przekład Zofi a Chądzyńska

Wydawnictwo ZnakKraków 2009

PrawdaSavolty

o sprawie

MendozaEduardo

13

11Odbitka faksymile artykułu Dominga Pajarita de Soto, który ukazał się w dzienniku „Głos Sprawiedliwości” w Barcelonie

6 października 1917 rokuDokument dowodowy, załącznik nr 1

(w załączeniu tekst angielski tłumacza przysięgłego

Guzmana Hernandeza de Fenwick)

Autor tego artykułu jak i tych, które po nim nastąpią, wziął sobie

za zadanie odsłonięcie w formie zwięzłej, acz przystępnej dla umy-

słów nawet najmniej rozgarniętych robotników, pewnych faktów,

które – podawane do wiadomości publicznej niejasno i za pomocą

retorycznych kamufl aży oraz nadmiaru cyfr (odpowiedniejszych

dla naukowców niż dla zwykłych czytelników, żądnych prawdy, nie

zaś arytmetycznych wykresów) – do tej chwili są nieznane robot-

niczym masom, tym właśnie, które padają ich ofi arą. Bowiem kiedy

prawda wyjdzie na jaw i nawet niepiśmienni będą mieli do niej do-

stęp, Hiszpania osiągnie miejsce należne jej pośród cywilizowanych

narodów, miejsce, którego postęp i poziom gwarantuje nam konsty-

tucja poprzez wolność prasy i powszechne głosowanie. Dopiero gdy

nasza kochana ojczyzna wychynie ze średniowiecznych ciemności

i osiągnie strome szczyty nowoczesnego rozwoju, będzie w stanie

14

odrzucić obskuranckie i kryminalne metody, nie do przyjęcia dla

ludzi przyzwoitych, pogrążające obywateli w rozpaczy, wstydzie

i przerażeniu. Z tych to powodów nie pominę żadnej okazji, która

by mi pozwoliła na obiektywne i beznamiętne, lecz stanowcze ujaw-

nienie prawdy na temat niewiarygodnie podłych posunięć pewnego

sektora naszego przemysłu – konkretnie pewnej fi rmy o międzynaro-

dowym zasięgu – która w niczym nie przyczyniając się do nadejścia

nowych czasów, nie usiłując być kuźnią, gdzie wykuwa się przyszłość

ludzi pracy, porządek i sprawiedliwość, jest terenem całkowicie opa-

nowanym przez pozbawionych honoru kacyków, którym nie wystar-

cza wyzyskiwanie robotników (poprzez nieludzkie i niecodzienne

środki nacisku, na nich wywieranego), lecz którzy dążą do tego, by

podeptać ich godność osobistą i zmienić ich w marionetki żyjące

w ciągłym strachu przed feudalnymi kaprysami swych pracodawców.

Jeżeli ktokolwiek miałby jeszcze wątpliwości, donoszę, że mam na

myśli ostatnie wydarzenia w fabryce Savolta, która…

Odbitka stenogramu pierwszego przesłuchania Javiera Mirandy Lugarte 10 stycznia 1927 roku

przez sędziego sądu nowojorskiego W. DavidsonaW przekładzie tłumacza przysięgłego Guzmana Hernandeza de Fenwick

Sdzia Davidson: Imię i nazwisko.

Miranda: Javier Miranda, agent giełdowy.

Sdzia Davidson: Narodowość.

Miranda: Obywatel Stanów Zjednoczonych.

Sdzia Davidson: Od jak dawna jest pan obywatelem Stanów

Zjednoczonych?

Miranda: Od 8 marca 1922.

Sdzia Davidson: Poprzednia narodowość.

Miranda: Hiszpańska.

Sdzia Davidson: Data i miejsce urodzenia.

15

Miranda: Valladolid, Hiszpania, 9 maja 1891.

Sdzia Davidson: Gdzie pan pracował w latach 1917–1919?

Miranda: W Barcelonie.

Sdzia Davidson: Czy to znaczy, że mieszkał pan w Valladolid

i codziennie dojeżdżał do pracy?

Miranda: Nie.

Sdzia Davidson: Dlaczego nie?

Miranda: Valladolid leży w odległości przeszło 700 km od Bar-

celony.

Sdzia Davidson: Poproszę o wyjaśnienie poprzedniej odpo-

wiedzi.

Miranda: … w odległości mniej więcej 400 mil. Niemal dwa dni

drogi.

Sdzia Davidson: To znaczy, że przeniósł się pan do Barcelony?

Miranda: Tak.

Sdzia Davidson: Dlaczego?

Miranda: Nie mogłem znaleźć pracy w Valladolid.

Sdzia Davidson: Dlaczego nie mógł pan tam znaleźć pracy? Czy

specjalnie pana nie chciano zatrudnić?

Miranda: Nie. W ogóle było tam bezrobocie.

Sdzia Davidson: A w Barcelonie?

Miranda: Były większe szanse.

Sdzia Davidson: Jakiego typu szanse?

Miranda: Wyższe pensje, większe możliwości awansu.

Sdzia Davidson: Czy jadąc do Barcelony, już pan miał pracę?

Miranda: Nie.

Sdzia Davidson: To dlaczego mówi pan, że były większe

szanse?

Miranda: Tak uważali wszyscy.

Sdzia Davidson: Niech się pan wypowie jaśniej.

Miranda: Barcelona bardzo się rozwijała pod względem handlo-

wym i przemysłowym. Codziennie zjeżdżało tam wiele ludzi w po-

szukiwaniu pracy. Podobnie jak do Nowego Jorku.

16

Sdzia Davidson: A cóż takiego dzieje się w Nowym Jorku?

Miranda: Nikogo nie dziwi, że ktoś przyjeżdża do Nowego Jorku,

powiedzmy z Vermont, w poszukiwaniu pracy.

Sdzia Davidson: Dlaczego akurat z Vermont?

Miranda: Użyłem Vermont jako przykładu.

Sdzia Davidson: Czy mam z tego wyciągnąć wniosek, że między

Vermont a Valladolid zachodzi pewnego typu podobieństwo?

Miranda: Nie wiem. Nie znam Vermont. Może użyłem nieodpo-

wiedniego porównania.

Sdzia Davidson: To dlaczego wspomniał pan Vermont?

Miranda: Bo akurat ta miejscowość wpadła mi do głowy. Może

nazwę tę widziałem dzisiaj w jakiejś gazecie…

Sdzia Davidson: W jakiejś gazecie?

Miranda: Mimochodem…

Sdzia Davidson: W dalszym ciągu nie widzę żadnego logicznego

związku.

Miranda: Już panu powiedziałem, że prawdopodobnie użyłem

nieodpowiedniego porównania.

Sdzia Davidson: Czy życzy pan sobie, żeby słowo Vermont wy-

kreślić z pańskich zeznań?

Miranda: Nie, nie, nie, jest mi to całkowicie obojętne.

– Myśleliśmy, że już nie przyjdziecie – powiedziała pani Savolta,

ściskając dłoń nowo przybyłemu i całując w oba policzki jego mał-

żonkę.

– Wszystko te przesądy Neus – pan Claudedeu wzrokiem wska-

zał na żonę. – Mogliśmy być już od godziny, ale umyślnie zwlekała,

żebyśmy się nie zjawili pierwsi. Uważa, że to w złym tonie…

– Doprawdy, już zaczynaliśmy myśleć, że w ogóle nie przyjdzie-

cie – powtórzyła pani Savolta.

– Ale chyba – powiedziała pani Claudedeu – jeszcze nie zaczęliście

kolacji?

17

– Nie zaczęliśmy? – wykrzyknęła pani Savolta. – Ależ przed chwilą

właśnie skończyliśmy. Zostaniecie z pustymi żołądkami.

– Wolne żarty – roześmiał się pan Claudedeu. – Gdybym to wie-

dział, byłbym przyniósł ze sobą zagrychę.

– Zagrychę – zapiszczała pani Savolta. – Ten ma powiedzenia,

Boże kochany!

– Nicolas ma wyrażenia na poziomie strażaka – wygłosiła pani

Claudedeu, spuszczając oczy.

– Słuchaj no, lepiej przyznaj się od razu, to nieprawda, żeście zjedli,

co? – zainteresował się pan Claudedeu.

– Oczywiście, że prawda. A coście myśleli? Byliśmy głodni, pewni,

że już nie przyjdziecie – pani Savolta udawała wielkie zażenowanie,

ale zdradził ją śmiech i zakrztusiła się przy ostatnim zdaniu.

– W rezultacie jesteśmy i tak jednymi z pierwszych – dodała pani

Claudedeu.

– Nie denerwuj się, Neus – uspokoiła ją pani Savolta. – Jest już

około dwustu osób. Doprawdy cud, że się mieszczą. Nie słyszysz,

jaki hałas?

W rzeczy samej poprzez drzwi wielkiego salonu słychać było roz-

mowy i muzykę skrzypiec. Hall natomiast był pusty, ciemnawy, cichy.

Tylko lokaj w liberii stał przy drzwiach wychodzących na ogród,

poważny, sztywny i bez wyrazu, jakby w ogóle nie widział rozma-

wiających tuż obok niego osób, a tylko odczuwał obecność jakiejś

niewidzialnej i nieuchwytnej władzy. Przebiegał wzrokiem ozdoby

na sufi cie i myślał o własnych sprawach, a może podsłuchiwał, udając

obojętność. Zaróżowiona służąca zabrała okrycia obojga gości oraz

kapelusz i laskę mężczyzny i unikając jego bezczelnych i pożądliwych

spojrzeń, podążała za wzrokiem swej pani, która śledziła jej ruchy

czujnie, acz z pozorną obojętnością.

– Mam nadzieję, że nie musiałaś z naszej winy opóźnić kolacji – po-

wiedziała pani Claudedeu.

– Oj, Neus – odparła pani Savolta – ależ ty jesteś akuratna.

18

Drzwi salonu otwarły się i otoczony aureolą światła ukazał się pan

Savolta, wnosząc ze sobą hałas przyległego salonu.

– Patrzcie no, kto się zjawił! – wykrzyknął i dodał tonem wymów-

ki: – Myśleliśmy, że w ogóle nie przyjdziecie.

– Już nam to mówiła twoja żona – stwierdził pan Claudedeu. –

I jeszcze nas nastraszyła.

– Wszyscy o was pytają. Przyjęcie bez Claudedeów to jak kolacja

bez wina – powiedział pan Savolta, po czym zwrócił się do pani

Claudedeu: – Co słychać, Neus? – i z szacunkiem ucałował jej

rękę.

– Widzę, że nie umiecie się obejść bez błazeństw mojego męża –

rzekła pani Claudedeu.

– Bądź łaskawa nie niszczyć biednego Nicolasa – wstawił się za przy-

jacielem pan Savolta i zaraz zwrócił się do pana Claudedeu: – Mam

wiadomości z pierwszej ręki. Za przeproszeniem, posikasz się ze śmie-

chu. – I do dam: – Zabieram go, o ile nie macie nic przeciwko temu.

Wziął pod ramię przyjaciela i obaj znikli w drzwiach salonu. Panie

jeszcze chwilę zatrzymały się w hallu.

– Jak się ma Maria Rosa? – zapytała pani Claudedeu.

– Dobrze, ale jakoś nie ma humoru – odparła jej przyjaciółka – wy-

gląda na ogłupiałą przez ten bałagan.

– Nic dziwnego. Trzeba wziąć pod uwagę kontrast z jej normalnym

życiem…

– Pewno masz rację, Neus, ale już chyba czas na to, by zmieniła

swój sposób bycia. W przyszłym roku kończy szkołę i powinna zacząć

myśleć o swojej przyszłości.

– Czy ty naprawdę nie przesadzasz? Maria Rosa nie ma powodu

troskać się o swą przyszłość. Ani teraz, ani w ogóle. Jedynaczka…

zresztą biorąc pod uwagę waszą sytuację… Dajże spokój. Pozwól jej

być sobą. Jeżeli ma się zmienić, i tak się zmieni.

– Zasadniczo lubię jej usposobienie, jest łagodna, spokojna… cho-

ciaż może trochę naiwna… trochę… jakby ci to powiedzieć… Ma

w sobie coś z zakonnicy. Rozumiesz, o co mi chodzi…

19

– I to cię niepokoi, czy tak? Już wiem, ku czemu zmierzasz…

– Nie rozumiem, co masz na myśli.

– Chcesz przede mną ukryć to, co ci chodzi po głowie. Może nie

mam racji?

– Coś, co mi chodzi po głowie?

– Rosa, przyznaj się z ręką na sercu: chciałabyś ją wydać za mąż.

– Wydać za mąż Marię Rosę? Ale masz pomysły, Neus…

– I nie tylko chcesz: już nawet masz dla niej kandydata. No a teraz

odważ się zaprzeczyć mi w żywe oczy.

Pani Savolta oblała się rumieńcem i chcąc ukryć zmieszanie, ro-

ześmiała się długo i przeciągle.

– Kandydata… Neus, ty chyba sama nie wiesz, co mówisz… Kan-

dydata… Boże kochany…

Sdzia Davidson: Czy znalazł pan pracę w Barcelonie?

Miranda: Znalazłem.

Sdzia Davidson: Jakim sposobem?

Miranda: Miałem listy polecające.

Sdzia Davidson: Od kogo?

Miranda: Postarali się o nie przyjaciele mego zmarłego ojca.

Sdzia Davidson: Do kogo te listy były skierowane?

Miranda: Do handlowców, adwokatów, jednego lekarza.

Sdzia Davidson: I któryś z adresatów zaofi arował panu pracę,

czy tak?

Miranda: Tak.

Sdzia Davidson: Kto mianowicie?

Miranda: Adwokat. Mecenas Cortabanyes.

Sdzia Davidson: Proszę przeliterować jego nazwisko.

Miranda: Ce, o, er, te, a, be, a, en, igrek, e, es, Cortabanyes.

Sdzia Davidson: Dlaczego ten adwokat pana zatrudnił?

Miranda: Miałem za sobą ukończone kursy prawnicze w Vallado-

lid. To mi pozwoliło…

20

Sdzia Davidson: Jakiego typu pracę wykonywał pan dla mece-

nasa Cortabanyesa?

Miranda: Byłem jego pomocnikiem.

Sdzia Davidson: Proszę powiedzieć o tym coś więcej.

Miranda: Posyłał mnie na sprawy w Sądzie Najwyższym i w są-

dach miejskich, towarzyszyłem klientom, którzy mieli składać

oświadczenia, nosiłem dokumenty do notariatów, zastępowałem

go w mało ważnych sprawach w Delegaturze Ministerstwa Finan-

sów, porządkowałem akta, zajmowałem się archiwum, szukałem

rozmaitych informacji po książkach i kodeksach.

