Spis treści

Wstęp……………………………………………………………………….

Rozdział 1. Rewolucja światowa, europejska czy tylko lokalna?...............

Rozdział 2. Komuniści polscy……………………………………………...

2.1 W Polsce………………………………………………………………...

2.2 W Rosji………………………………………………………………….

Rozdział 3. Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski…………………..

3.1 Działalność polityczna i propagandowa………………………………..

3.2 Polska Armia Czerwona………………………………………………..

3.3 Administracja…………………………………………………………...

3.4 Sądownictwo……………………………………………………………

3.5 Gospodarka……………………………………………………………..

Rozdział 4. Ewakuacja czy ucieczka?........................................................

Zakończenie…………………………………………………………………

Bibliografia………………………………………………………………….

1

Wstęp

Tematem mojej pracy jest Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski

oraz etapy działalności bolszewików przy jego organizowaniu. Początkiem drogi

do stworzenia tego komitetu była Rewolucja Październikowa oraz wizja rewolucji

światowej głoszonej przez Lenina, a wcześniej przez Marksa i Engelsa.

Do powstania TKRP przyczyniły się ponadto: powstanie Międzynarodówki

Komunistycznej, działalność partii komunistycznej i oczywiście wojna polsko-

bolszewicka lat 1919-1920.

Do tej pory nikt obszerniej nie zajął się „Komitetem Marchlewskiego”.

Dotarłem tylko do jednego opracowania porównawczego TKRP i PKWN pióra

Tadeusza Żenczykowskiego. Dwa kolejne opracowania tematu to artykuły z prac

zbiorowych. Traktują one przedmiot mojej analizy dość pobieżnie i skrótowo.

Pierwszy znalazł się w „Materiałach do dziejów miasta Białegostoku” 1, drugi w

„Wojnie polsko-sowieckiej 1920 roku”2. Fakt niewielkiej ilości literatury związanej

z Komitetem był jednym z motywów podjęcia przeze mnie takiego tematu.

Uważam, że po dokładnej analizie tekstów źródłowych, udało mi się choć

trochę  przybliżyć charakterystykę Komitetu. Wśród wielu opracowań zajmujących

się tym okresem historii, jakie miałem okazję przeczytać szukając materiałów do

mojej pracy magisterskiej, nie znalazłem takiego, które by systematyzowało

zagadnienia w zakresie których poruszał się TKRP. Oczywiście trzeba zaznaczyć,

że od momentu przyjazdu Marchlewskiego do Białegostoku,

czyli 2 sierpnia1920 roku, do chwili kiedy wyjechał z miasta, 22 sierpnia 1920 roku,

minęły trzy tygodnie. Jest to bardzo krótki okres czasu i być może dlatego żaden

z historyków nie podjął się dokładnego zbadania działalności TKRP. Uważam,

1 Sławińska I., Z działalności tymczasowego komitetu rewolucyjnego w Białymstoku, [w:] Studia i Materiały do Dziejów Miasta Białegostoku, Białystok 19672 Balcerak W., Geneza i uwarunkowania wojny Polsko-Radzieckiej 1919-1920 , Gregorewicz S., Tymczasowy Komitet rewolucyjny Polski – ocena koncepcji i działalności, [w:] Wojna polsko-sowiecka 1920 roku, przebieg walk i tło międzynarodowe, Warszawa 1991

2

że niesłusznie, ponieważ działaczom tego organu, a głównie Julianowi

Marchlewskiemu i Feliksowi Dzierżyńskiemu, w ciągu dwudziestu dni udało się

zorganizować sporą infrastrukturę. Wydano gazetę, stworzono administrację w

obrębie miasta, uruchomiono osiem fabryk, otworzono bezpłatną opiekę lekarską,

utworzono trybunał rewolucyjny, podjęto próbę zinwentaryzowania większości dóbr

i osób zajmujących jakiekolwiek funkcje społeczne i gospodarcze obrębie miasta.

Nieudolnie tworzono również polską wersję Armii Czerwonej. Zasypywano też

ludność tonami ulotek propagandowych.

W trakcie tego krótkiego okresu działacze TKRP dopuścili się też czynów

haniebnych. Zastrzelono szesnaście osób, mieszkańców Białegostoku i  okolic. Byli

to ludzie różnych religii, narodowości i klas społecznych.

W momencie opuszczania Białegostoku TKRP właściwie przestał istnieć

jako instytucja. Jego członkowie pod szyldem Biura Polskiego przy KC RKP

wydawali jeszcze wiele pism o różnej tematyce, na łamach których zrzucali na

siebie nawzajem odpowiedzialność za niewykorzystaną szansę doprowadzenia

do rewolucji w Polsce.

”Bitwa Warszawska”, a później operacja niemeńska przesądziły o losach

wojny. ”Komitet” Marchlewskiego i Dzierżyńskiego prawdopodobnie poradziłby

sobie przy pomocy czerezwyczajki i innych organów represji, gdyby bitwa o

Warszawę zakończyła się inaczej. Na szczęście dla Polski, tak się nie stało.

Włodzimierz Lenin i członkowie Polrewkomu byli przekonani, że do Polski,

razem z Armią Czerwoną, jeszcze wrócą. Dowodem na to był powstały w czasie

II wojny światowej Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, który

dla efektywnego działania, zakończonego sukcesem, wykorzystał materiały powstałe

przy pierwszej próbie opanowania Rzeczypospolitej. Żaden z członków

białostockiego komitetu z 1920 roku do naszego miasta nigdy już nie wrócił.

Interesującą kwestią przy tworzeniu tej pracy jest jakość i ilość materiałów

źródłowych traktujących o komitecie i jego działalności oraz o jego członkach .

Głównym źródłem był zbiór dokumentów dotyczących wojny polsko-bolszewickiej

1919-1920. Wydano go w 1994 roku w Moskwie w języku rosyjskim. Tłumaczenie

tego materiału nastręczyło mi wiele trudności. Autorzy tych dokumentów często

posługiwali się dość specyficznym językiem rosyjskim. Najwięcej problemów

sprawił raport Tadeusza Radwańskiego o działalności komitetu i innych sprawach

3

z nim związanych3. Działacz ten posługiwał się pięknym, literackim językiem

rosyjskim, a nie nowomową sowiecką. Zapewne wybór tych dokumentów jest tylko

cząstką tego co wytworzyli bohaterowie tamtych wydarzeń, jednak dość ciekawie

prezentuje on ich postawy i zachowania.

Drugim źródłem jest „Goniec Czerwony”. TKRP wydał 12 numerów tego

czasopisma. Każdy z nich zawiera ogromne ilości treści propagandowych,

lecz oprócz tego sporo informacji o samej działalności komitetu. Informacje te

zawarte są w rozkazach, zarządzeniach i obwieszczeniach.

Trzecim źródłem jest wydany w 1955 roku zbiór materiałów źródłowych

na temat TKRP. Jednak charakter wybranych do tej pozycji dokumentów był z  góry

określony i miał na celu gloryfikację instytucji stworzonej przez bolszewicką

rewolucję.

Do mniej istotnych źródeł należały Dzieła Lenina oraz wyciąg z tych dzieł

dotyczący Polski i polskiego ruchu robotniczego.

Wykorzystałem w mojej pracy również wspomnienia Michaiła

Tuchaczewskiego, Wincentego Witosa oraz Lucjana Żeligowskiego.

Przebieg działań wojennych oraz polityka zagraniczna i wewnętrzna Polski

w omawianym okresie są zbyt rozległe i wielowątkowe aby poruszyć je całościowo.

Ograniczyłem się więc tylko do zasygnalizowania pewnych procesów i zjawisk,

które miały wpływ na problem, o którym będę pisał.

Swoją pracę podzielę na cztery rozdziały. W każdym z nich opiszę jakieś

odrębne zagadnienie związane z Tymczasowym Komitetem Rewolucyjnym. Zacznę

oczywiście od rewolucji, tak jak ją widział Karol Marks, Lenin, Lew Trocki i Józef

Stalin. Puentą tych rozważań jest rozbieżność założeń od rzeczywistości.

Dalej analizuje działania podejmowane przez komunistów. Dzielili się oni na

tych „wychowanych” w Rosji i postępujących według prawideł pasujących

do radzieckiej rzeczywistości oraz na tych, którzy swą aktywność opierali

na rodzimym proletariacie i wśród niego działali. Stosunek tych z „eksportu”

do „rodzimych” polegał na wywyższaniu się tych pierwszych i próbowaniu

narzucania swojej woli Komunistycznej Partii Robotniczej Polski.

3 Рапорт Ф. В. Радванского по вопросам об организации агентотдела, издателъской деятелъности Политуправления Фронта и о полъской красной армии. (7.09), [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 2, с. 20-27.

4

W trzecim rozdziale przejdę do zasadniczej części pracy, czyli do wszystkich

zagadnień, którymi zajmował się TKRP. Należały do nich: działalność polityczna

i propagandowa, administracyjna, sądownicza i gospodarcza. Z każdym z tych

zagadnień Julian Marchlewski próbował sobie poradzić z różnym skutkiem.

W ostatnim rozdziale pozwolę sobie opisać słowami uczestników tych

wydarzeń proces ewakuacji poszczególnych komitetów powiatowych i tego

najważniejszego z Białegostoku. Postawię w nim pewną tezę, że nie była to

ewakuacja w pełnym tego słowa znaczeniu. Z działań końcowych Komitetu

wynikała świadomość zbliżania się Polaków i jednocześnie niedowierzanie, że

mogło nastąpić to tak szybko. Świadczy o tym demonstracja siły, jaką była

egzekucja 16 aresztowanych. Sprawiło to, że ewakuacja przerodziła się w ucieczkę.

5

Rozdział 1.

Rewolucja światowa, europejska czy tylko lokalna?

„Ojcem” idei rewolucji światowej jest Karol Marks. Rozpatruje on ją jako

czynnik nieuchronny, lecz w etapie ewolucji jego poglądów zyskała ona charakter

nie jednolity. Rewolucja powinna być uwarunkowana czynnikiem ekonomicznym,

wynikającym z systemu kapitalistycznego. Zakładał on, że z upływem czasu liczba

kapitalistów będzie stale maleć przez akumulację kapitału. Odwrotny proces będzie

występował wśród proletariatu. Jego populacja będzie ciągle rosnąć. Doprowadzić

by to miało do przejęcia całego kapitału i wszelkiej przedsiębiorczości przez

nieliczną grupę bardzo bogatych ludzi. Odwrotnie miałoby się dziać z  proletariatem,

który systematycznie by ubożał. Proces ten miałby ostatecznie doprowadzić

do wybuchu rewolucji i przejęcia przez proletariat władzy.

Z czasem Marks doszedł do wniosku, że jest mało prawdopodobne,

by rewolucja wybuchła jednocześnie na całym świecie. Tłumaczył to tym, że różne

kraje osiągają różny stopień rozwoju ekonomicznego i kapitalizacji społeczeństwa,

co w niektórych przypadkach, jak kraje Afryki, nawet wówczas, było całkowitą

fikcją. Ostatecznie twierdził, że „przywilej rewolucji” dotyczy tylko krajów

rozwiniętych, zwłaszcza kultury Zachodu.

Marks zainteresował się Rosją w wyniku „zawodu” jaki przyniósł mu świat

zachodni swoim brakiem „ducha rewolucji”. W tamtym okresie kraj ten był słabo

uprzemysłowiony i przede wszystkim rolniczy. Niewielka ilość robotników

przemysłowych spowodowała, że Marks wysunął koncepcję budowy w Rosji

komunizmu typu agrarnego, z zaznaczeniem, że z powodu braku rozwiniętego

kapitalizmu, Rosja musi komunizm wyeksportować. Środkiem urzeczywistnienia

tej wizji, miała być rewolucja o charakterze lokalnym, później europejskim

i ostatecznie światowym. Rosja miała być tylko wzorem i iskrą do dalszych działań.

6

W pierwszym założeniu, rewolucja mogła wybuchnąć tylko w kraju

kapitalistycznym i silnie uprzemysłowionym. Zmiana koncepcji wynikała przede

wszystkim z tego, że właśnie w Rosji pojawili się najzdolniejsi uczniowie Marksa.

Pierwszymi próbami urzeczywistnienia koncepcji rewolucji na Zachodzie,

były - według Marksa - Wiosna Ludów i Komuna Paryska. Okazały się jednak

totalnym niepowodzeniem dla przyszłego ruchu komunistycznego. Dopiero

rewolucja w Rosji w 1905 roku, pokazała potencjalną siłę proletariatu. Nie dożył

tego jednak ani Karol Marks, ani Fryderyk Engels.

Na kanwie poglądów Marksa i Engelsa wyrosło i wychowało się natomiast

młode pokolenie socjalistów, którym udało się urzeczywistnić marzenia wielkich

filozofów. Głównym ideologiem rosyjskich komunistów był Władimir Iljicz

Uljanow. To Lenin, w swym bezwzględnym parciu do władzy za wszelka cenę,

doprowadził do zwycięstwa puczu bolszewików w październiku 1917 roku i przejęcia

przez nich władzy. Nie dokonał by tego bez pomocy niemieckiego wywiadu, który

wsparł go finansowo, aby tylko wyłączyć Rosję z I wojny światowej. Lenin zapewne

nie ujawniał oficjalnie wszystkich swoich planów co do losu rewolucji w tym kraju

i zapewne nie przewidywał tak szybkiego sukcesu.

Bezpośrednio po przejęciu władzy w Rosji bolszewicy musieli się uporać

z wewnętrznymi problemami, jakimi były armie „białych” generałów wiernych

carowi i Rosji z przed rewolucji oraz interwencjom obcych mocarstw

zaniepokojonych ideą całkowitej nacjonalizacji zainwestowanych w Rosję pieniędzy.

Kolejnych problemów dostarczał głód i rozruchy, które były spowodowane brakami

w zaopatrzeniu. Ekspansja rewolucji w takim momencie nie była jeszcze możliwa.

Według głoszonej przez Lenina wizji rewolucji światowej droga do sukcesu

biegła przez Niemcy. Aby rewolucja się udała Armia Czerwona musi dojść

do Niemiec i połączyć się z proletariatem tego kraju. Na drodze do Berlina

pojawiła się jednak niespodziewanie niepodległa Polska. Michaił Tuchaczewski jest

autorem słów opisujących dążenia Rosji Radzieckiej: „(…) poprzez trupa Polski

do rewolucji światowej”4. Autorem innych słów obrazujących te same dążenia był

Lew Trocki: „Przez Kijów prowadzi prosta droga do połączenia się z rewolucją

4 W. Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia Polityczna Polski 1864-1945, t. II, Londyn 1956, s. 293.

7

austrowęgierską, podobnie jak przez Psków i Wilno prowadzi droga połączenia się

z rewolucją niemiecką.”5

Niemcy po przegranej wojnie stały się ogniskiem wrzenia rewolucyjnego.

Trudna sytuacja ekonomiczna kraju spowodowana klęską i upokarzającym pokojem,

pchała w objęcia komunistów żołnierzy i robotników. Uważali oni, że zostali

zdradzeni przez własny rząd i buntowali się przeciw temu. W 1918 roku powstała

Komunistyczna Partia Niemiec6. Zmierzała ona do wywołania rewolucji i przejęcia

władzy tą drogą. Jednak prowokacja przeprowadzona przez rząd niemiecki

w styczniu 1919 roku spowodowała przedwczesne starcie i śmierć przywódców tego

ruchu. Byli nimi Róża Luksemburg i Karl Liebknecht

Warto w tym momencie wspomnieć o koncepcjach rewolucji proletariackiej

wśród uczniów Karola Marksa. Trzeba w tym miejscu zaznaczyć, że aby koncepcje

te ewoluowały w różnych kierunkach potrzebny był czas, który nie wszyscy

otrzymali. Najważniejszą rzeczą, która się nie zmieniała, była sama idea rewolucji.

Niektórzy głosiciele nurtów ideowych uważali, że dobrobyt proletariatu można

osiągnąć w drodze ewolucji parlamentarnej, jednak nie będziemy się nimi zajmować.

