयोको छपान क दलएकभी कछलोगोको इसका दजममिार ठहरायागयातोकभीउनहबदहषकतकरनकीसलाहिडालीगईभारतमकोरोनानसमाजम वयापतिणचवयिसिाऔरजादतगतसरिनाकढािकोएकबारदफरस बनकाबकरत हएहमसबकोसोिनपरमजबरकरदियाह

ऐसमहमएकबारदफरखिससिालकरनाहोगादकआदखरमनषयकौनह दजसनअपनीसदििाक दलएमनमतादबक दनयमबना डाल जबदक परकदत न कोई भिभाि नही रखा उसन कसमानदलयािहशषहऔरसबकोऊि-नीिकजालमबाटदियाभारतीयजातीयसरिनाकसिभचमयहबातऔरभीसािचकलगतीह दककसएकजादत दिशष नअपनआपकोििताकीशणीमरखाऔरकछकोजानिरकीशणीसभीनीिरखाजहाउसछनकीमनाहीिीसािबठनकीमनाहीिीऔरतोऔरउसकीपरछाईसभीएतराजिाकसकछमटीभरलोगोनखिकोमहाशदकतमानमानजादतऔरनसलबनाकररगभिकरतहएमनभिकोजनमदियाताकतिरलोगोनपराकदतकससािनोपरभीअपनाििचसिकायमकरन क दलए उन परकजा दकया जोआजभीजारी ह दजनहिदितरखािआजभीिदितहजबदकसमानताकदलएजररीहदकससािनोकासमानबटिाराहो

हजारोसालससमाजकाएकिगचइसदनयदतमानकरझलताआयाहऔरकभीइससबाहरनहीदनकलपायादिनबिलमहीनबिलसदियाबिलीपरनहीबिलातोअसपशयताकायहसिरपदजसकिलतअबनफरतइतनीबढगईह दकआज दलदिगकरइसानहीइसानकोमारनलगाह

Whydowestillallowcaste todefineusऐसानहीह दक महामाररया पहल कभी नहीआई लदकन इस महामारी नइसानकोसहीमायनोमउसकाअकसदिखादियासभीमानकोमउलटफरकरइसअदशयिशमननबतादियाकछभीसिायीनहीहजोयहसमझतिदकिदनयाउनकीमटीमहउनसबकभमपलभरमिराशायीहोगएआजकोरोनाकीमहामारीम दजसतरहइसानकोअसपशयताझलनीपडरहीहएक-िसरसअलगरहना

सवमवत-पररिवार क नए सदसय अतराचषटीय दहिी सदमदत क आजीिन सिसयो म2018स30अकटबर2019तकिोनएनामऔरजडहसिागत

दििरणइसपरकारहndash26शीमतीऋतभरामहाबीििडओहायो27शीरिीनदरकमाररोज़लीनहाइटसनययाकच

44 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

आदि की उिच कदिताएगीत को सनतऔरगातहऔरकोईदहिीकदिजसमहाििीिमाचयासदमतरानिनपत की कदिताओगीतो को नही इसकाकारण यह ह दक दहिीकदिताओमिहशदकतनहीहजोउिचकदिताओमह

करादतकारी कदिताओ स लोगो को दिशषकर यिाओ कोिीरतापणचकायचकरनकीपररणादमलनीिादहय(जसमदकसमगोकजीकीकदिताlsquoिसॉनगऑफिसटॉमजीपटलrsquo)लदकनदहिीकदिताएऐसाकरनमसपषटरपसकमज़ोरदिखाईितीह

उिाहरणकदलएयदिहमदबदसमलकीउिचकदिताlsquoसरफरोशीकीतमननाअबहमारदिलमहrsquoिाकयकादहिीमअनिािकरतहतोयहबनजाताह-शीशकटिानकीइचछाअबहमारहियमहदनदचितरपसइसमिहिमनहीहजोदबदसमलकीउिचकदितामह औरकोईभीकरादतकारीइसनहीगाएगा

इसी परकार फज़ की शदकतशाली उिचकदिताबोलदकलबआज़ािहतरबोलज़बा अब तक तरी ह का दहिी अनिािपरीतरहस बतकाहोजाएगा इसका दहिीअनिाि होगा - उचिारण करो दक होठसिततरहतमहारउचिारणकरोदकदजहाअबतकतमहारीह

उिच कदिता की दनमनदलदखत सरललदकनशदकतशालीपदकतयोपरदििारकरldquoदजनहनाज़हदहिपरिोकहाह(सादहरलदियानिीकशरldquoसनाखिा-ए-तकिीस-ए-मशररक़कहाहrdquo)यामजरहसलतानपरीकशरldquoसरपरहिा-इ-ज़लमिलसौजतनकसािअपनीकलाहकजहउसीबाकपनकसािrdquo

इसम कोई सिह नही ह दक दिनकर जस कछ दहिी कदि हदजनहोन lsquoदसहासनखालीकरो दकजनताआतीहजसीकदिताएदलखीदजसमिीररसहकदिभषणदजनहोनदशिाजीमहाराजकागणगानकरतहएकईछिदलखदफरभीउिचकबजाएदहिीमदलखनककारणइनमउतनीशदकतनहीहदजतनीउिचशायरीमहोतीदहिीमिहबलऔरअिाज़-ए-बयाननहीहजोउिचमह

जसादकमरलखlsquoउिचकयाह(WhatisUrdu)ममनबतायादकउिचकदितादिरोिकीकदिताहिआमआिमीकिखोऔरअनयायकदिलाफआिाज़उठातीहकयोदकभारतअपनइदतहासमएककरादतकारीपररितचनशीलयगसगज़ररहाहभारतीयोदिशषरपस भारतीययिाओको िीरतापणचकायचकरन क दलएआनिालऐदतहादसकसघषचमपररणािनकदलएकरादनतकारीकदिताकीआिशयकताहोगीमरदििारसयकदिताएकिलउिचकदिताएहोसकतीहहालादकइनहसरलीकतदकयाजानािादहएनदकयदकलषटफारसीभाषामहो

भारतीय लोगो की भाषा कौन सी िndash हिी या उलद

ऐसा कयो ह पक भार कर दरशभकत यतवा पिपसमल िज़ जोश आपद की उदसि कपवाएगी को सतन र और गा र ह और कोई पहदी कपव जसर महादरवी वमासि या सतपमता नदन प की कपवाओगीो को नही इसका कारण यह ह पक पहदी कपवाओ म वह शपकत नही ह जो उदसि कपवाओ म ह पहदी पहनदतओ की भाषा ह और उदसि मतसलमानो की यह पचार करना अगरज़ो की lsquoिाट करो और राज करोrsquo की नीप का पहससा था जिपक वासपवका यही ह पक उदसि सभी पशपक लोगो की भाषा थी चाहर वर पकसी भी मजहि कर हो

यहकहनकदलएदकlsquoदहिीभारतीयजनभाषानहीहबदलकएककदतरमरपसबनाईगईभाषाहrsquoमझकईलोगोकीकडीआलोिनाओकासामनाकरनापडाजसदकमनकोईबतकीभयानकयाअदतदनिनीयबातकहिीहो

दहिीऔरदहिसतानीमअतरसमझानकदलएमएकउिाहरणि रहा ह दहिसतानी म कहग उिर िदखए दहिी म कहग उिरअिलोकनकीदजएआमआिमीकभीअिलोकनशिकापरयोगनहीकरता इसीतरहकईशिऐसहजो वयािहाररक दहिसतानीभाषामपरयोगदकएजातहलदकनदजनहससकतमयकरदियागयाउिाहरणकदलएदज़लाशिकोजनपिमबिलदियागया

जब म इलाहाबाि हाई कोटच म जज िा तो मर सामन एकअदििकताजोदहिीमहीबहसकरतहउनहोनमझएकिरखिासतिीदजसकाशीषचकिापरदतभआििनपतरमनपछायपरदतभशिकाकयाअिचहतोउनहोनबतायाइसकाअिचह lsquoबलrsquoया lsquoज़मानतrsquoमनउनसकहा दकआपlsquoबलrsquoयाlsquoज़मानतrsquoशिकाउपयोगहीकरतजोसबसमझतहइसीतरहहज़ारोशिहदजनहआमआिमीवयािहाररकरपम परयोगकरता ह लदकन उनह दकलषट बनादियागयाऔरइसपरकारइसकदतरमभाषादहिीकादनमाचणहआ

मनयहपहलभीकहाहदकभारतककईदहससोमअदशदकतआमआिमीकीभाषादहिसतानीह(दजसखडीबोलीभीकहाजाताह)जबदकदशदकतभारतीयोकीभाषाउिचिीिाहिहदहिमसलमानयादसखहो(मरलखिखउिचकयाह(WhatisUrdu)औरभारतमउिचकपरदतमहानअनयाय(lsquoGreatinjusticetoUrduinIndiarsquo)

मनइनलखोमबतायाहदकयहपरिारकरनादकदहिीदहनिओकीभाषाहऔरउिचमसलमानोकीअगज़ोकीबाटकरोऔरराजकरोकीनीदतकादहससािाजबदकिासतदिकतायहीहदकउिचसभीदशदकतलोगोकीभाषािीिाहिदकसीभीमजहबकहो

हालादककछदनदहतसिािजीलोगोनमझमसदलमअपीलकताचपादकसतानीऔरकया-कयानहीकहापरनतभारतकलोगोनमझसहीसादबतदकयाहदनमनदलदखततथयोपरधयानि-

दिललीकशाहीनबाग़महएसीएएदिरोिीपरिशचन-रदलयोमपादकसतानीकरादतकारीकदिहबीबजादलबकीउिचकदितािसतरकोगायागयािाऔरआईआईटीकानपरकछातरोकीरलीमजादमयादमदललयाकछातरोकसमिचनमपरदसदपादकसतानीकदिफज़दाराउिचकदिताहमिखगकोगायागया

ऐसाकयोह दकभारत किशभकतयिा दबदसमल फज़जोश

जषसटस मवाककडय कवाटज

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 45

हनया क िर कोनद म ि हिी

िोमोको वककवच जापानीमलकीदहिीलदखका

हअगरभारतमभी दहिी कसािउसपरकारकी वयिसिाबनाईजातीहतोअदिकादिकभारतीयनागररकोकोइसपरदकरयामशादमलदकयाजासकगाभारतमऐसअसखयदहिीभाषा-भाषीहदजनकपासअसीमकमताहअसलमिपरदतभाकभडारहऐसीवयिसिाकसाििशमतकनीकऔरदिजानकादिकासभीतजीसऔरशदकतशालीरपमहोसकगा

अबहमदििशोऔरदििदशयोकसिभचमदहिीकीदसिदतकोिखमसियकईइचछकजापानीछातरोकोदहिीकीदशकािरहीहमझयहमहससहोताहदकदििशीयागर-दहिीभाषीकदलएदहिीभाषासीखनकीअचछीवयिसिा तयारकरनकीजररतहजसअचछीगणिततािालीमानकपाठय-पसतककापरकाशनहोदजसमछातरोकीयोगयताकअनसारवयाकरणकासहजसकमऔरदिसततिणचनहोनाजररीहदशककोकदलएभीदिशषपरकारकपरदशकणपाठयकरमकाआयोजनऔरअदभयानिलानकीआिशयकताहोगी

आजिदनया कअनक िशो क दिशदिदालयोऔर दिदभननससिानोम दहिीकी दशकािीजातीहइससिभचमजापानऔरदहिीका सबि 100सालसअदिक पराना ह जापान म सबसपहलदहिीकीपढाईटोकयोदिशदिदालयमशरहईिहा1908सकईभारतीयदशककदहिीऔरउिचकी दशका दहनिसतानीभाषाकरपमितरहहजापानक रदडयोपर1940महीदहिीभाषाकापरसारणआरभहआऔरयहआजभीजारीहजापानमदहिीसादहतयकपरिारकरनिालपरोफसरिोईकययाकामहतिपणचसिानहदजनहोनसदकपतदहिीशिकोशकीरिनाकीऔरदहिीसादहतयकीअनकमहतिपणचरिनाओकाजापानीभाषामअनिािदकयाउनकदाराअनदितपरमििकागोिान1959मपरकादशतहआयहशायिजापानीभाषामछपीपहलीदहिीसादहदतयककदतिीउसकबािसलकरआजतकअनकदहिीसादहतयकारोकीरिनाओकअनिािपरकादशतहोतरहहजसकबीरतलसीिाससरिासपतपरसािदनरालामहाििीिमाचहजारीपरसािददििीअजयमदकतबोिमोहनराकशमाकच णडयजनदरकमाररघिीरसहायिमचिीरभारतीदिनकरयशपालकषणासोबतीभीषमसाहनीमननभडारीउियपरकाशमिलागगचइतयादि

साल2012मभारत-जापानराषटीयसबिोकी60िीिषचगाठमनाईगईिीदहिीसादहतयकजापानीअनिािकइदतहासकआिारपरभीजापानऔरभारतकासबिलगभगउतनाहीपरानाहलदकनदहिीभाषाकदशकणकसिभचमिखतोभारतऔरजापानकासबिराषटीयसतरसभीअदिकयानीलगभग110सालपरानाहइसमहमभारतऔरजापानकसबिकीगहनताऔरसासकदतकआिान-परिानकइदतहासकोिखसकतहयहजापानकदहिीदिदानोकअिकपरयासकाफलह

आजकीिदनयामआपजहाभीजाएिहाआपकोदहिीबोलनिालजरर दमलजाएग पररस लिन नययॉकच दसगापर जोहादनसबगचऑसटदलयासभीजगहभारतीयनागररकदमलजातहऔरउनलोगोकीबातोमदहिीजररसनाईितीहजापानककछशहरोमभीभारतीयनागररकोकीसखयाअदिकहजसकोबहामामातसटोकयोआदिमिहाभीआपको दहिीसननको दमलगीबोलिालकीभाषाकरपमदहिीभाषाकापरसारअबदिशवयापीहइसमदहिीदफलमोकीखासभदमकाह दहिी दफलमगर-दहिीभादषयोकोभीदहिीकीओरआकदषचतकरतीहदहिीदफलमोकोिदनयाकीकईभाषाओमडबभीदकयाजानलगाहजापानमभीदहिीदफलमोकीलोकदपरयताबहतबढरहीहदफलमोकजररएदहिीभाषाकईिशोऔरससकदतकलोगोकोएक-िसरसजोडरहीह

इसानभाषाकापरसारनहीकरसकताभाषाकापरसारसियहीसभिहोताहइदतहासमजबभीभाषाकापरसारजबरनकरायागयाउसकापररणामहमशािखिहीरहाजस20िीशतािीकअतमिदकणअफीकामरगभिकादिरोिकरतहएआिोलनिलरहािा1976मयहदनचियदकयागया दकिशभरकसकलोमदसफच गोरोकीभाषाकापरयोगहोगासकलोकअसखयबचिएकसािखडहोगएऔरउसकादिरोिकरतहएआिोलनशरदकयाउससघषचम13सालकबचिकोगोलीमारीगईसकलोकमासमबचिोकोअपनीभाषाकदलएलडनापडाकयोदकउनकीभाषाउनकदलएअपनाजीिनिीबािमउससाहसीबचिहकटरपीटसचनकीसमदतमजोहादनसबगचमसगहालयबनायागयाजोआजभीलोगोकोउसअतयािारकीयािदिलाताहहमइसइदतहासकोकभीनहीभलनािादहएएकतरफभाषाससकदतकाितबनकरदिशभरकलोगोकोएक-िसरसजोडतीहऔरदमतरताकीसिापनाकरतीहतोिसरीओरभाषाएकसमहकअहकारकोदसदकरनकाहदियारबनजातीह

आजकी िदनया म दिजानऔर तकनीक की नई जानकारीअदिकाशतअगजीमउपलिहइसदलएभारतऔरअनयकईिशोमभीउचिदशका-वयिसिामअगजीकाििचसिअदिकहिहादशकाकीभाषाअगजीहोतीहऔरपढनकीसामगीभीअगजीमहीउपलिहअगरदहिीकोइसकसिानपररखाजाएतोदिशम दहिीकासतरऔरभीऊिाहोजाएगाजसजापानम यसबवयिसिाए अगजीमनहोकरजापानीभाषामहीबनाईगईहउचिदशकामजापानीभाषाकाहीपरयोगहोताहदिजानतकनीकयाअनयशदकककतरस सबदितनिीनतमजानकारीऔरसामगीभीजापानीभाषामउपलिहदिदािजीऔरदिदानसाराजानजापानीभाषामहीहादसलकरनकबािआगिलकरजापानीभाषामहीतकनीककादिकासऔरदिजानकीउननदतकदलएअपनायोगिानितहइससजानऔरदिजानकीऐसीवयिसिाबनगईहदजसमहरजापानीभाषा-भाषीयानीिशकाहरनागररकशादमलहोसकता

46 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

चाि तो सीख सकतद ि

करल का कररशमा इमरवान करशी

करलकएकगािमिोयिासिाररयासरकारीबससउतरीयहापरउनहआगजानिालीसिाररयानहीदमलीबदलकउनहतीनमधय-आयिगचकलोगदमल

इनम सबस जयािा उमर िाल शखस न एक बड बदसन िालअसिायीतौरपरबनाएगएनलसटडकीओर दिनमरतास इशारादकयाइसकाइसतमालआमतौरपरबडीशादियोकिौरानमहमानोकोदडनरकबािहाििोनकदलएकरनमहोताह

यिोनोयिा दजसमसएकमदहलाऔरएकपरषिातरतिहा गएऔरअपन हाि िोए इसक बाि िअपन दठकानोकीओरिलपड

िहाखडतीनोपरषोकिहरपरमसकराहटिीयहमौनगदतदिदिएकिीदडयोमकपिरहईिीयहिीदडयो

िायरलहोगयािशकिदकणीदहससकराजयकरलमकोदिड-19क दिलाफलडीजा रही जगकायहमहजएकछोटासा दहससाभरह

कयवा हर करल की सवामवावजक पजीइनमधय-आयिगच िाललोगपिायतसिसयजानपडत ह

इसलडाईमउनकासािजदनयरपदलकहलिनसच (जपीएिएन)औरजदनयरहलिइसपकटसच(जएिआई)जसहलिकयरिकच सचभीिरहह

ज़मीनी सतर पर मौजि हलिकयर िकच सच और लोगो कपरदतदनदियोकायहगठजोडही राजयकीसामादजकपजीसादबतहोरहाहइसकज़ररएकरलकोदिड-19कगाफकोऊपरबढनसरोकनऔरकिचकोफलटकरनयानीनएमामलोमबढोतरीपरबडसतरपरलगामलगानमसफलरहाह

यहसामादजकपजी करल क पदलकहलि दससटमकी रीढसादबत हई ह इसक िलत ही करलकोरोना स परभािी तौर परदनबटनिालािशकापहलाराजयबनगयाह

िीनकिहानसभारतकपहलतीनमरीजआनकतीनमहीनबािभीकरलमकोरोनासमरनिाललोगोकीसखयाकिलिोहयसटडटसराजयम29जनिरीकोआएि

एि1एन1 दनपाह और दपछल सालआई भयािह बाढ कअनभि कसाि राजय इसितरनाकिायरसस िो-िो हािकरनकोतयारिा

हलिकयरिकच सचऔरराजनीदतककायचकताचओकीटीमराजय

कहरगािकघर-घरतकपहिीऔरलोगोकोइसिायरसकबारमसमझाया

इनकपासइसतरहकीमदहमिलानकापहलसएकसपीररयसह य राजय मआईबाढ क बाि कओको कलोरीनटकरनऔरलपटोदसपरोदससकोरोकनकदलएलोगोमजागरकताफलािकि

इतनसारलोगोकोटदनगकसिीगईकरलकीहलिसदिचसजकपिचडायरकटरडॉकटरएनशीिरन

बीबीसीदहिीकोबतायाldquoयहटदनगपरदकरयािो-तीनदिनसजयािानही िलती ह एकसपटचस क तयार दकए गए सटडी मटररयल कसाियलोगिसरलोगोकोपरदशदकतकरनकदलएिलजातहrdquo

डॉशीिर नकहा गामीणइलाक़ोमहमार दलकिकच सचयाआशा (एकरदडटड सोशल हलि एदकटदिसट) ह शहरी इलाक़ो मऊषा (अबचन सोशल हलि एदकटदिसट) िकच सच ह इनह बता दियाजाताह दकलोगोको कससमझानाह हरआशाक़रीब1000लोगोकीइिाजचहोतीहrdquo

इनकसािजदनयरपदलकहलिनसच (जपीएिएन)भीहोतीह जो दक 10000लोगोकीआबािीकी इिाजच होती ह इनकऊपरएकजदनयरहलिइसपकटरहोताहजो15000लोगोकदलएउततरिायीहोताह

इसकअलािासिासथयदिभागऔरसामादजकनयायदिभागकबीिएकदलकआगनिाडीिकच सचकाभीहोताहएकआगनिाडीिकच र1000लोगोकीइिाजचहोतीह

डॉ शीिर नकहा ldquoसिश मलरप म हलिकयर िकच सच दारादिएजातहमसलनमासककसपहनाजानािादहएहमपिायतपरदतदनदियोकोआनिालीिीज़ोकबारमअिगतरखतहतादकिअलटचरहहलिकयरइसपकटरऔरशहरीइलाक़ोमिाडचमबसचइनउपक दरोकादहससाहोतहrdquo

डॉशीिरकमतादबकldquoहलिकयरिकच सचऔरपिायतमबरोकीपरीफौजकोअहमजानकाररयोस लस दकयाजाताह इनमिहानसएयरपोटचपरपहलपसजरकआतहीकयादकयागयािाऔरकयादकयाजानािादहएजसीिीज़शादमलहोतीहrdquo

राजयम एककमयदनटीकॉलसटरभी ह दजसका नाम दिशाहइसमएकटोलफीनबरहयहसटरदज़लामदडकलऑदफसरकयहाहोनिालीदशकायतोयाइनकिायरीज़कबारमबताताह

डॉशीिरनकहाldquoअगरकोईकिारटीनदससटमकोतोडताहतोपिायतिकच रऔरहलिकयरिकच रउनहढढलतहऔरिापसलातहrdquo

िहानसलौटनिालछातरो कपहल बिऔरउनकपराइमरीऔरसक डरीसपकगोकोकिारटीनकरन कबाि करलमतबतकदसिदतयाठीकिीजबतकदकएककपलकएयरपोटचपरसकरीदनगकाउललघनकरनऔरएकदनजीअसपतालमएकशखसकबीमारहोनकीखबरसामननहीआगई

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 47

कपलअपनबटकसािइटलीसलौटिइनहइटलीफदमलीकहागयामधय-आयिगचकइसकपलऔरउनकीबटीऔरिामािसभी कोरोना िायरस स सकरदमत पाए गएऔर परशासन को इसमामलमकाफीमशककतकरनीपडी

लदकनउसीिकतहलििकच सचऔरपदलससमतपरीमशीनरीनकॉनटकट टदसगकरनसकरीदनगऔरटसटकरनाशरकरदियाक़रीब2000लोगोकीटदसटगहईऔरकछहज़ारलोगोकोहोमकिारटीनमडालदियागया

कपलकपरटसजो93और88सालकिउनहकोटायमकसरकारीअसपतालसिोहफतकइलाजकबािघरभजदियागया

करल क वलए कयवा िम चजर रहवाडॉकटरइकबालनबीबीसीदहिीकोबतायाldquoहमारदलएगम

िजर गासरट लिल पर मौजि हलिकयर िकच र ह हमार पासदबलकलज़मीनी सतर पर सामादजक पजी मौजि ह जो करलकोिसरराजयोसअलगबनातीहrdquo

डॉ इकबाल नकहा ldquoिरअसलहमार पाससामादजकपजीकसािएकएकसपटचसामादजकपजीभीहयहपजीहमारयिाउतसाहीडॉकटरोकीहइनसमनभीपदलकहलिऔरिायरलॉजीकबारमकाफीकछसीखाहrdquo

अलग-अलगसपदशयदलटीजस दलएगएनौडॉकटरोकीटीमक कॉनिलसट पलाजमा िरपी क इसतमाल स कोरोना िायरस कमरीजोकाइलाजकरनपरदलखगएपपरकोइदडयनकाउदसलफॉरमदडकलररसिच(आईसीएमआर)नएपरिदकयाह

डॉइकबालकरलककोरोनासपरभािीतौरपरदनबटनकपीछlsquoगासरटिकच सचकीमििसकॉनटकटटदसगऔरकटनमटसटटजीrsquoकोिजहमानतह

िहकहतहldquoहलिकयरकदिक दरीकरणकीहमारीपॉदलसीसहममििदमलीहइसकज़ररएहमनसिासथयसिाओकोपराइमरीहलिसटसचसदज़लाअसपतालोऔरसिानीयदनकायोतकपहिायाहrdquo

डॉइकबालकमतादबकldquoहमजोदिमिाललोगोकोसामानयलोगोकसपकच सिररखनाहहमनिसरीबीमाररयोसगसत60सालसजयािाउमरिाललोगोकोअलगदकयाहइनकीसखया716लाखहहमनउनहकहाहदकिटलीमदडदसनकजररएअपनडॉकटरोससपकच करइसकअलािाउऩकीमििमखयमतरीदपनाराईदिजयनकबनाएगएिॉलदटयरकॉपसचभीकररहहrdquo

कोदिड-19ककटोलकदलएएकसपटचसमदडकलकमटीकीदपछल डढमहीनस हर रोज़मीदटगहोती ह तादकमदडकलऔर

पदलकहलिमसलोपरििाचहोसकडॉइकबालनकहाldquoमरोज़ानासबहिीदडयोकॉनफ दसगक

ज़ररएमखयमतरीकोसीिररपोटचकरताहऔरशाम4बजएकररपोटचसबदमटकरताहrdquo

डॉइकबालमानतहदककरलइसबातसभागयशालीभीरहाहदककोरोनाससकरदमतपाएगएलोगोकीऔसतआयराजयम372सालह80सालसऊपरिालऐसकिलिोशखसरहऔर60सालकीउमरिालोकीसखयाकिलनौह

सिवासथय जवािरकतवाएकअतरराषटीयहलिएजसीकिॉदशगटनदसितकसलटटऔर

डलयएिओमकामकरिक डॉ एसएसलाल नकहा ldquo1990किशकमजबमपदलकहलिदससटमसजडािाऔरपराइमरीहलिसटरकोमनररपोटचदकयािाउसिकतहरकोई1230स1बजतकघरजानकी तयारीम ितोमनपछा दकयहसबकसहोगा मझ नदसाग सटाफ न बताया दक पीएिसी म कोई िॉशरमनहीहऔरसबकोइसकदलएघरजानाहोताहऐसमपीएिसीकोबिकरितहrdquo

डॉलालनपिायतमबरकोबलायाऔरपीएिसीकअचछतरीक़ स काम करन क बाबत ििाच की शरआत म हलिकयरिकच रऔरपिायतमबरकबीितनातनीरहीलदकनजलिहीयहमसलासलझगया

इसकबाियहीपराइमरीहलिसटर (पीएिसी)पदलकहलिदससटमकीसबसअहमकडीबनगया

अचछ सिासथयकी ससकदतको न किल हाल क िशको मबढािादियागयाहबदलकऐसारानीगौरीलकमीबाईकिकतभीहआदजनहोनतरािणकोरपरशासनदकयािा

िह 1813 म सािचजदनकरप स लोगो को समॉल पॉकस किकसीनशनकदलएसमझानकदलएमिानमउतरआईिी

डॉलालनबतायाldquoजब1957मपहलीसरकारबनीतोईएमएनबिरीपािसरकारकीदमदनसटीमएकडॉकटरकोहलिदमदनसटरकतौरपरशादमलदकयागयािाrdquo

नशनल इसटीटयट ऑफ मटल हलि एड नयरो साइसज कदिगगजिायरोलॉदजसटपरोफसरिीरदिनबीबीसीदहिीकोबतायाldquoकासरगोडमदकयागयाकामशानिारहमािचकआदिरीहफतमिहाहर रोज़30-40लोगपॉदजदटि दनकलरह ि इनह किलकिारटीन दकयागयाऔरइनकहरपराइमरीऔरसक डरीकॉनटकटकरदपडटसटदकएगएऔरइसपरदनयतरणपादलयागयाइनकीरदपडटदसटगकीसटटजीसहीसादबतहईrdquo

48 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

समपाकीय

जिा काम आव सई lsquoरहििनrsquo ददहख बड़दन को लघ न दरीहजए िरर जि कि आवर सई कि करद तरवरर

रहीमजीकहतहदकतिाकदितबडोकोिखकरसामानयलोगोयािसतओकोभलानहीिनािादहए जहासईकीज़ररतहोतीहिहातलिारकामनहीआती

एकबोिकिाहndashअकालमएकिनीआिमीभोजनकीतलाशमभटकरहािा अिानकउसएकपोटली दिखाईिी उसनलपककरउसउठाया औरदबनािखहीततकालएकमटीभरकरमहमडालली िबायातोबहतदनराशहआ दजसअननसमझािाितोमोतीदनकल मोतीभखनहीदमटासकत ऐसीिसतओकामलयकिलकालपदनकहोताह अगलीमपहनीकरोडोरपएकीहीराजडीअगठीआपकोज़रासपटििचसनहीबिासकती लाखोरपएकहीरजडमोबाइलसटसएकदगलासपानीनहीदनकलसकता आपकातखत-ए-ताऊसआपकभगिरकोठीकनहीकरसकता

झठिनऔरसखकसारसािनएकज़राससकटकसमयवयिचहोजातह ठीकहतलिारदकसीकीहतयाकरसकतीहदकसीकोमारकरउसकिनिशपरकज़ाकरसकतीहलदकनआपकीफटिसतरसझाकतीनगनताकाउपिारिोपसकीएकछोटीसईकपासह सजचनसईसहीघािसीताह

आजराजसिानकारणिमभौरमहगसफारीपयचटनकदलएपरदसदहलदकनमआजससाठसालपहलकीबातकररहाहजबिहाजानकदलएनकोईदटकटिानकोईपािदसताराहोटल बसजाइएपिल अललाउदीनदखलजीकनामसबसदखलजीपरहोतिलजाइए दमलजाएतोशरभीनहीतोलगरदबजजिखतसीताफलखातहएकिडऔरखासकघनजगलसगजरतहए िहादकलममागचिशचकआपकोबताएगादकहरसालआपातकालकदलएसकडोमनआटकीबादटयाबनाईजातीिी यदिकोईसकटनहीआतातोिबादटयाऊटोघोडोऔरहादियोकोदखलािीजातीिीऔरदफरअगलसालकदलएबादटयाबनाकररखलीजातीिी यहिीअदगमयोजनाजीिनऔरउसमआसकनिालसकटोकदलएराजसिानमदकसीसमयमजीिनकीज़ररीिीजजलऔरअननबडीिजादनकताऔरसाििानीससहजजाति िहाकजलपरबिनकाआजभीिदनयाकपासकोईउततरऔरदिकलपनहीह एक-एकहरापततासखाकरभीषणगरमीमजलतदिनोकदलएरखाजातािा

बहतबारवयदकतअपनीकछकठाओकतहतमहगीदिखािटीिीजजटाताह ऐसमिहबहतसीज़ररीऔरअदिकमहतिकीिीजोकीअनिखीकरिताह

आजतिाकदितबडऔरिनिानिशअणबमयदकदिमानकाज़खीरासदितदकएबठहलदकनअमरीकाकोभारतसकलोरोदकिनकीगोदलयामगानकदलएआखभीदिखानीपडी अबभीबहतसिशोमकोरोनासलडनिालडाकटरोकपासमासकऔरपीपीईदकटनहीह िदटलटरऔरटसटकरनकीसदििाएनहीह मरनमारनकीतयाररयापरीहलदकनजानबिानकीकोईयोजनानहीह करोडोग़रीबोकपासकोरोनाकाइलाज़करिानऔरभोजनकीवयिसिानहीह शहरोमकामकरनिालकरोडोलोगअपनघरिलगएह उनकदलएआिास-परिासकीकोईयोजनानही सकलकॉलजकारखानबिपडह उनकोसरदकतढगसशरकरनकाकोईपरदशकणनहीऔरमगलपरखदनजपिािचऔरपानीढढनतिापयचटनकीबातकीजातीह

वयिसिाओकीअिरिदशचताऔरअवयिसिाकबीिसामानयमनषयकीसििनामनषयकासहाराबनरहीहदजसिनपिपरभािकीिौडमभलादियाजाताहमहतिहीनमानदलयाजाताह असपतालदकसीगरीबकोइलाजकापराभगतानदकएदबनाशिनहीिरहहतोकहीलोगअपनाहजकदलएबिायापसाज़ररतमिोकोराशनिनमखिचकररहह कोईसरिारअपनीनईपगदडयोसमासकबनाकरबाटरहाहिदनयाऔरमनषयताकीउमरबहतलमबीह इसमतरह-तरहकीआपिाए-दिपिाएआईहऔरआएगीलदकनउनसइसिदनयाकोयदकहदियारनहीकामकऔजारबिाएग बडी-बडीमदतचयािादमचकहीर-जिाहारातऔरबकबलसनहीबदलकमनषयकहियमअिदसितमानिीयकरणासििनाऔरिमच-जादत-नसलसदनरपकसहयोगभािहीबिाएग

यहसमयहमारगणोकीपरीकाकासमयह तलसीकहतहndashधरीरज धरि हित अर नररी आपद कल परहखए चररी

यदिहमपचिातापकसािनहीमरनािाहततोइसपरीकामपासहोनकीतयारीकर नीयतठीकहोगीतोदनयदतभीसहायताकरगी सवव भवनत सहखनः

ndash रिदश जोशरी

UgraveocircOtildeUuml AcircaeligUgraveeth szligaeligUumleth OumlaeligUacuteUIgraveegraveOslash

SszligaeligraquoIgravetimesdivide

ccedilatildeacuteIcircegrave atildetimesaeligUacuteUegrave timesaeligIgraveeumlOumlaeligaacuteaelig UacuteUaeligcAringthornOumlaeligaacuteaelig AcircecircAacuteaeligOumlaeligaacuteaelig IcircethszligOumlaeligaacuteaelig yenotildeUacuteU atildetimesaeligUacuteUegrave acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave middotcurrenaelig Acircyacutetimeseacutesup1 ccedilatildeSacircaelig atildentildeETH yenacuteIgraveUacuteUaeliguumlcAringthornegraveOslash ccedilatildeacuteIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave (IHA) ccedilatildeacuteIcircegrave acircegravesup1Ugraveeth middotcurrenocirc OtildeEacutecedilaeligszligaelig IcircethIgraveaelig atildentilde Igraveaeligccedilmiddotcurren atildetimes acircOumlegrave yenAcircUgraveegrave acirctimeseumlh acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave yenotildeUacuteU ccedilszligUacuteUaeligacircIgrave acirceth AacuteeacuteCcedilcedileth UacuteUatildeethacuteETH Oslashatilde atildetimesaeligUacuteUeth Otildelsquoiquestocircacute yenotildeUacuteU AcircocircIgraveeth-AcircocircccedilIgraveOslashocircacute middotOcirccurren ccedilUumldeg yenotildeUacuteU Oumlegrave timesatildeˆszligAcircecircDaggeraeliguuml atildentildeETH atildetimes OtildeatildeeacuteIgrave OumlaeligsbquoOslashagraveaeligaeligUumlegrave atildentildeacute ccedilmiddotcurren atildetimes OtildeatildeeacuteIgrave acirctimesOslash AcircatildeUumleth IHA acirceth AacuteeacuteCcedilcedilethETH timesethUacuteUeth Otildelsquoiquesteth yenotildeUacuteU yenOtilde UgraveaeligIgraveegrave-AcircocircIgraveeth IumlaeligUacuteUaeligAcircyacuteszligaeligatilde ccedilatildeacuteIcircegrave OtildeocircUumlIgraveeth atildentildeacute yenotildeUacuteU atildetimesaeligUacuteUegrave AcircUacuteUacuteAcircUacuteUaeligyenocircacute acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave yenotildeUacuteU ccedilszligUacuteUaeligacircIgrave AcircUacuteU OtildeatildeeacuteIgrave sup1eacuteagraveaeligegrave yenotildeUacuteU raquoszliguuml timesatildeacircecircacirc middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH atildetimes yenaeligAcircmiddotcurrenocirc acircIcircSOslash OtildeUgraveUgraveeth degmiddotcurren raquoccedilIgraveccedilszligccedilIuml AcircyacuteaeligOslashocircccedilAacuteIgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth degmiddotcurren ccedilszligtradeaeligaeligAcircUgrave IcircethUgraveeth yenaeligccedilIcirc middotOcirccurren maeligUacuteUaelig IHA middotOcirccurren ccedilszligmiddotcurrenaeligacirc timesethacute OslashocircraquoIcircaeligUgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth middotOcirccurren ccedilUumldeg yenaeligtimesacuteccedil˜aeligIgrave middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH

atildetimes OtildeocircCcediluuml middotOcirccurren acircOumlegrave ccedilUgraveIcircethagraveaeligmiddotcurrenocircacute yenotildeUacuteU ccedilszligagraveaeligethaacute McurrenAcirc acirceth szligIgraveuumltimesaeligUgrave OtildeocircCcediluuml middotcurrenocirc copyUgravemiddotOcirccurren acircaeligtimesecircccedilatildemiddotcurren middotcurrenaeligOslashuuml yenotildeUacuteU IcirceumlccedilcAringU middotOcirccurren ccedilUumldeg IumllsaquoOslashszligaeligIcirc IcircethUgraveaelig iquestaeligatildeIgraveeth atildentildeacute Igraveaeligccedilmiddotcurren Oslashatilde acirceacuteccedilUgraveccedilagraveiquestIgrave atildeocirc acircmiddotOcirccurren ccedilmiddotcurren IHA raquoccedilIgraveccedilszligccedilIumlOslashaeligiexcl IcirceumlagraveOslash yenotildeUacuteU AcircyacuteOumlaeligszlig copylsaquotimeseacutesup1 atildeocirc AacuteaeligdegacuteETH ccedilatildeacuteIcircegrave Acircyacuteethtimesegrave middotOcirccurren UgraveethIgraveeumlˆszlig timesethacute acircOumlegrave middotcurrentimesuumlAElig SszligOslashacuteacircethccedilszligOslashocircacute middotcurrenaeligOslashuumlmiddotcurrenIgraveaeliguumlyenocircacute yenccedilIgraveccedilIacuteOslashocircacute middotcurrenUumlaeligmiddotcurrenaeligUacuteUocircacute middotcurrenccedilszligOslashocircacute Uumlethsup1middotcurrenocircacute IgraveIacuteaelig szligeuroIgraveaeligraquoDaggeraeligocircacute middotcurrenaelig OtildeatildeeacuteIgrave yenaeligOumlaeligUacuteU AtildeOslasheuroIgrave middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH ccedilUgraveccedilagraveiquestIgrave McurrenAcirc acirceth acircOumlegrave OtildeatildeeacuteIgrave OtildeIumlaeligsectuuml middotOcirccurren Acircaelig˜aelig atildentildeacuteETH acircOtildemiddotcurrenegrave ordfcurrenAacuteaeliguuml IgraveIacuteaelig acircatildeOslashocircraquo acirceth yenacuteIgraveUacuteUaeliguumlcAringthornegraveOslash ccedilatildeacuteIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave yenAcircUgraveaelig UumlyumlOslash AcircyacuteaeligŒIgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth timesethacute yenszligagraveOslash acircEgravecurrencedilUuml atildeocircraquoegraveETH

IumllsaquoOslashszligaeligIcircETHagraveaeligeacuteOumlmiddotcurrenaeligtimesUgraveaeligyenocircacute acircccedilatildeIgrave

ŸaeligegravetimesIgraveegrave agraveaeligegraveUumlaelig ccediltimesŸaeligaelig Ccedilaeligograve acircIgraveegraveagraveaelig iquestacutefrac14yacute ccediltimesŸaelig

(lsaquoOslashaeligacircegrave IgraveIacuteaelig yenŠOslashyumlaelig yen ccedilatilde acirc wregvy-wregvz)OumlecircIgraveAcircecircszliguuml Agraveaelig˜aelig ndash yenaeligsectuuml yenaeligsectuuml AringUegrave middotcurrenaeligUgraveAcirceacuteUacuteU degtimes degacirc ccedilagraveaeligmiddotcurrenaeligraquoocirc Acircegrave-degiquest Ccedilegrave degacirc degtimes Oslashecirc CcedilntildeUumlacirc

PRINTED VISHWA - ISSN 25721550ONLINE e-VISHWA - ISSN 25721569

PRINTED VISHWA - ISSN 25721550ONLINE e-VISHWA - ISSN 25721569

ccedilszligagraveszligaeligccedilszligagraveszligaeligJ U L Y 2 0 2 0

VISHWA - Hindi Literary Magazine

szligaacuteuuml Ntilde x yenacutemiddotcurren Ntilde x AacuteeacuteUumlaeligsectuumlU wregwregyenacuteIgraveUUacuteUaeliguumlcAringthornUegraveOslash ccedilatildeUlsaquoIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave middotcurrenegrave ˜aeligntildetimesaeligccedilacircmiddotcurren timeseacutesup1 Acircccedil˜aeligmiddotcurrenaelig

wwwhindiorg Year 36 Volume 3 A Lingo-Cultural Hindi quarterly Published by International Hindi Association USA July 2020

Page 6: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN

अतराचषटीयडहनदीसडमडतInternational Hindi Association

A NON-PROFIT ORGANIZATION 2129 Stratford Road Murfreesboro TN 37129 TAXID 58-1988753 Founded by Late Dr Kunwar Chandraprakash Singh in 1980

MEMBERSHIP FORM सदसयताआवदन-तर(PLEASE PRINT IN CAPITAL LETTERS)

उपिाम Last Name helliphellip

परथम िाम First Name helliphellip

जीवि साथी का उपिाम Spousersquos Last Name helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

परथम िाम First Namehelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

पिा Addresshelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

शहर City helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip पराि State helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipकोड Postal Code helliphelliphelliphellip

राषटर Country helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

दरभाष Home Phone helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip Work Phone helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip Mobile Phone

ई-मल E-mail helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Introduced by NamehelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipPhonehelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipEmailhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip helliphellip

कयाकोईएकडवकलरन Please check one of the following

डनयडमतआजीवन Regular Life Member $250 USD

डनयडमतवाडचक Regular Annual Member $35 USD

वयाारससावाडचक Annual Institutional $500 USD

Please make check or bank draft payable to lsquoInternational Hindi Associationrsquo in USD and mail toRanbir Kumar 141-34 79th Ave Apt 1B Flushing NY 11367 USA Phone (347) 665-7719 Email treasurerhindiorgBank Name helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip Check Draft Nohelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip Date helliphelliphellipThe membership provides the following benefits1 A subscription of widely acclaimed quarterly literary magazine Vishwa published from the US in Jan April July and Oct2 Discounts on IHA products and services such as Hindi CDs kavi sammelan seminars conferences and youth-clubs3 Rewarding volunteer opportunities in many valuable programs in the USA and India4 Access to Memberrsquos-only information and prior notification of events5 Regular Membership provides right to vote on matters of the Association after a waiting period of sixty daysThe Board of Directors maintain the right to deny suspend or cancel membership of any individuals who fail to abide by the Articles of Incorporation or the Bylaws or whose activities are deemed detrimental to the proper functioning of the Association The Board is not obligated to refund any unused portion of the membership dues for cancelled membershiplsquoVishwarsquo welcomes original writings in Hindi from all quarters Writings dealing with immigrant experiences are especially welcome For further information or to submit your writings for consideration please contact The Editor Mr Ramesh Joshi 10046 Parkland DriveTwinsburg OH 44087 USA Phone USA +1 (330) 688-4927 India +91 94601 55700 Email joshikaviraigmailcom amp editorhindiorg

Visit wwwhindiorg to contact us or for additional information

For Official Use onlyAssigned Member Id helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip emspemspemspemspemspSignature helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip REV JAN 2019

PASSPORT SIZEPHOTOGRAPH

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 5

अधयकष का सनदश

दपरयदमतरोमअतराचषटीयदहनिीसदमदतकीओरसआपसभीकअचछसिासथयकीकामनाकरताहमझआपसभीसयहसाझाकरतहएबहतखशीहोरहीहदकदिशाकाजलाईअकनएदडजाइनमऔरपणचरगीनछापा

गयाहइसअकमअमरीकासभीबहतलोगजडहऔरलखकोनकाफीरिनाएभजीहआशाहदकभारतसबाहरबसपरिासीभारतीयभीआनिालअकोमइसीतरहउतसाहसभागलगऔरहमारसािजडग

हमजलिहीएकनयामादसकनयज़लटरभीशरकरगदिशाकसभीदपछलपरकाशनिबसाइटwwwhindiorgपरदकसीकदलएभीदडदजटलकॉपीकरपममफतमउपलिह

दिशा कजलाई 2020 कअकस वयािसादयकऔर वयदकतगत दिजापनो क दलएपदतरकाम एकपणच पषकीसदििाउपलिहदिजापनिरकदलएइसअककअदनतमपषकोिख

िसरीभाषाकरपमदहिीसीखनकपाठयकरमपरकामशरहोगयाहआशाहदकसीखनलीउपयकतसामगीजलिहीउपलिहोगी

AustinSeattleऔरChicagoमसदमदतकीशाखाओकोपनजजीदितकरनकाकामजारीहआशाहदकजलिहीअतराचषटीयदहनिीसदमदतकीयशाखाएशरहोजाएगी

पदतरकाकोबहतरबनानऔरहमारआपसीसिािकोऔरपरभािीऔरसािचकबनानकदलएआपकसझािोकासििसिागतह

अधयकष की ओर सद एक हवशदष अपरील

मअजयिडडा (अधयक)अनतराचषटीय दहनिी सदमदतकीओर न दनमनदलदखत कतरो क दलए सियसिको को दहनिीपररिारमशादमलहोनकदलएआमदतरतकरताह

10-12 ककष कद हविभषरी छत

lsquoहवशवrsquo हिनदरी सिगरी सिरीकषक

वदबसइि हिजइनर

हिदरी अनवदक

सभी सियसिकोको सिा कायच क फलसिरप सदमदतकीओरिपरमाणपतरपरिानदकएजाएगरदजसटरकरनकदलएईमलयाफोनपरसपकच कर

अजय चिि(216) 544-6505 presidenthindiorg

अजय चििअधयक

अतराचषटीयदहिीसदमदत(2020-2021)(216)544-6505

presidenthindiorg

पज17काउततर

6 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

दकसीशीमानजमीिारकमहलकपासएकगरीबअनािदिििाकीझोपडीिीजमीिारसाहबकोअपनमहलकाहाताउसझोपडीतकबढानकीइचछा हई दिििासबहतराकहा दकअपनीझोपडीहटालपरिहतोकईजमानसिहीबसीिीउसका दपरयपदतऔरइकलौतापतरभीउसीझोपडीममरगयािापतोहभीएकपािबरसकीकनयाकोछोडकरिलबसीिीअबयहीउसकीपोतीइसिदाकालमएकमातरआिारिीजबउसअपनी पिचदसिदतकी यािआजाती तो मार िख क फट-फट रोनलगतीिीऔरजबसउसनअपनशीमानपडोसीकीइचछाकाहालसनातबसिहमतपरायहोगईिीउसझोपडीमउसकामनलगगयािादकदबनामरिहासिहदनकलनानहीिाहतीिीशीमानकसबपरयतनदनषफलहएतबिअपनीजमीिारीिालिलनलगबालकीखालदनकालनिालिकीलोकीिलीगरमकरउनहोनअिालतसझोपडीपरअपनाकजाकरादलयाऔरदिििाकोिहासदनकालदियादबिारीअनाितोिीहीपास-पडोसमकहीजाकररहनलगी

एकदिनशीमानउसझोपडीकआसपासटहलरहिऔरलोगोकोकामबतलारहिदकिहदिििाहािमएकटोकरीलकरिहापहिीशीमाननउसकोिखतहीअपननौकरोसकहादकउसयहासहटािोपरिहदगडदगडाकरबोलीlsquoमहाराजअबतोयहझोपडीतमहारीहीहोगईहमउस लननहीआई हमहाराजकमाकरतोएक दिनतीहrsquoजमीिारसाहबकदसरदहलानपरउसनकहाlsquoजबसयहझोपडीछटीहतबसमरीपोती नखाना-पीनाछोडदियाहमनबहत-कछसमझायापरिहएकनहीमानतीयहीकहाकरतीहदकअपनघरिलिहीरोटीखाऊगीअबमनयहसोिादकइसझोपडीमसएकटोकरी-भरदमटीलकरउसीकािलहाबनाकररोटीपकाऊगीइससभरोसाहदकिहरोटीखानलगगीमहाराजकपाकरकआजािीदजएतोइसटोकरीमदमटीलआऊrsquoशीमाननआजाििी

दिििाझोपडीकभीतरगईिहाजातहीउसपरानीबातोकासमरणहआऔरउसकीआखोसआसकीिाराबहनलगीअपनआतररकिखकोदकसीतरहसभालकरउसनअपनीटोकरीदमटीसभरलीऔरहािसउठाकरबाहरलआईदफरहािजोडकरशीमानसपरािचनाकरनलगीlsquoमहाराजकपाकरकइसटोकरीकोजराहािलगाइएदजससदकमउसअपनदसरपरिरलrsquoजमीिारसाहबपहलतोबहतनाराजहएपरजबिहबार-बारहािजोडनलगीऔरपरोपरदगरनलगीतोउनकमनमकछियाआगईदकसीनौकरसनकहकरआपहीसियटोकरीउठानआगबढजयोहीटोकरीकोहािलगाकरऊपरउठानलगतयोहीिखादकयहकामउनकीशदकतकबाहरहदफरतोउनहोनअपनीसबताकतलगाकरटोकरीकोउठानािाहापरदजससिानपरटोकरीरखीिीिहासिहएकहािभीऊिीनहईिहलदजजतहोकरकहनलगlsquoनहीयहटोकरीहमसनउठाईजाएगी

यहसनकरदिििानकहाlsquoमहाराजनाराजनहोआपसएकटोकरी-भरदमटीनहीउठाईजातीऔरइसझोपडीमतोहजारोटोकररयादमटीपडीहउसकाभारआपजनम-भरकयोकरउठासक गआपहीइसबातपरदििारकीदजए

जमीिारसाहबिन-मिसगदिचतहोअपनाकतचवयभलगएिपरदिििाकउपयचकतििनसनतहीउनकीआखखलगयीकतकमचकापशिातापकरउनहोनदिििासकमामागीऔरउसकीझोपडीिादपसििी

(1900)

शाशवती हिी की पिली लघ कथा

एक टोकरी-भर हमटी

मवाधि रवाि सपर (1871-1926)

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 7

डॉ शोभवा खडलिवाल Shobhakhandelwalgmailcom Medina Ohio USA

आवशयक सामाहयक और उपयोगी

कोहव-19 रोग कछ नयद तथय

आजसारदिशमcovid19यादनकोरोनाकीििाचहोरहीहइसनिदनयाभरमिहशतपिाकरिीहिदनयाकअदिकाशिशोकोदिदभननसमयकदलएपणचरपसबिकरनापडाहएकशतािीमइसतरहकीमहामारीपहलीबारहईह

हमसभीइसबीमारीकबारमकछतथयोकोजानतहइसदलएउनहिोहरानाआिशयकनहीहदफरभीकछतथयोपरपरकाशडालनामहतिपणचहयतथयआपकोइसबीमारीकोसमझनमऔरसियकोइसकादशकारहोनसबिनममििकरसकतह

sarc-cov-2 दकटाण(virus)ककारणहोतीह यकीटाणसामानयcoldिायरसक ही पररिारका एकसिसय ह लदकन इसकी मतय-िरकाफीअदिकह य दिदभननभौगोदलककतरोमअलग-अलगआिदतत(frequency)औरगभीरताकसािवयकतहोरहाहयशायिइनकपयाचिरणआनिदशकदभननतायापरदतरकाककारणहोताहिदािसिारकतिापमिमहमोटापाऔरइसतरहकीकईबीमाररयाइसकोऔरघातकबनातीह

िायरसकीपहिानकदलएनाककदपछलभागसयालारकनमनकीजािकरनीपडतीहइसकापररणामआनमसामानयतया2-5दिनलगतहपरनयीतकनीदकयोककारणइसकापररणामएकघटसभीकमसमयमदमलसकताह

अभीतकइसबीमारीकापतािोतरहकीजािोसदमलसकताह 1इसकिायरसकीपहिाननाकगलकswabयालारसहोतीह 2िायरसकदिरोिमशरीरदाराबनायीantibodyकारकतपरीकणसपतािलताह िोनोहीजािोसशत-परदतशतसकरदमतवयदकतकीपहिाननहीहोपातीहसकरमण

किार दिनबािभीलकण-दिहीनवयदकतम40परदतशतझठनकारातमकपररणाम दमलसकतहसकरदमतवयदकतदजनहबीमारीकलकणदिखतहउनमरीजोमभी20परदतशतझठनकारातमकपररणामदमलसकतह

झठनकारातमकपरीकणकपररणामकीसमभािनाककारणहीयदिदकसीवयदकतकोयबीमारीहोतीहयाकोईवयदकतसकरदमतवयदकतकसपकच मआताहतोउसभीसियकोquarantineकरनािादहयतादकिहिसरोमयहबीमारीनहीफलापाए

रकतएटीबाडीकीजािबीमारीककईदिनोकबाितकसकारातमकनहीहोतीहऔरकछलोगोमकभीभीनहीहोतीहअतःयहजािबीमारीकउपिारमसहायकनहीह यहअनसिानऔरसािचजदनकसिासथयदनणचयलनमबहतउपयोगीह

यतथयइसबातकीपदषटकरतह दकमखौटोकाउपयोगभौदतकिरीऔरसपकच अनरखणइसबीमारीको फलनसबिान क दलएअतयतआिशयकहतादकसकरदमतवयदकतअनजानमदकसीकोयहबीमारीनहीफलासकअदिकाशसकरदमतवयदकतलकणसमापतहोनकिसदिनबािसकरमणफलानकीकमताखोितहसकरदमतवयदकतदजनमिायरसकीजािसकारातमकहपरकोईलकणनहीहोताहिभीअदिकाशतयाजािकिस दिनबािबीमारीनही फलासकतह कछ दिशषजिौिह दिनोकीभौदतकिरीरखनकीसलाहितह

अभीतककिजादनकअनसनिानकअनसारदकसीसकरदमतवयदकतकीिोबारनाककपीछसयालारमकीटाणकीजािजोदकिौबीसघटकअतरालमकीगयीहोऔरिोनोजािनकारातमकहोतोिहवयदकतसकरदमतनहीमानाजाताहकोदिि-19सगदसतरोगीसकरदमतहोनक2-14दिनोमकईपरकारकलकणपरिदशचतकरसकतहयलकण

8 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

आवशयक सामाहयक और उपयोगी जानकारी

कोरोना क साथ भी कोरोना क बा भी सकलन वपय रजन झवा

सहयोगिनिालदिशषजजोसभीदिललीसह-डॉजगलदकशोरअधयककमयदनटीमदडदसनसफिरजगहॉदसपटलडॉसमीरपाररखसीदनयरसायकायदटसटडॉपरसननाभटसीदनयरकसलटटपीदडयादटकसडॉराजगोपालएसअसोदसएटपरोफसरऑलइदडयाइदसटटयटऑफआयिविडॉअदमतमालिीयरदजडटडॉकटरएमस

सहजयाजानलिाभीहोसकतहगदसतवयदकतकोबखारखासीसासलनमतकलीफठडसकपकपीमासपदशयोमििचदसरििचगलमििचसिािऔरगिकीकमीहोसकतीह

परीिदनयाकगभीरपरयासकबािजियहरोगअभीभीकईिशो म तज़ी स फल रहा ह wwwworldometercom कजन19 2020 क अनसार िदनया भर म अबतकलगभगअससीलाखमामलअदकतदकयगएहऔर461813सअदिकमौतहोिकीहलगभगपिासपरदतशतसकरदमतरोगीठीकभीहोिकह

ितचमानमअमररकासिाचदिकपरभादितिशहगदसतरोदगयोकदहसाबसभारतनबर4हपरीिदनयामपरदतदमदलयनमामलोकीसखयामभारतदिशम121सिानपरहभारतमपरदतदमदलयनम 287लोग इसबीमारीस गदसतअदकत दकयगएहभारतमकोदिि-19समतय-िर9परदत दमदलयनहउचितममतयिरिालिशोमभारतकासिान107ह

आपउसकीतलनाअनयिशोसकरसकतहजसबदलजयमममतय-िर837दमदलयनUKममतय-िर626दमदलयनऔरUSAममतय-िर367दमदलयनहहालादकयसखयातज़ीसबिलरहीह

इस बीमारी स गदसत नब परदतशतलोगलकण दिहीन होतहपरबीमारीफलासकतहयकीटाणपरायःआखनाकऊपरीिायमागच महऔर फफडोकीऊपरीसतह कमाधयमसशरीरमपरिशकरताहजबकोईसकरदमतवयदकत6फीटसअदिकपासहोताहतोिायरसहिाईमागचसभीफलसकताहयहामखौटोकीभदमकाकामहतिपतािलताहसकरदमतसतहोको छन कबाि दफरअपनीआखनाकयामहको छनसभीिायरसशरीरमपरिशकरसकताहइससहाििोनकामहतिपतािलताहसाबन या अलकोहलआिाररत सदनटाइजर (sanitizer) स हाििोनापयाचपतह

यहरोगमखयरपसफफडकोपरभादितकरताहऔरइसकी

परत (Mucous Membrane) को नकसान पहिाता ह इसककारण फफडो म तरल पिािच भर जाता हऔर रोगी सास नहील पाता ह दजगर (Liver) हरिय गिाच (Kidney) दिमाग नसऔरकलॉदटगदससटमसदहतकईअनयअगभीदिदभननपरकारऔरगभीरतासपरभादितहोसकतह

िदक यह रोग नया ह अतः इसक इलाज एि िीघचकालीन(long-term) पररणामो का जान भी सीदमत ह दिदभनन िशो मHydrochloroquin Azithromycin और Remdesivir कापरयोगदकयाजारहाहअमररकामFDAनhydrochloroquinक परयोग पर परदतबनि लगाया ह सटरॉयड (Steroid) क परयोगस लिन म कोदिि-19 स गदसत गभीर रोगी दजनह िटीलटर याऑकसीजन की जररत पडी उनम मतय-िर काफी कम हो गयीCovid-19रोगसउभरहएवयदकतकापलाजमारोगगदसतवयदकतकोिनसभीफायिाहआह

सभीवयदकतयोकीआशाएकपरभािीटीककीखोजपरदटकीहिदनयाभरमदिदभननकमपदनयायद-सतरपरटीकादिकदसतकरनमलगीहआशाहइससालकअततकयहसभिभीहोजाएतोआजकीदसिदतमहमसबकोकयाकरनािादहएहमइसघातकरोगकोअनिखानहीकरसकतहइससलडनकदलएअभीतकहमारपासपरभािीउपायनहीहहमजीिनजीनलोगोस दमलनऔरबातिीतकरनकनएतरीकसीखनहोगसाराशमअभीतककजानकअनसारसिाचदिकउपयोगीतरीकह

-मखौटो(मासक)काउपयोग-हलकसाबनकपानीसदनरतरहाििोना-सदनटाइजर(sanitizer)काउपयोग-शारीररकिरीएकातिास(quarentine)आशाहआपसिसिरहऔरसियकोऔरिसरोकोभीइस

महामारीसबिारख

िहीनोिललॉकडाउनकबािकोरोनासपारपानकाअबएकहीतरीकाबिगयाहऔरिह यह दक हमकोरोना क सािजीना सीखना होगा इसकसािजीनकासबसबडामतर ह इससडरना नही ह लदकन इसकपासभी नहीजाना ह ऐस महम-आपअपनीदसिदतकोकछऐससमझसकतहजसदकहमएकजगलसगजररहहऔरदकसीभीजानलिाहमलसहमखिकोबिानाहजादहरहहमहमशािौकननारहनाहोगाऔरिारकदलएतलिारऔरढाललकरिलनाहोगाकोरोनाकमामलमहमारािभाचगययहहदकएकतोयहािशमनअदशयहऊपरसइसमारनिालीतलिार(ििायािकसीन)तयारनहीहईहऐसमहमारपासबसढालहीह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 9

जोहमइसकहमलसबिासकताहजीहाबिािहीदफलहालइसकाएकमातरइलाजह

बचवाि सभि हर सोशलदडसटदसगकापालनकर कोरोनाकमरीजोकोआइसोलशनमरखकर कोरोनाकमरीजोकसपकच सिररहकर कोरोनाकमरीजोकीसहीकयरकर मासककाउपयोगकर साबनसबारबारऔरलगातार20सकडतकहाििोकर सदनटाइजशनकासहारालकर महनाकऔरआखोकोछनसबिकर बजगगोऔरबचिोकाखासधयानरखकर अपनीइमयदनटीबढाकर पॉदजदटिसोिकर घरकअिरहीदफदजकलीऐदकटिरहकर

मरीज कवा सवा घवातक नही बशततिदखएएकिीजतोसाफह औरिहयहदकिायरसआपिाहगतभीआपकपासआएगाऐसमउनहअपनपासबलानसबिअबयहकससभिहोगाइसपरगहरामिनकरलऔरउसीकअनसारआगककछमहीनकीजीिनजीनकीरणनीदततयकर सबसबडीबाततोयह दकअगरआपमासकलगात हऔर

