· preface i i [ i Í r. l [ i i i i e i i the following dictionary of the dialect of tseltal...

145
START MICROFILM COLLECTION OF MANUSCRIPTS ON CULTURAL ANTHROPOLOGY FORMERLY: MICROFILM COLLECTION OF MANUSCRIPTS ON AMERICA» INDIAN CULTURAL ANTHROPOLOGY AND MICROFILM COLLECTIONS OF MANUSCRIPTS ON THE MIDDLE AMERICAN CULTURAL ANTHROPOLOGY Series: Llll Ho: 281 _ Photographed by: Department of Photoduplication - The Joseph Regenstein Library University of Chicago - Chicago, Ml. 60637 REDUCTION RATIO: m

Upload: others

Post on 23-Oct-2020

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • START MICROFILM COLLECTION

    OF MANUSCRIPTS ON CULTURAL ANTHROPOLOGY

    FORMERLY: MICROFILM COLLECTION OF MANUSCRIPTS ON AMERICA» INDIAN CULTURAL ANTHROPOLOGY

    AND MICROFILM COLLECTIONS OF MANUSCRIPTS

    ON THE MIDDLE AMERICAN CULTURAL ANTHROPOLOGY

    Series: Llll Ho: 281 _

    Photographed by:

    Department of Photoduplication - The Joseph Regenstein Library

    University of Chicago - Chicago, Ml. 60637

    REDUCTION RATIO: m

  • Diccionario Tzeltal

    de

    Tenejapa, Chiapas

    por

    Overton Brent Berlin

    y

    Terrence S. Kaufman

    (January 31, 1962)

    MICROFILM COLLECTION

    OF

    MANUSCRIPTS

    ON

    CULTURAL ANTHROPOLOGY

    No. 281

    Series LIII

    University of Chicago Library

    Chicago, Illinois

    October 1, 1977

  • f 1

    .1 I

    I I I

    X I 1 I

    ••A-'-

    Diccionario del Tzeltal de Tenejapa, Chiapas

    Brent Berlin

    Terrence Kaufman

    Stanford University

    University of California, Berkeley

    i I E

  • Preface

    I I [ I Í

    r. L [ i i i i E I I

    The following dictionary of the dialect of Tseltal spoken in Tenejapa,

    Chiapas, Mexico, has been designed primarily as an aid to ethnographic

    field workers engaged in research in the municipio of Tenejapa. Specifi-

    cally, this would include research teams from both Stanford and Chicago

    Universities.

    The lexical materials have not been uniformly collected. Items

    have been drawn from texts transcribed by transcribing Tenejapa infor»

    mants. and from individual elicitation. Numerous forms have been

    included by making available to an informant parts of a lexicon from

    another dialect, .and requesting him to write the Tenejapa equivalents.

    The combined slip dictionaries of Berlin and Kaufman have allowed for

    a more complete lexicon than would otherwise have been available. In

    most instances, each form has been checked by an informant, but there

    will be numerous errors of oversight. It is hoped that as the dictionary

    is put to practical use, those errors will be corrected.

    Certain z. 'breviátions have been utilized to indicate the major and

    sub-form classes of each item.

    n nominal

    onom. onomata poetic

    gn geographic name

    sal. saludo

    pn(m) personal name (masculine)

    pn(f) personal name (feminine)

    pn sur-name (apellido)

    iv intransitive verb

    an agentive noun

    tv transitive verb

    av affect verb

    aj adjective

    p particle

  • ii

    I

    I

    Fj [

    Sp Spanish loan

    ac nominal classifier

    mum numeral

    rp reflexive pronoun

    Where possible, non-possessed and possessed forms of each

    nominal has been cited, due to morphological considerations. The first

    form will be the unpossessed inflection, the second form receives the

    third person possessive prefix (utilized for purposes of uniformity), e.g.

    nic'anil: s-nic'an 'hijos' (del hombre).

    All intransitive verbs derived by -h-, and numerous intransitive

    verbs derived by -Vh suffixes are inherently passive in meaning, and

    will be indicated by the appropriate Spanish infinitive. Also, reflexive

    constructions formed by transitive verb stem plus reflexive pronoun are

    glossed with the Spanish reflexive infinitive.

    One point of disagreement on the part of the authors is the handling

    of the phoneme /b'/« Berlin feels that /b'/ contrasts with /b/, the

    latter occuring only in Spanish loans. Kaufman's work indicates that

    there is no contrast between the two, and that a more appropriate analysis

    would include them as allophones of a phoneme /b/. Further field work

    should clear up this difference of opinion.

    The order of initial phonemes for all lexical items in the dictionary

    ha¿ been determined by the traditional modes and points of articulation

    recognized by most American linguists. Stops and affricates, both

    simple and globalized, are listed in the following order:

    p. p\ t. V, i, i\ c. c', k, V, '. b«.

    Fricatives are listed as :

    B, 8, h.

  • iii

    [. •

    I I I

    !b I E ¡

    Resonante are listed (after Gleason, Henry, "Workbook in Descriptive

    Linguistics. 1955, p. 7) in the following order:

    Nasals:

    m, n,

    Medians:

    w, y,

    Laterals:

    1.

    ¡xl occurs initially only in lexemes of Spanish origin, and has been

    listed last.

    We extend our thanks to Alonzo Méndez Girón /h'alus hmentes ton/

    of the paraje /kul'ak'tik/, and to Pedro Jiménez Girón /hpetul hsiwnes

    wakas/ of the paraje /'oie'wi^/, whose joint efforts have made this

    Tenejapa field dictionary possible.

    B.B., T.K.

    January 31, 1962

    1 Í I

  • i I .0

    Diccionario del Tzeltal de Xenejapa, Chiapas

    1 i í I I I. I I 1 1

    1

    £ pyerol n (Sp,)

    presko n(Sp.)

    prewa n (Sp.)

    promotor n (Sp.)

    profesor n (Sp. >

    PÍP p (onom

    pitk'oh- iv

    -pitk'un tv

    -pit' fv

    -pi¿ tv

    -pi¿' tv

    -pie* tv

    -pie' y-'o'tan tv+n

    pik nc

    h-tab' ta bahk' nc+p+nc

    -pik tv

    +-pik (s)k'ab1 tv+n

    piko pis

    -pis

    n (Sp.) nc tv

    s-pisil n

    pisaron n(Sp.)

    -pis tv

    piskalto n (Sp.)

    pisolal: spiüol n

    piht- iv

    piht1- iv.

    el que representa Jesucristo; fiador

    refresco

    prueba

    promotor (maestro del Instituto Nacional Indigenista)

    profesor

    sonidos de carro

    soltarse

    soltarlo

    aplastarlo (para ver madurez de fruta)

    ponerlo de palanca

    exprimirlo

    agarrarlo, doblarlo con mano

    pegarlo el corazón con tristeza

    ocho mil

    ocho mil

    tentarlo

    pulsarlo la mano

    pico

    hacerlo bola .

    todo

    pizarrón

    taparlo

    le dicen que él ae casaba anteriormente

    'sombrero

    quedarse solo

    aplastarse

  • í

    B B a 11

    1 I

    l f

    :o

    i

    pih¿- iv levantarse

    pih¿«- iv exprimirse

    pihc1- iv doblarse con mano

    pihk- iv tenderse

    pihs- iv embolarse

    pihs- ÍY •=*• taparse

    pimspimil aj grueso

    pim c'uhc'ul te' >eltik aj+aj+n chaparral

    pimil hun aj+n papel doble

    pintu ?isim aj{Sp.)+n maíz pinto

    pínka * (Sp..) finca

    pinola gn {Sp.) Pinola

    piw p (onom.) sonido de gallinitos

    pilaltik n(Sp.) lugar de columnas;

    aj horconado

    pilaltik tak'in n(Sp.) barra

    » -pet s-pet h-petul

    tv pn (f) pn (m) (Sp.)

    abrazarlo Petrona Pedro , ..„,. ..-..

    •fpe^em aj parece como grano, escupe mucho

    pee aj

    nc

    delgado;

    pee1 n pato

    -pee' tv poner listón en el cabello

    pee'el aj achatado

    pec'ahtik aj achatados

    pee» n {Sp.) peso

    pehpen n mariposa

    peht no

    peht- abracarse

    o

  • f -3-

    O

    I

    pehtak n

    pent' nc

    péW n nc

    pehc ' ' nc

    pebc- iv

    pehcel n

    -pehcan tv

    pohk' n

    -pehk'in tv

    pehk'ec n pehk'ul tirarol aha (Sp.)

    -pew tv

    pewel wi¿ aj+n

    pewal n

    pelipe pn (m) (Sp.)

    perton n(Sp.)

    persension ne(Sp. j

    pero P (Sp.)

    pero ha'-niwan p(Sp.)+p+p+p

    pápente may n(Sp. )+n

    a-papa sil n

    pat n

    pa tü: spat n

    spat-te? n

    -patbe y-o'tan s-pat s?ahk s-pat s-suhfc s-pat holol

    spat mayil ti'bal

    tv+n n+n n+n n+h n+n+n

    pat-na n+n

    patil aj +k'us patil

    tuna, nopal

    trampa

    tejerse el cabello

    tabla

    tortearlo

    meca pal

    usar mecapal

    enano

    honda de tirador

    separarlo

    serranía

    cucaracha

    Felipe

    perdón

    caridad

    pero

    pero esto, tal'vez

    tabaco

    su suciedad

    sangre de menstruo

    cortesa (del árbol)

    cascara

    saludarle el corazón concha de tortuga vecinos occipital concha del armadillo

    atrás de la casa

    atrás; después de

    dolor de la espalda

  • JO It

    a n 1 i i i

    .. fc;

    I

    0

    pata^pata n guayaba

    pa tan n multa de anterior, tributó

    pa¿al n peludo

    pa*' n tamale

    -pac tv agarrarlo

    pakté*fcon gn paraje del municipio de Tenejapa

    pak¿'oh- iv estar caído, sometido con " boca abajo

    -pakrf'uri tv caerlo, someterlo con boca abajo

    -pakb'e b'el tv+p contestarlo

    paka? n guash

    pakah-i iv echarse

    pakal aj echado con boca abajo

    pak» . . n tela

    s-pák'Jil) srWu» (il) n+n camisa

    -pak'anta fcv remendarlo . ,

    pak'al. aj pegado

    pak'al wah n+n servilleta

    pak'ail n paladar

    -pas tv hacerlo

    • pas-peh^'úl-te? tv+n+n atrapar

    -pas parte tv+n {Sp.) hacerlo una queja

    pas-partehel tv+n (Sp.) el que hace justuciero

    pas-p'in tv+n hacer ollas

    - -pas c'inc'ink'op tv+n hacerlo ruido

    pas-c'uhte? tvvaj+n hacer madera

    pas-kanar -pas s-b'a -pas mul

    tv+n (Sp.) tv+rp ' tv+n

    ganar hacérselo hacerlo delito

    -pas lot tv+n hacerlo mentira

    pastiya n (Sp.) pastilla

    -pasta . . tv de se ompone rio

  • I o -5- pastah- iy descomponerse

    0 ' pas-k'op fcv+n pleito, guerra ir paabil te? • \ -•• ajtn madera 1 pasbil be-fca? aj+n+n paradero paso-tepil n+n talabartería i. paspbil 'ora a+n (Sp.) relojería -pásate s tv pagarlo todo 1 -pasula tv hacerlo (rep.) pasyah- iv pasear 1. pasyal; pasial "n pasear; paseo

    pasial h paseo

    b • -pa saca tv recorrer a pie pasah- iv andarse, caminarse i : pah: pahal aj agrio, ácido

    pahcr iv agarrarse

    i pane' n pifia pahc'amil k'ab'(al) n+n pilma de lá mano ' •-

    Q : pahc'amil ?akan(il) n+n planta del pie s-pahc'umal n racimo

    II pahk- nc '" •'""'.•; •• ' '.',•' '.••." ' • ' . ••

    0 a

    pahk1 n pared

    pahk'em; pahk' pahk'umil

    pahk«ah-

    urn cenek

    n n+n iv

    vainilla vainilla de frijol pegarse en la pared

    pahk'ub'il na aj+n casa de bajareque

    pah- y-o'tan iv+n- paso/ se desquito la gana; de su corazón

  • E i n

    pahs-

    pahib'al: spahib'

    hacerse

    hasta la terminación de la tierra; su distancia

    0 panel P mañana

    pahal aj igual

    fl pahal-ton gn (aj+n) paraje Pajalton

    ¿pahal 'eil t &j+n agria la boca

    1 pahal sok y-ilel aj+p+n es igual a...; se parece a 3-pahoh y-o'tan tvta está de acuerdo (con el) 1 pam nc pam-te? iv+n puente 1 pamjfah- iy nivelarse -pam^an tv nivelarlo b

    - paralantes tv nivelarlo

    pamal aj planado

    1 pamal-ha "> áj+n charco pamal-ha' ta muk'ul i.

    poso aj+n+p+aj+n(Sp.)' lago

    pamal ha7 kantab'il aj+n+n estanque (?)