Najważniejsze kwestie, w których teoretycy marksizmu nie zgadzali się ze sobą,

dotyczyły narodu i jego prawa do samostanowienia. Osobą, która całkowicie

odrzucała rolę narodu, była już wspomniana Róża Luksemburg7. Wynikało to

choćby z Manifestu Komunistycznego, który stwierdzał, że komuniści

i proletariusze winni działać w imieniu i w interesie całego ruchu i dla jego dobra 8.

W opozycji do niej znajdował się Lenin, choć nie od razu. Głosił on wówczas prawo

narodów do samostanowienia. W pierwszej fazie rewolucji było to istotne i wygodne

dla uspokojenia państw ościennych oraz szybkiej dezintegracji wielonarodowego

carskiego imperium. Z czasem Lenin zrozumiał, że taka idea jest potrzebna

dla pokonania nacjonalizmów wśród mas proletariackich.

Kolejny rozdźwięk miedzy ideologami polegał na czasie rewolucji. Jak długo

miała trwać, w jakim tempie się rozwijać i kiedy przechodzić w rewolucję światową.

Różnice dotyczyły Włodzimierza Lenina i Lwa Trockiego.

Po październiku 1917 roku kwestia ta nie budziła żadnych wątpliwości,

5 W. Balcerak, Geneza i uwarunkowania wojny Polsko-Radzieckiej 1919-1920 [w:] Wojna polsko-sowiecka 1920 roku, przebieg walk i tło międzynarodowe, Warszawa 1991, s. 12.6 A. Czubiński, Europa dwudziestego wieku, Poznań 1997, s. 72.7 A. Schaff, Marksizm a jednostka ludzka, Warszawa 1965, s. 305.8 K. Marks F. Engels, Manifest Komunistyczny, Warszawa-Łudź-Lublin 1945, s.23.

8

ale po przegranej wojnie z Polską Lenin zaczął mieć wątpliwości, czy komunizm

w Rosji nie jest przypadkiem odosobnionym. To skłoniło go do stworzenia

koncepcji rewolucji w jednym kraju. Po jego śmierci kontynuatorem tej myśli był

Józef Stalin. W opozycji do nich był, jak już wspominałem, Lew Trocki. Był on

przekonany o słuszności rewolucji permanentnej, którą powinno się (mimo porażek),

eksportować. Trocki przegrał spór ze Stalinem i pomimo wielkich zasług

dla tworzenia Armii Czerwonej9 musiał uciekać za granicę.

Wracając do Europy warto zaznaczyć, że Niemcy nie były odosobnionym

przypadkiem wrzenia rewolucyjnego. W wielu krajach przestawienie gospodarki

z wojennej na pokojową powodowało ogromne bezrobocie, które potęgowało

niezadowolenie szerokich mas społeczeństwa. Najsilniej odczuwano to w krajach

które zaliczały się do bloku państw przegranych, a przez to upokorzonych.

Najlepszym przykładem rewolucji poza Rosją były Węgry. Proklamowały one

21 marca 1919 roku Węgierską Republikę Rad. Ze względu na fakt otoczenia jej

przez „wrogie” kraje, rewolucja przetrwała tylko do końca lipca 1919 roku, kiedy to

wojska koalicji Rumunii, Czechosłowacji, Serbii i Francji10, pokonały węgierską

Armię Czerwoną zajmując Budapeszt11.

W wielu krajach europejskich w tym czasie powstawały partie

komunistyczne. Wyłaniały się z partii socjaldemokratycznych, nie osiągały jednak

z reguły większych sukcesów politycznych.

Niepowodzenia ofensywne armii niemieckiej na froncie zachodnim były

rekompensowane przez ogromne sukcesy na froncie wschodnim. Wojska cesarza

Wilhelma zajęły ogromne połacie terytorium rosyjskiego. Tereny te jak i armia która

je zajęła zostały nazwane „Ober-ost”. Po zakończeniu I  wojny światowej w związku

z niepokojami wewnętrznymi rozpoczęło się wycofywanie tych wojsk. W tym

momencie dowodził nimi generał Max Hoffman12. Tereny przez nie opuszczane

uważano za niczyje. Chciały na nie wkroczyć i zająć je zarówno wojska polskie jak

i bolszewickie. Armia Czerwona rozpoczęła zajmowanie opuszczanych terenów już

w listopadzie i grudniu 1918 roku. W związku z tym Józef Piłsudski wysyłał noty

w tej sprawie do Ententy skarżąc się na jawną niesprawiedliwość polegającą na

niemożności przejścia polskich wojsk przez niemieckie kordony. Kierował

9 A. Czubiński, Europa…., s. 71.10 W. Felczak, Historia Węgier, wyd. 2, Wrocław 1983, s. 315-316.11 A. Czubiński, Europa…, s. 73.12 W. Balcerak, op. cit., s.14.

9

jednocześnie żądania przepuszczenia Wojska Polskiego przez kordon jeszcze

stacjonującego wojska niemieckiego. Pozytywna odpowiedź przyszła jednak

za późno. W pierwszych dniach stycznia 1919 roku, kiedy dalsze oddziały „Ober-

ost” się wycofywały, Armia Czerwona dotarła do Wilna i opanowała je. Miasta

broniła przez parę dni samoobrona polska, jednak zajęto je.

Wojska polskie zostały, na mocy nakazu gen Fernanda Focha, przepuszczone

na wschód. 14 lutego pod Berezą Kartuską i Mostami doszło do spotkania polskich

i bolszewickich wojsk. Uchodzi to za początek wojny polsko-sowieckiej. Linia

frontu między wrogimi sobie państwami ukształtowała się dopiero wczesną wiosną

roku 1919. Po kwietniowej ofensywie roku 1919, front przesunął się na wschód

włączając Wilno do polskiej strefy nabytków13.

Fakt rozpoczęcia konfliktu zbrojnego z Polską wielce odpowiadał Leninowi.

Choć nie uporano się jeszcze z armią generała Piotra Nikołajewicza Wrangla, to

bolszewicy zaczęli sobie coraz skuteczniej radzić z panującą na terenie imperium wojną

domową. Minął rok nim rozpoczęto intensywne działania wojskowe na tym froncie.

Jednak Lenin myślał już o upragnionej rewolucji europejskiej.

Obie strony intensywnie przygotowywały się do walk na linii frontu. To

jednak Polska 25 kwietnia 1920 roku rozpoczęła swoją ofensywę jako pierwsza 14.

Sam przebieg działań wojennych nie jest aż tak istotny dla rozważanego tematu,

bardziej istotne były działania niemilitarne na niwie dyplomatycznej

i propagandowej.

Jednym z etapów przygotowań do zakończonego sukcesem eksportu

rewolucji miało być powstanie Trzeciej Międzynarodówki Komunistycznej.

Włodzimierz Lenin zrealizował ten plan w marcu 1919 roku w Moskwie. Podczas jej

obrad uchwalono między innymi upadek kapitalizmu i zapowiadano powstanie

Europejskiej Republiki Rad15. W działaniach Międzynarodówki Komunistycznej,

zwanej potocznie Kominternem, istotne były decyzje podjęte latem 1920 roku na jej

drugim kongresie. Znane już wcześniej hasło „Ręce precz od Rosji Radzieckiej” 16

nabrało nowego rozmachu i znaczenia po rozpoczęciu kwietniowej ofensywy.

Moskwa poprzez swe agendy kominternowskie wzywała proletariat do jak najszerzej

13 W. Balcerak, op. cit., s.14-15.14 W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski, t. I, Warszawa 2003, s. 78.15 A. Czubiński, op. cit. s. 80.16 W. Balcerak, op. cit., s. 18.

10

zakrojonych działań propagandowych i sabotażowych przeciw Polsce, do czego

również później wzywał TKRP17.

Trzeba przyznać, że działania tego typu przyniosły zadowalające rezultaty.

Robotnicy, dokerzy, marynarze i kolejarze sabotowali załadunki i rozładunki

wszelkich dostaw do Polski. Nie miało znaczenia czy były to karabiny, działa

czy po prostu koce i żywność. Tego typu działania podejmował proletariat wielu

państw europejskich, aczkolwiek najsilniej były one wymierzone ze strony Niemiec

czy też Czechosłowacji18.

Ważnym elementem pracy Rady Komisarzy Ludowych i Kominternu było

wmówienie społeczności Europy, że Rosja Radziecka broni się przed zdradziecką

napaścią. Była to tzw. pokojowa ofensywa Moskwy19. Odniosła ona ogromny

sukces. Duża część społeczeństwa europejskiego, jak również rządów, wierzyło

w dobre intencje „nowej Rosji”, a o agresję oskarżało Polskę. Powszechnie znana

była ideologia socjalizmu, rewolucji proletariackiej i ich celów, czyli opanowania

całej Europy i świata. Dopiero wtargnięcie Armii Czerwonej na ziemie etnicznie

polskie spowodowało pewne otrzeźwienie.

Punktem zwrotnym i końcem rewolucji europejskiej była Bitwa Warszawska,

a właściwie polska ofensywa rozpoczęta w połowie sierpnia znad rzeki Wieprz.

Ostatecznie laur zwycięstwa militarnego dla Polski dała operacja niemeńska jesienią

tego samego roku.

Działania wojenne na froncie zakończyły się zawieszeniem broni

12 października 1920 roku20. 18 marca 1921 roku podpisano traktat pokojowy

w Rydze.

Kierownictwo partii bolszewickiej nie mogło przeboleć dotkliwej porażki

swoich wojsk w drodze ku rewolucji światowej, albo przynajmniej europejskiej.

Znamienne są wypowiedzi dwóch ludzi o istocie i celach wojny polsko-

bolszewickiej. Pierwsza, którą przytoczę jest chronologicznie drugą,

ale w specyficzny sposób ukazuje przeżycia i punkt widzenia żołnierza. Nie jest to

zwykły żołnierz, bo sam Michaił Tuchaczewski, dowódca Frontu Zachodniego.

„(…) było zupełnie jasne, że nawet w razie zupełnego rozgromienia Polski

„panów”, wojna klasowa nie mogłaby być przerwana i musiałaby stanowczo przelać

17 Do proletariuszy całego świata, TKRP, „Goniec Czerwony” nr 1 z 7.08.1920.18 W. Balcerak, op. cit., s. 20.19 Tamże, s.18.20 Tamże, s 23.

11

się żywiołowo do krajów Europy Środkowej. (…) Czy Europa mogła odpowiedzieć

na ten ruch socjalistyczny przez wybuch rewolucji na Zachodzie? Wypadki mówią

że tak. Nasza szybka i zwycięska ofensywa poruszyła, wzburzyła całą Europę

i zahipnotyzowała (…) Robotnicy niemieccy otwarcie wystąpili przeciw Entencie,

zawracali transporty (…) nie dopuszczali do wyładowywania angielskich

i francuskich statków z amunicją i bronią w Gdańsku. (…) prowadzili czynna walkę

rewolucyjną (…) Niemcy kipiały i dla ostatecznego wybuchu czekały tylko,

aby dotknął ich zbrojny potok rewolucji. (…) Rewolucja z zewnątrz nie była

możliwa.”21

Tuchaczewski, Lenin i prawie całe kierownictwo partii uważało, że gdyby

Armii Czerwonej udało się wygrać bitwę o Warszawę i zająć Polskę, droga

do rewolucji europejskiej byłaby szeroko otwarta. twierdzenie w podobnym tonie

lecz bez perspektywy czasu wygłosił sam Lenin:

„Zbliżanie się naszej armii do Warszawy dowiodło bezspornie, że gdzieś

niedaleko od niej znajduje się środek ciężkości całego systemu światowego

imperializmu (…) kiedy Armia Czerwona zagroziła tej twierdzy – zachwiał się cały

system. Republika Radziecka stawała się w polityce międzynarodowej czynnikiem

o pierwszorzędnym znaczeniu”22

Przemówienie zostało wygłoszone świeżo po klęsce 22 września 1920 roku.

W parę dni później (2 października) dodał:

„(…) nacierając na Polskę nacieramy jednocześnie na samą Ententę;

rozbijając armię polską rozbijamy ów Pokój Wersalski, (…) Gdyby Polska stała się

radziecką, gdyby robotnicy warszawscy otrzymali od Rosji Radzieckiej pomoc,

na którą czekali i którą z radością witali, Pokój Wersalski zostałby rozbity i cały

system międzynarodowy, ustanowiony dzięki zwycięstwom nad Niemcami, runąłby.

Francja nie posiadałaby wówczas buforu odgradzającego Niemcy od Rosji

Radzieckiej. Nie miałaby taranu przeciwko Republice Radzieckiej. (…) kilka dni

zwycięskiej ofensywy Armii Czerwonej, a nie tylko Warszawa zostałaby zdobyta (to

nie byłoby tak istotne), lecz rozbity zostałby Pokój Wersalski. (…) Republika

Radziecka w walce o swoje istnienie jest jedyną siłą na świecie, która walczy

21 J. Piłsudski, Rok 1920; M. Tuchaczewski, Pochód za Wisłę, Łódź 1989, s. 180-181.22 Przemówienie na IX Ogólnorosyjskiej Konferencji RKP(b) 22 września 1920 r.,[w:] Lenin o Polsce i polskim ruchu robotniczym, Warszawa 1954, s. 448.

12

przeciwko imperializmowi, imperializm zaś oznacza sojusz Francji, Anglii

i Ameryki. Docieramy do centrum współczesnego systemu międzynarodowego.”23

Z tych dwóch wypowiedzi jasno wynika czemu miała służyć wojna polsko-

bolszewicka – eksportowi rewolucji.

Warto w tym momencie podsumować środki i posunięcia które miały służyć

urzeczywistnieniu rewolucji, przynajmniej europejskiej.

Po pierwsze sytuacja międzynarodowa w krajach pokonanych sprzyjała

rewolucji poprzez niepokoje społeczne, które wykorzystywali lokalni komuniści.

Po drugie w wielu krajach rozpoczęły się już wrzenia rewolucyjne, a więc

Rosja Radziecka powinna przyjść im z pomocą.

Po trzecie Rosja Radziecka zaczęła wygrywać wojnę domową, co pozwoliło

jej na zagospodarowanie w danym momencie części armii do innych celów.

Po czwarte Komisarz Ludowy do Spraw Zagranicznych Gieorgij

Wasyljewicz Cziczerin prowadził pokojową ofensywę, wmawiającą społeczeństwom

Zachodu, że Rosja bolszewicka pragnie pokoju i ustąpi wiele ziem w celu jego

osiągnięcia.

Po piąte, utworzono Międzynarodówkę Komunistyczną, która tak naprawdę

była „piątą kolumną” bolszewików w krajach zachodnich i która przekazywała

dla proletariatu tych krajów odpowiednie treści, idee i instrukcje.

Po szóste sama wojna polsko-bolszewicka była tylko przykrywką służącą

do rozpoczęcia szerszych działań wojennych i połączenia się z Niemcami.

Po siódme Lenin był przekonany, że po pokonaniu Polski, Europa upadnie

pod naciskiem rewolucji komunistycznej.

23 Przemówienie na zjeździe robotników i pracowników przemysłu garbarskiego, 2.10.1920 r., [w:] Lenin o Polsce i polskim ruchu robotniczym, s. 499-500.

13

Rozdział 2.

Komuniści polscy

Warto na początku tego rozdziału wspomnieć, że komuniści Polacy nie byli

wszędzie tacy sami. Różnili się i to często poglądami na temat rewolucji i  jej

przebiegu. Taka też różnica zarysowała się między tymi komunistami, którzy

przebywali w Rosji Radzieckiej i tam zaczynali swoją karierę oraz tymi którzy cały

czas działali w Polsce i borykali się z lokalnymi problemami.

2.1 W Polsce

Lenin od momentu triumfu rewolucji w Rosji wierzył, że rozleje się ona

po całej Europie i z czasem po świecie w bardzo szybkim tempie. Doniesienia jakie

mu przedstawiano zdawały się o tym świadczyć. Jednak niewiele z tych informacji

było zgodnych z prawdą.