सरदकतिरीबनाकररहतहतोकोरोनाकापॉदजदटिमरीजभीआपकदलएिशमननहीह

यहातकदकघरमपॉदजदटिमरीजहोतोभीआपकोरोनासबिरहसकतह

बस धयान रख दक घर म उस अलग-िलग रखना ह उसकसािकमसमय दबतानाहमासकऔर गलवसपहनकर रखनाहअपनािहरानहीछनाहऔरमरीजसएकमीटरकीिरीबनाकररखनीह

यहातकदकदबनालकणोिालाकोरोनाकामरीजभीआपकदलएघातकनहीहअगरआपमासकऔरगलवसकसािरहतहऔरघर-बाहरहरजगहसबस1मीटरकीिरीमटनकरतह

बचिोऔरबजगगोससबकोिररखसभिहोतोउनकोघरमअलगकमराििरसबातकरऔरिलार-पयारभी

बजगगोऔर बचिोको बाहर जान स रोक और उनकी इमयनदससटमकोबसटकरनकउपायकर

उमर क दलहाजस बचिोऔर बजगगो को जो टीकालगिानाजररीहोलगिातरह

कछ फजपि वनभवाएिायरससडरनानहीहऔरनहीदकसीकोडरानाहिायरसकसािइसानसदियोसजीताआयाहऔरआगभीहमइसकसाि

जीना ह इसान हमशास िायरसोको हराताआया हऔरआगभीहरातारहगाहाइसकोहरानाहतोकछकतचवयहमसबकाहउसदनभाए अगरफलकलकणहतोघरमहीरहसबसअलगरहऔर

अपनसजडलोगोकोइसकबारमबताए एन95यासदजचकलमासकपहनयहा-िहािक नही हमशाकहनीमोडकरछीक टसटकराएअगरकोरोनाहतोसरकारऔरडॉकटरकीसलाह

मान सरकारऔरडॉकटरकोकपटनमानऔरखिकोदसपाहीखि

कोउससनाकादहससामानजोदककोरोनासयदलडरहीहऔरउसहरानािाहतीह

िादमचकसिलोसअभीिररहघरमहीपजा-पाठयाइबाितकर

सरवनवाइजर और सवाबन साबनकोरोनासलडनकदलएपयाचपतहदजतनीबारसभिहो

हाििोतरह यािरख20सकडतकहािककोन-कोनकोिोनाह यािरखदकसदनटाइजरदबलकलजररीनहीहलदकनसाबन

न दमलतोयही दिकलपआपकपासहोगाहमशाएकछोटीबोतलअपनसािरख

िहीसदनटाइजरअचछाहजोहािपरअपलाईकरनकबािउडजाएयानीदबनादिपदिपाहटिाला

सदनटाइजर िही इसतमाल कर दजसम 60 परदतशत स जयािाअलकोहलहो

बहतरहोगासदनटाइजरकोएकऐस दडबम रख दजसस सपरहोसकिसीजगहोपरजहािायरसहोसकताहमसलनगटदलफटआदिसपरकरतरह

सदनटाइजर स तििा सबिी दशकायत हो सकती ह इसदलएसाबनहीजयािायजकरतोबहतररहगा

हािोपरमॉइसिरयाकोईअचछीकरीमलगातरह आगजहाहोिहासदनटाइजरकउपयोगसबिमसलनदकिन

फशन-िरशन कसवा हो बाहरजाएतोघडीऔरअगठीनपहन लिर बलटकोिोनायासदनटाइजकरनामदशकलह इसदलए

नपहनअगरपहननाजररीहीहोतोअडरसदटगनकरयानीशटचयाटीशटचकोपटकबाहररखतादकबलटढकीरह

बाजारमपलादसटकयाकॉटनकबलटउपलिहउनहयजकरसकतह

िॉलट रखनाछोड ि पसऔरकाडचको दजप पाउिम रखसकतहलदकनउसभीसदनटाइजकरतरह

10 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

घरमजलरीपहननाठीकहलदकनबाहरजाएतोनाक-कानकीजलरीनपहनतोअचछारहगाअगरपहननाहीहोतोआकरदफरअचछसउनहिोएयासदनटाइजकरऔरसखाकरपहन

गॉगलस या िशमा यहा-िहा न रख इनह भी समय-समय परसदनटाइजकरतरह

एन-95 यवा सवजपिकल मवासक आपक वलए जररी नही लवकनकोरोना क साि जीन म मासक सबस अहम भदमका दनभाएगािरअसलअभीबहतकमलोगहीमासककासहीतरीकसइसतमालकर रह ह िदक मासक पहननाअदनिायच ह इसदलएलोग मासककनामपरकछभीकसभीपहनरहहयहजाननाजररीहदकसदजचकलया एन95मासकसबक दलएजररी नही हकॉटन कअचछकपडसआपघरभीमासकबनासकतहऔरउसपहनकरकोरोनासबिसकतहबाजारमकईतरीककमासकदमलरहहआपकोई-साभीखरीिसकतहबसधयानयहरखनाह दकिहनाकऔरमहकोअचछीतरहसढकरहाहो ऐसामासकपहनदजससमहऔरनाकपरीतरहढकजाए मासकऐसपहनदकसासकदलएहिामासककबीिसआए

नदकउनकदकनारोयानीिसयानीफसऔरमासककबीिगपनहीहोनीिादहए

बाजारस हमशािहर क दहसाबस मासकखरीिअगरनहीदमलतोखिसघरमबनाल

मासककोबार-बारनछएहमशाहािसदनटाइजकरयाहाििोकरहीमासककोहािलगाए

पररिारकहरसिसयकदलएघरमबनाएयाबाजारमउपलिकॉटनककमसकम4मासकरखउपयोगकरनकबािउनहअचछीतरहसिोएऔरपरीतरहससखनकबािहीदफरसउपयोगकर

सवजपिकल मवासक दटपललयरिालायहमासकसबसपरभािीमानाजाताह यहकोरोनापॉदजदटिकबहतपासआजानपरभीबिाएगा एकसदजचकलमासकएकदिनसजयािाउपयोगनकर

एन-95इसकीजररतसभीकोनहीह इससहीतरीकसपहनन कबािसासभीमदशकलसआतीहइसदलएयहसबकोयजभीनहीकरनािादहएअगरकोरोनापॉदजदटिकसािहयाहॉदसपटलजारहहयाऐसीजगहजारहहजहापॉदजदटिलोगोकोसखयाजयािाहोसकतीहतोहीइसयजकरहोसकतोइसफॉमयचलाकापालनकरइसमासककोआप20दिनिलासकतहलदकनशतचयहहदकआपएकसाि4मासकखरीिऔरजोमासकआजयजदकयाउसदफरपाििदिनपहन20दिनकबाि4दफरसखरीिलनोटमासकउपयोगकरनकबािउसक िीसकाटकरफ क तादककडसउठाकरकोई

उसबिनिऐसाबडपमानपरहोरहाहदकडपदकएमासककोिोकरदफरसबाजारमबिाजारहाहयहखतरनाकहऔरकोरोनाकसािजीनमयहबािाडालगा

मोबवाइल की कयरमोबाइलऐसीिीजह दजसकदबनारहनाअसभिहलदकनसािहीिायरसकमामलमयहसबसजयािा ररसकीिीजभीहयहिायरसकाआसानकररयरहदिककतयहहदकमोबाइलकोहमसदनटाइजनहीकरसकतकयोदकइसिककरमयहखराबहोसकताहऐसमआपकोसाििानरहनाहोगा मोबाइलकोएकदजपपाउिकअिररखऔरआिाजकदलए

एकछोटाछिकरिदबनापाउिसदनकालउसयजकर अगर सभि हो तो इस लदमनटकरा ल तादक इस सदनटाइज

दकयाजासकऔरइसकीसकरीनयामिरबोडचखराबनहो िोनो सभि न हो तो दकसी पॉदलिीन कअिर रखऔर उस

सदनटाइजकरतरह सभिहोतोहमशासपीकरकायजकरतादकयहआपकमह

सिररह मोबाइलएकससजरीजकाइसतमालनकरकयोदकिहिायरस

काघरहोसकताह मोबाइलयहािहानरखहमशाजबकअिररख

बचो को कर टरड बचिाबीमारनपडइसकदलएउसटडकरकछमहीनबाि

िहसकलजाएगा सकलजाकरउसकयाकरनाहकयानहीइसकीआितअभीसडलिाएकयोदकअभीकोरोनासलबीलडाईलडनीह

उसशयरनकरनकीआितडाल एक-िसरकोहािमारनकीआितछडिाए घर म भी सोशल दडसटदसग का पालन करिाए तादक सकल

जाकरिहिसरबचिोसिररह हािसदनटाइजकरनकीआितडलिाए लॉकडाउनमबचिोनजयािासकरीनटाइमकीआितडालली

ह इसजलिसजलिखतमकरिाएउनहगजटयजकरनसरोक

कोरोनवा को खद स ऐस रख दरघर ि भारतीयपरपराओकापालनकरपदितरताकाहमारीपरपराओ

मखाससिानरहाहदफरसइनहदिलसअपनाए महयानाकम ऊगलीडालनाहमारयहाहमशासबरामाना

गयाहआपऐसानकरआखभीनछए हरकामकरनसपहलहािकोअचछीतरहसिोए घरकोसाफ-सिरारखऔरहाइजीनकाखासखयालरख जत-िपपलघरकअिरलानकीपरपराहमारयहानहीरहीह

इसकापालनकर

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 11

घरआनिालमहमानोकोनमसतकरहािनदमलाए दजनकपडोम बाहरजाए घरआत हीसबस पहलबािरम

जाकरउनहजाकरगमचपानीसिोकरसखानि घरलौटकरिशमाभीतभीउतारजबहािोकोिो दलयाहो

इससपहलदकसीिीजकोटिनकर एसीकाउपयोगकरसकतहकदलगबहतजयािानकर घरयादलफटकािरिाजाखोलनाहतोकहनीपरयापीठका

इसतमालकरहलफि ि दलफटखालीहोतभीयजकर हमशाएकपनसािमरखपनकाकिरहटाएनीबसदलफट

काबटनपशकरऔरपनकोकिरसबिकरि घसनसपहलफनऑनकरििोडािटकरदफरघसफलोर

दसलकटकरनकदलएदफरसपनकापरयोगकर अगरकोईऔरभी दलफटम हतो िीिारकीओरमहकरक

खडहोजाएिसरोकमहसिररहिदििन कद सथ इसमामलमअभीलॉकडाउनमोडमहीरहगिररगसबिकिवलरी आए तो अगरबखारऔरसिजी-जकामनहीह तोकामिालीकोआन

िउसरोजनयासदजचकलमासकिऔरबार-बारहाििोनकीदहिायतिदकिनमसदनटाइजरकभीभीयजनहोनिकयोदकउसमअलकोहलहोताहऔरउससदकिनमआगलगनकीआशकारहसकतीहहालादकछोटबचिऔरबीमारबजगचघरमहतोअभीउनहबलानासहीनहीरहगा

बजर ि कमसकमजाएकोदशशकरदकहफतमएकहीबारबाजार

जानापड हरसामनिालकोकोरोनामरीजसमझऔरसोशलदडसटदसग

कापालनकरतहएशॉदपगकर उनिकानोमनजाएजहाभीडभाडजयािाहोलोगकमहो

तभीजाए बाजारमकशकलनिनसबिदडदजटलपमटकीआितडाल

यानीभीमऐपपटीएमआदिकाउपयोगकर काडचसिाइपकरनकबािहािसदनटाइजकरऔरउसजबम

सीिरखनकबजायदजपपाउिमरख िकान याशोरमम यहा-िहा छनकीआितस बाजआए

काउटरपरकहनीयाहािलगाकरिकानिारसबातकरनकीआितहतोभलजाए

िससामानोकोनछएजोआपकोखरीिनाहीनही अगरखराबहोनिालीिीजनहीहमसलनकपडआदितो

बाजारससामानलाकरतरतउपयोगनकरकोदशशकर दकहफतभरबािउनहउपयोगमलाए

दजनिीजोकोिोसकतहबाजारसलाकरउनहनमकिाल

गमचपानीमिोकररखलऔरसखनकबािहीपरयोगकरसफर ि पदलकटासपोटचकाउपयोगकरनसबिअगरसफरसनही

बिसकततोबिािकीपरीतयारीकसाििलगलसजररपहनमासकऔरफसशीलडकापरयोगकर

हािोकोहमशापटयाजीसकीजबमरखनकीआितडालइससआपयहा-िहाछनसबिरहग

बहतभीडहोतोबसयामटोमसफरनकर बसयामटोकअिरलोगोसिरीबनाकरखडहो िकका-मककीमशादमलनहो मटोकअिरिीिारकी तरफमहकरखडहो हडरदलगपकडनसबि हडसदनटाइजरसािरखऔरदकसीसतहकोछनकबािजरर

हािसदनटाइजकर इनकअलािािोऔरिीजखासहजोइफकशनसबिनकदलएबडाहदियारह

1 फसशीलडयािाइज़र(visor)पहननाशरकरयहआपकोइफकशन स सबस सही तरीक स बिाती ह शरआत म यहआपकोअटपटालगसकताहलदकनसमयकसािहमइसकसािजीनासीखनाहोगािरअसलयहइफकशनकीआशकाओकोबहिकमकरितीहइसदलएबडकामकीिीजह

नोटऐसीिाइजरखरीिजोबाएकानकछिसिाएकानकछितककोकिरकरतीहो

2 बाइकसचअकसर दिडिीटरकायजकरतहपदलकटासपोटचयजकरनाहतोयहिीजआपक दलएबडकामकीहयहआपकीकमीजकोिायरससबिाएगाऔरआपदबनाइफकशनकी दिता दकए लबसमयतकसफरयाऑदफसमकामकरपाएगहायािरखदकगतवयपरपहिकरदिडिीटरउतारकरिपमडालिनाहयासदनटाइजकरकरखनाह

नोटसफरकिौरानसयदमतहोनकीजररतहोगीऐसलोगदमलगजोसोशलदडसटदसगकापालननहीकररहहोगउनहइसकदलएटोकसकतहलदकनबहसबाजीमदबलकलनपड

वफनस और फड रोजानाकम-स-कम10000किमिललगातारममदकननही

होतो15-15दमनट3बारिॉककरलआपन10हजारकिमिलया नही इसपर दनगाह रखन क दलएअपनमोबाइलमसटप टकरऐपडाउनलोडकरलएडॉयडऔर iOSक दलएऐसकछऐपसहGoogleFitStepCounterPedometerRuntasticStepsFitbitRunkeeperआदि

सबहमपाकच मटहलननजाएजबकोईनहोयाबहतिर-िरलोगहोतोपाकच जासकतहबहतरहआपघरकीबालकनीयाछतपरिॉककर

एरोदबकसकदलएडासयाज़बाकरसकतहडासकरनसमनखशहोताहऔरिजनभीकमहोताह

12 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

अपनीशगरको रगयलरिककर रगयलरकामतलबहजसाडॉकटरनबतायाहमसलनरोजानायाहफतमइसदनयमकोजररफॉलोकर

5दमनटडीपबीदिग10दमनटअनलोम-दिलोमऔर5दमनटशीतलीपराणायामकरशीतलीपराणायामखासतौरपरमनकोशातरखताहऔरबीपीकोमटनकरताह

तनािनल15दमनटकदलएमदडटशनकर अपनालोअरबीपी80सकमरखऔरफादसटगशगर80स

कम रोजाना 8-10 दगलास पानी दनयदमत तौर पर पीन कीआित

जररडालपानीशरीरसगिगी दनकालताहऔरपािनकोभीसहीबनाएरखताह

िनाऑरज ऐपल तरबज सलाि टोड िि या दबना करीमिालीिहीजसीिीजोकोजयािाल

हरदिन100स200गामहरीसजी300स400गामसलाि150स200गाममौसमीफलऔर20स25गामसखमिलसकतह

इमयवनी बढवाएकोरोनािायरस क इनफकशनसबिािकाअहमतरीकाहअपनशरीरकी इमयदनटी मकमी न होन िना यदिशरीरकी इमयदनटीपयाचपत मजबत होगी तो िायरस शरीर म परिश करन क बाि भीआपकोबीमारीनहीबनापाएगायादफरआपआसानीसउससलडपाएगहिीडायटजयािातल-घीिालाखानाजयािाठडखटऔरमीठपिािगोकासिनशरीरकोबीमारबनाताह02गामनिरलदिटादमन-सीहरदिनजररीहहमारशरीरकदलएइसकदलएरोज4टमाटर (200गाम)या1अमरि(150-200गाम)या2सतर(150स200गाम)पयाचपतह

आयितद स इमयवनी तलसी(3स4पतत)अिरक(एकछोटा टकडा)लौग(5स

7)िालिीनी(छोटाटकडा)कालीदमिच(5स7)कअलािािोडी-िोडीमातरामसौठिसाकादगलोयिछोटीदपपलीको5स7कपिििालीिाययापानीमउबालकरदिनम2स3बारपीनसइमयदनटीमिददहोतीह

सौठकालीदमिचिदपपपलीकीगोलीदतरकटकनामसबाजारमहअभीगमजीकमौसममइसकापरयोगकममातरामकरनािादहएअभी2-3गामएकदगलासििमउबाललिीनीयाशककरकबिलगडदमलासकतहदिनमएकहीबारलनाकाफीह

एक दगलास गनगन िि म आिा िममि हलिी का पाउडरदमलाकरपील

अिरकयामलठीिालीिाय लसकतह एककपिाय कदलएएकगाममलठीउपयोगकरसकतहिाहतोिििालीिायमभीमलठीडालसकतह

अचछीनीिलपौदषटकखानपानलऔरदितासिरीरखइससइमयदनटीबढगा

गमचमौसमकबािजिदफजकापानीनहीदपएगनगनपानीकासिनकर

1लीटरपानीम1िममििदनयाडालऔरपानीकोउबाललिदनयानहीहतोजीराभीिलगा इसपानीकोगनगनाहीपरदिनपीतरह

दफजसदनकालकरसीिदकसीिीजकासिननहीकरिोडानॉमचलहोनिदफरयजकर

एकदगलासगमचपानीमआिािममिसिानमकऔरिोिटकीहलिीपाउडरडालऔरदिनमिोबारगरारकर

खानमहरदिन1िममिघीजररल दगलोयऔरआिलाकापरदतदिनसिनकरतरहयइमयदनटी

कोबढातह

विलोय कवाढवा बनवाए तीन-िारइिकादगलोयकाटकडालदछलकाहटािअिर

कपाटचकिोटकडकरकिोदगलासपानीमखलबतचनमिीमीआिपरउबालल इसआिा दगलासहोनतकउबालऔरिोडा ठडाहोन कबािछानकरपीलबडोकोएक दगलासऔरबचिोकोआिादगलासपीनािादहए

आिलवा बनवाए मजबत आिलकािणचअभीमाकव टमदमलजाएगाआिािममििणच

एकदगलासपानीमदमलाकरपीलइमयदनटीबढगी

नजर और नजररयवा बदल यहिदनयाअबिहनहीरहगईजोकोरोनासपहलिीबशक

यसामानय-सदिननहीहऐसमहमअपनीसोिऔरऐकशनकतरीकबिलनकीजररतह

हमशा याि रख दक दजतना तज दिनाश होता ह उसक बािदिकासभीउतनाहीतजहोताह

आजमजीनासीखबहतिरकीनसोि जबहरतरफ नगदटदिटीपसरीहोतो हमपॉदजदटि रहकरही

नॉमचललाइफजीसकतह बरीपररदसिदतयोमभीउममीिनखोए हर समसया का समािान नही हो सकता ऐस म अगर कोई

समसयाहलनहीहोरहीतोउसपकडकरनबठदजिगीिलतरहनकानामहएकरासताबिहोजाएतोिसरारासतापकड

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 13

डॉ दीपक कोहलीविवभनन पविषठिि पतर-पवतरकवाओ म लगभग 1000 सर अवधक िजवावनक विशरषरप सर पयवायािरण सर सबवधि आलरख शोध पतर पकवावशि हो चक ह कई परसकवारो और सममवानो सर अलकि सपवि- उततर पदरश सवचिवालय लखनऊ म उप सवचि क पद पर कवाययारि सपकक 5 104 विपल खड गोमिी नगर लखनऊ - 226010 (उततर पदरश) मोबवाइल- 9454410037 ईमरल- deepakkohli64yahooin

गाधीवाी हसदातो की पासहगकता

आजआिदनकताकीअिािििौडमिौडरहदिशकसभीिशोकीगदतपरकोरोनािायरसनबकलगादियाहयहकहनाअदतशयोदकतनहीहोगादककोरोनािायरसकातज़ीसपरसारइसीिौडकापररणामहकोरोनािायरसकपरसारकोरोकनकदलयलॉकडाउनकीवयिसिाअपनाई गई ह इस वयिसिाको परभािी बनान क दलय गािीिािी ददषटकोण परआिाररतसििशी सिचछताऔरसिवोियकीअििारणाकामहतिपणच सिानहसामानयतःमहातमागािीकोऔपदनिदशकसतताकदिरदसघषचकरनिालयोदाकरपमिखाजाताहदकतयदिगहराईसिखतोगािीननकिलसिततरताकीलडाईबदलकउनहोनहरसमयभारतीयसभयताकोशषतादिलानकापरयासभीदकयाऔरदिशवयिसिाकसमकभारतीयसभयताकापरदतदनदितिदकया पदचिमीसभयताकििचसििालउसयगमगािीनभारतीयसभयताकोशषबतातहएउससपणचदिशकदलयएकदिकलपकरपमपरसततदकया

गािीिािी ददषटकोण महातमा गािी दारा अपनाईऔर दिकदसत की गई उन िादमचक-सामादजकदििारोकासमहजोउनहोनपहलीबारिषच1893स1914तकिदकणअफीकामतिाउसकबािदफरभारतमअपनाएगएि

गािीिािी िशचन न किल राजनीदतक नदतकऔर िादमचक ह बदलक पारपररकऔरआिदनकतिासरलएिजदटलभीहयहकईपदचिमीपरभािोकापरतीकहदजनकोगािीजीनउजागरदकयािालदकनयहपरािीनभारतीयससकदतमदनदहतहतिासािचभौदमकनदतकऔरिादमचकदसदातोकापालनकरताह

गािीिािीददषटकोणआिशचिािपरनहीबदलकवयािहाररकआिशचिािपरज़ोरितीह गािीजीकाददषटकोणदिदभननपररणािायकसोतोिनायकोजसndashभगिदीताजनिमचबौदिमचबाइदबलगोपालकषणगोखलटॉलसटॉयजॉनरदसकनआदिसपरभादितिागािीजीपहलऐसभारतीयिदजनहोनिषच1909मअपनीपसतकlsquoदहिसिराजrsquoममशीनीकरणकभयािहरपकोरखादकतकरतहएlsquoसििशीrsquoकीमहतताकोबतायागािीजीनरदसकनकीपसतकअटदिसलासटससिवोियकदसदातकोगहणदकयाऔरउसजीिनमउतारागािीजीकदलयlsquoसिचछताrsquoएकबहतहीमहतिपणचसामादजकमदािािषच1895मजबदबदटशसरकारनिदकणअफीकामभारतीयोऔरएदशयाईवयापाररयोसउनकसिानोकोगिारखनकआिारपरभिभािदकयािातबसलकरजीिनभरगािीजीलगातारसिचछतापरजोरितरह

सििशीशिससकतसदलयागयाहऔरयहससकतकिोशिोकाएकसयोजनह सिकाअिचहसियऔर िशकाअिचहिशसििशीकाअिचअपनिशसह लदकनवयिहाररकसिभगोमइसकाअिचआतमदनभचरताकरपम दलयाजासकताहगािीजीकामाननािादकइसससिततरता(सिराज)कोबढािादमलगाकयोदकभारतकादबदटशदनयतरणउनकसििशीउदोगोकदनयतरणमदनदहतिासििशीभारतकीसिततरताकीकजीिीऔरमहातमागािीकरिनातमककायचकरमोमिरखदाराइसकापरदतदनदितिदकयागयािा

आिदनक दहिी सादहतय क जनक मान जान िाल भारति हररचिदर न अपन लखन ससििशीकीअलखजगाईिषच1905काबग-भगदिरोिीआिोलनभीसििशीकीभािनासओत-परोतिाजबबगालमदििशीिसतओकीहोलीजलाईगईऔरउनकबदहषकारपरबलदियागयाइससििशीभािकोराषटीयसतरपरबहआयामीसिरपपरिानकरनकाकायचिषच1920ममहातमागािी नअसहयोगआिोलनपरारभकरकदकयाउनहोनइसनकिलदििशी िसतओ क बदहषकार तिा उनकअदगनिाह तकसीदमत रखा बदलक उदोग-दशलपभाषा दशकािश-भषाआदिको सििशी क रगम रग दिया परत सिततरता कबािगािी

14 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

जीकीमतयकसािहीउनकसििशीकीअििारणाभीलपतहोनलगीऔरआिदनकभारत क मदिरो क नाम पर lsquoसििशी िरतीrsquoपरदििशीमशीनोकोलाकरबडी-बडीफदकटयासिादपतकीजानलगीनतीजतनिशकतमामहसतउदोगकटीरउदोगलपतहोतिलगएघर-घरसिरखागायबहोतािलाऔरशहरोस लकरगािोतकिशी-दििशीफदकटयोकउतपादितमालबाज़ारमछागएहसतउदोगकटीरउदोगकलपतहोनसभारतनअपन दिदनमाचणकतरकोखोदिया

भारतमगािीजीनगािकीसिचछताकसिभचमसािचजदनकरपसपहलाभाषण14फरिरी1916मदमशनरीसममलनकिौरानदियािाइससममलनमगािीजीनकहािाlsquoगािकीसिचछताकसिालकोबहतपहलहलकर दलयाजानािादहयिाrsquoगािीजीनसकलीऔरउचिदशकाकपाठयकरमोमसिचछताकोतरतशादमलकरनकीआिशयकतापरजोर दियािागािीजी न रलिकतीसरशणीक दडबम बठकरिशभरम वयापकिौर दकएििहभारतीयरलिकतीसरशणीकदडबकीगिगीससतिऔरभयभीत िउनहोनसमािारपतरोको दलखपतर कमाधयमस इसओरसबकाधयानआकषटदकयािा25दसतबर1917कोदलखअपनपतरम उनहोन दलखा lsquoइसतरहकीसकटकी दसिदतम तोयातरीपररिहनकोबिकरिनािादहय दजसतरहकीगिगीऔरदसिदतइनदडबोमहउसजारीनहीरहनदियाजासकताकयोदकिहहमारसिासथयऔरनदतकताकोपरभादितकरतीहrsquo

िषच1920मगािीजीनगजरातदिदापीठकीसिापनाकीयहदिदापीठआशमकीजीिनपददतपरआिाररतिाइसदलयिहादशककोछातरोऔरअनयसियसिकोऔरकायचकताचओकोपरारभसहीसिचछताककायचमलगायाजातािागािीजीनइसबातपरजोरदियादकगामीणोकोअपनआसपासऔरगािकोसाफरखतहएसिचछताकामाहौलदिकदसतकरनकीतरतजररतकबारमदशदकतदकयाजानािादहयसिवोियशिकाअिचहसािचभौदमकउतिानया सभीकीपरगदतगािीजीकायहदसदातराजनीदतकअिचवयिसिापरजॉनरदसकनकीपसतकlsquoअटदिसलासटrsquoसपरररतिासिवोियऐसिगचदिहीनजादतदिहीनऔरशोषणमकतसमाजकीसिापनाकरनािाहताहदजसमपरतयकवयदकतऔरसमहकोअपनसिाागीणदिकासकासािनऔरअिसरदमलसिवोियऐसीसमाजकी रिनािाहता ह दजसम िणच िगचिमचजादतभाषाआदि कआिारपर दकसीसमिायकानतोसहारहोऔरनहीबदहषकारहोसिवोियीसमाजकीरिनाऐसीहोगीजोसिचकदनमाचणऔरसिचकीशदकतससिचकदहतमिलदजसमकमयाअदिकशारीररकसामथयचकलोगोकोसमाजकासरकणसमानरपसपरापतहोऔरसभीतलयपाररशदमककहकिारमानजाएसिवोियशिगािीदारापरदतपादितएकऐसादििारहदजसमlsquoसिचभतदहतरताःrsquoकीभारतीयकलपनासकरातकीlsquoसतय-सािनाrsquoऔररदसकनकीlsquoअतयोियकीअििारणाrsquoसबकछसदममदलतहगािीजीनकहािाrdquoमअपनपीछकोई पिया सपरिायनहीछोडनािाहता हrdquoयहीकारणह

दकसिवोियआजएकसमिचजीिनसमगजीिनतिासपणचजीिनकापयाचयबनिकाह

20िीसिीकाआरभिदनयाभरमपयाचिरणकोलकरजागरकतास हई िी परतयक आिोलन क अलग राजनीदतक दििार औरसदकरयतािीतिादपइनसभीआिोलनोकोआपसमजोडनिालीकडीअदहसाऔरसतयागहकागािीिािीददषटकोणहीिापयाचिरणसरकागािीिािीकायचकरमोकापरतयकएजडानहीिालदकनउनकअदिकाशदििारोकोसीितौरपरपयाचिरणसरकणसजोडाजासकताहहररतकरादतगहनपयाचिरणआिोलनआदिनगािीिािीदििारिारा क परदत कतजता सिीकार कीआशमसकलप (दजनहगािीजीकगयारहसकलपोकरपमजानाजाताह)हीिदसदातहदजनहोनगािीकीपयाचिरणसबिीदििारिाराकीनीिरखीिी

गािी का सििशी दििार भी परकदत क दखलाफआकरामकहएदबनासिानीयरपसउपलिससािनोकउपयोगकासझाििताहउनहोनआिदनकसभयताऔदोदगकीकरणऔरशहरीकरणकी दनिाकीगािी न कदषऔरकटीरउदोगोपरआिाररतएकगामीणसामादजकवयिसिाकाआहानदकयाभारतकदलयगािीकीददषटपराकदतकससािनोकसमझिारीभरउपयोगपरआिाररतहनदकपरकदतजगलोनदियोकीसिरताकदिनाशपरउनकापरदसदकिनldquoपथिीकपाससभीकीजररतोकोपराकरनकदलयपयाचपतससािनहलदकनहरदकसीकलालिकोनहीrdquoिदनयाभरकपयाचिरणीयआिोलनोकदलयएकउपयोगीनाराह

महातमागािीकीदशकाएआजऔरअदिकपरासदगकहोगईहजबदकलोगअतयादिकलालिवयापकसतरपरदहसाऔरभागिौडभरीजीिनशलीकासमािानखोजनकीकोदशशकररहहपरकदतको गािीिािी नज़ररय स िखन पर िदशक तापन जसी समसयाएकमहोसकतीहकयोदकइससमसयाकीजडउपभोकतािािहीह गािीिािीिशचनमज़ररतकमतादबकहीउपभोगकीबातकीह लोककलयाणकारीकरपमराजयकीभदमकागािीजीकसिवोियदसदातसपरभादितहसापरिादयककटरताऔरआतकिािकइसितचमानिौरमगािीतिाउनकी दििारिाराकीपरासदगकताऔरबढगईहकयोदकउनकदसदातोकअनसारसापरिादयकसदािनाकायमकरनकदलयसभीिमगो-दििारिारोकोसािलकरिलनाज़ररीहआजकिौरमउनकदसदातबहिज़ररीह

धयातवय ह दक इस समय परा दिश कोरोना िायरस जसीमहामारीसलडरहाहइसमहामारीकोपयाचिरणकरणसिचछताम कमी तिा उपभोकतािािी जीिनशली जस कारको का पररणाममानाजासकताहगािीिािीददषटकोणनसिचिापयाचिरणसरकणसिचछताज़ररतकअनसारहीउपभोगआतमदनभचरतातिागामीणअिचवयिसिापरज़ोरदियाइससकटकालमगािीकदििारोकीमहतताएकबारदफरसिादपतहोतीहइसमहामारीनएकअिसरपरिान दकया ह दकहमअपनीखादशखलाम बिलािकरत हएगािीिािीदसदातोकोअपनानकीआिशयकताह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 15

य एक मील क पतिर जसा ह एक पतरकार क तौर पर िदकणकोररया की कोरोना िायरस क दिलाफआकरामकऔर सफललडाईकोकिरकरनकबाि य दलखत हएबहतअचछामहससहोरहाहndashldquoज़ीरोमामलrdquo

फरिरीमिीनकअलािाएदशयाईिशोमसिदकणकोररयामकोरोनािायरसकासबसजयािापरकोपिा

29फरिरीकबािपहलीबारिदकणकोररयामकोरोनािायरसकसकरमणकाएकभीमामलासामननहीआयाहिदकणकोररयामकोरोनािायरससकल247लोगोकीमौतहईहऔरसकरमणककल10765मामलसामनआएि

मझयािह दकडीगशहरमउसिकतसबसबरहालाति असपतालकबाहरएबलसकीलाइनलगीरहतीिीयहाडॉकटरऔरनसचबरीतरहिकिकिउनकाकहनािादकिोइसमहामारीकोदनयदतरतकरनकदलएकछभीकरग

उनकसममानमराजिानीदसओलकीमखयइमारतशामकोशानिार नील रगकी रोशनीमजगमगाउठी यलोगिाक़ई इससममानकहक़िारह

आजिदकणकोररयामकोरोनािायरसकाकोईमामलानहीहयहाकलोगबदजयतीकराषटीयअिकाशपरउममीिकीइसरोशनीकाआनिलरहह

पाकच लोगोसभरहएहलोगिोसतोकसािखलरहरहहऔर दपकदनकमना रह ह सिानीय हिाईअडड म भीड हऔरलोगिदकणीदीपजजमजानकदलएउतसादहतहदपछलमहीनोमहिाईहडडपरकभीइतनीभीडनहीरहीह

दजससभीहमनबातकीउसनिशकलॉकडाउनसबाहरआनकोलकरिनयिािदकयािोलोगयरोपऔरअमरीकामकोदिड19सबनहालातकोलकरपरशानहलोगोकाकहनाहदकिोदकसमतिालहदकअपनपररिारऔरिोसतोकसािअचछािकतदबतापारहह

लदकनअबभीिदकणकोररयामसकरमण किोबाराहमलकोलकरडरबनाहआह

कोररयनसटरफॉरदडज़ीज़कटोलनकहाहदकइसमहामारीकदफरसिापसआनकीपरीआशकाहिलोगोसअपीलकररहहदकअगरिबीमारमहससकरतहतोअपनघरमरहऔरहाििोनलोगोसिरीबनाएरखनऔरबडसमहोमइकटानहोनकीसाििादनयोकापालनकरतरह

िदकण कोररयाई लोग इस छोटी जीत की िशी मानन कीकोदशशकर रहह लदकनिजानतह दकजबतकइसकीकोईिकसीननहीआतीतबतकयलडाईितमनहीहोगी

िीनकबाहरकोरोनािायरससबसतजीससाउिकोररयामहीफलालदकनअबइसनइसघातकमहामारीकोपरीतरहकाबमकर दलया हसाउिकोररयाम 24घट मकोरोनासकरमण कमहज4ही कससामनआएह यह दपछल2महीनम एक दिनमनएकसोकानयनतमउछालहयिारकसभीिशमबाहरसआएवयदकतयोमहीपाएगए

कोररयाकसटरफॉरदडजीजकटोलएडदपरिशननगरिारकोएकबयानमकहादक4नएकसोकबाििशमकोरोनासकरदमतोकीसखयाबढकर10765होगईहऔर247लोगोकीमौतहोगईइनमस9059लोगठीकहोिकहऔरकिारटाइनसबाहरजािकह

सगठनकीओरसयहभीकहागयाहदकयसभीिारोकसबाहरसआएहएहसिानीयसतरपरएकभीटासदमशनकाकससामननहीआयाहलोकलमीदडयामकहागयाहदक15फरिरीकबाियहापहलीबारलोकलटासदमशनकाएकभीकससामननहीआयाह

िीनकबािसबसतजीससाउिकोररयामकोरोनासकरमणफला िा फरिरी क अतऔर मािच शरआत तक यहा हर दिनसकडोमरीज दमलरह ि लदकनलॉकडाउन टदसटगऔर बहतरकटनमटकजररएइसनकोरोनाकोजलिहीकाबकरदलयाइसकबािसाउिकोररयानसोशलदडसटदशगगाइडलाइसमछटिनकीशरआतकीमानाजा रहाह दकआनिाल दिनोमपरदतबिोसऔरआजािीिीजाएगी

कोरोना-काल

हकषण कोररया सद एक सख समाचार

लवारवा वबकर वसओल

16 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

कोरोनासकरमणनमासाहारपरनएदसरसबहसछडिीहयहबहसउसअमररकामसबसतीखीहजहामासाहारलोगोकखान-पीनकातरीकाहीनहीजीिनशलीहससकदतहऔरपहिानिअदसमतासजडाहआह

नययॉकच टाइमसमछपएकलखमयहदिसतारसबतायागयाहदकदकसतरहकोरोनासकटकीिजहसइसमासाहारीिशमअबशाकाहारकोबढािािनकीबातकहीजारहीह

मवासवाहवार पर बहसअमररकामयहबहसकोरोनाकसमयतज़औरतीखीइसदलए

हईहदककोरोनासकटदजनजगहोपरसबसभयानकरपमहिमोटतौरपरमासउदोगकबडक दरह

इसकी शरआत राषटपदत डोनलड टप क उस फसल स हईदजसम कछ ऐस जगहोकोखोलनकाआिश दिया गया िा जोकोरोनाकसबसबडहॉटसपॉटमएकतोहहीसअरपालनमासपरससकरण पकदजग िगरह क भी सबस बड क दर ह उनहोन इनइलाक़ोकक़तलखानोकोखोलनकीअनमदतििी

सअर फॉमपिइससयहसिालउठादकउनसलॉटरहाउसमकामकरनिाल

कमचिाररयोकीसरकाकयाअहमनहीह टपनदजन10काउटीज(इसहमदज़लाकहसकतह)कोखोलनकीअनमदतिीउनमस6िहजहायक़तलखानबनहएह

इससमझनकदलएहमकछउिाहरणलतहिदकणडकोटाराजयकशफॉलसदसितदसमिफीलडपोकच पलाटकाइलाक़ासबसबड हॉटसपॉट म एक हआयोिा राजय क टाइसन पलाट क 60परदतशतकमचिारी यानी 730लोगोकोकोरोना सकरमण हो गया आयोिाकहीिॉटरलकपोकच पलाटक1301कमचिारीकोरोनाससकरदमतहोगएयहा2800कमचिारीकामकरतह

सअरो कवा कतलकमचिाररयोकीकमीककारणइनपलाटोकोिलानामदशकल

होगयातोकछसअरोकोगोलीमारिीगईमािासअरोकोइजकशनिकरगभचपातकरादियागया

इन दसिदतयो कबीियहसिालउठरहाह दकमासाहारकोकयोअपररहायचमानाजाएबडीसखयामलोगइसपरदििारकरनलगहदकइसमबिलािज़ररीहऔरिहसमयआगयाह

मासउदोगऔरउससजडपशपालनकोगलोबलिादमागका

अमरीकी जीवन शली का एक आयाम

कोरोना क पसग म अमरीका का शाकािारी भहवषय पमोद मषलक (यिवा पतरकवार )

बडाकारणमानाजारहाहमशहरपदतरकाlsquoिइकोनॉदमसटrsquoनएकसिवमपायाहदक25स34सालकीउमरकएकिौिाईअमररदकयोनकहाहदकिशाकाहारीlsquoिगनrsquoह

lsquoिगनrsquoउनलोगोकोकहाजाताहजोपशओसपरापत दकसीतरहकउतपािकाइसतमालनहीकरतिअडयािियािि-उतपािकापरयोगनहीकरतऐसलोगिीज़मलाईिहीआइसकरीमतकनहीलत

एवनमल फवामपिएदनमल एगीकलिर यानी मास या डरी क दलए दकए जान

िालपशपालनकाअबदिरोिहोनलगाहयहमानाजारहाहदकमासाहारपरिलतहएपयाचिरणकोनहीबिायाजासकताहअमररकामगोमाससबनसटकसबहतलोकदपरयहपरअबलोगइसपर दिदततह दकइसिजहसगीनहाउसगसबहतबडीमातरामदनकलतीह

मासाहारकपकमएकसिालयहउठताहदककयालोगोकोपशओसदमलनिालपरोटीनकीज़ररतनहीहइसकाजिाबहनहीपशओसदमलनिालापरोटीनज़ररीनहीह

अमररकामएकअधययनमपायागयाहदकिहालोगिसभीबहतबडीमातरामपरोटीनलतहएकऔसतअमररकीज़ररतकािोगनापरोटीनलताहअमररकामपरोटीनकीअदिकताककारणहियसजडरोगहोरहह

परोटीनकीअदिकतास दकडनीसजडारोगभीहोसकताहऔरमिमहयानीडायदबटीज़मभीदिकक़तहोतीह

बरोजिवारी एकसिालयहउठताहदककयाइसतरहकफॉमचफकटीकबि

होनसबरोज़गारीनहीबढगीदिशषजोकाकहनाहदकयहदससटमनहीरहातोजोइसकािकदलपकदससटमउभरगाउसमजयािालोगोकोनौकरीदमलगी

इसकी बडी िजह यह ह दक इस तरह क एदनमल फामच ककामकाजबडपमानपरऑटोमटडहोतहउनकादबज़नसमॉडलहीिसाहलदकनयदिइसकबिलखतीबाडीकीजायतोउसमजयािालोगोकोरोज़गारदमलगा

एवनमल फवामपि कवा सचइसरोज़गारकािसरापहलयहहदकअमररकाकइनफामसच

मकामकरनिाललोगोकाशोषणहोताहिकमितनपरकाम

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 17

करतहऔरकामकाजकीदसिदतयाकदठनहोतीहइसतरहकफामचकमादलकभलशतहोउनककमचिारीबडी

सखयामलदटनमलकलोगऔरअशतहयलोगसमाजकहादशएपररहनिालसमिायकह

औरउसपरहालयहहदकअमररकीपरशासनहरसालपकजकतहतइससकटरकोमोटी रकमममििितीह इससालयहपकज38अरबडॉलरकाह

पयचिककोकाकहना ह दकअमररकीखान-पानऔरजीिनशली म यकायक पररितचनलाना मदशकल होगा इसदलए यहभीहोसकताह दककोरोनासकटटलनकबाियहमामलाएकबारदफरठडबसतमिलाजाएलदकनयहभीसिहदकअमररकामशाकाहारबढरहाहऔरकोरोनानइसमजबतीसलागकरनकामौकाभीदियाहऔरकारणभी

शबद ढढसकलन और पसिवि ndash ररन चडवा

पिवोततर ओवहयो अधयवाय की पिया अधयकष ररण चडवा पररक किवयतरी ह वहदी क पवि अपनी दीिवानगी की िजह सर िर वपछलर 8 सवालो सर समर कप म वहदी वसखवा रही ह |

भरत की नहदयगगायमनाबहमपतरगोमतीगोिािरीकािरीनमचिा

सतलजमहानिीकषणाझलमिामोिर

ढढ ारा रन ा

भारत की निदया गगायमना गोमतीगोदावरीकावरीनमदासतलजमहानदीका झलम दामोदर

झ ल म पा मो तर सा म

सा य म ना प पा श हा भा र त म गो म ती न

मो श बर श मो भा दी दी र पा सा ग श न श मो द दा मो भा गा मो सा री मो मर पा सा मो पा सा व

दा न स त ल ज ा दा

का व री पा सा भा क गो

अहनल किर शि राक दरीयदहिीदशकणमडलआगराकउपाधयकमनोनीत

हएहबिाई

पवदश (१)

जीवन की डगर वपयवा भवारदवाज

409 Creeping Ceder CtWaxsaw 28173 Phone (919) 995-2637 Email golu_poemyahoocom

जीवि की इस कनिि डगर पर हम सभलकर चलिा ह दःि क काटो म भी हमको बिकर फल महकिा ह कनिि फसलो की कनमयो को मधर गीि स भरिा ह उममीदो क आसमाि पर िार रोशि करिा ह महक सारी दनिया हमकोनदल को गलशि करिा ह जीवि की इस कनिि डगर पर सभल-सभलकर चलिा ह

एक सवावहबतयक समवाचवार सदःघोदषतढीगराफदमलीफाउणडशनअमररकाकअतराचषटीयकिासममानकतहत

1 ममताकादलयाकोआजीिनउपलदियोकदलए51हजारर

2 अदनलपरभाकमारकोकहानीसगहlsquoकतारसकटाघरrsquoकदलए31हजारर

3 उषादकरणखानकोउपनयासlsquoअगनदहडोलाrsquoकदलए31हजारर

तिाअतराचषटीयदशिनाकिासममानकतहत

1 परजाकोउपनयासlsquoिमचपरलॉजrsquoकदलए31हजारर

2 रदशम भारदाज को कदिता सगह lsquoमन अपनी मा को जनमदियाrsquoकदलए31हजारर

एिसममानपतरसऑनलाइनकायचकरममअलकतदकयाजाएगा

उततरपष5पर

18 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

वातायन किानी

ओरदहलयो एसकोबार

सोमिारकीगमचसबहदबनाबरसातकशरहईसबहजलिीजागनकाआिीओरदलयोएसकोबारभी600बजउठकरअपनऑदफसकाकमराखोलकरभीतरआयादबनादडगीकिातदनकालनाउसकापशािा

उसनशीशकीअलमारीसपलादसटककढािमपडकछनकलीिातदनकालऔरमटीभरऔजारोकसािढगसमज़पररखदिएओरदलयोएसकोबारनदबनाकॉलरककमीज़पहनरखीिीदजसकागलासोनकबटनसबििाऔरउसकीपटगारटज़चलबरबडिालीपरटयोसअपनीजगहपरकाबमरखीगईिी

दजसमानीतौरपरिहिबला-पतलाआिमीिाजोअकसरसीिाहीखडारहाकरतािाऔरउसकिहरपर हमशाऐसभािरहाकरतजसगगोऔरबहरोकिहरोपरहआकरतहहालादकउनभािोकाअसलीसरत-हालसकोईतालमलनिाऔज़ारोकोमज़परतरतीबससजाकरिहिातोकीसफाईिालीमशीनकोअपनीओरखीिकरकसजीपरबठगयाऔरनकलीिातोकोिमकानलगाउससमयउसकादिमागसोिसखालीिाऔरिहपरधयानसमशीनकपायिानकोअपनपरोसिलातहएिातोकोिमकाता रहाआठबजिह कछिरठहराऔर दखडकीसबाहरआसमानकादनरीकणकरनलगापडोसकघरकीछतपरबनीमीनारपरिोिीलबठीिीसरजकीतदपशमअपनपखसखारहीिीउसनयहअिाजालगायादकिोपहरतकजररबाररशहोगीिहिापसआकरअपनकमरममसरफहोगयाउसकगयारहसालकबटकीआिाज़कीगजउसककानोपरपडी-

lsquoबाबाrsquolsquoहाrsquolsquoबाहरइलाककामयरआयाहिहपछरहाहदकआपउसकािातदनकालगrsquolsquoउसकहिोदकममौजिनहीहrsquoकहकरिहइदतमनानससोनिालािातसाफ

करनमवयसतहोगयाएकहािकफासलपररखिातकोएकआखबिकरकउसनगौरसिखातोउसअपनबटकीआिाज़दफरसनाईिी

lsquoपापािहकहताहदकआपमौजिहोकयोदकउसनआपकीआिाजसनलीहrsquoिहिातिखनमवयसतरहाकछिरबािसाफदकयािातमज़परअनयिातोक

सािरखदिया lsquoपापामयरकहताह दकअगरआपनउनकािातनही दनकालातोिहआपको

गोलीमारिगाrsquoउसनमशीनिलानी बिकीऔरइतमीनानसमशीनिरकीमज़कािहडाअर

खोलादजसमररिालिरपडािा lsquoबटाउससकहोदकिहआकरमझगोलीमारrsquoउसनकसजीकोिरिाजकीओरमोडाऔरठीकउसीिकतमयरिरिाज़सभीतर

आयाउसकािायागालसजा हआिाइसीकारणउसनपाि दिनोसशिभीनहीदकयािािातिालडॉकटरनमयरकीआखोमनाउममीिीऔरबबसीिखलीउसनिरिाजाबिकरकमयरकोबठनकदलएकहा

lsquoशबाखरrsquoिातिालडॉकटरनकहा औज़ारगमचपानीमउबलरहिमयरनकसजीकीपीठकासहारादलयाउसकाफी

नोबल पवाइज विजरिवा मरषसकन उपनयवासकवार गरवरियल गवावसयायवा

मवाखखस (1927-2014)

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 19

आराममहससहआऔरिहपरकमरकादनरीकणकरनलगाउसआभासहआदककमराबहतहीसािाऔरमफदलसीकापरतीकिापरानीलकडीकीकसजीपायिानिालीमशीनशीशकीअलमारीउसीिकतिातोिालाउसकपासआयामयरनएदडयोकबलपरअपनआपपरकाबपाकरमहखोलदिया

ओरदलयो एसकोबार न उसकामह रोशनीकीओरकरत हएिातका दनरीकणदकया दफरकहाndashlsquoतमह बहोश दकए दबनािातनहीदनकालपाऊगाrsquo

lsquoकयोrsquoमयरनपछाlsquoइसदलएदकिातकनीिपसभरगयाहrsquoमयरनडॉकटरकीआखोमिखतहएकहाndashlsquoठीकहrsquoडॉकटरउबलहएऔज़ारोकोदबनादिमटकबाहरदनकालकर

टबलपररखनलगादफरहाििोकरऔज़ारोकीओरमडाइसबीिउसनएकबारभीआखउठाकरमयरकीओरनही

िखाऔरमयरनएकलमहकदलएभीउसपरसनज़रनहीहटाईखराबिाढहक़ीक़तमअकलिाढिीअपनिातभीिकरडॉकटरनपरजमायऔरऔज़ारसिातकोमज़बतीसकाबकरदलयाइसिकतमयरपरीताक़तसिोनोहािकसजीकीबाहोसिामरहा

औरिहसीिातनकरबठगयाडॉकटरनमयरकीओरिखतहएकहादकlsquoइसिकततमहमार

बीसआिदमयोकक़तलकादहसाबिोगrsquoमयर नकछबआरामीमहससकीऔरउसकआसदनकलआएउसनजसअपनीसासरोकलीजबउसनिातकोबाहरदनकलतिखातो दपछलीपािरातोकीतकलीफऔरपीडाऔरइसपलकििचकामक़ाबलाकरनमिहनाकाम रहािहपसीनसतरिाऔरडॉकटरउसकऊपरझककरसफाईकररहािाएकसाफकपडामयरकीओरबढातहएकहादकिहअपनआससाफकरल

मयरकापरादजसमकापरहािाडॉकटरनउसआरामकरनकीदहिायतिीऔरनमकपानीसकललकरनकीसलाहिीमयरनउठकरउसफौजीढगससलयटदकयाऔरबाहरदनकलआया

lsquoदबलभजिनाrsquoउसनकहा lsquoदकसकनामतमहारयाटाउनकमटीकनामrsquoमयर न दबनाडॉकटरकीओर िख ही दकलदनकका िरिाज़ा

बिदकयाजालीकिरिाजसबाहरकीओरसउसकीआिाजआईndashlsquoकोईफकच नहीपडताएकहीबातह

(अनिािििीनागरानीदशकागोअमरीका)

पदरक1 कोलार मानवता क सौ टच

सोनद की खान यहफोटोहभारतमअपनीसोन की खानो क दलएपरदसदकोलारकसब क िोमदसलम भाइयो तज़ामलऔर मज़दममल पाशा कादजनहोन लॉक डाउन मजीिनयापनक दलएजझरह12हजारसिानीयलोगोकभोजनकी वयिसिाकरन क दलएहाउदसगबोडचमअपना30x40 फटकापलाट25लाखरपएमबिदिया

अबिज़ररतमिपररिारोतक10दकलोिािल1दकलोिीनी2दकलोगहखादतलिायकापकटमसालापाउडरमासकऔरहाििोनकदलएसनटाईज़रकीएकबोतलकपकटलोगोतकपहिारहह

मलरपसकनाचटक क दिकिाबललापर दजल क दितामदणताललककमोहममिपरगािकरहनिालपाशाबनिबतातहदकबतातहदकजबिआठिषचकितोउनकदपतागजरगएऔरिअपनीिािीकसािकोलारआगएजहाउनहरहनकदलएएकसजजननमदसजिकपासअपनाएकमकानि दियागरीबीकउनदिनोनउनहरोटीऔरइसादनयतकामहतिसमझायाअाजिइसादनयतकािहीफज़चदनभारहह

िरती सोन-िािीऔर रतन ही नही सौ टिखर इसान भीउगलतीहइसिदनयाकोसनिरबनानकदलए

२ तमिारा ईमान सलामत ि इक़बाल

मोहममिइक़बालन11मई2020कीरातकोभरतपरदजलकरारागािमरहनिालसाहबदसहकघरससाइदकलिराली राराएकगामपिायतहजोराजसिानऔरउततरपरिशकबॉडचरपरपडतीह साहबदसहकोइक़बालकीदिटीतबदमलीजबिअपनबरामिमझाड लगारहि

हो सक तो मझ माफकर िना जी कयोदक मर पासकोईसािननहीहऔरमराएकबचिाह उसकदलएमझऐसाकरनापडाकयोदकिह दिकलागहऔरिलनहीसकता हमबरलीतकजानाह आपकाकसरिारएकयातरीrsquoनीिसइक़बालनदलखाहदकिहमजबरह

20 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

पवदश (2) एक फटसी

चोरनी कोरोना कोटट कठघरद मलोगोकीजानिरानिालीराजकमारीकोरोनाकदिरोिमसारीिदनयामज़बरिसतअदभयानिलायागयाकोरोनाकईबारसरका-कदमचयोकोझासािकरदनकलगयीिारोतरफरडएलटचहोगयाइटरपोलकोसदितदकयागयाएयरपोटच रलिसटशनबससटशनटकसीसटडहरजगहसरका-कमजीकोरोनाकीताकमबठगएलदकनकोरोनाइतनीसकमशरीरऔरकशागबददकीदनकलीदकिोपकडमनहीआपायी

दफरउसढढदनकालनकदलएएकबहतहीकारगरपहिानदकटबनाईगयीजोकिलकोरोनाहीनहीकोरोनाकीिदटयाभीपहिानलतीइसतरहकोरोनादकसीपरकारकज़मआईदफरभीिहसरका-कदमचयोसिोडािरहीरहती

जबउसमदजसटटकसामनपरसततदकयागयाऔरपछागयादककयाउसकपासकोईिकीलहउसनकहादकइतनीकोमलसिरएिताजसससदजजतहोनकबािभीिकीलऔरिकीदलदनयासभीमझसिरभागतहइसीदलएमअपनीिकालतसियकरगीऐसाकहकरजसहीिहमदजसटटकीतरफमडीमदजसटटनअपनआखमहकाननाकसबबिकर दलएकोरोनामन-ही-मनसोिनलगी दकइ कसजजहजोजनताकीआिाज़सीिजनतासनहीसननािाहत दसफच िकीलजो दकपसकाटटहोताहउसकीबातसमझतहकहाइसीिशमराजारामिजोआिीरातकोभीएकअिनािोबीकीबातसननकोतयाररहतिऔरकहाआजकीवयिसिादजसमजजभीजनताकीबातनहीसनताकछतोघपलालगताहदससटमम

इिरराजकमारीइसगन-िनमदनमगनिीदकउिरसरका-कदमचयोनजजसउस14दिनोकीदहरासतमरखनकीमागकीतबकोरोनानअपनबिािकदलएजजसआजामागी इसकपहलदकिहजजकीतरफमडतीजजनझटसइशारसहीउससिीकदतििी

अबकोरोनाशरहईआजकलसारीिदनयाममरीहीििाचहहरदकसीकीज़बानपरमरानामहकोई

िबरकोईबातमझसऊपरनहीसदखचयोममहीमहजीहामराजकमारीकोरोनादजसससारिालोनिोरनीकातमग़ािदियाहऔरहरतरफबिनामकररहहजहाजातीहआजकीदसिदतकदलएसबमझहीिोषिरहहदजससमझबडाकषटहोरहाहऔरयहसारािोषारोपणइसानकररहाहउनकअलािामझसऔरदकसीकोसमसयानही तोकयाकछऔरबातहकयािाक़ईयहसबमरीिजहसहोरहाहयाबातकछऔरह जसादिखरहाहयादिखायाजारहाहिसाहनहीhellip

कयाआपनसोिादकयअिानकसमयहाकयोआगयीमबतातीहआपकीआखोकआगजोपिवलगहयहउनकोहटानकदलएमझआपकबीिआनापडाहईशरनहमसभीकोइसपथिीपरदनिासकरनकाअदिकारदियाजीि-जनतपौिमानिऔरयहातककीकीटाण-दिषाणभीइसीिरतीपररहतआएहिखाजायतोइसपथिीपरसिचपरिमजीिोमदिषाणओऔरकीटाणओकाआगमनहआऔरउसकबाितमामपराणीआएिसइनिषगोमदकसीअनयजीिनदकसीभीतरहसिसरोकीसीमाकाउललघननहीदकयानाहीहमारपाररदसिदतकीततरकोकोईनकसानपहिायाहदसिायमानिक इसानअपनअहकारमइतनडबगएहदकििकोसबसबडामाननलगहउनकोलगताहदकपथिीपरसबसअदिकदिकदसतिहीहजोसहीनहीहमनषयसोितहदकयसारीिरतीआकाशहिाजलबहमाडऔरसारजीिउनकभोगकदलएहिहइतनसिािजीहोिकह दकउनकोअपनअदतररकतऔरकछदिखाईनहीिताईशरननाजान दकतनसकतदियतादकमनषयोकोकछसमझआएदकयसदषटदसफच उनकदलएनहीबदलकहम

बलरवाम वसह Address ndash 11 Back River Drive Dartmouth MA 02747 Ph 001-508-992-2042 Email ndash bsinghinadsorg

अनजवा वसनहवाAddress ndash Flat B-902 Sanmati Kunj Sector 6 Dwarka NEW DELHI DELHI 110075 India Ph 091-852-139-6280 Email anuja_sinha7yahoocom

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 21

सभीकदलएएकसमानहपरतइसानहदककभीसमझहीनहीअहकारऔरसिािचककारणयइतनअिहोगएह दकइनकोनकछदिखाईिताहऔरनाकछसनाईिताहउनकोिासतदिकताकाआभासकरानकदलएहीमइनसानोकबीिआईह दजस यलोगबिाचशतनहीकरपारहहऔरसारािोषमरऊपरमढरहह

मरआनसिहसबहो रहाहजोकोईकलपनाभीनहीकरसकतािामरयहाआनसदसफच इनसानोकोहीकषटहपरकदततोमरआगमनसइतनीपरसननह दजतनीसतयगम हआकरतीिीमनषयऔरोकीसिततरताछीनकरििसिचछिरहलदकनआजमरकारणिोअपनघरोमक़िहऔरसारजीिखलीहिामसिततरहमनइतनाकछयहािखाह दकयसबिखकरबडीहरतहोतीहसमाजमहरकहीइतनाखोखलापनऔरढोगहदकससारकसारपराणीअगरदमलजाएतोभीइनसानोकीबराबरीनहीकरसकत

आपकोमरीबातपरदिशासनहीतोसदनएससारमबडी-बडीबातकरनिालमनषयोकोअबअपनीकदरताकाएहसासहोरहाहयदिहआनहीतोहोजाएगामदकसमज़चकीििाहउिाहरणकतौरपरयतमाममदिरमदसजिििचगरदारोकमललापदडतयाकोईिमाचदिकारीआजकयाकररहहउनहोनहमशाििकोिमचका ठकिारबताया यकहतह दकईशर-अललाहसआपकोदमलिानका यज़ररयाहऔरमदिर-मदसजिमआनसहीहमाराकलयाणसभिहआजजबऐसीदिकटपररदसिदतआईहतोउसीमदिर-मदसजिकिरिाज़सबकदलएबिहोगएहतोकयाअललाहयाईशरनभीहमसआखफरलीहनहीऐसानहीहिोतोहमारभीतरहदफरहमसअलगकसहोसकतहभलालदकनइनिमचकनमाइिोनयबातआपकोनहीबताईकयोदकइससउनकापरभाि िसा नही रहजाएगा जसा य िाहत ह सोदिएज़रा दकपदडतोयामलला-मौलदियोनआजकीपररदसिदतममानिताकीरकायालोगोकीभलाईक दलएकौनसाकायच दकयाह दसिायमदिर-मदसजिोमजानकयऔरकयाकररहहभगिानकीपजाकरकयाउनहभोगलगानसकयाहोगाजबउनकभकतहीभखोमररहहईशरकीउपासनाकरऔरउनकबनाएजीिोकीअिहलनाकरयदकसपरकारकीभदकतहकदतरयोकािमचलोगोकीअसहायोकीरकाकरनाहकयाकररहहिअपनीजानबिानमलगहयहघरोकअिरिबक हयहिशयोकािमचलोगोकीसिाकरतहयसमाजऔरिशक दिकासमअपनायोगिानिनाहलदकनयहातोसबकोअपनीहीपडीहईहयकसलोगहजोसिाकाअपनािमचभलगएहशषजोितनपाकरिसरोकदलएकायचकरतहिसभीशदरह दजनमसभीितनभोगीलोगआतहहापरतयपरसननताकीबातहदककछलोगिासतिमिसरोकीरकाकरनमअििासमाजकीसिामअपनाजीिनसमदपचतकरतहशायिउनहीकछअपनिमचऔरकतचवयकापालनकरनिाललोगोककारणससारकादिनाशनहीहोरहा