Sdzia Davidson: Jakiego typu rzeczy pan szukał?

Miranda: Wyroków, cytatów, opinii autorów wyspecjalizowanych

w pewnego typu sprawach prawniczych i ekonomicznych. Nieraz

artykułów w gazetach i periodykach.

Sdzia Davidson: Znajdował je pan?

Miranda: Często znajdowałem.

Sdzia Davidson: I to za wynagrodzeniem?

Miranda: Oczywiście.

Sdzia Davidson: Czy wynagrodzenie zależało od wykonanej

pracy, czy też od rezultatów tej pracy?

Miranda: Miałem stałą pensję.

Sdzia Davidson: Bez dodatków?

Miranda: Gratyfi kacja na Boże Narodzenie.

Sdzia Davidson: Również stała?

Miranda: Nie. To się zmieniało.

Sdzia Davidson: Zależnie od czego?

Miranda: Zależnie od tego, jak szły interesy kancelarii.

Sdzia Davidson: A szły?

Miranda: Nie.

Cortabanyes stale dyszał. Był bardzo tęgi i łysy jak skała. Miał sinawe

wory pod oczami, kulkowaty nos i grubszą dolną wargę, obwisłą i wil-

gotną, jakby naszykowaną do przesuwania po niej przeznaczonych

21

do naklejania znaczków pocztowych. Szorstka bródka sięgała brze-

gów kamizelki; ręce miał delikatne, pulchne, jakby wypchane watą,

palce jak różowe poduszeczki, paznokcie wąskie, zawsze błyszczące,

wbite w środek dłoni. Pióro, czy też ołówek chwytał wszystkimi pię-

cioma palcami, jak dziecko smoczek. Mówiąc, pluł maleńkimi ba-

nieczkami śliny. Był leniwy, zrzędny, niedbały i szybki.

Biuro Cortabanyesa mieściło się na parterze przy ulicy Caspe,

a składało się z poczekalni, salonu, kancelarii, składziku i umywalni.

Resztę mieszkania adwokat odprzedał sąsiadowi. W mniejszym loka-

lu mniej musiał wydawać na sprzątanie i umeblowanie. W poczekalni

znajdowało się parę wybitych wiśniowym pluszem krzeseł i czarny

stolik, na którym leżały zakurzone pisma. Dokoła salonu stały szafy

biblioteczne, między nimi było troje drzwi, poza tym we wnęce od

strony schodów umieszczono oszkloną szafę, a obok wąskie, wycho-

dzące na ulicę okno, z zasłoną z tegoż samego co pokrycie krzeseł

aksamitu. Do gabinetu wchodziło się przez drzwi między regałami;

znajdowało się w nim biurko Cortabanyesa, z ciemnego drzewa,

rzeźbione w hełmy i rusznice, za biurkiem krzesło podobne do tronu

i dwa obite skórą fotele. W składziku pełno było akt w specjalnych

szafkach, zamykanych na ściągające się z góry na dół klapy, które

od czasu do czasu składały się samorzutnie z niebywałym hałasem.

Stał tam również biały drewniany stolik i kruche krzesełko: było to

miejsce aplikanta nazwiskiem Serramadriles. W salonie -bibliotece

długi stół otoczony wyściełanymi krzesełkami służył, gdy – co prawda

nieczęsto – odbywały się zebrania, w których brała udział większa

liczba osób. Tam właśnie pracowaliśmy my: Doloretas i ja.

Słoneczko świeciło i sporo ludzi wygrzewało się na kawiarnianych

tarasach. Bulwary Ramblas przedstawiały się efektownie: przecha-

dzali się po nich dumni bankierzy, poważni wojskowi, wykrochma-

lone panie popychające przed sobą wózki dziecinne z postawionymi

lakierowanymi budkami, rozświergotane kwiaciarki, wagarujący ucz-

niowie, którzy łobuzowali, szturchali się i zaczepiali przechodniów,

marynarze dopiero co przybyli do portu, od czasu do czasu jakaś

22

nieokreślona postać. Teresa podskakiwała i uśmiechała się, ale nagle

spoważniała.

– Tumult mnie męczy, a z drugiej strony wiem, że nie zniosłabym

pustych ulic. Miasta są zrobione dla tłumów, nie uważasz?

– Widzę, że nie lubisz miast – odpowiedziałem.

– Nienawidzę ich. A ty?

– Przeciwnie. Nie umiałbym żyć poza miastem. Przyzwyczaisz

się i zaczniesz odczuwać to samo, zobaczysz. To kwestia dobrej

woli i decyzji, by nie opierać się, by się dać ponieść.

Na placu Cataluña, na wprost Maison Dorée, stała przenośna try-

buna, osłonięta katalońskim sztandarem. Z trybuny grzmiał jakiś

mówca, którego liczna grupa słuchała w milczeniu.

– Chodźmy gdzie indziej – rzekłem. Ale Teresa nie chciała.

– Nigdy nie widziałam mityngu. Podejdźmy bliżej.

– A jak będzie awantura? – zapytałem.

– Nic nie będzie – powiedziała Teresa.

Zbliżyliśmy się. Z tej odległości zaledwie słychać było słowa, ale

dzięki dobremu ustawieniu trybuny mogliśmy swobodnie śledzić

gwałtowne gesty przemawiającego. Wydało mi się, że mówi coś na

temat katalońskiego języka, tradycji kulturalnych i demokratycznych,

a również – przez cały czas w języku katalońskim – o zorganizowa-

nym i własnowolnym dążeniu do samodzielności, do niezależności,

zdania urywane i oklaskiwane lub rozpływające się w szumie ko-

mentarzy, a po nich krzyki molt bé! i rozlazły i pozbawiony rytmu

początek pieśni Els segadors. Z ulicy Fontanella wynurzyli się idący

dwójkami żandarmi, każdy ze strzelbą na ramieniu; zrobili „równaj”

wzdłuż chodnika, a potem, plecami do domów, „spocznij”.

– Nie przedstawia się to różowo – powiedziałem do Teresy.

– Nie bądź tchórzem – odparła.

Śpiew trwał, towarzyszyły mu wywrotowe okrzyki. Z koła słucha-

jących oderwał się jakiś młody człowiek, podniósł kamień i z furią

cisnął go w okno Kółka Jeździeckiego. Kiedy rzucał, zsunął mu się

kapelusz.

23

– Precz z Kastylijczykami! – po katalońsku skandował teraz tłum.

Czarno ubrana postać z siwiejącą brodą i twarzą ptaka pojawiła

się w którymś z okien. Wyciągnęła ramiona i krzyknęła: „Katalonia!”,

ale cofnęła się przed gradem kamieni i salwą gwizdów.

– Kto to był? – zapytała Teresa.

– Nie widziałem dokładnie – odpowiedziałem – ale chyba Cambó.

Żandarmi trwali w dalszym ciągu nieporuszeni; czekali na rozkazy

trzymającego pistolet ofi cera. Przez Rambla de Cataluña biegły gru-

py ludzi uzbrojonych w kije, wrzeszcząc „Hiszpania republikańska”,

z czego wywnioskowałem, że są to „młodzi barbarzyńcy” Lerroux.

Separatyści zaczęli rzucać w nich kamieniami, ofi cer z pistoletem

dał znak i rozległ się dźwięk trąbki. Parę kamieni ciśnięto w żandar-

mów, znowu odezwała się trąbka, zarepetowano karabinki. „Mło-

dzi barbarzyńcy” tłukli separatystów, którzy odpowiadali kamienia-

mi na kije, kopniakami na uderzenia pięści; było ich więcej, ale były

wśród nich kobiety i starzy, nieprzydatni podczas bijatyki. Pokrwa-

wione ciała padały na ziemię; żandarmi celowali w manifestujących,

którzy ze stoic kim spokojem wytrzymywali uderzenia kamieniami.

Od ulicy Pelayo nadjeżdżała kawaleria. Ustawiła się z nagimi szabla-

mi przed Salonem Katalońskim, potem ruszyła wachlarzem najpierw

kłusem, następnie galopem, wreszcie, puściwszy wodze, przetoczyła

się niby cyklon pomiędzy palmami, konie przeskakiwały ławki i klom-

by, wznosząc tumany kurzu, ziemia drżała od łomotu kopyt. Ludzie

uciekali, pozostali tylko ci, którzy zwarli się w walkach wręcz. Biegli

w określonych kierunkach: ku Rambla de Cataluña, Ronda de San

Pedro i Puerta del Ángel. Mówca ulotnił się, a „młodzi barbarzyńcy”

darli na strzępy katalońską fl agę. Jeźdźcy uderzali szablami, gdzie po-

padło, po głowach uciekających. Ci, co leżeli, nie podnosili się, boby

ich zdruzgotano; obejmowali głowy rękami i czekali, aż przebiegną

konie. Spieszona żandarmeria zakreślała koło, zamykając ucieczkę ku

Puerta del Ángel i co jakiś czas strzelała w powietrze. Ludzie, okrą-

żeni przez jeźdźców z jednej, a pieszych żandarmów z drugiej stro-

ny, podnosili w górę ręce na znak, że się poddają.

24

Do Ramblas biegliśmy, potem zmieszaliśmy się z tłumem pieszych.

Po krótkiej chwili pojawiła się grupa policjantów, prowadząc między

sobą trzech ludzi w kajdankach. Ludzie ci krzyczeli ku przechod-

niom:

– Sami widzicie, zawsze na nas się skupia.

Przechodnie udawali głuchych. Biegliśmy nadal, trzymając się za

ręce. Były to dni pełni, za którą nie chcieliśmy ponosić odpowiedzial-

ności, szczęścia, którego niemal nie dostrzegaliśmy.

Dalszy ciąg artykułu Dominga Pajarita de Soto, który ukazał się w dzienniku „Głos Sprawiedliwości”

w Barcelonie 6 października 1917 rokuDokument dowodowy, załącznik nr 1

(w załączeniu tekst angielski tłumacza przysięgłego

Guzmana Hernandeza de Fenwick)

… w fabryce Savolta, która w czasie ostatnich lat, pod osłoną

i kosztem krwawej, wyniszczającej Europę wojny, niebywale się

rozrosła, niby mucha żywiąca się odrażającą padliną. Jest rzeczą

ogólnie wiadomą, że wyżej wymienione przedsiębiorstwo w ciągu

niewielu miesięcy z małej fabryczki zasilającej określoną część kra-

jowego rynku przekształciło się w obiekt przemysłowy zaopatrujący

rozmaite narody w broń, osiągając ich kosztem – i na skutek ich

przymusowej sytuacji – niebywałe zyski. Wszystko wychodzi na

jaw, z biegiem lat nic nie umknie wrażliwym sumieniom, nie są

tajemnicą ani obroty, ani zyski, ani nadużycia, ani naciski, których

się tam dopuszczano, a które, gdyby zostały ujawnione, musiałyby

wywołać skandal i ogólne oburzenie. Znane są również nazwiska

tych, którzy nie szczędzili i nie szczędzą ani swej inteligencji, ani

wysiłków, by osiągnąć wyżej omówione zyski: są to pan Savolta, za-

łożyciel, główny akcjonariusz i dyrektor przedsiębiorstwa; nikczemny

25

szef kadr, przed którym drżą robotnicy, a którego imię wzbudza

w proletariackich domach takie oburzenie i lęk, że nazywają go

tam „człowiekiem o żelaznej ręce”; w końcu, choć nie niższy rangą,

przebiegły i perfi dny Lepprince, o którym…

Przypominam sobie ten chłodny, listopadowy wieczór. Zagubiony

za stołem obrad w salonie -bibliotece Pajarito de Soto sztywno siedział

na brzeżku krzesła, na kolanach trzymał kraciastą czapkę, a szalik

zsunął mu się z kolan na ziemię, tak że o mało go nie podeptał. Do-

loretas szybko sprzątała jego rzeczy, płaszcz, rękawiczki i parasol

o rączce z fałszywego srebra, wysadzanej równie fałszywymi czerwo-

nymi i zielonymi kamieniami. Serramadriles bez przerwy hałasował

w składziku -archiwum, walcząc z opornymi szafkami, z maszyną do

pisania i składanymi krzesłami, a Cortabanyes – jedyny, który mógł

był złagodzić ostrość tego spotkania – nie wychodził ze swego ga-

binetu i, pewnie właśnie dlatego że był potrzebny, udawał głuchego

i niewidzialnego, podsłuchując pod drzwiami i podglądając przez

dziurkę od klucza (dziś, gdy to piszę, wydaje mi się to nieprawdopo-

dobne). Pamiętam, że Pajarito de Soto zamknął oczy, bo trudno mu

było uwierzyć w to, co przypuszczał, o czym właściwie już wiedział,

bo najpierw napomknąłem mu o tym, a potem wręcz go uprzedziłem,

że ów człowiek, który uśmiecha się, patrząc na niego, jak zawsze

elegancki, jak zawsze opanowany, jak zawsze jowialny i pozornie tak

pełen świeżości – to jest Lepprince.

Sdzia Davidson: Czy pan poznał pana Lepprince’a z racji swojej

pracy, czy też zetknął się pan z nim w innych okolicznościach?

Miranda: Poznałem go przy okazji pracy.

Sdzia Davidson: Czy pan Lepprince był klientem kancelarii

mecenasa Cortabanyesa?

Miranda: Nie.

Sdzia Davidson: Widzę w tym jakąś sprzeczność.

26

Miranda: Nie ma w tym sprzeczności.

Sdzia Davidson: A mianowicie?

Miranda: Lepprince nie był klientem Cortabanyesa, ale któregoś

dnia zjawił się w jego kancelarii z pewną sprawą.

Sdzia Davidson: Kogoś, kto korzysta z usług kancelarii, nazwał-

bym jej klientem.

Miranda: Ja nie.

Sdzia Davidson: Dlaczego nie?

Miranda: Klientami nazywamy ludzi, którzy stale i wyłącznie ko-

rzystają z usług danej kancelarii.

Sdzia Davidson: To nie miało miejsca w wypadku Lep prince’a?

Miranda: Nie.

Sdzia Davidson: Poproszę o bliższe wyjaśnienia.

Lepprince otworzył mały kuferek przymocowany do stopnia auto-

mobilu i wyciągnął parę pistoletów.

– Umiesz posługiwać się bronią?

– A czy to będzie konieczne?

– Nie można przewidzieć.

– Nie, nie wiem, jak się z tym należy obchodzić.

– Bardzo łatwo: te pistolety są nabite, widzisz, ale nie wystrzelą.