Do grudnia 1918 roku w Polsce istniały dwie partie komunistyczne: SDKPiL

i PPS-Lewica. 16 grudnia doszło do ich scalenia i powstał nowy twór o nazwie

Komunistyczna Partia Robotnicza Polski24.

Stanowiska kierownicze zajmowali głównie działacze SKDPiL, nielicznym

z PPS-Lewica udało się przebić do zarządu tej partii. Podobnie rzecz się miała

z działalnością tych partii w Moskwie, gdzie SDKPiL przyznało sobie tytuł

Centralnego Komitetu Wykonawczego KPRP w Rosji25. Nie było to konsultowane

z KC w Polsce, co później odbiło się na braku koordynacji działań tej partii po obu

stronach frontu i marginalizacją organizacji w Warszawie.

24 T. Żenczykowski, Dwa komitety 1920 1944. Polska w planach Lenina i Stalina, wyd. 3, Warszawa 1990, s. 12.25 Tamże, s. 13.

14

Przy KPRP próbowano tworzyć Komunistyczną Organizację Wojskową26,

która miała służyć lepszemu działaniu tworzonych w zamysłach Rad Żołnierskich.

W celu tworzenia owej organizacji wojskowej oraz dla celów czysto

wywiadowczych przysłano do Warszawy Stefana Żbikowskiego, który sprawdził  się

jako organizator, jednak jego aresztowanie w marcu 1919 roku, położyło kres

dalszym pracom nad umocnieniem partii.

Innym aspektem działania KPRP były próby zorganizowania strajków

powszechnych. Jeden z nich miał trwać dwa dni i został wyznaczony

na 12 i 13 marca 1919 roku. Jednak wpływy PPS wśród robotników były wielce

niedocenione przez partię komunistów, co doprowadziło do tego, że planowany

strajk się nie udał.

Do walki z PPS-em, KPRP wysłała Tadeusza Żarskiego, który w połowie

1918 roku wrócił z Rosji. Próbował on rozbić wewnętrznie PPS, wstąpił w jej

szeregi, następnie został przywódcą frakcji opozycyjnej, a w 1920 roku gdy został

wydalony z partii, zabrał ze sobą pewną część działaczy, którzy przyłączyli się

do komunistów27.

Po wizycie Marchlewskiego w Polsce, w ramach Rosyjskiego Czerwonego

Krzyża zaraz po propozycjach Lenina z 28 I 1920 roku na temat rozmów

pokojowych28, KPRP w Moskwie wydała „Oświadczenie Komunistów Polskich”29

na temat złej sytuacji robotników w kraju i ich represjonowaniu. Oświadczenie to

wyraźnie pokazuje brak realizmu kierownictwa z Moskwy. Kwestią zastanawiającą

jest czy wynikał on z nieświadomości czy ze złej woli. Możliwe jest, że informacje

wysyłane przez komunistów z Polski były przejaskrawiane.

Inną możliwością jest, że CKW KPRP świadomie pomijało te raporty by dać

powód do przyniesienia do Polski komunizmu na bagnetach Armii Czerwonej. Ta

druga opcja jest bardziej prawdopodobna.

25 kwietnia ruszyła polska ofensywa na Ukrainie. W związku z nasileniem

wojny, komuniści w kraju rozpoczęli prace na zapleczu frontu polskiego.

3 maja 1920 roku odbyła się pierwsza konferencja KPRP30. Zastanawiano się

nad sposobami sabotażu. Stwierdzono zmniejszenie liczby członków organizacji, 26 T. Żenczykowski, op. cit. , s. 17.27 Tamże, s. 19.28 Oświadczenie Komisarzy Ludowych, Moskwa, Kreml, 20.07.1920r., [w:] A. Litwin, Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski, Warszawa 1955, s. 55.29 Oświadczenie komunistów polskich, [w:] A. Litwin, op. cit., s. 33.30 T. Żenczykowski, op. cit., s 26.

15

spowodowane nie tylko aresztowaniami, ale przede wszystkim spadkiem poparcia

na wsi i w masach robotniczych.

Wynikiem konferencji, co można było przewidzieć, była zwiększona liczba

ulotek oraz zintensyfikowanie radykalności ich treści. Wzywano do strajków,

dezercji, sprzeciwiania się wojnie oraz nie reagowania na wezwania mobilizacyjne.

Ważnym hasłem było również wezwanie rządu polskiego do zaprzestania działań

wojennych z Rosją Radziecką. Wynik nowych działań propagandowych był tak jak

poprzednio, znikomy.

30 lipca, a w rzeczywistości 2 sierpnia 1920 roku, TKRP zainstalował się

w Białymstoku i wydał „Komunikat” oraz „Manifest”. Dla polskich komunistów

instytucja organizowana przez J. Marchlewskiego była samozwańcza. Nie tylko nie

pytano o zgodę ale nawet nie skonsultowano z KC KPRP faktu powstania

rewkomu31. Jednym z najważniejszych problemów dotyczących aktualnej sytuacji

na froncie było to, czy Armia Czerwona wkraczając do Polski i „przynosząc

rewolucję na bagnetach” nie zaszkodzi rewolucji. Takie stanowisko przedstawili

Leninowi kierowniczy członkowie KPRP: Stefan Borski i Stanisław Budzyński. 32

KPRP borykało się z innymi, bardziej poważnymi problemami. W miarę

zbliżania się frontu, rozpoczęli tworzenie zakonspirowanych rewkomów w terenie.

Ich celem było objęcie władzy przez miejscowych komunistów po wkroczeniu

Armii Czerwonej. Władze polskie jednak bardzo szybko dowiedziały się o tych

przygotowaniach i systematycznie, na terenie całego kraju przeprowadzały

aresztowania komunistów. Osadzano ich w więzieniach lub w obozie w Dąbiu koło

Krakowa. Działania te bardzo skutecznie sparaliżowały działalność i tak nielicznej

organizacji jaką była KPRP33. Pomimo tych problemów wydawano odezwy.

1 sierpnia 1920 roku wydano odezwę kierowaną „Do robotników, chłopów,

żołnierzy” 34, aby odwrócili się od swoich ciemiężców i przyłączyli się do Armii

Czerwonej oraz zbroili się w celu utworzenia polskiego odpowiednika tego wojska.

Udało się im również doprowadzić do podpalenia paru obiektów rządowych,

choć nie jest jasne czy było to dzieło komunistów35.

31 A. Czubiński, Komunistyczna Partia Polski (1918-1938), Warszawa, 1985, s. 59.32 H. Cimek, L. Kleszczyński, Komunistyczna partia Polski 1918-1938, Warszawa 1984, s. 59.33 A. Czubiński, Komunistyczna Partia,,,., s. 64.34 Tamże, s. 60.35 W. Witos, Moje wspomnienia, Paryż 1964, t. 2, s. 309.

16

Rewkom z Białegostoku pokazywał swoją nadrzędność nad KC KPRP,

żądając od niego utworzenia komitetów rewolucyjnych w Warszawie. Taka sytuacja

była poza zasięgiem KPRP. Komuniści w stolicy obawiali się linczu, wobec czego

nie wychodzili na ulice, nie spotykali się ani „nie chcieli brać odezw […] twierdząc,

że nie należy narażać swego życia, ponieważ bolszewicy i tak za kilka dni będą

w Warszawie.”.36

Grubo się przeliczyli. Po udanej ofensywie znad Wieprza rozpoczęły się

aresztowania osób wcześniej współpracujących z Armią Czerwoną i TKRP.

Podejrzewano, iż Feliks Dzierżyński pozostawił na tym terenie siatkę agenturalną.

Strukturę wywiadowczą z prawdziwego zdarzenia dopiero miano tworzyć,

choć kontakty dla ułatwienia pracy na pewno pozostawiono37.

2.2 W Rosji

Jak już wspomniałem, w 1918 roku zarówno w Warszawie, jak i w Moskwie

doszło do fuzji polskich partii komunistycznych. Różnica polegała na realizmie

działań CKW KPRP w Moskwie. Nieznano bądź też nie chciano znać faktów jakie

stanowiły o rzeczywistości w Polsce i miejsca w niej komunistów.

Komuniści w Rosji starali się zwiększyć swoje znaczenie przez starania

o stworzenie dużej jednostki wojskowej, składającej się w znacznej mierze

z Polaków. Udało się utworzyć Dywizję Polską na zachodnim froncie. Nazwano ją

Zachodnią Dywizją Strzelców.38

Miało to ogromny wymiar propagandowy. W zamysłach planowano już

wkroczenie na tereny Polski, a wyzwalanie jej przez polskie oddziały, choćby były

nieliczne, było bardzo ważne.

Losy dywizji były krótkie i burzliwe. Zadania jednostki zawarte w odezwie

do „Żołnierzy Rewolucji” niezbyt się sprawdziły39. W pułkach wybuchały bunty

przeciwko złej sytuacji aprowizacyjnej. Po wielu porażkach w walkach z wojskiem

36 Fragment listu Adolfa Warskiego z 16 X 1920 do Feliksa Dzierżyńskiego A. Czubiński, Komunistyczna Partia …,s. 63.37 Телеграмма Управления особых отделов Южюгозап Фронтов о направлении работников бля огентурной сети 17/11-20 г. № 509, г. Харъков [w:] Лолъско-советская война 1919-1920 (ранее не опубликованные документы и материалы), Частъ 2, Москва 1994 с. 119.38 T. Żenczykowski, op. cit., s. 14.39 T. Żenczykowski, op. cit., s. 14.

17

polskim, 9 VI 1919 roku przemianowano ją na 52 Dywizję Strzelców i przerzucono

na front południowy, do walki z armią „białego” generała Piotra Wrangla.

CKW KPRP prowadziła kolejne akcje propagandowe kierowane

do komunistów w Rosji, żołnierzy Armii Czerwonej oraz żołnierzy Wojska

Polskiego. Propagandą na froncie oraz wśród ludności polskiej, za linią frontu,

miała się zająć „macierzysta” partia w Polsce.

Akcje na terenie Polski oraz na linii frontu miały służyć osłabieniu morale

żołnierza polskiego. Rezultaty tego były nikłe w porównaniu z nakładami

organizacyjnymi. W maju 1919 roku, gdy przybyła do Polski armia generała Józefa

Hallera, CKW KPRP wydała w Mińsku odezwę do żołnierzy, wzywając ich

do tworzenia „armii rewolucyjnej”.40 Jej zadaniem miała być oczywiście walka

przeciw kapitalistom, bankierom i „jaśniepanom polskim”.41

W 1919 roku scalono wszystkie grupy KPRP w Rosji, a sam CKW KPRP

zlikwidowano. W jego miejsce wprowadzono Biuro Polskie będące agendą

Centralnego Komitetu partii rosyjskiej42. Samą nazwę Biuro Polskie zatwierdzono

21 VII 1920 r.43

W roku 1919 Julian Marchlewski jako członek rosyjskiego Czerwonego

Krzyża przybył do Polski. Celem wizyty były rozmowy o wymianie jeńców

i więźniów politycznych. W rzeczywistości zbierał on informacje o sytuacji w kraju.

Po powrocie do Moskwy zreferował on rosyjskiemu KC swoje spostrzeżenia

na temat braku skuteczności akcji propagandowych prowadzonych przez KPRP

w Polsce i na linii frontu. Zwrócił on również uwagę na temat polskich przygotowań

do nowej ofensywy przeciwko Rosji Sowieckiej44. Wymusiło to zmiany w podejściu

CK RKP do narodu polskiego.

Pierwszą było ogłoszenie „wezwania pokojowego” przez Włodzimierza

Lenina, Lwa Trockiego i Georgija Cziczerina z 28 I 192045. 2 lutego Michaił

Kalinin, przewodniczący Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego

40 Tamże, s. 28.41 Historia Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików).Krótki kurs, Warszawa 1949, s. 272.42 T. Żenczykowski, op. cit., s. 20.43 Из протокола заседения Оргбюро от 21/07 1920 года, №38: о Комиссии по распределению мобилизованных лоляков,авансе для Полъбюро и наименовании Бюро, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1 с. 147.44 T. Żenczykowski, op. cit., s. 21.45 Oświadczenie Rady Komisarzy Ludowych do rządu polskiego i polskiego narodu, 28.01.1920r., [w:] A. Litwin, op. cit., s. 45.

18

wydał odezwę „Do narodu polskiego”46. W treści obu była mowa o chęci podjęcia

rokowań pokojowych i braku złej woli z ich strony.

Lenin obawiał się, że rząd polski nie złapie „przynęty”, jaką miały być

rokowania pokojowe. Powodem niepokoju był brak jakiejkolwiek odpowiedzi

ze strony Warszawy. Oficjalną zgodę na rozpoczęcie rozmów uzyskał dopiero

27 marca 1920 roku.47 Strona polska ze względu na planowaną ofensywę upierała się

przy pertraktacjach w Borysowie. Było to przyfrontowe miasteczko. 48 Natomiast

Rosja Radziecka chciała pertraktacji w państwie neutralnym, bądź w jakimś mieście

w głębi terytorium Rzeczpospolitej .49

Po oświadczeniach władz radzieckich rozpoczęła się silna propaganda

komunistów polskich w Rosji przeciw rządowi polskiemu. Wydali oni

„Oświadczenie Komunistów Polskich”. Było ono o tyle istotne, iż zawierało

informacje całkowicie nieprawdziwe. Mowa w nim była o tym, że: „Więzienia

przepełnione są bojownikami o wyzwolenie proletariatu” czy „Robotników (…)

rozstrzeliwa się na ulicach Warszawy, Dąbrowy, Radomia…”50

Informacje dotyczące aresztowań przedstawiano w ten sposób gdyż chciano

legitymizacji wkroczenia Armii Czerwonej do Polski. Była to, według komunistów,

jedyna droga do wprowadzenia władzy robotniczo-chłopskiej.

25 kwietnia 1920 rozpoczęła się polska ofensywa na Ukrainie. Lenin nie tyle

był zaskoczony, co zawiedziony, gdyż liczył na odłożenie wojny do czasu,

gdy załatwi sprawę z „białymi” generałami. Zabezpieczył się jednak wcześniej,

przed ewentualną polską ofensywą, depeszując 27-II-1920 roku do Rady

Rewolucyjno-Wojennej aby wzmocnić siły na froncie zachodnim51. W następnym

dniu w przemówieniu na Ogólnorosyjskim Zjeździe Robotników Przemysłu

Szklarskiego i Ceramicznego, powiedział: „Wojna z Polską została nam narzucona,

nie nosimy się z najmniejszymi zamiarami godzącymi w niepodległość Polski…”. 52

Parę dni później, 5 maja 1920 r., przemawiając do czerwonoarmistów ruszających

46 Odezwa Ogólnorosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego do narodu polskiego. 2.02.1920r., [w:] A. Litwin, op. cit., s. 47.47 Z historii stosunków polsko-radzieckich 1917-1977, Warszawa, 1987, s. 49.48 Записка И. С. Уншлихта об отношении белорусского и литовского насиления к полъской оккупации и возможного пребложения о вебении переговоров в Минске или Вилъно. 25 апреля 1920 г.№1538, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1 с. 66-68.49 Z historii stosunków…, s. 49.50 Tamże, s. 33.51 T. Żenczykowski, op. cit., s. 19, s. 23.52 Z przemówienia na Ogólnorosyjskim Zjeździe Robotników Przemysłu Szklanego i Ceramicznego, 29.04.1920r.,[w:] Lenin o Polsce i polskim ruchu robotniczym, Warszawa 1954, s.470-472.

19

na front podkreślił, aby pamiętali, że: „(…)z polskimi chłopami i robotnikami nie

jesteśmy poróżnieni, że niepodległość Polski i Polską Republikę Ludową

uznawaliśmy i uznajemy. (…) że, idziecie do nich nie jako ciemiężcy, lecz jako

wyzwoliciele.”53

Tego typu wystąpienia Lenina nie zbijały z tropu polskich komunistów,

którzy liczyli na odwrócenie karty na froncie, co pozwoliłoby im na zaniesienie

komunizmu do Polski.