िोसतोमनजोिखाऔरअनभिदकयािहआपकोबतारहीह मआपक दलए यहाआई हआज नही कल यह एहसास

आपको ज़रर होगा ऐसा मरा दिशास ह जज सरकारी िकीलऔरपरदतिािीजनतासमतसतिहोकोरोनाकीबातसनरहि

दफरकोरोना नकहा ldquoमिौिह दिनतो कयािौिहबरस कदलएजानकोतयारहएककनहीसभीकसािजजसाहबमझतोआपहीलिदलयसािrdquo

जज न सनिाई तरत रोककर अिालत को 72 घट क दलएसिदगतकर दिया कोरोना को िही छोड सार लोग कोटच स फटदलएकोमलराजकमारीकोरोनाइसियालमखोगयीदककयाम72घटइसनयायकदलएजीदितभीरहपाऊगी

(3) पवदश

ो लघ कहवताए रवि गपिवा

( वहदी क पवि परम और उतसवाह ह वलखिर ह ओहवायो म रहिर ह )

वहनदीभाषामातरनहीहदहिीिाणीहयसदियोसएकबनातीहभारतकोिलतीआईयगो-यगोस

lsquoदहिीअपनीभाषाहrsquoयहहमसबकहतरहतहलदकनसोिोदहिीमहमदकतनीबातकरतह

बोलोदहिीदहिीबोलोबचिोसकहतरहतपरसोिहमखिहीदकतनादहिीमबातकरत

हिवामिीपकहमरीिशमनीतोकिलअिरसहहिातोअकारणहीमरदिरदह

हिासकहिोदकआज़माकदिखाएबहतदिरागबझतीहएकजलाकतोदिखाए

22 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

(4) पवदश किानी

यातीगण कपया धयान

ििरािास दबदटयाऔर पतनी सग मम-टन ( शटल) क इनतजार म कानपर रलिसटशनकपलटफामचपरखडिअगसतकामहीनािायददपररमदझमबाररशहोरहीिी परनत मौसममअभीभी उमसऔरगमजीकी तदपशबनी हईिी पलटफामच परमसादफरोकीजबरिसतगहमागहमीिीlsquoयातरीगणकपयाधयानिनईदिललीसिलकरrsquoबीि-बीिमउदोषकदाराटनोकीआिाजाहीकीसिनाएभीिीजारहीिीटनअभीआयीनहीिीलदकनपलटफामचपरयादतरयोकीजबरिसतभीड-भाडिखकरबोगीम ठलम-ठलरहनकददषटगत बठनिासतसीटदमलनकबारमउनकजहनमबराबरआशकाबनीहईिी

िदकअभीसमयिाऔरमिरािासकोजोरोकीभखलगीिीसोउनहोनअपनसािलायदटदफनजोअभीभीखायदबनारखारहगयािाभोजनकरलनकादनणचयदलयाउनहोनपलटफामचपरहीएकतरफदकनारलगीमालढोनिालीटालीपरिोडीजगहिखतसपररिारिहीबठतअपनादटदफनखोलदलया

अभीउनहोनिो-िारकौरहीमहमडालाहोगादकफट-परानकपडोमएकबढीमदहलाजोशायिदभखारनिीउनकसामनआकरअपनीिोनोहिदलयापसारखडीहोगयीउसिखतहीउनहोनभोजनकरनाबनिकरदियादबदटयानहीराहदनकालीउसनएकरोटीमिोडीसजीरखकरउसकआगबढादियादभखारननअपनिोनोहािआगबढाकरदबदटयाकहािसरोटी-सजीलदलयाऔरआगबढगयी

lsquoयातरीगण कपया धयान िrsquo उदोषक दारा टन क आन की सिना िी गयीमिरािासकी तदरा टटी उनहोनजलिी-जलिीअपनाभोजनसमापत दकयाअगल हीपलटनिडिडातहएपलटफामचपरआकरखडीहईमिरािासकसामनरकदडबमजयािाभीडनहीिीसोिोसपररिारफतजीससामनिालीबोगीमहीजाघसिाबजितमामआशकाओकिोडी-बहतमशककतकबािउनहपतनीबटीसगआरामसबठनकदलएसीटदमलहीगयी

िोअभी इदतमनानस बठ ही ि दक एकनिदििादहतजोडाभी बोगी म िढादडबकािातािरणगलाबीसणटकीखशबससिादसतहोउठाउसजोड कपीछकरीबिस-बारहऔरबढ-बजगचलोगभीबोगीमिढआय दजनहिखकरलगरहािा दकइतन लोगोकोतोयहा बठन क दलएजगह दमलनाबहतहीमदशकलहोगालदकनअगलहीपलिहाबठयादतरयोकोइदतमनानहआनिदििादहतजोडकसािआयलोगएक-एककरउतरनलगओ-होतो यलोगइनहछोडनआयिहापरउतरनसपहलसभीनउनहकछ-न-कछदहिायतजररिीजसldquoटनमहोदशयाररहनािादहए दकसीका दिया हआखादपिािचनहीलनािादहएअपनसामानकीसरकाखिकरनीिादहएrdquoिगरह-िगरहएकसजजनदजनहिोलोगlsquoनताजीrsquoकहकरपकार रह ि नतोिलत-िलतउनह य दहिायतभीिी दकldquoबीिमकहीमतउतरनालखनऊआनपरहीउतरनाrdquo

यददपिलहनघघटमिीलदकनउसगौरागीकआलतारिपरऔरमहिीरिीखबसरतहिदलयाजररदिखाईिरहीिीिलहनकएकहािममोबायलफोनतोिसरहािमएकछोटासाफलिाररमालिादजसिोबीि-बीिमघघटकनीिलजातशायिआसयानाकपोछलरहीिी दकसीनिदििादहताकीदििाईकमौक

नगीनवा पसवाद मौयया सहज सरल सममवावनि यिवा कथवाकवार विशिवा म यह उनकी पहली कहवानी ह सिवागि| सपकक 5348 विरवाज खणड गोमिी नगर लखनऊ - 226010 उततर पदरश मोबवायल न0-9450648701 ई मरल-ramnaginamaurya2011gmailcom

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 23

कोिखतसहजहीऐसाअिाजालगायाजासकतािानिदििादहतजोडकसािटी-शटचऔरजीनसपहनएकऔर

पहलिानसरीखायिकभीिाजोतीखीनाकिाललमबसिलहकोबार-बारlsquoजीजा-जीजाrsquoकहकर समबोदितकररहािाlsquoभइययामोरागबरहसययामोराबाकाrsquoउनहिखकरसामनकीसीटपरबठमिरािासकोबरबसहीयदिलफरबगानायािआगयाएक-िोयादतरयोसदखसकनजगहिनकादनििनकरतिोतीनोमिरािासकसामनिालीसीटपरहीबठगयउनकसािजयािासमाननहीिाएकछोटातोिसराबडाबगहीिाछोटािालाबगिलह नअपनपरोकनीििबारखािातोबडािालाबगिलहनकपरोकपासरखािाबडिालबगमजयािासामानहोनककारणउसकीिनपरीतरहबनिनहीहोपायीिीधयानिनपरउसमसझाकतlsquoपररस-यटीrsquoकोसाफ-साफिखाजासकतािा

अबबाररशबनिहोजानसआसमानसाफहोगयािादखडकीकपासबठहोनस दखडकीसछन-छनकरआतीिपकभीउसनिदििादहता क माि तो कभी उसकी हिदलयो परआड-दतरछपडरहीिीउसकहाि-भािसऐसालगताजसदकिोमोहतरमाघघटकअिरसअपनआसपासबठयादतरयोकोटकर-टकरताकतीभी जा रही िी सीट परआमन-सामन बठ होन स निदििादहताऔरमिरािासकबीिजयािाफासलाभीनहीिाlsquoलडीज-दफगरrsquoक मादननि पतल दसरो िाल उसकी उगदलयो क सभी नाखनो परिमकिारनल-पादलशपरीदशदतस दखलरहािाहािो-परोकोिखनसउसकीउमरकबारमअिाजालगायाजासकतािाउसकीउमरयहीकोईबीससपचिीसबरसकआसपासकी रहीहोगी ldquoआपक पाि िखrdquo जी हाउस िखत मिरािास क जहन मयक-ब-यकयही सिािउभराldquoरखसजरानकाबउठािोमरहजरrdquoउनह ऐसा ही कछगनगनानकामनभी हआ पर य तोिषटताहोतीकहीआसपासबठयातरीउनहऐसाकहतगनगनातसनलगतोकयाकहगिोमिरािासकीइसदढठाईपरउनहआडहािोभीलसकति

निदििादहतजोड को िखत दजजासमनमिरािास क मनमदकसी बहान एकबारगी उनस बदतयान उनका पररियजाननकीउतसकताहईउनकायभीमनहआदकबहानसहीपछलlsquoआपलोगकौनहोकहासआरहहोलखनऊमकहाजानाहमएकलखकहअपनदिदभननसिलोकीयातराकअनभिोपरआिाररतएकससमरणदलखरहाहआपलोगोसमलाकातऔरबातिीतकआिार परआपक बार म भी कछ दलखना िाहगाrsquoपरनतदझझकयाकहलीदजएसकोििशिऐसाकछभीकहनहीपायउनह यभीतोआशकािी दकसािचजदनकरपस पछीगयीऐसीबातोपरिोिमपदतयासािीयातरीगणपतानहीउनकबारमकयासोिदफरसािमउनकीपतनीऔरदबदटयाभीतोबठिपतानहीिोउनकबारमकयािारणाबनालिो-तीनबारतोपतनीजोउनक रग-रगसिादकफहोनकािािाकरतीह नउसिमपदतकहाि-भािपरगौरकरतमिरािासकोउनकीओरएकटकिखत

उनहघरकरिखाभीिािखाजायतोकभी-कभारएक-िसरकोिखतहएलोगोको

िखनाउनकीबाडी-लगिजकआिारपरयअिाजालगानादकिकयाकछसोिरहहोगखासादिलिसपअनभिहोजाताहहापरगरज यभी दकउतनसमयआपअपनीतरफ दकसीकोघरताहआिखनानिाहतहोमिरािासउससमयकछऐसहीमजरआममखोएहएि

मिरािास न एकसरसरी दनगाह दडबम बठखड तो कछऊघतहएअनययादतरयोपरफ कीजयािातरयातरीदखडकीकउसपारदिखतपीछभागतमकान-िकानखत-खदलहानपोखरिरागाहोमिरतजानिरोसबपरिाहकानोममोबायलकईयर-फोनठसअपनआपममगनशायिअपना-अपनामन-पसनिगानासननमवयसति खस-खस िाढी मछो म कलीनशि स सभानत दिखत लमबदठगनभीमकायशरीरिालतोकछिहातीिशभषामदिदििताम एकता का दितर परसतत करत हर तरह क यादतरयो को िखनाउनकीबातसननाएकदिलकणअनभिसगजरनसरीखातोहही

मिरािासनगौरदकयादकदडबमउसिकतनिदििादहतजोडकमोहादिषटदकतनहीयातरीदनहायतहीसभयतरीकबदतयारहिकछलोगतोिश-िदनयाकताजाहालातपरअपनिदनयािीजानकादपटाराखोलहएितोकछकनयहजानकारीभीिीदकउनकयहादकतनबीघपिीनआदिकीखतीहोतीह

बहरहालटनिलनकोहईमानषसिभािआसपासमिचम-शनासनजरनिदििादहताकमहिीरिहािआलतारिपरोकोिखतयातरीगणशायिउसकरग-रपकीकलपनामभीखोएहएि दकldquoहम पयास लगी ह पानी पीना हrdquo घघट क अनिर सआिाजआयी

ldquoअरसािमपानीलकरिलनातोहमभलहीगयअबतोटनभीिलिीह दडबमकोईपानीकीबोतलबिनिालाभीनहीदिखरहािोडाइदतमनानरखोअगलसटशनपरटनरकनपरहीअबपानी दमलसकगाrdquoबगल बठ िलह न निदििादहताकोअपनतरीकढाढसबिायाऔरजबसएकटोपीदनकालकरअपनदसरपरलगादलया

ldquoआणटीकीआिाजदकतनीसिीटहनाrdquoमिरािासकीबटीअपनदपतासमखादतबहई

ldquoआयrdquoिादहनबगलबठीमिरािासकीबटीकइसपरशनकोिोसननहीसकयाशायिउनहठीकससनाईनहीदिया

ldquoदबदटयाकहरहीह दकिलहनकीआिाजबहतसिीटहrdquoइसबारमिरािास कबगल बठी पतनी नसामनकीसीटपर बठउसिमपदतकहाि-भािबोली-बानीसनतउनककानोमिीरसयमतरफका

ldquoआयकयाकहाrdquoldquoआपस तो कछकहना ही बकार ह िीमकदहय तो सनाई

नहीिगापरकछबातयहाजोरससबकसामनकहभीतोनहीसकतीrdquoपतनीननाक-भौदसकोडतकहा

24 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

ldquoअचछािोडाऔरनजिीकआकरबायीतरफिालकानमबताओrdquoमानोउनहोनपतनीकाकामआसानदकयाहो

ldquoदबदटयाकह रही ह दकिलहनकीआिाज दकतनी सिीटहनाrdquo मिरािासकी पतनी न िोडा नजिीकआत फसफसात हएउनकीबायीकानमकहा

ldquoहहrdquo इस बार मिरािास न सजगतापिचक तजचनी उगलीअपनहोठोपररखतआखतररतपतनीकोिपरहनयािीमबोलनकाइशारादकया

ldquoमझपताहआपदकनखयालोमखोएहोगrdquoयबातउनकीपतनी न तदनक शरारती अिाज म कहा िा बगल बठी दबदटयाभी दसफच मसकराकर रहगयी परदतदकरयासिरपझप दमटानिासतमिरािास को सिभाितः अपनी नाक खजान का अदभनय करनापडा

ldquoअर यार दलखन-पढन िालाआिमी हआसपास क परदतहरिकत सतकच ढग रहना पडता ह िीजो घटनाओ िश-काल-दसिदत-पररदसिदतयो पर बारीक नजर रखत गहन पडताल करनीपडती ह तबकही जाकर कछ दलखन लायक lsquoकलrsquo दमल पाताहदफरयातराएतोदिदििअनभिोकाभणडारहोतीहपतानहीदकसभषमकस-कसलोगोसदमलन-बोलनरहनकाअिसरदमलजायrdquo मिरािास नअपन तरीक पतनीकोसमझानकाअसफलपरयासदकया

ldquoआपमझबिकफसमझरहहमझबतारहहजोआपकीनस-नससिादकफहमझअचछीतरहपताहआपकीसतकच ढगनजर कबार म बडआयबारीकनजरिालrdquoपतनी न बनािटीगससादिखायािा

ldquoअचछा तो तम भी इन मोहतरमा क रग-रप म खोयी हईहोrdquoमानोमिरािासनअपनकतकच कोतकच पणचसादबतकरनकीकोदशशकीहो

ldquoमहीकयोजराअपनअगल-बगलबठइनयादतरयोकोभीतोिदखयऐसालगरहाह दकसभीकीआडी-दतरछीनजरउसीओरलगीहदफरहाि-पाििखकरतोरग-रपकबारमअिाजालगहीजाताहrdquoपतनीनतदनकमदसकयातइशारोमहीिीमसजिाबदिया

ldquoशायितमहाराअिाजाठीकहीहrdquoमिरािासनभीसहमदतमदसरदहलाया

ldquoपरमिखरहीहपिाससजयािाउमरहोगयीबचिजिानहोगयहलदकनआपकीभीताक-झाकिालीआितअभीगयीनहीrdquoइसबारमिरािासकीपतनी नअपनीभकदटया टढीकरतकहािा

ldquoअरयारजरािीमबोलोअपनआसपासकपरदतजागरकरहनमकोईबराईनहीह दफरजान क दलए दजजासहोनाबहतजररी ह िस भीयातराओ क समय तो खासतौर सतकच रहनािादहएrdquoमिरािासनपतनीकीओरिखततदनकरोषजतातउनहअपनतरीकसमझानकापरयासदकयािा

परषकयािहा बठीमदहलायादतरयो कभीहाि-भाििखतउनकीबातिीतसनतसाफलगरहािादकसभीउनमोहतरमाकवयामोहमखोएहएिमिरािासिउनकीपतनीकबीियखसर-फसरिलहीरहीिीदकटनअगलसटशनपररकी

ldquoकयायहापानीदमलजायगाrdquoनिदििादहतानअपनपदतकोकहनीमारीपरउसनधयाननहीदियादफरउसनअपनीउगलीसपदतकपटमकोितहएकहा

ldquoहा-हािखताहशायिपानीदमलजायमनीषतदनकसामानिखरहनामपानीलनजारहाहrdquoिलहायिकिलहनकभाईकोबग-बगजिखतरहनकीदहिायतितिहासजानकोउदतहआयिककपलटफामचपरउतरनकबािनिदििादहताअपनहािमदलएमोबायलफोनमकछिखनलगी

ldquoयलोदपयोिोडीमरदलएभीबिािनापानीिालकपासदसफच एकहीबोतलबिीिीrdquoअगलहीपलिोयिकपलटफामचदसितिकानसदमनरलिाटरकीएकबोतलबगलमिबायहादजरहआ

ldquoकया यहा खान को भी कछ दमलगा मझ भख लगी हrdquoनिदििादहतानअपनपदतकीतरफदसरघमातकहा

ldquoअर भई यहा सटशन पर कया होगा दसिाय तल-भन हएखाद-पिािगो कrdquo िलह न अपनी िलहनकीओर पयार स िखतहएकहा

ldquoलदकनमझजोरोकीभखलगरहीहमझभटाखानकामनहrdquo निदििादहता न पलटफामच पर भटा सकत दखडकी क बाहरएकफरीिालकीओरउगलीसइशाराकरतहएकहालदकनतभीटननसीटीििी

ldquoअबतोटनिलिीहअगलसटशनपरिखताहशायिकछऔरभीबदढयाखानलायकिीज दिखजायrdquo टनिलिीिीलगभगबीसदमनटबािअगलासटशनआगयाटनरकतहीिो यिक नीि उतरा इसबार िोलगभगढाईसौ गाम मगफलीलकरहादजरहआ

ldquoयहाभटानही दमला लदकन यमगफली दमलीहसाि यिटनीभी उसमगफली िाल क यहाखासीभीडिी पछन परिहा खड लोगो न बताया दक सारा कमाल उसकी िटनी का हीहसोमभीलताआयाअबतममगफलीसगयहीखाओऔरबताओइसिटनीकासिािकसाहrdquoउसयिकनदििादहताकीगोिममगफलीकाठोगारखतमसकातहएकहादििादहतानभीदबनादकसीना-नकरकमगफदलयाअपनबगलमरखतउसमसएकमटीबगलबठअपनभाईकोितजबअगलीमटीअपनपदतकोldquoिोडा साआप भी लीदजयrdquoकहत िना िाहा तोldquoमझअभीभखनहीलगीहतमहीखाओrdquoकहतउसकपदतनमगफलीलनसमनाकरदिया

बहरहालनिदििादहताकोजोरोकीभखलगीिीउसनपदतकोमगफलीखानकदलएजोरनितिटनीसगमगफदलयाटगनमवयसतहोगयीअबउसकपदतनदसरसटोपीउतारतअजीबोगरीब

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 25

तरीकअपनादसरखजायादफरटोपीपहनलीपतानहीसािबठअनय यादतरयोको उनकी य हरकत उनक बीिका दनशछल पयारदिखायानहीयादिखातोउनहोनकसामहससदकयामिरािासइनहीसबउिड-बनमलगहएि

ldquoभइयाकोमनाकरिीदजए दगरजायगाrdquoनिदििादहताकाभाईदजसनएक-िोबारगटपरलगपाइपकसहारबोगीसबाहरझाकतहिाखोरीकरनािाहािातोउसनअपनपदतसउसऐसीहरकतकरनसरोकनिासतकहासाफलगरहािादििादहताकोएकतरफअपनपदत कभखकी दिनतािीतोिसरीओरअपनभाईकीसरकाकीभीदिनतािी

इतनीिरकीयातराकिौरानमिरािासकोअपनअगल-बगलबठयादतरयोकीिहभाषासइतनातोअिाजाहोगयािादकउनकीही तरह िहा बठ अनय यादतरयो की भी नजर उस नििमपदत कीबातिीतउनकदकरया-कलापहाि-भािपरभीिीशायिइसकाअहसासउसनिदििादहताकोभीिातभीतोउसिौरानिहामौजिमिचम-शनासनजरोकोबखबीपढतमगफलीखानकीकिायिमनिदििादहताकाघघटएकइिभीटस-स-मसनहीहआकमालयभी दकअगसतमहीनकीउमसभरीगमजीमभीपरसमय दबनाअपनाघघटहटायिोबडीहीकशलतासमगफदलयाखातीरही

अगलसटशनपरटनमिढनिालयादतरयोकीभीडकछजयािाहीिीभीडकाएकरला-सादडबकअनिरआयाlsquoहतततरकीितत तर कीअभी िखता ह तझकोrsquo कहत-सनत गतिम-गतिाहएयादतरयोमबठनिासतसीटछकनकीहोडसीमिगयीदकसीकोकहनीलगीतोदकसीकापरिबगयादकसीकािशमाटटनसबिातोदकसीनिोडी-बहतफदतयोगाली-गलौजसहीकामिलायापरतभीदडबमिोपदलसिालोकोकरीबआतािखहगामा एकिमस शानत हो गयाऔर िखत-िखत भीड क बीिहीउनिोपदलसिालोकोसीटपरबठनकीजगहभीदमलगयी

ldquoयलोठणडपानीकीबोतलrdquoएकबजगचयातरी न पलटफामचपरखड-खडहीदखडकीकसमीपबठीअिडसीमदहलाकोपानीकीबोतलिमातहएकहा

ldquoयातरा म दकसीअजनबीसखान-पीनकीिीज नही लतrdquoसामनबठएकबजगचिारनउसमदहलाकोसमझानािाहा

ldquoई हमार हसबणड (हसबणड) हrdquo उस मदहला क कहन कअिाजसदडबमबठबाकीयातरीदखलदखलाकरहसपड

अबटनलखनऊजकशनपरखडीिीldquoऐजीrdquoमिरािाससपररिारटनसउतरकरिीर-िीरपलटफामच

परिलतसटशनकबाहरीगटकीओरबढही रह ि दकउनकीपतनीनमिरािासकाधयानभगदकया

ldquoहाजीrdquoउनहोनपतनीकीतरफउतसकताभरीदनगाहडालीldquoजराउिरिदखयrdquoउनकीपतनीनएकतरफइशारादकया

ldquoदकिरrdquoldquoउिर उस गमटी क पास खडी िलदहन को िदखएrdquo टन

िाली निदििादहत जोडी उनह दफर स दिख गयी पर इस समयनिदििादहता नअपनाघघटहटारखािामिरािासउसएकटकिखत ही रह गय एकबारगी तो उनहअपनी नजरो पर यकीन हीनहीहआ

ldquoदबहियोरसलफपापाआग िदखय नहीतो पलटफामच परअभीदकसीसदभडजायगrdquoदबदटयानउनहफौरनहीदझझोडािामिरािासअपनबहदिततपनसफौरनहीिापसआयएकपलकदलएउनकामनगहरकोभऔरगलादनभािसभरउठाखरइनसानतोहहीगलदतयोकापदलनिािश-काल-दसिदत-पररदसिदतयोिशअचछ-बरखयालभीतोएकतरहसउसकमनकीहीउपजह

lsquoयातरीगणकपयाधयानिrsquoइसउदोषणापरमिरािासकीतनदराभगहईिखाजायतोजीिनरपीइससफरमहमसबयातरीहीतोहजोदमलत-दबछडत-रकत-िलतकछपलसोितढरोखट-मीठअनभिोसिो-िारहोतआगबढतहीरहतहमिरािासइसीउिड-बनमऔरउसनिदििादहताकबारमसोितपलटफामचपरिलतिलजारहि

उनहोनअभी-अभीएकऐसाजोडािखािादजनकापयारअगरसागरसगहरािातोआसमानस ऊिाभीिाजोसनिरतानहीबदलकभािनाऔरआपसीदिशासपरदटकािारगऔररपसपरसचिाभािनातमकपरमउनहउसजोडमदिखािायातराकिौराननिदििादहतजोडदारारासत-भरएक-िसरकभख-पयासकाखयालरखनकानपर सटशन परिलतसमय उनकघर िालो ररशतिारोकीदहिायतोकोयािकरतउसिमपदतकपरदतउनकामन-मदसतषकअनायासहीसममानसभरउठाउनकजहनमबहत कछिलनऔरघलनभीलगािा

कानपर स िलत समय दबदटया क इनजीदनयररग-कालज मएडदमशनसमबनिीकौसदलगआदिकोलकरजोकछभीदिन-भरकाखटा-मीठाअनभिरहािायातराकिौरानउसिमपदतकीबातिीतउनक दकरया-कलाप उनक हाि-भािऔर उस निदििादहता कोअभी-अभीिखिोसबकछभलबठि

गाह-बगाह सनी-पढी एदसड अटक सिाचइिसच स जडी ढरोघटनाए मद अमानिीय तरासिी उनका सघषच उनक ििच कीभयािहतामानोदकसीिलदितरकीभादतमिरािासकीआखोकसामनघमगयउसिमपदतकादनणचयिनौतीपणचजीिनउनकायकिमजोदनचियकीसकारातमकसिशिनिालािाएकदमसालबनसकउनकजीिनकीगाडीअपनीपटरीपरदनरनतरिलतीरहउनकजीिनमसख-समददबनीरहउनहमन-ही-मनिआितिोपतनीदबदटयासगसटशनसबाहरआगय

26 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

हकशोरो का कोना

हगललल

सोनजहीमआजएकपीलीकलीलगीहइसिखकरअनायासहीउसछोटजीिकासमरणहोआयाजोइसलताकीसघनहरीदतमामदछपकरबठतािाऔरदफरमरदनकट पहितहीकिपरकिकरमझिौकाितािातबमझकलीकीखोजरहतीिीपरआजउसलघपराणकीखोजह

परतिहतोअबतकइससोनजहीकीजडमदमटीहोकरदमलगयाहोगाकौनजानसिदणचमकलीकबहानिहीमझिौकानऊपरआगयाहो

अिानकएकदिनसिरकमरसबरामिमआकरमनिखािोकौिएकगमलकिारोओरिोिोसछआ-छऔिलजसाखलखलरहहयहकाकभशदडभीदिदितरपकीहndashएकसािसमािररतअनािररतअदतसममादनतअदतअिमादनत

हमार बिार परखनगरड करपमआसकतह नमयर क नहस क उनहदपतरपकमहमसकछपानकदलएकाकबनकरहीअितीणचहोनापडताहइतनाहीनहीहमार िरसि दपरयजनोकोभीअपनआनकामिसिश इनकककच शसिरम हीिनापडताहिसरीओरहमकौिाऔरकाि-कािकरनकोअिमानना कअिचमहीपरयकतकरतह

मरकाकपराणकदिििनमअिानकबािाआपडीकयोदकगमलऔरिीिारकीसदिमदछपएकछोट-सजीिपरमरीददषटरफकगईदनकटजाकरिखादगलहरीकाछोटा-साबचिाहजोसभितःघोसलसदगरपडाहऔरअबकौिदजसमसलभआहारखोजरहह

काकदयकीिोिोकिोघािउसलघपराणकदलएबहतिअतःिहदनचिषट-सागमलसदिपटापडािा

सबनकहाकौिकीिोिकाघािलगनकबाियहबिनहीसकताअतःइसऐसहीरहनदियाजाि

परत मन नहीमानाndash उस हौलस उठाकरअपनकमर मलाई दफररईस रकतपोछकरघािोपरपदसदलनकामरहमलगाया

रईकीपतलीबततीििसदभगोकरजस-तसउसकननहसमहमलगाईपरमहखलनसकाऔरििकीबििोनोओरढलकगई

कईघटकउपिारकउपरातउसकमहमएकबिपानीटपकायाजासकातीसरदिन िह इतनाअचछाऔरआशसत हो गया दक मरी उगलीअपन िो ननह पजो सपकडकरनीलकािकमोदतयोजसीआखोसइिर-उिरिखनलगा

तीन-िार मास म उसक दसनगि रोए झबिार पछऔरििलिमकीलीआखसबकोदिदसमतकरनलगी

हमनउसकीजादतिािकसजाकोवयदकतिािककारपिदियाऔरइसपरकारहमउसदगललकहकरबलानलगमनफलरखनकीएकहलकीडदलयामरईदबछाकरउसतारसदखडकीपरलटकादिया

िहीिोिषचदगललकाघररहािहसियदहलाकरअपनघरमझलताऔरअपनीकािक मनको-सीआखोसकमरकभीतरऔरदखडकीसबाहरनजानकयािखता-समझतारहतािापरतउसकीसमझिारीऔरकायचकलापपरसबकोआचियचहोतािा

जबमदलखनबठतीतबअपनीओरमराधयानआकदषचतकरनकीउसइतनीतीवर

महवादरिी िमवाया (1907-1987)आधवनक वहदी सवावहतय की मीरवा क नवाम सर खयवाि सपवसदध किवयतरी और लरवखकवा| वहदी की पविवनवध ररखवावचतर लरवखकवा भी |

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 27

इचछाहोतीिीदकउसनएकअचछाउपायखोजदनकालािहमरपरतकआकरसरचसपरिपरिढजाताऔरदफरउसी

तजीसउतरताउसकायहिौडनकाकरमतबतकिलताजबतकमउसपकडनकदलएनउठती

कभीमदगललकोपकडकरएकलबदलफाफमइसपरकाररखितीदकउसकअगलिोपजोऔरदसरकअदतररकतसारालघगातदलफाफकभीतरबिरहताइसअदतदसिदतमकभी-कभीघटोमज़परिीिारकसहारखडारहकरिहअपनीिमकीलीआखोसमराकायचकलापिखाकरता

भखलगनपरदिक-दिककरकमानोिहमझसिनािताऔरकाजयादबसकटदमलजानपरउसीदसिदतमदलफाफसबाहरिालपजोसपकडकरउसकतरतारहता

दफर दगलल क जीिन का परिम बसतआयानीम-िमलीकीगिमरकमरमहौल-हौलआनलगीबाहरकीदगलहररयादखडकीकीजालीकपासआकरदिक-दिककरकनजानकयाकहनलगी

दगललकोजालीकपासबठकरअपनपनसबाहरझाकतिखकरमझलगादकइसमकतकरनाआिशयकह

मनकीलदनकालकरजालीकाएककोनाखोलदियाऔरइसमागचसदगललनबाहरजानपरसिमिहीमदकतकीसासलीइतनछोटजीिकोघरमपलकततदबदललयोसबिानाभीएकसमसयाहीिी

आिशयककागज़-पतरोककारणमरबाहरजानपरकमराबिही रहता ह मर कालज स लौटन पर जस ही कमराखोला गयाऔरमनभीतरपररखािसहीदगललअपनजालीकदारसभीतरआकरमरपरसदसरऔरदसरसपरतकिौडलगानलगातबसयहदनतयकाकरमहोगया

मरकमरसबाहरजानपरदगललभीदखडकीकीखलीजालीकीराहबाहरिलाजाताऔरदिनभरदगलहररयोकझडकानताबना हर डाल पर उछलता-किता रहताऔर ठीक िार बज िहदखडकीसभीतरआकरअपनझलमझलनलगता

मझिौकानकीइचछाउसमनजानकबऔरकसउतपननहोगईिीकभीफलिानकफलोमदछपजाताकभीपरिकीिननटमऔरकभीसोनजहीकीपदततयोम

मर पास बहत स पश-पकी हऔर उनका मझस लगाि भीकमनहीहपरतउनमसदकसीकोमरसािमरीिालीमखानकीदहममतहईहऐसामझसमरणनहीआता

दगललइनमअपिाििामजसहीखानककमरमपहिती

िहदखडकीसदनकलकरआगनकीिीिारबरामिापारकरकमज़परपहिजाताऔरमरीिालीमबठजानािाहताबडीकदठनाईसमनउसिालीकपासबठनादसखायाजहाबठकरिहमरीिालीमसएक-एकिािलउठाकरबडीसफाईसखातारहताकाजउसकादपरयखादिाऔरकईदिनकाजनदमलनपरिहअनयखानकीिीजयातोलनाबिकरितायाझलसनीिफ कितािा

उसीबीिमझमोटरिघचटनामआहतहोकरकछदिनअसपतालमरहनापडाउनदिनोजबमरकमरकािरिाजाखोलाजातादगललअपनझलसउतरकरिौडताऔरदफरदकसीिसरकोिखकरउसीतज़ीसअपनघोसल म जा बठता सब उसकाज िआत परतअसपतालसलौटकरजबमनउसकझलकीसफाईकीतोउसमकाजभरदमलदजनसजातहोतािादकिहउनदिनोअपनादपरय

खाददकतनाकमखातारहामरीअसिसितामिहतदकएपरदसरहान

बठकरअपन ननह-ननह पजो स मर दसरऔरबालोको इतन हौल-हौलसहलाता रहता दकउसकाहटनाएकपररिाररकाकहटनकसमानलगता

गरदमयो म जब म िोपहर म कामकरतीरहतीतोदगललनबाहरजातानअपनझलमबठताउसनमरदनकटरहनकसािगरमीसबिनकाएकसिचिानयाउपायखोजदनकालािािहमरपासरखीसराहीपरलटजाताऔर

इसपरकारसमीपभीरहताऔरठडकमभीरहतादगलहररयोकजीिनकीअिदििोिषचसअदिकनहीहोती

अतः दगललकीजीिनयातराकाअतआहीगया दिनभरउसननकछखायानबाहरगयारातमअतकीयातनामभीिहअपनझल स उतरकर मर दबसतर परआयाऔर ठड पजो स मरी िहीउगलीपकडकरहािस दिपकगया दजसउसनअपनबिपनकीमरणासनन दसिदत म पकडा िा पज इतन ठड हो रह ि दक मनजागकरहीटरजलायाऔरउसउषणतािनकापरयतनदकयापरतपरभातकीपरिमदकरणकसपशचकसािहीिहदकसीऔरजीिनमजागनकदलएसोगया

उसकाझलाउतारकररखदियागयाहऔरदखडकीकीजालीबिकरिीगईहपरतदगलहररयोकीनयीपीढीजालीकउसपारदिक-दिककरतीहीरहतीहऔरसोनजहीपरबसतआताहीरहताहसोनजहीकीलताकनीिदगललकोसमादििीगईह-इसदलएभीदकउसिहलतासबसअदिकदपरयिी-इसदलएभीदकउसलघगातकादकसीिासतीदिनजहीकपीताभछोटफलमदखलजानकादिशासमझसतोषिताह

28 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

समरण

हजनक ऋणी ि िम हिनसतान की जातीय भाषा क अनवदषक जॉन हगलहकरसट

जॉनबोिचदिकदगलदकरसट(जनम-1961759)ऐसपहलवयदकतहदजनहोनदहनिसतानकीजातीयभाषाकीसबसपहलपहिानकीउसकमहतिकोरखादकतदकयाभारतमउसकअधययनकीनीिरखीउसकावयाकरणबनायाऔरइदगलश-दहनिसतानीदडकशनरीबनाकरअधययनकरनिालोकदलएरासताआसानकरदियाएदडनबरामजनमलनिालजॉनदगलदकरसटिासतिमएकडॉकटरिऔरईसटइदडयाकमपनीमसजचनबनकर1783ईमभारतआएउससमयभारतमशासनकीभाषाफारसीिीईसटइदडयाकपनीकीबगालआमजीमरहतहएउनहोनिशमिरिरतकयातराएकीऔरअनभिदकया दक दहनिसतानीही इसिशकीसपकच भाषािी उनहयहिखकरआचियच हआदककपनीअपनकमचिाररयोकोयहभाषादसखानमकोईरदिनहीलरहीिीउनहोनदहनिसतानीकअधययनकदलएकपनीसएकिषचकाअिकाशदलयादकनतअधययनमइतनारमगएदकउसकबाििोबाराअपनमदडकलसिामनहीलौटयददपइसकपीछवयापारभीएककारणिागाजीपरऔरबनारसमरहकरउनहोननीलऔरअफीमकी खती का वयिसाय दकयाऔर खब पसा कमाय इस बीि ि पटना फजाबािलखनऊगाजीपरदिललीआदिसिानोपररहऔरअतमदहनिसतानीसीखकरlsquoइदगलश-दहनिसतानी दडकशनरीrsquo तयार की 1794 ई क बाि ि कलकतताआ गएऔर िहीlsquoदहनिसतानीगामरrsquoऔरlsquoिओररयटलदलदगिसटrsquoजसीपसतक दलखी

कपनीककमचिाररयोकोपरदशदकतकरनकदलएसन1800मगिनचरजनरलमाकिवसिलजलीनजबफोटचदिदलयमकॉलजखोलातोजॉनदगलदकरसटकोदहनिसतानीदिभागकाअधयक दनयकत दकया कयोदक उससमय िश म िही दहनिसतानी क सबस जयािाजानकारअगजिइसददषटसिभारतमदहनिीकपरिमपरोफसरभीकहजासकतहकयोदकउससमयतकभारतमकोईभीआिदनकदिशदिदालयनहीखलािाजॉनदगलदकरसटसन1804ईतकइसपिबनरहऔरउसकबािइगलणडिलगएअपनजीिनकअदनतमदिनोमिपररसिलगएऔरिही9जनिरी1841कोउनकािहानतहआइगलडमभीउनहयदनिदसचटीकॉलजलिनतिादगलदकरसटएजकशनलटसटकीसिापनाकदलएजानाजाताहयदनिदसचटीकॉलजलिनमदहनिसतानीकपरोफसरकरपमभीउनहोनकछदिनतकअपनीसिाएिीिी

दगलदकरसटमहोियदहनिीऔरदहनिसतानीमशलीगतभिमानतिउनकअनसारlsquoदहनिईrsquoयाlsquoदहनििीrsquoशिदहनिओकीभाषाओकदोतकिउनहोनlsquoिओररयटलदलदगिसटrsquoमएकलखदलखािादजसकाएकअशहldquoदहनििीकोमनशददहनिओकीिीजमानाहइसदलएलगातारउसकापरयोगभारतकीपरािीनभाषाकदलएदकयाहजोमसलमानआकरमणसपहलयहापरिदलतिीिहदहनिसतानीकामलािारह यहदहनिसतानीअरबी-फारसीसकछदिनपहलबनीहईऊपरकीइमारतहअगजीकदलएजसफासीसीऔरलदटनहिसहीदहनिसतानीकदलएफारसीऔरअरबीहअगजीकामलािारजससकसनहिसहीदहनिसतानीकाआिारदहनििीहrdquo

यदिदगलदकरसटकोlsquoदहनििीrsquoकहनसदसफच दहनिओकीभाषाजसाबोिहोतािाऔरlsquoदहनिसतानीrsquoकहनसमसलमानोकयोगिानकाभीआभासहोजातािादजनकाइसकदनमाचणममहतिपणचभदमकािीतोयहसिाभादिकहीह

दगलदकरसटकअनसारउससमय दहनिसतानीकीतीनशदलयािी1िरबारीया

डॉ अमरनवाथ लरखक कलकततवा विशिविदवालय क पिया पोफसर एि वहनदी विभवागवाधयकष ह समपककndashईई-164402 सरटर-2 सवाटलरक कोलकवािवा-700091 ईमरल amarnathcugmailcom मो9433009898

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 29

फारसीशली 2 दहनिसतानीशलीऔर3 दहनििीशलीिफारसीशलीकोिरहतिादहनििीशलीकोlsquoिलगरrsquoअिाचतगिारमानतििदहनिसतानीशलीकोपरािदमकताितिऔरउसहीlsquoिगडपापलर सपीिrsquoकहत ि मगर उनकी दहनिसतानीफारसी दलदपमदलखीजानिालीकदठनउिचहीिीदहनििीकीजोदिदभननशदलयादहनिीकतरमपरिदलतिीउनसदगलदकरसटकाअदिकपररियनहीिा दिललीऔर मरठ कआस पास की खडी बोली को ही िlsquoदहनििीrsquoकहतिदजसकामानकरपअभीनहीबनसकािािसउनहसबसअदिकदपरयरोमनदलदपिीदजसिहभारतीयभाषाओपरलागकरनािाहतिदगलदकरसटमानतिदकदहनिसतानीकापणचजानपरापतकरनकदलएफारसीदलदपऔरभाषाकाजानआिशयकहिमानति दकउनकीदहनिसतानीकाबहतिोडासाअधययनकरकयहसमझाजासकताह दकइसकाआिारपरानीदहनिईयाबजभाखाह दजसमअरबी-फारसीशिोकासदममशणहोतजानकीिजहसएकनईभाषादहनिसतानीतयारहई

दगलदकरसट सिय अरबीऔर फारसी भाषाओ क दिदान िउनकीभाषानीदतका वयापकपरभािपडना सिाभादिकिाफोटचदिदलयमकॉलजकउनकदहनिसतानीदिभागमदहनिईऔरनागरीदलदपसपररदितपदडतबहतकमिकॉलजकीवयिसिामlsquoभाषामशीrsquoऔरlsquoपदडतोrsquoकासिानसिागौणरहाउनकीउपदसिदतभीआिशयक नही समझी जाती िी इनम भी फारसी दसखान िालदशककोऔरििनागरीदसखानिालदशककोकीहदसयतमबहतफकच होतािा उनकितनम पािगन तककाअनतरहोतािाउिाहरणािच7जलाई1801कोफोटच दिदलयमकीकौदसलमयहदनणचयदलयागयादककतबअलीकोएकसौरपएमहीनपरफारसीऔरसनिरपदडतकोबीसरपयमहीनपरनागरी दलदपदसखानकदलएदनयकतदकयाजाय

दकनत इसका तातपयच यह दबलकल नही ह दक फारसी दलदपऔरनागरी दलदप दसखान िाल दशकको क ितनम पािगनकाफासला दहनिओऔरमसलमानो कबीि फटडालन क दलएिाजसादककछदिदानसमझतहिरअसलउसजमानमफारसीहीशासनकीभाषािीऐसीिशामफारसीदसखानिालोकोअदिकसममान दमलना सिाभादिक ह सरकार बहािर क दलए ििनागरीकीकोईजररत ही नही िी दफर उसक दलए पस कयोखिच दकएजायजॉनदगलदकरसटकीयहउिारताहीिीदकउनहोनललललालजस पदडतोकी दनयदकतकरक कछपसतक दहनििीशलीम तयारकरनकाआिशदियादजसकफलसिरपlsquoपरमसागरrsquoजसीकदतयासामनआसकीललललाल न परमसागरकीभदमकाम दलखाहदकldquoशीयतगनगाहकगदनयन-सखिायकजानदगलदकररसतमहाशयकीआजाससमित1860(अिाचतसन1803ई)मशीलललजीलालकदिबाहमनगजरातीसहसअििीिआगरिाल न दजसकासारलयादमनीभाषाछोडदिललीआगरकीखडीबोलीमकहनामपरमसागरिराrdquo

ललललाल की उकत भदमकाऔर lsquoपरमसागरrsquo की भाषा को

िखनससहजअनमानहोजाताह दक lsquoपरमसागरrsquoकीभाषाएककदतरमभाषाहललललालनदगलदकरसटकआिशसअपनसमयकीसहजसरललोकपरिदलतभाषासभीअरबी-फारसीकशिोकोदनकालकरबाहरकरदियादगलदकरसटनदजसखडीबोलीमदलखनकाआिश दिया िा िही दहनिसतानीकाभीआिारिीउनकइसपरयाससदहनिसतानीऔरदहनििीमिरीबढीऔरदहनिीभाषीजनता क दलएएकजातीयभाषा दिकदसतहोनम वयििानपिाहआिासतिमदहनिसतानकीजातीयभाषािोनोकबीिमहोसकतीिीदजस1823मफोटचदिदलयमकॉलजकअधयकबननिालदिदलयमपराइसनपहिाना

िरअसलिहिौरभारतम एकजातीयभाषा क दिकासकािािहभाषाअमीरखसरोकसमयसबदलकउससभीपहलसदिकदसतहोरहीिीउसकदिकासकाआिारऔदोदगकपजीिािनही अदपत वयापाररक पजीिाि िा दगलदकरसट सिय िशभर मघमकरइसभलीभादतसमझिकिइसीजातीयभाषाकोउनहोनदहनिसतानीकहा िाअगजो न इस दहनिसतानी क सहज दिकासकोअपनी नीदतयो स अिरद दकया दजसकीअदनतमऔर िखिपररणदतआजािीकबािदहनिीऔरउिचकरपमिोभाषाओकोसििादनकमानयतािन कसाि हई इसतरहएकही दहनिसतानीजादतकीिोभाषाएकदतरमरपसदिकदसतकीगईमहातमागािीइसदिभाजनससहमतनहीिऔरिआजािभारतकीराषटभाषाlsquoदहनिसतानीrsquoकोहीबनानािाहतिसदििानसभामइसमदकोलकरिारदिनतकबहसिलीिीउससमयतकगािीजीकीहतयाहोिकीिीिशबटिकािासामपरिादयकातािरमपरिीइनहीपररदसिदतयोमजिाहरलालनहरमौलानाअबलकलामआजािकाका काललकरिगाचबाईिशमखतिािदकण कसभीगािी कअनयादययोकीइचछाकदिरदबहमतकआिारपरlsquoदहनिसतानीrsquoकीजगहlsquoदहनिीrsquoकोराजभाषाघोदषतकरदियागयाआजभीइसकदतरमभिकोआमजनतानहीमानतीहमारसमाजमदहनिीऔरउिच दफलमोकाकोईदिभाजननहीहसगीतआजभीदहनिसतानीहीहदहनिीऔरउिचनही

सन1804मफोटचदिदलयमकॉलजसतयागपतरिकरदगलदकरसटइगलडिलगएऔरउसकएकिषचबािअिाचत30जलाईसन1805कोलॉडचिलजलीभीइगलडलौटगएफोटचदिदलयमकॉलजलॉडचिलजलीकीइचछाकाहीपरदतफलनिाकॉलजकसिालनमकपनीकबोडचऑफडाइरकटसचकीकोईरदिनहीिीकॉलजकामहतिदिनपरदतदिनकमहोतागयाऔर1854मकॉलजबिकरदियागयादकनतदगलदकरसटकीभाषानीदतकाअसरकॉलजमभीबहतबाितकबना रहाऔरउसकासिाईपरभािभारतकीभाषानीदतपरपडादशिमगलरायनlsquoईसटइदडयाकपनीकीदहनिीनीदतrsquoदिषयपरशोिदकयाहऔरदलखाहldquoजातवयहदकइनदशकणससिानो (ओररयटलइसटीटयटयदनिदसचटीकॉलज)मअधययन-अधयापनकरनिालोकीभीदहनिसतानकीसपकच भाषादहनिसतानीकपरदतिहीददषटकोणबनारहाजोददषटकोणफोटचदिदलयमकॉलज

30 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

औरऔरईसटइदडयाकॉलजमअधययनकरनिालोकािाकयोदकसबकमलमदगलदकरसटकीनीदतऔरउनकीहीपररणाऔरदनिवशनम दलखी गई पसतक ही दहनिसतानी का अधययन करन िालो कददषटकोणकोसिरपिनकीआिारिी(ईसटइदडयाकमपनीकीदहनिीनीदतदशिमगलरायपष-99)

सन1834ईमलाडचमकाल(िॉमसबदबगटनमकाल)भारतआयाऔरउसनइसिशकाबारीकीसअधययनदकयाइसकबािजबिहदबटनलौटातो2फरिरी1835कोउसनदबदटशपादलचयामटमभाषणितहएकहाldquoमभारतककोनकोनमघमाहमझएकभीवयदकतऐसानही दिखाई दियाजो दभखारीहोजोिोरहोइसिशममनइतनीिौलतिखीहइतनऊििाररदतरकआिशचऔरइतनगणिानमनषयिखहदकमनहीसमझतादकहमकभीभीइसिशकोजीतपाएगजबतकइसकीरीढकीहडडीकोनहीतोडितजोइसकीआधयादतमकऔरसासकदतकदिरासतहऔरइसदलएमयपरसतािरखताह दकहमइसकीपरातनदशका-वयिसिाउसकीससकदतकोबिलडालकयोदकअगरभारतीयसोिनलगगएदकजो भी दििशीऔरअगजी ह िहअचछा हऔर उनकीअपनीिीजोसबहतरहतोिअपनआतमगौरिऔरअपनीहीससकदतकोभलानलगगऔरिसबनजाएगजसाहमिाहतहएकपणचरपसगलामभारतrdquo

ईसट इदडया कपनी न मकाल क परसताि का समिचन दकयाइसकाभारतपरवयापकपरभािपडाऔरकपनीकी दशकासबिीभाषा-नीदतभीबिलीसरकारनअगजीदशकाकपरसारकाकायचअपन हाि म ल दलया 1858 ई म लॉडच मकाल दारा lsquoइदडयनएजकशनऐकटrsquoबनायागयाऔरउसलागदकयागयामकालकाउदशयसपषटिाउसनदलखाह

ldquoहम दहनिसतादनयोका एक ऐसा िगच तयारकरना ह जो हम

अगजशासकोएिउनकरोडोभारतीयोकबीििभादषएकाकामकरसक दजनपरहमशासनकरतहहम दहनिसतादनयोकाएकऐसािगच तयारकरनाह दजनका रगऔररकतभलहीभारतीयहोलदकनिहअपनीअदभरदि दििार नदतकताऔरबौददकता मअगजहोrdquo

इनहीपररदसिदतयोमदहनिीकितचमानरपकोआकारलनािाकमपनीराजऔरउसकबािककालखणडमहमारीभाषानीदतकदनिाचरणमदजनिारमहापरषोकनामदिषषरपसउललखनीयहिह-राजादशिपरसािदसतारदहिराजालकमणदसहसरसयिअहमिखाऔरभारतनिहररचिदरदहनिसतानीजादतकइनिारोमहारदियोम स तीनअगरजो कखासलोगो म स ि भारतनि कअलािाबाकीतीनोन1857कीकरादनतमअगजोकासािदियािाबिलमअगजोकीओरसतीनोकोऊि-ऊिओहितिाlsquoराजाrsquoऔरlsquoसरrsquoकीउपादिया दमलीिीजादहरहइनतीनोकागहराअसरअगजोकऊपरपडसकतािाndashयदियएकसािदमलकरइसिशकीजनताकदहतमकछसकारातमककरत यिशकीजनताकशभचछतोिदकनतइनकबीिआपसमशीतयदिलाकरतिइनकआपसीििाररकमतभिसमय-समयपरजादहरहोतरहत िऔरअगजोनइसकाभरपरफायिाउठाया

दगलदकरसट की अनय पसतक भी ह दजनम lsquoि ओररयटलफयदलसटऑर िी पॉलीगलॉट टासलशनसऑफ ईसप एड अिरऐदशएट फबलसफामिी इदगलशलगिज इनट दहनिसतानीrsquo lsquoिजनरलईसटइदडयागाईडएडिडमकमrsquolsquoदहनिीमोरलदपरसपटरrsquolsquoिसटजसचइनफदलएबलईसटइदडयनगाईडrsquoआदिपरमखह

हमजॉनबोिचदिक दगलदकरसटकोउनकजनमदिनकअिसरपरभाषाककतरमदकएगएउनककामकासमरणकरतहऔरउनहशदासमनअदपचतकरतह

पदरक3 हजजीहवषा की हवय जयोहत

िशकमौजिािकतकाइदतहासजबदलखाजाएगा तो उसम सरकार की दसिदतयासभालनमहईदिफलताकोतोिजचदकयाहीजाएगा इसकसािहीिजचकीजाएगीआमलोगोमजिरोबचिोऔरऔरतोकीदजजीदिषाभीदककसउनहोनदबनादकसीसरकारीमििकअपनबतसकडोदकलोमीटररासतानापा

अिमयसाहसऔरदजजीदिषाकीइनकहादनयोमएकनामदबहार क िरभगा दजलकी 15सालकी जयोदत कमारीकाभीहोगा जयोदतन1200दकलोमीटरसजयािाकासफरहािसमजखमीहएअपनदपताकोसाइदकलपरदबठाकरतयदकयाऔरहररयाणाकगडगािसिरभगाअपनगािपहिी

पदरक4 कोरोना क हवरद

एक वद योदा 82िषचकररटायडचअधयापकसभाषजीकोलकाता क िमिम हिाई अडड कपासएकफलटमअकलरहतहपशनस काम िलता ह 14 अपरल 2020कोउनहोनपदलसकोफोनदकयाजबपदलसपहिीतोउनहोनपदलसको10हजाररपएकािक दियाऔरकहाndashमझऑनलाइनपमटकरनानहीआताइसदलएआपकोकषटदियामशारीररकरपसतोकछनहीकरसकतालदकनइतनासहयोगतोकोरोनासलडनमिहीसकताह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 31

लघ आलदख

अालतो म हिी को lsquoमानrsquo हलानद वाली पिल

दरिरनदररवाज सथवार (यिवा वपपणीकवार)

हररयाणाकीदजलाअिालतोमदहिीभाषालागकरिानकबािअबसरकारहाईकोटचकमकिमोकाफसलादहिीमजारीकरिानमजटगईहइसकदलएदिभागीयपरदकरयाशरहोिकीहराजयपालकीदसफाररशकबािहररयाणासरकारकापरसतािराषटपदततकपहििकाहयहदहिी परदमयोकसािउन95परदतशतलोगोक दलएभीसखिह दजनहअगजीमसनाएजारह फसलसमझनक दलएिसरोपरदनभचररहनापडताह

दिलिसप ह दक सयकत अरब अमीरात का नयादयक दिभागऐदतहादसकफसलालतहएदहिीकोअपनीअिालतोमआदिकाररकभाषाकािजाच ििताह लदकनभारतममातभाषाअपनसममानक दलएतरसती रहतीहगौरतलबहसदििानलागकरतसमययहतयहआिादक1965तकहीअगजीसरकारीकामकाजकीभाषा रहगी दफरइसहटा दियाजाएगापरत1963क राजभाषाअदिदनयमकतहतसरकारीकामकाजकदलएअगजीकाइसतमालजारीरखनकाफसलाकरदलयागया

लोकततरकाअिचलोककालोककदलएलोककदाराहनयायकामदिरलोककीभाषामनहीबदलकदििशीभाषामसिािकरतोलोकततरबमानीहोजाताहयहालोकऔरउसकीइचछासिवोचिहउसकीइचछाकदिरदततरकाकोईभीसतभकामकरतोिहलोकका ततरकसहोगा दिडबनाह दकआजािीकसातिशककबािभीभारतकनागररकोकोनयायउनकीअपनीभाषामउपलिकरानकीसमदितवयिसिानहीकीजासकीहफासनयहकाम1539मकरदलयािादबटननउससभीपहल1362म हगरी न यहीकाम 1784 म दकया हमआजतकयहकामपरानहीकरपाएह इसकारण नयायका ततरजयािातरनागररकोक दलएबोदझलऔरअसदििाजनकबना हआहयहअिालतोसइसाफपानकीइचछारखनिालनागररकोकीिसरोपरदनभचरताबढािताह

हम दहिी को अतरराषटीय सतर पर अदिक स अदिक ऊिासिानदिलानकीकोदशशमलगरहतहलदकनयहनहीसमझतदकदहिीकपकमहमारअतरराषटीयसिरतबतककमजोरहीरहगजबतकहमअपनहीिशमदहिीकदलएसमदितसममानसदनदचितनहीकरतजबहमारहीिशमनयायकउचिअदिषानोकदनणचयअगजीमहोतहसदििानमसबसपहलउदललदखतराजभाषामनहीतोबाहरिदनयामहमऔरहमारी दहिीकोकौनगभीरतास

लगािदनयामजोभीिशमहाशदकतकहलातहउनकीअिालतोमअपनीभाषािलतीहदसफच भारतजसकछभतपिचगलामिशोमदििशीभाषािलतीह

यहायहसाफकरनाजररीहदकमामलादहिीबनामअगजीकानहीहमसलायहहदकअिालतोकाकामकाजआमलोगोकीजबानमहोनािादहएइससपरीनयायपरदकरयापारिशजीहोतीहऔरआमलोगोकीनजरमउसकीदिशसनीयताबढतीहसिाभादिकहदकबातदहिसतानीभाषाओकीहहररयाणाजसदहिीभाषीराजयोमयहभाषादहिीहतोगर दहिीभाषीराजयोमिहाकलोगोदाराबोलीजानिालीअनयभारतीयभाषाएउसकासिान ल लतीहसदििानऔरसपरीमकोटचकीवयिसिाओकमतादबकसपरीमकोटचऔरहाईकोटगोकाकामकाजअगजीमहोताहससिइसदसिदतकोबिलसकतीहलदकनउसनअभीतकबिलानहीहराजसिानमधयपरिशउततरपरिशऔरदबहारमराषटपदतकीइजाजतसदहिीकािकदलपकपरयोगिलरहाहऔरअबहररयाणाभीइसओरबढाहजररतराषटीयसतरपरऐसकिमोकोउनकीतादकच कपररणदततकपहिानकीह

यहकामजबिचसती नही हो सकता लदकनजब तकसरकारउपयकतपहलनहीकरगीतबतकयहपरदकरयाआगहीनहीबढगीआजािी कबािसअबतक दहिीलोगो कबीिसपकच भाषा करपमपरिशमपरिदलतऔरकाफीहितकसिीकायचहोगईहिकतआगयाहदकसरकारअपनीतरफसभीइसकअदिकादिकइसतमालकारासतासाफकर

32 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

जा रिद ि िम

सजय कदन (िररषकदिऔरपतरकार)

जसआएििसहीजारहहहम

यहीिो-िारपोटदलयासाििीतबभीआजभीहऔरयहिहलदकनअबआतमापरखरोिदकतनीबढगईहकौनिखताह

कोईरोकतातोरकभीजातबसदिखलाताआखमिोडापानीइतनाहीकहता-यहशहरतमहाराभीतोह

उनहोनिखाभीनहीपलटकरदजनकघरोकीिीिारहमनिमकाई उनहोनभीकछनहीकहादजनकीिदडयाहमन1300दडगीतापमानमकािदपघलाकरबनाई

दकसीननहीिखादकएकबशएकपिकसएकररिऔरहिौडकपीछएकहािभीहदजसमखनिौडताहदजसदकसीऔरहािकीऊषमािादहए

हमजारहहहोसकताहकछिरबािहमारपरलडखडाजाएहमदगरजाएखनकीउदलटयाकरतहए

होसकताहहमनपहिपाएिसभीआजतकहमपहिकहाहहमकहीपहिनभीकहादियाजाताह

हमदकताबोतकपहित-पहितरहगएनयायकीसीदढयोसपहलहीरोकदिएगएनहीपहिपाईहमारीअदजचयाकहीभीहमअनयायकाघटपीतरहगए

जारहहमयहसोिकरदकहमाराएकघरिाकभीअबिहनभीहोतबभीउसीदिशामजारहहमकछतोकहीबिाहोगाउसओरजोअपनाजसालगगा

यद कौन ियिवा किवयतरी और पविबदध पतरकवार सषट शीिवासिि कवा कोरोनवा-कवाल म पलवायन कर रहर शवमको कवा एक पखर और बरचन कर दरनर िवालवा कवावयवातमक कोलवाज यकौनहजोआतहहमारबडशहरोकोशहरबनानिोसडक िफतरसकलबनानदजसमउनकबचिकभीनपढपाएगइनसकलोमपढकरआपऔरहमजोकछबनयबचिनहीबनपाएगयजानतहयसबदफरभीयकयोआतह

इनहआनाहीपडताहिोसडक बनानफलाईओिरबनानदजनपरआपऔरहमरोजदनकलतहअपनीमदजलोकीओरतज़रफ़तारसकभीलोगडाइिपरभीजातहहमारीकारऔरकबदकसीमोडपरदमलतीहइनकीसाइकलोऔरठलोस

कोरोना काल म कहवता घर म पलायन

आवास और पवास जीव जग म चला रहा ह लरपकन पलायन एक तासदी ह इस समय दतपनया म कई करोड़ लोग दर-ि-दर भटक रहर ह आज कर समय म भार म ऐसा दशय पवभाजन कर िाद उमर कर चौथर आशम म चल रहर लोगो नर एक िार पिर दरखा कारण ज़रर पभनन रहर |यह समाज कर सभी घटको की परीका का समय था और पकसी हद क अभी भी हम इनर सवरदनशील िन पक इससर कम सर कम घायल होकर पार पा जाए इस आपदा नर कपवयो को भी पझझोड़ा ह इसी पसथप और पररपसथप की दो रचनाए हमनर अपनर पाठको कर पलए जतटाई ह पजनकर पलए पहदी की तमापसक पपतका lsquoनया पथrsquo का आभार