    1 panyoil n (Sp. ) pañuelo

    pawor n (Sp.) favor

    If pay n zorr(ill)o

    -pay tv cocerlo

    B pay-te* n planta de medicina

    -paysata (?) tv andarlo, caminarlo

    fl -paysat«a(?) tv hacer caminarlo

    paysah- (?) iv andarse, caminarse

    fl

    paynil n nixtamal

    payal •*í cocido

    pal n racimo

    a

  • I -7-

    "O

    S

    pále

    pále-e'en

    h -pala 3

    palomas

    • parte

    parte

    h-partehel

    paráhe

    -po¿

    po¿el

    •hpo^ob'-

    n (Sp.) cura, padre

    gn (u-Sp. -+n) una peña en Tenejápa

    pii(m) (Sp.) Francisco

    n (Sp.) paloma

    n(Sp.) justicia

    n (Sp.) otro, particular

    n(Sp.> justiciero (el que pide justicia)

    n(Sp.) paraje

    tv envolverlo, forrarlo

    aj envuelto

    iv es paralizado; entumirse, paralizara

    s-poclahet

    ...í

    un ave que suena sus alas, o una persona que suena su pan- talón; está moviendo la ala de algún ave

    i pocol aj ancho

    pÓC1 n chinche (animalito),

    Ir -poc1 tv pelarlo

    1 -pok tv lavarlo

    1 -pok -b» tv+rp lavárselo

    poket n olla abierta de la orilla

    8 pokok :.',. - . n.. • - sapo

    pokokem gn paraje de Tenejápa

    0 poko-kaha aj+n caja vieja

    pokolum gn (aj+n) paraje de Tenejápa

    0 pok'-sit aj+n ciego

    pok'ól *j flojo

    0 po'- iv quitarse

    po'tah P ya mero

    0° pos n (Sp.) pósito

    fl

  • o .8-

    :0 i

    ..J

    1

    o Q

    fl

    O

    posporo n (Sp.)

    posporo k'ahk1 n (Sp.) +n

    poso y-awil ha' n(Sp.}+n+n

    ppsoil tolha? n(Sp.}+n

    pos n

    -posta tv

    postawan- iv

    + hpo stawaneh n

    •r -poistay tv

    -postala. tv

    + posil n

    + hposil n

    posil siwel n+n

    -poh tv

    pohp n

    poh¿ nc

    s-poh¿il n

    poh^il 'iaim aj+n

    spohféil bikil n

    poh¿il 'akanil:

    pohc'-

    spoh¿il n y-akan

    iv

    pohk- iv

    pohk' aj

    pohsta- iv

    pohow n

    + spohowil n •

    pohowil te9 n+n

    pom n

    -pol tv

    cerillo

    cerillo

    sedimento

    tanque

    aguardiente, medicina

    curarlo

    curarse

    médico, curandero

    curarlo

    curarlo (rep.)

    medicina, remedio

    curandero

    medicina

    quitarlo

    petate

    capilla,

    capa de maíz

    epiplones

    calcetín

    pelarse

    lavarse

    de cuero

    curarse

    pus

    púa

    jugo, savia

    incienso

    abrirlo

  • if o _V. f

    LI

    I

    3

    t

    fl

    pol

    polo«S'

    polo¿' pos

    poloma

    porsa

    pore

    pu¿

    pU^Tl^il

    -pu¿»

    -puck'in

    puck'eh-

    -puk

    -puktikla

    pukuh

    pukuh-te'

    pukuhub1-

    -puk*

    pus

    -puh

    puh¿*-

    puhk-

    puhk'-

    publeh

    s-puhleh

    puhul

    •i pum

    LO

    n masorca

    n amol

    n+n planta medicina (jabón)

    n (Sp.) plomo

    n (Sp.) fuerza

    n

  • n f)

    -10-

    D 0

    L,"l

    ¡

    a LO

    +*pum- (puum • ?) iv

    +*pumel n

    puy n

    puul- iv

    -pul tv

    -pules tv

    pulatu n (Sp.)

    pur p (onom.)

    purka n (Sp.)

    puro p(Sp.)

    n (Sp.)

    pueraa, pv/erea a (Sp.)

    ***

    £l pHs nc

    p'ie n

    -p'is tv

    -p'is sit tv+n

    h-p'is ha'wil 9ay tfinub'il p+n+p+n

    h-p'is ora nc+n (Sp.)

    p'ih aj

    -p'ihutes tv

    p'ihutesibal: sp'ifauteslb' n

    p'ihub'- iv

    p'in n

    p'ilum-te' n

    p'ol n

    -p'ec tv

    indigestionarse

    indigestión

    caracol

    criarse (las hojas del árbol), retoñar

    verterlo

    criarlo, retoñarlo

    porselana, plato de porselana

    purpur (sonidos de alas de aves)

    purga

    embudo;

    pufo

    fuerza

    copa

    medir'?

    hacer cenarlo

    cada año de semilla

    cada

    inteligente, vivo

    enseñarlo

    enseñanza

    ponerse inteligente

    olla

    flecha

    maíz dorado.

    andarlo (empezar a)

    Ll

  • -11-

    o

    (i

    I

    p'ekel aj

    COp'eklahet á/

    , (ate 'eklahet ha'al p'ek1 p (onom.)

    -pe' tv

    p'eh nc

    p'ehc nc

    p'ehc- iv

    p'ehkah- iv

    p'ebel

    II p'ehel te?

    b -p'ew

    p'ak

    -p'a sates

    I p'asah- i p'ah- p'al a p'alaa,

    p'ok"

    0 p'osah- -p'ole» a p'ool-

    h-put

    11 p'ua-pat p'uokin

    a -p'usan 0°

    -p'uy

    a

    aj+n

    tv

    p (onom.)

    tv

    iv

    iv

    nc

    n

    n

    iv

    tv

    iv

    pn(m)

    tv-hn

    n

    tv

    tv

    botado, tirado

    agua, cayendo

    sonido de cualquier cosa que cae

    aplastarlo

    pararse

    botarse al suelo

    redondo

    palo redondo

    separarlo

    sonidos de pasos, patas, etc.

    venir a pasarlo; apagarlo tanto

    apagarseo-pasarse; pagarse

    disgustarse

    corteza

    nudo

    desnudarse

    aumentarlo, producirl

    producirse

    apellido

    jorobado

    guitarrón

    agacharlo

    batirlo; hacer en polvo con la miíno, moler con la mano

  • o -12-

    1

    -1

    ¡ I

    O o

    tikre n(SP.) tigre

    -tikuntes tv hacer mandarlo

    -tikun b'el tv+p mandarlo

    -tik« tv meterlo; presentarlo

    tik' ?a p+p basta -

    -ti" tv comerlo carne; ladrarlo; tocarlo

    -ti' -b'a tv+rp morderse (de animales)

    +tt*b-'il n mordedura

    ti'b'al n carne

    ti'b'ail: «ti' aba n+n (analysis?) ¿rente

    ti' helab'il n gamuza

    ti'wan- iv morder

    +sti'wan ?ik' ta (y)o'tan aire duele el corazón

    +ti'wan- b'akel dolerse los huesos

    ti'wal n mordedor; animal que co las gentes y a los aves

    ti'il: sti' n labio, orilla

    ti'-ti*-k»inal n+n+n orilla de montes

    ti'-c'ahan n+n lindero

    ti'-c'ul-na n+n+n puerta de iglesia

    ti»-k'al-tan . ti'-'uk'um

    ti?-mak-te'

    n+n+n n+n n+n+n

    ceniza de fuego

    orilla de cerco

    ti'-muk'ul-b'e n+aj+n ... orilla de camino real

    ti9-nail, ti'-nel: •-ti7 s-na n+n puerta, entrada de una ci

    (s-nuhkulel) ti'il labio

    ti'aw , n mordiendo, ladrando; do

  • B ,o

    -13-

    ^tih tv

    D

    I

    Í

    n

    o

    tih- iv

    tih ta k'op av

    tih¿ah- iv

    ~tih¿an tv

    =tincantes tv

    h-tih-lcaro tv+n

    tihkun- iv

    tihk! DC

    tihk'- iv

    tihil P

    tihil te patsuhk

    tihawan- iv

    h-tih-winik tv+n

    h~tin pn(m)

    S-tin pn(f)

    tinil P

    -tinan tv

    -til tv

    -tiles tv

    tirerol » (Sp.)

    tui^ iv

    SSÜI+ P tépil: step n

    tit* ite+a' +te? p+p+p

    te ta wa'ele P

    ladrarlo; despertarlo, tocarlo, arrearlo

    despertarse

    insultarlo

    acercarse

    acercarlo

    hacer acercarlo

    chofer

    mandarse

    meterse

    cerca

    cerca los vecinos

    despertar

    fiador

    Agustín

    Agustina

    agachado

    agacharlo

    arderlo, iluminarlo

    hacer encenderlo

    tirador

    arderse

    allí te nase allí te ñas 9a mene allí mismo/

  • X) -14-

    fl -tejí

    te¿el

    D tec tv

    aj

    n(?)

    jalarlo (pelo)

    largo (pelo)

    anillo-en nariz de cerdo

    •tek' tv pisarlo

    1 tek«el aj parado tek'ahtik aj parados (plantas)

    i te k'alal está bueno, ni modo te' n árbol, madera

    I te'tikil n monte te'tikil cih n+n venado

    Í3 te'tikil mut n+n pájaro

    1 te'tikil likawal n+n gavilancillo

    te» k'ab'al n+n brazo

    í ate'el tirarol n+n (Sp.) horqueta

    te?el k'ab'il n+n brazos

    I te 'el * akanil; stefel y •akan n+n espinilla

    te'el 'ule n+n (Sp.) palo de hule, caucho

    ate9 el híb'en n+n vena de la hoja

    1 a-te9el y-eceh n+n su cabo de su hacha

    0 s-te?el y-at n+n palito de su pene

    te 'a p+p allí, allá (está)

    a • h-teb1 nc un poco

    h-tab'uk P - un poco

    11o

    -tes tv peinarlo

    te swénta ' p+n .i.) su parte

    11 h-tes pn(m) Baltasar I!

  • E -15-

    O ü

    I I I

    0

    teseres n(Sp.)

    tesa *n(Sp.)

    tesail na? aj+n

    teh¿- iv

    tehk nc

    tehk te? hocb'ii tehk ¿unub'il

    nc+n+aj nc+n

    tehk cenek1 nc+n

    tehk wamal ton nc+n+n

    tehk yakan cenek' nc+n+n

    tehk lucti? mut nc+?+n

    tehk'- iv

    tehk'ab'al n

    tehk'ah- iv

    -tehk'an tv

    tehk'anab' iv

    tena- iv

    te hlumale p te hicuk p ' te me p ten nc

    teen- iv

    -ten tv

    0 o

    ten

    ten^un

    s-tenleh

    tenlehal wi¿

    tenehapa

    pn

    n (Nahua)

    n

    n+n

    gn (Sp.)

    tijeras

    teja

    casa de teja

    jalarse (pelo)

    planta rastrera planta de semilla

    frijol de mata

    planta recta

    tallo de la mata de frijol

    planta trepadera

    empezarse a andar

    escalera

    empezarse a pararse

    pararlo

    punta de pie

    peinarse

    hasta mi pueblo

    está bueno

    si (condicional)

    majar se p mascarse

    majarlo, mazearlo; pegarlo .

    apellido

    chivo, cabra •-.•:..:.-.._

    llanura, planado . -.

    mesa (de cerro)

    Tenejapa

  • E • 16-

    o ¡r . tenel hol-wi^ aj+n+n

    ID tey P te yakal 'ay P+P+P

    0 teltel ?iw te lekike

    aj+n

    ¡i" . telel aj telahtik aj

    E te. ¡. lum ine P f ¡T"

    teren n(Sp.