Na początku maja 1920 roku w Moskwie obradowała druga Ogólnorosyjska

Konferencja Komunistów Polskich. Głównym tematem była wojna polsko-

radziecka, o czym referował Feliks Kon. Konferencja komunistów wybrała Biuro

Polskie, na którego czele stanął J. Marchlewski. Ten nowy twór wyraził opinię,

że komunizm na pewno zwycięży w burżuazyjnej Polsce. Na konferencji wybrano

członków Polskiego Biura. Byli nimi: przewodniczący – Feliks Dzierżyński,

sekretarz – Edward Próchniak, członkowie – Julian Marchlewski, Feliks Kon, Józef

Unszlicht.54 Samą nazwę jak i „Biuro Polskie” zatwierdzono dopiero

21 lipca 1920 roku.55

Lenin nie był takim optymistą jak „Biuro”. O ile przewidywał zwycięstwo

Armii Czerwonej nad Wojskiem Polskim, o tyle nie był pewien wybuchu rewolucji

samej z siebie. Rozważał z polskimi komunistami możliwość przeniesienia

rewolucji do Polski. Konsultacje te wpłynęły na wydedukowanie, że najlepszym

rozwiązaniem będzie po pokonaniu Polaków wkroczyć na możliwie krótki czas do

Polski, uzbroić masy robotniczo – chłopskie i wycofać się za proponowaną linię

Curzona. Obawy Lenina, a zwłaszcza polskich komunistów, budził wzrost

patriotyzmu w Polsce po wkroczeniu Armii Czerwonej. Taką wersję wydarzeń

przekazała mu większość polskich komunistów.

Józef Unszlicht miał inną koncepcję rozwoju wydarzeń. Twierdził , że Armia

Czerwona powinna wkroczyć na ziemie polskie, uzbroić proletariat oraz powołać

„Tymczasowy Komitet Wojskowo-Rewolucyjny”. Przewidywał brak aktywnego

rewolucyjnego ruchu w Polsce. Uważał, że dopiero pod wpływem Armii Czerwonej

53 Przemówienie do czerwonoarmistów odjeżdżających na front polski, 5.05.1920r., [w:] W. Lenin, Dzieła wszystkie, t. 41, Warszawa 1988, s. 105-106.54 T. Żenczykowski, op. cit., s. 24, s. 30.55 Из протокола заседания Оргбюро от 21/07-1920 года, № 38:о Комиссии по распределению мобилизованных попяков ,авансе для Полъдюро и наименовании Бюро, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1 с. 147.

20

i komitetu coś się uda zdziałać.56 Jak wynika z dalszych losów wojny polsko-

bolszewickiej, to właśnie tą koncepcję przyjął Lenin.

Niezmiennie wierzył on w propagandę, którą tworzył wraz ze swymi

podwładnymi. W wielu odezwach można czytać o wrzeniu rewolucyjnym

w Niemczech, Francji czy Anglii. Porażka rewolucji na Węgrzech dała co prawda

do myślenia komunistom, jednak nie wyciągnęli z niej właściwych wniosków.

Polscy komuniści w Moskwie w maju i czerwcu wydali dwie odezwy:

pierwszą 24 V 1920 roku o nazwie „Bracia, Żołnierze, Polacy!”57, drugą w czerwcu

1920 roku „Do żołnierzy armii polskiej”.58 Mowa w nich o „bezsensie walki

bratobójczej między Polakami” oraz solidarności we wcześniejszej walce z caratem.

W drugiej odezwie „czerwonoarmiści Polacy” ostrzegali, że rewolucja się rozszerza,

a robotnicy w Anglii, Francji, Włoszech, krajach skandynawskich sprzeciwiają się

napaści Polski „na kraj radziecki”. Odmawiali również pracy na rzecz pomocy

Polsce. Oczywiście obie odezwy nawołują także do przyłączenia się do walecznej

Armii Czerwonej. Lenin do walki z Polską wykorzystał również utworzoną

w 1919 roku Międzynarodówkę Komunistyczną. Przez jej organy wydał

w maju 1920 roku „Odezwę do robotników krajów Zachodu”, by nie dopuszczali

do transportu żywności, broni i amunicji do Polski. Podobną w treści odezwę

wydano na drugim kongresie Kominternu 19 VII 1920 roku59.

W owym czasie pomoc dla Polski faktycznie nie była duża i wynikała

z zachęty państw Ententy do rokowań pokojowych między Polską a Rosją

Radziecką, a nie z woli proletariatu państw zachodnich.

Ofensywa rozpoczęta przez Armię Czerwoną przesuwała się w kierunku

Warszawy. 11 lipca 1920 roku minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii

George Curzon wysłał notę do Moskwy, w której żądał rozpoczęcia rozmów

pokojowych z rządem polskim. Zagroził, że niepodjęcie tej propozycji spowoduje

udzielenie pomocy militarnej Polsce przez państwa sprzymierzone 60. Nota została

odrzucona przez Kreml. Pomoc taka została udzielona w końcu lipca 1920 roku

przez Francję i Wielką Brytanię. Jednocześnie rządy tych państw wysyłały

56 T. Żenczykowski, op. cit., s. 26.57„Bracia, żołnierze. Polacy!” – odezwa rewolucyjny niepodległościowców walczących w szeregach Armi Czerwonej o prawdziwą wolność Polski, 24.05.1920r.,[w:] A. Litwin, Tymczasowy …, s. 61.58„ Do żołnierzy armii polskiej” – odezwa czerwonoarmistów Polaków, czerwiec 1920r.,[w:] A. Litwin op. cit., s. 63.59 T. Żenczykowski, op. cit., s.28.60 Z historii stosunków…, s. 52.

21

„południowemu” przeciwnikowi Armii Czerwonej - generałowi Piotrowi Wranglowi

- bardzo dużą pomoc.61

W „nucie porozumienia” 20 lipca 1920 roku zostało wydane

także oświadczenie Rady Komisarzy Ludowych62. Przewidywało ono porozumienie

pomiędzy rządem polskim, a proletariatem. Rada zapewniała też o sprawiedliwym

pokoju i granicach dla Polski.

W miarę postępujących sukcesów Armii Czerwonej zaczęto mówić

w propagandzie o „Polsce socjalistycznej”. Rozpoczęto też coraz bardziej

dynamiczne przygotowania do „wzniecenia rewolucji w Polsce”. Wcześniej

stworzono Komitet Rewolucyjny Galicji Wschodniej (8 lipca 1920 r.)

oraz Białoruski Komitet Rewolucyjny (16 VII 1920 r.).63

Nim doszło do utworzenia Komitetu Polskiego, komuniści wiele czasu

spędzili nad przygotowaniem odpowiedniego zaplecza propagandowego

i materialnego dla tego komitetu.

Jeszcze w czerwcu 1920 roku Julian Marchlewski pisał do Lenina aby ten

wydał odpowiednie rozkazy, żeby polskich jeńców traktować dobrze, gdyż przez to

można ich przyciągnąć dla celów rewolucji w Polsce 64. Podobnie pisał

26 lipca 1920 roku do Wiaczesława Mienżyńskiego Feliks Dzierżyński65 - nie należy

zabierać jeńcom ich rzeczy osobistych i należy dbać o nich. Oczywiście cel tych

zabiegów był jednoznaczny. List szefa Czerezwyczajki do Jurija Ksenofontowa

służyć miał tworzeniu zaplecza ludzkiego dla rewolucji. Dzierżyński żądał aby

oddzielano zmobilizowany proletariat od jeńców pochodzących ze „szlachty,

burżuazji i oficerów”. Następnie radził by poddano ich intensywnej reedukacji

propagandowej. Przekonanym o słuszności rewolucji należy umożliwiać ucieczki66.

Inną dziedziną działania przyszłych członków TKRP była mobilizacja

polskich komunistów w Rosji Radzieckiej. Wielką bolączką był fakt, że mobilizacja

przebiegała wyjątkowo niesprawnie. Pierwszą próbę podjęto już w lutym 1920 roku.

61 Tamże, s. 64.62 Z oświadczenie Komisarzy Ludowych, Moskwa, Kreml, 20.07.1920r., [w:] A. Litwin, op.cit., s. 55.63 T. Żenczykowski, op. cit., s. 28-29.64 Писъмо Ю. Мархлевского относителъно военнопленных поляков 21.06. 1920.Тов. Ленин, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1 с.. 123.65 Записка Ф.Э. Дзержинского об отношении к военнопленным полякамю Москва.Центрэвак тов. Эйдук, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1 с.152.66 Записка Ф.Э. Дзержинского об отношении к военнопленным полякамю Москва.Центрэвак тов. Эйдук, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1 с.152.

22

Jej celem była organizacja propagandy na froncie zachodnim67. W lipcu rozpoczęto

inwigilację księży jako elementu niepewnego oraz starano się wprowadzić swoich

ludzi do struktur kościelnych68. Drugą mobilizację polskich komunistów i innych

osób mówiących po polsku przeprowadzono w drugiej połowie lipca 1920 roku.

W protokole Biura Organizacyjnego wyznaczono termin dwóch tygodni (od 19 lipca

1920 roku). Miano powołać osoby w wieku 18-40 lat69. Zmobilizowano 5700 osób

spośród planowanych 18 000. Niecały tysiąc skierowano do aparatu politycznego

Armii Czerwonej. Pozostali mieli otrzymać zadania w administracji rewkomu 70

oraz w propagandzie71.

23 lipca 1920 roku Biuro Polityczne CK podjęło uchwałę o powołaniu

Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego. Jego przewodniczącym został Julian

Marchlewski72, członkami- Feliks Kon, Edward Próchniak, Józef Unszlicht i Feliks

Dzierżyński. Dzierżyński nie został przewodniczącym gdyż w Polsce cieszył się

bardzo złą sławą73. W tym samym dniu Polskie Biuro ustaliło strukturę

organizacyjną komitetu74:

- przewodniczący (kierownik organizacyjnego oddziału),

- przewodniczący partyjnego komitetu (prasa i propaganda),

- kierownik oddziału zaopatrzenia,

- wojenny komendant, ustalany w porozumieniu z Armią Czerwoną,

- przedstawiciel bezpieczeństwa społecznego.

Utworzono również drugie Polskie Biuro, które działało na południowym

zachodzie i podlegało biuru Dzierżyńskiego, a kierował nim Julian Leszczyński.

67 Записка Полъскогобюро о необходимости созданяпо лъской комиссии при Политотделе Западного Фронта для организационной и политической работы.Централъному Комитету РКП.(17.02.20), [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1 с. 48-50.68 Телеграмма Ф.Э. Дзержинского И. К. Ксенофонтову о замене понятия «заложник» термином «заподозренный, 26.06.1920 г., [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1 с.127-128.69 Из протокола заседания Оргбюро ЦК РКП от 19-го июля 1920 года № 37; о создании Бюро ЦК для руководства партийной работой на территории Полъши, занятой Красной армией, и о мобилизации поляков коммунистов, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1 с. 143.70 T. Żenczykowski, op. cit., s. 30.71 Из протокола заседения Оргбюро ЦК РКП от 26/07.20 г.,№ 39:об утверждении уполномоченных Полъбюро в армиях, секретаря Полъбюро и о походной типографии, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1 с. 151-152.72 Из протокола № 29 заседания Политбюро ЦК от 23-го июля 1920 г.:об утверждении состава Полъревкома и о переговорах с Полъшей и Англией, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1 с. 149.73 T. Żenczykowski, op. cit., s. 31.74 Протокол № 2 заседения Полъского Бюро ЦК РКП от 23 июля 1920 г., [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1, с. 147-149.

23

Oba biura miały działać na zapleczu frontu. W Moskwie utworzono jeszcze

tzw. „Małe Biuro” prowadzone przez Zofię Dzierżyńską. Biuro Polityczne CK

postanowiło również, że w zajmowanych przez Armię Czerwoną miejscowościach

utworzone będą Komitety Rewolucyjne.

W drugiej połowie lipca 1920 roku członkowie polrewkomu opuścili Moskwę

i przez Smoleńsk, Mińsk, Lidę i Wilno zmierzali do Białegostoku. Armia Czerwona

zajęła miasto 28 lipca 1920 roku75.

75 T. Żenczykowski, op. cit., s 31.

24

Rozdział 3.

Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski

28 lipca 1920 roku o godzinie trzeciej nad ranem76 Wojsko Polskie bez walki

opuściło Białystok77. Tego samego lipcowego dnia Armia Czerwona weszła

do miasta.

Polscy komuniści jadący z Rosji dotarli tam najwcześniej 2 sierpnia 1920

roku. Pierwszym przybyłym był Julian Marchlewski78. Rozpoczął on swą działalność

od zwołania wiecu, na którym zawiadomił zebranych o powstaniu Tymczasowego

Komitetu Rewolucyjnego Polski. Poinformował też zgromadzonych pod przymusem

ludzi o poparciu, jakiego udzieliła mu Armia Czerwona. Czynnikiem

„zachęcającym” do uczestnictwa w wiecu były oddziały czerwonoarmistów.

Pozostali członkowie nowo utworzonego komitetu przybyli następnego dnia.

3.1 Działalność polityczna i propagandowa

30 lipca 1920 roku ogłoszono dwa ważne dokumenty jakoby drukowane w

Białymstoku. Były to „Komunikat”79 i „Manifest do polskiego ludu robotniczego

miast i wsi”80. TKRP w tych odezwach legitymizował swoją władzę, określał cel jej

działania - pozbawienie władzy rządu „szlachecko-burżuazyjnego”, zapowiadał

nacjonalizację, zakładanie miejscowych rewkomów oraz budowę państwa polskiego

na wzór radziecki. Manifest zarzucał Wojsku Polskiemu celowe niszczenie majątku

76 W. Banasik, Józef Piłsudski w Białymstoku w czasie wojny polsko – sowieckiej, [w:] „Podlasie” nr 4/ 1990, s. 16.77 Samo miasto zostało opuszczone jednak wzdłuż rzek Supraśl i Narew prowadzone były ciężkie walki między 1 armią Wojska Polskiego, a 4 i 15 armią sowiecką, za: L. Żeligowski, Wojna w roku 1920, Warszawa 1990, s. 57.78 T. Żenczykowski, op. cit., s. 32.79 Komunikat, Białystok 30.07.1920r., [w:] A. Litwin, op. cit., s. 77.80 Manifest do polskiego ludu robotniczego miast i wsi, TKRP 30.07.1920r., [w:] A. Litwin, op. cit., s. 78.

25

na swojej drodze aby zubożyć proletariuszy i tak już ciemiężonych. W zasadzie były

to dokumenty czysto propagandowe, nasycone ideologią komunistyczną. Napisane

były w Wilnie lub w Grodnie.

Komitet, jak to zaznaczyłem, rozpoczął swoją działalność z „wielką pompą”,

a przynajmniej chciał żeby tak było. Na swą siedzibę obrał pałac Branickich.

Przez cały okres działalności w Białymstoku wydał wiele odezw i niezliczone ilości

druków ulotnych oraz gazet. Swój organ prasowy nazwał „Goniec Czerwony”.

Zamieszczano w nim wcześniejsze i bieżące odezwy, informacje, zarządzenia oraz

rozkazy. W tym wypadku „rozkaz” oznaczał „rozporządzenie” (zarządzenie) TKRP.

Wydano łącznie 12 numerów „Gońca Czerwonego”. Pierwszy ukazał się 7 sierpnia

1920 r. Pierwszym redaktorem naczelnym był Feliks Kon, kolejnym Tadeusz

Radwański81. Większość z wydawnictw „produkowanych” przez TKRP było

w czystej formie propagandą i indoktrynacją proletariatu polskiego. Z reguły nie

zawierały one żadnych istotnych treści.