Tu mają bezpiecznik. Musisz go podnieść i nacisnąć spust. Teraz

tego nie robię, bo byłoby to nieostrożne, ale idzie mi o to, żebyś

w razie czego wiedział, jak ich należy użyć. Generalnie najlepiej

jest nosić pistolet stale zabezpieczony, żeby przytroczony do paska

nagle ci nie wystrzelił przez nogawkę, rozumiesz? Spójrz, to łatwe,

podnosisz bezpiecznik i bębenek sam się przekręca, zostawiając ci

w lufi e następną kulę. Żeby wyrzucić łuskę po poprzedniej, wy-

starczy pokręcić bębnem, możesz to zrobić przedtem albo potem.

W każdym wypadku zasadniczą sprawą jest nienaciskanie spustu,

póki nie odbezpieczysz pistoletu, tak jak to teraz robię. Wtedy już

tylko strzelasz, ale z czuciem. I tylko jeżeli znajdujesz się w rze-

27

czywistym, niewątp liwym i bezpośrednim niebezpieczeństwie.

Rozumiesz mnie?

Lepprince!

– Cywilizacja żąda od człowieka wiary, podobnej do tej, z jaką

średniowieczni chłopi odnosili się do opatrzności. Musimy wierzyć,

że pewne narzucone prawidła społeczne mają taki sam sens, jaki

dla rolnika miały pory roku, chmury i słońce. Żądania robotnicze

przypominają mi procesje błagające o deszcz… Co mówisz?… Jeszcze

trochę koniaku… Och, rewolucja…

… przebiegły i perfi dny Lepprince, o którym wiadomo bardzo nie-

wiele albo i zgoła nic prócz tego, że jest Francuzem przybyłym do

Hiszpanii w 1914 roku, w początkach straszliwej pożogi, będącej

i wtedy, i jeszcze dziś przyczyną łez i śmierci w jego rodzinnym

kraju, bliżej nieznany Lepprince, który szybko dał się poznać w ko-

łach fi nansjery i arystokracji naszego miasta, wszędzie wzbudzając

szacunek i podziw nie tylko dla swej inteligencji i pochodzenia, ale

również i dla pełnego wyższości, niemal aroganckiego sposobu bycia,

wytwornych manier i ostentacyjnej rozrzutności. Wkrótce ów nowo

przybyły, wyniosły i zadowolony z siebie, zachowujący się, jakby

w szkatułach posiadał złoto całej sąsiedniej republiki, zajmujący

apartament w jednym z najdroższych hoteli pod nazwiskiem Paul-

-André Lepprince, stał się obiektem pochlebstw, które wyrażały się

wspaniałymi propozycjami ze strony wysokiej fi nansjery. Nigdy nie

dowiemy się, jakie to były propozycje, ale faktem jest, że w niecały

rok od przyjazdu spotykamy go na kierowniczym stanowisku najbar-

dziej przebojowego i najgłośniejszego w owej chwili w całym mieście

przedsiębiorstwa – u Savolty…

W salonie orkiestra umieszczona na wybitym aksamitem podium

grała walce i mazurki. Na niewielkiej pustej przestrzeni tańczyło

28

kilka par. Kolacja skończyła się i goście niecierpliwie oczekiwali pół-

nocy i nadejścia Nowego Roku. Młody Lepprince rozmawiał z damą

w starszym wieku.

– Wiele słyszałam o panu, ale choć zapewne trudno będzie panu

w to uwierzyć, nigdy pana nie widziałam. To straszne, w jakiej izolacji

żyją ludzie starzy, straszne…

– Niechże pani tego nie mówi – odparł z uśmiechem młody Lep-

prince. – Niech pani raczej powie, że dobrowolnie narzuciła sobie

pani spokojny modus vivendi.

– Ale tak nie jest. Niegdyś, gdy jeszcze żył mój nieboszczyk mąż,

świeć Panie nad jego duszą, było inaczej. Bez przestanku przyjmo-

waliśmy, wychodziliśmy… Teraz to już niemożliwe. Wielkie zebrania

towarzyskie męczą mnie. Męczą i oszałamiają, i jak tylko się ściemni,

mam ochotę wymknąć się i iść spać. My starzy, synu, żyjemy wspo-

mnieniami. Zabawy, przyjęcia – to już nie dla nas.

Lepprince ukrył ziewnięcie.

– A więc jest pan Francuzem, nieprawdaż? – nie rezygnowała star-

sza pani.

– W rzeczy samej. Pochodzę z Paryża.

– Nikt by tego nie powiedział, słysząc pańską hiszpańszczyznę. Jest

znakomita. Gdzie się pan nauczył tak mówić?

– Moja matka była Hiszpanką. Zawsze rozmawiała ze mną po hi-

szpańsku, tak że mogę powiedzieć, iż znam hiszpański od kołyski.

Właściwie poznałem go przed francuskim.

– To wielka wygoda. Lubię cudzoziemców. Są tacy interesujący,

mówią w inny sposób i o czym innym niż to, czego słuchamy co-

dziennie. U nas w kółko mówi się o tym samym. Zresztą nie ma

w tym nic dziwnego. Mieszkamy w tym samym miejscu, widujemy

tych samych ludzi, czytujemy te same gazety. Może dlatego zawsze

się sprzeczamy – bo nie mamy o czym mówić. Z cudzoziemcami

nie trzeba się sprzeczać, opowiadają o swoich sprawach, a my o na-

szych. Ja osobiście lepiej się zgadzam z cudzoziemcami niż z ludźmi

stąd.

29

– Z pewnością zgadza się pani dobrze ze wszystkimi.

– O, niech pan sobie tego nie wyobraża. Jestem zgryźliwa. Z wie-

kiem charakter również się zmienia. Wszystko się psuje. Ale skoro

mówimy o cudzoziemcach, proszę mi powiedzieć jedną rzecz: Czy

znał pan inżyniera Pearsona?

– Freda Starka Pearsona? Nie, nigdy nie miałem przyjemności,

chociaż wiele o nim słyszałem.

– To postać, niech mi pan wierzy. Przyjaciel mojego nieboszczyka

męża, świeć Panie nad jego duszą. Kiedy biedny Juan, to mój mąż

właśnie, kiedy biedny Juan zamknął oczy, Pearson pierwszy zjawił się

u mnie. Proszę sobie wyobrazić, właśnie on, taki znany, taka ważna

osobistość, on, który swymi wynalazkami wsławił całą Barcelonę. Tak

więc on przybył pierwszy i tak zdenerwowany, że przychodziły mu

na usta tylko angielskie słowa. Nie znam angielskiego, ale słysząc ten

melodyjny, głęboki głos, zrozumiałam, że mówi mi o tym, jak bardzo

szanował mojego zmarłego męża, i to doprowadziło mnie do płaczu

o wiele gwałtowniejszego niż wszystkie wyrazy współczucia, których

tyle potem mi okazywano. Biedny Pearson sam zginął zaledwie w parę

lat później…

– Tak. Wiem o tym.

Sdzia Davidson: Jakie stosunki łączyły pana z Lepprince’em?

Miranda: Oddawałem mu usługi.

Sdzia Davidson: Jakie usługi?

Miranda: Najrozmaitsze, wypływające z mojego zawodu.

Sdzia Davidson: Jakiego zawodu?

Miranda: Aplikanta.

Sdzia Davidson: Przedtem mówił pan, że nie jest pan adwo-

katem?

Miranda: Jako aplikant pracowałem u adwokata, załatwiałem za

niego sprawy.

Sdzia Davidson: Czy pracował pan dla Lepprince’a na zlecenie

Cortabanyesa?

30

Miranda: Tak… Nie.

Sdzia Davidson: Tak czy nie?

Miranda: Z początku tak.

Zapomniałem dokładną datę naszego spotkania. Wiem, że miało

ono miejsce wczesną jesienią 1917 roku. Minęły pełne emocji sierp-

niowe dni: junty zostały rozwiązane, podofi cerowie zaaresztowani,

a potem uwolnieni; Saborit, Anguiano, Besteiro i Largo Caballero sie-

dzieli nadal; Lerroux i Macià znajdowali się na wygnaniu, na ulicach

panował spokój. Paszkwile powypisywane na murach zmywał deszcz.

Lepprince zjawił się przed samym wieczorem, chciał się widzieć

z Cortabanyesem i został wprowadzony do gabinetu, gdzie rozmawiali

przez pół godziny, po czym Cortabanyes zawołał mnie, przedstawił

Lepprince’owi i zapytał, czy mam wolny wieczór. Powiedziałem mu

zgodnie z prawdą, że mam. Poprosił, bym towarzyszył Francuzowi

i w razie czego mu pomógł, żebym na jedną noc przedzierzgnął się

w coś w rodzaju jego osobistego sekretarza. Podczas gdy Cortabanyes

mówił, Lepprince zetknął opuszki palców obu rąk i patrzył z uporem

w ziemię, uśmiechając się i potakując słowom adwokata roztargnio-

nymi ruchami głowy. Kiedy wyszliśmy na ulicę, zaprowadził mnie

do swego auta marki Fiat; był to czerwony dwumiejscowy kabriolet,

z czarną maską i klamkami z błyszczącego metalu. Zapytał, czy boję

się jeździć automobilem, na co mu odpowiedziałem, że nie. Poszliśmy

na kolację do luksusowej restauracji, widziałem, że go tam znają. Po

wyjściu na ulicę otworzył mały kuferek przymocowany do stopnia

automobilu i wyciągnął parę pistoletów.

– Umiesz posługiwać się bronią? – zapytał.

– A czy to będzie konieczne? – odpowiedziałem pytaniem.

Sdzia Davidson: Czy w owych czasach znał pan również Do-

minga Pajarita de Soto?

Miranda: Znałem.

31

Sdzia Davidson: Czy pan może stwierdzić, że to on – mówię

o Pajaricie de Soto – jest autorem artykułów fi gurujących w sądzie

jako dokumenty dowodowe nr 1?

Miranda: Tak.

Sdzia Davidson: Czy miał pan osobiście do czynienia z Pajari-

tem de Soto?

Miranda: Miałem.

Sdzia Davidson: Często?

Miranda: Tak.

Sdzia Davidson: Czy według pana wyżej wymieniony należał

do partii anarchistycznej lub do jakichś ugrupowań z nią zwią-

zanych?

Miranda: Nie.

Sdzia Davidson: Czy jest pan tego pewien?

Miranda: Jestem pewien.

Sdzia Davidson: Czy wyżej wymieniony wyraźnie panu mówił,

że do nich nie należy?

Miranda: Nie. Nie mówił.

Sdzia Davidson: W takim razie skąd pańska pewność?

Tawerna Pepina Matacríosa leżała na małej uliczce wychodzącej na

ulicę Aviñó. Nigdy nie udało mi się zapamiętać nazwy tej uliczki, ale

o ile jeszcze istnieje, trafi łbym tam po omacku. Od czasu do czasu

bywali tam konspiratorzy i artyści. Najczęściej emigranci z Galicji,

zaczepieni w Barcelonie i umundurowani zależnie od swych zajęć:

nocni dozorcy, konduktorzy tramwajowi, nocna zmiana żandarmerii,

strażnicy parków, strażacy, śmieciarze, licytatorzy, lokaje, kelnerzy, bi-

leterzy kinowi i teatralni, policjanci i tak dalej. Zawsze był też akorde-

onista, a od czasu do czasu niewidoma, która śpiewała przeszywające

coplas, połykając wszystkie spółgłoski: e -u e -u -o e -u -a -i -o -o. Pepín

Matacríos był to siwiejący człowieczek o chorobliwym wyglądzie,

wychudzonym ciele i wielkiej głowie, której jedynym zarostem były

32

gęste wąsy z zakręconymi do góry szpicami. W swoim czasie należał

do czegoś w rodzaju lokalnej mafi i, która w owej epoce zbierała się

w jego tawernie, on zaś spoza kontuaru na wszystko miał oko.

– Nie jestem zdecydowanie przeciwny idei moralności – mówił

Pajarito de Soto, podczas kiedy sączyliśmy drugą butelkę. – W tym

sensie uznaję zarówno moralność tradycyjną, jak i nowe idee, rewo-

lucyjne, które, jak się wydaje, kiełkują dzisiaj w każdym myślącym

umyśle. Jeżeli przypatrzyć się z bliska, obie te moralności dążą ku

temu samemu: ażeby znaleźć przyczynę i nadać sens roli człowieka

w społeczeństwie. Mają też, wyobraź sobie, pewien element wspólny:

dążność do jednomyślności. Nowa moralność zastępuje tradycyjną,

ale żadna z nich nie zakłada możliwości współżycia z drugą, obie zaś

odmawiają jednostce prawa wyboru. To w pewnym sensie usprawied-

liwia osławioną niechęć zwolenników autokracji do demo kratów:

„Chcą narzucić demokrację nawet tym, którzy jej nie chcą” – słysza-

łeś chyba to zdanie z tysiąc razy. Ale za pomocą tego paradoksu, na

marginesie jego uszczypliwych intencji, odkrywają wielką prawdę,

a mianowicie, że poglądy polityczne, moralne i religijne same w sobie

są autokratyczne, bo każdy pogląd, po to aby egzystować w świecie

logiki, który zapewne jest równie zawiły i męczący jak świat żyjących,

musi toczyć o swój prymat ciągłe bitwy ze swymi przeciwnikami. Oto

cały dylemat; jeżeli choć jeden członek społeczności nie szanuje idei

lub nie spełnia warunków moralności, idea i moralność rozpadają

się, przestają czemukolwiek służyć i zamiast wzmacniać swych po-

pleczników, osłabiają ich i oddają we wrogie ręce.

A innym razem, kiedyśmy niemal do świtu spacerowali po porcie:

– Przyznam ci się, że bardziej przejmuję się człowiekiem niż spo-

łecznością i bardziej opłakuję dehumanizację robotnika niż warunki

jego egzystencji.

– Sam nie wiem, co ci na to odpowiedzieć. Czyż te dwie rzeczy nie

są ze sobą ściśle związane?

– Tylko w pewien sposób. Wieśniak żyje w bezpośrednim kontakcie

z naturą. Robotnik fabryczny stracił z oczu słońce, gwiazdy, góry

33

i roślinność. Jakkolwiek pod względem materialnym warunki ich

życia są podobne, ten drugi jest uboższy duchem.

– Wydaje mi się, że upraszczasz. Gdyby tak było, wszyscy nie pcha-

liby się do miasta, tak jak to robią.

Kiedy któregoś dnia zacząłem wychwalać zalety automobilu jako

takiego, pokręcił głową w zamyśleniu.