    Í te.. ¿ e P

    I

    I

    ta

    O

    b'aya ta

    ta patil

    ta puersa

    ta -?akan

    tá 'ahk'ol

    ta 'ahk'ub'altik

    ta 'alan

    ta 'ocib'al

    ta 'ora

    ta buen 'ora

    ta stulutul ''

    ta sk'asalk'as

    ta sba

    ta sab'

    ta sunk

    ta blumal

    ta hamalal

    meseta

    alii

    está

    ehinin largucho

    los buenos

    ovalado.

    larguchos, ovalados

    allá

    tren

    el, la, los, las

    señor (habla el hombre)

    ¿cómo está» señor? (habla el • hombre)

    '. é .en, • 'en el...'

    atrás

    a fuerza

    a pie, en la pie

    (de)arriba

    en la noche

    abajo

    de la entrada

    de pronto

    muy rápido

    •n (para) cada uno

    por trazos

    encima

    en la mañana

    al lado

    •n mi pueblo

    afuera

  • i !i ,o •17-

    O

    .o

    ta ho» ho*

    ta huhutul

    ta huhun

    ta huhuluhc

    ta ye9tal

    ta yelaw

    ta yakan

    ta yocib'al

    ta yutil

    ta wa'el

    -ta tv

    -ta -muí tv

    tat

    b'aya tat

    tatil; stat n

    tat-citam n+n

    -ta -tía tv+rp

    tat-mut n+n

    tatik ?ahaw gn

    tatik ?anhel gn

    tatú: «tat n

    takin áj

    takin tmi aj+n

    takin k'inal aj+n

    takin *ic aj+n

    8-takinal n

    takin y-o^tan aj+n

    takin ?uk'um aj+n

    de a cinco

    para cada uno

    de a uno

    de cada cucharada

    debajo de la tierra

    en frente

    a pie, en la pie

    adelante, a la entrada

    (de) adentro

    en la derecha

    alcanzarlo, encontrarlo

    encontrarlo delito

    señor (habla la mujer)

    ¿como están señor? (habla la mujer)|

    papá

    marrano

    juntarse, unirse

    gallo

    nombre de un cerro

    nombre de un cerro

    papá

    seco

    sed

    matorral

    chile seco

    seco

    corazón seco corazón está seco corazón tiene sed

    río seco

  • X) 18- takeh-

    -takutes

    tak'in

    -tak'i

    -tak'ates

    tak'ah-

    tak'an

    ta'aiil: sia'an tab'

    -tab1

    -tas

    tv

    n

    tv

    iv

    aj

    n nc num (c)

    tv

    secarse

    secarlo

    dineror hierro

    aconsejarlo

    cocerlo

    cocerse, madurarse, enerudarse

    maduro

    pecho

    veinte

    arrastrar

    L.J tan n rr tahs- iv

    1 tahimal n

    i tahin- iv

    -tahinta tv

    n tahaleltik n tahun n a s-tahunab1 (pl.) n -tam tv a - ta me P tan n Q

    ta niwel ha' ya s '•••:' lihtal ?ik'

    a fanil paynil n tanul nicim n+n „n tanul lum n+n

    ocote

    jalarse

    juego

    jugarse

    jugarlo

    ocotal

    hermano del papá (tío)

    hermanos del papa (tíos)

    pepenarlo, levantarlo

    si

    cal

    ni S la cal de mistamal

    0 polvo

  • 0

    D D i

    -19-

    I

    0

    o

    tawal

    -tawalta

    tal-

    talel: s-talel

    ta lorn lek

    tara

    top

    -top1

    -to¿

    -toe

    tokal

    tokok y-ik*

    tok?oy

    tostón

    toh: tobol

    -toh toha,

    toh ta porsa

    tohtoh

    tohc-

    tohk-

    -tohkes

    toh 'ay

    toh-be^"

    -tohli

    toh lihkel

    -tohotes

    n envidia, coraje,, enojo

    ty envidiarlo

    iv venirse

    n costumbre

    p+p+aj está muy bueno

    n (Sp.: tarro) bambú

    n recto

    tv quebrarlo

    tv arrancarlo una matita con tierra; arrancarlo raíz alguna planta

    tv rasgarlo

    n nube

    sentir feo el .'olor

    n sauz

    n (Sp.) tostón

    aj derecho, recto

    tv

    n+p+n

    pagarlo págalo tributario

    P de allí

    iv quebrarse

    .iv . nacerse- tv nacerlo (una criatura)

    está listo

    aj+n vereda recta

    tv adivinarlo» puntarlo

    una vez empezó

    tv corregirlo

  • o o D D

    I i 1 I. I I

    o -20-

    O

    tohoteswan- iv

    tohonbbl p (ana

    tohob»- iv

    ' toholil: stohol n

    ..•. tohol k'inal kj+n

    tohol 'altik aj+n

    tohol ha?mal aj+n

    s- tohol a-muí n+n

    torn nc

    h-tomas pn(m)

    tomut, tumut, tonmut s-ton s-mut

    h-ton

    n+a

    pn

    ton n

    ._ tontikil n

    ton-e'ic» n+n

    ton-'ic n+n

    ton 'uc' n+n

    8 -tomf t 'ornen wi¿ P toy-' iv

    -toy tv

    toyiw n toyem aJ

    toyemis stohol

    toyol aj

    toyol c'en aj+n

    toyol wi¿ aj+n

    eixlerezar

    directamente

    enderezarse

    paga, valor

    montaña

    es lástima

    montana

    su valor /su causa

    Tomás

    huevo su huevo f apellido: Méndez ton

    piedra

    barranca, pedregal

    calambre

    chile de siete caldos

    liendre

    ppcó pómez alzarse

    alzarlo

    helado

    valiente, elevado, caro

    ya subió su precio

    alto, alto da precio

    farallón

    farallón

  • :o •21-

    Q

    I 1

    ED: 1 i • 0

    0

    tol

    -tol

    tolna?

    -tololan

    tololoh-

    tu: tuil

    -tup' tup1- tutub'il: atutub'

    tu¿

    tu¿»

    tu^'ul

    -tuc

    8-tukel

    tukul

    tub'

    •tup' b'el

    tus

    tusta, tucta

    tus-'ak

    n

    tv

    tv

    iv

    aj

    tv iv n

    n (Zoquean)

    n

    aj

    tv

    n

    n

    tv

    n

    gn

    calabazo

    agarrarlo; tenerlo, agarrarlo un palo en la mano

    agua

    andarlo con ello agarrado

    andarse agarrado

    apestoso, tufo

    apagarlo apagarse traquea

    cola {de pelo)

    cuchara

    largucho

    agarrarlo

    solo, sólito

    palomitas

    una bolita que está pegado en una cosa;

    un apellido

    desaparecerlo -

    pepita de algodón

    Tuxtla

    cebolla

    O

    •tunta

    tuhta-

    tuhc-

    tuhc'-

    tuhc 'ic'

    tv

    iv

    iv

    iv

    n

    escupirlo

    escupirse

    agarrarse

    reventarse

    pajarito amarillo

  • .€• -22-

    tuhki-

    -tuhki

    tuhk'

    -tuhk'a

    tuhk»al-te?

    xv

    tv

    n

    tv

    n

    tirarse (cosas finas como arena, tirarlo semillas, etc.)

    escopeta

    tirarlo con escopeta

    cañuto

    1G

    h-tum pn(m) Domingo

    tumat n (Sp. or Nahua) tomate

    -tun tv comerlo

    tun-, tuun- iv servirse, utilizarse

    -tuntes tv comerlo, servirlo, utilizarlo

    tunim n algodón

    íiunim cih n+n borrego, carnero

    -tuy tv cortarlo

    -tuytikla tv cortarlo cada pedazo

    -tul nc

    -tul tv cortarlo (hojas)

    tulan v tulan cilha?

    -talantes áj+n tv

    fuerte chicha fuerte ponerlo fuerte

    tuluk' n jolote hembre; jolote en genei

    h-tuluk' pn un apellido

    turesna n durazno

    tule ana n durazno

    tuul- iv

    «** cortarse (hojas)

  • I

    I 1 ID

    I 1

    I I I

    -23-

    11 t'is p (onom.) sonidos de guajolote

    haciendo baile

    -t'islu tv darlo vuelto a malacate

    -t»iB tv obstruirlo

    t'ihs- iv triga r se

    -tUm tv tocarlo (guitarra)

    -t»U tv quebrarlo un pedazo

    t»iil- iv quebrarse un pedazo

    t'ek n baile de aparear de guajolote {

    -ifcklu tv bailarlo de aparear (guajolote)

    -t'es tv pegarlo con mano

    t'ehs- iv pegarse

    -t'en h-t'en tak'in

    -t'eht'u

    tv tv+n tv

    golpearlo herrero golpearlo (tambor)

    -t*enon (-t'enan ?) f;v golpearlo (rep.)

    t'een- iv golpearse

    t'ast'u- iv golpearse.con mano

    -t'ast»» tv golpearlo con mano

    -t'aat'uta tv pegarlo con mano

    t'asah- iv desnudarse

    «,-t'ajtan -bk t'asal c'inton t'asal k'inal

    v tv+rp n n+n

    desnudarse guija prado

    t'uah- iv desnudarse

    -t'anan tv desnudarlo

    t'anal aj desnudo

    +t'ayay n baba

    t'ok n penacho

    t'os p (onom.) sonidos de tronar los dedos

  • -24-

    •t'oh

    t'oht'oh

    tv

    iv

    picarlo

    picarse (rep.)

    -t'oht'on tv picarlo muchas veces

    t'oxn n chispa

    t'om- iv reventarse, tronarse

    -t'omtes. t'ornea tv reventarlo, tronarlo

    t'omen wi¿ aj-m volcán

    t'onkos n hongo

    -t'ol nc

    t'ut'st'ut'il aj miserable

    t'uc- iv empegarse a andar

    t«uk P [onoxn.) sonidos de aves en tiempo de lluvia

    tfub'ah-

    -t'ub'an

    -fus

    tt'usem sit

    t'usah-

    -t'usan

    t'uLb'ü

    t'uhs- s-t'uhbHlil

    -t'un

    ful

    -t«ul

    t'uluk ya'leí

    IV

    tv

    tv

    aj+n

    iv

    tv

    *j iv n tv

    n

    nc

    nc+n

    formarse ¿nifio en una mujer)

    formarlo (niño en una mujer)

    quebrarlo (huevos, naranjas, limones) ciego

    caerse

    caerlo

    bonito

    quebrarse su hermosura seguirlo

    conejo

    gotas de jugo

  • 1

    -25-

    I ¿ 1

    ¿yenta, dienta n (Sp.) h-¿yak pn(m)

    u ¿Ü n,... i

    ¿ik p (onom.)

    1 ftikle n (Sp. or Nahua)

    Í

    1 ¿ib« íisin ?v

    1 ¿isil: srfis n

    Is -¿ihrfin tv ¿ihk'- iv

    -¿ihk'es

    ¿ima

    -¿in

    ¿in

    -¿in¿u

    s-¿il¿un

    (•: ¿«el tap

    tienda

    Diego, Santiago

    aguacate chico, de cascara negra

    sonidos de dinero traqueteando

    chicle

    helécho (una planta) peder

    pedo

    mandarlo atención (rep.)

    iv desobedecerse; golpearse el codo

    tv desobedecerlo; golpearlo el codo

    n (Zoquean) jicara

    tv apretarlo

    P sonidos de monedas, sonidos de guitarra

    tv sonarlo

    av está ardiendo

    ti crudo, cortarlo

  • -26- —-.*•

    ¿ek

    ¿ekil: ¿ek

    n

    n

    una estrella o tina constelación; , ,, alacrán nagua, falda

    ¿e'la- iv reírse de alguien

    ¿e'eh n risa

    ¿e?en- iv reírse

    ~¿en¿u tv tocarlo, sonarlo

    ¿eb» n (Tsotscil) mujer

    ¿eh P» Girón ¿eh (apellido)

    ¿ehp- iv cortarse

    Ij femen

    ¿el

    n

    nc

    elefante, danta

    I •¿eloh tv caerlo a un lado

    -lía tv escogerlo

    1 . -*ap« tv clavarlo

    -¿ak -¿ak -ba

    ¿ak-eay

    tv tv+rp

    n

    . agarrarlo - agarrarse

    pescar .'.'.':. i ••*

    e 4*-> a excremento, mierda* caca ¿a'tah- iv obrarse algo . •i ¿a'tuluk' n+n «apote negro u ¿a' 'akanil: s*a» kakan . n*hi pantorrilla; músculo de la panto-

    rrilla

    1 4*.'* mut 'ic n+n+n chilito

    I +*a'nel n diarreas excremento; excrementar

    I

  • I I I

    ^

    D D Q. a

    .27-

    +c'ic'el ¿a?nel aj+n

    +tohol ¿a'nel aj+n

    ¿a?le(8)sit n+n

    ¿a ' los {¡éa'ai+hos/ n+n

    ¿a?an- iv

    •¿a? antes tv

    ¿ah:¿ahal aj

    ¿anta tv

    taheahtik a* ¿ahk- iv

    ¿ah-'isim aj+n

    ¿ah lek sakil aj+aj+n

    ¿ahal pos aj+n

    ¿ahal posil aj+n

    cahal tah aj+n

    ¿ahal tot aj+n

    ¿ahal ci'in aj+n

    ¿ahal cay aj+n

    ¿abal 'e'en aj+n(gn)

    ¿ahal k'unil nicim aj+aj+n

    ¿ahal 'isim aj+n

    ¿ahal sul aj+n

    ¿anal ha'as aj+n

    labal yas-'ic aj+n

    ¿ahal lo'b'al aj+n

    ¿abai lam aj+n

    ¿ahal slumll cenek* aj+aj+n

    diarrea con sangre

    diarrea (tipo?)