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 33

कभी-कभीकछबचिभीजातहहमारीकरकशीशसाफकरनयापनबिनदसगनलपरगलाबपनरमालऔरदतरगाबिनकदलए

कयो आत ह य लोि उन शहरो मइनहआनाहीपडताहयकौनहजो400रपएमऑटोऔर300रपएमई-ररकशादकराएपरलतहदफरआपकमटोकबाहरखडहोकरआपकोबठानकदलएआपसमलडतहजोसबसकमिामलगाएहमउसमबठतहय14घटइनशहरोकीसडक नापकरदकरायािकरसीएनजीदनकालकरकमापातह100-150रपएइतनसपसोकदलएकयोआतहसबछोडकरअपनागािऔरघरगािमअबइतनाभीकमानाममदकननहीइसदलएयआतह

य आत ह इनह आनवा ही पड़तवा हरयरखतहआपकघरकाधयानबनातहआपकाखानादजससआपिफतरजासक यलोगबनातहिफतरजहाइनहकभीकोईनौकरीनहीदमलगीयबनातहबड-बडदनजीअसपतालजहाइनहकभीइलाज़नहीदमलगायबनातहससिजहाइनकदखलाफकाननबनगदफरभीययहाआतहऔरयसबबनातहकयोदकइनहआनाहीपडताह

अगरहजारोदकलोमीटरपिललौटतीइनकीतसिीरहमअिानकबहतदििदलतकररहीहतोहमजानलयहभीदकययहाअपनीमज़जीसनहीआतिनहीयदकसीबलटटनपरनहीदकसीटनयाबसकीसीटपरआरामसबठकरयआतहदकसीतरहजनरलदडबोमसामानकीतरहठसकर

टनकिरिाजोपरलटककरऔरअगरगलतीससलीपरदडबमिढजाएतोजमाचनािकर

यबसआतहइनहआनाहीपडताहइनकपासिकच फॉमहोमकरनकदलएिकच औरहोमिोनोहीनहीहइनकपास21दिनकीलकमण-रखानलाघनकादिकलपनहीहयरोजकमाकरखानिाललोगहइनकपासिोकमरनहीहजहाबठकरििजकरसक दककयाकरनाहयाकछनहीकरनाह

यतोबसकामकरनऔरिोिकतकाखानाजगाडनकदलएआतहइनहआनाहीपडताहअगरहफताभरघरमरहनाबहतभारीलगातोएकबारमदहनोसकफयचमरहरहकशमीरकबारमसोदिएअगरकछदिनोकाकिारटाइनसटरनाममदकनलगरहाहतोएकबारदडटशनसटरकाडरसोदिएअगरकछकामनहीहकरनकोतोइनलोगोकबारमसोदिए

उससकलमआपनजोसदििानपढाउसीकबारमसोदिएअगरटदफकपरआपनइनसपनिरीिाहतोकछइनकबारमदलदखएऔरबताइएहम

यकौनहकहासआतहकयोआतहदकनहालातोमआतहऔरऐसपिलकयोिलजारहह

34 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

औज़ार कर पकार

शलरश शल सहवायक पबधक (रवाजभवाषवा) एनएमडीसी दोणीमल टवाउनवशप बरलवारी-583118 (MO)+91-8759411563 httpswwwnmdccoin

उलटाहीपडाहिोतसलाकईदिनोसनहीकीसिारीउसनमजिरकसरकीसीिाहोकरदमटीगारसभरकर

फािडकोइतजारहदककईदिनोसअलगपडाहआउसकाहतिाकबलगगाऔरकबमाराजाएगाउसहतिकोपकडकरमहकबलदमटीखोिनकदलएयामसालाबनानकदलएिनाईका

छनीकोयआरामअबरासनहीआरहािोिाहतीहदकउसदमल

िोटहिौडकीजोरिारअपनसरपरऔरिोभििपतिरभलहीहोजाएखिघायल

हिौडकारगिमकीलकालसअबपीलाहोनलगाहनहीहोपारहाउसकावयायामपतिरपरकरकिोटिमकआतािाउसकािहराऔरदनखरजातािाउसकारग

कईदिनोसयसबऔरइनकसबसािीकररहपकारहसबकोइतज़ारकबआएगकामगारकबआएगकामगार

हकताब करती ि बात

सफ़दर हवाशमी (पखयवाि रगकममी और पगविशील रचनवाकवार )

बीतज़मानोकीिदनयाकीइसानोकीआजकीकलकीएक-एकपलकीिदशयोकीग़मोकीफलोकीबमोकीजीतकीहारकीपयारकीमारकीकयातमनहीसनोगइनदकताबोकीबात

दकताबकछकहनािाहतीह तमहारपासरहनािाहतीह

दकताबोमदिदडयािहिहातीहदकताबोमखदतयालहलहातीहदकताबोमझरनगनगनातहपररयोकदकसससनातह

दकताबोमराकटकाराज़ह दकताबोमसाइसकीआिाज़ह दकताबोमदकतनाबडाससारह दकताबोमजानकीभरमारह कयातमइसससारम नहीजानािाहोग

दकताबकछकहनािाहतीह तमहारपासरहनािाहतीह

पदरक5 सबसद बड़ा िज

55िषजीयअिरचहमानमज़िरहमगलौरकनाचटकमरहतहदज़निगीकीएकसाििीदकदकहजकरऔरहजतोमहनतकीकमाईसहीहोताहएक-एकरपयाजोडा लदकनअबआगईकोरोनाकीआफत

रहमाननदबनािोबारसोिहजकदलएजमािहरादशलॉकडाउनमफसलोगोकोखानादखलनमलगािीपछनपरउनहोननहीबतायादकरादशदकतनीिी

परिशचनसपणयनषटहोजाताहइससबहतरकौनहजहोगा

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 35

सामाहयक हटपपणी

इस द को भी जद करदगा साहितय सकटऔरिखहमशाबडारितहऐसमयहसिाभादिकदिलिसपीहोसकतीहदककोरोना-कालकमहासकटमकया रिाजा रहाहइससमयजबसबकछ बिहऔरदजिगीिमसीगईहरिनातमकताकोहमतकपहिानकाजररयाछपाहआशिअनपलिहतबसोशलमीदडयाहीआजकलदलखजानकोसमझनकाअकलाउपलिमाधयमहअगरइनमाधयमोपररोजछपनिालहजारोलाखोपषोकोखगालतोआपपाएगदकमहानगरोमरोजगारऔरररहाइशगिािकअसखयमजिरोकीभखऔरदकसीतरहअपनगािपहिसकनकदलएदनमचमसडकोपरउनकीजदोजहिहरतरफकहानीकदिताफोटोगाफीयाकाटचनममौजिहयहबातऔरहदकइनमसअदिकतरतातकादलकताकिबािमतकबिीयानारबाजीअदिकहोगएहपरदनदचितहीएकबारितनामसमादहतहोनकबािइनहीअनभिोसबडारिाजासकगा

भारत म तो गरीब की दनयदत ही िख ह शायि इसीदलए महाकदि दनराला नअपनी दिपननताकाभाषय दकयािािखहीजीिनकीकिारही दपछलकछिषगोसशहरीकरणकीबढतीरफतार नभारतमिखकसबसबडभडारगािोकी दजिगीमउिल-पिलमिारखीिीऔरयहभलनकहसक दकगरीबकािखकछकमहोगयापरशहरजाकरउसकीदजिगीकछबहतरजररहोनलगीहसबसपहलतोिहिणच-वयिसिासमकतहोजाताहगािमशायिहीकभीउसउसकनामसपकारागयाहोउसकीपहिानदकसीऐसीजादतसहोतीहजोअपमानजनकढगसदिकतहोकरउसकोपकारनकदलएसजाबनजातीहगािकनरकसदनकलकरिहदकसीशहरीनालयारलिलाइनकदकनारअपनानयानरकबसालताहपरकछहितकगरीबीभीकमहोहीजातीहपकारन क दलएउसकपासएकनामऔरिोिकत दनयदमतरोटीदमलनकाभीजगाडहोताहयहाआनिालजयािातरअकलखटतहऔरपटकाटकरकीगईछोटी-मोटीबितपीछछटबीिी-बचिोकोभजतरहतहकछपररिारसािरखपातहपरपीछकछछटगयाहदजसकदलएगािपसाभजनाजररीह-बढमा-बापजिानहोतीबहनकीशािीकीदितायाबर-कबरदलयागयाकजचनरकमरहकरिशहरोकसिगचबनातहndashगगनिबीअटादलकाएभवयमॉलऔरअनततकजानिालीसडक कदिगोरखपाडकशिोमइसीसिगचसउनकीदििाईहोरहीह

दजनशहरोकोइनमजिरोनजीनलायकबनायािािउसिार-छहमहीनजीनकासहारानहीिसकशहरगोरखकहीकमशिोमकहतोसख-सदििाऔरआजािीकाएकसरदकतइलाकाएक दझलदमलाता सिगच रि दियाहअबआपयहासजासकतह

िजा रहहऔरयहजानाहमारी समदतयोमअभतपिच दबबसमोतजा रहाह ऐसदशयपहलहमनकबिखिजलाई-अगसत1947मजबिशकादिभाजनहोरहािाऔरएककरोडसअदिकलट-दपटलोगएकनकलीरखापारकररहिउनदिनोकीलबीकतारदहसकपरदतदकरयाओसकत-दिकतदघसटरहीिीऔरआजकराजमागगोपरएकअतहीनदसलदसलसदिखतयलोगशहरीभदरलोकऔरअपनहादकमोकीसििन-शनयउपकासअिर-बाहरदछलहएहउनदिनोसआितहसनमटोकशनििरयाखशित दसहजस रिनाकार ि दजनहोन इसमानिीयतरासिीमभी परमकीकोपलतलाशीिीआजकछायादितरभीकठोरतममकोमलतमकोबिानकपरयासको रखादकतकरत दिखगकयामहससकरगअगरआपिख दकपररिारकाअिड

विभवि नवारवायण रवाय (िररषठ विचवारक और सवावहतयकवार)

36 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

मदखयाअपन कनबकोसरदकत दनकाललजानकीिाहम बलकाजोडीिारबनकरगाडीखीिरहाहयाजगाडसएकिौपदहयापटरागाडीबनाकरऔरउसपरअपनीगभचितीपतनीकोदबठाकरपदतघोड-साउसमजताहआहयाएककशकायदपताबहगीबनाअपन िो बचिोको एक-एकपलड म दबठाकरखिकोघसीटताहआसाजारहाहकछदशयतोअदिशसनीयदहिीदफलमोसदलएगएसलगत हअनयिा ऐसा कस हआ दकजबकोरोनाकोभीहमनदहि-मदसलममबाटदियाहोतबएकतसिीरऐसीभीछपतीह दजसमएकमसलमानअपनिमतोडत दहििोसतकोपानीकीआदखरीघटदपलारहाहइनसबपरभीहमारसमयकरिनाकारबडारिगऔरउममीिह यरिनाएउसतातकादलकपरदतदकरयासदभननहोगीजोमागऔरआपदतचकअनरपअभीिोकमसोशलमीदडयापरदिखरहीह

इनपिलिलनिालोकाअपनजीिनममतयस दनकटकाररशतारहाहएकसबसपररदितमतय कबारमफलसतीनीकदिसबीरहकानअपनीकदिताशहततमदलखाहमनदकतनमजिरोकोिखाहइमारतोसदगरतहएदगरकरशहततबनजातहएअपन

रोजगार-सिलोपरतोितरह-तरहसमरत रहह पर इसबारजोमौतउनहदमलरहीहउसकपातरिदनदचितरपसनहीिपहलतोशहरोनमहनतकशकोदभखमगाबनादियाउनहिरिरातहएफ क-फ ककररोदटयािीगईऔरजबआतम-सममानगिाकरिसडकोपर दनकल तो परतीका म मतय घातलगाए दमलीकईसौसडकयातरीदजनहअपनहीिशमपरिासीकहाजारहाहिघचटनाओमयातोमरिकहया गभीररपसजखमीहोकरदकसीरोजगारकलायकनहीरहगएह

यातराओ पर दनकललोगकसमखात दनकल रह ह दकअबिापसइसदनिचयीिदनयामनहीलौटगपरउनकागससाएकरठहएनाराजबचिकीपरदतदकरयाअदिकलगरहीहइनकबीिदबहारकजमईदनिासीबबलकाइटरवयजयािासतदलतलगताहदिललीमउसकीिायकीिकानन15सालउसकपररिारकोरोटीऔरबचिोको दशकापरिानकीहिहहालातसिरतही दफरलौटगासभीलौटगयहएककठोरसचिाईहदकगािउनहनहीसभालसकत

िजचनोबचिकदठनतमपररदसिदतयोमयातराकिौरानजनमहपतानहीबडहोकरिअपनजनमकोदकसतरहयािकर

कोरोनािायरससपिा हएसकटकीमारयतोसमाजकहरिगचपरपडीहलदकनमजिर-कामगार िगच इसससबस जयािा पीदडत हआह उसकाकामकाज दछनगयाहउसदबनादकसीसािनकबहिकदठनपररदसिदतयोमअपनघरलौटनापडाएकबडादहससारासतमहीफसकररहगयाजोघरमहउनकसामनभीरोजी-रोटीकीसमसयाहिदकसीतरहअपनापटभररहहउनमसबहतोकोखानाभीनसीबनहीहोपारहाउनह राहतपहिानाआजसबसबडीिनौतीहउनकाजीिनतभीपटरीपरलौटगाजबउनहदफरसरोजगारउपलिकरायाजाए

रवाजयो की कोवशशमजिरोकजीिनमआईअसत-वयसततानपरीअिचवयिसिाकसामनसकटपिा

कर दियाहबडपमानपरकारखान बिह कयोदकमजिरनहीह इसकिलतकईजररीिीजोकीआपदतचभीठपहकईजगहखतोमफसलखडीहउनकीकटाईनहीहोपारहीकयोदकमजिरनहीहइससकटकोतभीिरदकयाजासकताहजबमजिरअपनदठकानोपरपहिऔरउनहकामउपलिहोइसदलएराजयसरकारोकीसबसबडी दिताअभीजहा-तहा फसअपनमजिरोकोिापसबलानकीह राजयसरकारइसकोदशशमहदकलॉकडाउनखतमहोत-होतयहकामकरदलयाजाएउततरपरिशमधयपरिशऔरपजाबसदहतकईराजयोकीसरकारोनबसभजकरअपनमजिरोकोिापसलानकीकिायिशरकरिीहयपीसरकारनहररयाणासरकारकसािसमनियबनाकरकरीब10हजारशदमकोको उनकघर पहिानकाकाम दकया ह हररयाणासरकारनयपीकमजिरोकोउनकराजयकीसीमापरलजाकरछोडदियािादजसकबाियोगीसरकारअपनीबसोसउनहघरछोडरहीह

जलिहीमधयपरिशराजसिानउततराखडऔरदबहारकभीफसहएमजिरोकोिापसलानकदलएराजयसरकारकिमउठासकतीहउनकीतरफसपरिासीमजिरो

भवारि डोगरवा (िररषठ वपपणीकवार और पतरकवार)

कमजोर को सभाल

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 37

कोिापसलानकदलएसपशलटनिलानकीमागभीक दरसरकारकसामनरखीगईहपजाबगजरातदबहारऔरपदचिमबगालजसराजयोनक दरसरकारस इसक दलए दिशष नीदत बनानकी मागकी ह मजिरोकदलएजोभीसभिहोततकालकरनकीजररतह

Labour law | Minimum wagesLabour code on mandatory minimumwages परिासी मजिरोका बडा िगच तोअपन-अपनपरिशोमलौटगयाहयालौटरहाहलदकनजोशहरोमही रह रहहउनकीसमसयाओपरभीधयानिनाजररीहिरअसलशहरीदनिचनिगचकीिोशदणयाहइनमपहलीशणीमिलोगआतहजोलबसमयतकदिललीिमबईजसबडशहरोमरहनककारणइनमरि-बसगएहयहाउनकाअपनाघरयाअपनीझगगीहयहाउनकअनकघदनषसपकच औरसबिहलाकडाउनजससकटकिौरमउनकीआजीदिकाअसत-वयसतहोतीहतोभीअपनसपकगो-सबिोकआिारपरिबहतशीघरभखमरीकीदसिदतमनहीआतहइनकीभीकदठनाइयाजररहपरअसहनीयनहीहलदकनिसरीशणीमऐसलोगहजोबहतअलपकालीनरोजगारयादिशषठककअतगचतयहाआतहउनकानतोअपनरोजगारिातासगहरासबिहनहीअपनआस-पडोससकोईउठना-बठनाह

परायः बहत स मजिर एक कमर म दकराय पर रहत हऔरसिानीय शदकतशाली मकान मादलक उनस कभी भी कमराखालीकरिासकतहइनकपासनतोबितहऔरनहीकोईखादभडारयहा तक दक उनक पासकोई रसोईभी नही हऔर िआसपासछोट-छोट ढाबो मखानाखात ह इनलोगोको तरत बड पमानपरसहायतािनकीजररतहऐसीसहायतािीभीजारहीहपरइसकहीअदिकबढानािादहएपरिानमतरीनआगहदकयाह दकयिासभिलॉकडाउन कसमय दकसीकोभी मजिरी या ितनसिदितनहीदकयाजानािादहए

भारतकलगभगसभीशहरोमबहतसआशयदिहीनलोगभीहजोदिनमछोटी-मोटीमजिरीकरफटपािअििारनबसरोमअपनीरातगजारतहलाकडाउनसइनलोगोपरबहतपरदतकलअसरपडाहहालकिगोऔरदहसाकिौरानऐसलोगोकीसखयाबढीहदजनकीआजीदिकानषटहोगईऔरमकानयाआशयभीिगोमजलादिएगएऐसलोगोपरयहलॉकडाउनअसहनीयकदठनाइयालकरआयाहइसदलएउनकदलएदिशषसहायताकीआिशयकताहगामीणदनिचनबदसतयोएिशहरीझगगी-झोपदडयोमरहनिालअनक पररिार ऐस ह जो सामानय समय म भी अपनी नयनतमजररत-भोजनसाफपानीऔरसिचछतासजडीआिशयकताओकअभािसजझतहइनकसािहीअतयदिकदनिचनवयदकतअकलिद दिििाअििा एकल मदहला दिकलागता परभादित वयदकतिीघचकालीनगभीररोगोसपीदडतवयदकतऔरमानदसकरोगीभीह

जोलॉकडाउनकिौरानबहतबरीतरहपरभादितहोरहहऔरउनकदलएदिशषसहायताकीजररतह

मसीबत म पररिवारगािोमऔरशहरोमभीबहतसपररिारऐसहोतहजोजररत

कासामानसटॉककरनमसकमनहीहोतऔरपरायःउनकपासखादसरकाक दलएजररीखादसामगीअदिकदिनोक दलएहोतीहीनहीहउनकयदिससतराशनककाडचबनभीहतोउनमसअनकबायोमदटकदमलानकीमजबरीकिलतराशनपरापतनहीकरपारहहयाराशनकाडचमउनकपररिारकसभीसिसयोकनामनहीजडसकहसािहीबहतसपररिारदनिचनतामरहनकबािजिराशनकाडचपरापतनहीकरसकह कछपररिारोकराशनकाडचनामालमिजहोसदनरसतभीहोगएहउनकसामनमसीबतआसकतीहइनसबपरसिानीयपरशासनकोनजररखनीहोगीऔरततकालराहतपहिानीहोगीसहीमायनमआजपरशासनकदलएएकपरीकाहदनिचनिगचकपरदतसििनशीलतादिखानकायहीिकतह

सवमवि की नय यॉकक शवाखवा क अधयकष शी जसिीर जयवसह क सपतर अिनीश कवा हदय विदवारक असवामवयक वनधन 17 अपल

2020 को हो गयवा सवमवि की ओर शोकवाजवल

शदधवाजवल

38 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

िासय-वयगय

lsquoकोरोना-कषटrsquo पर ndash ो सवयद

मदन मोहन बवाहरिी lsquoघोटrsquo लरखन शौवकयवा लरवकन जीिन सर जड़ी सहज कवििवाए वनरिर वलखिर रहर ह| वशकषण सर इजीनीयर वयिसवायी| नॉएडवा म वनिवास| सपकक 09350805355

1िदनयामकोहराममचयोहिीन न lsquoिीटrsquo दकयोकछऐसोफल रहो दिन िोगनो-िौगनोिीन न कीट दियो कछ ऐसोिरहोतरासनआनिपासयहिाइरसढीठदियोकछऐसोिदनयाकीसारीवयिसिादबगाडीिीननपीटदियोकछऐसो

2ठीकससासनआित-जाितमहपबधयोएकमासकजडयोहआिनमहरीहआफतिहरीकामसभीखिकरनोपडयोहघरस बाहरजा नसको िहा डडा ल क िरोगाखडयो हदिनभरघरमहीसोनोपडकोरोनाककारणरोनोपडयोह

एक हवचार पधान कहवतावकष का अधयातम

िरजकमवार पवारीकलरखक िियामवान म अमरररकवा क ऑवहयो पवानि म कस िरसटनया ररजिया यवनिवसयाटी म िररठि सवाय-िजवावनक क पद पर कवायया ह दो दजयान सर अवधक अिरवायाटीय शोध पतर एि पसिक पकवावशि कर चक डॉ पवारीक विजवान क अविररि सकवारवातमक सगठिनवातमक विकवास एि नरिति विकवासम गहरी रवच ह

जोमइकतरिरहोजाताजीिनऔरसरलहोजातािरतीकामडालदबछौनाओढिािनीकोसोजाताजोमइकतरिरहोजाताहरजीिनकाएकमरणहमरनकहीबािसजनहपतझडकीनगीशािोपरनयीकोपलोकायौिनहजीिनकायममचसमझकरमभीिीरअटलहोजाताजोमगरतरिरहोजातासहजहियसबाहपसारदजसनमनकखोलदारदफरयसाराजगउसकाहसबअपननाकोईपराएआसमानकाएकपररिामझपरअपनानीडबनाताजोमइकतरिरहोजाताएकशाखसहादसलकरनासौशाखाएखोललटानाजीदितहोनकामतलबहपरअदसततिबढातजानामिरतीकजलकोपीकरअमबरकोगीलाकरजाताजोमइकतरिरहोजाताऊपरउठनकामतलबहभीतरसगहरहोजानाअपनअतसकीजिालासबाहरउदजयाराफलानादजतनारहपातािरतीपरउतनामानजगतकापाताजोमइकतरिरहोजातािरतीसजीिनपाकरकििउसकाजीिनबनजाताअपनतनकीआहदतिकरइसिरतीकपराणबढाताजोमझकोजीिनितीदफरउसमाकाममानबढाताजोमइकतरिरहोजातातषणाएरतनाकरजसीसिारहअतपतकिासीदजतनीपरीकरनािाहोउतनाहीकोलाहलकरतीशातझीलसामनिारणकरमसतपतअमरहोजाताजोमइकतरिरहोजाताकयातराऔरकयामराहजगदमथयाहकोरीमायाहरजीिनकागदणतशनयहनाकछखोयानाहीपायादजसदमटीसपायाजीिनउसमदमलदमटीहोजाताजोमइकतरिरहोजातातझमममहमझमतहहमसबमइकरबबसताहकसीनफरतऔरजलनदफरकयबिनीमरहताहरागदषऔरभिकपटदबनमढाईआखरहोजाताजोमइकतरिरहोजाता

एक सपदहनश कहवता रवाजा तो खोलो

जाओजाकरिरिाजाखोलिोहोसकताहबाहरखडाहोकोईपडयाकोईजगलहोसकताहकोईबगीिाहीखडाहोकोईजािईशहरभीहोसकताहबाहरजाओजाकरिरिाजाखोलिो

बाहरयदिकोहराजमाहोगाघटनकारासतादमलजाएगाउसजाओजाकरिरिाजाखोलिो

यदिदसफच अिराहीहबाहरतबभीसरझकाएखडीहोहिातबभीऔरयदिकछभीनहोबाहरतबभीजाओजाकरिरिाजाखोलिो

कमसकमहिाकाझोकातोआरपारहोगा|

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 39

आजकल बिस म

भारत नाम की किानी

ददशकानामबिलनपरबहस दछडीहसदििानमिजच lsquoइदडयािट इज़भारतrsquoकोबिलकरकिलभारतकरनकीमागउठरहीह इसबारमएकयादिकाभीसपरीमकोटचमिादिलहईदजसपरबििारकोअिालतनसनिाईकी

यादिकाकताचकीमागिीदकइदडयागीकशिइदडकासआयाहऔरइसनामकोहटायाजानािादहएयादिकाकताचनअिालतसअपीलकीिीदकिोक दरसरकारकोदनिवशिदकसदििानकअनचछि-1मबिलािकरिशकानामकिलभारतकर

सपरीमकोटचकिीफजदसटसएसएबोबडकीअधयकतािालीतीनसिसयीयबिनयादिकाकोिाररजकरतहएइसमामलमििलिनसइनकारकरदियाअिालतनकहा दकसदििानमपहलसहीभारतकादज़करहसदििानम दलखाहlsquoइदडयाडटइज़भारतrsquo

सिवोचिअिालत न कहा दक इस यादिकाको सबदित मतरालय म भजा जानािादहएऔरयादिकाकताचसरकारकसामनअपनीमागरखसकतहयहकोईनईबातनहीहकईिशअपनानामबिलिकहआइएजानतहदकभारतकोदकतनअलग-अलगनामोसजानाजातारहाहऔरउनकपीछकीकहानीकयाह

परािीनकालसभारतभदमकअलग-अलगनामरहहमसलनजमबदीपभारतखणडदहमिषचअजनाभिषचभारतिषचआयाचितचदहनिदहनिसतानऔरइदडया

मगरइनमभारतसबसजयािालोकमानयऔरपरिदलतरहाहनामकरणकोलकरसबसजयािािारणाएएिमतभिभीभारतकोलकरहीह

भारतकीिदिधयपणचससकदतकीतरहहीअलग-अलगकालखणडोमइसकअलग-अलगनामभीदमलतह

इन नामो मकभीभगोल उभरकरआता ह तोकभीजातीयितनाऔरकभीससकार

दहनिदहनिसतानइदडयाजसनामोमभगोलउभररहाहइननामोकमलमयतो दसनिनिीपरमखतासनज़रआरहीहमगर दसनि दसफच एककतर दिशषकीनिीभरनहीह

दसनिकाअिचनिीभीहऔरसागरभीउसरपमिशकउततरपदचिमीकतरकोदकसीज़मानमसपतदसनियापजाबकहतितोइसमएकदिशालउपजाऊइलाक़कोिहाबहनिालीसातअििापािपरमखिाराओसपहिाननकीबातहीतोह

इसीतरहभारतनामकपीछसपतसनििकतरमपनपीअदगनहोतरससकदत(अदगनमआहदतिना)कीपहिानह

भवारत क दवािदवार कई lsquoभरतपौरादणकयगमभरतनामकअनकवयदकतहएहिषयनतसतकअलािािशरिपतर

भरतभीपरदसदहदजनहोनखडाऊराजदकया

अवजि िडनररकरसपवादक अमर उजवालवा (बनवारस) और भवाषवाविज

40 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

नाटयशासतरिालभरतमदनभीहएहएकराजषजीभरतकाभीउललखहदजनकनामपरजडभरतमहािराहीपरदसदहोगया

मगिराज इनदरदमन क िरबार म भी एकभरतऋदष ि एकयोगीभरतहएहपदमपराणमएकिरािारीबाहमणभरतकाउललखबतायाजाताह

ऐतरय बाहमण म भी िषयनतपतर भरत ही भारत नामकरण कपीछ खड दिखत ह गनि क अनसार भरत एक िकरितजी समराटयानीिारो दिशाओकीभदमकाअदिगहणकर दिशालसामराजयका दनमाचणकरअशमियज दकया दजसकिलत उनक राजयकोभारतिषचनामदमला

इसीतरहमतसयपराणमउललखहदकमनकोपरजाकोजनमिन िाल िरऔर उसका भरण-पोषणकरन क कारण भरतकहागयादजसखणडपरउसकाशासन-िासिाउसभारतिषचकहागया

नामकरण क सतर जन परमपरा तक म दमलत ह भगिानऋषभििकजयषपतरमहायोगीभरतकनामपरइसिशकानामभारतिषचपडाससकतमिषचकाएकअिचइलाक़ाबटिारादहससाआदिभीहोताह

दषयनत-शकनतलवा पतर भरतआमतौरपरभारतनामकपीछमहाभारतकआदिपिचमआई

एककिाहमहदषचकणिऔरअपसरामनकाकी बटीशकनतलाऔरपरिशीराजािषयनतकबीिगानििचदििाहहोताहइनिोनोकपतरकानामभरतहआ

ऋदषकणिनआशीिाचिदियादकभरतआगिलकरिकरितजीसमराटबनगऔरउनकनामपरइसभखणडकानामभारतपरदसदहोगा

अदिकाशलोगोक दिमाग़मभारतनामकीउतपदततकीयहीपरमकिालोकदपरयहआदिपिचमआएइसपरसगपरकादलिासनअदभजानशाकनतलमनामकमहाकावयरिामलतःयहपरमाखयानहऔरमानाजाताहदकइसीिजहसयहकिालोकदपरयहई

िो परदमयो कअमर परमकी कहानी इतनी महतिपणच हई दकइसमहािशकनामकरणकादनदमततबनशकनतला-िषयनतपतरयानीमहापरतापीभरतकबारमअनयबातजाननकोनहीदमलती

इदतहासकअधयताओकाआमतौरपरमाननाहदकभरतजनइसिशमिषयनतपतरभरतसभीपहलसिइसदलएयहतादकच क

हदकभारतकानामदकसीवयदकतदिशषकनामपरनहोकरजादत-समहकनामपरपरिदलतहआ

भरत िण स भवारतभरतजनअदगनपजकअदगनहोतरियजदपरयििदिकीमभरत

भरिकाअिचअदगनलोकपालयादिशरकक(मोदनयरदिदलयमस)औरएकराजाकानामह

यहराजािहीlsquoभरतrsquoहजोसरसितीघगघरकदकनारोपरराजकरतािाससकतमlsquoभरrsquoशिकाएकअिचहयद

िसरा ह lsquoसमहrsquo या lsquoजन-गणrsquoऔर तीसरा अिच ह lsquoभरण-पोषण

जानमानभाषादििडॉरामदिलासशमाचकहतह-यअिचएकिसरसदभननिपरसपरदिरोिीजानपडतहअतःभरकाअिचयदऔरभरण-पोषणिोनोहोतोयहइसशिकीअपनीदिशषतानहीहlsquoभरrsquoकामलािचगणयानीजनहीिागणकसमानिहदकसीभीजनकदलएपरयकतहोसकतािासािहीिहउसगणदिशषकाभीसिकिाजोlsquoभरतrsquoनामसदिखयातहआ

इसकाकयाअिचहआिरअसलभरतजनोकाितानतआयचइदतहासमइतनापरािीन

औरिरसिलाआताहदककभीयदअदगनसघजसआशयोससमबदlsquoभरतrsquoकाअिचदसमटकरमहज़एकसजाभररहगयादजससकभीlsquoिाशरियभरतrsquoकोसमबददकयाजाताहतोकभीभारतकीवयतपदततकसनिभचमिषयनतपतरभरतकोयािदकयाजाताह

भवारतीrsquo और lsquoसरसितीrsquo कवा भरतो स ररशतवादकनतहज़ारोसालपहलअदगनदपरयभरतजनोकीशदिताऔर

सिािारइसतरहबढािढािादकदनरनतरयजकमचमकरतरहनस

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 41

भरतऔरअदगनशिएकिसरससमपरकतहोगएभरतभारतशिमानोअदगनकादिशषणबनगएसनिभचबतात ह दकििशिाऔरिििात इनिोभरतोयानी

भरतजन क िो ऋदषयो न ही मनिन क दारा अदगन परजिलन कीतकनीकखोजदनकालीिी

डॉरामदिलासशमाचकमतादबक़ऋगििककदिभरतोकअदगनससमबनिकीइदतहासपरमपराकपरदतसितह

भरतोसदनरनतरससगचककारणअदगनकोभारतकहागयाइसीतरहयजमदनरनतरकावयपाठककारणकदियोकीिाणीकोभारतीकहागया

यहकावयपाठसरसिती कतटपरहोतािाइसदलएयहनामभीकदियोकीिाणीससमबदहआ

अनकिदिकमनतरोमभारतीऔरसरसितीकाउललखआताह

दवाशरवाजञ यदध यवा दस रवाजवाओ की जिपरािीनगनिोमिदिकयगीनएकपरदसदजादतभरतकानाम

अनकसनिभगोमआताहयहसरसितीनिीयाआजकघगघरककछारमबसनिालासमहिाययजदपरयअदगनहोतरजनि

इनहीभरतजनकनामसउससमयकसमिभखणडकानामभारतिषच हआ दिदानोकमतादबक़भरतजादतकमदखयासिासि

िदिकयगसभीपहलपदचिमोततरभारतम दनिासकरनिालजनोकअनकसघिइनहजनकहति

इसतरहभरतो कइससघकोभरतजननामसजानाजातािाबाक़ीअनयआयचसघभीअनकजनमदिभादजतिाइनमपरयितिचसततसअनदरहगानिारदिषादणनपकिककयदशिअदलनभलानदतरतसऔरसजयआदिसमहभीजनि

इनहीजनोम िसजनोससिासऔरउनकततसक़बीलकायदहआिा

सिासकततसक़बीलकदिरदिसपरमखजादतयोकगणयाजनलडरहिइनमपिजन(दजसअदिभादजतपजाबसमझाजाए)यानीपरयितिचसअनऔरदरहकअलािाभालानस(बोलानिराच इलाक़)अदलन(कादफररसतान) दशि(दसनि)पकि(पशतन)औरदिषादणनीक़बीलशादमलि

महवाभवारत स ढवाई हजवार सवाल पहल lsquoभवारतrsquoइसमहायदकोमहाभारतसभीढाईहज़ारिषचपिचहआबताया

जाताहसािारणसीबातहदकिहयददजसकानामहीमहाभारतrsquoहकबहआहोगा

इदतहासकारोकमतादबक़ईसासक़रीबढाईहज़ारसालपहलकौरिो-पाणडिोकबीिमहासमरहआिा

एकगहकलहजोमहासमरमबिलगयीयहतोठीकहपरइसिशकानामभारतहऔरिोकटमबोकीकलहकीदनणाचयकलडाईमिशकानामकयोआया

इसकीिजहयहदकइसयदमभारतकीभौगोदलकसीमामआनिाललगभगसभीसामराजयोनदहससादलयािाइसदलएइसमहाभारतकहतह

िाशराजयदइससभीढाईहज़ारसालपहलहआबतायाजाताहयानीआजससाढसातहज़ारसालपहल

इसमततसजादतकलोगो निसराजयो कसघपरअभतपिचदिजयपरापतकीततसजनोकोभरतोकासघकहाजातािाइसयदसपहलयहकतरअनकनामोसपरदसदिा

इसदिजयकबािततकालीनआयाचितचमभरतजनोकाििचसिबढाऔरततकालीनजनपिोकमहासघकानामभारतहआअिाचतभरतोका

भवारत-ईरवान ससकवतसपषट ह दक महाभारत म उललदखत शकनतलापतर महापरतापी

भरतकाउललखएकरोिकपरसगहअबबातकरतहदहनिदहनिसतानकीईरानी-दहनिसतानीपरान

समबनिीिईरानपहलफारसिाउससभीपहलअयचनमआयाचअििाआयाचनअिसतामइननामोकाउललखह

मानाजाताहदकदहनिकशकपारजोआयचिउनकासघईरानकहलायाऔरपरबमजोिउनकासघआयाचितचकहलायायिोनोसमहमहानिपरभािशालीि

िरअसलभारतकानामसिरपदचिमतकतोििईरादनयो नहीपहिायािा

किच सीमा पर बदहसतन दशलालख पर उतकीणच दहनिश शिइसकीगिाहीिताह

42 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

फारदसयोनअरबीभीसीखीमगरअपनअिाज़मएकज़मानमअदगनपजकज़रसथदतयोकाऐसाज़हरािािहा

इसलामकाआदिभाचिभीनहीहोपातायबाततोइसलामसभीसदियोपहलऔरईसामसीहसभीिारसिीपहलकीह

ससकत-अिसतामगभचनालका ररशताह दहनिकश-बादमयानकइसपारयजहोतातोउसपारयशनअयचमनअििचनहोमसोमहिनजसीसमानअिजीपिािदलयायहाभीिीिहाभी

फारसफारसीफारदसयोकगाहहोनकािायरायहीतकनहीरहाइसलामकिायरमभीसनातनताकायहसौहािचदिखता ह

वहनद वहनदश वहनदिवानदहनिश शि तो ईसा स भी िो हज़ार साल पहल अककािी

सभयतामिाअककिसमर दमससबसभारत क ररशत ि यहडपपािौरकीबातह

दसनिदसफच निीनहीसागरिाराऔरजलकापयाचयिादसनिकासातनदियोिालपरदसदlsquoसपतदसनिlsquoसपतदसनिrsquoकतरकोपरािीनफारसीमlsquoहफ़तदहनिrsquoकहाजातािा

कयाइसlsquoदहनिrsquoकाकछऔरअिचहज़ादहर ह दहनि दहनि दहनििान दहनिश जसीअनकसजाए

अतयनतपरािीनहइडसइसीदहनिशकागीकसमरपहयहइसलामसभीसदियो

पहलकीबातह

गीकम भारत क दलए Indiaअििा दसनि क दलए Indusशिोकापरयोगिरअसलइसबातकापरमाणहदकदहनिअतयनतपरािीनशिहऔरभारतकीपहिानहससकतकाlsquoसिानrsquoफारसीमlsquoसतानrsquoहोजाताह

इसतरहदहनिकसािजडकरदहनिसतानबनाआशयजहादहनिीलोगरहतहदहनिबसतह

भारत-यरोपीयभाषाओमlsquoहrsquoकारपानतरlsquoअrsquoहोजाताहlsquoसrsquoकाlsquoअrsquoनहीहोता

मसोपोटादमयाईससकदतयोसदहनिओकाहीसमपकच िादहनििरअसलगीकइडसअरबअककािपदशचयनसमबनिोकापररणामह

हम ह lsquoभवारतिवासीlsquoइदडकाrsquoकापरयोगमगासिनीज़नदकयािहलमबसमयतक

पाटलीपतरमभीरहामगरिहापहिनसपिचबखतरबाखतरी(बदकटया)गानिारतकदशला(टकसला)इलाक़ोसगज़रा

यहादहनिदहनििानदहनिजसशिपरिदलतिउसनगीक सिरतनतर कअनरप इनक इडस इदडयाजसरप

गहणदकएयहईसासतीनसिीऔरमोहममिस10सिीपहलकीबातह

जहातकजमबदीपकीबातहयहसबसपरानानामहआजकभारतआयाचितचभारतिषचसभीबडा

परनतयतमामदििरणबहतदिसतारभीमागतहऔरइनपरअभीगहनशोििलरहह

जामनफलकोससकतमlsquoजमबrsquoकहाजाताहअनकउललखह दकइसकनदरीयभदमपरयानीआजकभारतम दकसीकालमजामनकपडोकीबहलतािीइसीिजहसइसजमबदीपकहागया

जोभीहोहमारीितनाजमबदीपकसािनहीभारतनामसजडीहlsquoभरतrsquoसजाकीसभीपरतोमभारतहोनकीकिाखिीहईह

(सौजनयबीबीसी)

पदरक6 कमद की पकार

आयरलड क परिान मतरी भारत मल क 41 िषजीय डा दलयोिराडकर अब कोरोना म मरीजो क इलाज क दलए भी अपनीसिाएिग

७ सब कछ फी यररब गाल 78िाएन बललिाडच सटीटदिसकोदसनअमरीका यहहपताउसघरकाजहादमसटरगालनएकतमब तानकर घर कज़ररी काम की िीजरखरखीहदजसजोिादहएज़ररतममलादबकमफतलजाए

इटलीमभीलोगोनअपनघरोकबाहरज़ररीिीजभरकरअपनघरोकआगिलटागदिएह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 43

कोरोना सद िी सीख ल रवाजदर पवाल गौिम

(लरखक वदली सरकवार म समवाज कयवाण मतरी ह)

पडरहाहएकिसरकोछनसभीबिरहहहमयािकरनाहोगािहिौरजबइसानकोजादतयोऔरिणचवयिसिाओमजकडकरछआछतकनामपरपरतादडत दकयाजाता रहाऔरकईजगहतोयहआजभीजारीह

कयोनकोरोनाकबहानहीहमसीखलदकजबिहजादतिमचरगयादलगमभिनहीकररहातोहमकयोकरलदकनअफसोसदकआजभी किारटीन दकएगए कछलोगो परजादतगतभिभािइसकिरहािीह दकिह दकसीिदलत कदारापकाएगएभोजनकोखानस इनकारकरितह य इसिशकी दिडबनाहीह दकबदकमधयममागचपरिलनकबजाएआजिशकाबडादहससाछआछतऔरअसपशयताकीराहपरहअगरयहमहामारीभीइसिशकअदिकतमलोगोसजादतिािकाजहरनदनकालपाईतोयकीनमादनएएकऐसासलाबआएगाजोसबकछबहालजाएगा

कोदिड-19नलोगोकीआसिाऔरदिशासकोभीझकझोराहभारतमलोग दफदजकल दडसटदसगकोउतनीगभीरतास लतहएदिखाईनहीिरहदजतनीसहजतासामादजकिरीकोबढानमदिखरहीह

एकसििादनकपिपरहोत हएमझइसबातकी बहिपीडाहोतीहदकजादतयोसगदसतयहसमाजकबएकहोगाकबएकपकीकीतरहजादतयोकबिनसमकतहोकरहमसबखलआसमानमसासलगकबहमसमानभािसएकिसरकोसिीकारकरगकबसबकोएकजससमानअिसरपरिानकरगऔरकबहमसमताक मलभत अदिकारआदटचकल 15 को मल रप स सिीकारगआदखरकब

कोरोना ककहर नपरीिदनया ककिमोको रोका लदकनभारतमइसकाएकअलगहीिहरािखनकोदमलाअपनीनाकादमयोको छपान क दलएकभी कछलोगोको इसका दजममिार ठहरायागयातोकभीउनहबदहषकतकरनकीसलाहिडालीगईभारतमकोरोनानसमाजम वयापतिणचवयिसिाऔरजादतगतसरिनाकढािकोएकबारदफरस बनकाबकरत हएहमसबकोसोिनपरमजबरकरदियाह

ऐसमहमएकबारदफरखिससिालकरनाहोगादकआदखरमनषयकौनह दजसनअपनीसदििाक दलएमनमतादबक दनयमबना डाल जबदक परकदत न कोई भिभाि नही रखा उसन कसमानदलयािहशषहऔरसबकोऊि-नीिकजालमबाटदियाभारतीयजातीयसरिनाकसिभचमयहबातऔरभीसािचकलगतीह दककसएकजादत दिशष नअपनआपकोििताकीशणीमरखाऔरकछकोजानिरकीशणीसभीनीिरखाजहाउसछनकीमनाहीिीसािबठनकीमनाहीिीऔरतोऔरउसकीपरछाईसभीएतराजिाकसकछमटीभरलोगोनखिकोमहाशदकतमानमानजादतऔरनसलबनाकररगभिकरतहएमनभिकोजनमदियाताकतिरलोगोनपराकदतकससािनोपरभीअपनाििचसिकायमकरन क दलए उन परकजा दकया जोआजभीजारी ह दजनहिदितरखािआजभीिदितहजबदकसमानताकदलएजररीहदकससािनोकासमानबटिाराहो

हजारोसालससमाजकाएकिगचइसदनयदतमानकरझलताआयाहऔरकभीइससबाहरनहीदनकलपायादिनबिलमहीनबिलसदियाबिलीपरनहीबिलातोअसपशयताकायहसिरपदजसकिलतअबनफरतइतनीबढगईह दकआज दलदिगकरइसानहीइसानकोमारनलगाह

Whydowestillallowcaste todefineusऐसानहीह दक महामाररया पहल कभी नहीआई लदकन इस महामारी नइसानकोसहीमायनोमउसकाअकसदिखादियासभीमानकोमउलटफरकरइसअदशयिशमननबतादियाकछभीसिायीनहीहजोयहसमझतिदकिदनयाउनकीमटीमहउनसबकभमपलभरमिराशायीहोगएआजकोरोनाकीमहामारीम दजसतरहइसानकोअसपशयताझलनीपडरहीहएक-िसरसअलगरहना

सवमवत-पररिवार क नए सदसय अतराचषटीय दहिी सदमदत क आजीिन सिसयो म2018स30अकटबर2019तकिोनएनामऔरजडहसिागत

दििरणइसपरकारहndash26शीमतीऋतभरामहाबीििडओहायो27शीरिीनदरकमाररोज़लीनहाइटसनययाकच

44 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

आदि की उिच कदिताएगीत को सनतऔरगातहऔरकोईदहिीकदिजसमहाििीिमाचयासदमतरानिनपत की कदिताओगीतो को नही इसकाकारण यह ह दक दहिीकदिताओमिहशदकतनहीहजोउिचकदिताओमह

करादतकारी कदिताओ स लोगो को दिशषकर यिाओ कोिीरतापणचकायचकरनकीपररणादमलनीिादहय(जसमदकसमगोकजीकीकदिताlsquoिसॉनगऑफिसटॉमजीपटलrsquo)लदकनदहिीकदिताएऐसाकरनमसपषटरपसकमज़ोरदिखाईितीह

उिाहरणकदलएयदिहमदबदसमलकीउिचकदिताlsquoसरफरोशीकीतमननाअबहमारदिलमहrsquoिाकयकादहिीमअनिािकरतहतोयहबनजाताह-शीशकटिानकीइचछाअबहमारहियमहदनदचितरपसइसमिहिमनहीहजोदबदसमलकीउिचकदितामह औरकोईभीकरादतकारीइसनहीगाएगा

इसी परकार फज़ की शदकतशाली उिचकदिताबोलदकलबआज़ािहतरबोलज़बा अब तक तरी ह का दहिी अनिािपरीतरहस बतकाहोजाएगा इसका दहिीअनिाि होगा - उचिारण करो दक होठसिततरहतमहारउचिारणकरोदकदजहाअबतकतमहारीह

उिच कदिता की दनमनदलदखत सरललदकनशदकतशालीपदकतयोपरदििारकरldquoदजनहनाज़हदहिपरिोकहाह(सादहरलदियानिीकशरldquoसनाखिा-ए-तकिीस-ए-मशररक़कहाहrdquo)यामजरहसलतानपरीकशरldquoसरपरहिा-इ-ज़लमिलसौजतनकसािअपनीकलाहकजहउसीबाकपनकसािrdquo

इसम कोई सिह नही ह दक दिनकर जस कछ दहिी कदि हदजनहोन lsquoदसहासनखालीकरो दकजनताआतीहजसीकदिताएदलखीदजसमिीररसहकदिभषणदजनहोनदशिाजीमहाराजकागणगानकरतहएकईछिदलखदफरभीउिचकबजाएदहिीमदलखनककारणइनमउतनीशदकतनहीहदजतनीउिचशायरीमहोतीदहिीमिहबलऔरअिाज़-ए-बयाननहीहजोउिचमह

जसादकमरलखlsquoउिचकयाह(WhatisUrdu)ममनबतायादकउिचकदितादिरोिकीकदिताहिआमआिमीकिखोऔरअनयायकदिलाफआिाज़उठातीहकयोदकभारतअपनइदतहासमएककरादतकारीपररितचनशीलयगसगज़ररहाहभारतीयोदिशषरपस भारतीययिाओको िीरतापणचकायचकरन क दलएआनिालऐदतहादसकसघषचमपररणािनकदलएकरादनतकारीकदिताकीआिशयकताहोगीमरदििारसयकदिताएकिलउिचकदिताएहोसकतीहहालादकइनहसरलीकतदकयाजानािादहएनदकयदकलषटफारसीभाषामहो

भारतीय लोगो की भाषा कौन सी िndash हिी या उलद

ऐसा कयो ह पक भार कर दरशभकत यतवा पिपसमल िज़ जोश आपद की उदसि कपवाएगी को सतन र और गा र ह और कोई पहदी कपव जसर महादरवी वमासि या सतपमता नदन प की कपवाओगीो को नही इसका कारण यह ह पक पहदी कपवाओ म वह शपकत नही ह जो उदसि कपवाओ म ह पहदी पहनदतओ की भाषा ह और उदसि मतसलमानो की यह पचार करना अगरज़ो की lsquoिाट करो और राज करोrsquo की नीप का पहससा था जिपक वासपवका यही ह पक उदसि सभी पशपक लोगो की भाषा थी चाहर वर पकसी भी मजहि कर हो

यहकहनकदलएदकlsquoदहिीभारतीयजनभाषानहीहबदलकएककदतरमरपसबनाईगईभाषाहrsquoमझकईलोगोकीकडीआलोिनाओकासामनाकरनापडाजसदकमनकोईबतकीभयानकयाअदतदनिनीयबातकहिीहो

दहिीऔरदहिसतानीमअतरसमझानकदलएमएकउिाहरणि रहा ह दहिसतानी म कहग उिर िदखए दहिी म कहग उिरअिलोकनकीदजएआमआिमीकभीअिलोकनशिकापरयोगनहीकरता इसीतरहकईशिऐसहजो वयािहाररक दहिसतानीभाषामपरयोगदकएजातहलदकनदजनहससकतमयकरदियागयाउिाहरणकदलएदज़लाशिकोजनपिमबिलदियागया

जब म इलाहाबाि हाई कोटच म जज िा तो मर सामन एकअदििकताजोदहिीमहीबहसकरतहउनहोनमझएकिरखिासतिीदजसकाशीषचकिापरदतभआििनपतरमनपछायपरदतभशिकाकयाअिचहतोउनहोनबतायाइसकाअिचह lsquoबलrsquoया lsquoज़मानतrsquoमनउनसकहा दकआपlsquoबलrsquoयाlsquoज़मानतrsquoशिकाउपयोगहीकरतजोसबसमझतहइसीतरहहज़ारोशिहदजनहआमआिमीवयािहाररकरपम परयोगकरता ह लदकन उनह दकलषट बनादियागयाऔरइसपरकारइसकदतरमभाषादहिीकादनमाचणहआ

मनयहपहलभीकहाहदकभारतककईदहससोमअदशदकतआमआिमीकीभाषादहिसतानीह(दजसखडीबोलीभीकहाजाताह)जबदकदशदकतभारतीयोकीभाषाउिचिीिाहिहदहिमसलमानयादसखहो(मरलखिखउिचकयाह(WhatisUrdu)औरभारतमउिचकपरदतमहानअनयाय(lsquoGreatinjusticetoUrduinIndiarsquo)

मनइनलखोमबतायाहदकयहपरिारकरनादकदहिीदहनिओकीभाषाहऔरउिचमसलमानोकीअगज़ोकीबाटकरोऔरराजकरोकीनीदतकादहससािाजबदकिासतदिकतायहीहदकउिचसभीदशदकतलोगोकीभाषािीिाहिदकसीभीमजहबकहो

हालादककछदनदहतसिािजीलोगोनमझमसदलमअपीलकताचपादकसतानीऔरकया-कयानहीकहापरनतभारतकलोगोनमझसहीसादबतदकयाहदनमनदलदखततथयोपरधयानि-

दिललीकशाहीनबाग़महएसीएएदिरोिीपरिशचन-रदलयोमपादकसतानीकरादतकारीकदिहबीबजादलबकीउिचकदितािसतरकोगायागयािाऔरआईआईटीकानपरकछातरोकीरलीमजादमयादमदललयाकछातरोकसमिचनमपरदसदपादकसतानीकदिफज़दाराउिचकदिताहमिखगकोगायागया

ऐसाकयोह दकभारत किशभकतयिा दबदसमल फज़जोश

जषसटस मवाककडय कवाटज

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 45

हनया क िर कोनद म ि हिी

िोमोको वककवच जापानीमलकीदहिीलदखका

हअगरभारतमभी दहिी कसािउसपरकारकी वयिसिाबनाईजातीहतोअदिकादिकभारतीयनागररकोकोइसपरदकरयामशादमलदकयाजासकगाभारतमऐसअसखयदहिीभाषा-भाषीहदजनकपासअसीमकमताहअसलमिपरदतभाकभडारहऐसीवयिसिाकसाििशमतकनीकऔरदिजानकादिकासभीतजीसऔरशदकतशालीरपमहोसकगा

अबहमदििशोऔरदििदशयोकसिभचमदहिीकीदसिदतकोिखमसियकईइचछकजापानीछातरोकोदहिीकीदशकािरहीहमझयहमहससहोताहदकदििशीयागर-दहिीभाषीकदलएदहिीभाषासीखनकीअचछीवयिसिा तयारकरनकीजररतहजसअचछीगणिततािालीमानकपाठय-पसतककापरकाशनहोदजसमछातरोकीयोगयताकअनसारवयाकरणकासहजसकमऔरदिसततिणचनहोनाजररीहदशककोकदलएभीदिशषपरकारकपरदशकणपाठयकरमकाआयोजनऔरअदभयानिलानकीआिशयकताहोगी

आजिदनया कअनक िशो क दिशदिदालयोऔर दिदभननससिानोम दहिीकी दशकािीजातीहइससिभचमजापानऔरदहिीका सबि 100सालसअदिक पराना ह जापान म सबसपहलदहिीकीपढाईटोकयोदिशदिदालयमशरहईिहा1908सकईभारतीयदशककदहिीऔरउिचकी दशका दहनिसतानीभाषाकरपमितरहहजापानक रदडयोपर1940महीदहिीभाषाकापरसारणआरभहआऔरयहआजभीजारीहजापानमदहिीसादहतयकपरिारकरनिालपरोफसरिोईकययाकामहतिपणचसिानहदजनहोनसदकपतदहिीशिकोशकीरिनाकीऔरदहिीसादहतयकीअनकमहतिपणचरिनाओकाजापानीभाषामअनिािदकयाउनकदाराअनदितपरमििकागोिान1959मपरकादशतहआयहशायिजापानीभाषामछपीपहलीदहिीसादहदतयककदतिीउसकबािसलकरआजतकअनकदहिीसादहतयकारोकीरिनाओकअनिािपरकादशतहोतरहहजसकबीरतलसीिाससरिासपतपरसािदनरालामहाििीिमाचहजारीपरसािददििीअजयमदकतबोिमोहनराकशमाकच णडयजनदरकमाररघिीरसहायिमचिीरभारतीदिनकरयशपालकषणासोबतीभीषमसाहनीमननभडारीउियपरकाशमिलागगचइतयादि

साल2012मभारत-जापानराषटीयसबिोकी60िीिषचगाठमनाईगईिीदहिीसादहतयकजापानीअनिािकइदतहासकआिारपरभीजापानऔरभारतकासबिलगभगउतनाहीपरानाहलदकनदहिीभाषाकदशकणकसिभचमिखतोभारतऔरजापानकासबिराषटीयसतरसभीअदिकयानीलगभग110सालपरानाहइसमहमभारतऔरजापानकसबिकीगहनताऔरसासकदतकआिान-परिानकइदतहासकोिखसकतहयहजापानकदहिीदिदानोकअिकपरयासकाफलह

आजकीिदनयामआपजहाभीजाएिहाआपकोदहिीबोलनिालजरर दमलजाएग पररस लिन नययॉकच दसगापर जोहादनसबगचऑसटदलयासभीजगहभारतीयनागररकदमलजातहऔरउनलोगोकीबातोमदहिीजररसनाईितीहजापानककछशहरोमभीभारतीयनागररकोकीसखयाअदिकहजसकोबहामामातसटोकयोआदिमिहाभीआपको दहिीसननको दमलगीबोलिालकीभाषाकरपमदहिीभाषाकापरसारअबदिशवयापीहइसमदहिीदफलमोकीखासभदमकाह दहिी दफलमगर-दहिीभादषयोकोभीदहिीकीओरआकदषचतकरतीहदहिीदफलमोकोिदनयाकीकईभाषाओमडबभीदकयाजानलगाहजापानमभीदहिीदफलमोकीलोकदपरयताबहतबढरहीहदफलमोकजररएदहिीभाषाकईिशोऔरससकदतकलोगोकोएक-िसरसजोडरहीह

इसानभाषाकापरसारनहीकरसकताभाषाकापरसारसियहीसभिहोताहइदतहासमजबभीभाषाकापरसारजबरनकरायागयाउसकापररणामहमशािखिहीरहाजस20िीशतािीकअतमिदकणअफीकामरगभिकादिरोिकरतहएआिोलनिलरहािा1976मयहदनचियदकयागया दकिशभरकसकलोमदसफच गोरोकीभाषाकापरयोगहोगासकलोकअसखयबचिएकसािखडहोगएऔरउसकादिरोिकरतहएआिोलनशरदकयाउससघषचम13सालकबचिकोगोलीमारीगईसकलोकमासमबचिोकोअपनीभाषाकदलएलडनापडाकयोदकउनकीभाषाउनकदलएअपनाजीिनिीबािमउससाहसीबचिहकटरपीटसचनकीसमदतमजोहादनसबगचमसगहालयबनायागयाजोआजभीलोगोकोउसअतयािारकीयािदिलाताहहमइसइदतहासकोकभीनहीभलनािादहएएकतरफभाषाससकदतकाितबनकरदिशभरकलोगोकोएक-िसरसजोडतीहऔरदमतरताकीसिापनाकरतीहतोिसरीओरभाषाएकसमहकअहकारकोदसदकरनकाहदियारबनजातीह

आजकी िदनया म दिजानऔर तकनीक की नई जानकारीअदिकाशतअगजीमउपलिहइसदलएभारतऔरअनयकईिशोमभीउचिदशका-वयिसिामअगजीकाििचसिअदिकहिहादशकाकीभाषाअगजीहोतीहऔरपढनकीसामगीभीअगजीमहीउपलिहअगरदहिीकोइसकसिानपररखाजाएतोदिशम दहिीकासतरऔरभीऊिाहोजाएगाजसजापानम यसबवयिसिाए अगजीमनहोकरजापानीभाषामहीबनाईगईहउचिदशकामजापानीभाषाकाहीपरयोगहोताहदिजानतकनीकयाअनयशदकककतरस सबदितनिीनतमजानकारीऔरसामगीभीजापानीभाषामउपलिहदिदािजीऔरदिदानसाराजानजापानीभाषामहीहादसलकरनकबािआगिलकरजापानीभाषामहीतकनीककादिकासऔरदिजानकीउननदतकदलएअपनायोगिानितहइससजानऔरदिजानकीऐसीवयिसिाबनगईहदजसमहरजापानीभाषा-भाषीयानीिशकाहरनागररकशादमलहोसकता

46 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

चाि तो सीख सकतद ि

करल का कररशमा इमरवान करशी

करलकएकगािमिोयिासिाररयासरकारीबससउतरीयहापरउनहआगजानिालीसिाररयानहीदमलीबदलकउनहतीनमधय-आयिगचकलोगदमल

इनम सबस जयािा उमर िाल शखस न एक बड बदसन िालअसिायीतौरपरबनाएगएनलसटडकीओर दिनमरतास इशारादकयाइसकाइसतमालआमतौरपरबडीशादियोकिौरानमहमानोकोदडनरकबािहाििोनकदलएकरनमहोताह

यिोनोयिा दजसमसएकमदहलाऔरएकपरषिातरतिहा गएऔरअपन हाि िोए इसक बाि िअपन दठकानोकीओरिलपड

िहाखडतीनोपरषोकिहरपरमसकराहटिीयहमौनगदतदिदिएकिीदडयोमकपिरहईिीयहिीदडयो

िायरलहोगयािशकिदकणीदहससकराजयकरलमकोदिड-19क दिलाफलडीजा रही जगकायहमहजएकछोटासा दहससाभरह

कयवा हर करल की सवामवावजक पजीइनमधय-आयिगच िाललोगपिायतसिसयजानपडत ह

इसलडाईमउनकासािजदनयरपदलकहलिनसच (जपीएिएन)औरजदनयरहलिइसपकटसच(जएिआई)जसहलिकयरिकच सचभीिरहह

ज़मीनी सतर पर मौजि हलिकयर िकच सच और लोगो कपरदतदनदियोकायहगठजोडही राजयकीसामादजकपजीसादबतहोरहाहइसकज़ररएकरलकोदिड-19कगाफकोऊपरबढनसरोकनऔरकिचकोफलटकरनयानीनएमामलोमबढोतरीपरबडसतरपरलगामलगानमसफलरहाह

यहसामादजकपजी करल क पदलकहलि दससटमकी रीढसादबत हई ह इसक िलत ही करलकोरोना स परभािी तौर परदनबटनिालािशकापहलाराजयबनगयाह

िीनकिहानसभारतकपहलतीनमरीजआनकतीनमहीनबािभीकरलमकोरोनासमरनिाललोगोकीसखयाकिलिोहयसटडटसराजयम29जनिरीकोआएि

एि1एन1 दनपाह और दपछल सालआई भयािह बाढ कअनभि कसाि राजय इसितरनाकिायरसस िो-िो हािकरनकोतयारिा

हलिकयरिकच सचऔरराजनीदतककायचकताचओकीटीमराजय

कहरगािकघर-घरतकपहिीऔरलोगोकोइसिायरसकबारमसमझाया

इनकपासइसतरहकीमदहमिलानकापहलसएकसपीररयसह य राजय मआईबाढ क बाि कओको कलोरीनटकरनऔरलपटोदसपरोदससकोरोकनकदलएलोगोमजागरकताफलािकि

इतनसारलोगोकोटदनगकसिीगईकरलकीहलिसदिचसजकपिचडायरकटरडॉकटरएनशीिरन

बीबीसीदहिीकोबतायाldquoयहटदनगपरदकरयािो-तीनदिनसजयािानही िलती ह एकसपटचस क तयार दकए गए सटडी मटररयल कसाियलोगिसरलोगोकोपरदशदकतकरनकदलएिलजातहrdquo