– Niedługo w ogóle znikną konie, wyparte przez maszynę, i będzie

można oglądać je tylko w cyrku, na paradach wojskowych i podczas

walki byków.

– I tym się martwisz? – zapytałem. – Zniknięciem koni, wypartych

przez postęp?

– Nieraz myślę, że to, co postęp daje nam jedną ręką, odbiera drugą.

Dzisiaj to są konie, jutro będziemy my.

Zeznania złożone przed konsulem Stanów Zjednoczonych A. P. w Barcelonie przez eks -komisarza policji don Alejandra

Vázqueza Ríosę 21 listopada 1926 rokuDokument dowodowy, załącznik nr 2

(w załączeniu tekst angielski tłumacza przysięgłego

Guzmana Hernandeza de Fenwick)

Ja, Alejandro Vázquez Ríos, zeznaję pod przysięgą, co następuje:

Że urodziłem się w Antequerze (Malaga) 1 lutego 1872 roku, że

wstąpiłem do policji w kwietniu 1891, że pełniłem moje obowiązki

w służbie policyjnej w Valladolid, skąd w 1907 po awansie zosta-

łem przeniesiony do Zaragozy, gdzie znowu awansowałem w 1910

roku, że potem zostałem przeniesiony do Barcelony, w której dotąd

przebywam. Że porzuciłem służbę w policji w 1920 roku i otrzy-

małem posadę w wydziale handlowym pewnego przedsiębiorstwa

żywnościowego. Że podczas mojej służby w policji miałem okazję

śledzić z bliska fakty dziś znane pod nazwą „sprawy Savolty”. Że

dopiero po mianowaniu mnie jako prowadzącego śledztwo w wyżej

34

wymienionej sprawie dowiedziałem się o istnieniu Dominga Paja-

rita de Soto, który umieszczał w robotniczej gazecie „Głos Spra-

wiedliwości” oszczercze, szkalujące i wywrotowe artykuły. Że

powiązania wyżej wzmiankowanego nie były mi znane. Wiadomo

było tylko, że pochodzi z Galicji, że nie ma ani określonej pracy,

ani określonego miejsca zamieszkania, że żyje z kobietą, z którą

ma syna, natomiast nie było wiadomo, czy związek ten jest zawarty

zgodnie z wymogami Kościoła katolickiego; że wśród jego lektur

znajdują się następujące: Robert Owen, Michał Bakunin, Enrique

Malatesta, Anselmo Lorenzo, Karol Marks, Emil Zola, Fermín

Salvoches, Francisco Ferrer Guardia, Federico Urales i Franci-

sco Giner de los Ríos, z tych najbardziej reprezentatywnych, jak

również szkice Angela Pestañi, Juana García Olivera, Salvadora

Segui, znanego pod pseudonimem „Noi del Sucre”, i Andresa

Nina oraz publikacje antyrządowe, jak „Revista Blanca”, „Głos

Pracy”, „Skazaniec” oraz wyżej wymieniony „Głos Sprawiedliwości”,

z którym współpracował. Że jak się wydaje, miał kontakty z wyżej

wymienionym Andresem Ninem (załączona fi szka do wglądu),

a może i z innymi przywódcami o identycznych lub podobnych

przekonaniach, jakkolwiek trudno jest wiedzieć na pewno, do

jakiego stopnia…

Sdzia Davidson: Kiedy pan poznał Lepprince’a?

Miranda: Dokładnej daty nie pamiętam. Było to mniej więcej na

jesieni 1917 roku. Właśnie minęły burzliwe dni sierpniowe.

Sdzia Davidson: Niech pan opisze w paru słowach wasze spot-

kanie.

Miranda: Lepprince przyszedł do biura Cortabanyesa, który oddał

mnie do jego dyspozycji. Lepprince zaprowadził mnie do swojego

auta, pojechaliśmy na kolację, a potem do czegoś w rodzaju nędz-

nego kabaretu.

Sdzia Davidson: Dokąd, powiada pan, pojechaliście?

Miranda: Do kabaretu. To taki nocny lokal, w którym…

35

Sdzia Davidson: Doskonale wiem, co to jest kabaret. Moje py-

tanie wynika ze zdumienia, a nie z nieświadomości. Słucham

dalej.

Była to niewielka sala, stoliki stały dookoła pustej przestrzeni w for-

mie prostokąta, w rogu którego znajdował się fortepian i dwa krze-

sełka. Na krzesełkach leżały saksofon i wiolonczela. Do fortepianu

zasiadała mocno umalowana dama w obcisłej aż do ziemi sukni,

przeciętej z jednego boku. Grę jej – polkę w rytmie nokturnu – prze-

rwało nasze wejście.

– Byłam przekonana, że panowie się zjawią – powiedziała enig-

matycznie, po czym wstała i podeszła do nas, wysuwając do przodu

obnażoną nogę w mieniącej siatce pończochy, tak jakby stojąc na

brzegu rzeki, chciała sprawdzać temperaturę wody. Lepprince

ucałował ją w oba policzki, a ja wyciągnąłem rękę, którą przytrzy-

mała, mówiąc: – Dam panom najlepszy stolik. Czy ma być blisko

orkiestry?

– Możliwie jak najdalej, madame.

Cała rozmowa była z lekka absurdalna, jako że tylko jeden stolik

był zajęty przez brodatego, tęgiego marynarza, który przysiadł się

do butelki anyżówki, odrywając się jedynie na chwilę, by zaczerpnąć

trochę pełnego kurzu powietrza lokalu. Potem pojawił się wytworny

staruszek z twarzą nakremowaną i włosami ufarbowanymi na złocistą

miedź. Poprosił o kieliszeczek likieru, który sączył, podczas gdy za-

czynał się spektakl, i jakiś ponury facet w grubych okularach, z typową

gębą urzędnika, sprawdzał wszystkie ceny, zanim wreszcie zamówił

coś do picia i zaczął zaczepiać, zresztą bez powodzenia, wszystkie ko-

biety. Cztery damulki, półnagie, grubawe, miejscami wydepilowane,

wałęsały się od stołu do stołu pośród klientów, przeszkadzając sobie

nawzajem, przyjmując na moment jakieś dziwne, ekstatyczne pozy,

jakby nagle zostały rażone piorunem. Nasz stół najczęściej zaszczy-

cała jedna, imieniem Remedios, „Wilczyca z Murcji”. Poprosiliśmy

ją, wzorem marynarza, o butelkę anyżówki i czekaliśmy.

36

– Niemcy zbombardowali statek, na którym płynął. Niech pan

sobie wyobrazi, że na dobitkę był to statek pasażerski. Do tej chwili

moje sympatie były po stronie Niemców, bo uważałem ich za naród

szlachetny i dzielny, ale odtąd życzę im z całego serca, żeby przegrali

wojnę.

– I słusznie – powiedział Lepprince, ukłonił się i odszedł.

Lokaj podał mu tackę z napojami, z której wziął kieliszek szam-

pana. Upił trochę, ażeby móc iść swobodnie, nic nie wylewając,

i w tym momencie pochwycił wbite w siebie spojrzenia pani Sa-

volty i jej przyjaciółki, pani Claudedeu. Koło nich zauważył młodą

osobę i domyślił się, że jest to Maria Rosa Savolta. Była jeszcze

niemal dziewczynką, o długich blond włosach. Miała na sobie szarą

wieczorową suknię, zmarszczoną i przybraną czarnym atłasem,

na którą miała narzuconą białą organdynową tunikę z obrębem

haftowanym w girlandy. Lepprince zauważył wielkie świetliste

oczy młodej panny Savolty, oczy, które kontrastowały z bladością

jej twarzy. Uśmiechnął się do niej szczególnie miło, a dziewczyna

odwróciła wzrok. Wtedy podszedł do niego niski tęgawy człowiek

z błyszczącą łysiną.

– Dobry wieczór, panie Lepprince. No jak się bawimy?

– Nie narzekam, a pan? – odparł Francuz, który nie poznał swego

rozmówcy.

– Ja również, ale nie o tym chciałem z panem mówić.

– Wobec tego…

– Chciałem przeprosić pana za nasze nieudane spotkanie.

Lepprince uważniej przyjrzał się mężczyźnie: był ubrany z pod-

miejską elegancją i pocił się. Uderzyły go zimne szare oczy ukryte

pod gęstymi brwiami, podobnymi do wąsów pruskiego ofi cera.

Uznał, że nie zdoła przypomnieć sobie tych rysów, jakkolwiek tego

wieczoru miał specjalną przenikliwość w odgadywaniu poprzez

oczy charakteru osób, z którymi miał do czynienia. Zapowiedź

wydarzeń.

37

– Przepraszam, ale… nie przypominam sobie, gdzieśmy się ostatni

raz spotkali.

– Turull. Josep Turull, pośrednictwo w handlu nieruchomościami.

Spotkaliśmy się niedawno w…

– A, teraz sobie przypominam… Naturalnie… Turrull, po-

wiada pan?

– Turull, przez jedno r.

Uścisnął rękę nieznajomego i w dalszym ciągu obchodził salę,

przemykając się wśród małych grupek dam, jedwabistych, wonnych,

pełnych klejnotów, co oszołamiało młodych ludzi. W sąsiadującej

z salonem bibliotece czuć było dym znakomitych cygar, który mieszał

się z kaskadami śmiechu lub cichym chichotem z ostatniej plotki lub

ostatniego kawału na temat jakiejś znanej osobistości.

– Obrzucili go pomidorami i zgniłymi jajkami? Niemożliwe!

– Kamieniami, to był deszcz kamieni. Nie doleciały, to inna sprawa,

ale taki gest nie mija bez echa.

– Nie powinno się krzyczeć „Niech żyje Katalonia” z okien Kółka

Jeździeckiego, nie uważa pan?

– Mówiliśmy o naszym przyjacielu...

Lepprince uśmiechnął się.

– Wiem, o kim panowie mówili. Słyszałem tę historię. W każdym

razie trzeba mieć diabelną inteligencję tego człowieka, ażeby igrać

z Madrytem, z Katalończykami, i jakby tego nie było dosyć, z tymi

niezadowolonymi urzędasami.

– Mało brakowało, a byliby go zataszczyli do więzienia Montjuich.

– Wyszedłby po dwudziestu czterech godzinach, w glorii: Maur

w aureoli Ferrera.

– Niech pan nie będzie cyniczny.

– Nie bronię go jako człowieka, ale muszę przyznać, że pół tuzina

polityków na jego poziomie mogłoby zmienić ten kraj.

– Należałoby wiedzieć, co by to były za zmiany. Dla mnie nie ma

wielkiej różnicy między nim a Lerroux.

38

– No, nie przesadzaj Claudedeu... – powiedział Savolta. Claudedeu

zaczerwienił się.

– Wszyscy oni jednakowi: zdradziliby Katalonię dla Hiszpanii,

a Hiszpanię dla Katalonii, gdyby mieli w tym jakikolwiek osobisty

interes.

– A kto by zrobił inaczej? – zapytał Lepprince.

– Cicho – mruknął Savolta – zbliża się do nas.

Spojrzeli w stronę salonu i zobaczyli, jak kieruje się ku bibliotece,

kłaniając się na prawo i lewo ze skąpym uśmiechem i zmarszczonymi

brwiami.

Już dość długo siedzieliśmy w kabarecie, kiedy zaczął się spek-

takl. Najpierw pojawił się jakiś człowiek, powitany przez marynarza

czkawką, który, jak się okazało, był „instrumentalistą”, albowiem ob-

sługiwał tak saksofon, jak i wiolonczelę. Wziął tę ostatnią i przy akom-

paniamencie fortepianu wydobył z niej parę ponurych tonów. Potem

dama grająca na fortepianie podniosła się, aby powitać przybyłych.

Marynarz wyjął z ceratowej torby jakąś śmierdzącą zagrychę i zaczął

zajadać, plując i rozsypując okruchy. Czarny urzędas w grubych

szkłach zdjął buty. Stary mrugał na nas porozumiewawczo. Kobieta

zaanonsowała występ Chińczyka Li Wonga w następującej formie:

– Oto ten, kto zawiedzie państwa w królestwo fantazji.

Wierciłem się, bo pistolet uwierał mnie w udo.

– Mam nadzieję, że jego magia nie pozwoli mu odkryć, że jesteśmy

uzbrojeni – mruknąłem.

– Zrobiłoby to jak najgorsze wrażenie – Francuz wpadł w mój ton.

Chińczyk manewrował jakimiś wstążkami, z których wyleciał go-

łąb, przefrunął nad parkietem, usiadł na stoliku marynarza i zabrał

się do dziobania okruszyn. Marynarz wziął go za głowę i zaczął

wyskubywać mu pióra.

– Oklopność – powiedział Chińczyk. – Ludzkie oklucieństwo.

Oślizły urzędnik zbliżył się do marynarza z bucikami w ręku i za-

czął mu wymyślać.

39

– Niech pan natychmiast odda to stworzonko prawowitemu właś-

cicielowi, łajzo jedna.

Marynarz złapał gołębia za głowę i potrząsnął nim przed nosem

urzędnika.

– Twoje szczęście, żeś ślepy, bo inaczej...

Urzędnik zdjął okulary, a marynarz dał mu po gębie gołębiem. Buty

poleciały, a urzędnik chwycił się brzegu stolika, żeby nie upaść.

– Jestem człowiekiem wykształconym – wykrzyknął – i oto gdzie

mnie zawiodła moja choroba.

– A cóż to za choroba, synu? – zapytał staruszek, który podniósł

z ziemi buty i z czułością podtrzymywał tamtego.

– Mam żonę i dwoje dzieci i proszę patrzeć, gdzie się znalazłem.

Co za jaskinia!

Wszyscy patrzyliśmy na urzędnika, podczas gdy Chińczyk, wytrą-

cony z równowagi, machał nam przed nosem kolorowymi wstążkami.

Remedios – „Wilczyca z Murcji” szepnęła:

– W zeszłym tygodniu, popełnił samobójstwo jeden z naszych

klientów.

– W burdelach rozmaite rzeczy wychodzą na jaw – stwierdził

sentencjonalnie Lepprince.