TKRP rozpoczął działalność od wydania dwóch odezw. W „Do Towarzyszy

Czerwonoarmistów”82 z 1 sierpnia 1920 roku dziękował im za „chwalebne”

wyzwolenie spod „jarzma kapitału” i prosił o to, by traktowali oni „ciemiężonych

Polaków” z godnością, bez użycia przemocy oraz by nie dopuszczali się grabieży

mienia miejscowej ludności. TKRP zauważał też i zaznaczał, że Armia Czerwona

nie ma walczyć z proletariatem polskim, a jedynie z rządem „jaśniepanów”, którzy

wciągnęli Polskę w wojnę. Jednocześnie w odezwie „Do włościan polskich” 83 nowa

władza usprawiedliwiała Armię Czerwoną i tłumaczyła, że weszła ona wyzwolić

proletariat polski, a nie go zniewolić. Wszelką żywność oraz inwentarz, „jaki

zabierają czerwonoarmiejcy”, czynią z winy rządu polskiego, który zniszczył mosty,

a przez to nie można dowieść dla armii zaopatrzenia z Kraju Rad. KPRP w odezwie

„Do robotników rolnych” wzywał do wypędzenia panów i przekazywania ich do

miasta pod kuratelę TKRP84. Sugerował, by tworzyć komitety parobczańskie, które

miałby zarządzać folwarkami. Budynki dworskie miały służyć ludowi jako szkoły

bądź szpitale. Wydano również odezwę „Do legionistów”85, w której ostrzegano

81 T. Żenczykowski, op. cit., s. 43.82 Do Towarzyszy Czerwonoarmistów, TKRP 01.08.1920R., [w:] A. Litwin, op. cit., s. 82.83 Do włościan polskich, odezwa wydana 5.08.1920, „Goniec Czerwony” nr 2 z 8.08.1920.84 Do robotników rolnych, „Goniec Czerwony” nr 1 z 7.08.1020.85 Do legionistów, „Goniec Czerwony” nr 2 z 8.08.1920.

26

przed zdradą proletariatu i nawoływano do ratowania majątku narodowego – tego,

którego jeszcze burżuazja nie wywiozła, bądź nie zniszczyła.

Jedną z najciekawszych odezw wydrukowano w pierwszym numerze „Gońca

Czerwonego” 7 sierpnia 1920 r. Nosiła tytuł „Do proletariuszy całego świata”.

Przesłano ją do Moskwy, by przez Grigorija Cziczerina i Komintern dotarła „na

zachód Europy”. Zawierała ona wezwanie do proletariuszy Anglii, Francji i innych

państw aby pomagali Armii Czerwonej. Jednocześnie: „(…) ani jednego człowieka,

ani jednego działa, ani jednego naboju dla armii kontrrewolucjonistów polskich!” 86.

Padało w niej również bardzo ważne sformułowanie mówiące, że jeżeli Amia

Czerwona przegra, to cała rewolucja przegra.

Ważnym elementem propagandy polskiego rewkomu było działanie na niwie

uświadomienia „roli proletariatu światowego w pomocy dla robotników polskich i

Armii Czerwonej”. Podkreślano, że robotnicy Czech, Niemiec, Włoch i Francji, nie

wypuszczają transportów kolejowych i morskich dla Polski. Wzywano do ciągłego

organizowania się w rady robotnicze i włościańskie oraz wstępowania w szeregi

Polskiej Armii Czerwonej.

Działania polityczne polskiego rewkomu były ukierunkowane na konkretne

cele. Po pierwsze, przekonać proletariat o tym, że Armia Czerwona jest ich

przyjacielem. Po drugie zniechęcić do rządów Piłsudskiego (premierem był

Wincenty Witos pełniący obowiązki od 24 lipca87, jednak propaganda radziecka

w Piłsudskim widziała głównego wroga). Po trzecie uzyskać legitymizację własnych

rządów. Po czwarte stworzyć Polską Armię Czerwoną. Każdy z trzech pierwszych

celów próbowano osiągnąć przez wspomniane wyżej odezwy i druki ulotne. Oprócz

tego cel trzeci osiągano przez organizację administracji cywilnej, administracji

sądowej oraz próbę stymulacji gospodarki. Cel czwarty miał trochę inny charakter.

Sukces w tej kwestii oznaczałby całkowite powodzenie i realizację trzech

pierwszych celów.

Kwestie polityczne dostarczały TKRP ogromnych problemów. Powodem był

deficyt polskich komunistów. Przy wkraczaniu na tereny Polski liczono, że KPRP

przygotuje się do wejścia Armii Czerwonej zakładając tajne rewkomy, które miały

ujawnić się po przejściu frontu. Tak się jednak nie stało. Na zajmowanych terenach

to armia rewolucyjnej Rosji tworzyła komitety wojenno-rewolucyjne, obsadzając je

86 Do proletariuszy całego świata, „Goniec Czerwony” nr 1 z 07.08.1920.87 Z historii stosunków …, s. 53.

27

ludźmi z reguły nie mówiącymi po polsku. Feliks Dzierżyński starał się w krótkim

czasie ściągnąć do „wyzwalanej” Polski swoich „polskich towarzyszy z

czerezwyczajki”. Według niego byli to najodpowiedniejsi ludzie do organizowania i

utrwalania nowej władzy. Dzierżyński był także szefem Polskiego Biura przy KC

RKP i organizował nową władzę, ale nie przewodniczył TKRP. Na jego czele stał

Julian Marchlewski. Fakt mianowania właśnie jego, a nie Dzierżyńskiego, wynikał

z bardzo złej sławy, jaką „krwawy Feliks” zyskał w Polsce. On to właśnie

codziennie kontaktował się z Moskwą, Leninem i całym KC RKP. Jedną z niewielu

kwestii, w jakiej Marchlewski zajął twarde stanowisko, inne od pozostałych

członków, była reforma rolna i harmonogram jej przebiegu88.

12 sierpnia 1920 roku Feliks Dzierżyński w telegramie do Moskwy prosił o

przysłanie batalionu czekistów dla obrony Białegostoku, a zwłaszcza komitetu.

Prośbę motywował wyjazdem wszystkich oddziałów na front89. Widać wyraźnie,

jakim zaufaniem wśród miejscowego proletariatu cieszył się Komitet. 14 sierpnia

1920 roku dowództwo Wojsk Wewnętrznej Ochrony Republiki doniosło

Dzierżyńskiemu w telegramie, że 28 batalion WOCHR zostanie wysłany pociągiem

ze Smoleńska90.

Z dwóch telegramów Dzierżyńskiego do Józefa Unszlichta z 13 sierpnia

1920 roku91 oraz do [br. im.]Szwarca z Rewolucyjno-Wojennego Związku

Zachodniego Frontu z 19 sierpnia 1920 roku92 widać wielki apetyt rewkomu na

posiadanie własnego wywiadu politycznego. W pierwszym telegramie Dzierżyński

motywuje taką potrzebę bliskością granicy z Niemcami. Przy drugim motyw się

zmienił. Tym razem to brak rzetelnych informacji o sytuacji w Polsce, bo te, które

posiadają, pochodzą z gazet i od jeńców, ewentualnie uciekinierów. Prośba

prawdopodobnie nie została zrealizowana z powodu braku czasu.

Warto wspomnieć o innych aspektach działalności rewkomu w Białymstoku.

W ciągu trzech tygodni udało się im zorganizować bezpłatną poradnię lekarską 93

88 T. Żenczykowski, op. cit., s. 38, s. 43.89 Телеграмма Ф.Э. Дзержинского о необходимости обеспечения охраны Полъревкома.Из Белостока № 104/260, б/с. 12/8,Серия Г, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1 с. 180.90 Сообщение начапъника ВОХР НКВД В.С. Корнева об отправке баталъона для охраны Полъревкома. [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1, с.188.91 Телеграмма Ф.Э. Дзержинского о необходимости иметъ при Полъревкоме разведователъную и политическую агентуру, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1, с. 181.92 Телеграмма Ф. Е. Дзержинского о необходимости создания при Польревкоме политической разведки. 20/08, Минск, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1, с. 204-205.93 „Goniec Czerwony” nr 4 z 11.08.1920.

28

oraz dentystyczną94. Kwestia oświaty również była poruszana. Wynikało to z faktu

zbliżającego się roku szkolnego. Trzeba było dokonać zmian programowych. 95 Na

ten temat dyskutowali na łamach „Gońca Czerwonego” Feliks Kon w artykule

„Szkoła Proletariacka”96 oraz A. Fornalski w tekście „Oświata przy Rządach

Robotniczych i Chłopskich”97. Organizowano również publiczne odczyty na temat

szkolnictwa. Referentem był Kon, a tematem „Szkolnictwo dawniej i dziś” 98.

Zorganizowano również kursy dla analfabetów99.

3.2 Polska Armia Czerwona

Bardzo ważnym etapem legitymizacji władzy było stworzenie Polskiej Armii

Czerwonej. Już 7100 i 9 sierpnia 1920 roku Dzierżyński przekonywał Józefa

Unszlichta, będącego członkiem Rady Wojenno Rewolucyjnej Zachodniego Frontu

i Stanisława Budkiewicza, Komisarza Wydziału Administracyjnego Sztabu tego

frontu, do podjęcia decyzji w sprawie organizacji polskich oddziałów

komunistycznych. 10 sierpnia 1920 roku wydano odezwę „Do Walki o Polskę

Robotniczą”101. Mowa w niej o konieczności powstania Polskiej Armii Czerwonej,

która miałaby urzeczywistnić wizję Polskiej Republiki Rad. 11 sierpnia 1920 roku

TKRP ogłosił rozkaz rozpoczęcia ochotniczego zapisu do Drugiego Białostockiego

Strzeleckiego Pułku Piechoty102. W rozkazie i odezwie wskazano gdzie mogą się

zgłaszać ochotnicy. Zastrzeżono jednak pewne warunki. Ochotnicy powinni mieć

pochodzenie robotniczo-chłopskie i nigdy nie korzystać z pracy najemnej innych

osób.

W dniu rozpoczęcia zaciągu Julian Marchlewski i Edward Próchniak wydali

rozkaz nr 11 „Do Żołnierzy Polskich”. Rozkazali polskim żołnierzom aby tworzyli

94 Z życia miejscowego, „Goniec Czerwony” nr 6 z 13.08 1920.95 J. Sławińska, Z działalności tymczasowego komitetu rewolucyjnego w Białymstoku, [w:] Studia i Materiały do Dziejów Miasta Białegostoku, Białystok 1967, s. 243.96 Szkoła proletariacka, „Goniec Czerwony” nr 8 z 15.08.1920.97 J. Sławińska, Z działalności tymczasowego…,s.244.98 Ogłoszenie- Szkolnictwo dawniej i dziś, „Goniec Czerwony” nr 8 z 15.08.1920.99 Z życia miejscowego, „Goniec Czerwony” nr 7 z 14.08.1920.100 Записка Ф.Э. Дзержинского по вопросу формирования полъской Красной Армии, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1 с. 172-173;101Do Walki o Polskę Robotniczą, 10.08.1920 r., [w:] A. Litwin, op. cit., s. 95.102 T. Żenczykowski, op. cit., s. 40.

29

rady żołnierskie i przechodzili na stronę radziecką. Oskarżyli ich również o to,

że przez swą służbę rządowi w Warszawie zdradzają cały proletariat103.

Zaciąg do wojska TKRP miał być dobrowolny. W grę wchodziła ludność

cywilna i polscy jeńcy wojenni, o których już wcześniej zabiegał Dzierżyński.

Starał się o jak najlepsze traktowanie ich w obozach jenieckich. Zabiegał również

o przenoszenie Polaków z Armii Czerwonej do polskiego odpowiednika wojsk

rewolucyjnych.

15 sierpnia 1920 r. dowódca zachodniego frontu Michaił Tuchaczewski oraz

członek Rady Wojenno-Rewolucyjnej Frontu, a zarazem członek TKRP Józef

Unszlicht podpisali rozkaz o utworzeniu „Pierwszej Polskiej Armii Czerwonej” 104.

Dowódcą tej jednostki został Roman Lągwa, a oficerem politycznym Stanisław

Budkiewicz.

Poza tworzącym się w Białymstoku pułkiem strzelców, Lągwa tworzył

w Bobrujsku pułk kawalerii i dywizjon artylerii. Skład osobowy tych jednostek miał

pochodzić z alokacji z Armii Czerwonej105. Podjęto też próbę przerzucenia resztek

Zachodniej Dywizji Strzelców do Bobrujska. Jednak sprawujący wysokie funkcje

polityczne przy południowo-zachodnim froncie Józef Stalin odmówił realizacji

takiego posunięcia.

W Białymstoku tymczasem ciągle nawoływano do masowego zaciągania się

do armii106. Zorganizowano nawet na głównym placu miejskim „wielki” wiec

poparcia dla zaciągu do wojska. Przemawiali główni członkowie TKRP107.

„Armia” ta w liczbach nie przedstawiała się tak groźnie jak na „plakatach”.

W momencie opuszczania Białegostoku przez rewkom na ciężarówkach wyjechało

176 żołnierzy. Do Mińska dotarło 35. W Bobrujsku sprawy miały się trochę lepiej.

Stan osobowy wynosił około 1000 osób. To, co pozostało po tym wojsku,

zlikwidowano administracyjnie 30 października 1920 r.108

103 Rozkaz nr 11 Do żołnierzy polskich z 11.08.1020 r., „Goniec Czerwony” nr 5 z 12.08.1920.104 T. Żenczykowski, op. cit., s. 41.105 Tamże, s. 42.106 Do szeregów, „Goniec Czerwony” nr 7 z 14.08.1920 r.107 Ogłoszenie: Wielki Wiec pod gołym niebem w sprawie tworzenia Polskiej Armii Czerwonej, „Goniec Czerwony” nr 8 z 15.08.1920 .108 T. Żenczykowski, op. cit., s. 49.

30

3.3 Administracja

TKRP prowadziło różne prace mające na celu ugruntowanie swej władzy.

Działania te miały dwojaki charakter: administracyjny i gospodarczy. Zabiegi

komitetu Marchlewskiego przeplatały ze sobą obie te dziedziny, jednak spróbuję je

omówić osobno.

Działalność białostockiego rewkomu w dużej mierze opierała się

na wydawaniu rozkazów (zarządzeń) oraz specyficznym informowaniu

społeczeństwa o pewnych działaniach - przez rubrykę „Z życia miejscowego”.

Drukowano ją w „Gońcu Czerwonym” na ostatniej stronie. O posunięciach natury

administracyjnej dowiadujemy się również z telegramów, listów i notatek, które

przesyłali między sobą członkowie rewkomu i Komitet Centralny w Moskwie.

Ważnym aspektem realizacji celów rewkomu było stworzenie struktury

administracyjnej potrzebnej do skutecznych działań. Problem polegał na tym,

że Armia Czerwona posuwała się na tyle szybko, że TKRP nie nadążał z tworzeniem

zaplecza cywilnej administracji. Władze armijne tworzyły komitety wojenno-

rewolucyjne, obsadzając je swoimi ludźmi. Działały one w ramach wyższych

dowództw armii. Przez pewien czas dostrzegalny był konflikt między TKRP, a

dowództwem Zachodniego Frontu. Polegał on na nieuznawaniu przez jedną ze stron

zwierzchnictwa drugiej. W celu wyjaśnienia tej kwestii zostały ogłoszone dwa

dokumenty. Pierwszy został wydany przez białostocki rewkom, drugi przez

reprezentanta Rady Wojenno-Rewolucyjnej Frontu Zachodniego Iwana Smilgę 109.

Oba dokumenty mówią o wzajemnej współpracy i koordynacji w kwestii organizacji

władzy radzieckiej w Polsce. Dyrektywa Smilgi stanowi również o tym, że TKRP

jest najwyższym organem władzy sowieckiej w Polsce110. Określił on również

strukturę administracyjną rewkomów podległych zarządowi Armii Czerwonej do

czasu przejęcia zwierzchnictwa przez rewkom Marchlewskiego. Dopiero późniejszy

rozkaz TKRP nr 24111 szczegółowo regulował strukturę administracyjną

na przejmowanych terenach Polski.