डॉशीिर नकहा गामीणइलाक़ोमहमार दलकिकच सचयाआशा (एकरदडटड सोशल हलि एदकटदिसट) ह शहरी इलाक़ो मऊषा (अबचन सोशल हलि एदकटदिसट) िकच सच ह इनह बता दियाजाताह दकलोगोको कससमझानाह हरआशाक़रीब1000लोगोकीइिाजचहोतीहrdquo

इनकसािजदनयरपदलकहलिनसच (जपीएिएन)भीहोतीह जो दक 10000लोगोकीआबािीकी इिाजच होती ह इनकऊपरएकजदनयरहलिइसपकटरहोताहजो15000लोगोकदलएउततरिायीहोताह

इसकअलािासिासथयदिभागऔरसामादजकनयायदिभागकबीिएकदलकआगनिाडीिकच सचकाभीहोताहएकआगनिाडीिकच र1000लोगोकीइिाजचहोतीह

डॉ शीिर नकहा ldquoसिश मलरप म हलिकयर िकच सच दारादिएजातहमसलनमासककसपहनाजानािादहएहमपिायतपरदतदनदियोकोआनिालीिीज़ोकबारमअिगतरखतहतादकिअलटचरहहलिकयरइसपकटरऔरशहरीइलाक़ोमिाडचमबसचइनउपक दरोकादहससाहोतहrdquo

डॉशीिरकमतादबकldquoहलिकयरिकच सचऔरपिायतमबरोकीपरीफौजकोअहमजानकाररयोस लस दकयाजाताह इनमिहानसएयरपोटचपरपहलपसजरकआतहीकयादकयागयािाऔरकयादकयाजानािादहएजसीिीज़शादमलहोतीहrdquo

राजयम एककमयदनटीकॉलसटरभी ह दजसका नाम दिशाहइसमएकटोलफीनबरहयहसटरदज़लामदडकलऑदफसरकयहाहोनिालीदशकायतोयाइनकिायरीज़कबारमबताताह

डॉशीिरनकहाldquoअगरकोईकिारटीनदससटमकोतोडताहतोपिायतिकच रऔरहलिकयरिकच रउनहढढलतहऔरिापसलातहrdquo

िहानसलौटनिालछातरो कपहल बिऔरउनकपराइमरीऔरसक डरीसपकगोकोकिारटीनकरन कबाि करलमतबतकदसिदतयाठीकिीजबतकदकएककपलकएयरपोटचपरसकरीदनगकाउललघनकरनऔरएकदनजीअसपतालमएकशखसकबीमारहोनकीखबरसामननहीआगई

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 47

कपलअपनबटकसािइटलीसलौटिइनहइटलीफदमलीकहागयामधय-आयिगचकइसकपलऔरउनकीबटीऔरिामािसभी कोरोना िायरस स सकरदमत पाए गएऔर परशासन को इसमामलमकाफीमशककतकरनीपडी

लदकनउसीिकतहलििकच सचऔरपदलससमतपरीमशीनरीनकॉनटकट टदसगकरनसकरीदनगऔरटसटकरनाशरकरदियाक़रीब2000लोगोकीटदसटगहईऔरकछहज़ारलोगोकोहोमकिारटीनमडालदियागया

कपलकपरटसजो93और88सालकिउनहकोटायमकसरकारीअसपतालसिोहफतकइलाजकबािघरभजदियागया

करल क वलए कयवा िम चजर रहवाडॉकटरइकबालनबीबीसीदहिीकोबतायाldquoहमारदलएगम

िजर गासरट लिल पर मौजि हलिकयर िकच र ह हमार पासदबलकलज़मीनी सतर पर सामादजक पजी मौजि ह जो करलकोिसरराजयोसअलगबनातीहrdquo

डॉ इकबाल नकहा ldquoिरअसलहमार पाससामादजकपजीकसािएकएकसपटचसामादजकपजीभीहयहपजीहमारयिाउतसाहीडॉकटरोकीहइनसमनभीपदलकहलिऔरिायरलॉजीकबारमकाफीकछसीखाहrdquo

अलग-अलगसपदशयदलटीजस दलएगएनौडॉकटरोकीटीमक कॉनिलसट पलाजमा िरपी क इसतमाल स कोरोना िायरस कमरीजोकाइलाजकरनपरदलखगएपपरकोइदडयनकाउदसलफॉरमदडकलररसिच(आईसीएमआर)नएपरिदकयाह

डॉइकबालकरलककोरोनासपरभािीतौरपरदनबटनकपीछlsquoगासरटिकच सचकीमििसकॉनटकटटदसगऔरकटनमटसटटजीrsquoकोिजहमानतह

िहकहतहldquoहलिकयरकदिक दरीकरणकीहमारीपॉदलसीसहममििदमलीहइसकज़ररएहमनसिासथयसिाओकोपराइमरीहलिसटसचसदज़लाअसपतालोऔरसिानीयदनकायोतकपहिायाहrdquo

डॉइकबालकमतादबकldquoहमजोदिमिाललोगोकोसामानयलोगोकसपकच सिररखनाहहमनिसरीबीमाररयोसगसत60सालसजयािाउमरिाललोगोकोअलगदकयाहइनकीसखया716लाखहहमनउनहकहाहदकिटलीमदडदसनकजररएअपनडॉकटरोससपकच करइसकअलािाउऩकीमििमखयमतरीदपनाराईदिजयनकबनाएगएिॉलदटयरकॉपसचभीकररहहrdquo

कोदिड-19ककटोलकदलएएकसपटचसमदडकलकमटीकीदपछल डढमहीनस हर रोज़मीदटगहोती ह तादकमदडकलऔर

पदलकहलिमसलोपरििाचहोसकडॉइकबालनकहाldquoमरोज़ानासबहिीदडयोकॉनफ दसगक

ज़ररएमखयमतरीकोसीिररपोटचकरताहऔरशाम4बजएकररपोटचसबदमटकरताहrdquo

डॉइकबालमानतहदककरलइसबातसभागयशालीभीरहाहदककोरोनाससकरदमतपाएगएलोगोकीऔसतआयराजयम372सालह80सालसऊपरिालऐसकिलिोशखसरहऔर60सालकीउमरिालोकीसखयाकिलनौह

सिवासथय जवािरकतवाएकअतरराषटीयहलिएजसीकिॉदशगटनदसितकसलटटऔर

डलयएिओमकामकरिक डॉ एसएसलाल नकहा ldquo1990किशकमजबमपदलकहलिदससटमसजडािाऔरपराइमरीहलिसटरकोमनररपोटचदकयािाउसिकतहरकोई1230स1बजतकघरजानकी तयारीम ितोमनपछा दकयहसबकसहोगा मझ नदसाग सटाफ न बताया दक पीएिसी म कोई िॉशरमनहीहऔरसबकोइसकदलएघरजानाहोताहऐसमपीएिसीकोबिकरितहrdquo

डॉलालनपिायतमबरकोबलायाऔरपीएिसीकअचछतरीक़ स काम करन क बाबत ििाच की शरआत म हलिकयरिकच रऔरपिायतमबरकबीितनातनीरहीलदकनजलिहीयहमसलासलझगया

इसकबाियहीपराइमरीहलिसटर (पीएिसी)पदलकहलिदससटमकीसबसअहमकडीबनगया

अचछ सिासथयकी ससकदतको न किल हाल क िशको मबढािादियागयाहबदलकऐसारानीगौरीलकमीबाईकिकतभीहआदजनहोनतरािणकोरपरशासनदकयािा

िह 1813 म सािचजदनकरप स लोगो को समॉल पॉकस किकसीनशनकदलएसमझानकदलएमिानमउतरआईिी

डॉलालनबतायाldquoजब1957मपहलीसरकारबनीतोईएमएनबिरीपािसरकारकीदमदनसटीमएकडॉकटरकोहलिदमदनसटरकतौरपरशादमलदकयागयािाrdquo

नशनल इसटीटयट ऑफ मटल हलि एड नयरो साइसज कदिगगजिायरोलॉदजसटपरोफसरिीरदिनबीबीसीदहिीकोबतायाldquoकासरगोडमदकयागयाकामशानिारहमािचकआदिरीहफतमिहाहर रोज़30-40लोगपॉदजदटि दनकलरह ि इनह किलकिारटीन दकयागयाऔरइनकहरपराइमरीऔरसक डरीकॉनटकटकरदपडटसटदकएगएऔरइसपरदनयतरणपादलयागयाइनकीरदपडटदसटगकीसटटजीसहीसादबतहईrdquo

48 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

समपाकीय

जिा काम आव सई lsquoरहििनrsquo ददहख बड़दन को लघ न दरीहजए िरर जि कि आवर सई कि करद तरवरर

रहीमजीकहतहदकतिाकदितबडोकोिखकरसामानयलोगोयािसतओकोभलानहीिनािादहए जहासईकीज़ररतहोतीहिहातलिारकामनहीआती

एकबोिकिाहndashअकालमएकिनीआिमीभोजनकीतलाशमभटकरहािा अिानकउसएकपोटली दिखाईिी उसनलपककरउसउठाया औरदबनािखहीततकालएकमटीभरकरमहमडालली िबायातोबहतदनराशहआ दजसअननसमझािाितोमोतीदनकल मोतीभखनहीदमटासकत ऐसीिसतओकामलयकिलकालपदनकहोताह अगलीमपहनीकरोडोरपएकीहीराजडीअगठीआपकोज़रासपटििचसनहीबिासकती लाखोरपएकहीरजडमोबाइलसटसएकदगलासपानीनहीदनकलसकता आपकातखत-ए-ताऊसआपकभगिरकोठीकनहीकरसकता

झठिनऔरसखकसारसािनएकज़राससकटकसमयवयिचहोजातह ठीकहतलिारदकसीकीहतयाकरसकतीहदकसीकोमारकरउसकिनिशपरकज़ाकरसकतीहलदकनआपकीफटिसतरसझाकतीनगनताकाउपिारिोपसकीएकछोटीसईकपासह सजचनसईसहीघािसीताह

आजराजसिानकारणिमभौरमहगसफारीपयचटनकदलएपरदसदहलदकनमआजससाठसालपहलकीबातकररहाहजबिहाजानकदलएनकोईदटकटिानकोईपािदसताराहोटल बसजाइएपिल अललाउदीनदखलजीकनामसबसदखलजीपरहोतिलजाइए दमलजाएतोशरभीनहीतोलगरदबजजिखतसीताफलखातहएकिडऔरखासकघनजगलसगजरतहए िहादकलममागचिशचकआपकोबताएगादकहरसालआपातकालकदलएसकडोमनआटकीबादटयाबनाईजातीिी यदिकोईसकटनहीआतातोिबादटयाऊटोघोडोऔरहादियोकोदखलािीजातीिीऔरदफरअगलसालकदलएबादटयाबनाकररखलीजातीिी यहिीअदगमयोजनाजीिनऔरउसमआसकनिालसकटोकदलएराजसिानमदकसीसमयमजीिनकीज़ररीिीजजलऔरअननबडीिजादनकताऔरसाििानीससहजजाति िहाकजलपरबिनकाआजभीिदनयाकपासकोईउततरऔरदिकलपनहीह एक-एकहरापततासखाकरभीषणगरमीमजलतदिनोकदलएरखाजातािा

बहतबारवयदकतअपनीकछकठाओकतहतमहगीदिखािटीिीजजटाताह ऐसमिहबहतसीज़ररीऔरअदिकमहतिकीिीजोकीअनिखीकरिताह

आजतिाकदितबडऔरिनिानिशअणबमयदकदिमानकाज़खीरासदितदकएबठहलदकनअमरीकाकोभारतसकलोरोदकिनकीगोदलयामगानकदलएआखभीदिखानीपडी अबभीबहतसिशोमकोरोनासलडनिालडाकटरोकपासमासकऔरपीपीईदकटनहीह िदटलटरऔरटसटकरनकीसदििाएनहीह मरनमारनकीतयाररयापरीहलदकनजानबिानकीकोईयोजनानहीह करोडोग़रीबोकपासकोरोनाकाइलाज़करिानऔरभोजनकीवयिसिानहीह शहरोमकामकरनिालकरोडोलोगअपनघरिलगएह उनकदलएआिास-परिासकीकोईयोजनानही सकलकॉलजकारखानबिपडह उनकोसरदकतढगसशरकरनकाकोईपरदशकणनहीऔरमगलपरखदनजपिािचऔरपानीढढनतिापयचटनकीबातकीजातीह

वयिसिाओकीअिरिदशचताऔरअवयिसिाकबीिसामानयमनषयकीसििनामनषयकासहाराबनरहीहदजसिनपिपरभािकीिौडमभलादियाजाताहमहतिहीनमानदलयाजाताह असपतालदकसीगरीबकोइलाजकापराभगतानदकएदबनाशिनहीिरहहतोकहीलोगअपनाहजकदलएबिायापसाज़ररतमिोकोराशनिनमखिचकररहह कोईसरिारअपनीनईपगदडयोसमासकबनाकरबाटरहाहिदनयाऔरमनषयताकीउमरबहतलमबीह इसमतरह-तरहकीआपिाए-दिपिाएआईहऔरआएगीलदकनउनसइसिदनयाकोयदकहदियारनहीकामकऔजारबिाएग बडी-बडीमदतचयािादमचकहीर-जिाहारातऔरबकबलसनहीबदलकमनषयकहियमअिदसितमानिीयकरणासििनाऔरिमच-जादत-नसलसदनरपकसहयोगभािहीबिाएग

यहसमयहमारगणोकीपरीकाकासमयह तलसीकहतहndashधरीरज धरि हित अर नररी आपद कल परहखए चररी

यदिहमपचिातापकसािनहीमरनािाहततोइसपरीकामपासहोनकीतयारीकर नीयतठीकहोगीतोदनयदतभीसहायताकरगी सवव भवनत सहखनः

ndash रिदश जोशरी

UgraveocircOtildeUuml AcircaeligUgraveeth szligaeligUumleth OumlaeligUacuteUIgraveegraveOslash

SszligaeligraquoIgravetimesdivide

ccedilatildeacuteIcircegrave atildetimesaeligUacuteUegrave timesaeligIgraveeumlOumlaeligaacuteaelig UacuteUaeligcAringthornOumlaeligaacuteaelig AcircecircAacuteaeligOumlaeligaacuteaelig IcircethszligOumlaeligaacuteaelig yenotildeUacuteU atildetimesaeligUacuteUegrave acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave middotcurrenaelig Acircyacutetimeseacutesup1 ccedilatildeSacircaelig atildentildeETH yenacuteIgraveUacuteUaeliguumlcAringthornegraveOslash ccedilatildeacuteIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave (IHA) ccedilatildeacuteIcircegrave acircegravesup1Ugraveeth middotcurrenocirc OtildeEacutecedilaeligszligaelig IcircethIgraveaelig atildentilde Igraveaeligccedilmiddotcurren atildetimes acircOumlegrave yenAcircUgraveegrave acirctimeseumlh acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave yenotildeUacuteU ccedilszligUacuteUaeligacircIgrave acirceth AacuteeacuteCcedilcedileth UacuteUatildeethacuteETH Oslashatilde atildetimesaeligUacuteUeth Otildelsquoiquestocircacute yenotildeUacuteU AcircocircIgraveeth-AcircocircccedilIgraveOslashocircacute middotOcirccurren ccedilUumldeg yenotildeUacuteU Oumlegrave timesatildeˆszligAcircecircDaggeraeliguuml atildentildeETH atildetimes OtildeatildeeacuteIgrave OumlaeligsbquoOslashagraveaeligaeligUumlegrave atildentildeacute ccedilmiddotcurren atildetimes OtildeatildeeacuteIgrave acirctimesOslash AcircatildeUumleth IHA acirceth AacuteeacuteCcedilcedilethETH timesethUacuteUeth Otildelsquoiquesteth yenotildeUacuteU yenOtilde UgraveaeligIgraveegrave-AcircocircIgraveeth IumlaeligUacuteUaeligAcircyacuteszligaeligatilde ccedilatildeacuteIcircegrave OtildeocircUumlIgraveeth atildentildeacute yenotildeUacuteU atildetimesaeligUacuteUegrave AcircUacuteUacuteAcircUacuteUaeligyenocircacute acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave yenotildeUacuteU ccedilszligUacuteUaeligacircIgrave AcircUacuteU OtildeatildeeacuteIgrave sup1eacuteagraveaeligegrave yenotildeUacuteU raquoszliguuml timesatildeacircecircacirc middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH atildetimes yenaeligAcircmiddotcurrenocirc acircIcircSOslash OtildeUgraveUgraveeth degmiddotcurren raquoccedilIgraveccedilszligccedilIuml AcircyacuteaeligOslashocircccedilAacuteIgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth degmiddotcurren ccedilszligtradeaeligaeligAcircUgrave IcircethUgraveeth yenaeligccedilIcirc middotOcirccurren maeligUacuteUaelig IHA middotOcirccurren ccedilszligmiddotcurrenaeligacirc timesethacute OslashocircraquoIcircaeligUgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth middotOcirccurren ccedilUumldeg yenaeligtimesacuteccedil˜aeligIgrave middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH

atildetimes OtildeocircCcediluuml middotOcirccurren acircOumlegrave ccedilUgraveIcircethagraveaeligmiddotcurrenocircacute yenotildeUacuteU ccedilszligagraveaeligethaacute McurrenAcirc acirceth szligIgraveuumltimesaeligUgrave OtildeocircCcediluuml middotcurrenocirc copyUgravemiddotOcirccurren acircaeligtimesecircccedilatildemiddotcurren middotcurrenaeligOslashuuml yenotildeUacuteU IcirceumlccedilcAringU middotOcirccurren ccedilUumldeg IumllsaquoOslashszligaeligIcirc IcircethUgraveaelig iquestaeligatildeIgraveeth atildentildeacute Igraveaeligccedilmiddotcurren Oslashatilde acirceacuteccedilUgraveccedilagraveiquestIgrave atildeocirc acircmiddotOcirccurren ccedilmiddotcurren IHA raquoccedilIgraveccedilszligccedilIumlOslashaeligiexcl IcirceumlagraveOslash yenotildeUacuteU AcircyacuteOumlaeligszlig copylsaquotimeseacutesup1 atildeocirc AacuteaeligdegacuteETH ccedilatildeacuteIcircegrave Acircyacuteethtimesegrave middotOcirccurren UgraveethIgraveeumlˆszlig timesethacute acircOumlegrave middotcurrentimesuumlAElig SszligOslashacuteacircethccedilszligOslashocircacute middotcurrenaeligOslashuumlmiddotcurrenIgraveaeliguumlyenocircacute yenccedilIgraveccedilIacuteOslashocircacute middotcurrenUumlaeligmiddotcurrenaeligUacuteUocircacute middotcurrenccedilszligOslashocircacute Uumlethsup1middotcurrenocircacute IgraveIacuteaelig szligeuroIgraveaeligraquoDaggeraeligocircacute middotcurrenaelig OtildeatildeeacuteIgrave yenaeligOumlaeligUacuteU AtildeOslasheuroIgrave middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH ccedilUgraveccedilagraveiquestIgrave McurrenAcirc acirceth acircOumlegrave OtildeatildeeacuteIgrave OtildeIumlaeligsectuuml middotOcirccurren Acircaelig˜aelig atildentildeacuteETH acircOtildemiddotcurrenegrave ordfcurrenAacuteaeliguuml IgraveIacuteaelig acircatildeOslashocircraquo acirceth yenacuteIgraveUacuteUaeliguumlcAringthornegraveOslash ccedilatildeacuteIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave yenAcircUgraveaelig UumlyumlOslash AcircyacuteaeligŒIgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth timesethacute yenszligagraveOslash acircEgravecurrencedilUuml atildeocircraquoegraveETH

IumllsaquoOslashszligaeligIcircETHagraveaeligeacuteOumlmiddotcurrenaeligtimesUgraveaeligyenocircacute acircccedilatildeIgrave

ŸaeligegravetimesIgraveegrave agraveaeligegraveUumlaelig ccediltimesŸaeligaelig Ccedilaeligograve acircIgraveegraveagraveaelig iquestacutefrac14yacute ccediltimesŸaelig

(lsaquoOslashaeligacircegrave IgraveIacuteaelig yenŠOslashyumlaelig yen ccedilatilde acirc wregvy-wregvz)OumlecircIgraveAcircecircszliguuml Agraveaelig˜aelig ndash yenaeligsectuuml yenaeligsectuuml AringUegrave middotcurrenaeligUgraveAcirceacuteUacuteU degtimes degacirc ccedilagraveaeligmiddotcurrenaeligraquoocirc Acircegrave-degiquest Ccedilegrave degacirc degtimes Oslashecirc CcedilntildeUumlacirc

PRINTED VISHWA - ISSN 25721550ONLINE e-VISHWA - ISSN 25721569

PRINTED VISHWA - ISSN 25721550ONLINE e-VISHWA - ISSN 25721569

ccedilszligagraveszligaeligccedilszligagraveszligaeligJ U L Y 2 0 2 0

VISHWA - Hindi Literary Magazine

szligaacuteuuml Ntilde x yenacutemiddotcurren Ntilde x AacuteeacuteUumlaeligsectuumlU wregwregyenacuteIgraveUUacuteUaeliguumlcAringthornUegraveOslash ccedilatildeUlsaquoIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave middotcurrenegrave ˜aeligntildetimesaeligccedilacircmiddotcurren timeseacutesup1 Acircccedil˜aeligmiddotcurrenaelig

wwwhindiorg Year 36 Volume 3 A Lingo-Cultural Hindi quarterly Published by International Hindi Association USA July 2020

Page 7: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 5

अधयकष का सनदश

दपरयदमतरोमअतराचषटीयदहनिीसदमदतकीओरसआपसभीकअचछसिासथयकीकामनाकरताहमझआपसभीसयहसाझाकरतहएबहतखशीहोरहीहदकदिशाकाजलाईअकनएदडजाइनमऔरपणचरगीनछापा

गयाहइसअकमअमरीकासभीबहतलोगजडहऔरलखकोनकाफीरिनाएभजीहआशाहदकभारतसबाहरबसपरिासीभारतीयभीआनिालअकोमइसीतरहउतसाहसभागलगऔरहमारसािजडग

हमजलिहीएकनयामादसकनयज़लटरभीशरकरगदिशाकसभीदपछलपरकाशनिबसाइटwwwhindiorgपरदकसीकदलएभीदडदजटलकॉपीकरपममफतमउपलिह

दिशा कजलाई 2020 कअकस वयािसादयकऔर वयदकतगत दिजापनो क दलएपदतरकाम एकपणच पषकीसदििाउपलिहदिजापनिरकदलएइसअककअदनतमपषकोिख

िसरीभाषाकरपमदहिीसीखनकपाठयकरमपरकामशरहोगयाहआशाहदकसीखनलीउपयकतसामगीजलिहीउपलिहोगी

AustinSeattleऔरChicagoमसदमदतकीशाखाओकोपनजजीदितकरनकाकामजारीहआशाहदकजलिहीअतराचषटीयदहनिीसदमदतकीयशाखाएशरहोजाएगी

पदतरकाकोबहतरबनानऔरहमारआपसीसिािकोऔरपरभािीऔरसािचकबनानकदलएआपकसझािोकासििसिागतह

अधयकष की ओर सद एक हवशदष अपरील

मअजयिडडा (अधयक)अनतराचषटीय दहनिी सदमदतकीओर न दनमनदलदखत कतरो क दलए सियसिको को दहनिीपररिारमशादमलहोनकदलएआमदतरतकरताह

10-12 ककष कद हविभषरी छत

lsquoहवशवrsquo हिनदरी सिगरी सिरीकषक

वदबसइि हिजइनर

हिदरी अनवदक

सभी सियसिकोको सिा कायच क फलसिरप सदमदतकीओरिपरमाणपतरपरिानदकएजाएगरदजसटरकरनकदलएईमलयाफोनपरसपकच कर

अजय चिि(216) 544-6505 presidenthindiorg

अजय चििअधयक

अतराचषटीयदहिीसदमदत(2020-2021)(216)544-6505

presidenthindiorg

पज17काउततर

6 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

दकसीशीमानजमीिारकमहलकपासएकगरीबअनािदिििाकीझोपडीिीजमीिारसाहबकोअपनमहलकाहाताउसझोपडीतकबढानकीइचछा हई दिििासबहतराकहा दकअपनीझोपडीहटालपरिहतोकईजमानसिहीबसीिीउसका दपरयपदतऔरइकलौतापतरभीउसीझोपडीममरगयािापतोहभीएकपािबरसकीकनयाकोछोडकरिलबसीिीअबयहीउसकीपोतीइसिदाकालमएकमातरआिारिीजबउसअपनी पिचदसिदतकी यािआजाती तो मार िख क फट-फट रोनलगतीिीऔरजबसउसनअपनशीमानपडोसीकीइचछाकाहालसनातबसिहमतपरायहोगईिीउसझोपडीमउसकामनलगगयािादकदबनामरिहासिहदनकलनानहीिाहतीिीशीमानकसबपरयतनदनषफलहएतबिअपनीजमीिारीिालिलनलगबालकीखालदनकालनिालिकीलोकीिलीगरमकरउनहोनअिालतसझोपडीपरअपनाकजाकरादलयाऔरदिििाकोिहासदनकालदियादबिारीअनाितोिीहीपास-पडोसमकहीजाकररहनलगी

एकदिनशीमानउसझोपडीकआसपासटहलरहिऔरलोगोकोकामबतलारहिदकिहदिििाहािमएकटोकरीलकरिहापहिीशीमाननउसकोिखतहीअपननौकरोसकहादकउसयहासहटािोपरिहदगडदगडाकरबोलीlsquoमहाराजअबतोयहझोपडीतमहारीहीहोगईहमउस लननहीआई हमहाराजकमाकरतोएक दिनतीहrsquoजमीिारसाहबकदसरदहलानपरउसनकहाlsquoजबसयहझोपडीछटीहतबसमरीपोती नखाना-पीनाछोडदियाहमनबहत-कछसमझायापरिहएकनहीमानतीयहीकहाकरतीहदकअपनघरिलिहीरोटीखाऊगीअबमनयहसोिादकइसझोपडीमसएकटोकरी-भरदमटीलकरउसीकािलहाबनाकररोटीपकाऊगीइससभरोसाहदकिहरोटीखानलगगीमहाराजकपाकरकआजािीदजएतोइसटोकरीमदमटीलआऊrsquoशीमाननआजाििी

दिििाझोपडीकभीतरगईिहाजातहीउसपरानीबातोकासमरणहआऔरउसकीआखोसआसकीिाराबहनलगीअपनआतररकिखकोदकसीतरहसभालकरउसनअपनीटोकरीदमटीसभरलीऔरहािसउठाकरबाहरलआईदफरहािजोडकरशीमानसपरािचनाकरनलगीlsquoमहाराजकपाकरकइसटोकरीकोजराहािलगाइएदजससदकमउसअपनदसरपरिरलrsquoजमीिारसाहबपहलतोबहतनाराजहएपरजबिहबार-बारहािजोडनलगीऔरपरोपरदगरनलगीतोउनकमनमकछियाआगईदकसीनौकरसनकहकरआपहीसियटोकरीउठानआगबढजयोहीटोकरीकोहािलगाकरऊपरउठानलगतयोहीिखादकयहकामउनकीशदकतकबाहरहदफरतोउनहोनअपनीसबताकतलगाकरटोकरीकोउठानािाहापरदजससिानपरटोकरीरखीिीिहासिहएकहािभीऊिीनहईिहलदजजतहोकरकहनलगlsquoनहीयहटोकरीहमसनउठाईजाएगी

यहसनकरदिििानकहाlsquoमहाराजनाराजनहोआपसएकटोकरी-भरदमटीनहीउठाईजातीऔरइसझोपडीमतोहजारोटोकररयादमटीपडीहउसकाभारआपजनम-भरकयोकरउठासक गआपहीइसबातपरदििारकीदजए

जमीिारसाहबिन-मिसगदिचतहोअपनाकतचवयभलगएिपरदिििाकउपयचकतििनसनतहीउनकीआखखलगयीकतकमचकापशिातापकरउनहोनदिििासकमामागीऔरउसकीझोपडीिादपसििी

(1900)

शाशवती हिी की पिली लघ कथा

एक टोकरी-भर हमटी

मवाधि रवाि सपर (1871-1926)

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 7

डॉ शोभवा खडलिवाल Shobhakhandelwalgmailcom Medina Ohio USA

आवशयक सामाहयक और उपयोगी

कोहव-19 रोग कछ नयद तथय

आजसारदिशमcovid19यादनकोरोनाकीििाचहोरहीहइसनिदनयाभरमिहशतपिाकरिीहिदनयाकअदिकाशिशोकोदिदभननसमयकदलएपणचरपसबिकरनापडाहएकशतािीमइसतरहकीमहामारीपहलीबारहईह

हमसभीइसबीमारीकबारमकछतथयोकोजानतहइसदलएउनहिोहरानाआिशयकनहीहदफरभीकछतथयोपरपरकाशडालनामहतिपणचहयतथयआपकोइसबीमारीकोसमझनमऔरसियकोइसकादशकारहोनसबिनममििकरसकतह

sarc-cov-2 दकटाण(virus)ककारणहोतीह यकीटाणसामानयcoldिायरसक ही पररिारका एकसिसय ह लदकन इसकी मतय-िरकाफीअदिकह य दिदभननभौगोदलककतरोमअलग-अलगआिदतत(frequency)औरगभीरताकसािवयकतहोरहाहयशायिइनकपयाचिरणआनिदशकदभननतायापरदतरकाककारणहोताहिदािसिारकतिापमिमहमोटापाऔरइसतरहकीकईबीमाररयाइसकोऔरघातकबनातीह

िायरसकीपहिानकदलएनाककदपछलभागसयालारकनमनकीजािकरनीपडतीहइसकापररणामआनमसामानयतया2-5दिनलगतहपरनयीतकनीदकयोककारणइसकापररणामएकघटसभीकमसमयमदमलसकताह

अभीतकइसबीमारीकापतािोतरहकीजािोसदमलसकताह 1इसकिायरसकीपहिाननाकगलकswabयालारसहोतीह 2िायरसकदिरोिमशरीरदाराबनायीantibodyकारकतपरीकणसपतािलताह िोनोहीजािोसशत-परदतशतसकरदमतवयदकतकीपहिाननहीहोपातीहसकरमण

किार दिनबािभीलकण-दिहीनवयदकतम40परदतशतझठनकारातमकपररणाम दमलसकतहसकरदमतवयदकतदजनहबीमारीकलकणदिखतहउनमरीजोमभी20परदतशतझठनकारातमकपररणामदमलसकतह

झठनकारातमकपरीकणकपररणामकीसमभािनाककारणहीयदिदकसीवयदकतकोयबीमारीहोतीहयाकोईवयदकतसकरदमतवयदकतकसपकच मआताहतोउसभीसियकोquarantineकरनािादहयतादकिहिसरोमयहबीमारीनहीफलापाए

रकतएटीबाडीकीजािबीमारीककईदिनोकबाितकसकारातमकनहीहोतीहऔरकछलोगोमकभीभीनहीहोतीहअतःयहजािबीमारीकउपिारमसहायकनहीह यहअनसिानऔरसािचजदनकसिासथयदनणचयलनमबहतउपयोगीह

यतथयइसबातकीपदषटकरतह दकमखौटोकाउपयोगभौदतकिरीऔरसपकच अनरखणइसबीमारीको फलनसबिान क दलएअतयतआिशयकहतादकसकरदमतवयदकतअनजानमदकसीकोयहबीमारीनहीफलासकअदिकाशसकरदमतवयदकतलकणसमापतहोनकिसदिनबािसकरमणफलानकीकमताखोितहसकरदमतवयदकतदजनमिायरसकीजािसकारातमकहपरकोईलकणनहीहोताहिभीअदिकाशतयाजािकिस दिनबािबीमारीनही फलासकतह कछ दिशषजिौिह दिनोकीभौदतकिरीरखनकीसलाहितह

अभीतककिजादनकअनसनिानकअनसारदकसीसकरदमतवयदकतकीिोबारनाककपीछसयालारमकीटाणकीजािजोदकिौबीसघटकअतरालमकीगयीहोऔरिोनोजािनकारातमकहोतोिहवयदकतसकरदमतनहीमानाजाताहकोदिि-19सगदसतरोगीसकरदमतहोनक2-14दिनोमकईपरकारकलकणपरिदशचतकरसकतहयलकण

8 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

आवशयक सामाहयक और उपयोगी जानकारी

कोरोना क साथ भी कोरोना क बा भी सकलन वपय रजन झवा

सहयोगिनिालदिशषजजोसभीदिललीसह-डॉजगलदकशोरअधयककमयदनटीमदडदसनसफिरजगहॉदसपटलडॉसमीरपाररखसीदनयरसायकायदटसटडॉपरसननाभटसीदनयरकसलटटपीदडयादटकसडॉराजगोपालएसअसोदसएटपरोफसरऑलइदडयाइदसटटयटऑफआयिविडॉअदमतमालिीयरदजडटडॉकटरएमस

सहजयाजानलिाभीहोसकतहगदसतवयदकतकोबखारखासीसासलनमतकलीफठडसकपकपीमासपदशयोमििचदसरििचगलमििचसिािऔरगिकीकमीहोसकतीह

परीिदनयाकगभीरपरयासकबािजियहरोगअभीभीकईिशो म तज़ी स फल रहा ह wwwworldometercom कजन19 2020 क अनसार िदनया भर म अबतकलगभगअससीलाखमामलअदकतदकयगएहऔर461813सअदिकमौतहोिकीहलगभगपिासपरदतशतसकरदमतरोगीठीकभीहोिकह

ितचमानमअमररकासिाचदिकपरभादितिशहगदसतरोदगयोकदहसाबसभारतनबर4हपरीिदनयामपरदतदमदलयनमामलोकीसखयामभारतदिशम121सिानपरहभारतमपरदतदमदलयनम 287लोग इसबीमारीस गदसतअदकत दकयगएहभारतमकोदिि-19समतय-िर9परदत दमदलयनहउचितममतयिरिालिशोमभारतकासिान107ह

आपउसकीतलनाअनयिशोसकरसकतहजसबदलजयमममतय-िर837दमदलयनUKममतय-िर626दमदलयनऔरUSAममतय-िर367दमदलयनहहालादकयसखयातज़ीसबिलरहीह

इस बीमारी स गदसत नब परदतशतलोगलकण दिहीन होतहपरबीमारीफलासकतहयकीटाणपरायःआखनाकऊपरीिायमागच महऔर फफडोकीऊपरीसतह कमाधयमसशरीरमपरिशकरताहजबकोईसकरदमतवयदकत6फीटसअदिकपासहोताहतोिायरसहिाईमागचसभीफलसकताहयहामखौटोकीभदमकाकामहतिपतािलताहसकरदमतसतहोको छन कबाि दफरअपनीआखनाकयामहको छनसभीिायरसशरीरमपरिशकरसकताहइससहाििोनकामहतिपतािलताहसाबन या अलकोहलआिाररत सदनटाइजर (sanitizer) स हाििोनापयाचपतह

यहरोगमखयरपसफफडकोपरभादितकरताहऔरइसकी

परत (Mucous Membrane) को नकसान पहिाता ह इसककारण फफडो म तरल पिािच भर जाता हऔर रोगी सास नहील पाता ह दजगर (Liver) हरिय गिाच (Kidney) दिमाग नसऔरकलॉदटगदससटमसदहतकईअनयअगभीदिदभननपरकारऔरगभीरतासपरभादितहोसकतह

िदक यह रोग नया ह अतः इसक इलाज एि िीघचकालीन(long-term) पररणामो का जान भी सीदमत ह दिदभनन िशो मHydrochloroquin Azithromycin और Remdesivir कापरयोगदकयाजारहाहअमररकामFDAनhydrochloroquinक परयोग पर परदतबनि लगाया ह सटरॉयड (Steroid) क परयोगस लिन म कोदिि-19 स गदसत गभीर रोगी दजनह िटीलटर याऑकसीजन की जररत पडी उनम मतय-िर काफी कम हो गयीCovid-19रोगसउभरहएवयदकतकापलाजमारोगगदसतवयदकतकोिनसभीफायिाहआह

सभीवयदकतयोकीआशाएकपरभािीटीककीखोजपरदटकीहिदनयाभरमदिदभननकमपदनयायद-सतरपरटीकादिकदसतकरनमलगीहआशाहइससालकअततकयहसभिभीहोजाएतोआजकीदसिदतमहमसबकोकयाकरनािादहएहमइसघातकरोगकोअनिखानहीकरसकतहइससलडनकदलएअभीतकहमारपासपरभािीउपायनहीहहमजीिनजीनलोगोस दमलनऔरबातिीतकरनकनएतरीकसीखनहोगसाराशमअभीतककजानकअनसारसिाचदिकउपयोगीतरीकह

-मखौटो(मासक)काउपयोग-हलकसाबनकपानीसदनरतरहाििोना-सदनटाइजर(sanitizer)काउपयोग-शारीररकिरीएकातिास(quarentine)आशाहआपसिसिरहऔरसियकोऔरिसरोकोभीइस

महामारीसबिारख

िहीनोिललॉकडाउनकबािकोरोनासपारपानकाअबएकहीतरीकाबिगयाहऔरिह यह दक हमकोरोना क सािजीना सीखना होगा इसकसािजीनकासबसबडामतर ह इससडरना नही ह लदकन इसकपासभी नहीजाना ह ऐस महम-आपअपनीदसिदतकोकछऐससमझसकतहजसदकहमएकजगलसगजररहहऔरदकसीभीजानलिाहमलसहमखिकोबिानाहजादहरहहमहमशािौकननारहनाहोगाऔरिारकदलएतलिारऔरढाललकरिलनाहोगाकोरोनाकमामलमहमारािभाचगययहहदकएकतोयहािशमनअदशयहऊपरसइसमारनिालीतलिार(ििायािकसीन)तयारनहीहईहऐसमहमारपासबसढालहीह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 9

जोहमइसकहमलसबिासकताहजीहाबिािहीदफलहालइसकाएकमातरइलाजह

बचवाि सभि हर सोशलदडसटदसगकापालनकर कोरोनाकमरीजोकोआइसोलशनमरखकर कोरोनाकमरीजोकसपकच सिररहकर कोरोनाकमरीजोकीसहीकयरकर मासककाउपयोगकर साबनसबारबारऔरलगातार20सकडतकहाििोकर सदनटाइजशनकासहारालकर महनाकऔरआखोकोछनसबिकर बजगगोऔरबचिोकाखासधयानरखकर अपनीइमयदनटीबढाकर पॉदजदटिसोिकर घरकअिरहीदफदजकलीऐदकटिरहकर

मरीज कवा सवा घवातक नही बशततिदखएएकिीजतोसाफह औरिहयहदकिायरसआपिाहगतभीआपकपासआएगाऐसमउनहअपनपासबलानसबिअबयहकससभिहोगाइसपरगहरामिनकरलऔरउसीकअनसारआगककछमहीनकीजीिनजीनकीरणनीदततयकर सबसबडीबाततोयह दकअगरआपमासकलगात हऔर

सरदकतिरीबनाकररहतहतोकोरोनाकापॉदजदटिमरीजभीआपकदलएिशमननहीह

यहातकदकघरमपॉदजदटिमरीजहोतोभीआपकोरोनासबिरहसकतह

बस धयान रख दक घर म उस अलग-िलग रखना ह उसकसािकमसमय दबतानाहमासकऔर गलवसपहनकर रखनाहअपनािहरानहीछनाहऔरमरीजसएकमीटरकीिरीबनाकररखनीह

यहातकदकदबनालकणोिालाकोरोनाकामरीजभीआपकदलएघातकनहीहअगरआपमासकऔरगलवसकसािरहतहऔरघर-बाहरहरजगहसबस1मीटरकीिरीमटनकरतह

बचिोऔरबजगगोससबकोिररखसभिहोतोउनकोघरमअलगकमराििरसबातकरऔरिलार-पयारभी

बजगगोऔर बचिोको बाहर जान स रोक और उनकी इमयनदससटमकोबसटकरनकउपायकर

उमर क दलहाजस बचिोऔर बजगगो को जो टीकालगिानाजररीहोलगिातरह

कछ फजपि वनभवाएिायरससडरनानहीहऔरनहीदकसीकोडरानाहिायरसकसािइसानसदियोसजीताआयाहऔरआगभीहमइसकसाि

जीना ह इसान हमशास िायरसोको हराताआया हऔरआगभीहरातारहगाहाइसकोहरानाहतोकछकतचवयहमसबकाहउसदनभाए अगरफलकलकणहतोघरमहीरहसबसअलगरहऔर

अपनसजडलोगोकोइसकबारमबताए एन95यासदजचकलमासकपहनयहा-िहािक नही हमशाकहनीमोडकरछीक टसटकराएअगरकोरोनाहतोसरकारऔरडॉकटरकीसलाह

मान सरकारऔरडॉकटरकोकपटनमानऔरखिकोदसपाहीखि

कोउससनाकादहससामानजोदककोरोनासयदलडरहीहऔरउसहरानािाहतीह

िादमचकसिलोसअभीिररहघरमहीपजा-पाठयाइबाितकर

सरवनवाइजर और सवाबन साबनकोरोनासलडनकदलएपयाचपतहदजतनीबारसभिहो

हाििोतरह यािरख20सकडतकहािककोन-कोनकोिोनाह यािरखदकसदनटाइजरदबलकलजररीनहीहलदकनसाबन

न दमलतोयही दिकलपआपकपासहोगाहमशाएकछोटीबोतलअपनसािरख

िहीसदनटाइजरअचछाहजोहािपरअपलाईकरनकबािउडजाएयानीदबनादिपदिपाहटिाला

सदनटाइजर िही इसतमाल कर दजसम 60 परदतशत स जयािाअलकोहलहो

बहतरहोगासदनटाइजरकोएकऐस दडबम रख दजसस सपरहोसकिसीजगहोपरजहािायरसहोसकताहमसलनगटदलफटआदिसपरकरतरह

सदनटाइजर स तििा सबिी दशकायत हो सकती ह इसदलएसाबनहीजयािायजकरतोबहतररहगा

हािोपरमॉइसिरयाकोईअचछीकरीमलगातरह आगजहाहोिहासदनटाइजरकउपयोगसबिमसलनदकिन

फशन-िरशन कसवा हो बाहरजाएतोघडीऔरअगठीनपहन लिर बलटकोिोनायासदनटाइजकरनामदशकलह इसदलए

नपहनअगरपहननाजररीहीहोतोअडरसदटगनकरयानीशटचयाटीशटचकोपटकबाहररखतादकबलटढकीरह

बाजारमपलादसटकयाकॉटनकबलटउपलिहउनहयजकरसकतह

िॉलट रखनाछोड ि पसऔरकाडचको दजप पाउिम रखसकतहलदकनउसभीसदनटाइजकरतरह

10 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

घरमजलरीपहननाठीकहलदकनबाहरजाएतोनाक-कानकीजलरीनपहनतोअचछारहगाअगरपहननाहीहोतोआकरदफरअचछसउनहिोएयासदनटाइजकरऔरसखाकरपहन

गॉगलस या िशमा यहा-िहा न रख इनह भी समय-समय परसदनटाइजकरतरह

एन-95 यवा सवजपिकल मवासक आपक वलए जररी नही लवकनकोरोना क साि जीन म मासक सबस अहम भदमका दनभाएगािरअसलअभीबहतकमलोगहीमासककासहीतरीकसइसतमालकर रह ह िदक मासक पहननाअदनिायच ह इसदलएलोग मासककनामपरकछभीकसभीपहनरहहयहजाननाजररीहदकसदजचकलया एन95मासकसबक दलएजररी नही हकॉटन कअचछकपडसआपघरभीमासकबनासकतहऔरउसपहनकरकोरोनासबिसकतहबाजारमकईतरीककमासकदमलरहहआपकोई-साभीखरीिसकतहबसधयानयहरखनाह दकिहनाकऔरमहकोअचछीतरहसढकरहाहो ऐसामासकपहनदजससमहऔरनाकपरीतरहढकजाए मासकऐसपहनदकसासकदलएहिामासककबीिसआए

नदकउनकदकनारोयानीिसयानीफसऔरमासककबीिगपनहीहोनीिादहए

बाजारस हमशािहर क दहसाबस मासकखरीिअगरनहीदमलतोखिसघरमबनाल

मासककोबार-बारनछएहमशाहािसदनटाइजकरयाहाििोकरहीमासककोहािलगाए

पररिारकहरसिसयकदलएघरमबनाएयाबाजारमउपलिकॉटनककमसकम4मासकरखउपयोगकरनकबािउनहअचछीतरहसिोएऔरपरीतरहससखनकबािहीदफरसउपयोगकर

सवजपिकल मवासक दटपललयरिालायहमासकसबसपरभािीमानाजाताह यहकोरोनापॉदजदटिकबहतपासआजानपरभीबिाएगा एकसदजचकलमासकएकदिनसजयािाउपयोगनकर

एन-95इसकीजररतसभीकोनहीह इससहीतरीकसपहनन कबािसासभीमदशकलसआतीहइसदलएयहसबकोयजभीनहीकरनािादहएअगरकोरोनापॉदजदटिकसािहयाहॉदसपटलजारहहयाऐसीजगहजारहहजहापॉदजदटिलोगोकोसखयाजयािाहोसकतीहतोहीइसयजकरहोसकतोइसफॉमयचलाकापालनकरइसमासककोआप20दिनिलासकतहलदकनशतचयहहदकआपएकसाि4मासकखरीिऔरजोमासकआजयजदकयाउसदफरपाििदिनपहन20दिनकबाि4दफरसखरीिलनोटमासकउपयोगकरनकबािउसक िीसकाटकरफ क तादककडसउठाकरकोई

उसबिनिऐसाबडपमानपरहोरहाहदकडपदकएमासककोिोकरदफरसबाजारमबिाजारहाहयहखतरनाकहऔरकोरोनाकसािजीनमयहबािाडालगा

मोबवाइल की कयरमोबाइलऐसीिीजह दजसकदबनारहनाअसभिहलदकनसािहीिायरसकमामलमयहसबसजयािा ररसकीिीजभीहयहिायरसकाआसानकररयरहदिककतयहहदकमोबाइलकोहमसदनटाइजनहीकरसकतकयोदकइसिककरमयहखराबहोसकताहऐसमआपकोसाििानरहनाहोगा मोबाइलकोएकदजपपाउिकअिररखऔरआिाजकदलए

एकछोटाछिकरिदबनापाउिसदनकालउसयजकर अगर सभि हो तो इस लदमनटकरा ल तादक इस सदनटाइज

दकयाजासकऔरइसकीसकरीनयामिरबोडचखराबनहो िोनो सभि न हो तो दकसी पॉदलिीन कअिर रखऔर उस

सदनटाइजकरतरह सभिहोतोहमशासपीकरकायजकरतादकयहआपकमह

सिररह मोबाइलएकससजरीजकाइसतमालनकरकयोदकिहिायरस

काघरहोसकताह मोबाइलयहािहानरखहमशाजबकअिररख

बचो को कर टरड बचिाबीमारनपडइसकदलएउसटडकरकछमहीनबाि

िहसकलजाएगा सकलजाकरउसकयाकरनाहकयानहीइसकीआितअभीसडलिाएकयोदकअभीकोरोनासलबीलडाईलडनीह

उसशयरनकरनकीआितडाल एक-िसरकोहािमारनकीआितछडिाए घर म भी सोशल दडसटदसग का पालन करिाए तादक सकल

जाकरिहिसरबचिोसिररह हािसदनटाइजकरनकीआितडलिाए लॉकडाउनमबचिोनजयािासकरीनटाइमकीआितडालली

ह इसजलिसजलिखतमकरिाएउनहगजटयजकरनसरोक

कोरोनवा को खद स ऐस रख दरघर ि भारतीयपरपराओकापालनकरपदितरताकाहमारीपरपराओ

मखाससिानरहाहदफरसइनहदिलसअपनाए महयानाकम ऊगलीडालनाहमारयहाहमशासबरामाना

गयाहआपऐसानकरआखभीनछए हरकामकरनसपहलहािकोअचछीतरहसिोए घरकोसाफ-सिरारखऔरहाइजीनकाखासखयालरख जत-िपपलघरकअिरलानकीपरपराहमारयहानहीरहीह

इसकापालनकर

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 11

घरआनिालमहमानोकोनमसतकरहािनदमलाए दजनकपडोम बाहरजाए घरआत हीसबस पहलबािरम

जाकरउनहजाकरगमचपानीसिोकरसखानि घरलौटकरिशमाभीतभीउतारजबहािोकोिो दलयाहो

इससपहलदकसीिीजकोटिनकर एसीकाउपयोगकरसकतहकदलगबहतजयािानकर घरयादलफटकािरिाजाखोलनाहतोकहनीपरयापीठका

इसतमालकरहलफि ि दलफटखालीहोतभीयजकर हमशाएकपनसािमरखपनकाकिरहटाएनीबसदलफट

काबटनपशकरऔरपनकोकिरसबिकरि घसनसपहलफनऑनकरििोडािटकरदफरघसफलोर

दसलकटकरनकदलएदफरसपनकापरयोगकर अगरकोईऔरभी दलफटम हतो िीिारकीओरमहकरक

खडहोजाएिसरोकमहसिररहिदििन कद सथ इसमामलमअभीलॉकडाउनमोडमहीरहगिररगसबिकिवलरी आए तो अगरबखारऔरसिजी-जकामनहीह तोकामिालीकोआन

िउसरोजनयासदजचकलमासकिऔरबार-बारहाििोनकीदहिायतिदकिनमसदनटाइजरकभीभीयजनहोनिकयोदकउसमअलकोहलहोताहऔरउससदकिनमआगलगनकीआशकारहसकतीहहालादकछोटबचिऔरबीमारबजगचघरमहतोअभीउनहबलानासहीनहीरहगा

बजर ि कमसकमजाएकोदशशकरदकहफतमएकहीबारबाजार

जानापड हरसामनिालकोकोरोनामरीजसमझऔरसोशलदडसटदसग

कापालनकरतहएशॉदपगकर उनिकानोमनजाएजहाभीडभाडजयािाहोलोगकमहो

तभीजाए बाजारमकशकलनिनसबिदडदजटलपमटकीआितडाल

यानीभीमऐपपटीएमआदिकाउपयोगकर काडचसिाइपकरनकबािहािसदनटाइजकरऔरउसजबम

सीिरखनकबजायदजपपाउिमरख िकान याशोरमम यहा-िहा छनकीआितस बाजआए

काउटरपरकहनीयाहािलगाकरिकानिारसबातकरनकीआितहतोभलजाए

िससामानोकोनछएजोआपकोखरीिनाहीनही अगरखराबहोनिालीिीजनहीहमसलनकपडआदितो

बाजारससामानलाकरतरतउपयोगनकरकोदशशकर दकहफतभरबािउनहउपयोगमलाए

दजनिीजोकोिोसकतहबाजारसलाकरउनहनमकिाल

गमचपानीमिोकररखलऔरसखनकबािहीपरयोगकरसफर ि पदलकटासपोटचकाउपयोगकरनसबिअगरसफरसनही

बिसकततोबिािकीपरीतयारीकसाििलगलसजररपहनमासकऔरफसशीलडकापरयोगकर

हािोकोहमशापटयाजीसकीजबमरखनकीआितडालइससआपयहा-िहाछनसबिरहग

बहतभीडहोतोबसयामटोमसफरनकर बसयामटोकअिरलोगोसिरीबनाकरखडहो िकका-मककीमशादमलनहो मटोकअिरिीिारकी तरफमहकरखडहो हडरदलगपकडनसबि हडसदनटाइजरसािरखऔरदकसीसतहकोछनकबािजरर

हािसदनटाइजकर इनकअलािािोऔरिीजखासहजोइफकशनसबिनकदलएबडाहदियारह

1 फसशीलडयािाइज़र(visor)पहननाशरकरयहआपकोइफकशन स सबस सही तरीक स बिाती ह शरआत म यहआपकोअटपटालगसकताहलदकनसमयकसािहमइसकसािजीनासीखनाहोगािरअसलयहइफकशनकीआशकाओकोबहिकमकरितीहइसदलएबडकामकीिीजह

नोटऐसीिाइजरखरीिजोबाएकानकछिसिाएकानकछितककोकिरकरतीहो

2 बाइकसचअकसर दिडिीटरकायजकरतहपदलकटासपोटचयजकरनाहतोयहिीजआपक दलएबडकामकीहयहआपकीकमीजकोिायरससबिाएगाऔरआपदबनाइफकशनकी दिता दकए लबसमयतकसफरयाऑदफसमकामकरपाएगहायािरखदकगतवयपरपहिकरदिडिीटरउतारकरिपमडालिनाहयासदनटाइजकरकरखनाह

नोटसफरकिौरानसयदमतहोनकीजररतहोगीऐसलोगदमलगजोसोशलदडसटदसगकापालननहीकररहहोगउनहइसकदलएटोकसकतहलदकनबहसबाजीमदबलकलनपड

वफनस और फड रोजानाकम-स-कम10000किमिललगातारममदकननही

होतो15-15दमनट3बारिॉककरलआपन10हजारकिमिलया नही इसपर दनगाह रखन क दलएअपनमोबाइलमसटप टकरऐपडाउनलोडकरलएडॉयडऔर iOSक दलएऐसकछऐपसहGoogleFitStepCounterPedometerRuntasticStepsFitbitRunkeeperआदि

सबहमपाकच मटहलननजाएजबकोईनहोयाबहतिर-िरलोगहोतोपाकच जासकतहबहतरहआपघरकीबालकनीयाछतपरिॉककर

एरोदबकसकदलएडासयाज़बाकरसकतहडासकरनसमनखशहोताहऔरिजनभीकमहोताह

12 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

अपनीशगरको रगयलरिककर रगयलरकामतलबहजसाडॉकटरनबतायाहमसलनरोजानायाहफतमइसदनयमकोजररफॉलोकर

5दमनटडीपबीदिग10दमनटअनलोम-दिलोमऔर5दमनटशीतलीपराणायामकरशीतलीपराणायामखासतौरपरमनकोशातरखताहऔरबीपीकोमटनकरताह

तनािनल15दमनटकदलएमदडटशनकर अपनालोअरबीपी80सकमरखऔरफादसटगशगर80स

कम रोजाना 8-10 दगलास पानी दनयदमत तौर पर पीन कीआित

जररडालपानीशरीरसगिगी दनकालताहऔरपािनकोभीसहीबनाएरखताह

िनाऑरज ऐपल तरबज सलाि टोड िि या दबना करीमिालीिहीजसीिीजोकोजयािाल

हरदिन100स200गामहरीसजी300स400गामसलाि150स200गाममौसमीफलऔर20स25गामसखमिलसकतह

इमयवनी बढवाएकोरोनािायरस क इनफकशनसबिािकाअहमतरीकाहअपनशरीरकी इमयदनटी मकमी न होन िना यदिशरीरकी इमयदनटीपयाचपत मजबत होगी तो िायरस शरीर म परिश करन क बाि भीआपकोबीमारीनहीबनापाएगायादफरआपआसानीसउससलडपाएगहिीडायटजयािातल-घीिालाखानाजयािाठडखटऔरमीठपिािगोकासिनशरीरकोबीमारबनाताह02गामनिरलदिटादमन-सीहरदिनजररीहहमारशरीरकदलएइसकदलएरोज4टमाटर (200गाम)या1अमरि(150-200गाम)या2सतर(150स200गाम)पयाचपतह

आयितद स इमयवनी तलसी(3स4पतत)अिरक(एकछोटा टकडा)लौग(5स

7)िालिीनी(छोटाटकडा)कालीदमिच(5स7)कअलािािोडी-िोडीमातरामसौठिसाकादगलोयिछोटीदपपलीको5स7कपिििालीिाययापानीमउबालकरदिनम2स3बारपीनसइमयदनटीमिददहोतीह

सौठकालीदमिचिदपपपलीकीगोलीदतरकटकनामसबाजारमहअभीगमजीकमौसममइसकापरयोगकममातरामकरनािादहएअभी2-3गामएकदगलासििमउबाललिीनीयाशककरकबिलगडदमलासकतहदिनमएकहीबारलनाकाफीह

एक दगलास गनगन िि म आिा िममि हलिी का पाउडरदमलाकरपील

अिरकयामलठीिालीिाय लसकतह एककपिाय कदलएएकगाममलठीउपयोगकरसकतहिाहतोिििालीिायमभीमलठीडालसकतह

अचछीनीिलपौदषटकखानपानलऔरदितासिरीरखइससइमयदनटीबढगा

गमचमौसमकबािजिदफजकापानीनहीदपएगनगनपानीकासिनकर

1लीटरपानीम1िममििदनयाडालऔरपानीकोउबाललिदनयानहीहतोजीराभीिलगा इसपानीकोगनगनाहीपरदिनपीतरह

दफजसदनकालकरसीिदकसीिीजकासिननहीकरिोडानॉमचलहोनिदफरयजकर

एकदगलासगमचपानीमआिािममिसिानमकऔरिोिटकीहलिीपाउडरडालऔरदिनमिोबारगरारकर

खानमहरदिन1िममिघीजररल दगलोयऔरआिलाकापरदतदिनसिनकरतरहयइमयदनटी

कोबढातह

विलोय कवाढवा बनवाए तीन-िारइिकादगलोयकाटकडालदछलकाहटािअिर

कपाटचकिोटकडकरकिोदगलासपानीमखलबतचनमिीमीआिपरउबालल इसआिा दगलासहोनतकउबालऔरिोडा ठडाहोन कबािछानकरपीलबडोकोएक दगलासऔरबचिोकोआिादगलासपीनािादहए

आिलवा बनवाए मजबत आिलकािणचअभीमाकव टमदमलजाएगाआिािममििणच

एकदगलासपानीमदमलाकरपीलइमयदनटीबढगी

नजर और नजररयवा बदल यहिदनयाअबिहनहीरहगईजोकोरोनासपहलिीबशक

यसामानय-सदिननहीहऐसमहमअपनीसोिऔरऐकशनकतरीकबिलनकीजररतह

हमशा याि रख दक दजतना तज दिनाश होता ह उसक बािदिकासभीउतनाहीतजहोताह

आजमजीनासीखबहतिरकीनसोि जबहरतरफ नगदटदिटीपसरीहोतो हमपॉदजदटि रहकरही

नॉमचललाइफजीसकतह बरीपररदसिदतयोमभीउममीिनखोए हर समसया का समािान नही हो सकता ऐस म अगर कोई

समसयाहलनहीहोरहीतोउसपकडकरनबठदजिगीिलतरहनकानामहएकरासताबिहोजाएतोिसरारासतापकड

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 13

डॉ दीपक कोहलीविवभनन पविषठिि पतर-पवतरकवाओ म लगभग 1000 सर अवधक िजवावनक विशरषरप सर पयवायािरण सर सबवधि आलरख शोध पतर पकवावशि हो चक ह कई परसकवारो और सममवानो सर अलकि सपवि- उततर पदरश सवचिवालय लखनऊ म उप सवचि क पद पर कवाययारि सपकक 5 104 विपल खड गोमिी नगर लखनऊ - 226010 (उततर पदरश) मोबवाइल- 9454410037 ईमरल- deepakkohli64yahooin

गाधीवाी हसदातो की पासहगकता

आजआिदनकताकीअिािििौडमिौडरहदिशकसभीिशोकीगदतपरकोरोनािायरसनबकलगादियाहयहकहनाअदतशयोदकतनहीहोगादककोरोनािायरसकातज़ीसपरसारइसीिौडकापररणामहकोरोनािायरसकपरसारकोरोकनकदलयलॉकडाउनकीवयिसिाअपनाई गई ह इस वयिसिाको परभािी बनान क दलय गािीिािी ददषटकोण परआिाररतसििशी सिचछताऔरसिवोियकीअििारणाकामहतिपणच सिानहसामानयतःमहातमागािीकोऔपदनिदशकसतताकदिरदसघषचकरनिालयोदाकरपमिखाजाताहदकतयदिगहराईसिखतोगािीननकिलसिततरताकीलडाईबदलकउनहोनहरसमयभारतीयसभयताकोशषतादिलानकापरयासभीदकयाऔरदिशवयिसिाकसमकभारतीयसभयताकापरदतदनदितिदकया पदचिमीसभयताकििचसििालउसयगमगािीनभारतीयसभयताकोशषबतातहएउससपणचदिशकदलयएकदिकलपकरपमपरसततदकया

गािीिािी ददषटकोण महातमा गािी दारा अपनाईऔर दिकदसत की गई उन िादमचक-सामादजकदििारोकासमहजोउनहोनपहलीबारिषच1893स1914तकिदकणअफीकामतिाउसकबािदफरभारतमअपनाएगएि

गािीिािी िशचन न किल राजनीदतक नदतकऔर िादमचक ह बदलक पारपररकऔरआिदनकतिासरलएिजदटलभीहयहकईपदचिमीपरभािोकापरतीकहदजनकोगािीजीनउजागरदकयािालदकनयहपरािीनभारतीयससकदतमदनदहतहतिासािचभौदमकनदतकऔरिादमचकदसदातोकापालनकरताह