    2qué chelónl (de maltratar ana persona que está mal de ojo)

    zope

    excrementarse cagar, obrar

    excrementarlo

    colorado, rojo

    tantearlo

    medio rojo

    agarrarse

    maíz rojo, colorado

    cobre

    trago rojo

    yodo

    ocote colorado

    estambre

    camote

    camarón

    un paraje de Tenejapa

    estambre

    maíz colorado

    maíi colorado

    zapote colorado tipo de chile

    guineo morado

    tierra colorado

    frijol colorado del suelo

    I

  • -28-

    I 1 I I I 1 I I I I

    + ¿ahub'-

    D 0 -o D

    ¿an p (ononn)

    ¿anéewal, lan^iwal n

    ¿an4el-te? aj+n

    ¿alub»- iv

    rfop n

    ¿opól n

    *o¿ n

    s¿o¿ senyora n+n

    ¿o¿il pecuil aj+n+n (Sp.)

    ¿o¿il ta'anil: *¿o¿il e~ta?an n

    ioiü. citam n+n ¿q¿il 'a til:

    s¿o*Hl y-at • •.. n+n

    s-¿o¿il 'akaniletik. n+n

    s-¿o¿il sitil n+n

    ioiil holol: s-¿o¿il n+n • '„ s-hol

    ¿ofcHlwakas .. n+n

    s-4otfily-at n+n

    -4ob* tv

    s-4ob* s-fta tv+rp

    -*ob» -k'al tv+n

    ¿ob'ah- iv

    ¿ob'awan- iv

    *ob«ol *j

    estarse, hacerse Colorado; ponerse rojo

    ruido de golpe, sonar alguna cosa

    relámpago

    viga

    planta (clase de árbol)

    montón

    chamarra, pelo, lana, cobija

    estambre

    pelos de pecho

    pelo, vello del pecho

    pelos de cerdo

    vello de verga

    los pelos de las piernas

    las pestafias

    cabello

    pelo de toro

    vello de su pene

    juntarlo

    juntarse

    cosechar la milpa

    juntarse

    juntar, • reunir •

    bastante, mucho

  • JO -29-

    ¿oht no

    D ^Ofak'r iv torcerse ¿on n verga

    D 8-¿on n su vello ¿on~te ' n+n musgo

    1 ¿ontahal gn Amatenango ¿ontahalil se¿' aj+n trastea hechos en Amatenango

    í ¿u n tecomate, pumpo

    I -64 tv completarlo, terminarlo

    {plantas criandas)

    1

    I I I

    II

    ¿ukumilj s¿ukum +k'us ¿ukum

    ¿uk«

    n aj+n n

    estómago; pane rea; panza dé rez duele la panza pelo de maíz

    iúk* 'isim n+n gluma de maíz; pelito de elote

    4\ík' ?ahan n+n cabello de elote

    -*uh tv calmarlo con agua

    ¿un p (onom.) sonidos de agua en cualquier cosa caliente( piedra, etc.)

    tvtot- iv completarse ¿úhs» iv cerrarse

    -¿um tv encenderlo

    ¿umob'il k'ahk' n+n encendedor

    ¿unub'il: s~¿*unub' n semilla

    ¿unub'il cenek* n+n semilla de frijol

    ¿unub'il kaslan 'iiim n+n+n semilla de trigo

    ¿unub'ü ?isira n+n semilla de maík

  • I I

    (5 Í

    ¿ulbankilal

    «ul-há

    *uib'

    ¿uum-

    -30-

    n+n

    n+n

    gn

    iv

    tecomatico de pelico

    calabazo, tol

    paraje de Oxchuc

    encenderse

    I I I I I

    ' JL -c'it tv limpiarlo *

  • I I

    Q

    c -31-

    CD

    0

    D 0.

    •D

    0 0.

    I p I

    ¿'iw p (onom.)

    -* «Hates tv

    ¿•ilah- iv - -

    i 'ilahem aj

    I'etla tv tv P

    (stf'e^'et ivspec.

    *'e' ' p (onom.)

    -¿'e'cikinta tv

    4'ehpoh- iv

    -¿'ehpun tv

    ¿reht- *y

    ¿'ehte' gn

    -Vap tv -¿'ak tv

    -i'»Y. -ba tv+rp

    +h*'akb,ak n

    •-¿'akli árv

    ¿'akli- iy

    •-¿»aket ,av

    ¿•aka n

    -¿'akates tv

    . ¿'akab'- ?.

    ¿•akah- iv

    j!'akah ya'wilal iv4n

    sonidos de pajaritos

    arruinarlo, fregar

    arruinarse

    malo

    tumbarlo , tumbarlo (rep.) grito., de marrinta

    llorando (de coche)

    grito de marraiiita .

    escucharlo

    rechazarse; pasar el mediodía, la medianoche

    tumbarlo'."

    tumbarse; cortarse (maderaje)

    Aguacatenango

    clavarlo; sembrarlo

    agarrarlo

    pegarse, unirse

    componehue sos

    seguirlo, andarlo, acercarlo atrás

    seguirse, acercarse atrás

    anda acercando atrás

    éxito

    completarlo conjuntarse

    completarse

    cumpleafios

  • JO ¿'alean

    -32-

    mojón

    D ¿'okal aj completo; cabal

    D ¿•aPftkanil n pantorrilla ;

    -fí'ah tv remojarlo

    1 rf'ahp- iv puntirse (en suelo)

    é'ahk- iv remendarse

    i 4'ahk n mojón de otro municipio

    s«-¿'ahk lum n+n mojón del pueblo, de otro municipio

    1 ' ¿•aMdbilhok' gn paraje de Teñejapa ¿'ahel n ciénaga; lecho

    1 ¿'amloh ? (iv or av) sumido; sumir (de agua)

    CD ¿'amaí te' aj+n banco ¿•ante ^ n almohado

    1 - -¿'ot 'v hacerlo lazo

    1 -¿'ot av torcerlo -¿•otp»in tv torcerlo

    0 ¿'otp'eh- iv torcerse ¿«otol »j torcido

    Q -¿•ok» tv «-f'o'et *v hacerlo, mucho ruido

    0-.' •-¿'o9 lañan av hace ruido, tronando

    D í'oht- iv ' torcerse

    -*'oy tv moverlo la carretilla

    0 ¿•©y 'isim ?+n tipo de maís

    í'ol n bule, calabaza chicha, tsolito

    O ¿•upul aj puntiagudo

  • -33-

    JO

    D

    !

    I

    I

    -¿'us

    ¿'usub* 4'usub' b'ayuk c'iuk

    ¿•uhp-

    ¿'uhs-

    ¿'uhem

    fí'uhul

    tv

    aj tv

    n n+p+iv iv

    iv

    aj

    aj

    ¿'un tv

    4'unb'al, ¿«umb'al:

    s«£'unb'al

    n

    Ti.

    ¿•unub'-té' n+n

    ¿'unul áj

    t 'uun- tv iv

    •**

    ci: cietik n

    cit p {oaom.) citam n

    cicil: s-cic n

    (s)-eic mam n

    cic ''alai n+n

    cicotcr* n •

    •elknates tv

    ciknah- iv

    .coma rio (caña)

    en forma de huevo

    cerrarlo

    uva uva silvestre ponerse en el suelo

    cerrarse.

    barato, poco

    agua de zacate o gotita de Sacate cuando termina la lluvia

    sembrarlo

    semilla, o la raza (que es la misma ni raza) es su semillero

    una planta

    sembrado

    • curarlo Sembrarse

    maguey, pita, fibra

    sonidos declamando parro

    cerdo, marrano; coche

    esposa del hermano materno

    mujer de su tío materno de mi abuelo

    avispa grande

    cereza; cerezo

    aparecerlo

    sentirse, parecerse, aparecerse

    I

  • I [ 1

    -34-

    0 cikinib', cikin ?ib' n encino cikinil: scikin n oreja

    0 hk'us cikinil n+n dolor de oído

    i cikan aj se ve, se mira

    1 -cik» tv quemarlo

    cik'ts-cik» n sudor

    1 cik'tiklawftn- iv seguirse quemando cik'-'ak'al iv+n hacer carbon

    1 cik'in- iv sudar

    Í3> cik'awan- iv quemarse cik'obHl tesa n horno

    I ci»:ci?il aj„ n dulce i .

    ci'il pos aj+n trago dulce

    ci'il tolha? aj+n

    1 fl

    ci'il cilha' aj+n refresco

    ci'il kaslan wah Ci'il ci'pah

    cl^tfbA': oci'il ya'ai.

    aj+n+n n(Tsotsil)

    n . n

    pan dulce amigo fruta

    m»c*motm°

    ii 0 D

    cistontik 3P un paraje

    cih n borrego, carnero oveja ... .

    -cih tv golpearlo, agitarlo

    1

  • É> -35- r cihcih- iv agitarse

    i -cihcin tv agitarlo cihcinab'al n colador

    i cihcun- iv sonarse i •'

    cihk'- iv quemarse

    cihilte' n baya del saúco

    i" -cihula tv soma rio (rep.)

    -ciman tv agacharlo

    i -ciman s-bk iv+rp ponerse de cabesa (en el

    suelo), agacharse

    +cin n grano

    i +tohkel cin aj+n grano en todo el cuerpo •fc'uhc'ul cin aj+a granitos

    b +k'a'al cin aj+n - - grano podrido +(y)a'lel cin aj+n jugo de grano (pus)

    I cinkultik n granitos cin-b'ak n tuétano

    1 cinta ' on n+n aguacate largucho verde . clnam: seinam n cerebro, seso

    1 cil p (onora.) sonidos de un tipo de insecto elle'aban n vxtle

    0 cUba', cfilha? n chicha D ciénta n tienda D

    cial hajb'en n+n venas de las hojas

    -C«c tv agarrarlo con braso

    1 ce'tak'in num+n dos reales

    I

  • fl

    D n

    a D 0 D 0 D 0 a

    -36-

    ce'ceb1 ce? stab'al

    ce' sb'ahk'al

    ce' sca'winik

    ceb'

    P num

    num

    num

    num

    n a-ceb'al ceb'uk

    „ ceb'al k'op. wv n. a-ceb'al 'ihiftnal: sceb'al y-ih^'in -ceb'alk'opta tv

    ceb'&iVtanta tv

    ces nc

    ces-wamal n

    cesel n

    cahp nc

    cehc- iv

    cehcew n

    cenk'ultik aj

    cenek' n

    cenek1 mut n

    cenek' yas mo u' te? el 'isim n

    •cew tv

    •cap tv

    capaneka» capaneko

    capal

    capomal

    aj

    n

    de a dos diecisiete

    trescientos ochenta y dos

    ventidós

    dos

    los dos 'dos, tal vez' consejo mi segundo hermano menor aconsejarlo, malconaejarlo

    olvidarlo a aconsejar

    rama

    una rama tirada

    jalarse

    tipo de hongo

    bastante frijol

    frijol

    frijol silvestre

    frijol de caña de maíz

    molerlo

    enrollarlo, rollarlo (un lazo)>

    chiapaneca/o

    listo

    parientes del mismo apellido

  • I -37-

    I I

    D D n o ii

    + cakal

    ca9

    ca9tat{il)

    ca9 ¿akel

    s-ca9-cuk

    n

    n

    iv

    ca'b'ahk sok ho9lahunwinik num

    ca'b'ahk' num

    ca9b'ahk' ca'b'ahk'

    ca9b'ahk'sok

    sok tab* •ok hun

    ho9winik

    num num num

    ca9he n

    ca'me'Hl n

    ca9 mut: sea' > n ca9winik num

    ca9am n

    cab' n

    cab'ok* n

    cahp- iv

    cahpah- iv

    -cahpan tv

    s-cahpan s-b'a tv+i

    cam-

    cam-b'alam

    teamen

    carnal

    iv

    n

    »j

    n

    dolor do estómago, tumor

    metate, molleja, piedra de mftler

    padrasto

    repetir

    volver a amarrarlo (para securarlo)

    mil cien

    ochocientos

    ochocientos veinte ochocientos uno novecientos

    antier

    madrasta

    molleja

    cuarenta

    muela

    miel (de abeja)

    cera fie abeja)

    enrollarse

    arreglarse

    arreglarlo, alistarlo, averiguarlo

    alistarse, arreglarse

    morirse

    animal

    muerto

    enfermedad;

    enfermo

  • fj

    -38-

    -fcamel smantar hme'tik htatik

    D 0 D D 0 0

    +tohol camel aj+n

    +-t^£amel

    -t-tulan camel aj+n

    f'ak'b'il camel aj+n

    +?altik camel p+n

    1-awe9el camel n+n

    +suhtel camel n+n

    •¡muk'ul camel aj+n

    cameletik n

    r-eamelin tv

    camo' n

    cumula ' n

    can- iv (T zotail)

    San „ „ gan 'eil? s-canul ;y-e canwinik

    n n num

    canlahuneb* num

    canib' n

    caneb* num

    caheb' stab'al num

    cana (?) n

    canal n

    canulil: scanul n

    *cawah

    cay-

    cay

    aj

    iv

    de simple enfermedad

    ene ontrar/ enf e rmedad

    enfermedad grave

    brujería

    enfermedad, así no más

    'no se quita la enfermedad1

    sarampión (?)

    enfermedad grave

    enfermedad

    sentirlo enfermo

    Chamula (un pueblo)

    Chamula (un pueblo)

    aprenderse

    culebra bacterias de los dientes ochenta

    catorce

    carrizito (parecido al carrizo)

    cuatro

    diecinueve

    un paraje (?)