109 T. Żenczykowski, op. cit., s. 34.110 Директива И.Т. Смилги о создании и деятелъности ревкомов на занятой территории Полъши. Началънику Отдела ревкомов Запфронта Тартаковской. [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1 с. 167-168.111 Rozkaz nr 24 z 16.08.1920r., „Goniec Czerwony” nr 10 z 18.08.1920.

31

Armia Czerwona na zajmowanych terenach tworzyła cztery rodzaje

komitetów wojenno-rewolucyjnych: gminne, miejskie, powiatowe i kolejowe. Tylko

gminne i miejskie podlegały powiatowi. Natomiast kolejowe pozostawały

pod zarządem administracji wojskowej. Powiatowe komitety podlegały

rozporządzeniom i dyrektywom oddziałów poszczególnych armii i poprzez nie

nawiązywały kontakty ze swoimi zwierzchnikami z TKRP.

Podlegały też armii do momentu powstania obwodowego (wojewódzkiego)

komitetu rewolucyjnego. Wtedy miały się przekształcić z rewolucyjno-wojennych w

rewolucyjne komitety powiatowe i niższe. Ten sam rozkaz znosił województwa i

wprowadzał na to miejsce obwód.

Dalsza część rozkazu określała zasady i cele działania rewkomów. Polegały

one na tworzeniu zrębów władzy, tzn. podstawowych instytucji (wydziałów) jak

administracyjna, rolna, aprowizacyjna itp. Powinny one również tworzyć milicję

ludową dla utrzymania porządku oraz ochrony przed grabieżami mienia

narodowego. Pozostałe zarządzenia dotyczyły ewidencji wszelkiego istotnego dla

armii mienia oraz aresztowania potencjalnych kontrrewolucjonistów.

W białostockim rewkomie nominacje do wydziałów ogłoszono 17 sierpnia

1920 roku. Poszczególne instytucje rewolucyjne w TKRP objęli112:

- kierownik wydziału do spraw bezpieczeństwa publicznego i sprawiedliwości –

Stanisław Pilawski;

- kierownik wydziału do spraw administracji – Jakub Dolecki;

- kierownik wydziału do spraw rolnictwa – Stanisław Heltman;

- kierownik wydziału do spraw leśnictwa – Stanisław Bobiński;

- kierownik wydziału do spraw przemysłu – Bernard Zaks;

- kierownik wydziału do spraw propagandy i informacji – Tadeusz Radwański.

W ramach działalności administracyjnej Komitet roztaczał „ogromną opiekę”

nad wszelkim mieniem państwowym i prywatnym. W tym celu powstała kolejna

instytucja administrująca - Zarząd Dóbr Ludowych113. Struktura tej instytucji różniła

się nieco od struktury komitetów. Na samym szczycie znajdował się Główny Zarząd

Dóbr Ludowych. Podlegały mu obwodowe zarządy Dóbr Ludowych, a z kolei tym

organa powiatowe. Na czele obwodu i powiatu miał stać urzędnik mający być

fachowcem w wielu dziedzinach, którymi miał kierować. Urzędnik ten miał być

112 „Goniec Czerwony” nr 9 z 17.08.1920.113 Zarząd Dóbr Ludowych, „Goniec Czerwony” nr 9 z 17.08.1920.

32

nazywany Administratorem. Instytucja ta miała nakazywać tworzenie struktury

sobie podległej. Struktury te nosiły charakter tzw. „kluczy”. Te z kolei powinny się

składać z kilku gospodarstw, którymi powinien kierować zarządca kluczowy, a w

mniejszych jego częściach zarządca folwarczny.

Obwodowe i powiatowe Zarządy Dóbr Ludowych miały być niezależne od

wydziałów rolnictwa komitetów rewolucyjnych na szczeblu im odpowiadającym.

Mogły być jedynie poddawane kontroli przez obwodowy wydział rolnictwa

rewkomu. Niższe struktury Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski mogły

zwracać się do kluczy i folwarku przez powiatowe Zarządy Dóbr Ludowych.

Do zadań ZDL na każdym szczeblu należało zarządzanie kluczami i folwarkami,

dbanie o podniesienie wydajności gospodarstw oraz zaopatrywanie ich w inwentarz

żywy i mięso z uboju, nawozy oraz nasiona.

Opieka białostockiego rewkomu nad całym mieniem przejawiała się również

we wszelkiego rodzaju spisach i ewidencjach, których poprzez „Gońca

Czerwonego” ogłoszono dziesiątki. Każde wezwanie do zewidencjonowania, bądź

zapisania, było poparte terminem w jakim należy dokonać stosownego zgłoszenia

oraz informacją o grożących sankcjach. Polegały one na konfiskacie mienia, które

nie zostało poddane nakazanemu spisowi urzędowemu. Informacje na ten temat były

drukowane z reguły w formie rozkazu w rubryce „Z życia miejscowego”.

Ewidencje TKRP oraz instytucji mu podległych można podzielić

na osobowe, instytucjonalne i rzeczowe.

Spisy osobowe dotyczyły:

- byłych wojskowych, dowódców i żołnierzy wszystkich armii114;

- byłych urzędników rządu polskiego, okupacyjnego lub carskiego115;

- agronomów z wykształceniem wyższym, średnim i niższym116;

- sióstr i braci miłosierdzia, sanitariuszy, felczerzy, i innych pracowników

służby zdrowia w tym pracowników technicznych117;

- pracowników przemysłu metalowego jak inżynierowie, maszyniści,

ślusarze, i inni118;

- weterynarzy i pracowników technicznych weterynarii119;114 Rozkaz nr 24 pkt. 10, „Goniec Czerwony” nr 10 z 18.08.1920. 115 Rozkaz nr 24 pkt 11, „Goniec Czerwony” nr 10 z 18.08.1920.116 Z życia miejscowego, „Goniec Czerwony” nr 6 z 13.08.1920. 117 Z życia miejscowego, „Goniec Czerwony” nr 10 z 18.08.1920. 118 Z życia miejscowego, „Goniec Czerwony” nr 6 z 13.08.1920. 119 „Goniec Czerwony” nr 5 z 12.08.1920.

33

- lekarzy szkolnych i z placówek publicznych120;

- nauczycieli muzyki121

- właścicieli fabryk, aptek i warsztatów122;

- bezrobotnych123;

- wszystkich komunistów z Białegostoku124;

Wezwania instytucji do zarejestrowania nie były już tak rozległe. Rejestracji

poddano:

- związki zawodowe, jednocześnie żądając spisu ich członków125;

- komitety fabryczne126;

- wszystkie planowe zebrania, posiedzenia i wiece127;

Spisy rzeczowe były zorganizowane na jak najszerszą skalę. Dotyczyły one rzeczy

ważnych dla aprowizacji armii i miasta, jak i rzeczy błahych:

- artykułów sklepowych z zaznaczeniem miejsca ich przechowywania128;

- instrumentów muzycznych oraz bibliotek nutowych129;

- papieru130;

- skór wyprawionych oraz nie wyprawionych wraz z miejscem ich

przechowywania131;

- wozów i wszelkich pojazdów132;

- maszyn do szycia wraz ze wszystkimi częściami zamiennymi wliczając

w to igły133;

- przyrządów weterynaryjnych134;

120 Rozkaz nr 1 Wydziału Zdrowia Publicznego rewkomu Białostockiego, „Wiadomości Białostockiego Powiatowego Komitetu Wojenno-Rewolucyjnego” nr 4 z 06.08.1920. 121 Z życia miejscowego, „Goniec Czerwony” nr 7 z 14.08.1920.122 Z życia miejscowego, „Goniec Czerwony” nr 10 z 18.08.1920.123 Rozkaz nr 5, Kierownika Wydziału Pracy, „Wiadomości Białostockiego Powiatowego Komitetu Wojenno-Rewolucyjnego” nr 4 z 06.08.1920. 124 Wiadomości partyjne, „Goniec Czerwony” nr 11 z 19.08.1920.125 Rozkaz nr 7, „Goniec Czerwony” nr 1 z 07.08.1920.126 Rozkaz nr 6, „Goniec Czerwony” nr 1 z 07.08.1920. 127 Obwieszczenie, „Goniec Czerwony” nr 3 z 10.08.1920.128 Z życia miejscowego, „Goniec Czerwony” nr 4 z 11.08.1920.129 Z życia miejscowego, „Goniec Czerwony” nr 7 z 14.08.1920.130.Do towarzyszy zarządzających wydziałami i podwydziałami wszystkich instytucji „Goniec Czerwony” nr 7 z 14.08.1920.131 Z życia miejscowego, „Goniec Czerwony” nr 8 z 15.08.1920. 132 Z życia miejscowego, „Goniec Czerwony” nr 9 z 16.08.1920.133 Z życia miejscowego , „Goniec Czerwony” nr 10 z 17.08.1920.134Rozkaz (bez numeru), „Goniec Czerwony” nr 11 z 18.08.1920.

34

- lekarstw i wszelkich środki medycznych i narzędzi szpitalnych135;

- żywności i jej zapasów wraz z miejscem ich przechowywania136;

- wszelkich środków łączności takich jak: samochody, konie, rowery,

urządzenia telefoniczne i telegraficzne137;

Nie znamy, niestety, wyników tych wezwań. Możemy się tylko domyślać

jaki był odzew społeczeństwa na „rozkazy” i „pouczenia”, ponieważ powtarzały się

one w „Gońcu Czerwonym” bardzo często.

W ramach spraw administracyjnych Tymczasowy Komitet Rewolucyjny

Polski, zajmował się także sprawami aprowizacji miasta. W tym celu otworzono

punkty kooperatyw, czyli wymiany między wsią, a miastem towarów rolnych

na przemysłowe138. Ze względu na spekulację wprowadzono kartki na żywność

oraz na niektóre artykuły przemysłowe139.

Ogromną bolączką J. Marchlewskiego i całego Komitetu był problem z

łącznością telegraficzną i kolejową. Feliks Dzierżyński zaznaczał te problemy w

kontaktach z Leninem i zwracał się w tej kwestii o pomoc140. Prośba dotycząca

naprawy kolei została o tyle wysłuchana, że wysłano pociąg naprawczy i za pomocą

robotników z Białegostoku naprawiono most na Supraśli141.

Na zakończenie spraw administracyjnych zacytuję fragment pierwszego

numeru „Gońca Czerwonego”. Rozkaz nr 2 zamieszczony w tym numerze głosił:

„proponuje się właścicielom sejfów znajdujących się w byłym Piotrogrodzko-

Ryskim Banku zgłosić się z kluczem do kancelarii wydziału skarbowego

Warszawska 14 II piętro do 8 sierpnia godz. 12 rano. W przeciwnym razie

otworzone będą sejfy w nieobecności właścicieli.”142

3.4 Sądownictwo135 Rozkaz nr 1 Wydziału Zdrowia Publicznego rewkomu Białostockiego , „Wiadomości Białostockiego Powiatowego Komitetu Wojenno-Rewolucyjnego” nr 4 z 06.08.1920.136 Директива И.Т. Смилги о создании и деятелъности ревкомов на занятой территории Полъши. Началънику Отдела ревкомов Запфронта Тартаковской, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1 с. 167.137 Директива И.Т. Смилги о создании и деятелъности ревкомов на занятой территории Полъши. Началънику Отдела ревкомов Запфронта Тартаковской. [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1, с. 168.138 W sprawie kooperatyw rolnych, [w:] A. Litwin, op. cit., s. 136.139 Z życia miejscowego, „Goniec Czerwony” nr 4 z 11.08.1920.140 Телеграмма Ф.Э. Дзержинского о ситуации в Полъше и мерах, необходимых для утверждения власти на территории Полъши, занятой Красной Армиейю (5.08 )Москва,Ленину, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1, с. 168-169.141 Z życia miejscowego, „Goniec Czerwony” nr 4 z 11.08.1920.142 Rozkaz nr 2, „Goniec Czerwony” nr 1 z 7.08.1020.

35

Na terenach zajętych przez Armię Czerwoną obowiązywały zasady

„wojenno-rewolucyjne”, a po „ukonstytuowaniu” się TKRP, rewolucyjne. 4 sierpnia

1920 roku białostocki rewkom wydał dyrektywę o aresztowaniu przeciwników

rewolucji. Jego wytyczne były zawarte w rozkazie nr 143 przesłanym z Moskwy.

Nakazywał on aresztowanie wszystkich przeciwników rewolucji w Polsce,

przedstawicieli wielkiej burżuazji, obszarników oraz zwolenników rządu z

Warszawy. Moskwa w tym rozkazie nakazywała aby pochwyconych „wysyłać do

obozów koncentracyjnych”143.

Wydano jeszcze dwa rozkazy, które organizowały administrację Trybunałów

Rewolucyjnych oraz określały przestępstwa, które wchodzą pod jurysdykcję

trybunałów. Pierwszy z nich, wydany 13 sierpnia 1920 roku, nosił numer 12 i był

dość ogólny, jeżeli chodzi o organizację. Wydał go Naczelnik załogi, Komendant

Wojskowy miasta i obwodu białostockiego M. Łoganowski144. Drugi rozkaz był

znacznie bardziej szczegółowy i budował strukturę trybunału. Nosił on numer 1, a

wydał go wydział TKRP do spraw Sprawiedliwości i Bezpieczeństwa Publicznego.

W pierwszym punkcie wydział wyszczególniał jakie przestępstwa wchodzą pod

jurysdykcję Trybunału Rewolucyjnego. Były nimi:

- przestępstwo przeciwko rewolucji i władzy rewolucyjnej;

- przestępstwo zdrady;

- przestępstwo powstania zbrojnego;

- przestępstwo zamachu;

- przestępstwo szpiegostwa;

- przestępstwo polegające na agitacji kontrrewolucyjnej w mowie i w piśmie;

- przestępstwo jawnego i ukrytego sabotażu;

- przestępstwo polegające na niewypełnieniu rozkazów i przepisów TKRP;

- przestępstwo prowokacji;

- przestępstwo polegające na niszczeniu lub uszkadzaniu dobra publicznego;

- przestępstwo bandytyzmu;

- przestępstwo morderstwa;

- przestępstwo polegające na spekulacji o szerokim bądź dużym charakterze;

143 Директива Полъревкома об аресте противников социалистической революции в Полъше, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1, с.165.144 Rozkaz nr 12, „Goniec Czerwony” nr 6 z 13.08.1920.

36

- przestępstwo łapownictwa;

- przestępstwo polegające na fałszowaniu dokumentów i pieniędzy.

Drugi punkt rozkazu określał skład Trybunału: przewodniczący, jego

zastępca, dwóch członków trybunału oraz ich zastępcy. Dalej pisano o oskarżeniu i

obronie, która jest dopuszczalna za zgodą Trybunału. Z reguły rozprawy miały być

jawne i publiczne. Tylko w przypadku groźby zamachu rozprawa miała się odbywać

przy zamkniętej sali. Za zakłócanie porządku podczas rozprawy Trybunał mógł

orzec karę dla winnego w trybie natychmiastowym. Przepisy o Trybunale stanowiły,

że „Wyroki Trybunału są ostateczne i nie podlegają kasacji”. Trybunał orzekał o

karze na podstawie dowodów i głosu tzw. sumienia rewolucyjnego. Wyrok

Trybunału musiał zawierać: podpis przewodniczącego i pozostałych członków jego

składu, datę i miejsce posiedzenia, miejsce popełnienia przestępstwa, jego istotę,

imię i nazwisko oskarżonego, uzasadnienie wyroku, orzeczenie o karze

lub uniewinnieniu. Przy Trybunale działał aparat śledczy mający zajmować się

poszukiwaniem dowodów. Wszystkie instytucje i obywatele zobowiązani byli

pomagać Trybunałowi w jego działalności. Przewodniczący i pozostali członkowie

mieli prawo aresztować każdego oskarżonego lub podejrzanego. Członkowie

Trybunału mieli nieograniczony wstęp do wszystkich instytucji. Każda sprawa

rozpatrzona była w przedwstępnym posiedzeniu o zasadności jej rozpatrzenia.