गािीिािीददषटकोणआिशचिािपरनहीबदलकवयािहाररकआिशचिािपरज़ोरितीह गािीजीकाददषटकोणदिदभननपररणािायकसोतोिनायकोजसndashभगिदीताजनिमचबौदिमचबाइदबलगोपालकषणगोखलटॉलसटॉयजॉनरदसकनआदिसपरभादितिागािीजीपहलऐसभारतीयिदजनहोनिषच1909मअपनीपसतकlsquoदहिसिराजrsquoममशीनीकरणकभयािहरपकोरखादकतकरतहएlsquoसििशीrsquoकीमहतताकोबतायागािीजीनरदसकनकीपसतकअटदिसलासटससिवोियकदसदातकोगहणदकयाऔरउसजीिनमउतारागािीजीकदलयlsquoसिचछताrsquoएकबहतहीमहतिपणचसामादजकमदािािषच1895मजबदबदटशसरकारनिदकणअफीकामभारतीयोऔरएदशयाईवयापाररयोसउनकसिानोकोगिारखनकआिारपरभिभािदकयािातबसलकरजीिनभरगािीजीलगातारसिचछतापरजोरितरह

सििशीशिससकतसदलयागयाहऔरयहससकतकिोशिोकाएकसयोजनह सिकाअिचहसियऔर िशकाअिचहिशसििशीकाअिचअपनिशसह लदकनवयिहाररकसिभगोमइसकाअिचआतमदनभचरताकरपम दलयाजासकताहगािीजीकामाननािादकइसससिततरता(सिराज)कोबढािादमलगाकयोदकभारतकादबदटशदनयतरणउनकसििशीउदोगोकदनयतरणमदनदहतिासििशीभारतकीसिततरताकीकजीिीऔरमहातमागािीकरिनातमककायचकरमोमिरखदाराइसकापरदतदनदितिदकयागयािा

आिदनक दहिी सादहतय क जनक मान जान िाल भारति हररचिदर न अपन लखन ससििशीकीअलखजगाईिषच1905काबग-भगदिरोिीआिोलनभीसििशीकीभािनासओत-परोतिाजबबगालमदििशीिसतओकीहोलीजलाईगईऔरउनकबदहषकारपरबलदियागयाइससििशीभािकोराषटीयसतरपरबहआयामीसिरपपरिानकरनकाकायचिषच1920ममहातमागािी नअसहयोगआिोलनपरारभकरकदकयाउनहोनइसनकिलदििशी िसतओ क बदहषकार तिा उनकअदगनिाह तकसीदमत रखा बदलक उदोग-दशलपभाषा दशकािश-भषाआदिको सििशी क रगम रग दिया परत सिततरता कबािगािी

14 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

जीकीमतयकसािहीउनकसििशीकीअििारणाभीलपतहोनलगीऔरआिदनकभारत क मदिरो क नाम पर lsquoसििशी िरतीrsquoपरदििशीमशीनोकोलाकरबडी-बडीफदकटयासिादपतकीजानलगीनतीजतनिशकतमामहसतउदोगकटीरउदोगलपतहोतिलगएघर-घरसिरखागायबहोतािलाऔरशहरोस लकरगािोतकिशी-दििशीफदकटयोकउतपादितमालबाज़ारमछागएहसतउदोगकटीरउदोगकलपतहोनसभारतनअपन दिदनमाचणकतरकोखोदिया

भारतमगािीजीनगािकीसिचछताकसिभचमसािचजदनकरपसपहलाभाषण14फरिरी1916मदमशनरीसममलनकिौरानदियािाइससममलनमगािीजीनकहािाlsquoगािकीसिचछताकसिालकोबहतपहलहलकर दलयाजानािादहयिाrsquoगािीजीनसकलीऔरउचिदशकाकपाठयकरमोमसिचछताकोतरतशादमलकरनकीआिशयकतापरजोर दियािागािीजी न रलिकतीसरशणीक दडबम बठकरिशभरम वयापकिौर दकएििहभारतीयरलिकतीसरशणीकदडबकीगिगीससतिऔरभयभीत िउनहोनसमािारपतरोको दलखपतर कमाधयमस इसओरसबकाधयानआकषटदकयािा25दसतबर1917कोदलखअपनपतरम उनहोन दलखा lsquoइसतरहकीसकटकी दसिदतम तोयातरीपररिहनकोबिकरिनािादहय दजसतरहकीगिगीऔरदसिदतइनदडबोमहउसजारीनहीरहनदियाजासकताकयोदकिहहमारसिासथयऔरनदतकताकोपरभादितकरतीहrsquo

िषच1920मगािीजीनगजरातदिदापीठकीसिापनाकीयहदिदापीठआशमकीजीिनपददतपरआिाररतिाइसदलयिहादशककोछातरोऔरअनयसियसिकोऔरकायचकताचओकोपरारभसहीसिचछताककायचमलगायाजातािागािीजीनइसबातपरजोरदियादकगामीणोकोअपनआसपासऔरगािकोसाफरखतहएसिचछताकामाहौलदिकदसतकरनकीतरतजररतकबारमदशदकतदकयाजानािादहयसिवोियशिकाअिचहसािचभौदमकउतिानया सभीकीपरगदतगािीजीकायहदसदातराजनीदतकअिचवयिसिापरजॉनरदसकनकीपसतकlsquoअटदिसलासटrsquoसपरररतिासिवोियऐसिगचदिहीनजादतदिहीनऔरशोषणमकतसमाजकीसिापनाकरनािाहताहदजसमपरतयकवयदकतऔरसमहकोअपनसिाागीणदिकासकासािनऔरअिसरदमलसिवोियऐसीसमाजकी रिनािाहता ह दजसम िणच िगचिमचजादतभाषाआदि कआिारपर दकसीसमिायकानतोसहारहोऔरनहीबदहषकारहोसिवोियीसमाजकीरिनाऐसीहोगीजोसिचकदनमाचणऔरसिचकीशदकतससिचकदहतमिलदजसमकमयाअदिकशारीररकसामथयचकलोगोकोसमाजकासरकणसमानरपसपरापतहोऔरसभीतलयपाररशदमककहकिारमानजाएसिवोियशिगािीदारापरदतपादितएकऐसादििारहदजसमlsquoसिचभतदहतरताःrsquoकीभारतीयकलपनासकरातकीlsquoसतय-सािनाrsquoऔररदसकनकीlsquoअतयोियकीअििारणाrsquoसबकछसदममदलतहगािीजीनकहािाrdquoमअपनपीछकोई पिया सपरिायनहीछोडनािाहता हrdquoयहीकारणह

दकसिवोियआजएकसमिचजीिनसमगजीिनतिासपणचजीिनकापयाचयबनिकाह

20िीसिीकाआरभिदनयाभरमपयाचिरणकोलकरजागरकतास हई िी परतयक आिोलन क अलग राजनीदतक दििार औरसदकरयतािीतिादपइनसभीआिोलनोकोआपसमजोडनिालीकडीअदहसाऔरसतयागहकागािीिािीददषटकोणहीिापयाचिरणसरकागािीिािीकायचकरमोकापरतयकएजडानहीिालदकनउनकअदिकाशदििारोकोसीितौरपरपयाचिरणसरकणसजोडाजासकताहहररतकरादतगहनपयाचिरणआिोलनआदिनगािीिािीदििारिारा क परदत कतजता सिीकार कीआशमसकलप (दजनहगािीजीकगयारहसकलपोकरपमजानाजाताह)हीिदसदातहदजनहोनगािीकीपयाचिरणसबिीदििारिाराकीनीिरखीिी

गािी का सििशी दििार भी परकदत क दखलाफआकरामकहएदबनासिानीयरपसउपलिससािनोकउपयोगकासझाििताहउनहोनआिदनकसभयताऔदोदगकीकरणऔरशहरीकरणकी दनिाकीगािी न कदषऔरकटीरउदोगोपरआिाररतएकगामीणसामादजकवयिसिाकाआहानदकयाभारतकदलयगािीकीददषटपराकदतकससािनोकसमझिारीभरउपयोगपरआिाररतहनदकपरकदतजगलोनदियोकीसिरताकदिनाशपरउनकापरदसदकिनldquoपथिीकपाससभीकीजररतोकोपराकरनकदलयपयाचपतससािनहलदकनहरदकसीकलालिकोनहीrdquoिदनयाभरकपयाचिरणीयआिोलनोकदलयएकउपयोगीनाराह

महातमागािीकीदशकाएआजऔरअदिकपरासदगकहोगईहजबदकलोगअतयादिकलालिवयापकसतरपरदहसाऔरभागिौडभरीजीिनशलीकासमािानखोजनकीकोदशशकररहहपरकदतको गािीिािी नज़ररय स िखन पर िदशक तापन जसी समसयाएकमहोसकतीहकयोदकइससमसयाकीजडउपभोकतािािहीह गािीिािीिशचनमज़ररतकमतादबकहीउपभोगकीबातकीह लोककलयाणकारीकरपमराजयकीभदमकागािीजीकसिवोियदसदातसपरभादितहसापरिादयककटरताऔरआतकिािकइसितचमानिौरमगािीतिाउनकी दििारिाराकीपरासदगकताऔरबढगईहकयोदकउनकदसदातोकअनसारसापरिादयकसदािनाकायमकरनकदलयसभीिमगो-दििारिारोकोसािलकरिलनाज़ररीहआजकिौरमउनकदसदातबहिज़ररीह

धयातवय ह दक इस समय परा दिश कोरोना िायरस जसीमहामारीसलडरहाहइसमहामारीकोपयाचिरणकरणसिचछताम कमी तिा उपभोकतािािी जीिनशली जस कारको का पररणाममानाजासकताहगािीिािीददषटकोणनसिचिापयाचिरणसरकणसिचछताज़ररतकअनसारहीउपभोगआतमदनभचरतातिागामीणअिचवयिसिापरज़ोरदियाइससकटकालमगािीकदििारोकीमहतताएकबारदफरसिादपतहोतीहइसमहामारीनएकअिसरपरिान दकया ह दकहमअपनीखादशखलाम बिलािकरत हएगािीिािीदसदातोकोअपनानकीआिशयकताह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 15

य एक मील क पतिर जसा ह एक पतरकार क तौर पर िदकणकोररया की कोरोना िायरस क दिलाफआकरामकऔर सफललडाईकोकिरकरनकबाि य दलखत हएबहतअचछामहससहोरहाहndashldquoज़ीरोमामलrdquo

फरिरीमिीनकअलािाएदशयाईिशोमसिदकणकोररयामकोरोनािायरसकासबसजयािापरकोपिा

29फरिरीकबािपहलीबारिदकणकोररयामकोरोनािायरसकसकरमणकाएकभीमामलासामननहीआयाहिदकणकोररयामकोरोनािायरससकल247लोगोकीमौतहईहऔरसकरमणककल10765मामलसामनआएि

मझयािह दकडीगशहरमउसिकतसबसबरहालाति असपतालकबाहरएबलसकीलाइनलगीरहतीिीयहाडॉकटरऔरनसचबरीतरहिकिकिउनकाकहनािादकिोइसमहामारीकोदनयदतरतकरनकदलएकछभीकरग

उनकसममानमराजिानीदसओलकीमखयइमारतशामकोशानिार नील रगकी रोशनीमजगमगाउठी यलोगिाक़ई इससममानकहक़िारह

आजिदकणकोररयामकोरोनािायरसकाकोईमामलानहीहयहाकलोगबदजयतीकराषटीयअिकाशपरउममीिकीइसरोशनीकाआनिलरहह

पाकच लोगोसभरहएहलोगिोसतोकसािखलरहरहहऔर दपकदनकमना रह ह सिानीय हिाईअडड म भीड हऔरलोगिदकणीदीपजजमजानकदलएउतसादहतहदपछलमहीनोमहिाईहडडपरकभीइतनीभीडनहीरहीह

दजससभीहमनबातकीउसनिशकलॉकडाउनसबाहरआनकोलकरिनयिािदकयािोलोगयरोपऔरअमरीकामकोदिड19सबनहालातकोलकरपरशानहलोगोकाकहनाहदकिोदकसमतिालहदकअपनपररिारऔरिोसतोकसािअचछािकतदबतापारहह

लदकनअबभीिदकणकोररयामसकरमण किोबाराहमलकोलकरडरबनाहआह

कोररयनसटरफॉरदडज़ीज़कटोलनकहाहदकइसमहामारीकदफरसिापसआनकीपरीआशकाहिलोगोसअपीलकररहहदकअगरिबीमारमहससकरतहतोअपनघरमरहऔरहाििोनलोगोसिरीबनाएरखनऔरबडसमहोमइकटानहोनकीसाििादनयोकापालनकरतरह

िदकण कोररयाई लोग इस छोटी जीत की िशी मानन कीकोदशशकर रहह लदकनिजानतह दकजबतकइसकीकोईिकसीननहीआतीतबतकयलडाईितमनहीहोगी

िीनकबाहरकोरोनािायरससबसतजीससाउिकोररयामहीफलालदकनअबइसनइसघातकमहामारीकोपरीतरहकाबमकर दलया हसाउिकोररयाम 24घट मकोरोनासकरमण कमहज4ही कससामनआएह यह दपछल2महीनम एक दिनमनएकसोकानयनतमउछालहयिारकसभीिशमबाहरसआएवयदकतयोमहीपाएगए

कोररयाकसटरफॉरदडजीजकटोलएडदपरिशननगरिारकोएकबयानमकहादक4नएकसोकबाििशमकोरोनासकरदमतोकीसखयाबढकर10765होगईहऔर247लोगोकीमौतहोगईइनमस9059लोगठीकहोिकहऔरकिारटाइनसबाहरजािकह

सगठनकीओरसयहभीकहागयाहदकयसभीिारोकसबाहरसआएहएहसिानीयसतरपरएकभीटासदमशनकाकससामननहीआयाहलोकलमीदडयामकहागयाहदक15फरिरीकबाियहापहलीबारलोकलटासदमशनकाएकभीकससामननहीआयाह

िीनकबािसबसतजीससाउिकोररयामकोरोनासकरमणफला िा फरिरी क अतऔर मािच शरआत तक यहा हर दिनसकडोमरीज दमलरह ि लदकनलॉकडाउन टदसटगऔर बहतरकटनमटकजररएइसनकोरोनाकोजलिहीकाबकरदलयाइसकबािसाउिकोररयानसोशलदडसटदशगगाइडलाइसमछटिनकीशरआतकीमानाजा रहाह दकआनिाल दिनोमपरदतबिोसऔरआजािीिीजाएगी

कोरोना-काल

हकषण कोररया सद एक सख समाचार

लवारवा वबकर वसओल

16 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

कोरोनासकरमणनमासाहारपरनएदसरसबहसछडिीहयहबहसउसअमररकामसबसतीखीहजहामासाहारलोगोकखान-पीनकातरीकाहीनहीजीिनशलीहससकदतहऔरपहिानिअदसमतासजडाहआह

नययॉकच टाइमसमछपएकलखमयहदिसतारसबतायागयाहदकदकसतरहकोरोनासकटकीिजहसइसमासाहारीिशमअबशाकाहारकोबढािािनकीबातकहीजारहीह

मवासवाहवार पर बहसअमररकामयहबहसकोरोनाकसमयतज़औरतीखीइसदलए

हईहदककोरोनासकटदजनजगहोपरसबसभयानकरपमहिमोटतौरपरमासउदोगकबडक दरह

इसकी शरआत राषटपदत डोनलड टप क उस फसल स हईदजसम कछ ऐस जगहोकोखोलनकाआिश दिया गया िा जोकोरोनाकसबसबडहॉटसपॉटमएकतोहहीसअरपालनमासपरससकरण पकदजग िगरह क भी सबस बड क दर ह उनहोन इनइलाक़ोकक़तलखानोकोखोलनकीअनमदतििी

सअर फॉमपिइससयहसिालउठादकउनसलॉटरहाउसमकामकरनिाल

कमचिाररयोकीसरकाकयाअहमनहीह टपनदजन10काउटीज(इसहमदज़लाकहसकतह)कोखोलनकीअनमदतिीउनमस6िहजहायक़तलखानबनहएह

इससमझनकदलएहमकछउिाहरणलतहिदकणडकोटाराजयकशफॉलसदसितदसमिफीलडपोकच पलाटकाइलाक़ासबसबड हॉटसपॉट म एक हआयोिा राजय क टाइसन पलाट क 60परदतशतकमचिारी यानी 730लोगोकोकोरोना सकरमण हो गया आयोिाकहीिॉटरलकपोकच पलाटक1301कमचिारीकोरोनाससकरदमतहोगएयहा2800कमचिारीकामकरतह

सअरो कवा कतलकमचिाररयोकीकमीककारणइनपलाटोकोिलानामदशकल

होगयातोकछसअरोकोगोलीमारिीगईमािासअरोकोइजकशनिकरगभचपातकरादियागया

इन दसिदतयो कबीियहसिालउठरहाह दकमासाहारकोकयोअपररहायचमानाजाएबडीसखयामलोगइसपरदििारकरनलगहदकइसमबिलािज़ररीहऔरिहसमयआगयाह

मासउदोगऔरउससजडपशपालनकोगलोबलिादमागका

अमरीकी जीवन शली का एक आयाम

कोरोना क पसग म अमरीका का शाकािारी भहवषय पमोद मषलक (यिवा पतरकवार )

बडाकारणमानाजारहाहमशहरपदतरकाlsquoिइकोनॉदमसटrsquoनएकसिवमपायाहदक25स34सालकीउमरकएकिौिाईअमररदकयोनकहाहदकिशाकाहारीlsquoिगनrsquoह

lsquoिगनrsquoउनलोगोकोकहाजाताहजोपशओसपरापत दकसीतरहकउतपािकाइसतमालनहीकरतिअडयािियािि-उतपािकापरयोगनहीकरतऐसलोगिीज़मलाईिहीआइसकरीमतकनहीलत

एवनमल फवामपिएदनमल एगीकलिर यानी मास या डरी क दलए दकए जान

िालपशपालनकाअबदिरोिहोनलगाहयहमानाजारहाहदकमासाहारपरिलतहएपयाचिरणकोनहीबिायाजासकताहअमररकामगोमाससबनसटकसबहतलोकदपरयहपरअबलोगइसपर दिदततह दकइसिजहसगीनहाउसगसबहतबडीमातरामदनकलतीह

मासाहारकपकमएकसिालयहउठताहदककयालोगोकोपशओसदमलनिालपरोटीनकीज़ररतनहीहइसकाजिाबहनहीपशओसदमलनिालापरोटीनज़ररीनहीह

अमररकामएकअधययनमपायागयाहदकिहालोगिसभीबहतबडीमातरामपरोटीनलतहएकऔसतअमररकीज़ररतकािोगनापरोटीनलताहअमररकामपरोटीनकीअदिकताककारणहियसजडरोगहोरहह

परोटीनकीअदिकतास दकडनीसजडारोगभीहोसकताहऔरमिमहयानीडायदबटीज़मभीदिकक़तहोतीह

बरोजिवारी एकसिालयहउठताहदककयाइसतरहकफॉमचफकटीकबि

होनसबरोज़गारीनहीबढगीदिशषजोकाकहनाहदकयहदससटमनहीरहातोजोइसकािकदलपकदससटमउभरगाउसमजयािालोगोकोनौकरीदमलगी

इसकी बडी िजह यह ह दक इस तरह क एदनमल फामच ककामकाजबडपमानपरऑटोमटडहोतहउनकादबज़नसमॉडलहीिसाहलदकनयदिइसकबिलखतीबाडीकीजायतोउसमजयािालोगोकोरोज़गारदमलगा

एवनमल फवामपि कवा सचइसरोज़गारकािसरापहलयहहदकअमररकाकइनफामसच

मकामकरनिाललोगोकाशोषणहोताहिकमितनपरकाम

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 17

करतहऔरकामकाजकीदसिदतयाकदठनहोतीहइसतरहकफामचकमादलकभलशतहोउनककमचिारीबडी

सखयामलदटनमलकलोगऔरअशतहयलोगसमाजकहादशएपररहनिालसमिायकह

औरउसपरहालयहहदकअमररकीपरशासनहरसालपकजकतहतइससकटरकोमोटी रकमममििितीह इससालयहपकज38अरबडॉलरकाह

पयचिककोकाकहना ह दकअमररकीखान-पानऔरजीिनशली म यकायक पररितचनलाना मदशकल होगा इसदलए यहभीहोसकताह दककोरोनासकटटलनकबाियहमामलाएकबारदफरठडबसतमिलाजाएलदकनयहभीसिहदकअमररकामशाकाहारबढरहाहऔरकोरोनानइसमजबतीसलागकरनकामौकाभीदियाहऔरकारणभी

शबद ढढसकलन और पसिवि ndash ररन चडवा

पिवोततर ओवहयो अधयवाय की पिया अधयकष ररण चडवा पररक किवयतरी ह वहदी क पवि अपनी दीिवानगी की िजह सर िर वपछलर 8 सवालो सर समर कप म वहदी वसखवा रही ह |

भरत की नहदयगगायमनाबहमपतरगोमतीगोिािरीकािरीनमचिा

सतलजमहानिीकषणाझलमिामोिर

ढढ ारा रन ा

भारत की निदया गगायमना गोमतीगोदावरीकावरीनमदासतलजमहानदीका झलम दामोदर

झ ल म पा मो तर सा म

सा य म ना प पा श हा भा र त म गो म ती न

मो श बर श मो भा दी दी र पा सा ग श न श मो द दा मो भा गा मो सा री मो मर पा सा मो पा सा व

दा न स त ल ज ा दा

का व री पा सा भा क गो

अहनल किर शि राक दरीयदहिीदशकणमडलआगराकउपाधयकमनोनीत

हएहबिाई

पवदश (१)

जीवन की डगर वपयवा भवारदवाज

409 Creeping Ceder CtWaxsaw 28173 Phone (919) 995-2637 Email golu_poemyahoocom

जीवि की इस कनिि डगर पर हम सभलकर चलिा ह दःि क काटो म भी हमको बिकर फल महकिा ह कनिि फसलो की कनमयो को मधर गीि स भरिा ह उममीदो क आसमाि पर िार रोशि करिा ह महक सारी दनिया हमकोनदल को गलशि करिा ह जीवि की इस कनिि डगर पर सभल-सभलकर चलिा ह

एक सवावहबतयक समवाचवार सदःघोदषतढीगराफदमलीफाउणडशनअमररकाकअतराचषटीयकिासममानकतहत

1 ममताकादलयाकोआजीिनउपलदियोकदलए51हजारर

2 अदनलपरभाकमारकोकहानीसगहlsquoकतारसकटाघरrsquoकदलए31हजारर

3 उषादकरणखानकोउपनयासlsquoअगनदहडोलाrsquoकदलए31हजारर

तिाअतराचषटीयदशिनाकिासममानकतहत

1 परजाकोउपनयासlsquoिमचपरलॉजrsquoकदलए31हजारर

2 रदशम भारदाज को कदिता सगह lsquoमन अपनी मा को जनमदियाrsquoकदलए31हजारर

एिसममानपतरसऑनलाइनकायचकरममअलकतदकयाजाएगा

उततरपष5पर

18 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

वातायन किानी

ओरदहलयो एसकोबार

सोमिारकीगमचसबहदबनाबरसातकशरहईसबहजलिीजागनकाआिीओरदलयोएसकोबारभी600बजउठकरअपनऑदफसकाकमराखोलकरभीतरआयादबनादडगीकिातदनकालनाउसकापशािा

उसनशीशकीअलमारीसपलादसटककढािमपडकछनकलीिातदनकालऔरमटीभरऔजारोकसािढगसमज़पररखदिएओरदलयोएसकोबारनदबनाकॉलरककमीज़पहनरखीिीदजसकागलासोनकबटनसबििाऔरउसकीपटगारटज़चलबरबडिालीपरटयोसअपनीजगहपरकाबमरखीगईिी

दजसमानीतौरपरिहिबला-पतलाआिमीिाजोअकसरसीिाहीखडारहाकरतािाऔरउसकिहरपर हमशाऐसभािरहाकरतजसगगोऔरबहरोकिहरोपरहआकरतहहालादकउनभािोकाअसलीसरत-हालसकोईतालमलनिाऔज़ारोकोमज़परतरतीबससजाकरिहिातोकीसफाईिालीमशीनकोअपनीओरखीिकरकसजीपरबठगयाऔरनकलीिातोकोिमकानलगाउससमयउसकादिमागसोिसखालीिाऔरिहपरधयानसमशीनकपायिानकोअपनपरोसिलातहएिातोकोिमकाता रहाआठबजिह कछिरठहराऔर दखडकीसबाहरआसमानकादनरीकणकरनलगापडोसकघरकीछतपरबनीमीनारपरिोिीलबठीिीसरजकीतदपशमअपनपखसखारहीिीउसनयहअिाजालगायादकिोपहरतकजररबाररशहोगीिहिापसआकरअपनकमरममसरफहोगयाउसकगयारहसालकबटकीआिाज़कीगजउसककानोपरपडी-

lsquoबाबाrsquolsquoहाrsquolsquoबाहरइलाककामयरआयाहिहपछरहाहदकआपउसकािातदनकालगrsquolsquoउसकहिोदकममौजिनहीहrsquoकहकरिहइदतमनानससोनिालािातसाफ

करनमवयसतहोगयाएकहािकफासलपररखिातकोएकआखबिकरकउसनगौरसिखातोउसअपनबटकीआिाज़दफरसनाईिी

lsquoपापािहकहताहदकआपमौजिहोकयोदकउसनआपकीआिाजसनलीहrsquoिहिातिखनमवयसतरहाकछिरबािसाफदकयािातमज़परअनयिातोक

सािरखदिया lsquoपापामयरकहताह दकअगरआपनउनकािातनही दनकालातोिहआपको

गोलीमारिगाrsquoउसनमशीनिलानी बिकीऔरइतमीनानसमशीनिरकीमज़कािहडाअर

खोलादजसमररिालिरपडािा lsquoबटाउससकहोदकिहआकरमझगोलीमारrsquoउसनकसजीकोिरिाजकीओरमोडाऔरठीकउसीिकतमयरिरिाज़सभीतर

आयाउसकािायागालसजा हआिाइसीकारणउसनपाि दिनोसशिभीनहीदकयािािातिालडॉकटरनमयरकीआखोमनाउममीिीऔरबबसीिखलीउसनिरिाजाबिकरकमयरकोबठनकदलएकहा

lsquoशबाखरrsquoिातिालडॉकटरनकहा औज़ारगमचपानीमउबलरहिमयरनकसजीकीपीठकासहारादलयाउसकाफी

नोबल पवाइज विजरिवा मरषसकन उपनयवासकवार गरवरियल गवावसयायवा

मवाखखस (1927-2014)

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 19

आराममहससहआऔरिहपरकमरकादनरीकणकरनलगाउसआभासहआदककमराबहतहीसािाऔरमफदलसीकापरतीकिापरानीलकडीकीकसजीपायिानिालीमशीनशीशकीअलमारीउसीिकतिातोिालाउसकपासआयामयरनएदडयोकबलपरअपनआपपरकाबपाकरमहखोलदिया

ओरदलयो एसकोबार न उसकामह रोशनीकीओरकरत हएिातका दनरीकणदकया दफरकहाndashlsquoतमह बहोश दकए दबनािातनहीदनकालपाऊगाrsquo

lsquoकयोrsquoमयरनपछाlsquoइसदलएदकिातकनीिपसभरगयाहrsquoमयरनडॉकटरकीआखोमिखतहएकहाndashlsquoठीकहrsquoडॉकटरउबलहएऔज़ारोकोदबनादिमटकबाहरदनकालकर

टबलपररखनलगादफरहाििोकरऔज़ारोकीओरमडाइसबीिउसनएकबारभीआखउठाकरमयरकीओरनही

िखाऔरमयरनएकलमहकदलएभीउसपरसनज़रनहीहटाईखराबिाढहक़ीक़तमअकलिाढिीअपनिातभीिकरडॉकटरनपरजमायऔरऔज़ारसिातकोमज़बतीसकाबकरदलयाइसिकतमयरपरीताक़तसिोनोहािकसजीकीबाहोसिामरहा

औरिहसीिातनकरबठगयाडॉकटरनमयरकीओरिखतहएकहादकlsquoइसिकततमहमार

बीसआिदमयोकक़तलकादहसाबिोगrsquoमयर नकछबआरामीमहससकीऔरउसकआसदनकलआएउसनजसअपनीसासरोकलीजबउसनिातकोबाहरदनकलतिखातो दपछलीपािरातोकीतकलीफऔरपीडाऔरइसपलकििचकामक़ाबलाकरनमिहनाकाम रहािहपसीनसतरिाऔरडॉकटरउसकऊपरझककरसफाईकररहािाएकसाफकपडामयरकीओरबढातहएकहादकिहअपनआससाफकरल

मयरकापरादजसमकापरहािाडॉकटरनउसआरामकरनकीदहिायतिीऔरनमकपानीसकललकरनकीसलाहिीमयरनउठकरउसफौजीढगससलयटदकयाऔरबाहरदनकलआया

lsquoदबलभजिनाrsquoउसनकहा lsquoदकसकनामतमहारयाटाउनकमटीकनामrsquoमयर न दबनाडॉकटरकीओर िख ही दकलदनकका िरिाज़ा

बिदकयाजालीकिरिाजसबाहरकीओरसउसकीआिाजआईndashlsquoकोईफकच नहीपडताएकहीबातह

(अनिािििीनागरानीदशकागोअमरीका)

पदरक1 कोलार मानवता क सौ टच

सोनद की खान यहफोटोहभारतमअपनीसोन की खानो क दलएपरदसदकोलारकसब क िोमदसलम भाइयो तज़ामलऔर मज़दममल पाशा कादजनहोन लॉक डाउन मजीिनयापनक दलएजझरह12हजारसिानीयलोगोकभोजनकी वयिसिाकरन क दलएहाउदसगबोडचमअपना30x40 फटकापलाट25लाखरपएमबिदिया

अबिज़ररतमिपररिारोतक10दकलोिािल1दकलोिीनी2दकलोगहखादतलिायकापकटमसालापाउडरमासकऔरहाििोनकदलएसनटाईज़रकीएकबोतलकपकटलोगोतकपहिारहह

मलरपसकनाचटक क दिकिाबललापर दजल क दितामदणताललककमोहममिपरगािकरहनिालपाशाबनिबतातहदकबतातहदकजबिआठिषचकितोउनकदपतागजरगएऔरिअपनीिािीकसािकोलारआगएजहाउनहरहनकदलएएकसजजननमदसजिकपासअपनाएकमकानि दियागरीबीकउनदिनोनउनहरोटीऔरइसादनयतकामहतिसमझायाअाजिइसादनयतकािहीफज़चदनभारहह

िरती सोन-िािीऔर रतन ही नही सौ टिखर इसान भीउगलतीहइसिदनयाकोसनिरबनानकदलए

२ तमिारा ईमान सलामत ि इक़बाल

मोहममिइक़बालन11मई2020कीरातकोभरतपरदजलकरारागािमरहनिालसाहबदसहकघरससाइदकलिराली राराएकगामपिायतहजोराजसिानऔरउततरपरिशकबॉडचरपरपडतीह साहबदसहकोइक़बालकीदिटीतबदमलीजबिअपनबरामिमझाड लगारहि

हो सक तो मझ माफकर िना जी कयोदक मर पासकोईसािननहीहऔरमराएकबचिाह उसकदलएमझऐसाकरनापडाकयोदकिह दिकलागहऔरिलनहीसकता हमबरलीतकजानाह आपकाकसरिारएकयातरीrsquoनीिसइक़बालनदलखाहदकिहमजबरह

20 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

पवदश (2) एक फटसी

चोरनी कोरोना कोटट कठघरद मलोगोकीजानिरानिालीराजकमारीकोरोनाकदिरोिमसारीिदनयामज़बरिसतअदभयानिलायागयाकोरोनाकईबारसरका-कदमचयोकोझासािकरदनकलगयीिारोतरफरडएलटचहोगयाइटरपोलकोसदितदकयागयाएयरपोटच रलिसटशनबससटशनटकसीसटडहरजगहसरका-कमजीकोरोनाकीताकमबठगएलदकनकोरोनाइतनीसकमशरीरऔरकशागबददकीदनकलीदकिोपकडमनहीआपायी

दफरउसढढदनकालनकदलएएकबहतहीकारगरपहिानदकटबनाईगयीजोकिलकोरोनाहीनहीकोरोनाकीिदटयाभीपहिानलतीइसतरहकोरोनादकसीपरकारकज़मआईदफरभीिहसरका-कदमचयोसिोडािरहीरहती

जबउसमदजसटटकसामनपरसततदकयागयाऔरपछागयादककयाउसकपासकोईिकीलहउसनकहादकइतनीकोमलसिरएिताजसससदजजतहोनकबािभीिकीलऔरिकीदलदनयासभीमझसिरभागतहइसीदलएमअपनीिकालतसियकरगीऐसाकहकरजसहीिहमदजसटटकीतरफमडीमदजसटटनअपनआखमहकाननाकसबबिकर दलएकोरोनामन-ही-मनसोिनलगी दकइ कसजजहजोजनताकीआिाज़सीिजनतासनहीसननािाहत दसफच िकीलजो दकपसकाटटहोताहउसकीबातसमझतहकहाइसीिशमराजारामिजोआिीरातकोभीएकअिनािोबीकीबातसननकोतयाररहतिऔरकहाआजकीवयिसिादजसमजजभीजनताकीबातनहीसनताकछतोघपलालगताहदससटमम

इिरराजकमारीइसगन-िनमदनमगनिीदकउिरसरका-कदमचयोनजजसउस14दिनोकीदहरासतमरखनकीमागकीतबकोरोनानअपनबिािकदलएजजसआजामागी इसकपहलदकिहजजकीतरफमडतीजजनझटसइशारसहीउससिीकदतििी

अबकोरोनाशरहईआजकलसारीिदनयाममरीहीििाचहहरदकसीकीज़बानपरमरानामहकोई

िबरकोईबातमझसऊपरनहीसदखचयोममहीमहजीहामराजकमारीकोरोनादजसससारिालोनिोरनीकातमग़ािदियाहऔरहरतरफबिनामकररहहजहाजातीहआजकीदसिदतकदलएसबमझहीिोषिरहहदजससमझबडाकषटहोरहाहऔरयहसारािोषारोपणइसानकररहाहउनकअलािामझसऔरदकसीकोसमसयानही तोकयाकछऔरबातहकयािाक़ईयहसबमरीिजहसहोरहाहयाबातकछऔरह जसादिखरहाहयादिखायाजारहाहिसाहनहीhellip

कयाआपनसोिादकयअिानकसमयहाकयोआगयीमबतातीहआपकीआखोकआगजोपिवलगहयहउनकोहटानकदलएमझआपकबीिआनापडाहईशरनहमसभीकोइसपथिीपरदनिासकरनकाअदिकारदियाजीि-जनतपौिमानिऔरयहातककीकीटाण-दिषाणभीइसीिरतीपररहतआएहिखाजायतोइसपथिीपरसिचपरिमजीिोमदिषाणओऔरकीटाणओकाआगमनहआऔरउसकबाितमामपराणीआएिसइनिषगोमदकसीअनयजीिनदकसीभीतरहसिसरोकीसीमाकाउललघननहीदकयानाहीहमारपाररदसिदतकीततरकोकोईनकसानपहिायाहदसिायमानिक इसानअपनअहकारमइतनडबगएहदकििकोसबसबडामाननलगहउनकोलगताहदकपथिीपरसबसअदिकदिकदसतिहीहजोसहीनहीहमनषयसोितहदकयसारीिरतीआकाशहिाजलबहमाडऔरसारजीिउनकभोगकदलएहिहइतनसिािजीहोिकह दकउनकोअपनअदतररकतऔरकछदिखाईनहीिताईशरननाजान दकतनसकतदियतादकमनषयोकोकछसमझआएदकयसदषटदसफच उनकदलएनहीबदलकहम

बलरवाम वसह Address ndash 11 Back River Drive Dartmouth MA 02747 Ph 001-508-992-2042 Email ndash bsinghinadsorg

अनजवा वसनहवाAddress ndash Flat B-902 Sanmati Kunj Sector 6 Dwarka NEW DELHI DELHI 110075 India Ph 091-852-139-6280 Email anuja_sinha7yahoocom

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 21

सभीकदलएएकसमानहपरतइसानहदककभीसमझहीनहीअहकारऔरसिािचककारणयइतनअिहोगएह दकइनकोनकछदिखाईिताहऔरनाकछसनाईिताहउनकोिासतदिकताकाआभासकरानकदलएहीमइनसानोकबीिआईह दजस यलोगबिाचशतनहीकरपारहहऔरसारािोषमरऊपरमढरहह

मरआनसिहसबहो रहाहजोकोईकलपनाभीनहीकरसकतािामरयहाआनसदसफच इनसानोकोहीकषटहपरकदततोमरआगमनसइतनीपरसननह दजतनीसतयगम हआकरतीिीमनषयऔरोकीसिततरताछीनकरििसिचछिरहलदकनआजमरकारणिोअपनघरोमक़िहऔरसारजीिखलीहिामसिततरहमनइतनाकछयहािखाह दकयसबिखकरबडीहरतहोतीहसमाजमहरकहीइतनाखोखलापनऔरढोगहदकससारकसारपराणीअगरदमलजाएतोभीइनसानोकीबराबरीनहीकरसकत

आपकोमरीबातपरदिशासनहीतोसदनएससारमबडी-बडीबातकरनिालमनषयोकोअबअपनीकदरताकाएहसासहोरहाहयदिहआनहीतोहोजाएगामदकसमज़चकीििाहउिाहरणकतौरपरयतमाममदिरमदसजिििचगरदारोकमललापदडतयाकोईिमाचदिकारीआजकयाकररहहउनहोनहमशाििकोिमचका ठकिारबताया यकहतह दकईशर-अललाहसआपकोदमलिानका यज़ररयाहऔरमदिर-मदसजिमआनसहीहमाराकलयाणसभिहआजजबऐसीदिकटपररदसिदतआईहतोउसीमदिर-मदसजिकिरिाज़सबकदलएबिहोगएहतोकयाअललाहयाईशरनभीहमसआखफरलीहनहीऐसानहीहिोतोहमारभीतरहदफरहमसअलगकसहोसकतहभलालदकनइनिमचकनमाइिोनयबातआपकोनहीबताईकयोदकइससउनकापरभाि िसा नही रहजाएगा जसा य िाहत ह सोदिएज़रा दकपदडतोयामलला-मौलदियोनआजकीपररदसिदतममानिताकीरकायालोगोकीभलाईक दलएकौनसाकायच दकयाह दसिायमदिर-मदसजिोमजानकयऔरकयाकररहहभगिानकीपजाकरकयाउनहभोगलगानसकयाहोगाजबउनकभकतहीभखोमररहहईशरकीउपासनाकरऔरउनकबनाएजीिोकीअिहलनाकरयदकसपरकारकीभदकतहकदतरयोकािमचलोगोकीअसहायोकीरकाकरनाहकयाकररहहिअपनीजानबिानमलगहयहघरोकअिरिबक हयहिशयोकािमचलोगोकीसिाकरतहयसमाजऔरिशक दिकासमअपनायोगिानिनाहलदकनयहातोसबकोअपनीहीपडीहईहयकसलोगहजोसिाकाअपनािमचभलगएहशषजोितनपाकरिसरोकदलएकायचकरतहिसभीशदरह दजनमसभीितनभोगीलोगआतहहापरतयपरसननताकीबातहदककछलोगिासतिमिसरोकीरकाकरनमअििासमाजकीसिामअपनाजीिनसमदपचतकरतहशायिउनहीकछअपनिमचऔरकतचवयकापालनकरनिाललोगोककारणससारकादिनाशनहीहोरहा

िोसतोमनजोिखाऔरअनभिदकयािहआपकोबतारहीह मआपक दलए यहाआई हआज नही कल यह एहसास

आपको ज़रर होगा ऐसा मरा दिशास ह जज सरकारी िकीलऔरपरदतिािीजनतासमतसतिहोकोरोनाकीबातसनरहि

दफरकोरोना नकहा ldquoमिौिह दिनतो कयािौिहबरस कदलएजानकोतयारहएककनहीसभीकसािजजसाहबमझतोआपहीलिदलयसािrdquo

जज न सनिाई तरत रोककर अिालत को 72 घट क दलएसिदगतकर दिया कोरोना को िही छोड सार लोग कोटच स फटदलएकोमलराजकमारीकोरोनाइसियालमखोगयीदककयाम72घटइसनयायकदलएजीदितभीरहपाऊगी

(3) पवदश

ो लघ कहवताए रवि गपिवा

( वहदी क पवि परम और उतसवाह ह वलखिर ह ओहवायो म रहिर ह )

वहनदीभाषामातरनहीहदहिीिाणीहयसदियोसएकबनातीहभारतकोिलतीआईयगो-यगोस

lsquoदहिीअपनीभाषाहrsquoयहहमसबकहतरहतहलदकनसोिोदहिीमहमदकतनीबातकरतह

बोलोदहिीदहिीबोलोबचिोसकहतरहतपरसोिहमखिहीदकतनादहिीमबातकरत

हिवामिीपकहमरीिशमनीतोकिलअिरसहहिातोअकारणहीमरदिरदह

हिासकहिोदकआज़माकदिखाएबहतदिरागबझतीहएकजलाकतोदिखाए

22 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

(4) पवदश किानी

यातीगण कपया धयान

ििरािास दबदटयाऔर पतनी सग मम-टन ( शटल) क इनतजार म कानपर रलिसटशनकपलटफामचपरखडिअगसतकामहीनािायददपररमदझमबाररशहोरहीिी परनत मौसममअभीभी उमसऔरगमजीकी तदपशबनी हईिी पलटफामच परमसादफरोकीजबरिसतगहमागहमीिीlsquoयातरीगणकपयाधयानिनईदिललीसिलकरrsquoबीि-बीिमउदोषकदाराटनोकीआिाजाहीकीसिनाएभीिीजारहीिीटनअभीआयीनहीिीलदकनपलटफामचपरयादतरयोकीजबरिसतभीड-भाडिखकरबोगीम ठलम-ठलरहनकददषटगत बठनिासतसीटदमलनकबारमउनकजहनमबराबरआशकाबनीहईिी

िदकअभीसमयिाऔरमिरािासकोजोरोकीभखलगीिीसोउनहोनअपनसािलायदटदफनजोअभीभीखायदबनारखारहगयािाभोजनकरलनकादनणचयदलयाउनहोनपलटफामचपरहीएकतरफदकनारलगीमालढोनिालीटालीपरिोडीजगहिखतसपररिारिहीबठतअपनादटदफनखोलदलया

अभीउनहोनिो-िारकौरहीमहमडालाहोगादकफट-परानकपडोमएकबढीमदहलाजोशायिदभखारनिीउनकसामनआकरअपनीिोनोहिदलयापसारखडीहोगयीउसिखतहीउनहोनभोजनकरनाबनिकरदियादबदटयानहीराहदनकालीउसनएकरोटीमिोडीसजीरखकरउसकआगबढादियादभखारननअपनिोनोहािआगबढाकरदबदटयाकहािसरोटी-सजीलदलयाऔरआगबढगयी

lsquoयातरीगण कपया धयान िrsquo उदोषक दारा टन क आन की सिना िी गयीमिरािासकी तदरा टटी उनहोनजलिी-जलिीअपनाभोजनसमापत दकयाअगल हीपलटनिडिडातहएपलटफामचपरआकरखडीहईमिरािासकसामनरकदडबमजयािाभीडनहीिीसोिोसपररिारफतजीससामनिालीबोगीमहीजाघसिाबजितमामआशकाओकिोडी-बहतमशककतकबािउनहपतनीबटीसगआरामसबठनकदलएसीटदमलहीगयी

िोअभी इदतमनानस बठ ही ि दक एकनिदििादहतजोडाभी बोगी म िढादडबकािातािरणगलाबीसणटकीखशबससिादसतहोउठाउसजोड कपीछकरीबिस-बारहऔरबढ-बजगचलोगभीबोगीमिढआय दजनहिखकरलगरहािा दकइतन लोगोकोतोयहा बठन क दलएजगह दमलनाबहतहीमदशकलहोगालदकनअगलहीपलिहाबठयादतरयोकोइदतमनानहआनिदििादहतजोडकसािआयलोगएक-एककरउतरनलगओ-होतो यलोगइनहछोडनआयिहापरउतरनसपहलसभीनउनहकछ-न-कछदहिायतजररिीजसldquoटनमहोदशयाररहनािादहए दकसीका दिया हआखादपिािचनहीलनािादहएअपनसामानकीसरकाखिकरनीिादहएrdquoिगरह-िगरहएकसजजनदजनहिोलोगlsquoनताजीrsquoकहकरपकार रह ि नतोिलत-िलतउनह य दहिायतभीिी दकldquoबीिमकहीमतउतरनालखनऊआनपरहीउतरनाrdquo

यददपिलहनघघटमिीलदकनउसगौरागीकआलतारिपरऔरमहिीरिीखबसरतहिदलयाजररदिखाईिरहीिीिलहनकएकहािममोबायलफोनतोिसरहािमएकछोटासाफलिाररमालिादजसिोबीि-बीिमघघटकनीिलजातशायिआसयानाकपोछलरहीिी दकसीनिदििादहताकीदििाईकमौक

नगीनवा पसवाद मौयया सहज सरल सममवावनि यिवा कथवाकवार विशिवा म यह उनकी पहली कहवानी ह सिवागि| सपकक 5348 विरवाज खणड गोमिी नगर लखनऊ - 226010 उततर पदरश मोबवायल न0-9450648701 ई मरल-ramnaginamaurya2011gmailcom

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 23

कोिखतसहजहीऐसाअिाजालगायाजासकतािानिदििादहतजोडकसािटी-शटचऔरजीनसपहनएकऔर

पहलिानसरीखायिकभीिाजोतीखीनाकिाललमबसिलहकोबार-बारlsquoजीजा-जीजाrsquoकहकर समबोदितकररहािाlsquoभइययामोरागबरहसययामोराबाकाrsquoउनहिखकरसामनकीसीटपरबठमिरािासकोबरबसहीयदिलफरबगानायािआगयाएक-िोयादतरयोसदखसकनजगहिनकादनििनकरतिोतीनोमिरािासकसामनिालीसीटपरहीबठगयउनकसािजयािासमाननहीिाएकछोटातोिसराबडाबगहीिाछोटािालाबगिलह नअपनपरोकनीििबारखािातोबडािालाबगिलहनकपरोकपासरखािाबडिालबगमजयािासामानहोनककारणउसकीिनपरीतरहबनिनहीहोपायीिीधयानिनपरउसमसझाकतlsquoपररस-यटीrsquoकोसाफ-साफिखाजासकतािा

अबबाररशबनिहोजानसआसमानसाफहोगयािादखडकीकपासबठहोनस दखडकीसछन-छनकरआतीिपकभीउसनिदििादहता क माि तो कभी उसकी हिदलयो परआड-दतरछपडरहीिीउसकहाि-भािसऐसालगताजसदकिोमोहतरमाघघटकअिरसअपनआसपासबठयादतरयोकोटकर-टकरताकतीभी जा रही िी सीट परआमन-सामन बठ होन स निदििादहताऔरमिरािासकबीिजयािाफासलाभीनहीिाlsquoलडीज-दफगरrsquoक मादननि पतल दसरो िाल उसकी उगदलयो क सभी नाखनो परिमकिारनल-पादलशपरीदशदतस दखलरहािाहािो-परोकोिखनसउसकीउमरकबारमअिाजालगायाजासकतािाउसकीउमरयहीकोईबीससपचिीसबरसकआसपासकी रहीहोगी ldquoआपक पाि िखrdquo जी हाउस िखत मिरािास क जहन मयक-ब-यकयही सिािउभराldquoरखसजरानकाबउठािोमरहजरrdquoउनह ऐसा ही कछगनगनानकामनभी हआ पर य तोिषटताहोतीकहीआसपासबठयातरीउनहऐसाकहतगनगनातसनलगतोकयाकहगिोमिरािासकीइसदढठाईपरउनहआडहािोभीलसकति

निदििादहतजोड को िखत दजजासमनमिरािास क मनमदकसी बहान एकबारगी उनस बदतयान उनका पररियजाननकीउतसकताहईउनकायभीमनहआदकबहानसहीपछलlsquoआपलोगकौनहोकहासआरहहोलखनऊमकहाजानाहमएकलखकहअपनदिदभननसिलोकीयातराकअनभिोपरआिाररतएकससमरणदलखरहाहआपलोगोसमलाकातऔरबातिीतकआिार परआपक बार म भी कछ दलखना िाहगाrsquoपरनतदझझकयाकहलीदजएसकोििशिऐसाकछभीकहनहीपायउनह यभीतोआशकािी दकसािचजदनकरपस पछीगयीऐसीबातोपरिोिमपदतयासािीयातरीगणपतानहीउनकबारमकयासोिदफरसािमउनकीपतनीऔरदबदटयाभीतोबठिपतानहीिोउनकबारमकयािारणाबनालिो-तीनबारतोपतनीजोउनक रग-रगसिादकफहोनकािािाकरतीह नउसिमपदतकहाि-भािपरगौरकरतमिरािासकोउनकीओरएकटकिखत

उनहघरकरिखाभीिािखाजायतोकभी-कभारएक-िसरकोिखतहएलोगोको

िखनाउनकीबाडी-लगिजकआिारपरयअिाजालगानादकिकयाकछसोिरहहोगखासादिलिसपअनभिहोजाताहहापरगरज यभी दकउतनसमयआपअपनीतरफ दकसीकोघरताहआिखनानिाहतहोमिरािासउससमयकछऐसहीमजरआममखोएहएि

मिरािास न एकसरसरी दनगाह दडबम बठखड तो कछऊघतहएअनययादतरयोपरफ कीजयािातरयातरीदखडकीकउसपारदिखतपीछभागतमकान-िकानखत-खदलहानपोखरिरागाहोमिरतजानिरोसबपरिाहकानोममोबायलकईयर-फोनठसअपनआपममगनशायिअपना-अपनामन-पसनिगानासननमवयसति खस-खस िाढी मछो म कलीनशि स सभानत दिखत लमबदठगनभीमकायशरीरिालतोकछिहातीिशभषामदिदििताम एकता का दितर परसतत करत हर तरह क यादतरयो को िखनाउनकीबातसननाएकदिलकणअनभिसगजरनसरीखातोहही

मिरािासनगौरदकयादकदडबमउसिकतनिदििादहतजोडकमोहादिषटदकतनहीयातरीदनहायतहीसभयतरीकबदतयारहिकछलोगतोिश-िदनयाकताजाहालातपरअपनिदनयािीजानकादपटाराखोलहएितोकछकनयहजानकारीभीिीदकउनकयहादकतनबीघपिीनआदिकीखतीहोतीह

बहरहालटनिलनकोहईमानषसिभािआसपासमिचम-शनासनजरनिदििादहताकमहिीरिहािआलतारिपरोकोिखतयातरीगणशायिउसकरग-रपकीकलपनामभीखोएहएि दकldquoहम पयास लगी ह पानी पीना हrdquo घघट क अनिर सआिाजआयी

ldquoअरसािमपानीलकरिलनातोहमभलहीगयअबतोटनभीिलिीह दडबमकोईपानीकीबोतलबिनिालाभीनहीदिखरहािोडाइदतमनानरखोअगलसटशनपरटनरकनपरहीअबपानी दमलसकगाrdquoबगल बठ िलह न निदििादहताकोअपनतरीकढाढसबिायाऔरजबसएकटोपीदनकालकरअपनदसरपरलगादलया

ldquoआणटीकीआिाजदकतनीसिीटहनाrdquoमिरािासकीबटीअपनदपतासमखादतबहई

ldquoआयrdquoिादहनबगलबठीमिरािासकीबटीकइसपरशनकोिोसननहीसकयाशायिउनहठीकससनाईनहीदिया

ldquoदबदटयाकहरहीह दकिलहनकीआिाजबहतसिीटहrdquoइसबारमिरािास कबगल बठी पतनी नसामनकीसीटपर बठउसिमपदतकहाि-भािबोली-बानीसनतउनककानोमिीरसयमतरफका

ldquoआयकयाकहाrdquoldquoआपस तो कछकहना ही बकार ह िीमकदहय तो सनाई

नहीिगापरकछबातयहाजोरससबकसामनकहभीतोनहीसकतीrdquoपतनीननाक-भौदसकोडतकहा

24 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

ldquoअचछािोडाऔरनजिीकआकरबायीतरफिालकानमबताओrdquoमानोउनहोनपतनीकाकामआसानदकयाहो

ldquoदबदटयाकह रही ह दकिलहनकीआिाज दकतनी सिीटहनाrdquo मिरािासकी पतनी न िोडा नजिीकआत फसफसात हएउनकीबायीकानमकहा

ldquoहहrdquo इस बार मिरािास न सजगतापिचक तजचनी उगलीअपनहोठोपररखतआखतररतपतनीकोिपरहनयािीमबोलनकाइशारादकया

ldquoमझपताहआपदकनखयालोमखोएहोगrdquoयबातउनकीपतनी न तदनक शरारती अिाज म कहा िा बगल बठी दबदटयाभी दसफच मसकराकर रहगयी परदतदकरयासिरपझप दमटानिासतमिरािास को सिभाितः अपनी नाक खजान का अदभनय करनापडा

ldquoअर यार दलखन-पढन िालाआिमी हआसपास क परदतहरिकत सतकच ढग रहना पडता ह िीजो घटनाओ िश-काल-दसिदत-पररदसिदतयो पर बारीक नजर रखत गहन पडताल करनीपडती ह तबकही जाकर कछ दलखन लायक lsquoकलrsquo दमल पाताहदफरयातराएतोदिदििअनभिोकाभणडारहोतीहपतानहीदकसभषमकस-कसलोगोसदमलन-बोलनरहनकाअिसरदमलजायrdquo मिरािास नअपन तरीक पतनीकोसमझानकाअसफलपरयासदकया

ldquoआपमझबिकफसमझरहहमझबतारहहजोआपकीनस-नससिादकफहमझअचछीतरहपताहआपकीसतकच ढगनजर कबार म बडआयबारीकनजरिालrdquoपतनी न बनािटीगससादिखायािा

ldquoअचछा तो तम भी इन मोहतरमा क रग-रप म खोयी हईहोrdquoमानोमिरािासनअपनकतकच कोतकच पणचसादबतकरनकीकोदशशकीहो

ldquoमहीकयोजराअपनअगल-बगलबठइनयादतरयोकोभीतोिदखयऐसालगरहाह दकसभीकीआडी-दतरछीनजरउसीओरलगीहदफरहाि-पाििखकरतोरग-रपकबारमअिाजालगहीजाताहrdquoपतनीनतदनकमदसकयातइशारोमहीिीमसजिाबदिया

ldquoशायितमहाराअिाजाठीकहीहrdquoमिरािासनभीसहमदतमदसरदहलाया

ldquoपरमिखरहीहपिाससजयािाउमरहोगयीबचिजिानहोगयहलदकनआपकीभीताक-झाकिालीआितअभीगयीनहीrdquoइसबारमिरािासकीपतनी नअपनीभकदटया टढीकरतकहािा

ldquoअरयारजरािीमबोलोअपनआसपासकपरदतजागरकरहनमकोईबराईनहीह दफरजान क दलए दजजासहोनाबहतजररी ह िस भीयातराओ क समय तो खासतौर सतकच रहनािादहएrdquoमिरािासनपतनीकीओरिखततदनकरोषजतातउनहअपनतरीकसमझानकापरयासदकयािा

परषकयािहा बठीमदहलायादतरयो कभीहाि-भाििखतउनकीबातिीतसनतसाफलगरहािादकसभीउनमोहतरमाकवयामोहमखोएहएिमिरािासिउनकीपतनीकबीियखसर-फसरिलहीरहीिीदकटनअगलसटशनपररकी

ldquoकयायहापानीदमलजायगाrdquoनिदििादहतानअपनपदतकोकहनीमारीपरउसनधयाननहीदियादफरउसनअपनीउगलीसपदतकपटमकोितहएकहा

ldquoहा-हािखताहशायिपानीदमलजायमनीषतदनकसामानिखरहनामपानीलनजारहाहrdquoिलहायिकिलहनकभाईकोबग-बगजिखतरहनकीदहिायतितिहासजानकोउदतहआयिककपलटफामचपरउतरनकबािनिदििादहताअपनहािमदलएमोबायलफोनमकछिखनलगी

ldquoयलोदपयोिोडीमरदलएभीबिािनापानीिालकपासदसफच एकहीबोतलबिीिीrdquoअगलहीपलिोयिकपलटफामचदसितिकानसदमनरलिाटरकीएकबोतलबगलमिबायहादजरहआ

ldquoकया यहा खान को भी कछ दमलगा मझ भख लगी हrdquoनिदििादहतानअपनपदतकीतरफदसरघमातकहा

ldquoअर भई यहा सटशन पर कया होगा दसिाय तल-भन हएखाद-पिािगो कrdquo िलह न अपनी िलहनकीओर पयार स िखतहएकहा

ldquoलदकनमझजोरोकीभखलगरहीहमझभटाखानकामनहrdquo निदििादहता न पलटफामच पर भटा सकत दखडकी क बाहरएकफरीिालकीओरउगलीसइशाराकरतहएकहालदकनतभीटननसीटीििी

ldquoअबतोटनिलिीहअगलसटशनपरिखताहशायिकछऔरभीबदढयाखानलायकिीज दिखजायrdquo टनिलिीिीलगभगबीसदमनटबािअगलासटशनआगयाटनरकतहीिो यिक नीि उतरा इसबार िोलगभगढाईसौ गाम मगफलीलकरहादजरहआ

ldquoयहाभटानही दमला लदकन यमगफली दमलीहसाि यिटनीभी उसमगफली िाल क यहाखासीभीडिी पछन परिहा खड लोगो न बताया दक सारा कमाल उसकी िटनी का हीहसोमभीलताआयाअबतममगफलीसगयहीखाओऔरबताओइसिटनीकासिािकसाहrdquoउसयिकनदििादहताकीगोिममगफलीकाठोगारखतमसकातहएकहादििादहतानभीदबनादकसीना-नकरकमगफदलयाअपनबगलमरखतउसमसएकमटीबगलबठअपनभाईकोितजबअगलीमटीअपनपदतकोldquoिोडा साआप भी लीदजयrdquoकहत िना िाहा तोldquoमझअभीभखनहीलगीहतमहीखाओrdquoकहतउसकपदतनमगफलीलनसमनाकरदिया

बहरहालनिदििादहताकोजोरोकीभखलगीिीउसनपदतकोमगफलीखानकदलएजोरनितिटनीसगमगफदलयाटगनमवयसतहोगयीअबउसकपदतनदसरसटोपीउतारतअजीबोगरीब

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 25

तरीकअपनादसरखजायादफरटोपीपहनलीपतानहीसािबठअनय यादतरयोको उनकी य हरकत उनक बीिका दनशछल पयारदिखायानहीयादिखातोउनहोनकसामहससदकयामिरािासइनहीसबउिड-बनमलगहएि

ldquoभइयाकोमनाकरिीदजए दगरजायगाrdquoनिदििादहताकाभाईदजसनएक-िोबारगटपरलगपाइपकसहारबोगीसबाहरझाकतहिाखोरीकरनािाहािातोउसनअपनपदतसउसऐसीहरकतकरनसरोकनिासतकहासाफलगरहािादििादहताकोएकतरफअपनपदत कभखकी दिनतािीतोिसरीओरअपनभाईकीसरकाकीभीदिनतािी

इतनीिरकीयातराकिौरानमिरािासकोअपनअगल-बगलबठयादतरयोकीिहभाषासइतनातोअिाजाहोगयािादकउनकीही तरह िहा बठ अनय यादतरयो की भी नजर उस नििमपदत कीबातिीतउनकदकरया-कलापहाि-भािपरभीिीशायिइसकाअहसासउसनिदििादहताकोभीिातभीतोउसिौरानिहामौजिमिचम-शनासनजरोकोबखबीपढतमगफलीखानकीकिायिमनिदििादहताकाघघटएकइिभीटस-स-मसनहीहआकमालयभी दकअगसतमहीनकीउमसभरीगमजीमभीपरसमय दबनाअपनाघघटहटायिोबडीहीकशलतासमगफदलयाखातीरही

अगलसटशनपरटनमिढनिालयादतरयोकीभीडकछजयािाहीिीभीडकाएकरला-सादडबकअनिरआयाlsquoहतततरकीितत तर कीअभी िखता ह तझकोrsquo कहत-सनत गतिम-गतिाहएयादतरयोमबठनिासतसीटछकनकीहोडसीमिगयीदकसीकोकहनीलगीतोदकसीकापरिबगयादकसीकािशमाटटनसबिातोदकसीनिोडी-बहतफदतयोगाली-गलौजसहीकामिलायापरतभीदडबमिोपदलसिालोकोकरीबआतािखहगामा एकिमस शानत हो गयाऔर िखत-िखत भीड क बीिहीउनिोपदलसिालोकोसीटपरबठनकीजगहभीदमलगयी

ldquoयलोठणडपानीकीबोतलrdquoएकबजगचयातरी न पलटफामचपरखड-खडहीदखडकीकसमीपबठीअिडसीमदहलाकोपानीकीबोतलिमातहएकहा

ldquoयातरा म दकसीअजनबीसखान-पीनकीिीज नही लतrdquoसामनबठएकबजगचिारनउसमदहलाकोसमझानािाहा

ldquoई हमार हसबणड (हसबणड) हrdquo उस मदहला क कहन कअिाजसदडबमबठबाकीयातरीदखलदखलाकरहसपड