    Chanal

    cuerpo

    enfermedad de la cabeza (mal de. cabeza);

    vohido. trastorno

    perderse

    pescado

  • I

    •39-

    f I I I I

    caok n

    caokil ha'al n+n

    cauk n

    CO

    hehe co

    eopol aj cotol aj

    co-'itil: seo kit n

    coh n

    cohak'

    rayo

    aguacero

    rayo

    un cachete

    malo, no airve

    sostenido, sentado

    nalga

    gato, león, tigre

    red

    * -con tv venderlo

    conb'il ta 9ahaw a¿+pJ.n

    0 D D D D

    coi

    -col

    s-colb'e ya' i

    colol wi¿

    coil: ico

    coon-

    cup

    n

    tv

    tv+tv

    aj+n

    n

    iv

    n

    vendido o rasado al dueño del cerro

    calle de milpa

    informarlo, contarlo, formarlo (cosas)

    explicárselo

    valle

    cachete, mejilla

    venderse

    insecto; tipo de gusano venenoso

  • D

    D -cup

    -40-

    tv ponerlo en rabosa

    Q

    cue

    cucute '

    cucute' ta k'inal

    -cuk tv

    ardilla (animal como gato)

    cereza

    cerezo del monte

    amarrarlo

    -cuk -cuk s-b'a

    s-cuk s-b'a

    cukilal

    cukel

    eukohibal: scukohib1

    cukul-'at, cukulat

    tvHv+rp

    tv+rp

    andarse enredando

    amarrarse

    pretina

    cárcel

    cárcel, prisión

    chocolate

    0

    -cuk»

    cu'

    cu'c'en

    cu' wakas

    cu'il: sea*

    l-k'us cu'il

    -cu'un

    tv

    n

    n

    n

    n

    n+n

    tv

    lavarlo la chamarra (primera vez)

    novio

    ?

    leche

    la teta

    dolor de pecho

    mamarlo

    D 0 D .0 0

    s-custa

    cusil: scua

    cusun-

    cuh

    tv

    n

    iv

    n(Sp.)

    orinarlo

    orina

    orinarse

    chamarra negra

  • D

    cuhp-

    Juhk-^ „ cuhk: s-cuhkil cuhkilal: scuhkil

    scuhkil h-c'uht

    cuhkilc 'uhtil

    cuhkul

    cuhkul k'inal

    .41-

    IV n

    n+n

    cuhk'- _ iv cuman te', coman te9, n

    ' comon t'e9

    +cuyem

    +cuyel, cuet

    cuya9 (mut)

    n

    cogerse

    amarrarse f*Ja . cinturon, faja, señidor, cincho

    su cadera

    cintura

    difícil „ extraño

    cordillera

    lavarse chamarra troncó dé árbol

    ampollado

    viruela

    buche

    #*#

    0 £l

    D. c»i- iv crecerse c'ip p (onom.) canta de pollitos

    0 c'it c'ic's sc'ic'el n sangre

    Q +tonc,ic* una enfermedad

    0 (s)c'ic'el te' n jugo, savia -c'i' tv romperlo

    D c'i'- iv romperse

    D c'is nc c'is n espina

    D c'i spa til n columna vertebr

    0

  • -42-

    c'is-te? n+n

    c'is 'isim n+n

    ^ c'isil b'ak n £-S 'inal n s-c'isal y-akan tatmut

    manzanilla, un palito

    mazorca

    hueso sin nada, hueso entero su espina (de una planta) el espolón de la pata del gallo

    fl c'iht n cedes paratallo, planta'para

    tejiendo; Li

    P sonidos de palomitas

    n -S'ihtes tv criarlo LI ^s'ihc'u- iv golpearse con madera

    fl -c'ihc'u tv golpearlo con madera c'ihk n apellido de persona

    0 c'in aj chicop chiquito c'in pisaron fij+n (Sp.) pizarra

    D c'in te'tikil mut n pajaritos c'in (!ahal tumat n otro tipo de tomate

    0 c 'incink'op a"j+aj+n ruido c'in c'o aj+n rátoncillo

    D c'in kerem aj+n chiquito varón c'in kampána aj+n campanilla

    D c'in ?ac£s aj+n chiquita hembra cínb'e aj+n camino berrera

    D c'in (a)b'alehal aj+n chico s'>i enrollo c'in ha'mal aj+n montículo

    0 c'in ha'as aj+n chico zapote c'in-mut aj+n pollo

    0 c'in nab'il aj+n charco c'in wolol aj+n chiquito redondo

    D cln lu' aj+n chiquito honco de maíz

    D c'in lum aj+n aldea

  • o -43-

    O Q

    D D

    D D

    O D O D O O D

    -c'invites tv

    c'inub' iv

    c *iwic n

    s-c'il n

    -c'il tv

    c'il-c'ahan tv+n

    c'ilim n

    c'iil- iv

    -c'et b»a tv+rp

    c'es nc

    c 'eht • nc '

    c'en n

    c 'entikil n

    c'enan- iv

    í'enal 'anima c'enalho9

    n+u

    c'elap pn

    s-c'a

    c'ak

    -c'ak

    c'ab'-

    c'ab'

    •c'ab'tes

    c'ab'en

    -c'ab'ata

    c'ab'ah-

    Hab'al

    c 'ah: c 'ahil

    c'ahpah-

    tv

    iv

    n

    tv

    n

    tv

    iv

    aj

    aj

    iv

    hacerlo pequeño

    hacerse pequeño

    mercado

    su camisa

    freirlo

    pinol

    freirse

    juntárselo

    cueva„ hoyo, peña

    peñasco, pedregales, barrancas

    callarse '

    sepultura municipio de Chenalho

    apellido de persona

    amargo

    su hiél

    pulga

    tra atarlo

    calmarse

    rezo, rezar

    calmarlo

    chipilfn

    (va a)rezarlo

    rezarse

    callado

    flojera¿ flojo, tonto

    golpearse con palo

  • -44-

    O D D O

    -c 'ahpan tv 9 'ahkomah gn c 'ahkumah gn

    -c'ahnu tv

    c'ahil winik aj+n

    h-c'ahilu? n+a

    c 'ahan n

    c'ahan tak'in n+n

    c'ahub'- iv

    c 'am tv

    c'ay- iv c'ay- (s)c'ulel iv+n

    -c *ay tv

    -c'ay -'o'tan tv+n

    golpearlo con palo un paraje de Tenejapa

    • paraje

    hacerlo lina

    hombre tonto

    tonto

    lazo, corea» lía de cuero

    alambre

    haragan«arsec llegar a haraganearse

    juntarlo {en algún traste de un líquido)

    perderse perderse el alma perderlo

    olvidarlo

    D 0 D 0 0 D 0 D

    c'ail n

    c'ailtes tv

    c'ailub'- iv

    c'aam- iv

    c'a: c'aal aj

    c'aal kahpeh aj+n

    c'aal wamal aj+n

    c'o n !'.'

    •c *op tv -

    c'opak-te' n+n

    c'okowíl: s-c'okov

    ;n

    c 'oh nc

    •c 'oh tv

    humo

    fumarlo

    fumarse

    acabarse vender, coger líquido

    amargo

    café amargo

    planta, zacate amargo

    ratón

    meterlo la mano adentro

    hoguera

    anillo

    tirarlo

  • o D O D D D D fl

    O O O' D D D D O D O D

    -45-

    c'oh tic

    c 'ohp- iv

    c'ohk n

    c 'órnate ? S 'omah-

    -c'omota

    n iv tv

    c'ol tv

    -c'utub'ta tv

    sc'uc', c'uc* n

    C'us pn

    C 'U8UWli se 'usuw n

    c "until; se •uht n

    +k'US c' uhtil n+n

    c 'uhte * n4n

    +ti'wan- (s)c'uht n+n

    c'uht n

    c'uhc'ul n, aj (?)

    c'uhc'ul keremetik n+n

    ••c'uhc'ul cin n+n

    c'uhc'ul-te' n+n

    c'uhc'ul tontikil n+n

    c'uhc'ul mut n+n

    c'um n

    c'uiii mayil n+n

    li-c 'ume ' tik aj+n

    -c 'un tv

    -c'unb'e sk'op tv+n

    veces,, viajes

    meterse la mano adentro

    verruga

    chayóte pedirse mujer pedirlo, pedirla o preguntarla una mujer

    meterlo agua

    mostrarlo con mano

    rana

    apellido de persona

    nervio, tendon

    ba r riga, e aíómago

    dolor de estómago

    tabla

    dolor de estómago

    sangre de menstruo

    chiquitos

    chiquitos niños

    granitos

    arbusto

    cascajo, piedrecita

    pollitos

    calabaza

    calabaza amarilla, calabaza blanca

    la luna, madre de Dios

    aceptarlo, obedecerlo, creerlo, afirmarlo, comentarlo

    respetarlo, obedecerlo

  • D 0

    -46-

    -c'unb'g amantar tv+n obedecerlo C'uws s-c'uwil n tendon (de alguna cosa)

    0 +c'ul krena aj+n benditas enfermedades (h)c 'ultatik aj+n sol, Dios +hc'ultatik camel n+n enfermedad mandada por Dios

    D c 'ulcan aj+n cielo c 'ulcanil aj Nuestro Señor 0

    c'ul-ha' gn un paraje de Tenejapa

    culel:3-culel*%, ... , , . c'ulelal: s-c'ulel

    alma—,J8le8Í*' te^l° alma, espíritu

    0 c 'ulul aj liso

    ***

    0

    o D 0 0 0 o D 0 Q

    k kwarto kristal Sil?:) cuartilla cristal krus n (Sp.) cruz

    kruspilal gn (Sp. +Sp.) paraje de Tenejapa

    krusc 'en g» paraje

    -ki¿ tv cortarlo, regañarlo

    ki¿' p (onom.) sonidos de violina

    kih¿- iv cortarse

    kinya n (Sp.) guineo chaparro blanco

    -kil tv arrastrarlo

    kilsianu n(Sp.) la gente

    kilo n(Sp.) kilo

    kirsánu n (Sp.) la gente

    kirsyanu n(Sp.) gente

    kiil- iv arrastrarse

  • ü D O Q

    -47-

    O o D O Q

    D O O D D a

    -kep

    -ke¿

    kec- (?)

    kecel

    -kehp-

    keh¿-

    kehcah-

    -kehcan

    kehel

    kehah-

    kehcahel-

    -kehan

    -kem

    kelem ¿'i?

    kelemut

    kerem

    keremé'i?

    h-kap

    -lap

    kaptan

    kapa8anto

    ka pal

    katp'oh-

    tv

    tv

    iv

    aj

    iv

    iv

    iv

    tv

    aj

    IV

    tv

    tv

    n+n

    n+n

    n

    n+n

    pn(m)

    tv

    n (Sp.)

    n (Sp.)

    aj iv

    tramo ja rio

    llevarlo junto de varias cosas; linearlo

    cargarse

    calmado

    componerse el día, tramojarse

    cogerse

    terminarse

    dejarlo (pendiente), pararlo

    hincado;

    arrodillarse, hincarse

    calmarse» pararse,, terminarse

    arrodillarlo

    cultivarlo

    cachorrito

    gallo

    muchacho, varón

    perrecito, cachorrito

    Gabriel, Javier

    mezclarlo, revolverlo

    alférez

    cementerio, panteón

    mezclado, revuelto

    revolverse

  • o o I]

    o o Q

    •o D O O o D D D O D a o

    -48*

    káti P

    katesismo n(Sp.) catecismo

    a-katal pn(£) Catarina

    -ka¿ tv comerlo (cosa grande)

    kacal áj medio abierto

    kacu n(Sp.) cuerno, cacho

    kakatealtik n huerta de cacao

    kakaw n cacao

    -ka'

    kas

    tv

    kastiko n (Sp.)

    ka s tila n

    kasa. me swenta

    kasolina n (Sp.)

    h-kas pn(m)

    kaskabela n (Sp.)

    lí "kaslan n (Sp,)

    kaslan pak' aj+n

    kaslan cenek' aj+n

    kaslan ?isim aj+n

    kaslan 'ahtal aj+n

    kaslan wah aj+n

    kasa n (Sp.)

    cosecharlo, (ta)pizcarlo

    n (Sp.) petróleo

    n (Sp.) castigo

    n castellano, español

    gasolina

    cascabel

    ladino, mestizo

    manta

    cachua te. mania

    trigo

    numerals

    pan

    cofre

  • o o o o II

    r49-

    O O O D D O O o o

    kah nc

    kahpeh n (Sp.)

    kab¿- iv

    kah¿ah- iv

    -kah¿an tv

    kahk'an n

    kahsah- iv

    -kahsan tv

    s-kahet av

    kaha n (Sp.)