Trybunał wydawał wyroki w imieniu Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego

Polski145.

3.5 Gospodarka

Tymczasowy Komitet Rewolucyjny borykał się również z poważnymi

problemami gospodarczymi. Większość decyzji podejmowanych w związku z tymi

sprawami miała charakter czysto propagandowy i zakładała przyciągnięcie chłopów

i robotników do sprawy rewolucji. Chłopi byli najtrudniejszym „materiałem

do urobienia”, ponieważ to właśnie oni ponosili największe ciężary związane

z utrzymaniem armii najeźdźców.

Jednym z ważniejszych problemów stało się zaopatrzenie miasta w żywność.

Nie łatwo przyszło go rozwiązać. Jedną z prób było powstanie kooperatyw

145 Rozkaz nr 1, „Goniec Czerwony” nr 9 z 17.08.1920.

37

rolnych146. Polegało to na wymianie towarów między miastem a wsią. Miasto

oferowało urządzenia mechaniczne, ubrania i tytoń. Wieś miała dostarczać żywność

i materiały do przetwarzania, takie jak wełna i skóry. Kooperatywy działały w

Białymstoku, z tym, że miały one charakter zwykłego sklepu 147. Nie rozwiązały

problemu braku żywności. Feliks Dzierżyński regularnie zwracał się do Moskwy 148 z

prośbą o zaopatrzenie w żywność. Po dwóch dniach pod podobnym telegramem

podpisał się, oprócz Dzierżyńskiego, Julian Marchlewski i pełnomocnik armii przy

TKRP Iwan Smilga. Dokument zawierał informację o tym, że zaczyna się głód 149.

Prośby nie poskutkowały, gdyż 9 sierpnia wydano150, a 12 sierpnia 1920 roku

opublikowano151 rozkaz numer 101. Zezwalał on na bezpieczny i swobodny handel

na miejskim rynku, który pozwolono otworzyć. Zakazywał rekwizycji artykułów

żywnościowych przywożonych przez chłopów. Ludność miejska mogła gromadzić

zapasy żywności na jeden miesiąc, oczywiście według określonych w rozkazie

norm. Znalezione nadwyżki podlegać miały konfiskacie.

Feliks Dzierżyński, jako rasowy czekista, dopatrywał się wszędzie

spekulacji. 12 sierpnia 1920 roku „Goniec Czerwony” donosi o takim przypadku

wśród rzeźników. Mieli oni potajemnie ubijać bydło, ukrywać mięso po domach, a

następnie sprzedawać po ogromnie zawyżonych cenach152.

Sprawy gospodarki żywnościowej nierozerwalnie wiązały się ze sprawami

rolnictwa. Najwięcej emocji wśród członków komitetu białostockiego budziła

sprawa rozdziału ziemi. Każdy z jego członków wiedział, co w przyszłości ma

czekać chłopów i ziemię, którą posiadają. Jednak dla bieżącej propagandy trzeba

było podjąć pewne kroki, aby ich pozyskać. Kształtowały się dwie drogi. Pierwszą z

nich reprezentował Lenin, natomiast w komitecie - Feliks Dzierżyński. Sprawę

ziemi traktowano czysto politycznie. Grunta obszarników należałoby, według

Dzierżyńskiego, szybko podzielić między chłopów i robotników rolnych.

Przyciągnęłoby to do rewolucji wielu proletariuszy i chłopów, zwłaszcza, że w

146 W sprawie kooperatyw rolnych, [w:] A. Litwin, op. cit., s.136.147 Z życia miejscowego, „Goniec Czerwony” nr 10 z 18.08.1920.148 Телеграмма Ф.Э. Дзержинского о снабжении продоволъствием полъских рабочихю Москва,Наркомпрод Брюханову, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1, с. 170-171.149 Телеграмма И.Т. Смилги,Ф.Э. Дзержинского и Ю. Мархлевского об обеспечении продоволъствием рабочих Белостока. Москва, Кремлъ, Ленину, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1, с. 172150 Приказ № 101 по гор. Белостоку и его окрестност(ям). 9 августа 1920 г., [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1, с. 175-176.151 Rozkaz nr 101 Dla miasta Białystok i okolic, „Goniec Czerwony” nr 5 z 12.08.1920.152 Uwadze kogo należy, „Goniec Czerwony” nr 5 z 12.08.1920.

38

danym momencie Komitet bardzo ich potrzebował153. Problem polegał na tym, że

chłopi byli bardzo nieufni wobec nowej władzy. Chowali bydło po lasach, a od

wozów odkręcali koła154. Chłopi obawiali się również, że nawet jeżeli nowa władza

da im ziemię, to nie wiadomo co będzie później. Ilustruje to cytat: „Teraz dają, jutro

zabiorą, nie tylko to co dali, ale i cząstkę mojej własnej ziemi.” 155

Odmienne stanowisko reprezentował Julian Marchlewski. Uważał, że podział

folwarków spowodowałby katastrofę dla miasta. To właśnie folwarki były - według

niego - „fabrykami chleba”156. Bez nich mógłby nastąpić głód. Jednocześnie

zapewniał, że folwarki staną się własnością narodu i zarządzać nimi powinny

komitety parobczańskie. Mówi o tym odezwa „Do włościan polskich”157. Zdarzały

się jednak przypadki, kiedy chłopi sami dzielili ziemię. W tej sytuacji Lenin nakazał

TKRP, aby nie tylko im nie przeszkadzał, ale nawet im dopomógł 158. 15 sierpnia

1920 r. Karol Radek przesłał w telegramie do Lenina swoje obawy dotyczące

realizacji reformy rolnej przeprowadzanej przez Tymczasowy Komitet Rewolucyjny

Polski159. Zastrzeżenia skupiały się na kwestii braku nadawania ziemi z  folwarków

dla bezrolnych i małorolnych chłopów oraz robotników rolnych, a przez to

zniechęcenia ich do nowej władzy.

Julian Marchlewski w swoich tezach o agrarnej polityce w Polsce,

napisanych długo po ucieczce z Białegostoku, bo noszących datę 7 listopada 1920 r.,

pisał o stosunkach rolnych w Polsce i o pomysłach, jak rozwiązać kwestię niechęci

chłopów do rewolucji. Proponował on aby na początku w żaden sposób nie ruszać

kułaków, którzy mogą pociągnąć całą wieś przeciw rewolucji. Z reguły byli to

bogaci i wpływowi ludzie. Chłopi nie spieszyli się do dzielenia ziemi obszarników.

Chcieli jej, ale nie ruszali. Wynikało to z dużego moralnego poczucia własności

oraz z tego, że nie wierzyli, aby władza sowiecka objęła rządy na dłużej.

153 T. Żenczykowski, op. cit., s. 43.154 Телеграмма Ф.Э. Дзержинского о ситуации в Полъше и мерах, необходимых для утверждения власти на территории Полъши, занятой Красной Армией. (5.08) Москва, Ленину, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1, с. 168-169.155 Тезисы аграрной политики в Полъше. (7.11.1920), [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 2, с. 15-18.156 T. Żenczykowski, op.cit., s. 44157 Do włościan polskich, „Goniec Czerwony” nr 2 z 08.08.1920.158 Do Dzierżyńskiego i wszystkich członków polskiego KC, [w:] A. Litwin, op. cit., s..90159 Телеграмма К.Б. Радека о деятелъности Полъревкома, о присылке немецких коммунистов и о переговорах с Полъшей. Москва, Кремлъ, Ленину, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1, с. 192-193.

39

Marchlewski w swoich tezach proponował, aby chłopom dać tę ziemię, która

jest nieużywana przez folwarki, czyli z tzw. klinów, futorów, zaniedbanych

folwarków oraz tę ziemię, która z jakichkolwiek innych przyczyn jest uznana przez

folwark za nieużyteczną. Uważał, że należy chłopów nastawić wrogo przeciw

Kościołowi oraz znacjonalizować jego grunty. Kolejnym krokiem w przyciągnięciu

chłopa do rewolucji było anulowanie długów oraz zniesienie podatków. Zalecał

również nacjonalizację lasów. Miało to na celu udostępnienie ich chłopom, aby

mogli sie w nich zaopatrywać w opał na zimę i budulec dla gospodarstw.

Co do ziemi obszarników - powtarzał to, co robił, czy raczej próbował robić,

podczas pobytu w Białymstoku. Folwarki należy zostawić w kształcie takim, jakim

je zastano, gdyż są to „fabryki chleba”. Jedyne, co trzeba zrobić, to upaństwowić je

i oddać w zarząd komitetów folwarczno-parobczańskich. Komitety te miałyby

gospodarować na tej ziemi pod nadzorem przedstawiciela wyznaczonego

przez władzę.

W końcowej części swoich tez przewodniczący białostockiego komitetu

dostrzegał zasadniczą różnicę w reformie rolnej, jaką przeprowadzono w Rosji,

a jaką można było przeprowadzić w Polsce. W Polsce nie było rezerwy ziemi,

prawie cała nadająca się do gospodarowania była zajęta. W Rosji istniała ogromna

nadwyżka ziemi, która nie była uprawiana przez nikogo.

Gospodarka na terenie Białegostoku i w najbliższej okolicy wymagała

natychmiastowych działań stymulujących. TKRP próbował je podjąć, jednak

z reguły były to posunięcia na pokaz. Na te cele, tzn. utrwalenia władzy,

propagandy, organizacji administracji, przyciągania działaniami szerokich mas

robotniczych, otrzymał on od Moskwy 1 miliard rubli160. Tak ogromne fundusze nie

za bardzo pomagały w organizacji. Poza zasygnalizowanym wcześniej problemem

z zaopatrzeniem w żywność borykano się również z wysokimi cenami wszystkich

produktów. Wprowadzono nowy kurs walut o parytecie jeden rubel = jedna marka

polska161. Waluty te nie były jednak równorzędne. Płacąc za towary na czarnym

rynku rublami trzeba było ich wydać czterokrotnie więcej.

„Krwawy Feliks” starał się pokazać dla Włodzimierza Lenina, że jest

świetnym gospodarzem. Sposobem na to miała być według niego nacjonalizacja

160Записка по прямому проводу С. Будкевича.тов. Дзержинскому 1/8 1920, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1, с. 162.161Rozkaz nr 20, „Goniec Czerwony” nr 8 z 15.08.1920.

40

przemysłu i uruchomienie go w jak najkrótszym czasie. Pierwszy problem w tej

materii stanowił brak specjalistów, którzy uciekli razem z Wojskiem Polskim.

Dzierżyński starał się takich sprowadzić z Rosji162, zwłaszcza kiedy chodziło o

uruchomienie głównej gałęzi przemysłu w Białymstoku, a mianowicie przemysłu

tekstylnego, ale także skórnego, chemicznego i drzewnego163.

10 sierpnia 1920 r. TKRP wydał rozkaz nr 21 o nacjonalizacji ośmiu firm

posiadających fabryki sukna i kołder. Należały do nich:

„(…) 1. Fabryka Sukna i Kołder pod firmą „C. Nowik i S-wie” – ul. Mickiewicza.

2. Fabryka Sukna i Kołder pod firmą „Porecki i Gawiński” – ul. Warszawska.

3. Fabryka Sukna i Kołder pod firmą „I. Trilling i Syn” – ul. Lipowa.

4. Fabryka Sukna i Kołder pod firmą „S.H. Cytron” – Supraśl.

5. Fabryka Sukna i Kołder pod firmą „I.D. Szpiro” – ul. Łąkowa 4.

6. Fabryka Sukna i Kołder pod firmą „Polaka i S-wie” – Branickiego 17.

7. Fabryka Sukna i Kołder pod firmą „F.E. Rychter” – ul Konopnickiej.

8. Fabryka Sukna i Kołder pod firmą „T-wo D. Gobiński” – ul. Jurowiecka.

(…)” 164Upaństwowienie objęło cały ich majątek znajdujący się w Białymstoku, jak i

poza granicami miasta. Istniał tylko problem ze specjalistami, o których proszono

Moskwę, gdyż fabryki chciano uruchomić jak najwcześniej. Zamiast usuwać starych

dyrektorów, przeniesiono ich do innych placówek165. Dyrektorzy ci byli

jednocześnie specjalistami w kwestiach włókiennictwa i w interesie Komitetu leżało

pozostawienie ich na stanowiskach. W fabrykach, o których wspominałem,

znajdowały się pewne zapasy materiałowe. Pozwoliło to na szybkie uruchomienie

produkcji. Z tej okazji zorganizowano ogromny wiec propagandowy. „Goniec

Czerwony” grzmiał nagłówkiem „Wielki Dzień”166 i opisywał „święto pracy”.

Dzierżyński nie omieszkał poinformować o tym Lenina167.

Komitet winę za złe zaopatrzenie zrzucał na Wojsko Polskie, które

zniszczyło mosty. Tłumaczono zarówno w „Gońcu Czerwonym”, jak i w odezwach,

162Телеграмма Ф.Э. Дзержинского о присылке в Белосток сиециалистов по тарифам и инструкторов по профсоюзным и трудовым вопросом.Москва, ВЦСПС,Томскому, Наркомтруд Серебрякову, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1, с. 170.163 Телеграмма Ф.Э. Дзержинского о ситуации в Полъше и мерах, необходимых для утверждения власти на территории Полъши, занятой Красной Армией. (5.08) Москва, Ленину, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 1, с. 168-169.164 Rozkaz nr 21, „Goniec Czerwony” nr 9 z 10.08.1920.165 T. Żenczykowski, op. cit., s. 45.166 Wielki dzień, „Goniec Czerwony” nr 4 z 11.08.1920.167 List Dzierżyńskiego do KC RKP, bez daty, [w:] A. Litwin, op. cit., s. 126.

41

że Rosja Radziecka przygotowała zapasy dla swojej Armii Czerwonej, jednak są one

w magazynach w Smoleńsku i okolicach. Dostarczyć ich nie można inną drogą, jak

tylko koleją żelazną, a ta jest nieprzejezdna dla pociągów ze względu na zniszczone

mosty. W związku z tym TKRP zmuszony jest rekwirować żywność lokalnej

ludności chłopskiej. Wymusiło to pewną akcję zorganizowaną przez TKRP, którą

dość tłumnie poparli robotnicy Białegostoku. Była to odbudowa mostu na rzece

Supraśli168. O tej akcji bardzo szczegółowo opowiada Julian Marchlewski w swojej

książce169. Wspomina, że gdy pociąg przyjechał do Białegostoku, jego ekipa

techniczna zażądała od rewkomu pomocy 1200 robotników. Próbowano ich

zwerbować poprzez wyłapywanie na ulicach osób bezrobotnych, lecz gdy to

zawiodło, oderwano od pracy robotników z działających fabryk i poprowadzono na

wskazane miejsce. Most udało się odbudować w bardzo krótkim czasie, co było

wielkim sukcesem TKRP. Oczywiście wykorzystano to propagandowo.

W związku z tym, że kolej była bardzo ważną dziedziną, zarówno

dla polrewkomu, jak i Armii Czerwonej, starano się przekonać kolejarzy o

słuszności nowego ustroju. Próbowano dotrzeć do tej grupy zawodowej po obu

stronach frontu. Wydano w tym celu dwie odezwy. Pierwsza, z 12 sierpnia

1920 roku, zatytułowana była „Do kolejarzy Polskich”170. Druga, wydana dwa dni

później, nosiła tytuł „Do robotników kolejowych Polski” i stanowiła rozkaz nr13 171.

Obie odezwy wzywały kolejarzy do pracy na rzecz nowej Radzieckiej Polski.