… Czy to przyjęcie zarozumiałego i wybrylantynowanego Lep-

prince’a, czy też fatalne okoliczności sprawiły, że sprawdziło się stare

porzekadło: „najlepiej łowić ryby w mętnej wodzie” (dodałbym jesz-

cze: nie tylko woda mętna, ale i rybak podejrzany)? Nie jest moim

celem odsłanianie tej niewiadomej. Prawda jest jedna: że dość szybko

po zaangażowaniu eleganckiego Francuzika przedsiębiorstwo po-

dwoiło, potroiło i raz jeszcze podwoiło swoje zyski. Ktoś powie: Ileż

na tym musieli skorzystać biedni, pokrzywdzeni robotnicy, przecież

dla umożliwienia takich zysków musiała bardzo wzrosnąć produkcja,

wobec tego dzień roboczy przedłużył się o parę godzin, z pewnością

zrezygnowano z godzin wypoczynku na rzecz szybkości działania!

Jak to dobrze, pomyślą czytelnicy, którzy nie wiedzą, jak to się mówi,

40

co za ksiądz tę mszę odprawia. Niech mi wybaczą władze duchowne

porównanie mszy do tego piekła, jakim jest świat pracy…

– Nasze zadanie nie jest łatwe – powiedział komisarz Vázquez.

Lepprince podsunął mu otwarte pudełko cygar, z którego Vázquez

wziął jedno.

– Ależ gatunek! – skomentował; pocił się. – Co za upał…

– Niech pan zdejmie kurtkę. Niech się pan czuje jak u siebie

w domu.

Komisarz zdjął kurtkę i zawiesił na poręczy krzesła. Zapalił cy-

garo z głośnym cmoknięciem i wypuścił kłąb dymu z zadowolonym

pomrukiem.

– To wspaniałe. Z jednego liścia!

Lepprince wskazał mu popielniczkę, aby mógł wrzucić celofan,

w który było opakowane cygaro, a który, starannie zwinięty, służył

do zapalenia go.

– Jeśli nie ma pan nic przeciwko temu – powiedział Lepprince –

moglibyśmy przejść do sprawy, która nas interesuje.

– Ależ naturalnie, proszę pana.

Przypominam sobie, że na początku nie spodobał mi się ko-

misarz Vázquez ze swym ostrym spojrzeniem, ironicznym pół-

uśmiechem i tą zawodową powolnością, z jaką mówił i poruszał

się, a jaka zapewne miała na celu zdenerwowanie, zaniepokojenie

i sprowokowanie rozmówcy do nagłego przyznania się do winy. Jego

zamierzona prozopopeja przywodziła mi na myśl węża, hipnotyzu-

jącego małego gryzonia. Kiedy go widziałem pierwszy raz, wydał

mi się dziecinnie, niemal patetycznie pedantyczny. Działał mi na

nerwy. Dopiero potem zrozumiałem, że pod tą urzędową maską tkwi

uparta metoda i niezachwiana decyzja, ażeby za każdą cenę poznać

prawdę. W sumie był niestrudzony, cierpliwy, niebywale bystry.

Wiem, że w 1920 roku przestał pracować w policji, w 1920, czyli,

według moich obliczeń, wtedy gdy śledztwo miało się ku końcowi.

Było w tym coś tajemniczego. Ale nigdy się o tym nie dowiemy, bo

41

parę miesięcy temu został zabity przez kogoś mającego związek ze

sprawą. Nie zaskakuje mnie to: wielu padło ofi arą owych burzliwych

lat i Vázquez miał być jednym z nich, jakkolwiek prawdopodobnie

nie ostatnim.

– Wszelka moralność nie jest niczym więcej jak usprawiedliwieniem

pewnej konieczności, przy czym przez konieczność rozumiem wy-

kładnik rzeczywistości, bowiem rzeczywistość zaczyna być widoczna

dla człowieka, dopiero kiedy porzuci domenę elaboratów i stanie się

gwałtowną potrzebą.

To mi mówił Domingo Pajarito de Soto pewnego popołudnia, kiedy

po pracy, minąwszy ulice Caspe i Gran Vía, usiedliśmy na kamiennej

ławce w ogrodach Królowej Wiktorii Eugenii; było pusto, bo wiał

chłodny wiatr. Kiedy Pajarito zamilkł na chwilę, zapadła cisza i za-

myśleni obserwowaliśmy fontannę.

– Wolność – zaczął znowu – to możliwość życia w zgodzie z mo-

ralnością narzuconą przez konkretną rzeczywistość każdej jednostki,

w każdej epoce i we wszelkich okolicznościach. Stąd jej charakter

zmienny, względny, nie do określenia. W tym, jak widzisz, jestem

anarchistą. Natomiast nie wierzę, by wolność jako sposób egzystencji

musiała łączyć się z poddaniem się pewnym normom i z dokładnym

wypełnieniem obowiązków. W tym sensie anarchiści mają rację, bo-

wiem ich idea wywodzi się z rzeczywistej konieczności, ale zdradzają

ją wtedy, kiedy nie biorą pod uwagę rzeczywistości jako czegoś, co

mogłoby scementować ich tezy.

– Nie znam się tak dalece na anarchizmie, by twierdzić, że mają

rację, lub też by podważać twoje argumenty – odparłem.

– Ale interesuje cię to?

– Oczywiście – odparłem, bardziej by mu zrobić przyjemność, niż

szczerze.

– No to chodź. Zaprowadzę cię do pewnego ciekawego miejsca.

– Nie będzie to czasem niebezpieczne? – zaniepokoiłem się.

– Nic się nie bój, chodź – powiedział.

42

Tego wieczoru poszedłem z Teresą na dancing, w górnej części

miasta – tam gdzie łączy się ono z Villa de Gracia. Lokal nazywał

się „Królowa wiosny”. Było tam więcej ludzi, niż właściwie mogło się

pomieścić, na sporej zresztą przestrzeni, ale atmosfera była miła

i wesoła. Gazowe lampki za matowymi szybkami rzucały migotliwe

światło na pary, przy stołach tłoczyły się spocone rodziny, orkiestra

grała hałaśliwie, kelnerki biegały bez wytchnienia, zaś stróże po-

rządku publicznego chodzili tam i z powrotem z pałkami w ręku,

obserwując wszystkie kąty. Kolorowe baloniki wyfruwały w górę,

ponad kłęby dymu, aż pod sufi t, z którego zwieszały się girlandy

i wstęgi, odbijały się od nich i powoli spływały w dół, ku wybrylan-

tynowanym głowom tańczących. Bawiliśmy się doskonale, gdy nagle

usłyszałem głos Teresy:

– Jestem jak kwiat ucięty, bez ziemi pod stopami. Mam uczucie, że

usycham. Chodźmy.

Spojrzałem z bliska na twarz kobiety, którą trzymałem w ramio-

nach, i pod jej szorstką skórą zauważyłem brak koloru, bezbarwną

siatkę żył i początki zmarszczek wokół oczu i ust. Pod jej przymknię-

tymi powiekami odgadłem nadbrzeża pokryte świeżą trawą, słodki

wietrzyk lasów, szum wody, liście i wszystko to, co poruszając się,

stwarza język dzieciństwa. Nigdy nie zapomnę Teresy.

Sdzia Davidson: Czy pan Lepprince bywał w kabaretach?

Miranda: Nie.

Sdzia Davidson: Pił?

Miranda: Umiarkowanie.

Sdzia Davidson: Czy widział go pan kiedykolwiek w stanie nie-

trzeźwym?

Miranda: Raczej tylko z lekka podchmielonego, wesołego.

Sdzia Davidson: A więc widział go pan wesołego?

Miranda: Czasami. Wszystkim się zdarza…

Sdzia Davidson: Tracił kontrolę nad sobą?

Miranda: Nie.

43

Sdzia Davidson: Czy trzeźwiał, jeżeli okoliczności tego wyma-

gały?

Miranda: Tak.

Sdzia Davidson: Czy zdaniem pana używał jakichś środków

podniecających?

Miranda: Nie.

Sdzia Davidson: Czy kiedykolwiek wydał się panu obłąkany lub

nieprzytomny?

Miranda: Nie.

Sdzia Davidson: Reasumując, pana zdaniem Lepprince był cał-

kowicie normalnym człowiekiem?

Miranda: Tak.

… Tylko faryzejską i prostacką hipokryzję tych, którzy uzależ-

niają marsz świata od własnych niezasłużonych i nieuprawnionych

przywilejów za cenę każdej niesprawiedliwości, każdego cierpienia,

mogą zgorszyć lub zdziwić pewne fakty. Stała się bowiem rzecz

nader prosta: niezasłużony dobrobyt handlarzy, trafi kantów, fał-

szerzy, spekulantów, w sumie – plutokratów, spowodował łatwą do

przewidzenia, acz źle przyjętą, podwyżkę cen, nieskompensowaną

żadną zasłużoną podwyżką wyrównawczą płac. Toteż nastąpiło to

co zawsze: bogaci wciąż się bardziej bogacili, a biedni coraz bardziej

ubożeli. Czyż więc można, tak jak to robią niektórzy, gorszyć się,

że wydziedziczeni, słabi, ubodzy krewni nieludzkiej i niewrażliwej

rodziny społecznej uciekali się do jedynej drogi możliwej w ich

sytuacji? Nie, tylko bezrozumny, tępy, ślepy mógłby widzieć coś

nieodpowiedniego w ich postawie. W przedsiębiorstwie Savolta –

muszę to powiedzieć, a tym samym rozpocząć jeden z najsmut-

niejszych, najprzykrzejszych ustępów mego artykułu, mówiący

o faktycznej sytuacji społecznej – chciano uciec się do jedynego

sposobu, o jakim można było pomyśleć i do jakiego można się

było uciekać: Mówię, panowie, o strajku. Ale zagubieni robotnicy

nie brali pod uwagę (czyż odważę się nazwać go po imieniu?) tego

44

cerbera kapitału, tego cienia, przed którego wspomnieniem drżą

proletariackie rodziny…

– Przysyła mnie „Człowiek o żelaznej ręce” – powiedział Lep-

prince. – Słyszała pani o nim?

– Kto by o nim nie słyszał, proszę pana… Cała Barcelona…

– Do rzeczy – przerwał Lepprince.

Pomieszczenie, gdzie zawierano kontrakt, nie było duże, ale dość

obszerne, by pięć osób mogło się w nim swobodnie poruszać. Ta-

peta na ścianach była w strzępach, w pokoju stał spróchniały stół,

dwa krzesła i sofa. Z sufi tu zwisała naftowa lampa, która nie prze-

stawała fi lować, okien ani żadnej innej wentylacji nie było. Dwaj

mężczyźni siedzieli na krzesełkach, Lepprince i ja na sofi e, zaś ona,

otulona w swoją wyszywaną kamieniami i cekinami pelerynę, zwinęła

się w kłębek na stole, podkuliwszy nogi.

Świetnie pamiętam głębokie wrażenie, jakie na mnie zrobiła Maria

Coral, kiedy zobaczyłem ją po raz pierwszy. Włosy miała czarne,

gęste, miękkimi falami opadające na plecy, wielkie i również czarne

oczy, małe usta o grubych wargach, prosty nosek, okrągłą twarz.

Była przesadnie wymalowana i jeszcze miała na sobie swą aksamitną

pelerynę, wyszywaną fałszywymi kamieniami, którą się okrywała po

występie. Ze ściśniętym sercem śledziłem jej ewolucje w powietrzu,

rzucanej i chwytanej przez tych dwóch tępych olbrzymów, idiotów

i okrutników, którzy nią rządzili z władczymi gestami rozpłodowców.

Za każdym razem gdy widziałem, jak frunie i wiruje w powietrzu,

o włos od upadku i roztrzaskania się o brudny parkiet owego podej-

rzanego kabaretu, zamierał mi w gardle jęk i przeklinałem ciemne

ścieżki, które ją doprowadziły do wykonywania niebezpiecznego,

niskiego zawodu cyrkówki w obskurnym lokalu pełnym brudu i nik-

czemności. Może przewidywałem przyszłe cierpienia. Pamiętam,

że nie znając, znienawidziłem „Człowieka o żelaznej ręce” i wszyst-

kich okoliczności, które wciągnęły w swą trującą pajęczynę los owej

dziewczyny -dziecka, wikłając go w losy marginesu społecznego

45

i w dramatyczny labirynt zbrodni; bez wyjścia. Znienawidziłem

biedę, siebie samego, Cortabanyesa, który zrobił ze mnie wspólnika

tej umowy, i przedsiębiorstwo Savolta, tak, to szczególnie.

Dalszy ciąg zeznań złożonych przed konsulem Stanów Zjednoczonych A. P. w Barcelonie przez eks -komisarza policji

don Alejandra Vázqueza Ríosę 21 listopada 1926 rokuDokument dowodowy, załącznik nr 2

(w załączeniu tekst angielski tłumacza przysięgłego

Guzmana Hernandeza de Fenwick)

… że później dowiedziałem się o istnieniu kobiety nazwiskiem Ma-

ria Coral, młodej i pięknej, z zawodu aktorki, zaplątanej w wydarze-

nia objęte moją deklaracją. Że owa Maria Coral, której prawdziwe

imię i nazwisko nie jest znane, Cyganka (jak wywnioskowałem z jej

rysów i koloru skóry), przybyła do Barcelony we wrześniu lub paź-

dzierniku 1917 roku w towarzystwie dwóch niezidentyfi kowanych

atletów, z którymi wykonywała ćwiczenia w podrzędnym kabare-

cie. Że owi dwaj atleci – według informacji otrzymanych z miejsco-

wości, gdzie występowali uprzednio – pod przykrywką działalności

artystycznej ukrywali bardziej dochodowe zajęcie płatnych morder-

ców, zajęcie, które z jednej strony ułatwiała ich atletyczna postura

i zręczność, z drugiej zaś fakt ciągłego zmieniania miejsca pobytu

w kraju, a nawet wyjazdy za granicę. Że, zgodnie z moimi nieujaw-

nionymi przewidywaniami, wyżej wymieniona Maria Coral porzu-

ciła dwóch siłaczy, nie wyjechała bowiem wraz z nimi, kiedy opusz-

czali Barcelonę. Wspomniane rozstanie odbyło się (jakkolwiek są

to wciąż tylko supozycje) na życzenie jakiegoś wysoko postawione-

go osobnika – Lepprince’a? Savolty? „Człowieka o żelaznej ręce”? –

którego została kochanką. Że po pewnym czasie ona z kolei znikła,

nie pozostawiając adresu. Że pojawiła się z powrotem w nader dziw-

nych okolicznościach w roku 1919.

46

– No, Rosa – powiedziała pani Claudedeu – zakład, że wiem kto

jest twoim kandydatem.

– Dałabyś spokój, Neus, z tymi dowcipami – zirytowała się pani

Savolta. – Mówię ci, że ona jest jeszcze za młoda, żeby myśleć o takich

rzeczach.