    -kahab'in tv

    kahah- iv

    -kahan tv

    kahal aj

    kahal c'en ?

    kahon n (Sp.)

    kahonil ?iaims skahonil yisixn n+a

    kampana n (Sp.)

    skamaron cay

    Vkamyoa

    n (Sp.)tn

    n (Sp.)

    kamulte? n+n

    kantela n (Sp.)

    kanyon n (Sp.)

    pisos, grados

    café

    comerse

    subirse

    subirlo

    epazote, apazote

    desnudarse.

    desnudarlo

    rodando (una cosa que va rodando encima); está nadando encima en el agua

    caja .

    hacerse cargo; cargarlo encima

    ponerse arriba

    ponerlo arriba

    arriba (en), encima de

    caja, cajón

    granero

    campana

    camarón

    camión, autobús

    astilla

    candela, vela

    cañón

  • o o D O [¡

    D fl

    D O

    O O D D O O D O

    kanika ton

    kanan, kananil

    -kananta

    kanantawan-

    kanan-cih

    kanan-wakas

    kanawa, kanawo

    kanar, kanaril

    •50r

    n (Sp. )*n

    n

    tv

    iv

    n+n

    n+n

    n (Sp.)

    n (Sp.)

    cuidar, cuidado (una cosa que se cuida)

    cuidarlo

    cuidarse

    cuidar carneros

    cuidar ganados

    ganar, ganancia

    kawílto n (Sp.) cabildo

    kawayu n (Sp.) caballo

    kawail: s icav/al n quijada

    kaltera n (Sp.) caldera

    kal hni'i s'an unos de mis hijos

    karetera n (Sp.) carretera

    skaretail karo n (Sp. )+n (Sp.) llanta

    karan¿a, karansa n (Sp.) ratón

    karawin n (Sp.) pistola

    karo n (Sp.) carrc

    karos pn(m) Carlos

    ko P bueno, muy bien

    ko- iv

    hacer bajarlo

    kotonil n (Sp.) cotón

  • o o. o o D 0 II

    kotol

    koíolté?

    ko¿

    kok

    kokmut, skokmut

    kokil

    kpko

    -kokon

    gn

    n

    n

    -51-

    n (Sp.)

    tv

    está parado un animal

    un paraje

    guajolote

    chalum (tipo de árbol)

    uno que tenía nagual de cuervo o zana te; nagual de persona que había anteriormente

    paraje de Tenejapa(?)

    coco

    brocarlo

    I D D 0 0 D 0 D 0

    kos n(Sp.) cojo

    kostal n(Sp.) costal

    +koso n (Sp.) manco, cojo

    koht nc

    -kohtes tv bajarlo

    kohtah- iv pararse (un animal)

    s-kohtan s-b'a tv+rp agacharse

    kohtanb'ail n agacharse

    kohtom n tejón

    kohtolcanul(il) (?) n cuerpo

    +kohk n sordo

    kompls komol ai kom sb'alehal (snahtil)

    -kom tv

    corto, chaparro corto su enrollo (tamaño) detenerlo, pararlo

    kompiaon n (Sp.) pedimiento, reso

    kompáre n j¡ compadre

    komitan, kometan gn Comitán

    komes pn Gomez (apellido)

  • o o

    -52-

    komon » (Sp.)

    komon k'inal(il) n+n

    komol 'uk'un aj+n

    kontra n (Sp.)

    kostumpre ?

  • ü D D

    kU8- iv

    II ¡- kus- y-otan iv+n kusleh: skusleh (al) n

    D kusib'al: skusib' n

    D n kusahtik aj

    -53-

    vivirse

    descansarse

    vida, vivir

    semana santa; su revive

    (están) vivos

    0 u kusul 'ahaw aj+n asi se llaman los cerros grandes 0

    kusul ríos aj+n el sol

    -kuh tv codearlo

    B kuhc- iv poderse, revivirse

    -kuhcin tv enculparlo

    0 kuhc'- iv encargarse

    kuhs- iv limpiarse

    0 kuhah- iv agacharse

    -kuhan tv agacharlo

    D kumpáre n

    iSunillililiílll! compadre

    kumáre n comadre

    ÍD

    h -kunyerol, h-kunerol n presidente

    -kuy tv creerlo, suponerlo

    s-kuy s-b'a ty+rp .suponerse, creerse

    0 kul'ak'tik gn paraje de Tenejapa

    D. kulis n(Sp.} lechuga, repollo

    0 ;.

  • o D D O D fl

    1

    Q D O

    O

    O

    o o o

    kulantu

    kulootik

    kurik

    kurus

    kurus-c'en

    k¿ k'ib' n

    k'isis-tah n+n

    -k'isna : tv

    kHsin aj

    +kHsin-pos aj+n

    k'in a-k'in kusib'al

    k'inal: : s-k'ii»l

    n; pn n+n n

    k'intun n

    k'in ha »al n+n

    k'inil: s-k'in n

    -t-vnia s (y)a'y k'inal

    -k'isnates tv

    k'isnah- iv

    kisin k'inal • aj+n

    •k'iy tv

    k'iyil aJ k'ec- iv

    -54-

    #**

    cilnndro, culandro

    Zinacanteco

    vamonos

    cruz

    paraje de Cruzchen

    cántaro

    ciprés

    calentarlo

    caliente

    remedio o' medicina caliente o tibia

    fiesta; apellido de persona fiesta de semana santa terreno

    Upo de lagartija

    llovizna; norte (viento del norte)

    riñon

    se duerme el pie

    calentarlo

    calentarse

    tierra caliente

    tenderlo

    tendido

    cargarse

  • 0 D 0 -K'eb'

    -k'es

    keslal

    tv

    tv

    n

    D . k'esaw- iv

    0 -k'eh tv k'ebc- iv

    E k'ehel n k'ehel

    ha 'ay niwel

    ?

    k'ehel yah pitb'a ?

    k'ewcs n

    k'á- iv

    k'atp'oh- iv

    -55-

    agarrarlo liquido

    tenerlo vergüenza

    vergüenza

    avergonzarse, tenerse vergüenza

    guardarlo

    cargarse

    (guardado) aparte

    sotavento

    deriva

    anona, chirimoya

    acostumbrarse

    voltearse, cruzarse

    I D 0

    -k'atp'un tv

    k'atinb'ak n

    k'atinab' n

    k'átál n (aj?)

    k'atal b'akel. 'o'tanil aj+n+n

    voltearlo

    infierno

    persona que es fuerte, que tiene su alma muy fuerte

    clavícula

    D D 0 0

    k>a':~ k'a'al

    k'a'pak'

    k'a'pal

    k'a'te»

    aj

    a:, A

    n

    8¿j+n

    -k'a? b'ak'etal: s-k'a'al b'ak'etal n+aj

    +k'a*el n

    podrido

    tela vieja

    basura

    carne podrido llaga

  • 0 0 ("1

    k'ab' te' n+n

    I..I k'ab' ca' n+n [I

    yk'ab'il: sk'ab',

    \sk,ab'al; sk'ab'

    n

    D -k'ab'u tv

    D k'as nc

    -k'as tv

    0 -k'astikla tv

    •56-

    rama

    mano de metate

    mano, brazo

    mirarlo, fijarlo

    romperlo con mano, quebrarlo

    romperlo (rep.)

    -k'ases tv

    \

    I

    D 0 0 D 0 0 0

    k'asemal k'asel

    -fk'asel

    n nc aj

    k'asalk'as n

    k'as- iv

    h-k'asel nc

    k'ah- iv

    -k'ah tv

    k'ahtah- iv

    +k'ahk' n

    +sik k'ahk' aj+n

    +«k'ahk'et av

    k'ahk': k'ahk'al aj

    k'ahk'al ton aj+n

    k'ahk'al ha' aj+n

    -k'ahk'utes tv

    pasarlo

    único

    quebrado, fracturado

    por trozos

    pararse de lluvia

    de una vez

    quebrarse

    quebrarlo

    volverse, convertirse {en otra cosa)

    calentura, fuego

    cal de fría

    quemadura

    bravo, valiente

    lava

    agua caliente

    encabronarlo

  • •57-

    O

    D

    O

    O

    o D D D O D

    k'ahk'úb'- iv

    H-k'ahk'ub'el n

    k'ahb'en ni.

    k'ahs- iv

    k'ahin- iv

    -k'ahinta tv

    -k'ahintes

    k'ahoh n

    k'am nc

    k'amsl naetik n

    k'an; k'anal aj

    -k'an tv

    (h)-k'an4akSn n

    ', k'í>n ta +

    k'an-^u ?*j+n

    k'ankuhk gn

    k'ank'antik aj

    k'anb'e per ton tv+n

    k'anb'e hun wokol tv+num+n

    k'an-hihte'* n

    k'anal tak'in aj+n

    k'anal 'i ¡aim aj*-n

    k'anub'o iv

    encabronarse, ponerse bravo

    calentura

    rastrojo de maíz o milpa

    quebrarse

    cantarse

    cantarlo

    hacerlo cantar

    tapisca

    hilos $ie fcnadiíja)

    amarillo

    quererlo, pedirlo

    cobrador de dinero

    parece corno +

    tipo de hongo

    Cancuc

    color de c^fé, medio amarillo

    pedirle perdón

    pedirle un favor

    tipo de palo (roble)

    oro

    maíz amarillo

    amarinarse» madurarse

  • • 58-

    O i i o o D O D D O

    k'ay- sok iv!p

    k'ayob': sk'ayob1 n

    k'ayoh n

    k'ayoh- {'.*) iv

    k'ayub's sk'ayub' n

    k'al n

    k'altik n

    k'altik 'ak'b'il n+aj!-n ya'leí

    k'altik 'ak'entab'il n+aj

    -k'altik yo rail n+n (Sp. )

    k'altik yawilal n+n

    k'alk'altik k'alson k'aloltik

    n (Sp.) P

    k'alel k'inal n+n

    k'alahib'al; sk'alahib' n

    k'alal P

    k'aan- iv

    k'o- iv

    k'op n

    s-k'oplal P

    k'opoh- iv

    +k'opoh- (s)tukcl iv+n

    -k'opon tv

    -k'opon c'uitatik tv+n

    -k'oponla tv

    k'ot- iv

    -k'ok tv

    enamorarse con

    tambor

    canción

    cantarse

    tambor

    calort, día, sol, milpa

    día, milpa

    milpa de riego

    milpa de arado

    milpa de temporal

    milpa de temporal

    bastante milpa, parajes calzón de día, por día

    tiempo de seca

    lugar donde siembra su milpa

    cuando, hasta

    seguirse

    llegarse

    guerra, pelea; gruñido

    es trato

    hablar

    locura, trastorno

    hablarlo

    arrezarlo a Dios

    hablarlo (rep.)

    llegarse

    cortarlo

  • D O k'okol

    +Kokem a-j

    -59-

    cortado

    está cortado el pie o el brazo

    D k'os n

    -k'osna tv

    k'oh n

    -k'oh tv

    k'ohk- iv

    -k'ohk'o tv

    +k'ohk'ol

    k'ohk'ol k'ab'

    -k'ohila tv

    -k'ol tv

    k'olol aj

    el más último de la familia; último

    tostar (tortillas)

    mascara

    sonarlo

    cortarse

    sonarlo, tocarlo

    manco

    manco

    tocarlo {rep. )

    rasparlo con diente

    redondo, esférico

    D 0 D 0 0 D 0

    -k'ut tv

    k'uk'um: sk'uk'umal n

    k'ub'ah-

    -k'ub'an

    k'ub'ul

    n+n k'u'pak'

    k'u'ils s-k\i? n

    k'u'il ta wayel

    k'ub'- iv

    iv

    tv

    aj

    desgranarlo

    pluma

    chamarra, ropa

    ropa, chamarra

    cobija

    irse lejos, alejarse, retirarse lejos

    llevarse

    llevarlo

    lejos

  • D Q

    k'us aj

    11 -k'us tv (h)-ksusb'al cenek"

    D

    -60-

    doloroso

    comerlo {alimentos blandos)

    para ¡mi) gasto de frijol

    0

    •k'usuta tv

    k'ueub'- iv

    'k'usulnl: sk'usul n

    k'uht- k'uhsuta- k'uhah-

    iv iv iv

    -k'uhan tv

    guardarlo

    dolerse

    dolor

    desgranarse¡regañarse guardarse

    cacarearse

    cacarearlo

    0 D 0 D 0 0 D D D

    k*un aj

    k'unk'un aj+aj

    k'un ñas aj+p

    k'unil t.ak'in aj+n

    k'unil ton áj+n

    k'unil ?ak aj+n

    k'unil smeseset ?ik' áj+av+n

    k'uneh- iv

    'i P«?p.)