अबटनलखनऊजकशनपरखडीिीldquoऐजीrdquoमिरािाससपररिारटनसउतरकरिीर-िीरपलटफामच

परिलतसटशनकबाहरीगटकीओरबढही रह ि दकउनकीपतनीनमिरािासकाधयानभगदकया

ldquoहाजीrdquoउनहोनपतनीकीतरफउतसकताभरीदनगाहडालीldquoजराउिरिदखयrdquoउनकीपतनीनएकतरफइशारादकया

ldquoदकिरrdquoldquoउिर उस गमटी क पास खडी िलदहन को िदखएrdquo टन

िाली निदििादहत जोडी उनह दफर स दिख गयी पर इस समयनिदििादहता नअपनाघघटहटारखािामिरािासउसएकटकिखत ही रह गय एकबारगी तो उनहअपनी नजरो पर यकीन हीनहीहआ

ldquoदबहियोरसलफपापाआग िदखय नहीतो पलटफामच परअभीदकसीसदभडजायगrdquoदबदटयानउनहफौरनहीदझझोडािामिरािासअपनबहदिततपनसफौरनहीिापसआयएकपलकदलएउनकामनगहरकोभऔरगलादनभािसभरउठाखरइनसानतोहहीगलदतयोकापदलनिािश-काल-दसिदत-पररदसिदतयोिशअचछ-बरखयालभीतोएकतरहसउसकमनकीहीउपजह

lsquoयातरीगणकपयाधयानिrsquoइसउदोषणापरमिरािासकीतनदराभगहईिखाजायतोजीिनरपीइससफरमहमसबयातरीहीतोहजोदमलत-दबछडत-रकत-िलतकछपलसोितढरोखट-मीठअनभिोसिो-िारहोतआगबढतहीरहतहमिरािासइसीउिड-बनमऔरउसनिदििादहताकबारमसोितपलटफामचपरिलतिलजारहि

उनहोनअभी-अभीएकऐसाजोडािखािादजनकापयारअगरसागरसगहरािातोआसमानस ऊिाभीिाजोसनिरतानहीबदलकभािनाऔरआपसीदिशासपरदटकािारगऔररपसपरसचिाभािनातमकपरमउनहउसजोडमदिखािायातराकिौराननिदििादहतजोडदारारासत-भरएक-िसरकभख-पयासकाखयालरखनकानपर सटशन परिलतसमय उनकघर िालो ररशतिारोकीदहिायतोकोयािकरतउसिमपदतकपरदतउनकामन-मदसतषकअनायासहीसममानसभरउठाउनकजहनमबहत कछिलनऔरघलनभीलगािा

कानपर स िलत समय दबदटया क इनजीदनयररग-कालज मएडदमशनसमबनिीकौसदलगआदिकोलकरजोकछभीदिन-भरकाखटा-मीठाअनभिरहािायातराकिौरानउसिमपदतकीबातिीतउनक दकरया-कलाप उनक हाि-भािऔर उस निदििादहता कोअभी-अभीिखिोसबकछभलबठि

गाह-बगाह सनी-पढी एदसड अटक सिाचइिसच स जडी ढरोघटनाए मद अमानिीय तरासिी उनका सघषच उनक ििच कीभयािहतामानोदकसीिलदितरकीभादतमिरािासकीआखोकसामनघमगयउसिमपदतकादनणचयिनौतीपणचजीिनउनकायकिमजोदनचियकीसकारातमकसिशिनिालािाएकदमसालबनसकउनकजीिनकीगाडीअपनीपटरीपरदनरनतरिलतीरहउनकजीिनमसख-समददबनीरहउनहमन-ही-मनिआितिोपतनीदबदटयासगसटशनसबाहरआगय

26 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

हकशोरो का कोना

हगललल

सोनजहीमआजएकपीलीकलीलगीहइसिखकरअनायासहीउसछोटजीिकासमरणहोआयाजोइसलताकीसघनहरीदतमामदछपकरबठतािाऔरदफरमरदनकट पहितहीकिपरकिकरमझिौकाितािातबमझकलीकीखोजरहतीिीपरआजउसलघपराणकीखोजह

परतिहतोअबतकइससोनजहीकीजडमदमटीहोकरदमलगयाहोगाकौनजानसिदणचमकलीकबहानिहीमझिौकानऊपरआगयाहो

अिानकएकदिनसिरकमरसबरामिमआकरमनिखािोकौिएकगमलकिारोओरिोिोसछआ-छऔिलजसाखलखलरहहयहकाकभशदडभीदिदितरपकीहndashएकसािसमािररतअनािररतअदतसममादनतअदतअिमादनत

हमार बिार परखनगरड करपमआसकतह नमयर क नहस क उनहदपतरपकमहमसकछपानकदलएकाकबनकरहीअितीणचहोनापडताहइतनाहीनहीहमार िरसि दपरयजनोकोभीअपनआनकामिसिश इनकककच शसिरम हीिनापडताहिसरीओरहमकौिाऔरकाि-कािकरनकोअिमानना कअिचमहीपरयकतकरतह

मरकाकपराणकदिििनमअिानकबािाआपडीकयोदकगमलऔरिीिारकीसदिमदछपएकछोट-सजीिपरमरीददषटरफकगईदनकटजाकरिखादगलहरीकाछोटा-साबचिाहजोसभितःघोसलसदगरपडाहऔरअबकौिदजसमसलभआहारखोजरहह

काकदयकीिोिोकिोघािउसलघपराणकदलएबहतिअतःिहदनचिषट-सागमलसदिपटापडािा

सबनकहाकौिकीिोिकाघािलगनकबाियहबिनहीसकताअतःइसऐसहीरहनदियाजाि

परत मन नहीमानाndash उस हौलस उठाकरअपनकमर मलाई दफररईस रकतपोछकरघािोपरपदसदलनकामरहमलगाया

रईकीपतलीबततीििसदभगोकरजस-तसउसकननहसमहमलगाईपरमहखलनसकाऔरििकीबििोनोओरढलकगई

कईघटकउपिारकउपरातउसकमहमएकबिपानीटपकायाजासकातीसरदिन िह इतनाअचछाऔरआशसत हो गया दक मरी उगलीअपन िो ननह पजो सपकडकरनीलकािकमोदतयोजसीआखोसइिर-उिरिखनलगा

तीन-िार मास म उसक दसनगि रोए झबिार पछऔरििलिमकीलीआखसबकोदिदसमतकरनलगी

हमनउसकीजादतिािकसजाकोवयदकतिािककारपिदियाऔरइसपरकारहमउसदगललकहकरबलानलगमनफलरखनकीएकहलकीडदलयामरईदबछाकरउसतारसदखडकीपरलटकादिया

िहीिोिषचदगललकाघररहािहसियदहलाकरअपनघरमझलताऔरअपनीकािक मनको-सीआखोसकमरकभीतरऔरदखडकीसबाहरनजानकयािखता-समझतारहतािापरतउसकीसमझिारीऔरकायचकलापपरसबकोआचियचहोतािा

जबमदलखनबठतीतबअपनीओरमराधयानआकदषचतकरनकीउसइतनीतीवर

महवादरिी िमवाया (1907-1987)आधवनक वहदी सवावहतय की मीरवा क नवाम सर खयवाि सपवसदध किवयतरी और लरवखकवा| वहदी की पविवनवध ररखवावचतर लरवखकवा भी |

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 27

इचछाहोतीिीदकउसनएकअचछाउपायखोजदनकालािहमरपरतकआकरसरचसपरिपरिढजाताऔरदफरउसी

तजीसउतरताउसकायहिौडनकाकरमतबतकिलताजबतकमउसपकडनकदलएनउठती

कभीमदगललकोपकडकरएकलबदलफाफमइसपरकाररखितीदकउसकअगलिोपजोऔरदसरकअदतररकतसारालघगातदलफाफकभीतरबिरहताइसअदतदसिदतमकभी-कभीघटोमज़परिीिारकसहारखडारहकरिहअपनीिमकीलीआखोसमराकायचकलापिखाकरता

भखलगनपरदिक-दिककरकमानोिहमझसिनािताऔरकाजयादबसकटदमलजानपरउसीदसिदतमदलफाफसबाहरिालपजोसपकडकरउसकतरतारहता

दफर दगलल क जीिन का परिम बसतआयानीम-िमलीकीगिमरकमरमहौल-हौलआनलगीबाहरकीदगलहररयादखडकीकीजालीकपासआकरदिक-दिककरकनजानकयाकहनलगी

दगललकोजालीकपासबठकरअपनपनसबाहरझाकतिखकरमझलगादकइसमकतकरनाआिशयकह

मनकीलदनकालकरजालीकाएककोनाखोलदियाऔरइसमागचसदगललनबाहरजानपरसिमिहीमदकतकीसासलीइतनछोटजीिकोघरमपलकततदबदललयोसबिानाभीएकसमसयाहीिी

आिशयककागज़-पतरोककारणमरबाहरजानपरकमराबिही रहता ह मर कालज स लौटन पर जस ही कमराखोला गयाऔरमनभीतरपररखािसहीदगललअपनजालीकदारसभीतरआकरमरपरसदसरऔरदसरसपरतकिौडलगानलगातबसयहदनतयकाकरमहोगया

मरकमरसबाहरजानपरदगललभीदखडकीकीखलीजालीकीराहबाहरिलाजाताऔरदिनभरदगलहररयोकझडकानताबना हर डाल पर उछलता-किता रहताऔर ठीक िार बज िहदखडकीसभीतरआकरअपनझलमझलनलगता

मझिौकानकीइचछाउसमनजानकबऔरकसउतपननहोगईिीकभीफलिानकफलोमदछपजाताकभीपरिकीिननटमऔरकभीसोनजहीकीपदततयोम

मर पास बहत स पश-पकी हऔर उनका मझस लगाि भीकमनहीहपरतउनमसदकसीकोमरसािमरीिालीमखानकीदहममतहईहऐसामझसमरणनहीआता

दगललइनमअपिाििामजसहीखानककमरमपहिती

िहदखडकीसदनकलकरआगनकीिीिारबरामिापारकरकमज़परपहिजाताऔरमरीिालीमबठजानािाहताबडीकदठनाईसमनउसिालीकपासबठनादसखायाजहाबठकरिहमरीिालीमसएक-एकिािलउठाकरबडीसफाईसखातारहताकाजउसकादपरयखादिाऔरकईदिनकाजनदमलनपरिहअनयखानकीिीजयातोलनाबिकरितायाझलसनीिफ कितािा

उसीबीिमझमोटरिघचटनामआहतहोकरकछदिनअसपतालमरहनापडाउनदिनोजबमरकमरकािरिाजाखोलाजातादगललअपनझलसउतरकरिौडताऔरदफरदकसीिसरकोिखकरउसीतज़ीसअपनघोसल म जा बठता सब उसकाज िआत परतअसपतालसलौटकरजबमनउसकझलकीसफाईकीतोउसमकाजभरदमलदजनसजातहोतािादकिहउनदिनोअपनादपरय

खाददकतनाकमखातारहामरीअसिसितामिहतदकएपरदसरहान

बठकरअपन ननह-ननह पजो स मर दसरऔरबालोको इतन हौल-हौलसहलाता रहता दकउसकाहटनाएकपररिाररकाकहटनकसमानलगता

गरदमयो म जब म िोपहर म कामकरतीरहतीतोदगललनबाहरजातानअपनझलमबठताउसनमरदनकटरहनकसािगरमीसबिनकाएकसिचिानयाउपायखोजदनकालािािहमरपासरखीसराहीपरलटजाताऔर

इसपरकारसमीपभीरहताऔरठडकमभीरहतादगलहररयोकजीिनकीअिदििोिषचसअदिकनहीहोती

अतः दगललकीजीिनयातराकाअतआहीगया दिनभरउसननकछखायानबाहरगयारातमअतकीयातनामभीिहअपनझल स उतरकर मर दबसतर परआयाऔर ठड पजो स मरी िहीउगलीपकडकरहािस दिपकगया दजसउसनअपनबिपनकीमरणासनन दसिदत म पकडा िा पज इतन ठड हो रह ि दक मनजागकरहीटरजलायाऔरउसउषणतािनकापरयतनदकयापरतपरभातकीपरिमदकरणकसपशचकसािहीिहदकसीऔरजीिनमजागनकदलएसोगया

उसकाझलाउतारकररखदियागयाहऔरदखडकीकीजालीबिकरिीगईहपरतदगलहररयोकीनयीपीढीजालीकउसपारदिक-दिककरतीहीरहतीहऔरसोनजहीपरबसतआताहीरहताहसोनजहीकीलताकनीिदगललकोसमादििीगईह-इसदलएभीदकउसिहलतासबसअदिकदपरयिी-इसदलएभीदकउसलघगातकादकसीिासतीदिनजहीकपीताभछोटफलमदखलजानकादिशासमझसतोषिताह

28 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

समरण

हजनक ऋणी ि िम हिनसतान की जातीय भाषा क अनवदषक जॉन हगलहकरसट

जॉनबोिचदिकदगलदकरसट(जनम-1961759)ऐसपहलवयदकतहदजनहोनदहनिसतानकीजातीयभाषाकीसबसपहलपहिानकीउसकमहतिकोरखादकतदकयाभारतमउसकअधययनकीनीिरखीउसकावयाकरणबनायाऔरइदगलश-दहनिसतानीदडकशनरीबनाकरअधययनकरनिालोकदलएरासताआसानकरदियाएदडनबरामजनमलनिालजॉनदगलदकरसटिासतिमएकडॉकटरिऔरईसटइदडयाकमपनीमसजचनबनकर1783ईमभारतआएउससमयभारतमशासनकीभाषाफारसीिीईसटइदडयाकपनीकीबगालआमजीमरहतहएउनहोनिशमिरिरतकयातराएकीऔरअनभिदकया दक दहनिसतानीही इसिशकीसपकच भाषािी उनहयहिखकरआचियच हआदककपनीअपनकमचिाररयोकोयहभाषादसखानमकोईरदिनहीलरहीिीउनहोनदहनिसतानीकअधययनकदलएकपनीसएकिषचकाअिकाशदलयादकनतअधययनमइतनारमगएदकउसकबाििोबाराअपनमदडकलसिामनहीलौटयददपइसकपीछवयापारभीएककारणिागाजीपरऔरबनारसमरहकरउनहोननीलऔरअफीमकी खती का वयिसाय दकयाऔर खब पसा कमाय इस बीि ि पटना फजाबािलखनऊगाजीपरदिललीआदिसिानोपररहऔरअतमदहनिसतानीसीखकरlsquoइदगलश-दहनिसतानी दडकशनरीrsquo तयार की 1794 ई क बाि ि कलकतताआ गएऔर िहीlsquoदहनिसतानीगामरrsquoऔरlsquoिओररयटलदलदगिसटrsquoजसीपसतक दलखी

कपनीककमचिाररयोकोपरदशदकतकरनकदलएसन1800मगिनचरजनरलमाकिवसिलजलीनजबफोटचदिदलयमकॉलजखोलातोजॉनदगलदकरसटकोदहनिसतानीदिभागकाअधयक दनयकत दकया कयोदक उससमय िश म िही दहनिसतानी क सबस जयािाजानकारअगजिइसददषटसिभारतमदहनिीकपरिमपरोफसरभीकहजासकतहकयोदकउससमयतकभारतमकोईभीआिदनकदिशदिदालयनहीखलािाजॉनदगलदकरसटसन1804ईतकइसपिबनरहऔरउसकबािइगलणडिलगएअपनजीिनकअदनतमदिनोमिपररसिलगएऔरिही9जनिरी1841कोउनकािहानतहआइगलडमभीउनहयदनिदसचटीकॉलजलिनतिादगलदकरसटएजकशनलटसटकीसिापनाकदलएजानाजाताहयदनिदसचटीकॉलजलिनमदहनिसतानीकपरोफसरकरपमभीउनहोनकछदिनतकअपनीसिाएिीिी

दगलदकरसटमहोियदहनिीऔरदहनिसतानीमशलीगतभिमानतिउनकअनसारlsquoदहनिईrsquoयाlsquoदहनििीrsquoशिदहनिओकीभाषाओकदोतकिउनहोनlsquoिओररयटलदलदगिसटrsquoमएकलखदलखािादजसकाएकअशहldquoदहनििीकोमनशददहनिओकीिीजमानाहइसदलएलगातारउसकापरयोगभारतकीपरािीनभाषाकदलएदकयाहजोमसलमानआकरमणसपहलयहापरिदलतिीिहदहनिसतानीकामलािारह यहदहनिसतानीअरबी-फारसीसकछदिनपहलबनीहईऊपरकीइमारतहअगजीकदलएजसफासीसीऔरलदटनहिसहीदहनिसतानीकदलएफारसीऔरअरबीहअगजीकामलािारजससकसनहिसहीदहनिसतानीकाआिारदहनििीहrdquo

यदिदगलदकरसटकोlsquoदहनििीrsquoकहनसदसफच दहनिओकीभाषाजसाबोिहोतािाऔरlsquoदहनिसतानीrsquoकहनसमसलमानोकयोगिानकाभीआभासहोजातािादजनकाइसकदनमाचणममहतिपणचभदमकािीतोयहसिाभादिकहीह

दगलदकरसटकअनसारउससमय दहनिसतानीकीतीनशदलयािी1िरबारीया

डॉ अमरनवाथ लरखक कलकततवा विशिविदवालय क पिया पोफसर एि वहनदी विभवागवाधयकष ह समपककndashईई-164402 सरटर-2 सवाटलरक कोलकवािवा-700091 ईमरल amarnathcugmailcom मो9433009898

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 29

फारसीशली 2 दहनिसतानीशलीऔर3 दहनििीशलीिफारसीशलीकोिरहतिादहनििीशलीकोlsquoिलगरrsquoअिाचतगिारमानतििदहनिसतानीशलीकोपरािदमकताितिऔरउसहीlsquoिगडपापलर सपीिrsquoकहत ि मगर उनकी दहनिसतानीफारसी दलदपमदलखीजानिालीकदठनउिचहीिीदहनििीकीजोदिदभननशदलयादहनिीकतरमपरिदलतिीउनसदगलदकरसटकाअदिकपररियनहीिा दिललीऔर मरठ कआस पास की खडी बोली को ही िlsquoदहनििीrsquoकहतिदजसकामानकरपअभीनहीबनसकािािसउनहसबसअदिकदपरयरोमनदलदपिीदजसिहभारतीयभाषाओपरलागकरनािाहतिदगलदकरसटमानतिदकदहनिसतानीकापणचजानपरापतकरनकदलएफारसीदलदपऔरभाषाकाजानआिशयकहिमानति दकउनकीदहनिसतानीकाबहतिोडासाअधययनकरकयहसमझाजासकताह दकइसकाआिारपरानीदहनिईयाबजभाखाह दजसमअरबी-फारसीशिोकासदममशणहोतजानकीिजहसएकनईभाषादहनिसतानीतयारहई

दगलदकरसट सिय अरबीऔर फारसी भाषाओ क दिदान िउनकीभाषानीदतका वयापकपरभािपडना सिाभादिकिाफोटचदिदलयमकॉलजकउनकदहनिसतानीदिभागमदहनिईऔरनागरीदलदपसपररदितपदडतबहतकमिकॉलजकीवयिसिामlsquoभाषामशीrsquoऔरlsquoपदडतोrsquoकासिानसिागौणरहाउनकीउपदसिदतभीआिशयक नही समझी जाती िी इनम भी फारसी दसखान िालदशककोऔरििनागरीदसखानिालदशककोकीहदसयतमबहतफकच होतािा उनकितनम पािगन तककाअनतरहोतािाउिाहरणािच7जलाई1801कोफोटच दिदलयमकीकौदसलमयहदनणचयदलयागयादककतबअलीकोएकसौरपएमहीनपरफारसीऔरसनिरपदडतकोबीसरपयमहीनपरनागरी दलदपदसखानकदलएदनयकतदकयाजाय

दकनत इसका तातपयच यह दबलकल नही ह दक फारसी दलदपऔरनागरी दलदप दसखान िाल दशकको क ितनम पािगनकाफासला दहनिओऔरमसलमानो कबीि फटडालन क दलएिाजसादककछदिदानसमझतहिरअसलउसजमानमफारसीहीशासनकीभाषािीऐसीिशामफारसीदसखानिालोकोअदिकसममान दमलना सिाभादिक ह सरकार बहािर क दलए ििनागरीकीकोईजररत ही नही िी दफर उसक दलए पस कयोखिच दकएजायजॉनदगलदकरसटकीयहउिारताहीिीदकउनहोनललललालजस पदडतोकी दनयदकतकरक कछपसतक दहनििीशलीम तयारकरनकाआिशदियादजसकफलसिरपlsquoपरमसागरrsquoजसीकदतयासामनआसकीललललाल न परमसागरकीभदमकाम दलखाहदकldquoशीयतगनगाहकगदनयन-सखिायकजानदगलदकररसतमहाशयकीआजाससमित1860(अिाचतसन1803ई)मशीलललजीलालकदिबाहमनगजरातीसहसअििीिआगरिाल न दजसकासारलयादमनीभाषाछोडदिललीआगरकीखडीबोलीमकहनामपरमसागरिराrdquo

ललललाल की उकत भदमकाऔर lsquoपरमसागरrsquo की भाषा को

िखनससहजअनमानहोजाताह दक lsquoपरमसागरrsquoकीभाषाएककदतरमभाषाहललललालनदगलदकरसटकआिशसअपनसमयकीसहजसरललोकपरिदलतभाषासभीअरबी-फारसीकशिोकोदनकालकरबाहरकरदियादगलदकरसटनदजसखडीबोलीमदलखनकाआिश दिया िा िही दहनिसतानीकाभीआिारिीउनकइसपरयाससदहनिसतानीऔरदहनििीमिरीबढीऔरदहनिीभाषीजनता क दलएएकजातीयभाषा दिकदसतहोनम वयििानपिाहआिासतिमदहनिसतानकीजातीयभाषािोनोकबीिमहोसकतीिीदजस1823मफोटचदिदलयमकॉलजकअधयकबननिालदिदलयमपराइसनपहिाना

िरअसलिहिौरभारतम एकजातीयभाषा क दिकासकािािहभाषाअमीरखसरोकसमयसबदलकउससभीपहलसदिकदसतहोरहीिीउसकदिकासकाआिारऔदोदगकपजीिािनही अदपत वयापाररक पजीिाि िा दगलदकरसट सिय िशभर मघमकरइसभलीभादतसमझिकिइसीजातीयभाषाकोउनहोनदहनिसतानीकहा िाअगजो न इस दहनिसतानी क सहज दिकासकोअपनी नीदतयो स अिरद दकया दजसकीअदनतमऔर िखिपररणदतआजािीकबािदहनिीऔरउिचकरपमिोभाषाओकोसििादनकमानयतािन कसाि हई इसतरहएकही दहनिसतानीजादतकीिोभाषाएकदतरमरपसदिकदसतकीगईमहातमागािीइसदिभाजनससहमतनहीिऔरिआजािभारतकीराषटभाषाlsquoदहनिसतानीrsquoकोहीबनानािाहतिसदििानसभामइसमदकोलकरिारदिनतकबहसिलीिीउससमयतकगािीजीकीहतयाहोिकीिीिशबटिकािासामपरिादयकातािरमपरिीइनहीपररदसिदतयोमजिाहरलालनहरमौलानाअबलकलामआजािकाका काललकरिगाचबाईिशमखतिािदकण कसभीगािी कअनयादययोकीइचछाकदिरदबहमतकआिारपरlsquoदहनिसतानीrsquoकीजगहlsquoदहनिीrsquoकोराजभाषाघोदषतकरदियागयाआजभीइसकदतरमभिकोआमजनतानहीमानतीहमारसमाजमदहनिीऔरउिच दफलमोकाकोईदिभाजननहीहसगीतआजभीदहनिसतानीहीहदहनिीऔरउिचनही

सन1804मफोटचदिदलयमकॉलजसतयागपतरिकरदगलदकरसटइगलडिलगएऔरउसकएकिषचबािअिाचत30जलाईसन1805कोलॉडचिलजलीभीइगलडलौटगएफोटचदिदलयमकॉलजलॉडचिलजलीकीइचछाकाहीपरदतफलनिाकॉलजकसिालनमकपनीकबोडचऑफडाइरकटसचकीकोईरदिनहीिीकॉलजकामहतिदिनपरदतदिनकमहोतागयाऔर1854मकॉलजबिकरदियागयादकनतदगलदकरसटकीभाषानीदतकाअसरकॉलजमभीबहतबाितकबना रहाऔरउसकासिाईपरभािभारतकीभाषानीदतपरपडादशिमगलरायनlsquoईसटइदडयाकपनीकीदहनिीनीदतrsquoदिषयपरशोिदकयाहऔरदलखाहldquoजातवयहदकइनदशकणससिानो (ओररयटलइसटीटयटयदनिदसचटीकॉलज)मअधययन-अधयापनकरनिालोकीभीदहनिसतानकीसपकच भाषादहनिसतानीकपरदतिहीददषटकोणबनारहाजोददषटकोणफोटचदिदलयमकॉलज

30 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

औरऔरईसटइदडयाकॉलजमअधययनकरनिालोकािाकयोदकसबकमलमदगलदकरसटकीनीदतऔरउनकीहीपररणाऔरदनिवशनम दलखी गई पसतक ही दहनिसतानी का अधययन करन िालो कददषटकोणकोसिरपिनकीआिारिी(ईसटइदडयाकमपनीकीदहनिीनीदतदशिमगलरायपष-99)

सन1834ईमलाडचमकाल(िॉमसबदबगटनमकाल)भारतआयाऔरउसनइसिशकाबारीकीसअधययनदकयाइसकबािजबिहदबटनलौटातो2फरिरी1835कोउसनदबदटशपादलचयामटमभाषणितहएकहाldquoमभारतककोनकोनमघमाहमझएकभीवयदकतऐसानही दिखाई दियाजो दभखारीहोजोिोरहोइसिशममनइतनीिौलतिखीहइतनऊििाररदतरकआिशचऔरइतनगणिानमनषयिखहदकमनहीसमझतादकहमकभीभीइसिशकोजीतपाएगजबतकइसकीरीढकीहडडीकोनहीतोडितजोइसकीआधयादतमकऔरसासकदतकदिरासतहऔरइसदलएमयपरसतािरखताह दकहमइसकीपरातनदशका-वयिसिाउसकीससकदतकोबिलडालकयोदकअगरभारतीयसोिनलगगएदकजो भी दििशीऔरअगजी ह िहअचछा हऔर उनकीअपनीिीजोसबहतरहतोिअपनआतमगौरिऔरअपनीहीससकदतकोभलानलगगऔरिसबनजाएगजसाहमिाहतहएकपणचरपसगलामभारतrdquo

ईसट इदडया कपनी न मकाल क परसताि का समिचन दकयाइसकाभारतपरवयापकपरभािपडाऔरकपनीकी दशकासबिीभाषा-नीदतभीबिलीसरकारनअगजीदशकाकपरसारकाकायचअपन हाि म ल दलया 1858 ई म लॉडच मकाल दारा lsquoइदडयनएजकशनऐकटrsquoबनायागयाऔरउसलागदकयागयामकालकाउदशयसपषटिाउसनदलखाह

ldquoहम दहनिसतादनयोका एक ऐसा िगच तयारकरना ह जो हम

अगजशासकोएिउनकरोडोभारतीयोकबीििभादषएकाकामकरसक दजनपरहमशासनकरतहहम दहनिसतादनयोकाएकऐसािगच तयारकरनाह दजनका रगऔररकतभलहीभारतीयहोलदकनिहअपनीअदभरदि दििार नदतकताऔरबौददकता मअगजहोrdquo

इनहीपररदसिदतयोमदहनिीकितचमानरपकोआकारलनािाकमपनीराजऔरउसकबािककालखणडमहमारीभाषानीदतकदनिाचरणमदजनिारमहापरषोकनामदिषषरपसउललखनीयहिह-राजादशिपरसािदसतारदहिराजालकमणदसहसरसयिअहमिखाऔरभारतनिहररचिदरदहनिसतानीजादतकइनिारोमहारदियोम स तीनअगरजो कखासलोगो म स ि भारतनि कअलािाबाकीतीनोन1857कीकरादनतमअगजोकासािदियािाबिलमअगजोकीओरसतीनोकोऊि-ऊिओहितिाlsquoराजाrsquoऔरlsquoसरrsquoकीउपादिया दमलीिीजादहरहइनतीनोकागहराअसरअगजोकऊपरपडसकतािाndashयदियएकसािदमलकरइसिशकीजनताकदहतमकछसकारातमककरत यिशकीजनताकशभचछतोिदकनतइनकबीिआपसमशीतयदिलाकरतिइनकआपसीििाररकमतभिसमय-समयपरजादहरहोतरहत िऔरअगजोनइसकाभरपरफायिाउठाया

दगलदकरसट की अनय पसतक भी ह दजनम lsquoि ओररयटलफयदलसटऑर िी पॉलीगलॉट टासलशनसऑफ ईसप एड अिरऐदशएट फबलसफामिी इदगलशलगिज इनट दहनिसतानीrsquo lsquoिजनरलईसटइदडयागाईडएडिडमकमrsquolsquoदहनिीमोरलदपरसपटरrsquolsquoिसटजसचइनफदलएबलईसटइदडयनगाईडrsquoआदिपरमखह

हमजॉनबोिचदिक दगलदकरसटकोउनकजनमदिनकअिसरपरभाषाककतरमदकएगएउनककामकासमरणकरतहऔरउनहशदासमनअदपचतकरतह

पदरक3 हजजीहवषा की हवय जयोहत

िशकमौजिािकतकाइदतहासजबदलखाजाएगा तो उसम सरकार की दसिदतयासभालनमहईदिफलताकोतोिजचदकयाहीजाएगा इसकसािहीिजचकीजाएगीआमलोगोमजिरोबचिोऔरऔरतोकीदजजीदिषाभीदककसउनहोनदबनादकसीसरकारीमििकअपनबतसकडोदकलोमीटररासतानापा

अिमयसाहसऔरदजजीदिषाकीइनकहादनयोमएकनामदबहार क िरभगा दजलकी 15सालकी जयोदत कमारीकाभीहोगा जयोदतन1200दकलोमीटरसजयािाकासफरहािसमजखमीहएअपनदपताकोसाइदकलपरदबठाकरतयदकयाऔरहररयाणाकगडगािसिरभगाअपनगािपहिी

पदरक4 कोरोना क हवरद

एक वद योदा 82िषचकररटायडचअधयापकसभाषजीकोलकाता क िमिम हिाई अडड कपासएकफलटमअकलरहतहपशनस काम िलता ह 14 अपरल 2020कोउनहोनपदलसकोफोनदकयाजबपदलसपहिीतोउनहोनपदलसको10हजाररपएकािक दियाऔरकहाndashमझऑनलाइनपमटकरनानहीआताइसदलएआपकोकषटदियामशारीररकरपसतोकछनहीकरसकतालदकनइतनासहयोगतोकोरोनासलडनमिहीसकताह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 31

लघ आलदख

अालतो म हिी को lsquoमानrsquo हलानद वाली पिल

दरिरनदररवाज सथवार (यिवा वपपणीकवार)

हररयाणाकीदजलाअिालतोमदहिीभाषालागकरिानकबािअबसरकारहाईकोटचकमकिमोकाफसलादहिीमजारीकरिानमजटगईहइसकदलएदिभागीयपरदकरयाशरहोिकीहराजयपालकीदसफाररशकबािहररयाणासरकारकापरसतािराषटपदततकपहििकाहयहदहिी परदमयोकसािउन95परदतशतलोगोक दलएभीसखिह दजनहअगजीमसनाएजारह फसलसमझनक दलएिसरोपरदनभचररहनापडताह

दिलिसप ह दक सयकत अरब अमीरात का नयादयक दिभागऐदतहादसकफसलालतहएदहिीकोअपनीअिालतोमआदिकाररकभाषाकािजाच ििताह लदकनभारतममातभाषाअपनसममानक दलएतरसती रहतीहगौरतलबहसदििानलागकरतसमययहतयहआिादक1965तकहीअगजीसरकारीकामकाजकीभाषा रहगी दफरइसहटा दियाजाएगापरत1963क राजभाषाअदिदनयमकतहतसरकारीकामकाजकदलएअगजीकाइसतमालजारीरखनकाफसलाकरदलयागया

लोकततरकाअिचलोककालोककदलएलोककदाराहनयायकामदिरलोककीभाषामनहीबदलकदििशीभाषामसिािकरतोलोकततरबमानीहोजाताहयहालोकऔरउसकीइचछासिवोचिहउसकीइचछाकदिरदततरकाकोईभीसतभकामकरतोिहलोकका ततरकसहोगा दिडबनाह दकआजािीकसातिशककबािभीभारतकनागररकोकोनयायउनकीअपनीभाषामउपलिकरानकीसमदितवयिसिानहीकीजासकीहफासनयहकाम1539मकरदलयािादबटननउससभीपहल1362म हगरी न यहीकाम 1784 म दकया हमआजतकयहकामपरानहीकरपाएह इसकारण नयायका ततरजयािातरनागररकोक दलएबोदझलऔरअसदििाजनकबना हआहयहअिालतोसइसाफपानकीइचछारखनिालनागररकोकीिसरोपरदनभचरताबढािताह

हम दहिी को अतरराषटीय सतर पर अदिक स अदिक ऊिासिानदिलानकीकोदशशमलगरहतहलदकनयहनहीसमझतदकदहिीकपकमहमारअतरराषटीयसिरतबतककमजोरहीरहगजबतकहमअपनहीिशमदहिीकदलएसमदितसममानसदनदचितनहीकरतजबहमारहीिशमनयायकउचिअदिषानोकदनणचयअगजीमहोतहसदििानमसबसपहलउदललदखतराजभाषामनहीतोबाहरिदनयामहमऔरहमारी दहिीकोकौनगभीरतास

लगािदनयामजोभीिशमहाशदकतकहलातहउनकीअिालतोमअपनीभाषािलतीहदसफच भारतजसकछभतपिचगलामिशोमदििशीभाषािलतीह

यहायहसाफकरनाजररीहदकमामलादहिीबनामअगजीकानहीहमसलायहहदकअिालतोकाकामकाजआमलोगोकीजबानमहोनािादहएइससपरीनयायपरदकरयापारिशजीहोतीहऔरआमलोगोकीनजरमउसकीदिशसनीयताबढतीहसिाभादिकहदकबातदहिसतानीभाषाओकीहहररयाणाजसदहिीभाषीराजयोमयहभाषादहिीहतोगर दहिीभाषीराजयोमिहाकलोगोदाराबोलीजानिालीअनयभारतीयभाषाएउसकासिान ल लतीहसदििानऔरसपरीमकोटचकीवयिसिाओकमतादबकसपरीमकोटचऔरहाईकोटगोकाकामकाजअगजीमहोताहससिइसदसिदतकोबिलसकतीहलदकनउसनअभीतकबिलानहीहराजसिानमधयपरिशउततरपरिशऔरदबहारमराषटपदतकीइजाजतसदहिीकािकदलपकपरयोगिलरहाहऔरअबहररयाणाभीइसओरबढाहजररतराषटीयसतरपरऐसकिमोकोउनकीतादकच कपररणदततकपहिानकीह

यहकामजबिचसती नही हो सकता लदकनजब तकसरकारउपयकतपहलनहीकरगीतबतकयहपरदकरयाआगहीनहीबढगीआजािी कबािसअबतक दहिीलोगो कबीिसपकच भाषा करपमपरिशमपरिदलतऔरकाफीहितकसिीकायचहोगईहिकतआगयाहदकसरकारअपनीतरफसभीइसकअदिकादिकइसतमालकारासतासाफकर

32 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

जा रिद ि िम

सजय कदन (िररषकदिऔरपतरकार)

जसआएििसहीजारहहहम

यहीिो-िारपोटदलयासाििीतबभीआजभीहऔरयहिहलदकनअबआतमापरखरोिदकतनीबढगईहकौनिखताह

कोईरोकतातोरकभीजातबसदिखलाताआखमिोडापानीइतनाहीकहता-यहशहरतमहाराभीतोह

उनहोनिखाभीनहीपलटकरदजनकघरोकीिीिारहमनिमकाई उनहोनभीकछनहीकहादजनकीिदडयाहमन1300दडगीतापमानमकािदपघलाकरबनाई

दकसीननहीिखादकएकबशएकपिकसएकररिऔरहिौडकपीछएकहािभीहदजसमखनिौडताहदजसदकसीऔरहािकीऊषमािादहए

हमजारहहहोसकताहकछिरबािहमारपरलडखडाजाएहमदगरजाएखनकीउदलटयाकरतहए

होसकताहहमनपहिपाएिसभीआजतकहमपहिकहाहहमकहीपहिनभीकहादियाजाताह

हमदकताबोतकपहित-पहितरहगएनयायकीसीदढयोसपहलहीरोकदिएगएनहीपहिपाईहमारीअदजचयाकहीभीहमअनयायकाघटपीतरहगए

जारहहमयहसोिकरदकहमाराएकघरिाकभीअबिहनभीहोतबभीउसीदिशामजारहहमकछतोकहीबिाहोगाउसओरजोअपनाजसालगगा

यद कौन ियिवा किवयतरी और पविबदध पतरकवार सषट शीिवासिि कवा कोरोनवा-कवाल म पलवायन कर रहर शवमको कवा एक पखर और बरचन कर दरनर िवालवा कवावयवातमक कोलवाज यकौनहजोआतहहमारबडशहरोकोशहरबनानिोसडक िफतरसकलबनानदजसमउनकबचिकभीनपढपाएगइनसकलोमपढकरआपऔरहमजोकछबनयबचिनहीबनपाएगयजानतहयसबदफरभीयकयोआतह

इनहआनाहीपडताहिोसडक बनानफलाईओिरबनानदजनपरआपऔरहमरोजदनकलतहअपनीमदजलोकीओरतज़रफ़तारसकभीलोगडाइिपरभीजातहहमारीकारऔरकबदकसीमोडपरदमलतीहइनकीसाइकलोऔरठलोस

कोरोना काल म कहवता घर म पलायन

आवास और पवास जीव जग म चला रहा ह लरपकन पलायन एक तासदी ह इस समय दतपनया म कई करोड़ लोग दर-ि-दर भटक रहर ह आज कर समय म भार म ऐसा दशय पवभाजन कर िाद उमर कर चौथर आशम म चल रहर लोगो नर एक िार पिर दरखा कारण ज़रर पभनन रहर |यह समाज कर सभी घटको की परीका का समय था और पकसी हद क अभी भी हम इनर सवरदनशील िन पक इससर कम सर कम घायल होकर पार पा जाए इस आपदा नर कपवयो को भी पझझोड़ा ह इसी पसथप और पररपसथप की दो रचनाए हमनर अपनर पाठको कर पलए जतटाई ह पजनकर पलए पहदी की तमापसक पपतका lsquoनया पथrsquo का आभार

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 33

कभी-कभीकछबचिभीजातहहमारीकरकशीशसाफकरनयापनबिनदसगनलपरगलाबपनरमालऔरदतरगाबिनकदलए

कयो आत ह य लोि उन शहरो मइनहआनाहीपडताहयकौनहजो400रपएमऑटोऔर300रपएमई-ररकशादकराएपरलतहदफरआपकमटोकबाहरखडहोकरआपकोबठानकदलएआपसमलडतहजोसबसकमिामलगाएहमउसमबठतहय14घटइनशहरोकीसडक नापकरदकरायािकरसीएनजीदनकालकरकमापातह100-150रपएइतनसपसोकदलएकयोआतहसबछोडकरअपनागािऔरघरगािमअबइतनाभीकमानाममदकननहीइसदलएयआतह

य आत ह इनह आनवा ही पड़तवा हरयरखतहआपकघरकाधयानबनातहआपकाखानादजससआपिफतरजासक यलोगबनातहिफतरजहाइनहकभीकोईनौकरीनहीदमलगीयबनातहबड-बडदनजीअसपतालजहाइनहकभीइलाज़नहीदमलगायबनातहससिजहाइनकदखलाफकाननबनगदफरभीययहाआतहऔरयसबबनातहकयोदकइनहआनाहीपडताह

अगरहजारोदकलोमीटरपिललौटतीइनकीतसिीरहमअिानकबहतदििदलतकररहीहतोहमजानलयहभीदकययहाअपनीमज़जीसनहीआतिनहीयदकसीबलटटनपरनहीदकसीटनयाबसकीसीटपरआरामसबठकरयआतहदकसीतरहजनरलदडबोमसामानकीतरहठसकर

टनकिरिाजोपरलटककरऔरअगरगलतीससलीपरदडबमिढजाएतोजमाचनािकर

यबसआतहइनहआनाहीपडताहइनकपासिकच फॉमहोमकरनकदलएिकच औरहोमिोनोहीनहीहइनकपास21दिनकीलकमण-रखानलाघनकादिकलपनहीहयरोजकमाकरखानिाललोगहइनकपासिोकमरनहीहजहाबठकरििजकरसक दककयाकरनाहयाकछनहीकरनाह

यतोबसकामकरनऔरिोिकतकाखानाजगाडनकदलएआतहइनहआनाहीपडताहअगरहफताभरघरमरहनाबहतभारीलगातोएकबारमदहनोसकफयचमरहरहकशमीरकबारमसोदिएअगरकछदिनोकाकिारटाइनसटरनाममदकनलगरहाहतोएकबारदडटशनसटरकाडरसोदिएअगरकछकामनहीहकरनकोतोइनलोगोकबारमसोदिए

उससकलमआपनजोसदििानपढाउसीकबारमसोदिएअगरटदफकपरआपनइनसपनिरीिाहतोकछइनकबारमदलदखएऔरबताइएहम

यकौनहकहासआतहकयोआतहदकनहालातोमआतहऔरऐसपिलकयोिलजारहह

34 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

औज़ार कर पकार

शलरश शल सहवायक पबधक (रवाजभवाषवा) एनएमडीसी दोणीमल टवाउनवशप बरलवारी-583118 (MO)+91-8759411563 httpswwwnmdccoin

उलटाहीपडाहिोतसलाकईदिनोसनहीकीसिारीउसनमजिरकसरकीसीिाहोकरदमटीगारसभरकर

फािडकोइतजारहदककईदिनोसअलगपडाहआउसकाहतिाकबलगगाऔरकबमाराजाएगाउसहतिकोपकडकरमहकबलदमटीखोिनकदलएयामसालाबनानकदलएिनाईका

छनीकोयआरामअबरासनहीआरहािोिाहतीहदकउसदमल

िोटहिौडकीजोरिारअपनसरपरऔरिोभििपतिरभलहीहोजाएखिघायल

हिौडकारगिमकीलकालसअबपीलाहोनलगाहनहीहोपारहाउसकावयायामपतिरपरकरकिोटिमकआतािाउसकािहराऔरदनखरजातािाउसकारग

कईदिनोसयसबऔरइनकसबसािीकररहपकारहसबकोइतज़ारकबआएगकामगारकबआएगकामगार

हकताब करती ि बात

सफ़दर हवाशमी (पखयवाि रगकममी और पगविशील रचनवाकवार )

बीतज़मानोकीिदनयाकीइसानोकीआजकीकलकीएक-एकपलकीिदशयोकीग़मोकीफलोकीबमोकीजीतकीहारकीपयारकीमारकीकयातमनहीसनोगइनदकताबोकीबात

दकताबकछकहनािाहतीह तमहारपासरहनािाहतीह

दकताबोमदिदडयािहिहातीहदकताबोमखदतयालहलहातीहदकताबोमझरनगनगनातहपररयोकदकसससनातह

दकताबोमराकटकाराज़ह दकताबोमसाइसकीआिाज़ह दकताबोमदकतनाबडाससारह दकताबोमजानकीभरमारह कयातमइसससारम नहीजानािाहोग

दकताबकछकहनािाहतीह तमहारपासरहनािाहतीह

पदरक5 सबसद बड़ा िज

55िषजीयअिरचहमानमज़िरहमगलौरकनाचटकमरहतहदज़निगीकीएकसाििीदकदकहजकरऔरहजतोमहनतकीकमाईसहीहोताहएक-एकरपयाजोडा लदकनअबआगईकोरोनाकीआफत

रहमाननदबनािोबारसोिहजकदलएजमािहरादशलॉकडाउनमफसलोगोकोखानादखलनमलगािीपछनपरउनहोननहीबतायादकरादशदकतनीिी

परिशचनसपणयनषटहोजाताहइससबहतरकौनहजहोगा

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 35

सामाहयक हटपपणी

इस द को भी जद करदगा साहितय सकटऔरिखहमशाबडारितहऐसमयहसिाभादिकदिलिसपीहोसकतीहदककोरोना-कालकमहासकटमकया रिाजा रहाहइससमयजबसबकछ बिहऔरदजिगीिमसीगईहरिनातमकताकोहमतकपहिानकाजररयाछपाहआशिअनपलिहतबसोशलमीदडयाहीआजकलदलखजानकोसमझनकाअकलाउपलिमाधयमहअगरइनमाधयमोपररोजछपनिालहजारोलाखोपषोकोखगालतोआपपाएगदकमहानगरोमरोजगारऔरररहाइशगिािकअसखयमजिरोकीभखऔरदकसीतरहअपनगािपहिसकनकदलएदनमचमसडकोपरउनकीजदोजहिहरतरफकहानीकदिताफोटोगाफीयाकाटचनममौजिहयहबातऔरहदकइनमसअदिकतरतातकादलकताकिबािमतकबिीयानारबाजीअदिकहोगएहपरदनदचितहीएकबारितनामसमादहतहोनकबािइनहीअनभिोसबडारिाजासकगा

भारत म तो गरीब की दनयदत ही िख ह शायि इसीदलए महाकदि दनराला नअपनी दिपननताकाभाषय दकयािािखहीजीिनकीकिारही दपछलकछिषगोसशहरीकरणकीबढतीरफतार नभारतमिखकसबसबडभडारगािोकी दजिगीमउिल-पिलमिारखीिीऔरयहभलनकहसक दकगरीबकािखकछकमहोगयापरशहरजाकरउसकीदजिगीकछबहतरजररहोनलगीहसबसपहलतोिहिणच-वयिसिासमकतहोजाताहगािमशायिहीकभीउसउसकनामसपकारागयाहोउसकीपहिानदकसीऐसीजादतसहोतीहजोअपमानजनकढगसदिकतहोकरउसकोपकारनकदलएसजाबनजातीहगािकनरकसदनकलकरिहदकसीशहरीनालयारलिलाइनकदकनारअपनानयानरकबसालताहपरकछहितकगरीबीभीकमहोहीजातीहपकारन क दलएउसकपासएकनामऔरिोिकत दनयदमतरोटीदमलनकाभीजगाडहोताहयहाआनिालजयािातरअकलखटतहऔरपटकाटकरकीगईछोटी-मोटीबितपीछछटबीिी-बचिोकोभजतरहतहकछपररिारसािरखपातहपरपीछकछछटगयाहदजसकदलएगािपसाभजनाजररीह-बढमा-बापजिानहोतीबहनकीशािीकीदितायाबर-कबरदलयागयाकजचनरकमरहकरिशहरोकसिगचबनातहndashगगनिबीअटादलकाएभवयमॉलऔरअनततकजानिालीसडक कदिगोरखपाडकशिोमइसीसिगचसउनकीदििाईहोरहीह

दजनशहरोकोइनमजिरोनजीनलायकबनायािािउसिार-छहमहीनजीनकासहारानहीिसकशहरगोरखकहीकमशिोमकहतोसख-सदििाऔरआजािीकाएकसरदकतइलाकाएक दझलदमलाता सिगच रि दियाहअबआपयहासजासकतह

िजा रहहऔरयहजानाहमारी समदतयोमअभतपिच दबबसमोतजा रहाह ऐसदशयपहलहमनकबिखिजलाई-अगसत1947मजबिशकादिभाजनहोरहािाऔरएककरोडसअदिकलट-दपटलोगएकनकलीरखापारकररहिउनदिनोकीलबीकतारदहसकपरदतदकरयाओसकत-दिकतदघसटरहीिीऔरआजकराजमागगोपरएकअतहीनदसलदसलसदिखतयलोगशहरीभदरलोकऔरअपनहादकमोकीसििन-शनयउपकासअिर-बाहरदछलहएहउनदिनोसआितहसनमटोकशनििरयाखशित दसहजस रिनाकार ि दजनहोन इसमानिीयतरासिीमभी परमकीकोपलतलाशीिीआजकछायादितरभीकठोरतममकोमलतमकोबिानकपरयासको रखादकतकरत दिखगकयामहससकरगअगरआपिख दकपररिारकाअिड

विभवि नवारवायण रवाय (िररषठ विचवारक और सवावहतयकवार)

36 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

मदखयाअपन कनबकोसरदकत दनकाललजानकीिाहम बलकाजोडीिारबनकरगाडीखीिरहाहयाजगाडसएकिौपदहयापटरागाडीबनाकरऔरउसपरअपनीगभचितीपतनीकोदबठाकरपदतघोड-साउसमजताहआहयाएककशकायदपताबहगीबनाअपन िो बचिोको एक-एकपलड म दबठाकरखिकोघसीटताहआसाजारहाहकछदशयतोअदिशसनीयदहिीदफलमोसदलएगएसलगत हअनयिा ऐसा कस हआ दकजबकोरोनाकोभीहमनदहि-मदसलममबाटदियाहोतबएकतसिीरऐसीभीछपतीह दजसमएकमसलमानअपनिमतोडत दहििोसतकोपानीकीआदखरीघटदपलारहाहइनसबपरभीहमारसमयकरिनाकारबडारिगऔरउममीिह यरिनाएउसतातकादलकपरदतदकरयासदभननहोगीजोमागऔरआपदतचकअनरपअभीिोकमसोशलमीदडयापरदिखरहीह

इनपिलिलनिालोकाअपनजीिनममतयस दनकटकाररशतारहाहएकसबसपररदितमतय कबारमफलसतीनीकदिसबीरहकानअपनीकदिताशहततमदलखाहमनदकतनमजिरोकोिखाहइमारतोसदगरतहएदगरकरशहततबनजातहएअपन

रोजगार-सिलोपरतोितरह-तरहसमरत रहह पर इसबारजोमौतउनहदमलरहीहउसकपातरिदनदचितरपसनहीिपहलतोशहरोनमहनतकशकोदभखमगाबनादियाउनहिरिरातहएफ क-फ ककररोदटयािीगईऔरजबआतम-सममानगिाकरिसडकोपर दनकल तो परतीका म मतय घातलगाए दमलीकईसौसडकयातरीदजनहअपनहीिशमपरिासीकहाजारहाहिघचटनाओमयातोमरिकहया गभीररपसजखमीहोकरदकसीरोजगारकलायकनहीरहगएह

यातराओ पर दनकललोगकसमखात दनकल रह ह दकअबिापसइसदनिचयीिदनयामनहीलौटगपरउनकागससाएकरठहएनाराजबचिकीपरदतदकरयाअदिकलगरहीहइनकबीिदबहारकजमईदनिासीबबलकाइटरवयजयािासतदलतलगताहदिललीमउसकीिायकीिकानन15सालउसकपररिारकोरोटीऔरबचिोको दशकापरिानकीहिहहालातसिरतही दफरलौटगासभीलौटगयहएककठोरसचिाईहदकगािउनहनहीसभालसकत

िजचनोबचिकदठनतमपररदसिदतयोमयातराकिौरानजनमहपतानहीबडहोकरिअपनजनमकोदकसतरहयािकर

कोरोनािायरससपिा हएसकटकीमारयतोसमाजकहरिगचपरपडीहलदकनमजिर-कामगार िगच इसससबस जयािा पीदडत हआह उसकाकामकाज दछनगयाहउसदबनादकसीसािनकबहिकदठनपररदसिदतयोमअपनघरलौटनापडाएकबडादहससारासतमहीफसकररहगयाजोघरमहउनकसामनभीरोजी-रोटीकीसमसयाहिदकसीतरहअपनापटभररहहउनमसबहतोकोखानाभीनसीबनहीहोपारहाउनह राहतपहिानाआजसबसबडीिनौतीहउनकाजीिनतभीपटरीपरलौटगाजबउनहदफरसरोजगारउपलिकरायाजाए

रवाजयो की कोवशशमजिरोकजीिनमआईअसत-वयसततानपरीअिचवयिसिाकसामनसकटपिा

कर दियाहबडपमानपरकारखान बिह कयोदकमजिरनहीह इसकिलतकईजररीिीजोकीआपदतचभीठपहकईजगहखतोमफसलखडीहउनकीकटाईनहीहोपारहीकयोदकमजिरनहीहइससकटकोतभीिरदकयाजासकताहजबमजिरअपनदठकानोपरपहिऔरउनहकामउपलिहोइसदलएराजयसरकारोकीसबसबडी दिताअभीजहा-तहा फसअपनमजिरोकोिापसबलानकीह राजयसरकारइसकोदशशमहदकलॉकडाउनखतमहोत-होतयहकामकरदलयाजाएउततरपरिशमधयपरिशऔरपजाबसदहतकईराजयोकीसरकारोनबसभजकरअपनमजिरोकोिापसलानकीकिायिशरकरिीहयपीसरकारनहररयाणासरकारकसािसमनियबनाकरकरीब10हजारशदमकोको उनकघर पहिानकाकाम दकया ह हररयाणासरकारनयपीकमजिरोकोउनकराजयकीसीमापरलजाकरछोडदियािादजसकबाियोगीसरकारअपनीबसोसउनहघरछोडरहीह

जलिहीमधयपरिशराजसिानउततराखडऔरदबहारकभीफसहएमजिरोकोिापसलानकदलएराजयसरकारकिमउठासकतीहउनकीतरफसपरिासीमजिरो

भवारि डोगरवा (िररषठ वपपणीकवार और पतरकवार)

कमजोर को सभाल

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 37

कोिापसलानकदलएसपशलटनिलानकीमागभीक दरसरकारकसामनरखीगईहपजाबगजरातदबहारऔरपदचिमबगालजसराजयोनक दरसरकारस इसक दलए दिशष नीदत बनानकी मागकी ह मजिरोकदलएजोभीसभिहोततकालकरनकीजररतह

Labour law | Minimum wagesLabour code on mandatory minimumwages परिासी मजिरोका बडा िगच तोअपन-अपनपरिशोमलौटगयाहयालौटरहाहलदकनजोशहरोमही रह रहहउनकीसमसयाओपरभीधयानिनाजररीहिरअसलशहरीदनिचनिगचकीिोशदणयाहइनमपहलीशणीमिलोगआतहजोलबसमयतकदिललीिमबईजसबडशहरोमरहनककारणइनमरि-बसगएहयहाउनकाअपनाघरयाअपनीझगगीहयहाउनकअनकघदनषसपकच औरसबिहलाकडाउनजससकटकिौरमउनकीआजीदिकाअसत-वयसतहोतीहतोभीअपनसपकगो-सबिोकआिारपरिबहतशीघरभखमरीकीदसिदतमनहीआतहइनकीभीकदठनाइयाजररहपरअसहनीयनहीहलदकनिसरीशणीमऐसलोगहजोबहतअलपकालीनरोजगारयादिशषठककअतगचतयहाआतहउनकानतोअपनरोजगारिातासगहरासबिहनहीअपनआस-पडोससकोईउठना-बठनाह

परायः बहत स मजिर एक कमर म दकराय पर रहत हऔरसिानीय शदकतशाली मकान मादलक उनस कभी भी कमराखालीकरिासकतहइनकपासनतोबितहऔरनहीकोईखादभडारयहा तक दक उनक पासकोई रसोईभी नही हऔर िआसपासछोट-छोट ढाबो मखानाखात ह इनलोगोको तरत बड पमानपरसहायतािनकीजररतहऐसीसहायतािीभीजारहीहपरइसकहीअदिकबढानािादहएपरिानमतरीनआगहदकयाह दकयिासभिलॉकडाउन कसमय दकसीकोभी मजिरी या ितनसिदितनहीदकयाजानािादहए

भारतकलगभगसभीशहरोमबहतसआशयदिहीनलोगभीहजोदिनमछोटी-मोटीमजिरीकरफटपािअििारनबसरोमअपनीरातगजारतहलाकडाउनसइनलोगोपरबहतपरदतकलअसरपडाहहालकिगोऔरदहसाकिौरानऐसलोगोकीसखयाबढीहदजनकीआजीदिकानषटहोगईऔरमकानयाआशयभीिगोमजलादिएगएऐसलोगोपरयहलॉकडाउनअसहनीयकदठनाइयालकरआयाहइसदलएउनकदलएदिशषसहायताकीआिशयकताहगामीणदनिचनबदसतयोएिशहरीझगगी-झोपदडयोमरहनिालअनक पररिार ऐस ह जो सामानय समय म भी अपनी नयनतमजररत-भोजनसाफपानीऔरसिचछतासजडीआिशयकताओकअभािसजझतहइनकसािहीअतयदिकदनिचनवयदकतअकलिद दिििाअििा एकल मदहला दिकलागता परभादित वयदकतिीघचकालीनगभीररोगोसपीदडतवयदकतऔरमानदसकरोगीभीह

जोलॉकडाउनकिौरानबहतबरीतरहपरभादितहोरहहऔरउनकदलएदिशषसहायताकीजररतह

मसीबत म पररिवारगािोमऔरशहरोमभीबहतसपररिारऐसहोतहजोजररत

कासामानसटॉककरनमसकमनहीहोतऔरपरायःउनकपासखादसरकाक दलएजररीखादसामगीअदिकदिनोक दलएहोतीहीनहीहउनकयदिससतराशनककाडचबनभीहतोउनमसअनकबायोमदटकदमलानकीमजबरीकिलतराशनपरापतनहीकरपारहहयाराशनकाडचमउनकपररिारकसभीसिसयोकनामनहीजडसकहसािहीबहतसपररिारदनिचनतामरहनकबािजिराशनकाडचपरापतनहीकरसकह कछपररिारोकराशनकाडचनामालमिजहोसदनरसतभीहोगएहउनकसामनमसीबतआसकतीहइनसबपरसिानीयपरशासनकोनजररखनीहोगीऔरततकालराहतपहिानीहोगीसहीमायनमआजपरशासनकदलएएकपरीकाहदनिचनिगचकपरदतसििनशीलतादिखानकायहीिकतह

सवमवि की नय यॉकक शवाखवा क अधयकष शी जसिीर जयवसह क सपतर अिनीश कवा हदय विदवारक असवामवयक वनधन 17 अपल

2020 को हो गयवा सवमवि की ओर शोकवाजवल

शदधवाजवल

38 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

िासय-वयगय

lsquoकोरोना-कषटrsquo पर ndash ो सवयद

मदन मोहन बवाहरिी lsquoघोटrsquo लरखन शौवकयवा लरवकन जीिन सर जड़ी सहज कवििवाए वनरिर वलखिर रहर ह| वशकषण सर इजीनीयर वयिसवायी| नॉएडवा म वनिवास| सपकक 09350805355

1िदनयामकोहराममचयोहिीन न lsquoिीटrsquo दकयोकछऐसोफल रहो दिन िोगनो-िौगनोिीन न कीट दियो कछ ऐसोिरहोतरासनआनिपासयहिाइरसढीठदियोकछऐसोिदनयाकीसारीवयिसिादबगाडीिीननपीटदियोकछऐसो

2ठीकससासनआित-जाितमहपबधयोएकमासकजडयोहआिनमहरीहआफतिहरीकामसभीखिकरनोपडयोहघरस बाहरजा नसको िहा डडा ल क िरोगाखडयो हदिनभरघरमहीसोनोपडकोरोनाककारणरोनोपडयोह

एक हवचार पधान कहवतावकष का अधयातम

िरजकमवार पवारीकलरखक िियामवान म अमरररकवा क ऑवहयो पवानि म कस िरसटनया ररजिया यवनिवसयाटी म िररठि सवाय-िजवावनक क पद पर कवायया ह दो दजयान सर अवधक अिरवायाटीय शोध पतर एि पसिक पकवावशि कर चक डॉ पवारीक विजवान क अविररि सकवारवातमक सगठिनवातमक विकवास एि नरिति विकवासम गहरी रवच ह

जोमइकतरिरहोजाताजीिनऔरसरलहोजातािरतीकामडालदबछौनाओढिािनीकोसोजाताजोमइकतरिरहोजाताहरजीिनकाएकमरणहमरनकहीबािसजनहपतझडकीनगीशािोपरनयीकोपलोकायौिनहजीिनकायममचसमझकरमभीिीरअटलहोजाताजोमगरतरिरहोजातासहजहियसबाहपसारदजसनमनकखोलदारदफरयसाराजगउसकाहसबअपननाकोईपराएआसमानकाएकपररिामझपरअपनानीडबनाताजोमइकतरिरहोजाताएकशाखसहादसलकरनासौशाखाएखोललटानाजीदितहोनकामतलबहपरअदसततिबढातजानामिरतीकजलकोपीकरअमबरकोगीलाकरजाताजोमइकतरिरहोजाताऊपरउठनकामतलबहभीतरसगहरहोजानाअपनअतसकीजिालासबाहरउदजयाराफलानादजतनारहपातािरतीपरउतनामानजगतकापाताजोमइकतरिरहोजातािरतीसजीिनपाकरकििउसकाजीिनबनजाताअपनतनकीआहदतिकरइसिरतीकपराणबढाताजोमझकोजीिनितीदफरउसमाकाममानबढाताजोमइकतरिरहोजातातषणाएरतनाकरजसीसिारहअतपतकिासीदजतनीपरीकरनािाहोउतनाहीकोलाहलकरतीशातझीलसामनिारणकरमसतपतअमरहोजाताजोमइकतरिरहोजाताकयातराऔरकयामराहजगदमथयाहकोरीमायाहरजीिनकागदणतशनयहनाकछखोयानाहीपायादजसदमटीसपायाजीिनउसमदमलदमटीहोजाताजोमइकतरिरहोजातातझमममहमझमतहहमसबमइकरबबसताहकसीनफरतऔरजलनदफरकयबिनीमरहताहरागदषऔरभिकपटदबनमढाईआखरहोजाताजोमइकतरिरहोजाता