Maria Rosa Savolta, która wyszła na chwilę, żeby się czegoś napić,

teraz wracała i usłyszała ostatnie zdanie.

– O czym panie mówią?

– O niczym, córeczko, o niczym. O głupstwach, które chodzą po

głowie Neus.

– O tobie mówiłyśmy, pączuszku – sprostowała pani Claudedeu.

– Ach, o mnie…

– No pewno, jesteś najważniejszą osobą na balu. Mówiłam do two-

jej mamy, co chyba mi wolno, byłam przecież przy twoim urodzeniu,

że już jesteś małą kobietką i, co ważniejsze, bardzo ładną, a mówię

to wcale nie po to, żeby ci sprawić przyjemność… Boże, jakże źle mi

wychodzi mówienie takich prawd…

Młodziutka Maria Rosa zaczerwieniła się i utkwiła oczy w szklance,

którą trzymała obiema rękami.

– Mówiłam też do mamy, że już pora, żebyś pomyślała o twojej

przyszłości. Myślę o tym, co będziesz robiła, jak skończysz szkołę

i opuścisz internat. Chyba wiesz, co mam na myśli.

– Nie wiem, proszę pani – odpowiedziała Maria Rosa Savolta.

– Słuchaj, mała, bądź tak dobra, przestań mówić do mnie pani

i mów mi po imieniu. Nie wyobrażaj sobie, że robiąc z siebie hipo-

krytkę, zabijesz moją ciekawość.

– Ależ nie, Neus, nie miałam zamiaru…

– Nie opowiadaj. Czy to ja nie byłam młoda? I sama nie uciekałam

się do takich sztuczek? No więc, mała, bądźmy przyjaciółkami i po-

wiedz mi prawdę. Jesteś zakochana?

– Ja? Ale skądże… Neus, w kimże mogłabym się zakochać, kiedy

nie wystawiam nosa z internatu…

47

– Czy ja wiem… To się ma we krwi. Jak się nie widuje mężczyzn,

to się ich wymyśla, śni się o nich… My, kobiety, jesteśmy mocne

w takich rzeczach. Myślę oczywiście o kobietach w twoim wieku.

Wejście pani Parells uratowało biedną Marię Rosę Savoltę.

– Zakład, że nie wiecie, co mi przed chwilą opowiedziano – po-

wiedziała, podchodząc do nich.

– Z pewnością nie wiemy. A warte grzechu?

– To osądzicie same, jak już wam powiem, o co idzie. A ty, ślicz-

notko, nie poszłabyś się trochę przejść?

– Bądź dyskretna, córeczko – upomniała Marię Rosę pani Clau-

dedeu.

– Może zajrzysz do panów w bibliotece – wtrąciła jej matka. –

Z pewnością z nikim się tam nie witałaś.

– Nie, do biblioteki nie pójdę, mamo – odparła błagalnym tonem

Maria Rosa.

– Zrób, co ci każę, i nie dyskutuj. Musisz się wyleczyć z tej grote-

skowej nieśmiałości. No, idź.

Stary okrywał pocałunkami twarz urzędasa, który macał dookoła

w poszukiwaniu okularów. Marynarz skończył skubać gołębia i wpa-

kował go sobie do kieszeni.

– Na śniadanie – powiedział chrapliwie.

– Ale żarłok – zapiszczał staruszek.

Kiedy wreszcie usadowiono urzędnika, pozostał niemy, nieru-

chomy i senny w ramionach starego. Chińczyk zniknął.

– Jak się zabił ten wasz klient? – zwróciłem się do Remedios.

– Zastrzelił się. Idiota zrujnował nas przez ten teatralny gest. Te-

raz wisimy na włosku i zależymy od decyzji policji, która chce nam

zamknąć budę.

– Jakież wtedy plany?

– Trotuar, chyba że pan ma jakieś inne propozycje. Nikt nas nie

zatrudni, nie jesteśmy już młode. No ile mi pan daje lat?

48

Miejsce Chińczyka zajęła tęga pięćdziesięcioletnia baba ubrana

à la Manon Lescaut i kontraltem zaczęła wyśpiewywać jakąś dwu-

znaczną piosenkę.

– Nie więcej niż trzydzieści – powiedział Lepprince, robiąc iro-

niczną minę.

– Czterdzieści siedem, stary, i nie wygłupiaj się.

– Nieźleś się zakonserwowała.

– Dotknij, nie bój się nic, nie gryzie.

Marynarz cisnął resztką własnej zagrychy prosto w śpiewaczkę,

zaś urzędas w ramionach starego nagle wybuchnął płaczem. Śpie-

waczka, purpurowa ze złości, zdejmowała z sukni poprzylepiane

okruchy chleba.

– Sram na was, świńskie ryje – ryknęła potężnym głosem.

– Ja tam najlepiej śpiewam sobie sam – oznajmił marynarz i chrap-

liwie uderzył w balladę mającą za temat piratów i rum.

– Skurwysyny! – grzmiała śpiewaczka. – Chciałabym was zobaczyć

w Liceo z tym chamskim zachowaniem.

– Sam chciałbym cię tam usłyszeć – powiedział stary, który nagle

wypuścił z objęć urzędasa i wstał.

– Nic mi nie brakuje, żeby śpiewać w Liceo, śmierdzielu!

– Brakuje ci wytworności, kurwa twoja mać – ryknął stary.

– Wielu by chciało mieć to, czego ja mam za dużo – wrzasnęła

śpiewaczka i sięgnąwszy za dekolt, wyciągnęła kolosalne piersi.

Stary rozpiął spodnie i z kpiącą miną zaczął siusiać. Śpiewaczka

odwróciła się i kołysząc biodrami, wycofywała się z godnością, nie

czekając na oklaski. Kiedy już dochodziła do zasłony za fortepianem,

odwróciła się i powiedziała uroczyście:

– Ty cioto, w spluwaczce się urodziłeś.

Stary odwrócił się do urzędasa, mrucząc:

– Och, aniołeczku, nie zwracaj na nią uwagi…

Remedios przysiadła na moim krześle; o mały włos byłbym upadł

na ziemię, na szczęście przytrzymała mnie swymi olbrzymimi ra-

mionami.

49

– Teraz to jest diabelski młyn – powiedziała – ale w swoim czasie

tu było całkiem do rzeczy.

Czułem się na wpół uduszony i oczami zwróciłem się do Lep-

prince’a o pomoc, ale ten dudlił szklanicę jałowcówki i na moje spoj-

rzenie odpowiedział szklistymi źrenicami i otwartą gębą ryby.

– To był elegancki lokal – mówiła Remedios. – Nie taka chamska

speluna jak teraz. I to nie tak dawno, chociaż pewnie ci trudno w to

uwierzyć, zaledwie trzy czy cztery lata temu, kiedy jeszcze ta wojna

nie była takim nabieraniem jak teraz.

Taperka, ta w obcisłej sukni, z nogą na świeżym powietrzu, popro-

siła o szacunek dla artystów, uczciwie zarabiających na chleb, i o ciszę

ze względu na tych, co pragną obejrzeć występy. Urzędas wyszedł

na sam środek lokalu z oczami pełnymi łez.

– To wszystko moja wina, proszę pani. To ja byłem wichrzycielem

i proszę o wymierzenie mi słusznej kary.

– Niech się pan tak nie przejmuje, kawalerze – odparła taperka –

niech pan sobie siądzie na swoim miejscu i bawi się wraz z innymi.

– Przyjeżdżali tu szpiegi i przemytniki z całego świata – mówiła

Remedios – przyjeżdżali, żeby się zabawić i zapomnieć o wojnie. Ich

własne rządy dawały im Bóg wie jakie misje, ale im co innego było

w głowie.

Urzędas runął na kolana ze skrzyżowanymi rękami.

– Nie pójdę, dopóki publicznie nie wyznam mych grzechów.

Pianistka wyraźnie zaniepokoiła się w przeczuciu nowej, zgubnej

dla interesu tragedii.

– Przyjeżdżali kupce i kpili z wojny, z własnych krajów, z własnych

matek. Jak się ich szefowa spodziewała, to nas uprzedzała: dziew-

czyny, przygotować się, szpiegi idą. Już znałyśmy ich upodobania:

pochodzili z rozmaitych krajów, nieraz z wrogich, ale zachcianki

mieli zgodne co do joty. A jakie to było grymaśne…

– Nic w tym złego, jak człowiek trochę się zabawi – łagodziła ta-

perka. – Wszyscy jesteśmy porządni ludzie, no nie? Jakiś kawał od

czasu do czasu nikomu nie może zrobić krzywdy.

50

– Nie od czasu do czasu, proszę pani – powiedział urzędas. – To

mi się zdarza dosłownie raz na tydzień.

– Co się tu dzieje za tą kurtyną, sodoma i gomora – mówiła Re-

medios. – No o nich myślę, o tych szpiegach.

Nagle wszystko przybrało inny obrót.

– Dosyć już tych błazeństw! Bawmy się dalej!

To krzyknął Lepprince. Poderwałem się i byłbym upadł, gdy-

bym się nie uchwycił ramion Remedios. Francuz zerwał się z czer-

woną twarzą, rozrzuconymi włosami, rozpiętą koszulą i płonącymi

oczami.

– Co jest? Nie słyszycie mnie? Powiedziałem, że mamy bawić się

dalej! Wracaj pan na miejsce i nie truj nam głowy swoimi bzdu-

rami! – ryknął na urzędasa. – A ty – zwrócił się do pianistki – graj,

bo za to ci płacą. Co się tu dzieje? Nie słyszycie mnie?

Schwycił urzędasa za klapy zniszczonej marynarki i przeniósł go

przez parkiet, składając na kolanach starego. Po czym, nawet nie

nabierając oddechu, kopnął krzesło marynarza. Ten przebudził się

rozwścieczony.

– Co jest, u diabła? – ryknął.

– To, że przeszkadzają mi pańskie hałasy w ogólności, a pańskie

chrapanie w szczególności. Zrozumiałeś?

– Zrozumiałem, że rozwalę ci łeb – mruknął marynarz, wyjmując

pałkę, ale upuścił ją, widząc, że Lepprince ma go na cynglu.

– Jak chcesz bójki, to strzelam.

Marynarz krzywo się uśmiechnął.

– Przypomina mi to hecę, którą miałem w Hongkongu – powiedział

i spuścił spodnie, ukazując drewnianą nogę. – Źle się skończyła.

Pianistka zaczęła grać, zaś wiolonczelista, który nieporuszony śle-

dził rozwój wypadków, wziął saksofon i zaczął jej wtórować jakąś

lekką melodią. Zasłona rozsunęła się, przepuszczając dwóch silnie

zbudowanych tęgich mężczyzn i Cyganeczkę w czarnej pelerynie

ponaszywanej fałszywymi kamieniami.

51

… Nieszczęśni robotnicy doszli do porozumienia, porobili zapasy,

ich serca biły unisono, a ich otumanione umysły wypełnione były

jedną myślą: Strajk! Przez parę godzin uważali się nieledwie za

szczęśliwych, nasze niepowodzenia zmienią się w zwycięstwo, nasze

nieszczęścia znikną, tak jak ulatnia się i znika ciężki koszmar nocy,

wchłonięty przez tę noc, z której się wyłonił. Byli spoceni, nie z wy-

siłku jednak, bowiem ci twardzi i przyzwyczajeni do wysiłku ludzie

nie pocili się już ani nie odczuwali zmęczenia nawet w czasie najgo-

rętszych letnich dni, lecz ze zdenerwowania. Ale, niestety, nie liczyli

się ani z twardością i wszechobecnością „Człowieka o żelaznej ręce”,

ani z zimnym, wyrachowanym umysłem tajemniczego Lepprin ce’a.

– Jestem Lepprince. Przysyła mnie „Człowiek o żelaznej ręce”.

Zobaczyłem, że Pajarito de Soto odwraca się biały jak papier. Pa-

trzył na mnie tak, jak zapewne ofi ara patrzy na kata podnoszącego

topór. Uśmiechnąłem się do niego i zrobiłem uspokajający ruch ręką.

– Czytałem pańskie artykuły w „Głosie Sprawiedliwości”. Wydały

mi się znakomite, jakkolwiek trochę, jakby to wyrazić, trochę zbyt

namiętne. Namiętność dobra jest u młodych, nie przeczę. Ale czy nie

uważa pan, że pańskie stwierdzenia są trochę przesadne? Czy mógłby

pan dowieść tego, co maluje pan w tak żywych kolorach? Z pewnością

nie. Pan, przyjacielu, zebrał tylko pewne plotki, jednostronne wersje,

niewinne, ale przesadnie rozdęte i zdeformowane przez osoby, któ-

rych dotyczą, a których interesy zaangażowane są w tę grę. Niech

mi pan powie, Pajarito, czy zgodziłby się pan na moją wersję wy-

padków? Tę, którą ja bym panu przedstawił? Nie? No jasne, jasne.

Sdzia Davidson: Czy poszliście do kabaretu, żeby się rozerwać?

Miranda: O nie.

Sdzia Davidson: Dlaczego mówi pan ,,O, nie”?

Miranda: Po pierwsze, dlatego że to właściwie nie był kabaret.

Sdzia Davidson: Co pan chce przez to powiedzieć?

Miranda: To była ohydna speluna. Burdel.

52

Sdzia Davidson: To po co tam poszliście?

Miranda: Lepprince chciał się tam z kimś zobaczyć.

Sdzia Davidson: Właśnie tam? W tej spelunce?

Miranda: Tak.

Sdzia Davidson: Dlaczego?

Miranda: Ludzie, z którymi chciał mówić, tam pracowali.

Sdzia Davidson: W jakim charakterze?

Miranda: Jako akrobaci. Robili sztuczki cyrkowe, które były częścią

programu.

Sdzia Davidson: Czego chciał od nich Lepprince?

Miranda: Chciał ich zaangażować.

Sdzia Davidson: Lepprince miał udziały w jakimś cyrku?

Miranda: Nie.

Sdzia Davidson: Niech pan się jaśniej wypowiada.

Miranda: Ci akrobaci w wolnych chwilach zabijali za pieniądze.

Sdzia Davidson: Krótko mówiąc, Lepprince chciał zaangażować

płatnych morderców?

Miranda: Tak.

– Mam nadzieję – zaczął Lepprince – że nie muszę tłumaczyć się

z tego, jak się dowiedziałem o waszym istnieniu.

Siłacze spojrzeli po sobie.

– Nic w tym nadzwyczajnego – powiedział jeden z nich. – Jesteśmy

znani.

– Ani też dużo mówić o propozycji, z jaką przychodzę.

– Propozycji? – powiedział jeden z nich. – Jakiej propozycji?