    'ip: y-ip n

    +ma ' yuk y-ip p+n

    'ipah- iv

    'ipan tv

    suave; poco

    poco a poco

    despacio

    plomo

    caliza

    zacate

    brisa

    calmarse

    y

    fuerza

    no tiene fuerza

    reforzarse

    alimentarlo, soportarlo

  • -61-

    k'us 'ltils k'us y-it aj+n 'it-'akanil; yit kakan n+n

    -'itin tv

    0 'it'iss y-it'is n

    0 'ic: y-ic 'icil ?ak'

    n

    n+n

    0 ?icanils y-ican n

    -9ic' conel -'iC' ?icel b'el -?ic' b'el

    -'ic' senténsia

    tv

    tv+vn tv+n+p tv+pv

    tv+n (Sp.)

    nalga , , dolor de las nalgas talón

    servirlo para culo

    expresión reciproca de parientes entre las esposas de dos hermanos biológicos

    chile

    chile mecate

    hermano de la madre, hijos del hermano de la madre (habla la mujer y el hombre); hijos de la hermana, hijo de la hija del hermano del padre (habla el hombre)

    casarlo, recibirlo

    venderlo llevárselo llevarlo

    sentenciarlo

    0 o D 0

    •'ik' . -?ik' tal

    'ik's y-ik'

    tv tv+pv

    +ma s helaw 'ik* p+p+iv+n

    +hul b'á' ?ik' iv+D+n

    'ik' ya 8 b'en ta 'animal

    +tup' tup1 'ik'al 'ik'awan

    'is-?ak'

    'U-'ak'ci'in

    'ib'u

    'iskwela 9isimil: y-isim

    n+p+p+iv+p+n tv+tv+n iv

    n+n

    n+n+n

    tv

    n (Sp,)

    y-isim peht 9isim n+nc+n

    -'istak'opU tv

    llamarlo llamarlo, traerlo olor, aire, viento

    no pasa el aire

    duele agudo el aire

    viento del oeste ataque, no pasa el aire llamar

    papas

    papas

    desarraigarlo

    escuela

    barba, raíz raíx de la matu de maís exclamación de molestia para ahuyentar perros, etc. ,

    hacer chisto

  • 62-

    'istak'opoh- hacerse chiste

    O D

    'istab'il: y-istab' n

    O D Q

    D D D O O O

    'is tal

    'íslelal: y-íslel

    * isla won n (Sp.)

    'isims y-isim n

    'ihjf'inab* n

    'ih^'inal; y-ih^'in

    'ihc«- y-ih^inab' «Ht - "> ihkita tv

    ?ihka¿il: y-ihka¿ n

    'ihka^eh- iv

    jugue tos

    p+iv a ver, dámelo

    n hermana menor, hija menor del ' hermano del padre, hija menor de

    la hermana de la madre (,habla el , , , . , hombre) encendedor, eslabón

    n maíz

    n hermanos menores ^«"''hermano menor, hijo menor del hermano del padre,

    \\ ^sM.jo menor de la hermana de la madre (habla la mujer y el hombre); y, hermana menor, hija menor del

    casarse

    dejarlo

    carga

    cargarse

    hermano del padre, hija menor de la hermana de de la madre (habla la mujer)

    'ihk'ü'ihk'al aj negro s

    ?ihk' k'inai aj+n anochecer ?ihk'is k'inal aj+n ya está oscuro

    'ihk' s^ib'al aj+n mu:»go negro

    'ihk'ik* n manchodo

    h'ihk'al n el Negrito

    'ibk'al ioi aj+n chamarra negra

    'ihk'al 'isim aj+n maíz negro

    •>ih«a!-lumil gn paraje

    'ihk'ub'- iv volverse negro

    + 'ihk'ub' n negro manco

    'in.. .i P este

    * ín¿yo n (Sp.) indio

  • u D D ' instituto a (Sp.) 11 ?inamil: y-inam n W 'inamc'ab' n

    Ü -'inamin tv

    0 ?inameh- iv

    'iw n

    i 9iwana n (Sp.)

    -m tv

    I -'iltikla tv

    -'il'o? tanta tv

    i -9il hun tv+n

    niin iv

    -63-

    Instituto (Nacional Indigenista)

    esposa (habla el hombre)

    abeja hembra

    buscarlo una esposa, tomarlo una esposa

    buscarse como una esposa

    chinin

    iguana

    verlo, deberlo

    mirarlo (rep.)

    molestarlo

    leerlo

    enojarse

    -'ilinta tv enojárselo

    0

    o o

    ' ilawan-

    ' ilomal

    -'ilula

    »iil-

    ~ *«P s-'ej'un ?eceh

    'ec'

    'ek

    *ek'

    'éspanyol

    'eskerano

    - 9 esmata 7 esmah-

    'esumah-

    'eskil

    tv

    iv

    p (Tzo. ?) av n (Sp.)

    n

    P

    n (Sp.)

    n (Sp.)

    tv

    iv

    iv

    p

    mirar

    cuidado

    mirarlo (rep.)

    verse

    bastante sonando, tronando

    hacha

    una clase de flor

    también

    estrella

    español

    síndico

    pensarlo

    pensarle

    fundarse, somarse

    a ver

  • o D O

    ü D

    O O D D D D D D O O

    =64-

    +'ehcin

    -'ehcintes

    + 'ehcinah-

    n

    tv

    iv

    ?ehk*ec(il): y-ehk'ec n

    'ehk'ecil k'ab'al n+n •'ehk'ec ?anhel n+n (Sp.) ? en- iv

    gentes tv 9entonses P (Sp.)

    'elk'ah- iv

    -'elk'an tv 9 elmones n(Sp.)

    ?elek' n

    'elawils y- 'ermáno 'eilí y-e

    elaw n(Sp.) n

    +k'uá ? eil: k'us y-e n+n

    +'apon n

    'atil: y-at h

    -'at tv

    'atimal n

    'atin- iv

    •'atintgs, _ w tv ?atil sus: y-at sus n+n 'atol n (Sp.)

    'a^'am n

    'ac' slumil n

    'a c'iuk te b'a ya «k 'an p+iv+p+p+p+tv

    'ac' aj

    'ac' to ñas aj+p+p

    'ac' s-lumii aj+n

    herida

    herirlo

    lastimarse

    uña

    una de la mano obsidiana estarse

    hacerlo estar

    entonces

    robarse

    robarlo

    limón

    ladrón

    cara hermano, pariente boca

    dolor de dientes

    tumor (tumorsio)

    verga

    pre va rio

    . bafio

    bailarse

    bañarlo aguja de abeja venenosa

    atole

    sal

    huerta

    que crece por donde quiera

    nueva

    hace poco

    huerta

  • -65-

    Q

    D

    ?ac* lum

    'ac'is

    •'ac'utes

    ?ac'ub'-

    aj+n

    n

    tv

    iv

    'aktikil n

    ">ak te'al n+n

    ?akil: yak n

    +k'us 'akil k'ab'al aj+n+n

    'akil na n+n

    'akileltik n

    ?akanil: y-akan n

    +k'us ?akanil: k'us y-akan aj+n

    colonia deTenejapa

    hembra, muchacha

    hacerlo renovar

    renovarse

    pajonal, jacatal

    shaguashte

    paja

    dolor de mano malOt

    casa de paja

    savana

    pie

    dolor del pie

    D ü 0 0 D D 0

    9akusa n (Sp.)

    ?ak' n

    'ak' . IV

    -?ak' c'ab' tv+n

    -*ak'b •e -il tv+tv

    -'ak'b •e snaktib1 tv+n

    -'ak' hun tv+n

    'ak'en n

    'ak'al n

    ?ak'awan- iv

    »ak»ol aj ?ak'ol k'inal aj+n 9ak'ol yo'tan n+n

    aguja

    bejuco» mecate

    darlo

    hacer (dar) risa

    mostrárselo

    dale su sentadora

    darlo papel

    tablero

    carbón

    dar

    contento, alegre el gozo de la temporada esta contento

  • o 66-

    D

    ?a'teh- iv

    »a?tel n

    'a'tel wakas n+n

    *a?telil p 'a'teltetik n 'a' tahib'al; y-a 'tanib' n

    trabajarse

    trabajo

    buey-

    puesto autoridades su beramienta

    -?a?y tv ofrlo, tocarlo, sentirlo

    0 +-?a?y yo ? tan tv+n sentirlo el corazón 'a'yeh n cuento, palabra, platica

    0 'a'yan- iv platicarse ?a*>yan- *> o'tan iv+n pensarlo

    D -'a'yanta tv platicarlo »a»il: ya' n muslo, pierna

    0 'ab'at n sirvienta -'ab'atin tv servirlo

    D 'ab'ateh- iv servirse ?askal n panela

    0 ' a smayli Kfehk'uk p+tv+p que espere un rato 'asyal n(Sp.)

  • -67-

    n ' asa sena k'an n{Sp. )+aj orquídea amarilla U 9asalúna n(Sp.) azadón n 'aht- iv prevarse U ?ahta- iv contarse

    0 -?ahta tv contarlo

    'ahtal n contar (por meses de veinte días)

    ¡ 'ahta(il) n numero

    ?ahc' aj mojado

    i 'ahc'em aj mojado

    'ahc'al n lodo

    D H

    'ahc'alil n bazo

    *ahk 'ahl&s

    *ahk'

    n P P

    tortuga ratito ya un rato .

    'ahk' nas p+p ratito, no mas

    1 'ahk'ot n baile 0

    'ahk'otah- iv bailar

    -'ahk'otan tv bailarlo

    D 'ahk'ol n arriba 'ahk»uk P el momento 0 'ahk'ub'e P . anoche 'ahk'ub'al n noche 0 'ahk'ub'altik P de noche 'ahwaiil n patrón 0 'ahlan n abajo 'abate? n matazano D 'ahacab' n abejón ?ahawcab' n colmena" D

  • I]

    D 0 I]

    D D 0

    D D Q

    0 0 D D 0

    » aha wean, 'ahacan

    ?ahan

    'ahanub1-

    'am 9 amale*

    'amay

    s-'an

    'an-

    'antiwo nameh

    -'antes

    -'anta (?)

    h-'antares

    s-'anton

    h-'antun

    'an<

    y-an¿i nic'an

    - ?an¿in

    'an^il

    'an^il nic'anil ?an¿ialel: y-an^ial 'anyo

    'anima (?)

    ? animan-

    ? animal

    'a nakluk

    -68-

    IV

    n

    pn(£) (Sp.)

    iv

    n {Sp.)+p

    tv

    tv

    pn(m) (Sp.)

    pn(£) (Sp.)

    pn(m) (Sp.)

    n+n

    tv

    n

    n+n n+n n(Sp¿)

    n (Sp.)

    iv

    «

  • -69-

    O

    'aw

    'awta-

    •'awta

    'awilal: yawil

    s-'awet

    ' awa ' y

    'a was

    'awan-

    'aWaltt: yawal

    n

    iv

    tv

    av

    P

    P

    iv

    n

    'awal ¿'unub'(il) n+n

    grito

    gritarse

    gritarlo

    nombre de la casa, nombre de alguna cosa para guardar cosas; traste para liquido; propiedad

    propiedad

    estar gritando

    ¡asi:

    a ver

    gritarse

    siembra

    árboles de fruta

    'awute'el n

    'awu'un (cf. 'u'unil) n

    'awun- iv

    'ay- iv

    'ay to (k)ic'oh iv+p+tv 'ay ni wan iv+p+p

    'ayn (='ain) iv

    •'ay tes tv

    ' aya way (exp.)

    'ayawayik (exp.)