एक सपदहनश कहवता रवाजा तो खोलो

जाओजाकरिरिाजाखोलिोहोसकताहबाहरखडाहोकोईपडयाकोईजगलहोसकताहकोईबगीिाहीखडाहोकोईजािईशहरभीहोसकताहबाहरजाओजाकरिरिाजाखोलिो

बाहरयदिकोहराजमाहोगाघटनकारासतादमलजाएगाउसजाओजाकरिरिाजाखोलिो

यदिदसफच अिराहीहबाहरतबभीसरझकाएखडीहोहिातबभीऔरयदिकछभीनहोबाहरतबभीजाओजाकरिरिाजाखोलिो

कमसकमहिाकाझोकातोआरपारहोगा|

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 39

आजकल बिस म

भारत नाम की किानी

ददशकानामबिलनपरबहस दछडीहसदििानमिजच lsquoइदडयािट इज़भारतrsquoकोबिलकरकिलभारतकरनकीमागउठरहीह इसबारमएकयादिकाभीसपरीमकोटचमिादिलहईदजसपरबििारकोअिालतनसनिाईकी

यादिकाकताचकीमागिीदकइदडयागीकशिइदडकासआयाहऔरइसनामकोहटायाजानािादहएयादिकाकताचनअिालतसअपीलकीिीदकिोक दरसरकारकोदनिवशिदकसदििानकअनचछि-1मबिलािकरिशकानामकिलभारतकर

सपरीमकोटचकिीफजदसटसएसएबोबडकीअधयकतािालीतीनसिसयीयबिनयादिकाकोिाररजकरतहएइसमामलमििलिनसइनकारकरदियाअिालतनकहा दकसदििानमपहलसहीभारतकादज़करहसदििानम दलखाहlsquoइदडयाडटइज़भारतrsquo

सिवोचिअिालत न कहा दक इस यादिकाको सबदित मतरालय म भजा जानािादहएऔरयादिकाकताचसरकारकसामनअपनीमागरखसकतहयहकोईनईबातनहीहकईिशअपनानामबिलिकहआइएजानतहदकभारतकोदकतनअलग-अलगनामोसजानाजातारहाहऔरउनकपीछकीकहानीकयाह

परािीनकालसभारतभदमकअलग-अलगनामरहहमसलनजमबदीपभारतखणडदहमिषचअजनाभिषचभारतिषचआयाचितचदहनिदहनिसतानऔरइदडया

मगरइनमभारतसबसजयािालोकमानयऔरपरिदलतरहाहनामकरणकोलकरसबसजयािािारणाएएिमतभिभीभारतकोलकरहीह

भारतकीिदिधयपणचससकदतकीतरहहीअलग-अलगकालखणडोमइसकअलग-अलगनामभीदमलतह

इन नामो मकभीभगोल उभरकरआता ह तोकभीजातीयितनाऔरकभीससकार

दहनिदहनिसतानइदडयाजसनामोमभगोलउभररहाहइननामोकमलमयतो दसनिनिीपरमखतासनज़रआरहीहमगर दसनि दसफच एककतर दिशषकीनिीभरनहीह

दसनिकाअिचनिीभीहऔरसागरभीउसरपमिशकउततरपदचिमीकतरकोदकसीज़मानमसपतदसनियापजाबकहतितोइसमएकदिशालउपजाऊइलाक़कोिहाबहनिालीसातअििापािपरमखिाराओसपहिाननकीबातहीतोह

इसीतरहभारतनामकपीछसपतसनििकतरमपनपीअदगनहोतरससकदत(अदगनमआहदतिना)कीपहिानह

भवारत क दवािदवार कई lsquoभरतपौरादणकयगमभरतनामकअनकवयदकतहएहिषयनतसतकअलािािशरिपतर

भरतभीपरदसदहदजनहोनखडाऊराजदकया

अवजि िडनररकरसपवादक अमर उजवालवा (बनवारस) और भवाषवाविज

40 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

नाटयशासतरिालभरतमदनभीहएहएकराजषजीभरतकाभीउललखहदजनकनामपरजडभरतमहािराहीपरदसदहोगया

मगिराज इनदरदमन क िरबार म भी एकभरतऋदष ि एकयोगीभरतहएहपदमपराणमएकिरािारीबाहमणभरतकाउललखबतायाजाताह

ऐतरय बाहमण म भी िषयनतपतर भरत ही भारत नामकरण कपीछ खड दिखत ह गनि क अनसार भरत एक िकरितजी समराटयानीिारो दिशाओकीभदमकाअदिगहणकर दिशालसामराजयका दनमाचणकरअशमियज दकया दजसकिलत उनक राजयकोभारतिषचनामदमला

इसीतरहमतसयपराणमउललखहदकमनकोपरजाकोजनमिन िाल िरऔर उसका भरण-पोषणकरन क कारण भरतकहागयादजसखणडपरउसकाशासन-िासिाउसभारतिषचकहागया

नामकरण क सतर जन परमपरा तक म दमलत ह भगिानऋषभििकजयषपतरमहायोगीभरतकनामपरइसिशकानामभारतिषचपडाससकतमिषचकाएकअिचइलाक़ाबटिारादहससाआदिभीहोताह

दषयनत-शकनतलवा पतर भरतआमतौरपरभारतनामकपीछमहाभारतकआदिपिचमआई

एककिाहमहदषचकणिऔरअपसरामनकाकी बटीशकनतलाऔरपरिशीराजािषयनतकबीिगानििचदििाहहोताहइनिोनोकपतरकानामभरतहआ

ऋदषकणिनआशीिाचिदियादकभरतआगिलकरिकरितजीसमराटबनगऔरउनकनामपरइसभखणडकानामभारतपरदसदहोगा

अदिकाशलोगोक दिमाग़मभारतनामकीउतपदततकीयहीपरमकिालोकदपरयहआदिपिचमआएइसपरसगपरकादलिासनअदभजानशाकनतलमनामकमहाकावयरिामलतःयहपरमाखयानहऔरमानाजाताहदकइसीिजहसयहकिालोकदपरयहई

िो परदमयो कअमर परमकी कहानी इतनी महतिपणच हई दकइसमहािशकनामकरणकादनदमततबनशकनतला-िषयनतपतरयानीमहापरतापीभरतकबारमअनयबातजाननकोनहीदमलती

इदतहासकअधयताओकाआमतौरपरमाननाहदकभरतजनइसिशमिषयनतपतरभरतसभीपहलसिइसदलएयहतादकच क

हदकभारतकानामदकसीवयदकतदिशषकनामपरनहोकरजादत-समहकनामपरपरिदलतहआ

भरत िण स भवारतभरतजनअदगनपजकअदगनहोतरियजदपरयििदिकीमभरत

भरिकाअिचअदगनलोकपालयादिशरकक(मोदनयरदिदलयमस)औरएकराजाकानामह

यहराजािहीlsquoभरतrsquoहजोसरसितीघगघरकदकनारोपरराजकरतािाससकतमlsquoभरrsquoशिकाएकअिचहयद

िसरा ह lsquoसमहrsquo या lsquoजन-गणrsquoऔर तीसरा अिच ह lsquoभरण-पोषण

जानमानभाषादििडॉरामदिलासशमाचकहतह-यअिचएकिसरसदभननिपरसपरदिरोिीजानपडतहअतःभरकाअिचयदऔरभरण-पोषणिोनोहोतोयहइसशिकीअपनीदिशषतानहीहlsquoभरrsquoकामलािचगणयानीजनहीिागणकसमानिहदकसीभीजनकदलएपरयकतहोसकतािासािहीिहउसगणदिशषकाभीसिकिाजोlsquoभरतrsquoनामसदिखयातहआ

इसकाकयाअिचहआिरअसलभरतजनोकाितानतआयचइदतहासमइतनापरािीन

औरिरसिलाआताहदककभीयदअदगनसघजसआशयोससमबदlsquoभरतrsquoकाअिचदसमटकरमहज़एकसजाभररहगयादजससकभीlsquoिाशरियभरतrsquoकोसमबददकयाजाताहतोकभीभारतकीवयतपदततकसनिभचमिषयनतपतरभरतकोयािदकयाजाताह

भवारतीrsquo और lsquoसरसितीrsquo कवा भरतो स ररशतवादकनतहज़ारोसालपहलअदगनदपरयभरतजनोकीशदिताऔर

सिािारइसतरहबढािढािादकदनरनतरयजकमचमकरतरहनस

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 41

भरतऔरअदगनशिएकिसरससमपरकतहोगएभरतभारतशिमानोअदगनकादिशषणबनगएसनिभचबतात ह दकििशिाऔरिििात इनिोभरतोयानी

भरतजन क िो ऋदषयो न ही मनिन क दारा अदगन परजिलन कीतकनीकखोजदनकालीिी

डॉरामदिलासशमाचकमतादबक़ऋगििककदिभरतोकअदगनससमबनिकीइदतहासपरमपराकपरदतसितह

भरतोसदनरनतरससगचककारणअदगनकोभारतकहागयाइसीतरहयजमदनरनतरकावयपाठककारणकदियोकीिाणीकोभारतीकहागया

यहकावयपाठसरसिती कतटपरहोतािाइसदलएयहनामभीकदियोकीिाणीससमबदहआ

अनकिदिकमनतरोमभारतीऔरसरसितीकाउललखआताह

दवाशरवाजञ यदध यवा दस रवाजवाओ की जिपरािीनगनिोमिदिकयगीनएकपरदसदजादतभरतकानाम

अनकसनिभगोमआताहयहसरसितीनिीयाआजकघगघरककछारमबसनिालासमहिाययजदपरयअदगनहोतरजनि

इनहीभरतजनकनामसउससमयकसमिभखणडकानामभारतिषच हआ दिदानोकमतादबक़भरतजादतकमदखयासिासि

िदिकयगसभीपहलपदचिमोततरभारतम दनिासकरनिालजनोकअनकसघिइनहजनकहति

इसतरहभरतो कइससघकोभरतजननामसजानाजातािाबाक़ीअनयआयचसघभीअनकजनमदिभादजतिाइनमपरयितिचसततसअनदरहगानिारदिषादणनपकिककयदशिअदलनभलानदतरतसऔरसजयआदिसमहभीजनि

इनहीजनोम िसजनोससिासऔरउनकततसक़बीलकायदहआिा

सिासकततसक़बीलकदिरदिसपरमखजादतयोकगणयाजनलडरहिइनमपिजन(दजसअदिभादजतपजाबसमझाजाए)यानीपरयितिचसअनऔरदरहकअलािाभालानस(बोलानिराच इलाक़)अदलन(कादफररसतान) दशि(दसनि)पकि(पशतन)औरदिषादणनीक़बीलशादमलि

महवाभवारत स ढवाई हजवार सवाल पहल lsquoभवारतrsquoइसमहायदकोमहाभारतसभीढाईहज़ारिषचपिचहआबताया

जाताहसािारणसीबातहदकिहयददजसकानामहीमहाभारतrsquoहकबहआहोगा

इदतहासकारोकमतादबक़ईसासक़रीबढाईहज़ारसालपहलकौरिो-पाणडिोकबीिमहासमरहआिा

एकगहकलहजोमहासमरमबिलगयीयहतोठीकहपरइसिशकानामभारतहऔरिोकटमबोकीकलहकीदनणाचयकलडाईमिशकानामकयोआया

इसकीिजहयहदकइसयदमभारतकीभौगोदलकसीमामआनिाललगभगसभीसामराजयोनदहससादलयािाइसदलएइसमहाभारतकहतह

िाशराजयदइससभीढाईहज़ारसालपहलहआबतायाजाताहयानीआजससाढसातहज़ारसालपहल

इसमततसजादतकलोगो निसराजयो कसघपरअभतपिचदिजयपरापतकीततसजनोकोभरतोकासघकहाजातािाइसयदसपहलयहकतरअनकनामोसपरदसदिा

इसदिजयकबािततकालीनआयाचितचमभरतजनोकाििचसिबढाऔरततकालीनजनपिोकमहासघकानामभारतहआअिाचतभरतोका

भवारत-ईरवान ससकवतसपषट ह दक महाभारत म उललदखत शकनतलापतर महापरतापी

भरतकाउललखएकरोिकपरसगहअबबातकरतहदहनिदहनिसतानकीईरानी-दहनिसतानीपरान

समबनिीिईरानपहलफारसिाउससभीपहलअयचनमआयाचअििाआयाचनअिसतामइननामोकाउललखह

मानाजाताहदकदहनिकशकपारजोआयचिउनकासघईरानकहलायाऔरपरबमजोिउनकासघआयाचितचकहलायायिोनोसमहमहानिपरभािशालीि

िरअसलभारतकानामसिरपदचिमतकतोििईरादनयो नहीपहिायािा

किच सीमा पर बदहसतन दशलालख पर उतकीणच दहनिश शिइसकीगिाहीिताह

42 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

फारदसयोनअरबीभीसीखीमगरअपनअिाज़मएकज़मानमअदगनपजकज़रसथदतयोकाऐसाज़हरािािहा

इसलामकाआदिभाचिभीनहीहोपातायबाततोइसलामसभीसदियोपहलऔरईसामसीहसभीिारसिीपहलकीह

ससकत-अिसतामगभचनालका ररशताह दहनिकश-बादमयानकइसपारयजहोतातोउसपारयशनअयचमनअििचनहोमसोमहिनजसीसमानअिजीपिािदलयायहाभीिीिहाभी

फारसफारसीफारदसयोकगाहहोनकािायरायहीतकनहीरहाइसलामकिायरमभीसनातनताकायहसौहािचदिखता ह

वहनद वहनदश वहनदिवानदहनिश शि तो ईसा स भी िो हज़ार साल पहल अककािी

सभयतामिाअककिसमर दमससबसभारत क ररशत ि यहडपपािौरकीबातह

दसनिदसफच निीनहीसागरिाराऔरजलकापयाचयिादसनिकासातनदियोिालपरदसदlsquoसपतदसनिlsquoसपतदसनिrsquoकतरकोपरािीनफारसीमlsquoहफ़तदहनिrsquoकहाजातािा

कयाइसlsquoदहनिrsquoकाकछऔरअिचहज़ादहर ह दहनि दहनि दहनििान दहनिश जसीअनकसजाए

अतयनतपरािीनहइडसइसीदहनिशकागीकसमरपहयहइसलामसभीसदियो

पहलकीबातह

गीकम भारत क दलए Indiaअििा दसनि क दलए Indusशिोकापरयोगिरअसलइसबातकापरमाणहदकदहनिअतयनतपरािीनशिहऔरभारतकीपहिानहससकतकाlsquoसिानrsquoफारसीमlsquoसतानrsquoहोजाताह

इसतरहदहनिकसािजडकरदहनिसतानबनाआशयजहादहनिीलोगरहतहदहनिबसतह

भारत-यरोपीयभाषाओमlsquoहrsquoकारपानतरlsquoअrsquoहोजाताहlsquoसrsquoकाlsquoअrsquoनहीहोता

मसोपोटादमयाईससकदतयोसदहनिओकाहीसमपकच िादहनििरअसलगीकइडसअरबअककािपदशचयनसमबनिोकापररणामह

हम ह lsquoभवारतिवासीlsquoइदडकाrsquoकापरयोगमगासिनीज़नदकयािहलमबसमयतक

पाटलीपतरमभीरहामगरिहापहिनसपिचबखतरबाखतरी(बदकटया)गानिारतकदशला(टकसला)इलाक़ोसगज़रा

यहादहनिदहनििानदहनिजसशिपरिदलतिउसनगीक सिरतनतर कअनरप इनक इडस इदडयाजसरप

गहणदकएयहईसासतीनसिीऔरमोहममिस10सिीपहलकीबातह

जहातकजमबदीपकीबातहयहसबसपरानानामहआजकभारतआयाचितचभारतिषचसभीबडा

परनतयतमामदििरणबहतदिसतारभीमागतहऔरइनपरअभीगहनशोििलरहह

जामनफलकोससकतमlsquoजमबrsquoकहाजाताहअनकउललखह दकइसकनदरीयभदमपरयानीआजकभारतम दकसीकालमजामनकपडोकीबहलतािीइसीिजहसइसजमबदीपकहागया

जोभीहोहमारीितनाजमबदीपकसािनहीभारतनामसजडीहlsquoभरतrsquoसजाकीसभीपरतोमभारतहोनकीकिाखिीहईह

(सौजनयबीबीसी)

पदरक6 कमद की पकार

आयरलड क परिान मतरी भारत मल क 41 िषजीय डा दलयोिराडकर अब कोरोना म मरीजो क इलाज क दलए भी अपनीसिाएिग

७ सब कछ फी यररब गाल 78िाएन बललिाडच सटीटदिसकोदसनअमरीका यहहपताउसघरकाजहादमसटरगालनएकतमब तानकर घर कज़ररी काम की िीजरखरखीहदजसजोिादहएज़ररतममलादबकमफतलजाए

इटलीमभीलोगोनअपनघरोकबाहरज़ररीिीजभरकरअपनघरोकआगिलटागदिएह

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 43

कोरोना सद िी सीख ल रवाजदर पवाल गौिम

(लरखक वदली सरकवार म समवाज कयवाण मतरी ह)

पडरहाहएकिसरकोछनसभीबिरहहहमयािकरनाहोगािहिौरजबइसानकोजादतयोऔरिणचवयिसिाओमजकडकरछआछतकनामपरपरतादडत दकयाजाता रहाऔरकईजगहतोयहआजभीजारीह

कयोनकोरोनाकबहानहीहमसीखलदकजबिहजादतिमचरगयादलगमभिनहीकररहातोहमकयोकरलदकनअफसोसदकआजभी किारटीन दकएगए कछलोगो परजादतगतभिभािइसकिरहािीह दकिह दकसीिदलत कदारापकाएगएभोजनकोखानस इनकारकरितह य इसिशकी दिडबनाहीह दकबदकमधयममागचपरिलनकबजाएआजिशकाबडादहससाछआछतऔरअसपशयताकीराहपरहअगरयहमहामारीभीइसिशकअदिकतमलोगोसजादतिािकाजहरनदनकालपाईतोयकीनमादनएएकऐसासलाबआएगाजोसबकछबहालजाएगा

कोदिड-19नलोगोकीआसिाऔरदिशासकोभीझकझोराहभारतमलोग दफदजकल दडसटदसगकोउतनीगभीरतास लतहएदिखाईनहीिरहदजतनीसहजतासामादजकिरीकोबढानमदिखरहीह

एकसििादनकपिपरहोत हएमझइसबातकी बहिपीडाहोतीहदकजादतयोसगदसतयहसमाजकबएकहोगाकबएकपकीकीतरहजादतयोकबिनसमकतहोकरहमसबखलआसमानमसासलगकबहमसमानभािसएकिसरकोसिीकारकरगकबसबकोएकजससमानअिसरपरिानकरगऔरकबहमसमताक मलभत अदिकारआदटचकल 15 को मल रप स सिीकारगआदखरकब

कोरोना ककहर नपरीिदनया ककिमोको रोका लदकनभारतमइसकाएकअलगहीिहरािखनकोदमलाअपनीनाकादमयोको छपान क दलएकभी कछलोगोको इसका दजममिार ठहरायागयातोकभीउनहबदहषकतकरनकीसलाहिडालीगईभारतमकोरोनानसमाजम वयापतिणचवयिसिाऔरजादतगतसरिनाकढािकोएकबारदफरस बनकाबकरत हएहमसबकोसोिनपरमजबरकरदियाह

ऐसमहमएकबारदफरखिससिालकरनाहोगादकआदखरमनषयकौनह दजसनअपनीसदििाक दलएमनमतादबक दनयमबना डाल जबदक परकदत न कोई भिभाि नही रखा उसन कसमानदलयािहशषहऔरसबकोऊि-नीिकजालमबाटदियाभारतीयजातीयसरिनाकसिभचमयहबातऔरभीसािचकलगतीह दककसएकजादत दिशष नअपनआपकोििताकीशणीमरखाऔरकछकोजानिरकीशणीसभीनीिरखाजहाउसछनकीमनाहीिीसािबठनकीमनाहीिीऔरतोऔरउसकीपरछाईसभीएतराजिाकसकछमटीभरलोगोनखिकोमहाशदकतमानमानजादतऔरनसलबनाकररगभिकरतहएमनभिकोजनमदियाताकतिरलोगोनपराकदतकससािनोपरभीअपनाििचसिकायमकरन क दलए उन परकजा दकया जोआजभीजारी ह दजनहिदितरखािआजभीिदितहजबदकसमानताकदलएजररीहदकससािनोकासमानबटिाराहो

हजारोसालससमाजकाएकिगचइसदनयदतमानकरझलताआयाहऔरकभीइससबाहरनहीदनकलपायादिनबिलमहीनबिलसदियाबिलीपरनहीबिलातोअसपशयताकायहसिरपदजसकिलतअबनफरतइतनीबढगईह दकआज दलदिगकरइसानहीइसानकोमारनलगाह

Whydowestillallowcaste todefineusऐसानहीह दक महामाररया पहल कभी नहीआई लदकन इस महामारी नइसानकोसहीमायनोमउसकाअकसदिखादियासभीमानकोमउलटफरकरइसअदशयिशमननबतादियाकछभीसिायीनहीहजोयहसमझतिदकिदनयाउनकीमटीमहउनसबकभमपलभरमिराशायीहोगएआजकोरोनाकीमहामारीम दजसतरहइसानकोअसपशयताझलनीपडरहीहएक-िसरसअलगरहना

सवमवत-पररिवार क नए सदसय अतराचषटीय दहिी सदमदत क आजीिन सिसयो म2018स30अकटबर2019तकिोनएनामऔरजडहसिागत

दििरणइसपरकारहndash26शीमतीऋतभरामहाबीििडओहायो27शीरिीनदरकमाररोज़लीनहाइटसनययाकच

44 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

आदि की उिच कदिताएगीत को सनतऔरगातहऔरकोईदहिीकदिजसमहाििीिमाचयासदमतरानिनपत की कदिताओगीतो को नही इसकाकारण यह ह दक दहिीकदिताओमिहशदकतनहीहजोउिचकदिताओमह

करादतकारी कदिताओ स लोगो को दिशषकर यिाओ कोिीरतापणचकायचकरनकीपररणादमलनीिादहय(जसमदकसमगोकजीकीकदिताlsquoिसॉनगऑफिसटॉमजीपटलrsquo)लदकनदहिीकदिताएऐसाकरनमसपषटरपसकमज़ोरदिखाईितीह

उिाहरणकदलएयदिहमदबदसमलकीउिचकदिताlsquoसरफरोशीकीतमननाअबहमारदिलमहrsquoिाकयकादहिीमअनिािकरतहतोयहबनजाताह-शीशकटिानकीइचछाअबहमारहियमहदनदचितरपसइसमिहिमनहीहजोदबदसमलकीउिचकदितामह औरकोईभीकरादतकारीइसनहीगाएगा

इसी परकार फज़ की शदकतशाली उिचकदिताबोलदकलबआज़ािहतरबोलज़बा अब तक तरी ह का दहिी अनिािपरीतरहस बतकाहोजाएगा इसका दहिीअनिाि होगा - उचिारण करो दक होठसिततरहतमहारउचिारणकरोदकदजहाअबतकतमहारीह

उिच कदिता की दनमनदलदखत सरललदकनशदकतशालीपदकतयोपरदििारकरldquoदजनहनाज़हदहिपरिोकहाह(सादहरलदियानिीकशरldquoसनाखिा-ए-तकिीस-ए-मशररक़कहाहrdquo)यामजरहसलतानपरीकशरldquoसरपरहिा-इ-ज़लमिलसौजतनकसािअपनीकलाहकजहउसीबाकपनकसािrdquo

इसम कोई सिह नही ह दक दिनकर जस कछ दहिी कदि हदजनहोन lsquoदसहासनखालीकरो दकजनताआतीहजसीकदिताएदलखीदजसमिीररसहकदिभषणदजनहोनदशिाजीमहाराजकागणगानकरतहएकईछिदलखदफरभीउिचकबजाएदहिीमदलखनककारणइनमउतनीशदकतनहीहदजतनीउिचशायरीमहोतीदहिीमिहबलऔरअिाज़-ए-बयाननहीहजोउिचमह

जसादकमरलखlsquoउिचकयाह(WhatisUrdu)ममनबतायादकउिचकदितादिरोिकीकदिताहिआमआिमीकिखोऔरअनयायकदिलाफआिाज़उठातीहकयोदकभारतअपनइदतहासमएककरादतकारीपररितचनशीलयगसगज़ररहाहभारतीयोदिशषरपस भारतीययिाओको िीरतापणचकायचकरन क दलएआनिालऐदतहादसकसघषचमपररणािनकदलएकरादनतकारीकदिताकीआिशयकताहोगीमरदििारसयकदिताएकिलउिचकदिताएहोसकतीहहालादकइनहसरलीकतदकयाजानािादहएनदकयदकलषटफारसीभाषामहो

भारतीय लोगो की भाषा कौन सी िndash हिी या उलद

ऐसा कयो ह पक भार कर दरशभकत यतवा पिपसमल िज़ जोश आपद की उदसि कपवाएगी को सतन र और गा र ह और कोई पहदी कपव जसर महादरवी वमासि या सतपमता नदन प की कपवाओगीो को नही इसका कारण यह ह पक पहदी कपवाओ म वह शपकत नही ह जो उदसि कपवाओ म ह पहदी पहनदतओ की भाषा ह और उदसि मतसलमानो की यह पचार करना अगरज़ो की lsquoिाट करो और राज करोrsquo की नीप का पहससा था जिपक वासपवका यही ह पक उदसि सभी पशपक लोगो की भाषा थी चाहर वर पकसी भी मजहि कर हो

यहकहनकदलएदकlsquoदहिीभारतीयजनभाषानहीहबदलकएककदतरमरपसबनाईगईभाषाहrsquoमझकईलोगोकीकडीआलोिनाओकासामनाकरनापडाजसदकमनकोईबतकीभयानकयाअदतदनिनीयबातकहिीहो

दहिीऔरदहिसतानीमअतरसमझानकदलएमएकउिाहरणि रहा ह दहिसतानी म कहग उिर िदखए दहिी म कहग उिरअिलोकनकीदजएआमआिमीकभीअिलोकनशिकापरयोगनहीकरता इसीतरहकईशिऐसहजो वयािहाररक दहिसतानीभाषामपरयोगदकएजातहलदकनदजनहससकतमयकरदियागयाउिाहरणकदलएदज़लाशिकोजनपिमबिलदियागया

जब म इलाहाबाि हाई कोटच म जज िा तो मर सामन एकअदििकताजोदहिीमहीबहसकरतहउनहोनमझएकिरखिासतिीदजसकाशीषचकिापरदतभआििनपतरमनपछायपरदतभशिकाकयाअिचहतोउनहोनबतायाइसकाअिचह lsquoबलrsquoया lsquoज़मानतrsquoमनउनसकहा दकआपlsquoबलrsquoयाlsquoज़मानतrsquoशिकाउपयोगहीकरतजोसबसमझतहइसीतरहहज़ारोशिहदजनहआमआिमीवयािहाररकरपम परयोगकरता ह लदकन उनह दकलषट बनादियागयाऔरइसपरकारइसकदतरमभाषादहिीकादनमाचणहआ

मनयहपहलभीकहाहदकभारतककईदहससोमअदशदकतआमआिमीकीभाषादहिसतानीह(दजसखडीबोलीभीकहाजाताह)जबदकदशदकतभारतीयोकीभाषाउिचिीिाहिहदहिमसलमानयादसखहो(मरलखिखउिचकयाह(WhatisUrdu)औरभारतमउिचकपरदतमहानअनयाय(lsquoGreatinjusticetoUrduinIndiarsquo)

मनइनलखोमबतायाहदकयहपरिारकरनादकदहिीदहनिओकीभाषाहऔरउिचमसलमानोकीअगज़ोकीबाटकरोऔरराजकरोकीनीदतकादहससािाजबदकिासतदिकतायहीहदकउिचसभीदशदकतलोगोकीभाषािीिाहिदकसीभीमजहबकहो

हालादककछदनदहतसिािजीलोगोनमझमसदलमअपीलकताचपादकसतानीऔरकया-कयानहीकहापरनतभारतकलोगोनमझसहीसादबतदकयाहदनमनदलदखततथयोपरधयानि-

दिललीकशाहीनबाग़महएसीएएदिरोिीपरिशचन-रदलयोमपादकसतानीकरादतकारीकदिहबीबजादलबकीउिचकदितािसतरकोगायागयािाऔरआईआईटीकानपरकछातरोकीरलीमजादमयादमदललयाकछातरोकसमिचनमपरदसदपादकसतानीकदिफज़दाराउिचकदिताहमिखगकोगायागया

ऐसाकयोह दकभारत किशभकतयिा दबदसमल फज़जोश

जषसटस मवाककडय कवाटज

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 45

हनया क िर कोनद म ि हिी

िोमोको वककवच जापानीमलकीदहिीलदखका

हअगरभारतमभी दहिी कसािउसपरकारकी वयिसिाबनाईजातीहतोअदिकादिकभारतीयनागररकोकोइसपरदकरयामशादमलदकयाजासकगाभारतमऐसअसखयदहिीभाषा-भाषीहदजनकपासअसीमकमताहअसलमिपरदतभाकभडारहऐसीवयिसिाकसाििशमतकनीकऔरदिजानकादिकासभीतजीसऔरशदकतशालीरपमहोसकगा

अबहमदििशोऔरदििदशयोकसिभचमदहिीकीदसिदतकोिखमसियकईइचछकजापानीछातरोकोदहिीकीदशकािरहीहमझयहमहससहोताहदकदििशीयागर-दहिीभाषीकदलएदहिीभाषासीखनकीअचछीवयिसिा तयारकरनकीजररतहजसअचछीगणिततािालीमानकपाठय-पसतककापरकाशनहोदजसमछातरोकीयोगयताकअनसारवयाकरणकासहजसकमऔरदिसततिणचनहोनाजररीहदशककोकदलएभीदिशषपरकारकपरदशकणपाठयकरमकाआयोजनऔरअदभयानिलानकीआिशयकताहोगी

आजिदनया कअनक िशो क दिशदिदालयोऔर दिदभननससिानोम दहिीकी दशकािीजातीहइससिभचमजापानऔरदहिीका सबि 100सालसअदिक पराना ह जापान म सबसपहलदहिीकीपढाईटोकयोदिशदिदालयमशरहईिहा1908सकईभारतीयदशककदहिीऔरउिचकी दशका दहनिसतानीभाषाकरपमितरहहजापानक रदडयोपर1940महीदहिीभाषाकापरसारणआरभहआऔरयहआजभीजारीहजापानमदहिीसादहतयकपरिारकरनिालपरोफसरिोईकययाकामहतिपणचसिानहदजनहोनसदकपतदहिीशिकोशकीरिनाकीऔरदहिीसादहतयकीअनकमहतिपणचरिनाओकाजापानीभाषामअनिािदकयाउनकदाराअनदितपरमििकागोिान1959मपरकादशतहआयहशायिजापानीभाषामछपीपहलीदहिीसादहदतयककदतिीउसकबािसलकरआजतकअनकदहिीसादहतयकारोकीरिनाओकअनिािपरकादशतहोतरहहजसकबीरतलसीिाससरिासपतपरसािदनरालामहाििीिमाचहजारीपरसािददििीअजयमदकतबोिमोहनराकशमाकच णडयजनदरकमाररघिीरसहायिमचिीरभारतीदिनकरयशपालकषणासोबतीभीषमसाहनीमननभडारीउियपरकाशमिलागगचइतयादि

साल2012मभारत-जापानराषटीयसबिोकी60िीिषचगाठमनाईगईिीदहिीसादहतयकजापानीअनिािकइदतहासकआिारपरभीजापानऔरभारतकासबिलगभगउतनाहीपरानाहलदकनदहिीभाषाकदशकणकसिभचमिखतोभारतऔरजापानकासबिराषटीयसतरसभीअदिकयानीलगभग110सालपरानाहइसमहमभारतऔरजापानकसबिकीगहनताऔरसासकदतकआिान-परिानकइदतहासकोिखसकतहयहजापानकदहिीदिदानोकअिकपरयासकाफलह

आजकीिदनयामआपजहाभीजाएिहाआपकोदहिीबोलनिालजरर दमलजाएग पररस लिन नययॉकच दसगापर जोहादनसबगचऑसटदलयासभीजगहभारतीयनागररकदमलजातहऔरउनलोगोकीबातोमदहिीजररसनाईितीहजापानककछशहरोमभीभारतीयनागररकोकीसखयाअदिकहजसकोबहामामातसटोकयोआदिमिहाभीआपको दहिीसननको दमलगीबोलिालकीभाषाकरपमदहिीभाषाकापरसारअबदिशवयापीहइसमदहिीदफलमोकीखासभदमकाह दहिी दफलमगर-दहिीभादषयोकोभीदहिीकीओरआकदषचतकरतीहदहिीदफलमोकोिदनयाकीकईभाषाओमडबभीदकयाजानलगाहजापानमभीदहिीदफलमोकीलोकदपरयताबहतबढरहीहदफलमोकजररएदहिीभाषाकईिशोऔरससकदतकलोगोकोएक-िसरसजोडरहीह

इसानभाषाकापरसारनहीकरसकताभाषाकापरसारसियहीसभिहोताहइदतहासमजबभीभाषाकापरसारजबरनकरायागयाउसकापररणामहमशािखिहीरहाजस20िीशतािीकअतमिदकणअफीकामरगभिकादिरोिकरतहएआिोलनिलरहािा1976मयहदनचियदकयागया दकिशभरकसकलोमदसफच गोरोकीभाषाकापरयोगहोगासकलोकअसखयबचिएकसािखडहोगएऔरउसकादिरोिकरतहएआिोलनशरदकयाउससघषचम13सालकबचिकोगोलीमारीगईसकलोकमासमबचिोकोअपनीभाषाकदलएलडनापडाकयोदकउनकीभाषाउनकदलएअपनाजीिनिीबािमउससाहसीबचिहकटरपीटसचनकीसमदतमजोहादनसबगचमसगहालयबनायागयाजोआजभीलोगोकोउसअतयािारकीयािदिलाताहहमइसइदतहासकोकभीनहीभलनािादहएएकतरफभाषाससकदतकाितबनकरदिशभरकलोगोकोएक-िसरसजोडतीहऔरदमतरताकीसिापनाकरतीहतोिसरीओरभाषाएकसमहकअहकारकोदसदकरनकाहदियारबनजातीह

आजकी िदनया म दिजानऔर तकनीक की नई जानकारीअदिकाशतअगजीमउपलिहइसदलएभारतऔरअनयकईिशोमभीउचिदशका-वयिसिामअगजीकाििचसिअदिकहिहादशकाकीभाषाअगजीहोतीहऔरपढनकीसामगीभीअगजीमहीउपलिहअगरदहिीकोइसकसिानपररखाजाएतोदिशम दहिीकासतरऔरभीऊिाहोजाएगाजसजापानम यसबवयिसिाए अगजीमनहोकरजापानीभाषामहीबनाईगईहउचिदशकामजापानीभाषाकाहीपरयोगहोताहदिजानतकनीकयाअनयशदकककतरस सबदितनिीनतमजानकारीऔरसामगीभीजापानीभाषामउपलिहदिदािजीऔरदिदानसाराजानजापानीभाषामहीहादसलकरनकबािआगिलकरजापानीभाषामहीतकनीककादिकासऔरदिजानकीउननदतकदलएअपनायोगिानितहइससजानऔरदिजानकीऐसीवयिसिाबनगईहदजसमहरजापानीभाषा-भाषीयानीिशकाहरनागररकशादमलहोसकता

46 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

चाि तो सीख सकतद ि

करल का कररशमा इमरवान करशी

करलकएकगािमिोयिासिाररयासरकारीबससउतरीयहापरउनहआगजानिालीसिाररयानहीदमलीबदलकउनहतीनमधय-आयिगचकलोगदमल

इनम सबस जयािा उमर िाल शखस न एक बड बदसन िालअसिायीतौरपरबनाएगएनलसटडकीओर दिनमरतास इशारादकयाइसकाइसतमालआमतौरपरबडीशादियोकिौरानमहमानोकोदडनरकबािहाििोनकदलएकरनमहोताह

यिोनोयिा दजसमसएकमदहलाऔरएकपरषिातरतिहा गएऔरअपन हाि िोए इसक बाि िअपन दठकानोकीओरिलपड

िहाखडतीनोपरषोकिहरपरमसकराहटिीयहमौनगदतदिदिएकिीदडयोमकपिरहईिीयहिीदडयो

िायरलहोगयािशकिदकणीदहससकराजयकरलमकोदिड-19क दिलाफलडीजा रही जगकायहमहजएकछोटासा दहससाभरह

कयवा हर करल की सवामवावजक पजीइनमधय-आयिगच िाललोगपिायतसिसयजानपडत ह

इसलडाईमउनकासािजदनयरपदलकहलिनसच (जपीएिएन)औरजदनयरहलिइसपकटसच(जएिआई)जसहलिकयरिकच सचभीिरहह

ज़मीनी सतर पर मौजि हलिकयर िकच सच और लोगो कपरदतदनदियोकायहगठजोडही राजयकीसामादजकपजीसादबतहोरहाहइसकज़ररएकरलकोदिड-19कगाफकोऊपरबढनसरोकनऔरकिचकोफलटकरनयानीनएमामलोमबढोतरीपरबडसतरपरलगामलगानमसफलरहाह

यहसामादजकपजी करल क पदलकहलि दससटमकी रीढसादबत हई ह इसक िलत ही करलकोरोना स परभािी तौर परदनबटनिालािशकापहलाराजयबनगयाह

िीनकिहानसभारतकपहलतीनमरीजआनकतीनमहीनबािभीकरलमकोरोनासमरनिाललोगोकीसखयाकिलिोहयसटडटसराजयम29जनिरीकोआएि

एि1एन1 दनपाह और दपछल सालआई भयािह बाढ कअनभि कसाि राजय इसितरनाकिायरसस िो-िो हािकरनकोतयारिा

हलिकयरिकच सचऔरराजनीदतककायचकताचओकीटीमराजय

कहरगािकघर-घरतकपहिीऔरलोगोकोइसिायरसकबारमसमझाया

इनकपासइसतरहकीमदहमिलानकापहलसएकसपीररयसह य राजय मआईबाढ क बाि कओको कलोरीनटकरनऔरलपटोदसपरोदससकोरोकनकदलएलोगोमजागरकताफलािकि

इतनसारलोगोकोटदनगकसिीगईकरलकीहलिसदिचसजकपिचडायरकटरडॉकटरएनशीिरन

बीबीसीदहिीकोबतायाldquoयहटदनगपरदकरयािो-तीनदिनसजयािानही िलती ह एकसपटचस क तयार दकए गए सटडी मटररयल कसाियलोगिसरलोगोकोपरदशदकतकरनकदलएिलजातहrdquo

डॉशीिर नकहा गामीणइलाक़ोमहमार दलकिकच सचयाआशा (एकरदडटड सोशल हलि एदकटदिसट) ह शहरी इलाक़ो मऊषा (अबचन सोशल हलि एदकटदिसट) िकच सच ह इनह बता दियाजाताह दकलोगोको कससमझानाह हरआशाक़रीब1000लोगोकीइिाजचहोतीहrdquo

इनकसािजदनयरपदलकहलिनसच (जपीएिएन)भीहोतीह जो दक 10000लोगोकीआबािीकी इिाजच होती ह इनकऊपरएकजदनयरहलिइसपकटरहोताहजो15000लोगोकदलएउततरिायीहोताह

इसकअलािासिासथयदिभागऔरसामादजकनयायदिभागकबीिएकदलकआगनिाडीिकच सचकाभीहोताहएकआगनिाडीिकच र1000लोगोकीइिाजचहोतीह

डॉ शीिर नकहा ldquoसिश मलरप म हलिकयर िकच सच दारादिएजातहमसलनमासककसपहनाजानािादहएहमपिायतपरदतदनदियोकोआनिालीिीज़ोकबारमअिगतरखतहतादकिअलटचरहहलिकयरइसपकटरऔरशहरीइलाक़ोमिाडचमबसचइनउपक दरोकादहससाहोतहrdquo

डॉशीिरकमतादबकldquoहलिकयरिकच सचऔरपिायतमबरोकीपरीफौजकोअहमजानकाररयोस लस दकयाजाताह इनमिहानसएयरपोटचपरपहलपसजरकआतहीकयादकयागयािाऔरकयादकयाजानािादहएजसीिीज़शादमलहोतीहrdquo

राजयम एककमयदनटीकॉलसटरभी ह दजसका नाम दिशाहइसमएकटोलफीनबरहयहसटरदज़लामदडकलऑदफसरकयहाहोनिालीदशकायतोयाइनकिायरीज़कबारमबताताह

डॉशीिरनकहाldquoअगरकोईकिारटीनदससटमकोतोडताहतोपिायतिकच रऔरहलिकयरिकच रउनहढढलतहऔरिापसलातहrdquo

िहानसलौटनिालछातरो कपहल बिऔरउनकपराइमरीऔरसक डरीसपकगोकोकिारटीनकरन कबाि करलमतबतकदसिदतयाठीकिीजबतकदकएककपलकएयरपोटचपरसकरीदनगकाउललघनकरनऔरएकदनजीअसपतालमएकशखसकबीमारहोनकीखबरसामननहीआगई

Aacuteजलवाई 2020 विशिवा 47

कपलअपनबटकसािइटलीसलौटिइनहइटलीफदमलीकहागयामधय-आयिगचकइसकपलऔरउनकीबटीऔरिामािसभी कोरोना िायरस स सकरदमत पाए गएऔर परशासन को इसमामलमकाफीमशककतकरनीपडी

लदकनउसीिकतहलििकच सचऔरपदलससमतपरीमशीनरीनकॉनटकट टदसगकरनसकरीदनगऔरटसटकरनाशरकरदियाक़रीब2000लोगोकीटदसटगहईऔरकछहज़ारलोगोकोहोमकिारटीनमडालदियागया

कपलकपरटसजो93और88सालकिउनहकोटायमकसरकारीअसपतालसिोहफतकइलाजकबािघरभजदियागया

करल क वलए कयवा िम चजर रहवाडॉकटरइकबालनबीबीसीदहिीकोबतायाldquoहमारदलएगम

िजर गासरट लिल पर मौजि हलिकयर िकच र ह हमार पासदबलकलज़मीनी सतर पर सामादजक पजी मौजि ह जो करलकोिसरराजयोसअलगबनातीहrdquo

डॉ इकबाल नकहा ldquoिरअसलहमार पाससामादजकपजीकसािएकएकसपटचसामादजकपजीभीहयहपजीहमारयिाउतसाहीडॉकटरोकीहइनसमनभीपदलकहलिऔरिायरलॉजीकबारमकाफीकछसीखाहrdquo

अलग-अलगसपदशयदलटीजस दलएगएनौडॉकटरोकीटीमक कॉनिलसट पलाजमा िरपी क इसतमाल स कोरोना िायरस कमरीजोकाइलाजकरनपरदलखगएपपरकोइदडयनकाउदसलफॉरमदडकलररसिच(आईसीएमआर)नएपरिदकयाह

डॉइकबालकरलककोरोनासपरभािीतौरपरदनबटनकपीछlsquoगासरटिकच सचकीमििसकॉनटकटटदसगऔरकटनमटसटटजीrsquoकोिजहमानतह

िहकहतहldquoहलिकयरकदिक दरीकरणकीहमारीपॉदलसीसहममििदमलीहइसकज़ररएहमनसिासथयसिाओकोपराइमरीहलिसटसचसदज़लाअसपतालोऔरसिानीयदनकायोतकपहिायाहrdquo

डॉइकबालकमतादबकldquoहमजोदिमिाललोगोकोसामानयलोगोकसपकच सिररखनाहहमनिसरीबीमाररयोसगसत60सालसजयािाउमरिाललोगोकोअलगदकयाहइनकीसखया716लाखहहमनउनहकहाहदकिटलीमदडदसनकजररएअपनडॉकटरोससपकच करइसकअलािाउऩकीमििमखयमतरीदपनाराईदिजयनकबनाएगएिॉलदटयरकॉपसचभीकररहहrdquo

कोदिड-19ककटोलकदलएएकसपटचसमदडकलकमटीकीदपछल डढमहीनस हर रोज़मीदटगहोती ह तादकमदडकलऔर

पदलकहलिमसलोपरििाचहोसकडॉइकबालनकहाldquoमरोज़ानासबहिीदडयोकॉनफ दसगक

ज़ररएमखयमतरीकोसीिररपोटचकरताहऔरशाम4बजएकररपोटचसबदमटकरताहrdquo

डॉइकबालमानतहदककरलइसबातसभागयशालीभीरहाहदककोरोनाससकरदमतपाएगएलोगोकीऔसतआयराजयम372सालह80सालसऊपरिालऐसकिलिोशखसरहऔर60सालकीउमरिालोकीसखयाकिलनौह

सिवासथय जवािरकतवाएकअतरराषटीयहलिएजसीकिॉदशगटनदसितकसलटटऔर

डलयएिओमकामकरिक डॉ एसएसलाल नकहा ldquo1990किशकमजबमपदलकहलिदससटमसजडािाऔरपराइमरीहलिसटरकोमनररपोटचदकयािाउसिकतहरकोई1230स1बजतकघरजानकी तयारीम ितोमनपछा दकयहसबकसहोगा मझ नदसाग सटाफ न बताया दक पीएिसी म कोई िॉशरमनहीहऔरसबकोइसकदलएघरजानाहोताहऐसमपीएिसीकोबिकरितहrdquo

डॉलालनपिायतमबरकोबलायाऔरपीएिसीकअचछतरीक़ स काम करन क बाबत ििाच की शरआत म हलिकयरिकच रऔरपिायतमबरकबीितनातनीरहीलदकनजलिहीयहमसलासलझगया

इसकबाियहीपराइमरीहलिसटर (पीएिसी)पदलकहलिदससटमकीसबसअहमकडीबनगया

अचछ सिासथयकी ससकदतको न किल हाल क िशको मबढािादियागयाहबदलकऐसारानीगौरीलकमीबाईकिकतभीहआदजनहोनतरािणकोरपरशासनदकयािा

िह 1813 म सािचजदनकरप स लोगो को समॉल पॉकस किकसीनशनकदलएसमझानकदलएमिानमउतरआईिी

डॉलालनबतायाldquoजब1957मपहलीसरकारबनीतोईएमएनबिरीपािसरकारकीदमदनसटीमएकडॉकटरकोहलिदमदनसटरकतौरपरशादमलदकयागयािाrdquo

नशनल इसटीटयट ऑफ मटल हलि एड नयरो साइसज कदिगगजिायरोलॉदजसटपरोफसरिीरदिनबीबीसीदहिीकोबतायाldquoकासरगोडमदकयागयाकामशानिारहमािचकआदिरीहफतमिहाहर रोज़30-40लोगपॉदजदटि दनकलरह ि इनह किलकिारटीन दकयागयाऔरइनकहरपराइमरीऔरसक डरीकॉनटकटकरदपडटसटदकएगएऔरइसपरदनयतरणपादलयागयाइनकीरदपडटदसटगकीसटटजीसहीसादबतहईrdquo

48 विशिवा Aacuteजलवाई 2020

समपाकीय

जिा काम आव सई lsquoरहििनrsquo ददहख बड़दन को लघ न दरीहजए िरर जि कि आवर सई कि करद तरवरर

रहीमजीकहतहदकतिाकदितबडोकोिखकरसामानयलोगोयािसतओकोभलानहीिनािादहए जहासईकीज़ररतहोतीहिहातलिारकामनहीआती

एकबोिकिाहndashअकालमएकिनीआिमीभोजनकीतलाशमभटकरहािा अिानकउसएकपोटली दिखाईिी उसनलपककरउसउठाया औरदबनािखहीततकालएकमटीभरकरमहमडालली िबायातोबहतदनराशहआ दजसअननसमझािाितोमोतीदनकल मोतीभखनहीदमटासकत ऐसीिसतओकामलयकिलकालपदनकहोताह अगलीमपहनीकरोडोरपएकीहीराजडीअगठीआपकोज़रासपटििचसनहीबिासकती लाखोरपएकहीरजडमोबाइलसटसएकदगलासपानीनहीदनकलसकता आपकातखत-ए-ताऊसआपकभगिरकोठीकनहीकरसकता

झठिनऔरसखकसारसािनएकज़राससकटकसमयवयिचहोजातह ठीकहतलिारदकसीकीहतयाकरसकतीहदकसीकोमारकरउसकिनिशपरकज़ाकरसकतीहलदकनआपकीफटिसतरसझाकतीनगनताकाउपिारिोपसकीएकछोटीसईकपासह सजचनसईसहीघािसीताह

आजराजसिानकारणिमभौरमहगसफारीपयचटनकदलएपरदसदहलदकनमआजससाठसालपहलकीबातकररहाहजबिहाजानकदलएनकोईदटकटिानकोईपािदसताराहोटल बसजाइएपिल अललाउदीनदखलजीकनामसबसदखलजीपरहोतिलजाइए दमलजाएतोशरभीनहीतोलगरदबजजिखतसीताफलखातहएकिडऔरखासकघनजगलसगजरतहए िहादकलममागचिशचकआपकोबताएगादकहरसालआपातकालकदलएसकडोमनआटकीबादटयाबनाईजातीिी यदिकोईसकटनहीआतातोिबादटयाऊटोघोडोऔरहादियोकोदखलािीजातीिीऔरदफरअगलसालकदलएबादटयाबनाकररखलीजातीिी यहिीअदगमयोजनाजीिनऔरउसमआसकनिालसकटोकदलएराजसिानमदकसीसमयमजीिनकीज़ररीिीजजलऔरअननबडीिजादनकताऔरसाििानीससहजजाति िहाकजलपरबिनकाआजभीिदनयाकपासकोईउततरऔरदिकलपनहीह एक-एकहरापततासखाकरभीषणगरमीमजलतदिनोकदलएरखाजातािा

बहतबारवयदकतअपनीकछकठाओकतहतमहगीदिखािटीिीजजटाताह ऐसमिहबहतसीज़ररीऔरअदिकमहतिकीिीजोकीअनिखीकरिताह

आजतिाकदितबडऔरिनिानिशअणबमयदकदिमानकाज़खीरासदितदकएबठहलदकनअमरीकाकोभारतसकलोरोदकिनकीगोदलयामगानकदलएआखभीदिखानीपडी अबभीबहतसिशोमकोरोनासलडनिालडाकटरोकपासमासकऔरपीपीईदकटनहीह िदटलटरऔरटसटकरनकीसदििाएनहीह मरनमारनकीतयाररयापरीहलदकनजानबिानकीकोईयोजनानहीह करोडोग़रीबोकपासकोरोनाकाइलाज़करिानऔरभोजनकीवयिसिानहीह शहरोमकामकरनिालकरोडोलोगअपनघरिलगएह उनकदलएआिास-परिासकीकोईयोजनानही सकलकॉलजकारखानबिपडह उनकोसरदकतढगसशरकरनकाकोईपरदशकणनहीऔरमगलपरखदनजपिािचऔरपानीढढनतिापयचटनकीबातकीजातीह

वयिसिाओकीअिरिदशचताऔरअवयिसिाकबीिसामानयमनषयकीसििनामनषयकासहाराबनरहीहदजसिनपिपरभािकीिौडमभलादियाजाताहमहतिहीनमानदलयाजाताह असपतालदकसीगरीबकोइलाजकापराभगतानदकएदबनाशिनहीिरहहतोकहीलोगअपनाहजकदलएबिायापसाज़ररतमिोकोराशनिनमखिचकररहह कोईसरिारअपनीनईपगदडयोसमासकबनाकरबाटरहाहिदनयाऔरमनषयताकीउमरबहतलमबीह इसमतरह-तरहकीआपिाए-दिपिाएआईहऔरआएगीलदकनउनसइसिदनयाकोयदकहदियारनहीकामकऔजारबिाएग बडी-बडीमदतचयािादमचकहीर-जिाहारातऔरबकबलसनहीबदलकमनषयकहियमअिदसितमानिीयकरणासििनाऔरिमच-जादत-नसलसदनरपकसहयोगभािहीबिाएग

यहसमयहमारगणोकीपरीकाकासमयह तलसीकहतहndashधरीरज धरि हित अर नररी आपद कल परहखए चररी

यदिहमपचिातापकसािनहीमरनािाहततोइसपरीकामपासहोनकीतयारीकर नीयतठीकहोगीतोदनयदतभीसहायताकरगी सवव भवनत सहखनः

ndash रिदश जोशरी

UgraveocircOtildeUuml AcircaeligUgraveeth szligaeligUumleth OumlaeligUacuteUIgraveegraveOslash

SszligaeligraquoIgravetimesdivide

ccedilatildeacuteIcircegrave atildetimesaeligUacuteUegrave timesaeligIgraveeumlOumlaeligaacuteaelig UacuteUaeligcAringthornOumlaeligaacuteaelig AcircecircAacuteaeligOumlaeligaacuteaelig IcircethszligOumlaeligaacuteaelig yenotildeUacuteU atildetimesaeligUacuteUegrave acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave middotcurrenaelig Acircyacutetimeseacutesup1 ccedilatildeSacircaelig atildentildeETH yenacuteIgraveUacuteUaeliguumlcAringthornegraveOslash ccedilatildeacuteIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave (IHA) ccedilatildeacuteIcircegrave acircegravesup1Ugraveeth middotcurrenocirc OtildeEacutecedilaeligszligaelig IcircethIgraveaelig atildentilde Igraveaeligccedilmiddotcurren atildetimes acircOumlegrave yenAcircUgraveegrave acirctimeseumlh acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave yenotildeUacuteU ccedilszligUacuteUaeligacircIgrave acirceth AacuteeacuteCcedilcedileth UacuteUatildeethacuteETH Oslashatilde atildetimesaeligUacuteUeth Otildelsquoiquestocircacute yenotildeUacuteU AcircocircIgraveeth-AcircocircccedilIgraveOslashocircacute middotOcirccurren ccedilUumldeg yenotildeUacuteU Oumlegrave timesatildeˆszligAcircecircDaggeraeliguuml atildentildeETH atildetimes OtildeatildeeacuteIgrave OumlaeligsbquoOslashagraveaeligaeligUumlegrave atildentildeacute ccedilmiddotcurren atildetimes OtildeatildeeacuteIgrave acirctimesOslash AcircatildeUumleth IHA acirceth AacuteeacuteCcedilcedilethETH timesethUacuteUeth Otildelsquoiquesteth yenotildeUacuteU yenOtilde UgraveaeligIgraveegrave-AcircocircIgraveeth IumlaeligUacuteUaeligAcircyacuteszligaeligatilde ccedilatildeacuteIcircegrave OtildeocircUumlIgraveeth atildentildeacute yenotildeUacuteU atildetimesaeligUacuteUegrave AcircUacuteUacuteAcircUacuteUaeligyenocircacute acircacuteSmiddoteumlcurrenccedilIgrave yenotildeUacuteU ccedilszligUacuteUaeligacircIgrave AcircUacuteU OtildeatildeeacuteIgrave sup1eacuteagraveaeligegrave yenotildeUacuteU raquoszliguuml timesatildeacircecircacirc middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH atildetimes yenaeligAcircmiddotcurrenocirc acircIcircSOslash OtildeUgraveUgraveeth degmiddotcurren raquoccedilIgraveccedilszligccedilIuml AcircyacuteaeligOslashocircccedilAacuteIgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth degmiddotcurren ccedilszligtradeaeligaeligAcircUgrave IcircethUgraveeth yenaeligccedilIcirc middotOcirccurren maeligUacuteUaelig IHA middotOcirccurren ccedilszligmiddotcurrenaeligacirc timesethacute OslashocircraquoIcircaeligUgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth middotOcirccurren ccedilUumldeg yenaeligtimesacuteccedil˜aeligIgrave middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH

atildetimes OtildeocircCcediluuml middotOcirccurren acircOumlegrave ccedilUgraveIcircethagraveaeligmiddotcurrenocircacute yenotildeUacuteU ccedilszligagraveaeligethaacute McurrenAcirc acirceth szligIgraveuumltimesaeligUgrave OtildeocircCcediluuml middotcurrenocirc copyUgravemiddotOcirccurren acircaeligtimesecircccedilatildemiddotcurren middotcurrenaeligOslashuuml yenotildeUacuteU IcirceumlccedilcAringU middotOcirccurren ccedilUumldeg IumllsaquoOslashszligaeligIcirc IcircethUgraveaelig iquestaeligatildeIgraveeth atildentildeacute Igraveaeligccedilmiddotcurren Oslashatilde acirceacuteccedilUgraveccedilagraveiquestIgrave atildeocirc acircmiddotOcirccurren ccedilmiddotcurren IHA raquoccedilIgraveccedilszligccedilIumlOslashaeligiexcl IcirceumlagraveOslash yenotildeUacuteU AcircyacuteOumlaeligszlig copylsaquotimeseacutesup1 atildeocirc AacuteaeligdegacuteETH ccedilatildeacuteIcircegrave Acircyacuteethtimesegrave middotOcirccurren UgraveethIgraveeumlˆszlig timesethacute acircOumlegrave middotcurrentimesuumlAElig SszligOslashacuteacircethccedilszligOslashocircacute middotcurrenaeligOslashuumlmiddotcurrenIgraveaeliguumlyenocircacute yenccedilIgraveccedilIacuteOslashocircacute middotcurrenUumlaeligmiddotcurrenaeligUacuteUocircacute middotcurrenccedilszligOslashocircacute Uumlethsup1middotcurrenocircacute IgraveIacuteaelig szligeuroIgraveaeligraquoDaggeraeligocircacute middotcurrenaelig OtildeatildeeacuteIgrave yenaeligOumlaeligUacuteU AtildeOslasheuroIgrave middotcurrenUacuteUIgraveeth atildentildeacuteETH ccedilUgraveccedilagraveiquestIgrave McurrenAcirc acirceth acircOumlegrave OtildeatildeeacuteIgrave OtildeIumlaeligsectuuml middotOcirccurren Acircaelig˜aelig atildentildeacuteETH acircOtildemiddotcurrenegrave ordfcurrenAacuteaeliguuml IgraveIacuteaelig acircatildeOslashocircraquo acirceth yenacuteIgraveUacuteUaeliguumlcAringthornegraveOslash ccedilatildeacuteIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave yenAcircUgraveaelig UumlyumlOslash AcircyacuteaeligŒIgrave middotcurrenUacuteUUgraveeth timesethacute yenszligagraveOslash acircEgravecurrencedilUuml atildeocircraquoegraveETH

IumllsaquoOslashszligaeligIcircETHagraveaeligeacuteOumlmiddotcurrenaeligtimesUgraveaeligyenocircacute acircccedilatildeIgrave

ŸaeligegravetimesIgraveegrave agraveaeligegraveUumlaelig ccediltimesŸaeligaelig Ccedilaeligograve acircIgraveegraveagraveaelig iquestacutefrac14yacute ccediltimesŸaelig

(lsaquoOslashaeligacircegrave IgraveIacuteaelig yenŠOslashyumlaelig yen ccedilatilde acirc wregvy-wregvz)OumlecircIgraveAcircecircszliguuml Agraveaelig˜aelig ndash yenaeligsectuuml yenaeligsectuuml AringUegrave middotcurrenaeligUgraveAcirceacuteUacuteU degtimes degacirc ccedilagraveaeligmiddotcurrenaeligraquoocirc Acircegrave-degiquest Ccedilegrave degacirc degtimes Oslashecirc CcedilntildeUumlacirc

PRINTED VISHWA - ISSN 25721550ONLINE e-VISHWA - ISSN 25721569

PRINTED VISHWA - ISSN 25721550ONLINE e-VISHWA - ISSN 25721569

ccedilszligagraveszligaeligccedilszligagraveszligaeligJ U L Y 2 0 2 0

VISHWA - Hindi Literary Magazine

szligaacuteuuml Ntilde x yenacutemiddotcurren Ntilde x AacuteeacuteUumlaeligsectuumlU wregwregyenacuteIgraveUUacuteUaeliguumlcAringthornUegraveOslash ccedilatildeUlsaquoIcircegrave acircccediltimesccedilIgrave middotcurrenegrave ˜aeligntildetimesaeligccedilacircmiddotcurren timeseacutesup1 Acircccedil˜aeligmiddotcurrenaelig

wwwhindiorg Year 36 Volume 3 A Lingo-Cultural Hindi quarterly Published by International Hindi Association USA July 2020

Page 8: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 9: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 10: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 11: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 12: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 13: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 14: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 15: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 16: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 17: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 18: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 19: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 20: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 21: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 22: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 23: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 24: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 25: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 26: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 27: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 28: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 29: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 30: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 31: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 32: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 33: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 34: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 35: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 36: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 37: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 38: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 39: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 40: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 41: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 42: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 43: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 44: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 45: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 46: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 47: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 48: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 49: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 50: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 51: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN
Page 52: PRINTED VISHWA - ISSN 25721550 ONLINE e-VISHWA - ISSN