Francuz wydał się przez chwilę speszony, ale odpowiedział:

– Chcę wam zaproponować, żebyście dla mnie wykonali pewną

pracę. Słyszałem, że podejmujecie się tego rodzaju zajęć… na mar-

ginesie waszej artystycznej działalności.

– Artystycznej?… – zdziwił się drugi. – Ach, działalność artystyczna,

mówi pan o naszych numerach cyrkowych… Spodobały się panu?

– Bardzo – odparł Lepprince. – Jesteście znakomici.

53

– O, mamy jeszcze inne. Jeszcze wiele innych, które także by się

panu spodobały. Wymyśla je mój towarzysz, czasami zresztą i ja.

Są urozmaicone przez to, że we dwóch je komponujemy. Rozumie

pan?

– Tak, tak, ale właściwie to chciałbym pomówić z wami o czymś

innym. O tej pracy, którą mam zamiar wam zaproponować.

– To jasne, że jego interesują inne sprawy – powiedział pierwszy

z siłaczy.

– Mój towarzysz i ja – dodał drugi – ciągle wymyślamy coś nowego,

żeby publika się nie nudziła. To, co pan widział, to stare kawałki, bo

w tym mieście jesteśmy jeszcze krótko. Jak przyjeżdżamy do jakiejś

miejscowości, zaczynamy od starych numerów, bo nikt nas jeszcze

nie zna, jeżeli nie widział nas gdzie indziej. Ale jak przyjeżdżamy

do innego miasta… No więc właśnie. Jak przyjeżdżamy do innego

miasta, odwalamy stare numery, bo nikt ich nie zna.

Korzystając z tego, że obaj zagłębili się w dyskusji na temat nowego

numeru, Francuz zwrócił się do mnie.

– Próbuj ty – szepnął.

– Chciałbym, żebyście mi, panowie, opowiedzieli o tych waszych

nowych numerach – zwróciłem się do nich. – Może byście wpierw

załatwili sprawę z tym panem, a potem pogadamy sobie spokojnie

o tym, co nas interesuje?

Zaskoczeni zwrócili się ku mnie.

– Przecież już mówiliśmy o nowych numerach…

W ciszy, która nagle zapadła, zadźwięczał głos Marii Coral:

– Rozumiemy się, panowie. Komu trzeba dołożyć?

Lepprince zaczerwienił się.

– To znaczy… – bąknął – chciałem powiedzieć…

– Sprawy muszą być postawione jasno. Czy to są jakieś ważne

osobistości?

– Nie – odpowiedział Francuz. – Zupełnie nieważne.

– Czy zazwyczaj chodzą uzbrojeni?

– Ale skąd, o tym nie ma mowy…

54

– Bo taryfa uzależniona jest od ryzyka.

– W tym wypadku nie ma najmniejszego ryzyka, ale i tak nie mam

zamiaru dyskutować ceny.

– Niech pan z łaski swojej podyktuje dane – ucięła sprawę Cy-

ganka.

– Reprezentuję zarząd pewnej fi rmy – powiedział Leppri-

nce. – Chyba nie muszę wyjawiać nazwisk osób, w imieniu których

działam.

– Oczywiście, że nie.

– Ostatnio w szeregi robotnicze wkradły się pewne elementy wy-

wrotowe, obalające ustalony porządek. Znamy tych ludzi dzięki lojal-

nym współpracownikom, którzy nam ich wskazali, już pani rozumie,

co mam na myśli.

– Chyba tak – powiedziała Maria Coral.

– Naszym zamiarem… zamiarem tych, co mnie przysyłają, jest

wyperswadowanie pewnych rzeczy tym szkodliwym elementom. Na

razie, nie stanowią groźnego niebezpieczeństwa w łonie fi rmy, ale

przybliża się kryzys i tego rodzaju nasienie mogłoby znaleźć podatny

grunt wśród robotników. Uznaliśmy więc, że dla dobra ogółu należy

wyrwać zło u samych korzeni, jakkolwiek zasadniczo jesteśmy prze-

ciwni takim posunięciom.

– Czy do nas będzie również należało zlokalizowanie tych ludzi,

śledzenie ich i tak dalej, czy też dostaniemy od panów wszystkie

informacje?

– My… a właściwie mój sekretarz – wskazał na mnie – dostarczy

pani listę osób, o które chodzi, poda miejsce i porę, które naszym

zdaniem będą najodpowiedniejsze do wykonania zadania. Nie muszę

chyba zaznaczać, że wszelka inicjatywa z waszej strony, na marginesie

naszych dokładnych informacji, mija się z celem, a nawet mogłaby

się stać szkodliwa.

– Znamy nasze obowiązki, proszę pana.

– Pani daruje, że nie wyjawię mojego nazwiska.

55

Cyganka wybuchnęła śmiechem.

– A forma zapłaty? – zapytała.

– Mój sekretarz – powiedział Lepprince – zjawi się za parę dni

z listą, o której wspomniałem, i z częścią należności. Po zakończeniu

pierwszej pracy zostanie wam doręczona reszta pieniędzy i będziecie

mogli przystąpić do następnych działań. Zgoda?

Maria Coral zastanowiła się chwilę, a potem skinęła głową.

– Pański sekretarz nie musi przychodzić drugi raz do tej mordowni.

Zazwyczaj jadamy tu niedaleko w jadłodajni. Nazywa się Casa Al-

fonso, stąd ją widać. Od dziewiątej do wpół do dziesiątej zawsze nas

tani można złapać. Kiedy mam się spodziewać pierwszej wizyty?

– W niedługim czasie – odpowiedział Francuz. – Nie umawiajcie

się z nikim innym. Czy są jeszcze jakieś sprawy?

Cyganka zrobiła prowokującą minę.

– Jeśli o mnie chodzi…

– Chciałbym, aby w miarę możności – Lepprince był wyraźnie

speszony – nasze stosunki zakończyły się na płatnej wymianie usług.

Wszelkie kontakty muszą odbywać się przez mojego sekretarza i rzecz

jasna, że w razie konfl iktów z władzami tak moje nazwisko, jak i mo-

ich mocodawców, nie zostanie ujawnione, choćby nawet usiłowano

coś prześledzić w tej sprawie. No i oczywiście, tak jak to jest w zwy-

czaju, jak tylko zakończycie pracę, wyjedziecie z miasta.

– Coś jeszcze? – zapytała Maria Coral.

– Tak. Ostrzeżenie. Żeby nie przyszło wam do głowy zakpić sobie

z nas.

Cyganka znowu się zaśmiała. Kiedy wyszliśmy na ulicę, dniało

i wiał lodowaty wiatr. Podnieśliśmy kołnierze kurtek i szybkim kro-

kiem ruszyliśmy w stronę samochodu, który dłuższy czas nie mógł

zapalić. Przejechaliśmy przez puste miasto i dojechaliśmy do mojego

mieszkania, gdzie Lepprince zatrzymał automobil, chociaż nie zgasił

motoru.

– Fascynująca kobieta, co?… – powiedział.

56

– Ta Cyganka? I jak jeszcze…

– Powiedziałbym, że tajemnicza. Jak grobowiec faraona, w którym

nigdy nie stanęła stopa ludzka. Wewnątrz może kryć nieskończoną

piękność, nieokreślony sekret, ale również śmierć, ruinę, przekleństwo

wieków. Literatura, co? Nie zwracaj na mnie uwagi. Moje życie, jak

każdego urzędnika, jest rutyną. Takie przygody zupełnie wytrącają

mnie z równowagi. Od tylu lat nie wracałem o świcie po hulance. Mój

Boże. Przyjemnie było, prawda? Czemu nie odpowiadasz? Zasnąłeś?

– Ale skąd, nie śpię. Zamknąłem oczy, bo jestem zmęczony, ale

nie śpię.

– Jazda do łóżka. Już późno, a ty pewnie musisz wcześnie wstać.

Wypocznij dobrze.

– Jak się porozumiemy na temat tych list, płacenia i tego wszyst-

kiego?

– O nic się nie martw. Dostaniesz ode mnie odpowiednie instrukcje.

A teraz idź spać.

– Dobranoc.

– Dobranoc.

Wysiadłem z samochodu i mimo senności zdałem sobie sprawę, że

Lepprince nie ruszył, dopóki nie zamknąłem za sobą bramy.

Kiedy najmłodsza z czterech pań odeszła, pozostałe trzy przysu-

nęły do siebie głowy. Pani Parells, sucha, piegowata, z szyją pełną

zmarszczek i wystającym kościstym nosem, zaczęła:

– Jak to, nic nie wiecie? Tydzień temu policja złapała panią de

Rocagrossa w hotelu trzeciej kategorii z angielskim marynarzem.

– Nie opowiadaj! – krzyknęła pani Claudedeu.

– Nie mogę w to uwierzyć – zakwestionowała pani Savolta.

– Ależ to pewne. Szukali jakiegoś złoczyńcy czy tam anarchisty

i sprawdzali wszystkie pokoje. Jak ich wieźli do komisariatu, pani de

Rocagrossa powiedziała im, kim jest, i zażądała rozmowy z mężem.

– Ale tupet! To zupełnie nie do wiary! – wykrzyknęła pani Clau-

dedeu. – A cóż na to mąż?

57

– Nic. Zaraz zobaczycie. Pani de Rocagrossa sprytnie się wzięła do

rzeczy. Zamiast zadzwonić do męża, zatelefonowała do Cortabanyesa

i ten wydostał ją z opresji.

– Skąd ty to wiesz? – zapytała pani Savolta. – On ci opowiadał?

– Ale skąd, on nie opowiada o takich sprawach. To zawodowa

tajemnica. Dowiedziałam się tego inną drogą, ale jest to zupełnie

pewne – oświadczyła pani Parells.

– Nie najgorszy skandal – powiedziała pani Claudedeu.

– A ten Anglik? – zapytała pani Savolta.

– Nic nie wiadomo. W każdym razie jego także puścili, więc pewnie

wrócił na swój statek jak zmyty i odechciało mu się takich przygód.

To nie był zresztą żaden ofi cer: palacz czy coś w tym rodzaju.

– Ale dlaczegóż by ta kobieta miała coś podobnego robić? – zasta-

nawiała się pani Savolta.

– Cóż, takie jest życie – stwierdziła pani Claudedeu. – Jest młoda

i ma w sobie cudzoziemską krew. Oni tam mają inne obyczaje.

– No a w dodatku – dorzuciła pani Parells – sprawa jej męża…

chyba o tym słyszałyście…

– Rocagrossy? Luisa Rocagrossy? A co znowu takiego?

– Jak to, nic nie wiecie? Mówią… no czy ja wiem… że podobają mu

się mężczyźni…

– Jezu, córciu – westchnęła pani Claudedeu. – Nie ma dnia, żebyś

do twojej listy nie dodała czegoś nowego.

– Cóż ja mogę na to poradzić? Ale za to trzymam was au courant

najświeższych wiadomości.

– Moje drogie – powiedziała pani Savolta – nie rozumiem, czemu

macie ochotę mówić o takich obrzydlistwach. Mnie to mierzi. Trudno,

taka już jestem.

– Mnie to się również nie podoba, Rosa – zaoponowała pani Pa-

rells. – Po prostu powtarzam, co mi przed chwilą powiedziano, to

wcale nie znaczy, że się rozkoszuję takimi świństwami.

– Coraz gorzej się dzieje w tym kraju – zakonkludowała pani Clau-

dedeu.

58

… A teraz muszę zapanować nad drżeniem rąk, pohamować obu-

rzenie i ogarniający mnie zamęt, aby opowiedzieć w sposób możliwie

najbardziej suchy, obiektywny i bezstronny nagie fakty z owej fatalnej

nocy na parę dni przed przewidzianym i niepokojącym dniem, który

miał doprowadzić do tak oczekiwanego, potrzebnego i umotywo-

wanego strajku.

Podczas konfl iktu, który właśnie opisałem, pośród robotników wy-

bijał się niejaki Vicente Puentegarcía García, oschły, zrównoważony

i energiczny, pełen szlachetnych intencji i bardzo inteligentny, w do-

datku jako człowiek bezwzględnie prawy. Około pierwszej w nocy

27 września b.r., wyżej wymieniony Vicente Puentegarcía García

wracał do domu, przy ulicy Independencia w dzielnicy San Martín,

spokojny i zupełnie niepodejrzewający ohydnego zamachu, którego

ofi arą miał paść w parę minut później. Noc była piękna, spokojna. Na

niebie czystym i pogodnym nieśmiało błyszczały nieliczne gwiazdy,

a demokratyczna ulica Independencia była pusta, spokojna i mil-

cząca. Łagodność i cichy wypoczynek owej dzielnicy przerywały

tylko od czasu do czasu ciężkie kroki ubogiego wartownika, Angela

Peceiry, okrążającego teren mu podległy, ale również i on nie spo-

dziewał się tragicznego dramatu, który dojrzewał w tajemniczym

pustkowiu i który za chwilę miał się rozegrać, w dodatku zupełnie

bezkarnie.

Właśnie zjawia się młody robotnik, silny, muskularny, barczysty,

o ostrych rysach, pełen żywotności, pełen złudzeń. Tym robotni-

kiem jest Vicente Puentegarcía García, który po strajkowym mityngu

pełen nadziei wraca do domu odpocząć. Na skrzyżowaniu wyżej

wymienionej ulicy z ulicą Mallorca zatrzymuje się na chwilę, aby

pogadać i zapalić ze znajomym policjantem, z którym miło się żegna

w chwilę potem.

O kilka metrów od bramy jego domu dwóch tęgich chłopów o groź-

nym wejrzeniu wynurza się z cienia i posuwa ku niemu. Bez broni,

spokojny, powolny, Puentegarcía idzie im naprzeciw.

59

– Stać! – woła jeden z nich, o twarzy jeszcze bardziej wulgarnej,

nikczemnej, bardziej bandyckiej niż drugi.

Robotnik zatrzymuje się. Jeden z ludzi sprawdza listę, dostarczoną

niewątpliwie przez tchórzliwych inspiratorów tego nikczemnego

kroku.

– Czy ty jesteś Vicente Puentegarcía García?

– Tak, ja – odpowiada Puentegarcía.

– To jazda z nami – rozkazują mu zbiry. I chwyciwszy go żelaznymi

rękami za nadgarstki, ciągną do pustego, ciemnego zaułka.

– Co to za traktowanie! – woła Puentegarcía. – Nie jestem żadnym

kryminalistą, jestem spokojnym robotnikiem!

Ale już jeden ze zbirów wali go z całych sił po głowie. Twarz Garcíi

kurczy się w grymasie bólu.