    -'al tv

    'al aj

    'alii: y-al n y-alatak n

    'altik p

    tuyo

    gritarse

    hay, tenerse, haberse

    tengo todavía a ver, parece que hay, tal vez vivirse, nacerse

    hacerlo ser

    oye, óigalo

    oyen, óiganlo Yds.

    decirlo

    pesar mucho, pesado

    hijo (déla mujer) hijos (dim,)

    de valde, lastima

  • -70-

    'alib'al: y-alib« esposa del hijo (de hombre y la mujer); esposa del hijo de la her- mana, esposa del hijo del hijo

    (de mujer); esposa del hijo del her- mano (dehombre)

    ' alta we n (Sp.) alta ve

    n ' alcas n (Sp,) naranja u 'alcasiltik n (Sp,) naranjales n 'alkawéta n (Sp.) mal orden, ala alcahuete U h-'alkal n (Sp.) alcalde

    D 'alkalil n (Sp. )oficio de alcalde

    'alkol n (Sp.) alcohol

    0 'al 'iM'in n sobrinos, sobrinas, hijos, hijas del hermano, si us menor

    (de mujer)

    D 'aleas n (Sp.) naranja 'aimul n (Sp.) litro, almud

    0 y-*al s-'oic'an K-al h-nic'an 'alnom-pos

    n

    x+n

    hijos (nombre general)

    planta medicina que da hijo/ familia

    D D

    . ~'al -wis

    -'alib«

    n

    n

    sobrinos, hijos del germano de la mujer (si la hermaai es mayor)--

    , de mujer nuera (de hombre o mujer)

    0 -'alata tv nacerlo hijo

    0 ' 'ala tus'ak aj+n+n cebollin 0

    'ala ¿ahal ci'in aj-iaj+n camotillo

    'ala c'in ha "fes aj+aj+n zapotillo

    D 'ala k'ink'in ha'al aj+n+n+n llovizna

    'ala k'unk'un 'ik' *j+aj+aj+u brisa

    D 'ala 'alcas aj+n (Sp.) naranjillo

    D

  • o

    D D D D O

    -71-

    O

    O D. O O o o o

    'alah- iv darse hijo, parir hijo

    'ala bees wamal aj+nc+n ramita

    'ala hab'en 'oslam aj+n+nc hojitas de tres partes

    'ala mamils yala mam n nieto (de mujer)

    y-ala mamatak #•

    nietos (de hombre o mujer)

    'ala mangana aj+n manzanilla

    'alan n abajo

    -'ala -nic-nic n+n+n florecito

    'alhursili y-alhun n hijo de la hermana (de mujer)

    'aianeh- iv acabarse la fuerza, ya no poderse

    'ala vrii aj+n cerrito

    'alalil (?) n dedo

    h-'alus pn(m) (Sp.) Alonso, Alfonso, Ildefonso

    'arku' n (Sp.) arco

    'arowe n(Sp.) adobe

    'ain n caiman

    'ain- iv nacerse, vivir

    'aanta- iv juntarse

    'aal- iv decirse

    'adió(s) p (Sp.) (aaL ) pues

    'a dios P pues

    y~ot tortilla (siempre poseída)

    'oc- iv entrarse

    'ocib'als yocib1 n entrada

    '«•¿es tv meterlo

    'ocem c'ak aj+n nigua

  • u D

    Ü

    D D

    D D D D D D D fl 0

    -72-

    'ocel

    y-ok n+n y-ok s-k'ab n+n y-ok 'isim n+n y-ok b'akal n+n y-ok sk'ab' n+n

    y-ok hces wamal n+nc+n y-ok wi¿ n+n

    'okoc g*» 9 okosinko gn

    ?ok'- iv

    'ok'il n

    'ok'es n

    -'ok'esan tv

    'o'tan n +c'in ?o 'tan aj+n

    + 'ahtal 'o'tan n+n

    +smel yo'tan tv+n

    +ma smel^ah yo'tan p+iv+n

    +srnicmun yo'tan av+n

    +lek yo'tan aj+n +la' 'o'tanil n+n

    'o'tanils yo'tan n +k'us ti9 'o'tanil aj+n+n +k'us 'o'tanil aj+n +lak 'o'tanil iv+n

    'ob'inah- iv +-'obHU tv +'ob'ah- iv +'»ob,anah- iv +'ob,al n

    +Ukin 'ob'al aj+n +aak' sak' 'ob'al aj+aj+n +hik' hik' 'ob'al tv+tv+n

    'ob'ol s-b'a n+n 'ob'olb'ah- iv

    entrada

    pie de la peña, cueva cuerpo tallo de maíz tallo de olote sus brazos y sus cuerpos; sus pie8, sus manos tallo de una hierba pie del cerro

    un paraje de Tenejapa

    Ocosingo (pueblo de)

    llorar

    coyote

    bocina, (bocina de) corneta

    tocarlo

    corazón medio triste

    triste

    enoja sigue triste

    que le palpita el corazón

    muy contento enojo corazón dolor de bola del corazón dolor de corazón depresión tostarse (tortillas) toserio toserse toserse tos tos seco toseando tosferina triste, a pena, pobre hacerse un favor; molestarse para hacerle un favor a alguien; tener merced

  • 0 D

    -73-

    I] 9 oscuhk g» Oxchuc

    'os'ostah- iv acercarse

    0 'osbEáokk sok ho?lahuwinik

    num mil quinientos

    0 'osb'ahk' num mil doscientos

    ' oswinik num sesenta

    a * osway num+nc tres noches ?os-yoket gn nombre de un grupo de tres montañas 0

    9oslahuneb' num trece

    'oseb' num tres

    a 9 ose stab'al num dieciocho

    ''ose scawinik num veintitrés

    0 ' osewiíi gn paraje de Tres Cerros 0

    ">oM- iv tener calambres (?)

    ">ohkoi n lagartija

    if 9ohk'esan- iv tocarse

    ?omal n cañada o zanja, loma

    n * omaltik n llano 'on n aguacate 0

    » on Hi n+n aguacate largucho verde

    0 *olil aj, nc (?), n(?) medio

    'olii c'ulcan n+n mitad del cielo, medio cielo (de la

    a tierra al cielo) »olil c'ul c 'ulcan ? medio cielo a 'olil k'al n+n mediodía, las doce 'olil 'o'l Canil n+n medio corazón a ?olil sea f b'ahk n+num seiscientos 'olil yosb •ahk1 n+num - mil

    1/

    o

  • LI D 0

    D D 0

    D D 0 D 0 0 D

    * óratik

    'ora ¿*in

    'ora nas

    'ora ya'tik

    ?oalil: yoal

    ?ool

    'u

    'utaw

    'utawan-

    *u¿: *u¿il

    ?u¿ bayel

    ?u*il 'ik'

    ?u¿il ha ' al

    *u¿ilál

    ?u¿eh-

    +-?u¿utes

    +*>u¿ub'-

    'u^ub'is kal

    -'u^'in ?u*'inta-

    *ue

    -'uc'

    'uc'

    'uc'-'uc'-tolha? 'uc'b'alil 'uk'um

    'uk'umaltik

    -74=

    n (Sp. hora) la vida;

    p (Sp. ahora) luego

    P (Sp.) luego, Seguido

    P+? luego

    P+P que tan luego

    p+p hoy mismo

    n collar

    n peine de telar

    n mes

    tv decirlo, mandarlo, regañarlo

    aj+aj

    aj+n

    aj+n

    tv

    iv

    iv+n

    n tv iv

    n

    tv

    n

    tv+tv+n a n

    n

    regañar

    regañar

    bastante, mucho

    tanto

    ventarrón, viento fuerte

    una lluvia fuerte

    bondad, gracia

    tenerse suerte, considerarse (un casamiento)

    curarlo

    curarse, sanarse

    ya se sanó mi hijo

    segundo hermano (-a) molestarlo hechizarse

    tlacuache

    tomarlo

    piojo

    bebi bebi agua alimentos río

    unos ríos

  • D -

    D -75- I] 'u'nil; yu'un n propiedad n 'u'u P no L! 'ub'inah- iv resollarse con dificultad y ronquera n ? us n mosca LI ?U8 P grito para espantar puercos D ?uht- iv regañarse 'uhi'in- iv molestarse 0 0

    'uhc- iv tomarse

    -*um tv meterlo en boca

    +'uma' n mudo

    0 o o o D D 0 0 o o D

    'unin kerem

    'unih 'ac'is

    'unin 'alai 9unin mayil

    9unintes

    'uninah-

    'uneh-

    ?ul

    aj

    aj+n

    aj+n

    aj+n

    aj+n

    tv

    tierno

    barón tierno

    hembra tierna

    criatura

    chilacayote (cuando está tierna la calabaza blanca)

    hacerlo ponerse pequeño

    *ul tak'an ?isim n+aj+n

    'ule

    *ula'

    'ularta-

    '?ula?tala

    'ur

    iv disminuirse, volverse débil

    iv llevarse hijo

    n atol

    n+aj+n atol de maíz cocido

    n (Sp.) hule

    n visitante

    iv visitarse

    tv visitarlo (rep.)

    p (onom.) sonido de aves chicos

  • ü D D

    bj.

    -76-

    Ll btoen lek p(Sp.)+aj muy bien

    D b'itik n cosas

    b'it'il (=b«in *ut'il) p+n comoj cuando

    D b'it'il te c'ornate? como el chayóte

    b'it'il te c'um como la calabaza

    0 b'it'il te niim como el maíz

    b'it'il ta 'alel como se dice

    D b'it'il stohol cuánto cuesta

    ^b'i¿ tv moverlo

    0 -ble tv levantarlo b'ikil. b'ikilil (?); sb'lkil

    n tripas

    11 . bikantut* (?) gn un paraje 0 s-b'ik' tv tragarlo Mk'it bálal aj+aj chiquito enrollado 0 b'ik'it s-nahtil aj+n chiquito (su) largo b'ik'it wolol aj+-»j chiquito redondo 0 b'i tóxá p+n cuando -b'ií tv hacerlo raya D b'i awéntail p+n ¿para qué? b'ihii- iv moverse 0 b'ihc- iv levantarse

    b'ihk' nc

    0 b'ihk'- (?) iv trabarse Mhs- iv rayarse

    0 ' b'i hunuk p+num ¿cuáles?

    D b'i ma yakuk p+p+p cómo no

    D

  • ü D O D O D O

    i O D D D O D D O D

    -77-

    b'in pn

    b'in (y)ilel p+n

    b'in ya'el p+n.

    b'in 'ahtalil p+n

    b'in 'ora p+n

    b'in 'ut'il p+p

    b'in 'ut'il ta ?alel p+p+p+n

    b'in 'ut'il stohol p+p+n

    b'ínti P

    b'ínti sb'il P+J3 .

    b'ínti swéntail p+n

    b'inal (?) n

    b'iyéte n

    b'i yu'un p+n

    b'iliis sb'il n

    -b'il tv

    b'itf'oh- iv

    -b'il¿'un tv

    b'ilil aj

    b'i lah 'ut'il i

    -b'ilute s i?

    p+p+p

    tv

    b'iluk P

    b'e n

    b'et (?).

    b'etilab'et n

    b'etah- iv

    -b'etan tv

    -b'ef tv

    ' apellido de persona;

    como es

    cómo está

    de qué número

    a qué hora

    cómo, manera» cuánto es

    como se dice

    cuánto cuesta

    cómo es, conque, qué

    cómo se llama

    con qué motivo

    hoja

    billete

    por qué

    nombre

    resbalarlo

    resbalarse

    resbalarlo

    resbaloso

    cuando, cuando dice

    resbalarse

    cualquiera

    camino

    fiado, deuda

    pedirse prestado

    pedirlo prestado, emprestarlo

    zafarlo

  • u o .0

    D

    0

    .78-

    s-b'e^'unah av

    s-b'e cusil n+n

    b'e-c'ic's sb*e hcic'el n+n

    B-b'e kawayu n+n

    s-b'e káro n+n -.. n+a

    s-b'ehta

    b'ehc nc

    b'ehc' iv "•-

    b'eha* n+a

    s-b'eha'ul tesa . n+n

    b'en- iv

    bentana n(Sp.)

    s-b'e we'HI n+n

    o-b'e a-we'el

    s-b'el n

    s'-b'elal.. .+n n

    s-b'elal yanc'en n+n

    b'eib'alí sb'eib' n

    8-b'eel n'

    b'a *j

    s-b'a b'a-tenikll

    b'at

    n P n n

    b'atik P b'atul-'*k':

    sb'atul yak' n+n

    b'a*' n

    barf'il tak'in aj+n

    ba*'il tuhk' aj+n

    movimiento de víbora i

    uretra.

    vena

    camino de herradura

    carretera

    alambre para electricidad

    enrollarse

    corriente, arroyo

    canal de irrigación

    anda i

    ventana , faringe

    eso£age>/(su camino de la comida)

    su paso

    el camino de...

    camino debajo de la cueva

    pasaje

    su paso

    primer; tusa encima arriba» encima del monte corcho, granizo, hielo

    por donde

    corcho

    saraguato (sólo se conoce el cuero)

    (dinero de) plata

    escopeta

  • D D []

    D Ü

    D D

    D 0 D D D D G 0 []

    0

    -79-

    b'a^'il k'op aj+n

    b'aft'il k'op ta kastila aj+n+p+n

    b'a^'il melel aj+aj

    b'a^'il lo?b'al aj+n

    b'a^'eh- iv

    •b'a^'utes tv

    b'ac n

    b'ac'en: n s-b'a s-c'enal n

    b'ak: sb'akel n

    b'akel 'eil a

    b'akel 'eilil n

    a-b'akel 'o'tanil

    b'akel holol n

    bakelil n

    baka n (Sp.)

    b'akal n

    bak' pn

    bak'te? pos n+n+n

    bak