Wskazywano, że trzeba naprawić powysadzane mosty, tory, zreperować

lokomotywy, zwrotnice i wszystkie linie telegraficzne. Oczywiście, analogicznie jak

wszystkie odezwy wydane, czy to przez TKRP, czy inną jednostkę kierowaną z

Moskwy, zawierały one ogromne ilości treści propagandowych o zabarwieniu

komunistycznym. Warto zwrócić uwagę na fragment odezwy do pracowników

kolejowych, która zawierała wyraźną sugestię, że władza obecnie sprawująca rządy

w Warszawie niszczy dobro narodowe. Łatwo się domyśleć, że  odezwy te wywarły

taki sam negatywny wydźwięk, jak wszystkie poprzednie. Trzeba jednak przyznać,

że odbudowa kolei żelaznej na zajętych przez sowietów ziemiach polskich odbywała

się dość sprawnie.

168 Bohaterom pracy cześć, „Goniec Czerwony” nr 8 z 15.08.1920.169 Julian Marchlewski – o działalności TKRP i ofiarnej pracy robotników Białostockich, [w:] A. Litwin, op. cit., s. 121-125.170 Do kolejarzy polskich,12.08.1920r., [w:] A. Litwin, op. cit., s. 130.171 Rozkaz nr 13 Do robotników kolejowych Polski, „Goniec Czerwony” nr 8 z 15.08.1920.

42

Przez cały okres rządów polskich komunistów z Rosji próbowano stworzyć

gospodarkę na wzór radziecki (wyjątkiem jest rozkaz nr 101 o handlu w obszarze

rynku). Świadczyło to o braku realizmu ludzi, którzy znaleźli się na innej,

niż rosyjska ziemi i nie byli w stanie pojąć, że stosunki społeczne są tu inne, niż tam

skąd przyszli. 11 sierpnia 1920 roku „Goniec Czerwony” hucznie obwieścił, że

TKRP wprowadza 8-godzinny dzień pracy172. Wspaniały gest, tylko że w

Rzeczypospolitej takie prawo obowiązywało od roku…

* * *

W ciągu trzech tygodni rządów Komitetu i sowietów w Białymstoku nowa

władza, aby się przypodobać masom, nie represjonowała fizycznie nawet jej

największych wrogów. Dopiero dwa dni przed opuszczeniem miasta przez Amię

Czerwoną doszło do tragedii. 20 sierpnia 1920 roku, kiedy już było wiadome, że dni

Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski są policzone, stracono 16 osób

które reprezentowały sobą różne narodowości, wyznania i  stany. Zbrodni dokonano

na obrzeżach miasta173. Ofiary tej zbrodni spoczywają tam po dziś dzień.

22 sierpnia, w odległości trzydziestu wiorst od Białegostoku, pojawiła się 2

Armia Polska174.

172O godzinach pracy, „Goniec Czerwony” nr 4 z 11.08.1920.173 A. Dobroński, Białystok. Historia miasta, Białystok 1998, s. 130.174 T. Żenczykowski, op. cit., s. 49.

43

Rozdział 4

Ewakuacja czy ucieczka?

22 sierpnia 1920 roku Armia Czerwona zaczęła wycofywać się

z Białegostoku. Wojsko Polskie znajdowało się wtedy w odległości dwudziestu

wiorst od miasta. Rankiem tego dnia 1 Pułk Piechoty Legionów natknął się na duże

siły czerwonoarmistów znajdujące się na południe od miasta. Po ciężkich starciach

z częścią 16 i 3 armii wojsk sowieckich Wojsko Polskie zajęło Białystok175.

Nim jednak doszło do wyzwolenia miasta, Komitet rozpoczął pospieszną

ewakuację. Sytuację, jaka zapanowała podczas wycofywania się, najlepiej opisują

dwa dokumenty. Pierwszy to telegram członka Rewolucyjno-Wojskowego Związku

16 Armii Piatakowa:

„(…) ważnym faktem potęgującym panikę w szeregach wycofującej się

armii była partyzancka wojna wśród ludności Siedleckiej (…) Ustalono na

podstawie wielu relacji, odpowiedzialnych i poważnych towarzyszy, że

przechodzące wojska (radzieckie) były przez cały czas atakowane przez

partyzantów. Ludność Guberni Siedleckiej odnosiła się do nas z dużą wrogością,

odmawiając także dawać wody, zmęczonej, odstępującej części armii. W wielu

wypadkach odstępujące wojska - tylne straże, prowadziły bój z miejscową ludnością

(…) przebijający się przez zajęte już miasto (…) napotykali na duży opór ludności

miejscowej z Białegostoku i stoczyli z nią większy bój niż z Wojskiem Polskim.

Przy czym we wrogich czynnościach (za Polakami) swój udział miała także ludność

żydowska. W całym rejonie Białystok - Bielsk (Podlaski) (…) aż roi się od

powstańców. Wierzę, że Czeka wyciągnie z tego należyte wnioski.”176

175 A. Dobroński, op. cit., s. 129.176 Телеграмма члена РВС 16-й армии Г.Л. Пятакова о паническом отступлении частей армиию, Москва, Кремлъ РЦК РКП, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 2, с. 5-6.

44

Drugi - to notatka Stanisława Budkiewicza, Naczelnika Rewolucyjnego

Związku Zachodniego Frontu:

„(…) Koło Białegostoku obóz został ostrzelany, jedna osoba została ranna.

Część kancelarii zaginęła w drodze. Trzy wozy wyrobów przemysłowych i skór były

przekazane Rjabowu [nazwisko G.U.], który wysłał je podczas wcześniejszego

odwrotu armii. Obecnie przepadł z całym towarem. Zostało 500 surowych skór, 700

pudów soli i sprzęt rolniczy. Bydła nie ewakuowano. Urzędnicy, którzy zostawali,

rozliczyli się ze swej pracy. Mazowiecki powiatowy komitet ewakuował się 21

sierpnia wraz z III Armią. Utworzona trójka ustali z jakiego powodu powstał nieład.

Pracownicy rozproszyli się. Zarządzający trzema oddziałami zostali na miejscu.

Milicja oddała broń i też została.

Obóz bronił się wychodząc z miasta (Wysokie Mazowieckie)

i w Białymstoku. Zostało 200 pudów mąki i 100 pudów ziarna. Krążyły różne

wiadomości o prowokacjach. Miejscowi członkowie i przewodniczący

rewolucyjnego komitetu gdzieś przepadli. Wojskowi urzędnicy przybywali

do Rewolucyjnego Komitetu i zdawali sprawozdania ze swej pracy.

Białostocki powiatowy Komitet Rewolucyjny opuścił Białystok 20 sierpnia

po godzinie 20.00 wykonując rozkaz TKRP. Komitet Partyjny wydał rozkaz

zamknięcia wszystkich instytucji o godzinie 14.00 (2 po południu). Wywołało to

silne wzburzenie. Utworzona trójka w panice ewakuowała Rewolucyjny Komitet,

zostawiając wszystkie dokumenty, aparaty telegraficzne, o mało nie zapomniano

pieczęci. Ewakuowano 30 odpowiedzialnych pracowników rewkomu i 500 ludzi.

Krążyły różne słuchy. Nie było wiadomo jak przebiega front. Rewkom nie

bronił się. Około godziny 21.00, w trakcie wycofywania resztek obozu i armii,

zostały ostrzelane tyły. Wybuchła panika, strzelano z okien, atakowała partyzantka.

Milicja w sile 150 osób została przekazana do wojskowych oddziałów. Zostało

8 milicjantów (…). Przygotowane w gminach 3 tysiące pudów zboża na chleb,

2 miliony papierosów i towary galanteryjne na 10 milionów nie zostały zabrane. (…)

Miejscowe Wojenno-Rewolucyjne komitety, bezładnie porzuciły swoje posterunki,

przeważnie tam gdzie nie było wojennych przedstawicielstw. (…)

W Augustowie Rewolucyjny Komitet przedstawiał skrajnie wrogie

stanowisko wobec nas (tj. Armii Czerwonej). Nastawił przeciw komunistom milicję

45

i pozostawił im broń i 4 skrzynie amunicji. 15 armia rozbiła milicje i zabrała

wojskowy sprzęt (…)

Masy robotników żydowskich żałowało naszego odejścia, natomiast Polacy

i mieszczaństwo (różne: Polacy, Żydzi , Białorusini) cieszyli się.”177

Jak wynika z tych dwóch pism, żaden urzędnik administracji radzieckiej nie

spodziewał się odwrotu, a na pewno nie tak szybkiego i gwałtownego jaki nastąpił.

Komitet Marchlewskiego i Dzierżyńskiego zebrał się 23 sierpnia 1920 roku

w Mińsku, jednak już jako Biuro Polskie przy KC RKP. Pod naciskiem

Włodzimierza Lenina wydano odezwę „Do polskich żołnierzy, robotników

i chłopów”. Wiadomym jest, że wydawanie odezw o jakiejkolwiek treści w takiej

sytuacji nie miało większego sensu. Biuro Polskie tłumaczyło w treści tego

dokumentu, że Armia Czerwona wcale nie najechała na Polskę by ją zniewolić,

lecz aby ją wyzwolić od rodzimej burżuazji178. Ciekawym faktem jest, że na tym

posiedzeniu powołano specjalną komisję, której zadaniem było kształcenie

programowe i organizacyjne nowej komunistycznej kadry składającej się z Polaków.

Miano ją wykorzystać przy powtórnym wkroczeniu na treny Rzeczypospolitej.179

Biuro Polskie wyprodukowało duże ilości dokumentów na różne tematy.

Jednym z nich był raport Tadeusza Radwańskiego kierownika wydziału do spraw

propagandy i redaktora „Gońca Czerwonego”. Zarzucał on nieudolność i błędne

działania przewodniczącemu Komitetu w sprawie reformy rolnej. Dalej oskarżał

Józefa Unszlichta o złą organizację w armii. Najciekawsze są zarzuty wobec

propagandy i uświadamiania rewkomu, a to dla tego, że sam za nią odpowiadał 180.

Innym ciekawym dokumentem omawianym wcześniej, lecz wydanym

po sierpniu 1920 roku, były „Tezy agrarnej polityki w Polsce” 181 napisane

przez Juliana Marchlewskiego. Zawierały one propozycję sposobu w jaki powinna

być przeprowadzona reforma rolna w Polsce.

177 Записка об эвакуации ревкомов при отступлении войск Красной Армии на Западном Фронте.Сводка Ревзапа 5-го сентября 1920 гола.По сведениям Реварма 15, [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 2, с. 10-12.178 T. Żenczykowski, op. cit., s. 42.179 S. Grygorowicz, Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski – ocena koncepcji i działalności, [w:] Wojna polsko-sowiecka 1920 roku, przebieg walk i tło międzynarodowe, s. 123.180 Рапорт Ф. В. Радванского по вопросам об организации агентотдела, издателъской деятелъности Политуправления Фронта и о полъской красной армии. (7.09), [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 2, с. 20-27.181 Тезисы аграрной политики в Полъше.(7.11.1920), [w:] Лолъско-советская война 1919-1920, ч. 2, с. 15-18.

46

Ważnym wnioskiem wynikającym z dalszej działalności członków Tymczasowego

Komitetu Rewolucyjnego Polski, a dotyczącym spraw Polski i  sposobów organizacji

tamtejszej działalności, było to, że wierzyli oni wszyscy w szybki powrót na te

tereny.

47

Zakończenie

W swojej pracy chciałem zawrzeć opis działalności komitetu na niwie

politycznej, administracyjnej i gospodarczej. Przede wszystkim chodziło mi

o opisanie posunięć Komitetu na poziomie lokalnym, czyli takim z którego

właściwie nie dane mu było wyjść. Warte było zaznaczenia, co chciano osiągnąć, co

osiągnięto, a czego mimo usilnych starań nieudało się zrobić. Do niewątpliwych

sukcesów należy zaliczyć szybkie stworzenie administracji, milicji, sądownictwa,

gazety i pewnych symptomów opieki zdrowotnej. Niewątpliwym niepowodzeniem

była próba stworzenia polskiej Armii Czerwonej, której stan osobowy w momencie

ucieczki z Białegostoku wynosił 176 osób. Niepowodzeniem zakończyła się również

próba przyciągnięcia chłopów do nowej władzy. Chciano to osiągnąć poprzez

reformę rolną, jednak przeprowadzano ją mało energicznie i nie tą ścieżką, która

mogła zapewnić sukces. Choć gdyby polscy bolszewiccy wyzwoliciele dysponowali

dłuższym okresem czasu, być może przeprowadzili by to inaczej i skuteczniej.

Faktem jest że zaczęli stosując metody nie przystające do realiów polskich.

Bardzo ograniczona czasowo historia Tymczasowego Komitetu

Rewolucyjnego Polski zawiera w sobie prawdę o entuzjastycznej wizji rewolucji,

w którą wierzyli przywódcy bolszewiccy. Większość posunięć w zakresie

działalności tej instytucji była wytyczną pomysłów i przekonań Juliana

Marchlewskiego i Feliksa Dzierżyńskiego.

Całokształt działalności TKRP na naszych terenach wskazuje na zbyt ogólne

przygotowanie „bolszewizacji” w Polsce. Brak dopasowania metod do naszych

realiów doprowadził do niepowodzenia przedsięwzięcia.

48

Bibliografia

I Źródła drukowane

1. Lenin W.I., Lenin o Polsce i polskim ruchu robotniczym, Warszawa 1954.

2. Lenin W.I., Dzieła wszystkie, t. XLI, Warszawa 1988.

3. Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski, oprac. A. Litwin, Warszawa 1955.

4. Marks K. Engels F., Manifest Komunistyczny, Warszawa-Łudź-Lublin 1945.

5. Лолъско-советская война 1919-1920 (ранее не опубликованные

документы и материалы), Частъ 1, Москва 1994. (tłumaczenie własne

autora)

6. Лолъско-советская война 1919-1920 (ранее не опубликованные

документы и материалы), Частъ 2, Москва 1994. .(tłumaczenie własne

autora)

II Wspomnienia

1. Piłsudski J., Rok 1920, Tuchaczewski M, Pochód za Wisłę, Łódź 1989.

2. Witos W., Moje wspomnienia, t. II, Paryż 1964.

3. Żeligowski L., Wojna w roku 1920, Warszawa 1990.

III Opracowania

1. Balcerak W., Geneza i uwarunkowania wojny Polsko-Radzieckiej 1919-1920,

[w:] Wojna polsko-sowiecka 1920 roku, przebieg walk i tło międzynarodowe ,

Warszawa 1991.

2. Gregorewicz S., Tymczasowy Komitet rewolucyjny Polski – ocena koncepcji

i działalności, [w:] Wojna polsko-sowiecka 1920 roku, przebieg walk i tło

międzynarodowe, Warszawa 1991.

3. Czubiński A., Europa dwudziestego wieku, Poznań 1997.

4. Czubiński A., Komunistyczna Partia Polski (1918-1938), Warszawa, 1985.

5. Cimek H., Kleszczyński L., Komunistyczna partia Polski 1918-1938,

Warszawa 1984.

49

6. Dobroński A., Białystok. Historia miasta, Białystok 1998.

7. Felczak W.. Historia Węgier, wyd. 2, Wrocław 1983.

8. Historia Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików), Krótki

kurs, Warszawa 1949.

9. Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia Polityczna Polski 1864-1945, t.

II, Londyn 1956.

10. Roszkowski W., Najnowsza historia Polski, t. I, Warszawa 2003.

11. Schaff A., Marksizm a jednostka ludzka, Warszawa 1965.

12. Sławińska I., Z działalności tymczasowego komitetu rewolucyjnego w

Białymstoku, [w:] Studia i Materiały do Dziejów Miasta Białegostoku,

Białystok 1967.

13. Z historii stosunków polsko-radzieckich 1917-1977, pod red. Bazylow L. i

in., Warszawa, 1987.

14. Żenczykowski T., Dwa komitety 1920 1944. Polska w planach Lenina i

Stalina, wyd. 3, Warszawa 1990.

IV Prasa

1. Banasik W., Józef Piłsudski w Białymstoku w czasie wojny polsko –

sowieckiej, „Podlasie” nr: 4 , Białystok 1990.

2. „Goniec Czerwony”.

3. „Wiadomości Białostockiego Powiatowego Komitetu Wojenno-

Rewolucyjnego”.

50