– Lej go! – woła ten, który wydaje się przywódcą – niech sobie

popamięta raz na zawsze.

Nieszczęsny błaga o łaskę z oczami pełnymi łez, lecz brutalna

tortura trwa. Pod ciosami Puentegarcía chwieje się, wreszcie pada

na ziemię pokrwawiony, bez przytomności. Leżącego dwaj złoczyńcy

nadal kopią i leją. Nieszczęsny Puentegarcía, leżąc u stóp swych

dręczycieli, drży konwulsyjnie, w oczach migają mu złociste koła

i ogniste szpady.

Jego nieszczęśliwa żona wychodzi na balkon pełna niepokoju z po-

wodu opóźnienia męża, a słysząc podejrzane hałasy, jak szalona

wybiega na ulicę, płacząc i wydając rozpaczliwe krzyki nieludzkiego

przerażenia. Na jej widok umyka dwóch tchórzliwych katów. Za-

alarmowany krzykiem nadbiega szlachetny stróż nocny. We dwoje

przenoszą zmasakrowane ciało do łóżka. W kałuży gęstej smrodliwej

krwi, wijąc się z bólu, nieszczęsny mamrocze tylko pogardliwe słowa:

„Nędzne kanalie”.

Następnego dnia nie wstaje do pracy Vicente Puentegarcía García,

zawsze tak punktualny, tak obowiązkowy, tak bez zarzutu. Ciężki stan

nie pozwala mu uprzedzić kolegów o grożącym niebezpieczeństwie.

60

I tak w ciągu następnych nocy wpadają w zasadzkę robotnicy Segis-

mundo Dalmau Martí, Miguel Gallifa Rius, Mariano López Ortega,

José Simó Rovira, José Olivares Castro, Agustin García Guardia,

Patricio Rives Escuder, J. Montfort, Saturnino Monje Hogaza. Policja

zawiadomiona o tym, co się dzieje, wszczyna poszukiwania, ale łaj-

daki znikają jak zaczarowane i żadne informacje dostarczone przez

poszkodowanych nie naprowadzają na ich ślad. Jakkolwiek nazwiska

tych, którzy poruszali sznurkami tego krwawego i nikczemnego

teatru marionetek, przychodziły na myśl wielu ludziom, nie udało

się im nic dowieść. Strajk nie odbył się i w ten sposób zamknął się

jeden z najwstydliwszych i najohydniejszych rozdziałów historii

naszego drogiego miasta.

Owego monotonnego i gorącego września włóczyłem się wśród

mgieł portowej dzielnicy. Pierwszego wieczoru nie mogłem znaleźć

jadłodajni, bo poprzednim razem byłem samochodem i nie patrzyłem,

którędy jechaliśmy. W końcu trafi łem i zastałem Cygankę i siłaczy

kończących kolację. Powitali mnie radośnie. Zauważyłem, że Maria

Coral, bez ozdób, w zwykłej sukienczynie i z dala od specyfi cznej

atmosfery kabaretu, nie wywiera już tego magicznego wrażenia, które

potem nie raz i nie dwa na sobie odczułem. Ale przyznaję, że uśmiech

jej i sposób mówienia zachowały tę żywość, która mnie zachwycała.

– Spodobałeś mi się tamtej nocy, wiesz? – powiedziała do mnie.

Przyszedłem tu w pewnej misji, więc wyciągnąłem kopertę i po-

łożyłem ją na ręce Cyganki.

– Twój szef nie przyjdzie dzisiaj? – zapytała przekornie.

– Nie, tak się przecież umówiliśmy, o ile pamiętam.

– Tak się umówiliśmy, ale zobaczyłabym go z przyjemnością. Po-

wiedz mu jutro, nie zapomnisz?

– Jeżeli chcesz…

Kiedy drugi raz poszedłem do Casa Alfonso, wziąłem nie jedną

kopertę, ale dwie. Maria Coral roześmiała się, ale nie zrobiła na ten

temat komentarza.

61

– Powiedz szefowi – powiedziała, gdy się żegnaliśmy – że nie za-

wiedziemy jego zaufania nawet na włos.

I od drzwi posłała mi pocałunek, który wywołał uwagi ze strony

klientów. Za trzecim razem zastałem siłaczy pożerających coś na

wyścigi, ale byli sami, Marii Coral nie było z nimi…

– Poszła sobie, niewdzięcznica – powiedział jeden z nich. – Po-

rzuciła nas parę dni temu.

– Sama na tym straci – dodał drugi. – Ciekawym, jakie numery

będzie mogła robić bez nas.

– A nam to wszystko jedno – dodali. – My bez niej i tak możemy

pracować. Publika dla nas przychodzi. Złość mnie tylko bierze na

myśl, że zabrała się, jakby nigdy nic, po tym wszystkim, cośmy dla

niej zrobili.

– Co to jej tyle pomogliśmy i w ogóle – potwierdził drugi.

– Znaleźliśmy ją zdychającą z głodu w jakimś miasteczku, gdzieśmy

występowali przedtem, wie pan? I wzięliśmy ją ze sobą, bo nam się

zrobiło żal.

– Jak wróci, to jej pokażemy.

– Już nie będziemy z nią występować.

– No pewno, że nie.

– Czy była… – zapytałem. – Jaki był jej stosunek do was?

– Stosunek niewdzięcznicy – odparł jeden z siłaczy.

– Stosunek porzucenia nas, po wszystkim, cośmy dla niej zro-

bili – zakończył drugi.

Zrezygnowałem z przesyłania przez nich pozdrowień Cygance,

natomiast zapytałem o ich pracę, nie w kabarecie, lecz o tę, której

podjęli się dla Lepprince’a.

– Wszystko gra. Odnajdujemy ich jednego po drugim, tak jak pisze-

cie na liście, i ładujemy, ile wlezie. Jak już leży, mówimy: „Żebyś miał

nauczkę, że nie należy pchać nosa w nie swoje sprawy”. To ona nam

kazała tak mówić. „W nie swoje sprawy”. I w nogi, żeby nie nakryła

nas policja.

62

– O mały włos nie nahaczyli nas ostatnim razem. Ganiali nas do

utraty tchu, aż w końcu musieliśmy wskoczyć do jakiegoś baru na

dwa piwa, tak nam dech zaparło. I patrz pan, co za zbieg okoliczno-

ści. W tym barze siedział facet, któregośmy zrobili poprzednio. Jak

nas zobaczył, tylko gębę otworzył ze strachu. Brakowało mu dwóch

zębów, co mu je wybił kolega. Krzyknęliśmy: „Żebyś miał nauczkę,

że nie należy pchać nosa w nie swoje sprawy”, a facet dał nogę, że aż.

Dla ostrożności my także wyszliśmy.

Więcej nigdy nie byłem w Casa Alfonso.

– Jak się nad tym zastanowić – powiedziałem – twoja teoria pro-

wadzi do fatalizmu, a twoje pojęcie wolności jest tylko zbiorem ogra-

niczeń, będących rezultatem faktów, które są z kolei konsekwencją

poprzednich wypadków.

– Już widzę, ku czemu zmierzasz – powiedział Pajarito de Soto –

ale moim zdaniem mylisz się. Jeżeli wolność nie istnieje poza zakre-

sem rzeczywistości (jak wolność fruwania, która przekracza fi zyczne

ograniczenia człowieka), to jednak w tych granicach jest pełna, za-

leżnie od użytku, jaki się z niej robi. Weźmy na przykład protesty ro-

botnicze, które teraz mają miejsce. Czy chcesz twierdzić, że nie jest

to fakt uwarunkowany okolicznościami? Nic bardziej oczywistego:

zarobki, stosunek cen do zarobków, warunki pracy nie mogą w su-

mie nie prowadzić do takich reakcji. A teraz jaki będzie rezultat? Nie

wiemy. Czy uda się klasie robotniczej osiągnąć to, co postuluje? Nikt

tego nie może przewidzieć. Dlaczego? Bo tak przegrana, jak i triumf,

zależą od środków wyboru. Ale – i oto moje wnioski – misją każde-

go z osobna i wszystkich razem nie jest abstrakcyjna walka o wol-

ność i postęp, bo to są puste słowa, lecz o przyczynienie się do tego,

by stworzyć w przyszłości warunki pozwalające ludzkości lepiej żyć,

w świecie o szerszych i jaśniejszych horyzontach.

Dalszy ciąg zeznań złożonych przed konsulem Stanów Zjednoczonych A. P. w Barcelonie przez eks -komisarza policji

don Alejandra Vázqueza Ríosę 21 listopada 1926 roku(w załączeniu tekst angielski tłumacza przysięgłego

Guzmana Hernandeza de Fenwick)

… że zanim jeszcze wziąłem bezpośredni i osobisty udział w sprawie

dzisiaj zwanej „sprawą Savolty”, wiedziałem o rzekomych zamachach

przeciwko dziesięciu robotnikom z jego fabryki. Że mówiono, jako-

by powyższe zamachy (z których żaden nie przekroczył rozmiarów

zwykłego pobicia pozbawionego konsekwencji) były wykonywane

z rozkazu kierownictwa fi rmy przy pomocy płatnych zbirów, a miały

na celu uniemożliwienie zapowiadającego się strajku. Że z przesłu-

chań, które doprowadzono do końca (i w których nie brałem udzia-

łu), wynikło, iż nie ma żadnych, nawet niebezpośrednich dowodów,

że się to; działo z udziałem kapitału. Że podejrzewano, iż zamachy

wywodziły się z kół robotniczych, a powodem ich były wewnętrzne

nieporozumienia albo ewentualna walka o władzę wewnątrz tych

kół, podzielonych pomiędzy znanych podżegaczy, niejakiego Vicen-

te Puentegarcíę Garcíę i niejakiego J. Monforta, z których pierwszy

był znanym andaluzyjskim anarchistą, zaś drugi równie znanym

i niebezpiecznym katalońskim komunistą, przyjacielem Joachima

Maurina (fi szka w załączeniu). Że na skutek doniesienia, złożonego

przez jednego z rzekomo zaatakowanych (o ile się nie mylę, był to

niejaki Simó), i wyżej wymienionych przesłuchiwań, pewne osoby

zostały zatrzymane, pośród nich wspomniani Vicente Puentegarcía

García i J. Montort oraz niejaki Saturnino Monje Hogaza (komu-

nista), niejaki José Oliveros Castro (anarcho -syndykalista), niejaki

José Simó Rovira (socjalista). Że wszyscy lub niemal wszyscy z wy-

żej wymienionych zostali natychmiast wypuszczeni na wolność i że

żaden nie był uwięziony, kiedy podjąłem się prowadzenia wyżej wy-

mienionej sprawy.

Seria Eduardo Mendozy w Znaku:

Niezwykła podróż Pomponiusza Flatusa

Przygoda fryzjera damskiego

Sekret hiszpańskiej pensjonarki

Oliwkowy labirynt

Prawda o sprawie Savolty

Miasto cudów

Mauricio, czyli wybory

Eduardo Mendoza

Prawda o spraw

ie Savolty

MendozaEduardo

cena detal. 34,90 zł

(ur. 1943)

9 788324 012220

Debiutancka powieść, którą Eduardo Mendoza zdobył uznanie krytyki i czytelników.Barcelona, rok 1917. Miastem wstrząsa konfl ikt między walczącymi o swoje prawa robotnikami a właścicielami fabryk. Walka toczy się o wysoką stawkę. W tajemniczych wypadkach giną przywódcy strajków, a władze robią niewiele, by schwytać winnych. W centrum tych wyda-rzeń znajduje się młody pracownik kancelarii prawnej Javier Miranda. Na swojej drodze spotyka dwóch niezwykłych ludzi. Pajarito de Soto jest idealistycznym dziennikarzem walczącym o prawa robotników, Paul-Andre Lepprince to czarujący drań, który ma za zadanie opanować zamieszki w fabryce broni. Intryga zatacza coraz szersze kręgi, w zama-chu ginie fabrykant Savolta. Kto kontroluje spisek i jaka jest cena, którą przyjdzie zapłacić za prawdę?

Z wirtuozerią i fi nezją Mendoza prowadzi nas przez świat zdrady, kłamstwa, walki o władzę i pieniądze, a wszystko to w fantastycznej scenerii Barcelony początku XX wieku. Niczym w najmroczniejszym kryminale zapoznajemy się z szokującymi dokumentami, zeznaniami i listami. Prawda okaże się bardziej wstrząsająca, niż można sobie wyobrazić.

jest jednym z najwybitniejszych współczesnych pisarzy hiszpańskich. Pracował jako adwokat, radca prawny i tłumacz przy ONZ. Autor między innymi Niezwyk-łej podróży Pomponiusza Flatusa, Miasta cudów i Mauricia, czyli wyborów. W Polsce najbardziej znany z niezrównanej trylogii detektywistycznej: Przygody fryzjera damskiego, Sekretu hiszpańskiej pensjonarki i Oliwkowego labiryntu.

oododddorrrrduardddduarduarduaua ddddddaaaauuuuuudddddd ooooooooooddddddddrrrraaaauuuuuuddddddddddddddEEEEEEEdEdEdEddddd ooaa dddd rrEE doodoodoodooooooooooooooooooordordddrddrddrdordrdorrrrrrrrrrrrrrrraraaraaaaaaaaaaaaaaaaaaaauauuuuuuuuuuuduudduuuuuudududdddddduddddududdddddddddddddddddddddddddEddEddddddddddddddddEdEdEEEdEEdEEdEdEEEEEE ooooooooaaaadozaoozzzdozdozdozdozdozozazadMendeeenMenMenMenMenMenMendMendM dM ddnnnnnnMMMMMMM aaaaadddddd zzzzzzzzzzoooooonnnnnnnnnnnnnneeeeeeMMMMMMMMMMM oooddd aaaee aazzooddnneeMM oo

)))(ur. 1943)19((ur. 1943)(ur. 1943)ur. 1943)ur. 1943r. 1943r. 1944r. 194r 19419(((((( ))))))33uuuuuu 11111111....rrrrrrrruuuuuu 999999 3333.. 9999((( 3399 3333444444(( 3)3))3))))))3)3)))))))3)3)(u(u(((((((((u(u(((((((((((((((u(u(ur(u(u(u(uuuru(u(u 1943)1943)3)3)343)3)43434494941941919419191949499994444441943)1943)ur.r.rrrrrrrrrrrr.r.rrrrrrrrrrr.r.r.r.r.r.r...r.r.

ISBN 978-83-240-1222-0

www.mendoza.interia.pl

savolta okladka.indd 1 2009-07-14 11:29:59